«РЫСҚҰЛ»

роман

ДәуірдіңҚызылЖебесі

ТұрарРысқұловқаескерткіш.

Автор

Түрмеәкімшілігіайламыздыасырдықдепойлады.

Арыстанменжолбарыстыбірторғақамапқойсаңбірін-біріталап,ақырыекеуіде

талмаусырап,өзінен-өзіжүнжіпқұриды.Әсіресебіркамерағақазақпенқатарорысты

отырғызуПриходькомырзаныңойынша,арыстанменжолбарыстыңырылдасуынандазорырақ

жанжалғаапарыпсоқсакерекеді...

ГубернаторфонТәубебірдеқаланыңигіжақсыларыншақырыпқонақасыбергенібар.Сонда

губернатордыңбірайтқаныПриходьконыңесіндемықтапсақталыпқалған.

–Мырзалар,дүниедегіеңқысқаәңгіменібілесіздерме?–депедіфонТаубе,–небарытоғыз-ақ

сөздентұрады.

Ешкімдебілмейтінболыпшықты.Сондакітапқұмаргубернаторөзініңкөпоқып,көпбілетінін

тағыбіртанытып,мәртебесіасатүсетінінсезіпбылайдеді:

–Екіадам,біржолбарыс.

Бірадам,біржолбарыс.

Жолбарыс.

Мырзаларжелкесінқасыды.Көбісітүсінбейдал.Губернаторқарқылдапкүлді.

–Мырзалар-ау,екіадамбірімен-біріайқасып,ақырыбіреуіөлмейме?Алжалғызқалған

адамдыжолбарысжепқоядығой.

Зиялықауымгубернатордыңбілімділігінетаңқалғанболып,таңдайқағысып,сыңғыр-сыңғыр

хрустальбокалдарсоғысып,жоғарымәртебеліфонТаубеніңденсаулығынадеп,түрегептұрып

шампанішкен.

Приходьконыңесебібойынша,РысқұлменБронниковбірінбіріжепқоюыкерек.Сонда

жолбарыстыңрөліндеөзіқалмақшы.

Бірақбірнешекүнөтті:екітұтқынныңарасынанжанжалшығақойғанжоқ.Бірдешыдайалмай

камерағаПриходькомырзаныңөзікелді.

–Жағдайыңқалай,Бронников?

Бронниковбұлсұрақтыңсырынтүсінеқойды.

–Жағдайдыңнесінсұрайсыз,Приходькомырза.Мыңқандаламенбірқазақтыңталауына

тастадыңызмені.Шыдамжетеремес.

Байқайды,Приходькориза.Түрмебастықдегенменкеңпейілкөрінгісікеліп:

–Қандайтілегіңізбар?–депсұрады.

–Тілегім,шырағданбергізсеңізекен.

–Береалмаймыз.Зияндыкітаптароқуыңызмүмкін.

–Егер«Библия»зияндыкітапболса,қойдық,–депБронниковтеқарсыласпады.Текдорбадан

жұлым-жұлымкітаптышығарыпалып,сыртынсипалапқойды.Приходькошыннан"Библия"

маекендепкітапқақолынсозаберді.

Түрмебастықкітаптыашыпкепқалыпеді,ашылғанжерітөртіншітараудыңбасыекен:«Адам-

атаменХауа-анажұптасқансоң,Хауа-анаҚабылаттыұлтапты...СоданкейінАбылдытуды"...

–дегенсөздергекөзітүсті.

–Бұлжөйтдінініңкітабығой.Сізорысболғандықтанправославиешіркеуініңқасиеттікітабы

«Евангелиені»оқуыңызкерекемеспе?–депқалдыПриходькоБронниковкеренжігендей.

–Приходькомырза,«Евангелие»дегеніміз«Библияның»жаңарғаннұсқасығой.Негізібір.

–Сондақалай,Бронников,түсінбеймін.Сізғойправославшіркеуібатасынбергенақпатшаға

қарсысыз.Сөйтетұрадіникітапоқисыз,түсініксіз,жұмбақ.

–А,менмүмкін,бұлкітаптыдұрыстаптағыоқыпшықсам,қатемдітүсінермін,–депқалды

Бронников.

–Мүмкін,мүмкін,–дедіПриходькосенер-сенбесінбілмей.–Жарайды,шырағданбергізейін.

Сізкітаптыңмәнінәлгікішкенебалағадатүсіндіріңіз.

ПриходькоТұрардышоқындыруғаниетқылғалықашан.Солойыніскеасырудыңбірорайыосы

сияқтыдакөрінді.

***

Приходькомырзашындіндаркісіеді.Оныңтабынатынекіқұдіретібар:бірізаң,бірідін.Өз

үйініңтөріндеекісуретілулітұрады:бірі–ИисусХристос,біріНиколайII.Жексенбісайын

КафедральдысоборғаоныкүймеменТұраралыпбарареді.Мырзасысоборғакіріп,құдайға

құлшылықықыласбілдіріпқайташыққанша,атшыбаладаладакүтіптұруыкерекқой.Жөні

солайғой.Алмырзасыайтады:

–Турарка,айдажүр,сенде.Аттарғаешкімтимейді.Ағашқабайлайсал.Жүр,көресің,қызық.

Қоңырауларкүңгірлейді.Қақпаныңалдындакілеңбірқаракиінгенкемпірлер,ақсақ-тоқсақ,әз

соқырларқаз-қатаралақанжайып,қайыр-садақасұраптұрады.Приходькомырзаолардың

жаюлыалақандарынаұсақтиын-тебентастайды.Қайыршылардыңкейбірітүңкеқалбыр

тосады.Тастағанақшашылдыретіп,түңкегетүседі.Мырзаныңсоңынанеріпкележатқан

Тұрардандабірдеңедәметедіқайыршылар.

–Құдайсағанұзақөмірберсін,мырзабала,–депсыбырласады.

Тұрарқысылады.Тастайтынтиынондажоқ.

–Құдайсенібәле-жаладансақтасын,мырзабала,–депәлдекімоныңқолынансүймекболады.

Тұрароданбетерқысылады.

Қайыршыларүшінадамныңнәсіліжоқ,ақшаңболсаболды.«Мынақарабаланеғыпжүр

мұнда?»–демейді.Приходькосындытөреніңжанындакележатқансоңтегінболмағаны,деп

ойлайды.

–Құдайсағанмолбақыт,зордәрежеберсін,мырзабала!

Күмбезастындағымысқоңырауларсыңсиды.Собордыңішіненжүрегіңдіжұлыпәкетежаздап,

хордауысыкүңіреніпшығады.

Собордыайналдыраотырғызылғанқаракөкеменағаштарғадейінмынақұлшылықтың

құдіреттізарынаұйып,олардатәңіргетабынғысыкелгендеймұңаямүлгіп,хордауысын

іштеріненқайталап,жапырақтарыкүбірлесіптұрады.

СоборбаспалдағынакөтерілердеПриходькомырзабаскиімінқолынаалып,шоқынабастайды.

Еркекатаулыныңбәрібаскиімдерінқолынаалып,кеуделерінеқысып,бастарыжерге

жеткеншеиіліп,барынты-шынтасыменшоқыныпжатыр.Приходькомырзакөзініңқиығымен

Тұрардыңқұлынжарғағынантігілгендөңгелектелпегінеқарапқояды.Басқаныңбәрі

жалаңбас,өзініңғанателпекпентұрғаныесінетүсіпкетіпТұрарсасады.Оңқолыөзінен-өзі

баскиімгесозылабереді.МұныбайқағанПриходькоқұптағанбелгіретіндебасынизеп,түсін

жылытады.

Тұрарсондадамынажалбарынып,жұлқынақұлшылықұрыпжатқантопқасіңісеалмай

тұрғанынсезеді.Өзгелердауылжапырғанқоғадайжығылып,біриіліп,біртұрып,тынымсыз

шоқыныпжатқанда,мізбақпайсіресіпқалғанТұрарғана.Приходькосолкөзқиығыменоған

қайта-қайтақарайбереді.«Сендешоқын!»дегенбелгіекенінтүсініп,Тұрардыңтұлабойы

түршігеді.Бірақшоқынуғақолыкөтерілмейді.Қолықолемес,қорғасынсияқты,зорласаңда

көтерілеремес.

Мінбеденсақалыбелінетүскенепископтыңдауысы–құдайдыңөздауысындайқұдіретті

естіледі.Дәлтөрдеекіқолыекіжаққакеріліп,басыкеудесінесалбырапкеткен,азапшеккен

кісініңсуретікөздіеріксізтартады.Өзіарық,екіаяғысалбырап,тексүлдесісаудырапқалған.

Бұлбейшаранынегекеріптастаған?БұлТұрарүшінжұмбақ.

Соборішіөзгебірбөтендүние,өңемес,түссияқты.Айналабалауызшырағдандаржағылған.

Қабырғаларқаз-қатарсуреттергетолы.Епископазынаптұр,хорара-арасындазарлапқоя

береді.Сай-сүйектісырқыратып,жүрегіңдіелжіреткенпәрмендіәсерәлдеқайда,бұлпәни

дүниеніңәуре-сарсаңынан,күйбің-күйкітіршілігіненалыстап,аспанғашарықтатып,жұмақ

жазирасынелестеткендей.

Приходьконыңкөзқиығығанаарқаңдыаязқарығандайызғаршашабастаған.Тұрароныңне

талапетіптұрғанынсезеді,біраққозғалаалмайды.Төрдегікерілгенадам-суреттіңкөзқарасы

дасуық.Өзгелергеемес,дәлөзінеқадалып,айыптаптұрғандайкөрінеді.Тұрарқашқысы

келеді.Өнбойынансуықтерсаулапбарады.Өкпесіқысылып,демітарылып,өзіменөзі

арпалыстанжанымұрынұшынакелгендейазаптанды.

Собордағыжұрттыңбәріқұдайынақұлдықұрып,әркімөзөтінішініштейайтып,шағынып-

жалбарыныпжатқанда,Тұраржалтақтапжан-жағынақарайды.Өзінәрбұрыштанаңдып

жүргенСаймасайдыңадамдарықазірдесобордыңбіржеріненсығалапқараптұрғандай

көрінеді.Собордашоқынғандарарасындатұрғанынкөрсе,саймасайлықтар:

–Рысқұлқарақшыныңбаласышоқыныпкетіпті,шіркеуденкөрдік,–депжердүниегежария

етереді.

Осыныойлауымұңекен,Тұрарбұрынғыданбетердегбірсізденіп,тұрақашқысыкелді.

Приходькоданқорқады,керуліадамныңкөзқарасынанқорқады.«Негекеріптастаған?»Әкесі

РысқұлдыңСаймасайларбайлаптастап,жабыласабағандабірсәткебасыосылайшасалбырап

қалыпеді.ТұрардыңсуреткетесілеқарапқалғанынкөптенбайқаптұрғанПриходько:

–ИисусХристос.Құдіреттіқұдай,–деді.

«Құдайдыңөзіосындайқорлыққаұшыраса,өзгежұртнеболмақ?Түйеніжелшайқаса,ешкіні

аспаннанізде–дегеносыда».

–Мырза,менаттарғабаратұрсамқайтеді?!Асаунемелердібіреу-міреуүркітіпжүреме?–деп

сыбырладыТұрар.Приходькобұрылмастан:

–Барабер!–депзілденекүңкетті.

Тұрарадамдардыңара-арасынзытакепжөнелді.Қаражамылғанбіркемпірашулыкөзімената

қарап:

–Ух,басурман,нехрист!–депысылдапқалды.

Тұрардыңбұлкетісінекөрмедетұрғанқұдайда,оныңәулиеапостолдарыда,мінбедегіепископ

та,собортолыдіндарлардаризаемессияқтыкөрінді.Тексоборданшығакелгенде

табалдырықтанбастап,қақпағадейінтізіліптұрғанқайыршыларғанаоғантелміреқолсозып,

бастарыниіп,әдеттенайнымайтұр.ТабалдырықтанқақпағадейінжелібайламжерТұрарға

қылкөпірдіңүстіндей,тозақотыныңарасындайсезілген.Қалтасындаырымғақарабақыры

жоқ,өзіжалшыбаладандақайыр-садақадәмететінжандарболадыекен.Құдайдыңөзүйінде

мұншамақайыршылықболардепкімойлаған?!

***

Арыстанныңеміренуіөзінше.Тіптітуғанбаласынамейірітүскенніңөзіндетүрашулысияқты

көрінеді.Біреудіңеркелеткенінкөтеретініде,көтермейтінідебелгісіз.Жалынансипасаң

күдірейетүседі.

БронниковкеРысқұлдыңішікөпкедейінжылымайқойған.Бірақосыбірорыстыбаласыжақсы

көріпкеткенсоң,бірте-біртемұздайжүрекжібиіндеді.

Әбденсыралғыболып,сенімартқансоң,біркүніРысқұлБронниковке:

–Әй,Ескендір,өстіпжатаберемізбе?Қашсаққайтеді?–деді.

ЕндіБронниковсезіктенетінсияқты.«Түрменіңалпауыттарыныңтұзағыемеспеекен?Мені

арандатпақшы-ау,сірә?!»

–Қайтіп?–бұдасыртартпақболып.

–Сенкөпбілетінбәлесінғой.Айласынтап.

–Айла-амалжоқ,–Бронниковкамераныңішінкөзіментінтіпшығып.Бірауықтемірқұрсаулы

терезегеқадалыпқалды.–Мүмкінемес.Болатаракерек.Олбіздежоқ:анабілектейтемірді

сындыраалмайсың.Мынауболсатас.–Бронниковжалпақалақаныменсуықсұрқабырғаны

сипалапқойды.

Теміресіктіңкөздейтесігініңқақпағыкөтеріліп,аржақтаннадзирательдіңжалғызжанары

оқтаулымылтықтайсуыққадалды.

Надзирательдіңжалғызкөзісөніпқалғандайтайыпкеттіде,қақпаққайтажабылды.

–Иттіңиісшілі-ай,–дедіРысқұл.–Дереусезеқоюынқарашы.Біздіңсөзіміздіоғанжеткізіп

тұратынсайтаныбарма,немене...Осыекеумізөтіріктөбелессекқайтеді,а?Сондаәлгіит

асығыпесікашады.Әй-шайғакелтірмейаузынбасып,дамбалынбасынакигізіп,есіктен-ақ

шығыпкетпеймізбе?

–Мүмкінемес,–Бронниковбасыншайқап.–Бұларолайланыәлдеқашанесепкеалыпқойған.

Біреуішкекіргенде,екіншісісырттааңдыптұрады.

–Сенбілмейсіңғой,менбірретбұлтүрмеденқашыпшыққам,–дедіРысқұлтыртығыкөп

тақырбасыналақаныменасықпайсипалап.–Мынабаснекөрмегенбас.О,сондағы

бостандық-ай!Турабескүнбостандықтаболдым.Қашыпжүрдім.Үйдебіркүндетүнеген

жоқпын.Белімдібіршешкенемеспін.Тарғылтастөсек,қаратасжастықболды.Бірақсоның

өзіқұсмамықтайеді-ау,қайран!..

–Дәлосытүрмедеме?Қашан?–дедіБронниковтаңқалып.

–Дәлосытүрме.Бірақкамерабасқаеді.Қыштамболатын.Былтыржазөтіпбаражатқан

шамағой.

–Онданегеұсталыпжүрсің?

–Е,Ескендіртамыр,олкөпәңгіме...

–Түрмеішіндеекеумізгеәңгімеденбасқанеермекбар?

Рысқұлескіқалпағынбасынакиеді.Ескіқалпақтыкимейтұрып,ұзақәңгімебастамайды.

Содансоңтемірқұрсаулыбиіктерезегеқарайды.Терезедентүккөрінбейді.Бірақжарық

дүниеніңелесібартерезеРысқұлдыңжазулытұрғанкітабысияқты.Алғашқыреттүрмеге

түсуініңжайықалайеді?

Рысқұлқұрсаулытерезеденмедеттілегендейішіненәлдененікүбірлепбарып,күмбірлепсөз

бастайды.ПетерборлықАлександрБронниковтүрмедежатып-аққазақдаласыныңтау-тасын

кезіпкетеді...

Ахататабаланыңтамырынбірсәтұстап,үнсізқалған.Құныстанажүресіненотырып,басын

іргежаққабұрып,көзіншартжұмыпалған.Қартайғандақастаағарадыекен,жалбыраған

бурылқасжұмулыкөзінкөлегейлептұр.

Шағынжерүйдіңішітым-тырыс,алакөлеңке.Текжалғызтерезеніңқұрақкөзінбіркөк

шыбынтүрткілеп,шығарғатесіктаппай,ызыңдапмазаныалыпбарады.Жайшылықтаеленбес

еді,мынасынсәттекөкшыбынныңжанталасаызыңдауыүйдегілергежайсызтиді.

Жеркепеніңтөбесінкөтеріптұрғанжалғызқары–жуанбелағаш.Оныңдаырсиғанжарығы

бар.Белағашқаекібүйіріненбұталмағаншыбықтарсалынған.Үйдіңішкітөбесісыланбаған.

Жертөленіңортасынажаққаноттыңжалыныментүтініненүйдіңтөбесіәбденжылтырап

ысталған.Төбедегітүтінтартаржалғызқуырдыңаузынансүңгілерсалбырайды.Белағашты

ұстаптұрғанжалғызтіреугеәржеріненшегеқағылып,қайыс-жүген,қамшы,орамақыларқан,

бірдестеадыраспанілінген.Рысқұлдыңжалаңқабаткөнешекпеніменескікиізқалпағыда

сонда.

Босағадақотырқабырғағаарқасынсүйеп,жүресіненотырғаналпамсакісімазасызкөкшыбын

жаққаатырылабірқарапқалды.Егершыбынорнындаадамболсамынабіралмасқылыштай

жарқетеқалғанқаһарлыкөздензәресізәртүбінекетереді.Бірақшыбындегенмақұлыққа

адамныңкөзқарасыәсеретпейді:көкшыбынзарлағанынқоймай,жаманәйнектісабалай

берді.

Алпамсатұлғабосағаданатыптұрып,басындағыкиізқалпағыментерезедегішыбындысалып

қалайындепбіроқталдыда,тәуіпатаныңкөңілінбөлмейіндепқайтасапболды.

Қостұлымшағыншудажіппентүйген,кекіліжелпілдегенкішкенеқызайранқұйғанаяққа

қолынсозаберіп,дүңкеинеліктіңбаулығынсылдыратыпалыпеді,бағанаданберібетінқырын

беріп,тізесінқұшақтапүнсізотырғанәдемішекеліншекәлгіміздіңжалаңаштоп-толық

балтырынаншымшыпалды.Қызбаланедауыстапжыларындабілмей,неәкесінеарызғып

айтарындабілмейаузыкемсеңдеген,айранғасозғанқолыербигенкүйіндетақыржерде

отырдыдақалды.

ОсыүйдегіжалғызаласаағаштөсектіңүстіндежатқанаурубалақарындасыТүйметайдың

түрінкөріпкүліпжібережаздады.Бірақкүлугешамасыкелмей,қан-сөлсіз,көгерістеуернісәл

ғанажыбыретті.Аласатөсектенсалбырағанарыққолынқоңқақмұрынтәуіпшаләліұстап

отыр.Топ-толық,қарулыбалаендіқауқарсызсүлде-сүйекбопқалған.Қараторыөңіқазірбоп-

боз.Көзініңайналасынакөгеріскөлеңкесітүскен.Бұрынтәмпектеумұрныендіерекше

сопайып,ебедейсізкөрінеді.Жанарындаұшқынбарекен.Көккөлеңкеліажалқанша

төңіректеседесолұшкындыөшіреалмапты.Кәрітәуіпжұмулыкөзбенсалбырағанқасының

арасынансоныкөріпотыр.Кәрітәуіптіңаңғарымпазкөзібаланыңшекетамырының

бүлкілінен-ақбаржағдайдыпайымдаған.Алендіқолынұстаптамырбасыпотырғаны,мынаөз

аузынаңдығаната-ананыңкөңіліүшін,әрідесеемніңтүрінайтуғауақытұтып,ойланып

алмақшы.

Төсектартыпжатқанаурубала–анауотырғаналпамсакеуделіРысқұлдыңжардегенде

жалғызұлыТұрареді.Жатқанынажартыайданасты,аузынасутамызып,әке-шешеқасынан

бірелікетпейотырғанынадажартыайданасты.Әуеліоныңнауқасынешкімелегенжоқ.Жүзі

сынық,ойынғазауқыжоқсалғырттартыпбір-екікүнжүргенде,үлкендероныжайтұмау-сұмау

шығардегендеқойған.

ӨгейшешесіІзбайша:

–Күнөтіпкеткеншығар,өмірібалаболып,тілалып,тақиясынкиіпжүргендібілмейді,–деді.

–Иә,олтақиясынтақиятелпекойнапжыртыпқойған,–қарындасыТүйметай.АләкесіРысқұл

баланыбасынансипапқанақойған.Сондаәкежазғансезіктеніптеқалыпеді:баланыңбасы

шашынадейінысыптұрекен.Көнтекалақанысонысезген.Көптікөргеналақанөзсезігін

білдіріп-ақбаққан.Әкеніңалақаны-айдесеңші!Солалақанаялапөсіргенбаладаарманбар

ма?

Рысқұлжаманғажорығысыкелмеді.Күнтисе–тигеншығар,–дедідеқойды.АлТұрардыңөңі

солғангүлдейсуалаберді.Кешкежақынтысқадәреткешыққанбалаүйгеқайтыпкіргенде,

табалдырықтанаттайбереқұлапқалды.Кешкіас-судыңқамындажүргенІзбайшаның:

–Ойбай!–дегендауысышығыпкетті.Жүгіріпбарып,баланыңбасынсүйеді.Дауыстапсыртта

жүргенкүйеуіншақырды.Жайшылықтаағасыныңәрбірағатқимылынаңдып,баламінезбен

бірмұқатыпқалатынТүйметайдақазіроқысшошынып,тұлымысексиіп,жыларманбоптұр

еді.Жамандауыстанжүрегідіреткенәкеүйгебарысшабір-ақатылыпкірдіде,баласының

әлпетіненіштейсескеніпқалды.Бірақсырбермей,сабырсақтап,Тұрардыжерденкөтеріп

апарып,аласаағаштөсеккежатқызды.

Міне,солжатқаннанәлітұрғанжоқ.Рысқұлқатарынанүш-төрттүндіұйқысызөткізді.Ерні

кезеріп,күйіп-жаныпбаражатқанбаланыңаузынасутамызыпотырды.Болысауылынан

Әкрәммолдакеліп,үшкіргенболды.Бірақсыңайыаурудыендіадамсанатынақоспайтындай.

ҚоштасардаРысқұлға:

–Е,батыр,ештеңеетпес.Сүзекекен.Әруақ-құдайқолдаса,ештеңеетпес,ештеңеетпес,–деп

жүзітайқып,үйденасығысшығыпкеткен.

Дүниеніңбұраңдағанқисық-қисықжолындамаңдайынабармақтайбаққұралмағанРысқұл

үшінбұлжалғанныңбарқызығыосыбалаларыеді:ТұрарыменТүйметайы.Жерортасына

таянғандакөргенжарықсәулелері.Екеуікөзініңекіжанарындай.Бұларданбұрынғы

бейшараларғабұлфәниденұзақдәм-тұзбұйырмаған.

СөйтіпжүргендекөргенТұрарығой,Тұрардегенатыныңөзінеәкебайғұсбарүмітінартыпеді.

Ендісоныңөзінесейіп,есбіліпқалғандаажал-құзғынайналдырып,тұзағынталшамойынға

аяусызтастаптұр.Намазоқымас,оразатұтпасРысқұлендісасып,амалсызАллағасыйынды.

Ақпайғамбардың,сәбилердіңпіріҰмай-ананыңесімдерінішіненәлденешеретатады.Бәйдібек

бабасына,ДомалақатанғанНұриләанасынасыйынды.Ендіосыданбалаоңалып,құдайқуат

берсе,Түлкібас-Жуалыдағытуғанжергебірқайырылып,Қаратауқойнында,Бала-Бөген

бойындатұрғанБәйдібекбабасыменДомалақанасыныңкүмбезінебарыпбасиіп,тәжіметуге

антберді.АлдақашанжертомпайтыпқалғанЖылқыайдарәкесін,Бердіқұлағасынесінеалды.

Солардыңбасынабарыпқұраноқытқызбасамбадеді.Қутірліктіңтәлкегіндежүріп,оларды

ескеалып,құрантүсіртпегенінекешірімсұрады,–Тұрарұрпағыңедіғой,мейіріміңдісал,–деп

Жылқыайдарәкесінің,Сәлікбабасыныңәруағынажалбарынды.

ТұрардыңқаттықұлағанынаІзбайшадақиналып,уайымжеп,аурубаланыңасты-үстінетүсіп,

ықыласынсалып-ақбақты.Төсектентұраалмайбуын-буынықұрығандардайбаланыңзәрін

тосыпалып,айналып-толғанып-ақжүр.Сөйтседеқұрғыр,өгейшешеөзегіРысқұлдайөртене

қойғанжоқ.НардайРысқұлазкүнніңішіндеазып-тозып,кәдімгідейшөгіпқалған.Ізбайша

жанашырболғанмен,жанкүйерболаалғанжоқ.«Тәңірініңісі,аламындеседеөзібіледі,

қоямындеседеөзібіледі.Адамныңжаны–Алланыңаманаты,қашанқайтыпалуыөзінің

ықтияры»–депжүрдіішінен.Пендешілікқой,жаскеліншекТұрарданРысқұлдықызғаныпта

қалушыеді.Күйеуіөзұлыныңжолындасадағасыкеткісікеліптұратын.Шығарғажаныбөлек,

әйтпесеТұрардегендебасқадүниеніңбәрінталаққылуғадайын.Барықыласыбаласынаауып,

жаскеліншеккекейдекеренауқарапкетушіеді.ТегісолТұрарғаболаІзбайшағабірретқол

жұмсағаныдабар.ОныңүстінеұлбалаІзбайшаныңөгейшешеекенінбіледі.Өзініңтуған

шешесіҚалипамарқұмеміс-емісболсадаесінде.АлТүйметайтуғананасынбілмейді.

СондықтандаІзбайшағабауырбасып,жалқытуғантұсаққателігенжетімқозыдайтезиіс

алысыпкеткен.Тұрарболса«жетімқозытасбауыр,түңілердеотығар»дегенніңкеріндееді.

Олшешеденжетімекенінанықаңғарған.Анда-сандаҚалипаныңқартәкесіМамырбайшал

келгендебауырынатығылатынысондықтан.Нағашыатамныңауылынабарамдепәкесін

мазалайберетінідетегінемес.Мамырбайшалдаботасыбайлаудақалғанінгендейеңкілдеп

қайтаайналып,БесағаштағыРысқұлүйінекелеберетін.ЖиырмаүйліТау-Шілмембетауылы

бұлМамырбайдыңқызытірікүніндебіркөрінбей,Қалипамарқұмболғансоңкөкшолағын

тепеңдетіпқайта-қайтакелгіштегенінеқайранқалысқан.МамырбайкішкентайТұрарды

көргендежастайынанжержастанғанҚалипаныкөргендейболатынын,Тұрарсексендегі

МамырбайдыңбауырынабасынтыққандамұрнынаанасыныңисікелетінінТау-

Шілмембеттіктербілебермейтін.

«МынаЖаныстыңжаманшалынеғыпбауырмалболақалды»,–депбостан-босқадалболареді.

АлМамырбайойлайды:

«Балағаәкеніңжақындығыжездедей-ақ»,–деп.

Біраққателеседі,әрине.ҚайынатасынамінезішәлкескөрінетінРысқұлТұрарғажақындығы

жездедей-ақболғанжоқ.ОнсызРысқұлғаөмірмәнсіз-мағынасыз.

«Балағаәкеніңжақындығыжездедей-ақ»–дептібіреу.Оныкөпшілікқағыпалып,қайталап

айтыпжүреді.Сірә,жүздегенжылдарқайталағаншығар.Ендешешынашақтайшындықтың

барболғаныда.Өмірдекөкекқұссияқтыларазба?Көрінгенүйметезектіңтүбінежұмыртқа

салып,балапанбасып,баласынақарамайкететінқайлабастарғылкөкеккейінқұлағантамның

дуалындажағытынбайзарлапотырады.

Рысқұлдыңтабиғатытарғылкөкектенбасқалау.Қазіртарғылтастыңтасасынантауешкі

аңдығанмергендей,тәуіпатаныңқас-қабағынанкөзалмайотыр.Баланыңбартағдырыенді

осыАхаттыңқолындасияқты,оныңаузынаншығарсөзгезарығыпотыр.БірсәтТұрарғакөзі

түсіпеді,балаөзінетесілеқарапжатырекен.Рысқұлдыңтұлабойышыметеқалды.Сондаол

Тұрарөзіөлекетсе,мынаәкекүлліәлемніңадамдарыжиылыпаршиалмасқалыңқайғыда

қалатынынойлап,уайымдапжатқанынайтпайсезді.

Әкеменбаланыңарасындаүнсізұғыныс,тілсізмахаббат,жіпсізжалғанғанжүректербарын

осыжайаңдатареді.Жасынажетпейкөзінеойтұңғиығыұялағанжәдігердіқуқұдайкөп

көрмесеекен,маңдайымдытайқитып,сорымдысорадайағызыпкетпесеекендеп,Рысқұл

іштейшырылдады.

МамырбайРысқұлдыңаламан,албыртмінезінұнатабермейді.Жасыегдетартқаншаорнығып,

ортатүсіп,жуасиқоймағаныұнамайды.Осыншатақыркедейболғаны,андада,мұндада

сыйыспайжүргеніқумінезінендепойлайды.«Күштімененкүреспе,мықтыменентіреспе»

дегенбұрынғылар.Шамаңкелмейтінболғансоңқұртыраштаныпнекерек,одандаақырын

жүріп,анықбасып,құбатөбелқутіршіліктебіреуденілгері,біреуденкейіндегендей,бала-

шағаңдыасыра.Адырболғаныңменіріболмасаң–бәрібекер.БәрінендеосыРысқұлдың

Қалипаныелең-алаңдақолынантартыпәкеткеніМамырбайшалдыңкәрікөкірегіненшемен

болыпкетпейді-ақ.ШалдаболсаТүлкібас-ЖуалыданауыпкелгенШымырдыңбіртентегінің

қорлығынакөнбекемеседі.Қалипамарқұм:

–Жөкемеайтыңдар.Өзықтиярымменшықтым.Шатақшығарып,ұятқақалмасын,–депсөз

салыптыдегенсоңбарыпМамырбайөзшынтағынөзітістейалмайқапабопқалған.

Көкшыбынбіразүніөшіп,жым-жыртболғансоңқайтаданбезілдейбастады.Құрақтерезені

тесіпшығуғамыңжылдадашамасыжетпес,бірақшынынысоққылап,ызыңдағанын

қоймайды.Далаға,кеңдүниегешығуғадегенқұштарлыққыстағанбірмақұлық.

Ахатсондажалбырқасынжалпеткізіп,көзінашыпалды.Көзжанарыжайдары,жұмсақекен,

әрбірқимылынандыпотырғанРысқұлдыңішіжылыпқалды.Тәуіпөзқұлағыауырболғансоң

жұрттыңбәрісаңыраудепойлаймаекен,жарықтық,әйтеуір:

–Рысқұл!А!Рысқұл!–депайқайсалды.–Аруақ-құдайқолдағанекен,балаңбірқатерден

қалыпты.Қаттыкелгенекен,әлгісүзектіайтам.Ендіештеңеетпейді.Бетіберіқарады.Түйірі

бартамақішкізбейқоятұр.Ұнқуырып,сұйықбыламықбержәнеайтарымтабаалсаң,қара

қойдыңқалжасыкерек.Текмайыналғансорпасынғанаішкіз.Құдайқаласа,жігітіңжазылып

кетеді.

Ахаторнынантұрып,таяғынасүйеніп,бүкшеңдейбасыпесіккебеттеді.Шығыпбаражатып,

артынабұрылып.–Әлгіқарақойдыңқалжасынұмытпа,–деді.

ЛездеқарақойдыңқамыуайымдатқанРысқұлтәуіпағасынарақметайтудыдаұмытыпкетіп

еді.

–Айтпақшы,адыраспантұтатып,күнқызылыбатқандабаланыүйдіңсыртынаалыпшығып,

құбылағақаратып,шашыратқыныңқайнағансуыменұшықта,–дедітәуіпқайтабұрылып.

***

Тышқанмұрнынқанатаалмас.Тышқақлағыдажоқ.ЖөндіжуындытимегенсоңЖелтабанда

зорманаулап,күнібойытаубөктерлепүйденбезіпкетті.Таудемекші...

Рысқұлдәлқазірқұлжаатыпалатындай,асығабасыпдалағашықты.Айнымасдосындай

кеудесінайқараашыпТалғартұрекен.Иә,Талғарғакөтерілмегелідекөпуақытболып

қалыпты.БылтырПетерборданкелгеноқымыстыорыстыертіпшыққаннанкейінқайтып,

Талғарбелуарынакөтерілгенемес.

Одабірөтешыққанкүндерекен.Орыстардыңішінен,әсіресеұлықтарыныңішіненондаймың

болғыроңдысынбұрынкөргенжоқ.Метрей,ия,Метрейедіғойаты.Талғардыңбиік

шыңдарынажолтауыпалыпшыққаныүшінРысқұлғакөпкүмісақшаберіп,Рысқұлүйісонда

битінбіртөгіпқалыпеді.

Солорыскетерінде:

–Егерқысылсаң,хабарла,–депеді.

«Жағдайымдыайтып,хатжазғызсамбаекен?»–дептебіройладыРысқұл.–Бірақсонаужер

түбіндегібіркөргенорыстанқарақойдыңпұлынсұрап,алақанжайғанымқалайболады?Одан

дамылтықалып,таукезіпкелгенімдұрысшығар.Жүргенгежөргемілінердеген.Киік

семіргенкез...»

Талғардыңбасындаұшпабұлттұр.ЕшадамбаласыбасыпкөрмегеншыңдарынаРысқұлменол

ерткенПетерборорысыМетрейшыққанТалғар.Дүниеніңтөбесінесондакөтерілген.Дүниенің

асқақтығынсондакөрген.«Ұлытауғашыққанбарма,ұларетінжегенбарма?»–деген

сұраққа:

–Бар!Ол–Рысқұл,–депжауапберсеболғандай.

Тайқымаңдайтағдырдыңдегенінеамалжоқ.Рысқұленді,Саймасайғабарып,алдынтағы

көрмекші.Мырзағақұрқолбаруылайықсыз.Табылса,тауданбіртекеатып,сонытарту

етпекші.Болыстыңәуестігіжоқ,ешкіетінеоныңқатындарыдажерікемес.Жиырмағашығып

қалғансоқталдайбаласықұмар.Киіктіңасығынақұмар.Тебіндепмұртышыққанша

тасыраңдапасықойнайды.Қолындакиіктіңасығыжүрсе,көктегікүнненшылымтұтатқандай

таңқиыпмәзболады.Баласыныңөзгеқұрбы-құрдастарынанайбыныасыпжүргенінСаймасай

даұнатады.Рысқұлжауығыпкетседе,оныңқолынантаутекетартуынқабылдапалареді.

Мергенсоғансенеді.

СаймасайдыңосыҚалдыбекдегенбаласынаекіқабаткезіндебәйбішесіБибісарааюдыңетіне

жерікболып,болысордасыныңойранботқасышықты.СондадаәжетінежарағанРысқұледі.

Адамбаспасасқартауларданаюатыпәкеліп,бәйбішеніңжанықалған.Сондақошеметшілкөп

сәуегей:«Оболыс-еке,бәйбішеңізасқанбатырұлтабатынболды»,–депжалпаңдасқан.

СөйткенҚалдыбекбатырболмады,ақылыауыстаудәлдір,боркемікболдыр,мұрынбоғы

жылтыңдапасықойнауданбасқаныуайымдамайтыносалболды.

Аңшыжолғатаңқұланиектенаттанды.ТаужолынтосырқапқалғанШолақШабдарРысқұлдың

ыңғайынтанығансоң,Есікөзенінжағалайескісоқпақпенаяңдайберді.Өткен,1903жылдың

осындайжазындаРысқұлдәлосысоқпақпенПетерборданкелгенмырзаныалыпжүрген.

Атақтыгеограф,үлкенғалымДмитриеварнайыақпатшаимпериясыныңастанасынанкеліп,

ІлеАлатауыныңзаңғарбиігіТалғаршыңынзерттемекболғанда,оғанжолкөрсетушікөмекші

керекеді.СөйтсебүкілАлматыатырабынанТалғардыңтасынаешкімкөтеріліпкөрмегенекен.

«Ау,ендікімбар-ау?»–депұлықәкімдердіңөзісұраусалғандаШығысТалғарболысында

тұратынТау-ІІІілмембетРысқұлбардегенхабаршығады.ҰлықтыңтапсыруыменСаймасай

болысПетерборданкелгенғалымғажолсеріколжолсілтеушіетіпәйгіліаңшыРысқұлды

қосыпберген.

Ғалымсондақұйғанқоладайбатыртұлғалытауқазағынкөріп,келбетінекөңілітолған.

СоныменДмитриеватқақонған.АлРысқұлдыңатқамінбей,тұқылмүйіз,қоңырөгізерттеп

мінгенінкөріпқайранқалған.Сөйтсеқоңырөгізтасқиямен,қияметқылдайжолменжүруге

келгендеарғымаққабергісізекен.СолжолыРысқұлЕсікөзенініңсағасыменбастапотырып,

оқымыстыныІлеАлатауыныңзүміреталқасыЕсіккөлініңжағасынаалыпшыққан.Сонда

Дмитриев:

–Мынандайғажайыптыкөргенненкейін,Талғаршыңынашықпағанныңөзінде,менің

мақсатыморындалды!–депРысқұлдыңарқасынанқаққан.

ЕсіккөлдіайналыпөткенсоңалпауытТалғардыңтөскейібасталып,жолқиындайберді.

Өсімдіктіңреңіөзгеріп,биікжайлаужаннатындағыжайқалғантаугүлдеріатақтығалымды

жайраңдайқарсыалды.Дмитриеватынандомалаптүсіп,таугүлдерінтеңізкешкендеймалтып

жүріп,көкемаралдыбірсипап,киік-отынбіриіскеп,біркезде:

–О,эдельвейс!–депайқайлапжіберген.–Эдельвейсжанкештіқаһарменерлердіңгүлі.Сені

декөретінкүнбарекен-ay!

Рысқұлғамұныңбәріерсі.«Құдайдыңқушөбінедеөстіптаңданадыекен-ау.Ғалымбысың

деген,ертекүндікешқылмайбаратыншыңынабармаймызба?»–депқалған.

Ғалымәршөптісабағынанбәкіменқиыпалып,ыждағаттапдорбағасалып,қойындәптеріне

әлденелердіжазуменәлек.

–Мынауэдельвейс.Қазақшаатыне?–депсұрайдыРысқұлдан.

–Е,құдай,кәдімгіқаргүлғой.Кейдееңлікдептеатайды.

–Мынаныбізаконитдейміз,қазақтарнедейді?

–Олтұқымыңқұрғыруқорғасын.Малжемейді,жесеөліпқалады.

Есіккөлдіңжелкесіжелкілдегенкөкорай.Қызыл,жасылжайқалғангүл.Шүмілдікпен

ботагөз,қазтамақпенжелайдар,рауғашпенауша,жанаргүлменқашқаргүл,сарғалдақпен

құлмақ,доланаменүшқатаралассансызшөптераттарынгеограферінбейежіктепсұрап,

хаттапалды.

СолкүніоларТалғаралқымындағытағыбіралқа–Ақкөлжағасынажетіп,сондатүнеп

тыныстапеді.

Ақкөл–Есіккөлгеқарағандажадағай.Жағасындасызылып,сылаңқағыптұрғансұлушырша

мұндажоқ.Суыдажасылзүміретемес.Ашаң,ақшылтартыпжатады.Жағасытолғантарғыл

тас.ӨңкигентүйетастарТалғардыңапайтөсіненбірзамандақұлағанЕсіккөлқаншасұлу

болғанмен,өзегіненәрберіпжатқанАқкөлгеқарыздар.Есіккөлқазіржазғыкүнбайыпбара

жатқанақшаммезгіліндетөменде,табанастындақарауытыпжатыр.

Мезгілшілдеішіболсадатауомырауысақылдағансалқын.Ақкөлдіңайдыныашулы.

Сондықтандаболар,құсбаласыкөрінбейді.Оныңесесінекөктеңбілханбалықкөпекен,

мейманқармақсалып,әне-мінедегеншебіршелекбалықіліпалды.Қауқылдасып,

даурығысыпеді.Қармаққабалықілінгенсайынғалымқатыныұлтапқандайқуанып,картузын

аспанғалақтырды.

–«Ғалымбысыңдеген»,–депРысқұлоныңмынатірлігінқомсыныпотырды.Қаншакедейболса

дасуданбалықсүзудікәсіпқылмағанқазаққабұлбала-шағаныңқылығындайкөрінді.

Шаршағанқоңырөгізбіразоттағансоңәрірекбарыпыңқетіпжатакеттідекөзінжұмыпкүйіс

қайыруғакірісті.Зеңгібабаныңнамазысияқтыонысы.

Рысқұлтасжарғанныңбұталарын,қолтолқыныжағағашығарыптастағанақсөңкежинапот

жақты.Тастанқалапошақтұрғызып,сыртыысталғанқарашәугімдіотқақойды.Көктеңбілхан

балықжалғанныңшырыныекен,петерборлықмейманекеуітоятамақтаныпалды.Аттармен

өгіздіит-құс,аюжарыпкетпесіндепРысқұлжалғызауызмылтығыноқтапжанынақойды.

Тамызықүзілмесіндептағыдаотынжинады.

Заңғартаудыңкеудесінешығыпотырғанекіадаммаздапжанғанотқаүңіліпқапты.Мейман

қазақшабілмейді,Рысқұлдыңорысшасы«твая-маядан»артпайды.Тілібасқа,дінібасқаекі

адамғаотортақ.Отолардыңтілмашысияқты.Дүниедеоттантазанәрсежоқ.Тіптіалмастың

өзінде,алтынныңөзіндеақау,кірбіңболуымүмкін.Алоттаарамдықболмайды.

ОбастаДмитриевтіңкөкірегінекүдіккірген.Бөтенадам,тілбілмейтін,көпсөйлемейтінсыры

беймәлімбіреу.Талғардағыбірорыстыңайтуынақарағанда,нағызтоқымыкеппесқарақшы

көрінеді.Сондабұлменіаңғар-аңғартауішіндежайратыпсалыпкетіпотырсанеболмақ?

ҚазірдастарқанбасындадәмбөліскенненкейінРысқұлдыңжалынғақараптесіліп,жалқын

сәуледенәдемісуреткөргендей,якибірғажайыпәуентыңдағандайбозымхалінбайқап,

ойлады:«Жоқбұндайадамдабөгдепиғылболуымүмкінемес».

ТеңартқанторыатпенДмитриевмінгенқарааттүнқараңғылығынансескенгендейіштерін

тартыпқойып,бір-біріменайқасып,мүлгіптұр.Қоңырөгізкүйісқайыруданзерігеремес.Оқта-

тектекөмейінесүйектығылғандайтүйіліпбарып,күйісінқайтабастайды.

Тәуекелтүні.Жертүбіненжетіп,аспан-таудыңТалғараттышыңыныңқыры-сырынбілмекүшін

осыншаазаптысапаршеккенДмитриевтікідеерлік.Ғылымжолындадатекерліккерек.Оған

жолбасшыболып,табанынтасқатілдіріп,тауасыпжүргенРысқұлдікідеерлік.Мұны

мойындағанғалымкейінөзініңТашкенттебасылыпшыққан«Талғар–ІлеАлатауыныңеңбиік

шыңы»аттыкітабындабылайдепжазар:

«1923жылы28шілдедеменіңТалғаршыңынашығуыматуражиырмажылтолды.1903жылы

28шілдедеменТалғардыңкүнгейжағындажатқанеңбиікмұзартқашықтым.Онымен

«Богатырь»депатадым.

Меніңмаршрутым–АлматыныңшығысындақырықшақырымжердегіЕсікөзенініңбойын

қуалапотырды.ЕсікөзеніІлеАлатауыныңтерістігіненағады.

Келесі,1904жылыосымаршруттыпрофессорСапожниковқайталады.БірақСапожниковбұл

өзенніңбойыментекАқкөлгедейінғанажеткендекеріқайтқан.АлменболсамАқкөлденары

тағыдаон-онекішақырымеңқиынжолжүріпөткенмін.

Бірақ1903жылыменіңбағымақарай,мағанжолкөрсетушіболыпШығыс-Талғарболысының

қазағыРысқұлЖылқыайдаровжолықты.ПрофессорСапожниковтеРысқұлдайжолбастаушы

болғанжоқ.

БұлөзіШілмембетруынаншыққанқарапайымқазақеді.Қарашаруаболсада,рухыкүшті,

қайратымол,қажырлықазақ.Бұлатыраптаоданөткенмерген,ІлеАлатауыноданартық

білетінадамболмаған.

Рысқұлменібұрынешбіркартағатүсірілмегенқияметқиынжолдарменалыпжүріп,

Талғардыңтусыртынаншығарып,Есікөзенініңбасталатынкезіненәріалыпбарды.Соның

арқасындаменің1903жылғысаяхатымелеуліғылыминәтижелергеиеболды.Бұлтабыстарым

үшінменөзімніңжолбастаушымРысқұлғақарыздармын.Оныңменінебірқиынқұздардан,

жап-жалтырмұздарданжолтауып,асқанжігеркүшпен,айла-ептілікпеналыпжүргенін

көрсең.

ТалғаршыңдарынбіріншізерттеушіғалымретіндеменМұзартетегіндегіЕсікөзенініңсағасы

басталатыналқаптыРысқұлалқабыдепатап,оныңесімінмәңгіқалдыруғаөзімніңхұқымды

пайдаланаотырып,шешімқабылдадым.Өйткеніғылымалдындаоныңеңбегізор».

Бұлсөздердіғалымжиырмажылданкейінжазды.Ал,жиырмажылбұрын,Ақкөлжағасында,

түнгіотбасындаотырғандаолмұндайшешімдііштейармандаған.СолтүніотбасындаРысқұл

жүресіненшоқкөсепотырып,Мұзарттаудыңөзінелжіретермұңдыдақаһарлыәндіыңылдап

салыпеді.

Дүниеқудымонжасымнан,

Тартадыбойымауырқорғасыннан

Суқойсаарқасынатөгілмейтін

Танадыодабіркүнжорғасынан...

–Нетуралы?–депсұрадығалым.

–Қутіршілік,қысқағұмыр,алыстағытуғанжертуралы,–Рысқұл.

–СіздіңтуғанжеріңізТалғаремеспе?

–Шымкент.Түлкібасесіткен!Сонда.Ақсу-Жабағылыбіледі?

–А-а-а?Ақсу-Жабағылы?!Знаю,знаю,–ғалымекікөзіалдындағышоқтайжайнайтүсіп.

"Оқасиетіңненайналайын,Ақсу-Жабағылы!СеніПетербордағылардабіледіекенғой»,–деп

Рысқұлдыңіші-бауырыелжірепкетті.

ЕртеңінеРысқұлДмитриевтіТалғардыңеңбиікшыңы–«Богатырьдің»жап-жалтырмұзымен

алыпжүрді.Биіктенқарағандатөмендегібірқойнаудажайылыпжүргентауешкілерап-анық

көрінді.

–Бізкиіктердендебиіктепкеттік-ау,–дедіРысқұл.

Жоғарылағансайынтыныстарылаберді.Ғалымныңжүруіқиындады.Басыайналып,көзі

қарауытсада,олжанталасыпбірдеңелердідәптерінежазаберді,жазаберді.

–Рысқұл,–дедіғалыментігіп,–анаутабандакиікжайылыпжүргеналқапендісеніңесіміңмен

аталады.БүкілғылымикітаптарғаолжердіңатыРысқұлалқабыболыпенеді.Есікөзенісол

жерденбасталыпжатырғой.

–Меніңатымкітапқажазылатындайменқайбірғалымедім?–дептүсінбедіРысқұл.

–Жоқ,туысқан,сенғылымғағалымнаназеңбексіңіргенжоқсың.Сеніңеңбегіңадал.

–Ондайеңбектітымболмасабірешкіатыпалыпқайтайық–депРысқұлкөңілденіпқалды.

Еңбегінелегендікімжеккөрсін?!Мынаорысқақылғанқызметтіңнешебіркөкесіндейлерінол

өмірбойыДауылбайменСаймасайғасанмәртебекөрсетті.Кәне,олардыңРысқұлдыелегені?

Оныңеңбегінбағалағаны?Ал,мынаорысғалымынаекі-үшкүнжолкөрсетіп,біргежүріпеді,

атыңдыжағрафиятарихындақалдырамындепотыр.

СолжолыөзіесімдіалқаптанРысқұлтаутекеатыпалыпеді.

***

Әнесоданберітурабіржылөтті.Рысқұлөзалқабынатағыкележатыр.«Рысқұл»депатаған

соңөзініңжекеменшікжеріндейкөретінсияқты.Сонанендіөзініңжекеменшіккиігінің

біреуінатыпапкеріқайтатындай.

Бірақжолыболмады.Былтырғымолшылықбиылқайталанбады.Киікиісісезілмейді.Суат

басынторыпкүнібойыжатты,киіккөрінбеді.Келген-кеткеніздерідеескілеу.Жуықарада

суатқақұламағансияқты.

Қонажатыпжолторыса,бәлкімқолғабірдеңеілігермееді,бірақТұрарғакөңіліалаңбола

берді.Құлыныжелідеқалғанбиедейшыдамыкетіп,өзінен-өзіәлденегетықыршибастады.

«Атасынанәлет,Саймасайғакиікатыпалыпбарамдепайқайлапжүргенде,баламныңхаліне

болады?Құрысын,керіқайтайын.Жолдақарақойдыңотарынанбіреуінөңгереқайтармын.

АзарболсаИтжеккенгеайдатар».

Сөйтіп,мылтығынсүйретіп,төмендетұсапқалдырғанатынабетбұрабергенде,алақандай

айуанізінекөзітүсті.«Барыс!»–деді,әдегендесасыпқалып,ілетұлабойымұздапжүре

берді.Лездебойынжиып,әлгіжап-жаңаізбенбіразжүрді.«Бұйырса,атыпалсам,теңбіл

барыстерісіболысқанағызтартуемеспе?».

Маңқиғантау,қарлы-мұздышыңдар.Мелшигентастар.Тірлікбілінбейді.«Е,кетіпқалғанқу

болды.Киікізінетүсіп,қуалапкеткен-ау.Бәсе,киіксуғақұламай,сескенгенекенғой.Барыс

үркіткенғой».

Тобылғытасасынанбірдеңеқылаңеткендейболды.Көзінуқалап,елесшығардепеді.Қарсы

алдындаесікпентөрдейкерілгенкербезбарыстұрекен.Айылынжияремес,«келсең-кел!»–

дептұр.

Араларытымжақын.Барысшындапбір-аққарғысажетіпжатыр.Бірақолшапшығанжоқ.

Сірә,тоқболар.Алтынтүстестеңбілжүніжылт-жылтетеді.Соғанқарағандақондыболар.

Оныңүстінежуырдағанатүлегентүрібар.Тұрғанбойысұлтаншері,нағызжайсаң.

БарысРысқұлғаманаурапбіразқараптұрды.Бірақаңшымылтығынкөтерсе,оқтанбұрын

атылатыншығар.

Аңшыәуелідежүрегісуетеқалсада,сасқалақтағанжоқәбиірболғанда.Егертұрақашса–

құтылмаседі.Барысадамныңтабанынкөрсеболды–айбыныасады.Сертісолайдеседі.

Рысқұлшерініңкөзінетіктейқарап,арбасыпқалды.Ендікөзітайыпкетседехауіп.Таумен

тастажалғызжүргенденелерқиын-қыстаукезеңдерболған:аюмендеалысты,ұялас

қасқырлардыңқамауындадақалды.Бірақсоныңбәрімынақияметтіңширегінендекелмеседі.

Бұлсын-сынақтыңкөкесіболар.Бет-аузыңныңбіржеріжыбыретіп,қорыққанбелгіберсең–

барыссадақшаатылыпбассалғалытұр.Қаншабалуанболсаңда,бұларланғашыдасберу

оңайболмас.Бұшеріңбірсоққандаатантүйеніңбелінсындырыпжүребереді.

Төменненұларқақылықтады.Барыстыңбірқұлағығанасәлтыпырлағандайболды.Әлгіұлар

тағықақылықтапалып,аңғардыңбергібетіненарғыбетінепарылдапұшыпбаражатты.

Төбеденмұзартшыңтөніптұр.Көмеккекелержанжоқ.ЕгеросыжердеРысқұлжазатайым

болса,іздейтінкімбар?Әрідесе,Талғардыңбұлбиігінеоданбасқаешкімкөтеріліпкөрген

емес.Дмитриевболсаалыста.АзғанамезгілішіндеРысқұлдыңбасынданешеқилыойлар

жөңкіліпөтті.Жазатайымкетсе,ит-құсқажемболып,сүйегішашылыпкөмусізқалады.

БылтырғығалыморысалқапқаРысқұлдыңатынберіпеді-ау.Әлденегекөрінбесенетті

Рысқұлдыңалқабы–Рысқұлдыңқазусызмоласынаайналмасанетсін.

Бірін-біріарбасқанғаламатсекундтарөтіпжатты.БіркезРысқұлшыдайалмай:

–ӘйШері–дедіжәйғана.–Менсағантимеймін.Бар,барабер.

БарысРысқұлданкөзінтайдырыпәкеттіде,білдірмей,жапырақ,шөп-шаламдасыбдырлатпай,

мамықүстіменбаражатқандаймаңбасып,аяқтарынсылаңтастап,сұлумүсінкетебарды.Енді

бірсәттеолқарсыдағыжарқабақтықиғаштайтартыпжоғарышыңғақарайкөтерілеберді.Не

біртас,небірқиыршықдомалатқанжоқ.Жарқабақпенемес,әуеменқалқыпбаражатқандай.

Оқжетержер.

«Атыпалсамбаекен?»–дегензәлімойРысқұлдыңбасынтағыбіршалықтапөтті.Артынша

тәубағакелді.«Осыншамасері,сертінемәртсұлтаншерігетусыртынанұрланыпоқатқаным–

өлімболар»депойладыРысқұл.МұныңтәңірдейтеңбілтерісінжамылғаншаСаймасайлақтың

тулағыннегежамылмайды.

***

Арқарданжолыболмасада,барыспенкездесіп,қантөгіспейажырасқанынаРысқұлқуанып,

қамкөңіліедәуіржеңілейіп,көтеріліпқалды.Әлгібарыстыңмәрттігінетәнтіболып,оныөзінің

піріндейкөріп,қанаттанғантәрізді.Қайдағыбірұсақ-түйеккүйбіңтіршіліктіңуайымынабола,

қылаяғыжамантоқтышаққаболакөңіліала,жаныналаболғанынаренжіп,дүрсілкініп,

қайратынақайтамінді.«Бөріазығыменеразығыжолдаемеспетәйірі,–Саймасайдыңбір

қаратоқтысынсұраусыз-ақалсамнетті?Болыстыңмойнындаменіңталайтоқтылықақым

кетті,меннеденсоншамүсәпірмін,атасынанәлет»,–депРысқұлболысауылыныңотары

жатқанөріскетікетартты.

«Көжеденбасқаасымжоқ,құдайданбасқадосымжоқ»,өзімеөзімсыйынбасам,мағанкімнің

жаныашыған.Болысқабіртоқтыдегенқауыншыныңбіркөктүйнегіндейемеспе?».

ҚарақойдыңотарыКекіліксайдыңкүнгейқабағындағышырмауықараласшүйгіндешылқып

жатырекен.ТаудантүсіпкележатқанжалғызаттыныалыстаншалыптұрғанЕралықойшы

көкесегін«ықылап»аңшыныңалдынаншықты.СалтаттытаяпкелгендеРысқұлекенінтанып:

–Е,бұлкімдесем,батырмысың?Аманбысың,әкебай.Үйішің,мал-жанаманба?Аңнан

қайттыңба?Қанжығаңмайландыма?

Жалпақмұрыншұбаршалжалпаңдапжатыр.Шынкөңілісол-ақтауаңғарындайаңқылдақ.

Бірақәлгіаман-саулықсұрасуыкекесіндейестілді.«Қанжығаңмайландыма?»–дейдікөріп

тұрып.Қанжығажыланжалағандайтып-типылемеспе?!

–Ереке,әнебірқұнанқойдыұстапмағанөңгертесалшы,–дедіаңшы.

Қойшы«қалжыңышығар»деді.

–Байдыңмалынқайтесің,батыр,–депкүлгенболыпеді,мұрныбұрынғыданбетержайылып

кетті.

–Ау,Ереке,меншынайтыптұрмын.

–Е,батыр,жаманағаңдықылжаққылғыңкеледі,ә?Жөн-жөн.Өзімніңқойымболса,сөзіңнен

садағадепсолқұнандыалдыңаатыпұраредім,амалқайсы,амалқайсы,әкебай?!

–Болмаса,Ереке,болысқаайтабар,бірқойдыРысқұлтартыпәкеттіде,мененжәбіркөрген

болып,жыламсырапбар.Қалғанынменөзімкөрежатармын.Қазірқойзәруболыптұр.Ал,

айыпетпе.

Рысқұлотардыңшетінежақындайбергендекілеңсемізжануаросқырынып,жабайыарқардай

тікшиіп,дүретіпүркеқашты.

–Әй,батыр-ау,оныңнебалақұсап,тынышжатқанмалдыүркітіп.

Рысқұлендіоныңсөзінтыңдаптұрмай,атынтебініпқалып,шауыпөтіпбаражатып,бір

тоқтыныатүстіненіліпалып,тыпырлатыпалдынаөңгеріпжүреберді.

–Айыпетпе,Ереке.Кешір!Болысқаменіжаманда.Аямайжаманда.

–Мынаужынданғанба?–депқойшыкөкесегін«ықылай»берді...

***

ЕралықойшыРысқұлүйреткендей,жылағандажоқ,Рысқұлдыболысқажамандағандажоқ.

Аңшыныңәрекетідөрекі,қиянаттауболсада:«Рысқұлдаменсияқтыжарлығой.Қайтейін,өз

шынтағыңдыөзіңтістейалмайсың.Оныұстапбергенденеберекетабамын.Мұндай

озбырлығыжоқеді,зәруліктіңшырғалаңынатүскенкемтарлығышығар»,–депЕралыөткен

уақиғатуралыешкімгетісжармады.

Бірақауылдасүйдіңұрлығыжатпайды,қарақойдыалдынаөңгеріпбаражатқанРысқұлды

болысауылыныңбіржандайшабыкөріпқалып,мырзасынадереужеткізген.Болысбұлхабарға

мәнбермегенболды.Қойшыныдақысқанжоқ.«Е,тәйірі,соныдасөздепайтыптұрсыңба!»–

депқайтахабаршыныжазғырып,бетінқайтарыптастады.

Бұләңгіменіңкуәсіболғандар:

–Апыр-ай,біздіңмырзатымтекті-ау,кеңғой,жарықтық.Тұқымбайболса,біртышқақлаққа

болаылаңсалып,боғынпышақтареді,–депболыстыңайдыныншалқытатүсті.

Соныменбұләңгімеұмытылыптакеткен.Біркүніболыстөңіректегіауылдардыаралап

қыдырыпқайтпақболып,атқақонды.Жанынабірерадамғанаертті.ІшіндеТаубайстаршын

бар.Ауылғаболыстыңөзікелсе–тегінемесдептүсінетінхалықдүрлігіңкірепқалған.Нетағы

біржаңасалықсалынады,неәлдекімдісоттап,жазалайды.Болыстегінжүрмейді.

Елкүткендейболмады:ешкімжазаланғандажоқ.Жанасалықтасалынғанжоқ.Болыс

старшынныңүйіненқымызішкенсоң,тамағынадақарамай,Тау-Шілмембеттіңжатағынаат

басынбұрды.АттыңбасынРысқұлдыңлашығыныңмаңдайшасынатірептұрып:

–Рысқұл!О,батыр,берішығыпкет,–депдауыстады.

Рысқұлданбұрынтысқақасқыркөзқараторыбалаатыпшығып,сырттағыаттыларғабақшиып

қараптұрдыдалездеішкекіріп:

–Көке,болсаңшы,–дедіТұрарәлденегебалажүрегісуылдап.

–Кімболсадаөтіжарылыпкетпес,күтетұрады.Әбіржушіболма!–зілденеайттыкөкесі.

Рысқұлтысқабаласынертешықты.Тұраршегіншектепеді:«Жүр!»–дедікөкесі.

–О,болыс-еке!Жайма!–депРысқұлатүстіндегіСаймасайғақолберді.СонансоңТұрарды

итермелеп:

–Болысқасәлембер,–деді.ҮйдейүлкенҚалдықызылайғырдыңүстіндегіболысқабаланың

созғанқолыжетпеді,болыстаеңкейеқоймады.

–Ә,әлгіжаманнемеңбе,батыр,–депболысбалағаназарынболар-болмасқанааударды.

Созылғанқолыауақармап,елеусізқалғанынаызаболғанбала,болыстыңмысқылдыдөңгелек

жүзіне,қиығынаәжімүйіріліп,күлімсірегенкөзінетікшиеқарапқалыпеді,сонысезгенболыс:

«Апыр-ай,бөрініңбөлтірігіәкесіндейжүрекжұтқанболар-ау»,–дептіксініпқалды,еріксіз

еңкейіп,қолынұсынаберіпеді,балакөзіненшоқшашырағандайтағыбірқарадыдабұрылып

кетті.

Рысқұлмырсетіпкүлді.Баланыайыптағанжоқ.Оныңбұлқылығыніштейқұптаптұрған

сияқты.

–Е,болыс-еке,аттантүс.Келіпқалыпсың,шақырыпкелтіреалмайтынқадірліқонақсың.

Лашыққойдемесең,бұлүйдіңтүтінітүзу,ниетіадал.Мейманбол.

–Әй,батыр-еке-ай.Ментүскенжергеауыртпалықтүседі.Мағансоятынқарақойдыжеп

қойғаншығарсың.

–Е,жоқіздепжүрмінде,болыс-еке.Бәсе,неғыпменісағыныпқалдыдепедім-ау.Ералының

жазығыжоқ.Ментартыпәкеттім.Мынабаласүзектентұрды.Соғанқарақойдыңқалжасы

керекдегенсоң,ақысымойнымдакетпес,біртоқтығаболамазасыналмайын,болыстың

алдынабарыпдеп,қойшыдансәлемайтқанмын.Айыпменен...қарызыңнанқұтылармын.

–Ойбатыр-ай,ермойнындақыларқаншірімес.Сонықойшы.Алендікелгеншаруам,өзіңмен

оңашаәңгімембар.

Біріаттылы,біріжаяу,былайырақсайқабағынақарайаяңдайберді.

Болыстыңбұлоңашаәңгімесініңмәнісінетүсінбегенстаршынменшабармандараңтарылып,

Рысқұлдыңесігініңалдындатұрыпқалды.Тұрарболсаоларғабір,сайқабағынақарайкеткен

әкесіменболысқабірқарапжалтақтайды.Басқабалаболса,өзүйімемұншамалауазымды

адамдардыңкелгенінемақтанареді.Тұрарқайтаіштейтітіркеніптұр.Әйтеуір,осыкелістің

тегінемес,жақсылықемесекенінәлдеқалайсәбисезімменаңғарады.

–Әй,шешеңді!..Шешеңқайда?–атүстіндеерігіптұрғанТаубайстаршын.

–Оныңшешесінденеңбар?–депекіншісікүлді.

–Мұныңшешесіжасқой,білмеушімеедің?Ізбайшасұлуғойкәдімгі.Мынақызғалақтыңөз

шешесіҚалипамарқұмқайтысболғансоң,РысқұлболыстыңықтиярынсызқосылғанIзбайша

ғой.

Балаборжықсарығажауапбергенжоқ.

–Дегенмен,өзікөкжалғойбұлкірме.Әйтпесеүрергеитіжоқ,сығарғабитіжоқ,кедейнеме,

біреудіңайттырайындепжүргенІзбайшасынқағыпкеткенжоқпа?–депборжықсары

старшынтынбады.

Нәрестеестіптұр-ау,шешеденжетімбаланыңжүрегінедақтүседі-аудегенне,ойынакіріп

шықпайды.Астын-үстінсапырыптұр.Жанындағышабарман:

–«Әй,ауылнай,қойсаңшы.Балатыңдаптұрғой»,–дейіндепеді,әкіреңбайнемеденқорықты.

Біререгіссе,қоқыраңдапқоймайтынұрдажықтыңөзі.Болыстыңполицейісияқты,үстінде

формасы,мықынынданағаныжоқ,әйтпесенағызполицейдіңөзі.Соларғаеліктейді.

ІзбайшажортпашТүйметайдықолынанжетектепауылдасотырғанАхатқарияныңүйінекетіп

еді.АхаттыңкемпіріазауылТау-Шілмембеттіңқатын-қалашынасарғашақырыпкиізбастырып

жатқан.Рысқұлкепесініңалдындаболысбастағанбіртопаттылыныңтұрғанынбүкілауыл

көріпотыр.Бәрідеүйлерініңіргесіненбаспалапқарайды.Босқынболып,үрейденүркек

тартқанауыл«бұлқалай?»–депүрпиісіпқалған.Ешкініңқылшығынанбұзауғабұйдаесіп

отырғанжалбырқасАхатта,киізпісіріп,білектерінсыбанғанқатындарда,олардыңтасасына

тығылғанбалалардаәлдебірсұмдықтыкүтіп,демдерініштеріненалып,қаққанқазықтай

состиыптұрысыпқалыпеді.

Шілденіңаптабындакүзгіжелтоқсанныңқарасуығықалтыратқанжүдеуағашбасындағы

селкеужапырақтайазауылболыстыңзәуденөкерлетіпкелуіненәрі-сәрі.

«Салықжинапжүрме?»–дедіАхатамалытаусылып.–Әлденеденжазықтыболыпқалдық

па?»

Ахат–Тау-Шілмембеттіңақсақалы,ақылгөйі.ТүуТүлкібастанауакөшкелі,оданкеткенқадірлі

қариясы.Қукедейліктіңбұғалығынанқаншабұлқыныпқұтылаалмайқойсада,еңсесітүспес,

есіріктеемес,шап-шаққана,аршығанжұмыртқадайәдемішал.Шаруасышінжәуболсада,

мұнтаздайтазакиініп,аппақсақалындөңгелентіпкүндешырпыпжүретінтақуатақылеттес

адам.Шоңмұрын.Қасыжалбырапкөзінетүсіптұрады.Қысы-жазықыраубасқантәрізді.Оны

жұртнышанғажорып,Ахаттыөздеріншеәулиедейкөреді.Тәңіріденбасқағатабынбай,басын

тауғада,тасқадаұрыпжүргенРысқұлдыңөзіАхаттыңайтқанынатақтұрады.Ахаттабатыр

інісініңжанынұғып,бетінжөнсізқақпайлайбермеседі.

Ахаттыңарманы–ебікелсе,елгеқайту.Күздікүнгіжелайдағанқанбақтайжиырмаүй

ШілмембетАқсу-Жабағылыныңауызынаншығып,домалапжүріп-жүріп,осыТалғардың

бауырындағыкөпсайлардыңбіріндетығылыпқалды.ЖергіліктіхалықбұлардыТау-

Шілмембетдепкетті.

Бұданотыз-қырықжылбұрындасолТүлкібас,Ақсу-ЖабағылыданбірауылқазақҚоқан

хандығыныңқорлығынашыдайалмай,мынаАлматымаңынакеліп,қоныстепкен.Оларды

Дала-Шілмембетдеседі.Олартаудаемес,ойдатұрады.ӘубастаАхат,Рысқұлдарсолбұрынғы

босқынтуыстарынпаналапкеліпеді.Бірақ,кірменіңаты–кірме,Дала-Шілмембеткейін

келгенқандастарынақұшақжаяалғанжоқ.Шығыс-ТалғарболысыРысқұлтобынДала-

Шілмембеткеқоспай,таудыңбірқуысына–Бесағашдегенжергеорынтепкізді.

Егінсалып,жереміпөскендерүшінБесағашқолайлыдаемеседі.Сушығарып,тарыегетін

тақиядайдажазығыжоқ,есектіңарқасындайазғанакөлем.Азын-аулақмалұстапқанакүн

көрерлік.

Қоңырторпақтықұйрығынанұстапбағып,қалт-құлтетіпкүнкешкенТау-Шілмембетежелгі

мекенінеоралғысыкеледі.Туғанжерді,қарабесіктісағынады.Ұшыпжетерқұсемес,

қанатсызхалық.ОныңүстінеДауылбайдыңқаһарыәліызғарлы.ЖиырмаүйСәліктіңбүлігін

көшіреалмайды.Дауылбайдаажалдыжан.Дүниеденолкөшкенденеөзгереді?Орнына

келгенбасқаболысқалайқарар?Беймәлім.

Бүкілдүние-әлемтұйықталып,Талғардыңақбасшыңыменкейдебұлтты,кейдеашықаспаннан

басқабұлБесағашыңнанештеңекөрінбейді.Дүниеденеболыпжатқаныбелгісіз.Орыс

патшасыменЖапонсоғысыпжатырдегенсөзшығады.Олнесоғыс,кімгенежетпейқалған–

олжағықараңғы.

Осындайбіроқшауқалған,«қаңғырғанкірме»атанғаназауылғаболыстыңдәлөзітапа-тал

түстекеліп,Рысқұлменоңашасөйлесіптұрғанынданесырбар?

Ауылаң-таң.Ахатаңырыпқалған.Көсемқарттыңөзіқайранболыпотырғанынақарап,

басқалардаүмітпенүрейараласбей-жайхалкешулі.

***

Қарақойдың,құнықымбатқатүсті.Болысбағана«ермойнындақыларқаншірімес»депеді.

СолқыларқанқазірРысқұлдыңмойнынабұғалықболыпіліндіде,қылқындырабастады.Болыс

Рысқұлдыңболмашыкінәсінкешпеді.Қарақойдыжелеуетіп,Рысқұлдытағыбірқиынжолға

айдапсалды.Айтқаныністемесеайыптыболатынболды.

Елорынғаотырғанапақ-сапақтаРысқұлШабдаршолақтыерттеп,атқақондыда,елеңсізғана

шіліктісайдыңтабанынатүсіп,тал-талдыңарасыменылдидапбаражатты.

БұлжорықтыАхаттанбасқаешкімбайқағанжоқ.Қарттыңжүрегіәлдененісезгендей

қобалжыпқалды.«Мынабатырдыболысытүскіртағыдажылқығажұмсады-ау.Тағыбірлаңға

қалмасақнетті.Төңірекбіткенніңқылқұйрығынболыстыңқорқаукөмейінетыға-тығабұл

Рысқұлбұрыннеберекетапты?Әреңқойдырыпедік,өзіде«ендіжылқыалуғабармаспын»

депсертберіпеді.Мынаунежорық,қақпанғақайтатүсті-ау,арланым»,–депАхатіштен

тынып,біркүрсініп,Рысқұлдыжұтыпжібергенсайдыңтүбіндегіүрейліқараңғылыққаүңіле

қарады.Обырқараңғытүнболыстыңөңешіндейүңірейіпмізбақпады.Шабдарсалтаттысай

табанындағыжалғызаяқсоқпақпеның-шыңсыз,жолбарысжүріскесалып,сырғанапкетіп

барады.БірерретРысқұлдыңінініңастынанжарқанатзу-зуөтті.Қалыңшырғанақтың

арасынанкөздеріжарқ-жұрқетіпүкіқалбаңетеқалды.

«Е,шапырашкөзім,–дедіРысқұлүкігемырсетіп,–екеуміздетүнқарақшыларымыз.Біздің

тіршілігімізтүндебіткен.Қоянаңдыпсорлапотырсыңғой».БұлжолыРысқұлосытүндеүйірлі

жылқыалыпқайтпас.Бұлжолғысапаржалғызаттыңәрекеті.Солжалғызаттангөріүйірлі

жылқыалыпқайтуәлдеқайдаоңайеді.БұлсапардаболысРысқұлдыТұқымбайдыңәйгілі

ҚызылЖебесінежұмсапотыр.

ҚызылЖебе–арғысыалбан,бергісіқаңлы,ысты,жаныс,жалайыр,шапыраштыжайлағаносы

өңірдіңмаңдайдағыжарқырағанжалғызжұлдызындайатышулыжүйрікат.

ҚызылЖебе–болысауылыныңКерімдегенкембағалдаубіршаруасыныңжалғызсалпы

қарынқарабиесінентуғаншінжәу,қылаңқызылқұлынеді.Жадағайғанажабағыкезінде

ҚаракемержағынанКерімніңбірқаңлықұдасыкеліп,қалапалған.Құнаннандөненшығар

шағындаҚызылЖебе–сәуірдегіқұлпырғанқызғалдақтайжайнапшығакелдідетой-томалақ,

ас-жиындағыбәйгелердіңалдынбермейауызғаілінді.

ОсыданбіржылбұрынҚаракемержазығындаболғанбірбәйгегеРысқұлТұрардыартына

мінгестіребарды.ТұрарҚызылЖебеніңәруағыасқаншағынсондакөріп,Бесағашқақайтып

келгенсоңбалаларменойнапжүріп,жаяужарыста:–МенҚызылЖебемін,–депайқайсалып

еді.

–Иәсаған,сенШолақШабдарсың,–депталасадыҚорғанұстаныңбаласыАрман.Арманосы

Бесағаштатуғанбала.Тұрарментүйдейжасты.Әкесіата-бабаныңжұртынаораларкүнболар

мадепатынАрманқойған.

–Иәсаған,менҚызылЖебемін,–депқасарысадыТұрар.

–Өй,өзіңойлашы,сеніңкөкенніңмініпжүргеніҚызылЖебеемес,ШолақШабдарғой,–деп

Арманқұдайшылығынайтабастайды.

–ШолақШабдарменемес,Оразбақ,–депТұраржөнтауыпкетеді.

Оразбақ–РысқұлдыңінісіМолдабектіңбаласы.Ардың-күрдіңмақтаншақтау.

–Иә,иә,ШолақШабдарменмін,–депОразбақтұмсығынкөтеріпмақтаныпқалады.Өйткені

БесағаштаШолақШабдарданартықатжоқ.Оразбаққасоныңөзідәреже.

–Әне,айттымғой,–депТұраржеңіпшығады.ЕндіоныңҚызылЖебеекенінеешкім

таласпайды.

ҚазірмынаРысқұлсолТұқымбайдыңҚызылЖебесінқайтседеалыпқайтуыкерек.Бағанағы

болыстыңоныменоңашасөйлесуіосыжағдай.

БолысТұқымбайданҚызылЖебеніқалап,сөзсалғалықашан.Тұқымбайикемгекелмегенсоң,

ҚызылЖебеніңтүбібіздіңауыл.Тұлпартүбіртабады.Керімніңқарабиесінентуғанқұлын

екенінеешкімніңдауыжоқ.Малымыздықайтар,–депбопсалаптакөрді.Байкөнбеді.

Тұқымбайдаосалқызылкөземеседі.Соңғысайлаудаболыстыққадаталасқан.Соданда

Саймасайменарасыашылаберген.Ендігісіерегескеайналды.Саймасай:–аламын!–деді.

Тұқымбай:–алаалмайсың!–деді.ЕндігімақсатсолсасықТұқымбайдықалайдабірмұқатып

қалу.

Рысқұлбасынқайда,қандайіскетігіпбаражатқанынбілмедіемес.ҚызылЖебеқолғатүскен

күндедеСаймасайдыңбойынасіңбейтінінсездіде.Бағанағыоңашаәңгімедедеосышүбәсін

білдіріпеді,болыс:

–Әй,батыр-еке,қолымабіртигізші,аржағынөзімбілемінғой.Мүмкін,қырғызасырып

жіберермін.Олжағынмағанқоябер,–дептүпкімақсатындүдәмәлқалдырды.

–Осысапартілегімдіорындасаң,олжалыболасың.Атсүрінбейжертанымайды.Осыданосы

айтқанымдыістесең,арамыздыңсуысқанынмендеұмытайын,сендеұмыт.Ырылдарсың–

қаппассың,мененжақсытаппассың.Түбібіргетуыссың.СенШымырда,менЖаныс.Екеуібір

әке,біршешеден.Қырықжылқырғынболсадақиыспайдытуысқантуысқа,–деген.

Рысқұлболыстың,бұлайтқанынатағышүбәланады:«Түбібіргетүртпейтінболса,туысқан

қиыспайтынболса,Жаныстұрмақ,ІІІымырдыШымырөзеліненегесыйғызбады?Дауылбай

атажағынанмағансененгөріжақынемеспееді?»

Бұлойынолдауыстапайтқанжоқ.

Тағыда:–Боптыболыс-еке,–деді.Өйтпескелажықалмаған.

Саймасайдыңжерінжайлап,суынішіп,отыноттапотырекенсің–айтқаныністе.Айтқанына

көн,айдауынажүр.Өйтпейдіекенсің,жөніңдітап.Әйда,Шығыс-Талғарболысыныңшебінен

тайыптұр.Қайдабарсаң,ондабар.

Шығыс-Талғартопырағынатабанытигеліжиырмажыл.Солжиырмажылданберісолбір

көзгекөрінбесқылшылбырдыРысқұлмойнынаіліпалды.Қаншабұлқынсадақұлдықтың

қарғысатқанбұғалығынанқұтылаалмады.Соңғыбіржылболыстаніргесінаулақсалыпкөріп-

ақеді,тұзаққақайтакеліптүсті.

–Бірқойдыңқұныжелеуболды.Қойдықойшы,Саймасайөзжеріненқуады.Қайдабарып

сияды?Түлкібасдарбазасыжабық.МеркеменЖуалыданмекентабылмады.

ЖетішоқылыТалғардыңалпауытшыңыЖанғырықтынбасыалтынменбулағандайбалқып,

айналасынадасқақалаушалып,толықсығанайкербезкөтеріліпкележатты.Жайшылықта

көзгеілінбейтұрғанкілегейкірбіңбұлтабайлапқанаалтынжалатқандайайдарланаберді.Ай

құлақтаныпкөтерілді.

Айсәулесісайданшығып,жазыққаілінгенРысқұлдыңкіршеңаққалпағындашалыпқалған.

Шабдардақылаң,сұрқайшекпендеқылаң.Түлкібастанқалғанжалғызбелгі–аққалпақта

қылаң.Жазыққаылдиланғансайынжөн-арқадағыТалғарасқақтап,айбындайтүседі.

Рысқұлқазіртауфихсызжорыққашығыпбаражатып,артынақарап,Айнұрынамалынып

манаурағанТалғардыкөріп,былтырғыоқымыстыорыспенсоныңшыңынашыққаныесіне

түсті.–«Олдабірбақыттыкүндерекен-ау,адал,ақжоледіғой»,–депкүрсінді.

Содансоңыңылдап,өзініңқұранындайкөретінжалғызауызөлеңінайтты.

***

«ҚызылЖебе»,–депкүбірледі.Рысқұл,осыданжолыболып,ҚызылЖебетақымынабіртисе,

атасынанәлет,тасбасып,тауасып,Ақсу-Жабағылығабір-ақтартыпкеткісідекелді,Ақсу-

Жабағылыесінетүскендеілудебіржігеріқұмболып,көзінежаскеліпқалатынауруытағы

ұстады.

БірақТүлкібастанөзібастапалыпкелгенарық-тұрақағайындықайтеді?Байлығынаемес,

батырлығынақызығыпқыздайқосылғанІзбайшанықайтіпқалдырады?МенҚызылЖебемін!–

депанда-сандасаңқететінТұрардықайдақалдырады?

ӨткенкүздеМайлыбайдыңасыболды.Ac–болғанда–шығысыалбан,суан,қызай,түстігі–

Алатаудыңаржағындағықырғыздар,батысы–шапырашты,дулат,жалайыр,терістігі–Аягөз,

Ақсуданбергіарғын,найманқатысқанұланасболды.

РысқұлШолақШабдардыерттеп,Қаракемер,ШелекжағынажиналғандаТұрарбұрын

байқалмағанмінезтанытты.Бұрынқаншасапарғааттанды–алакетдепайтпаушыеді.

Әйтеуірсолжолықаттықиылды.Баланыңкөңілінжықпай,Шолақтыңартынаміңгестіріпала

кетті.

Шымалдайқұжынағанқалыңхалықтыңарасындаадасыпкетеpдеп,Рысқұлбаласынжанынан

бірелітастағанжоқ.Асқызығы–алпысшақырымғаайдағанатбәйгесіеді.Жебесолбәйгеде

аққанжұлдыздайалдыменкеліп,даңқыбұрынғыданбетершарықтапкетті.Астынүшіншікүні

көкпартартылды.ӘсіресекөкпардегендеделебесіқозыпкетіпРысқұлТұрардыарқасына

жәрбитіпжабыстырғанкүйі,доданыайналшақтап,қызылмайданныңқызуынаөзітүспеседе,

қараптан-қарапжүріп,қиқұлапқояды.

Дода–арасыекі-үшшақырымдайекітөбеніңортасындабасталды.ӨрдегіСазтөбе–Саймасай

ауылыныңмәресі.ЫлдидағыКесіктөбе–Тұқымбайауылыныңмәресі.СаймасайдыңКүрең

Қасқасыдодашылмаледі.КүреңҚасқадағыМақашпалуанкөкпардықатарынанекірет

апарыпсалғандаТұқымбайтүтігіп,сақалынжұлып,жерсабалады.Саймасайсақ-сақкүліп,

айбыныасты.

ЫзағабулыққанТұқымбайкөкпарғаҚызылЖебеніқосдепбұйырдыжігіттеріне.ҚызылЖебе

додағажоқеді.БірақдодаданшыққанМақаштыңКүреңҚасқасынадымаштырмайқуып

жетеді.Амалне,үстіндегіжігітМақаштыңтақымындағытайдайсеркенісілкіпалаалмай

ажырапқалаберді.«Ой,әттесі-ай!Ой,қайранҚызылЖебе-ай!»–депжұртсанынсоғып,аһ

ұрады.

Көкпардыңжелігіқыспасын,бірқыссаадамныңекікөзінеқантолып,ертеңінойлапжатпас.

Рысқұлдыжелікжеңді.Саймасайдыңсойылсоғарыекеніесіненшығып,ҚызылЖебеніңбір

ездіңастындакөреркөзгеқорболғанынкөріп,ШолақШабдардытебінетүсіп,кимелеп

Тұқымбайдыңалдынабарған.

–Уа,Тұқа,Қаңлы,жаныстыңемес,ҚызылЖебеніңнамысыүшін,мынаменқалысқа

рұқсатыңдыбірберші,менкөрейін,–деді.

–Тұқымбай«бұлқалай?»–депжан-жағынақарапеді,қалыңқаңлы:

–Бер,Тұқа,бер!БұлТау-ШілмембетРысқұлғой.

–Көкпардыңкиесі–көкбөріғойсорлы!

–Тақымынатұлпартимейтитығықұрыптұрғой,–депшуласты.

РысқұлШолақШабдардантүсіп,өргеТұрардыотырғыздыда,тізгінменқамшыныбаласына

ұстатты.

–Мықталыпотыр.Көкпаршыларғажақындама.Қағыпкетеді,–дедіТұрарға.

Киізқалпақтыбасакиіп,жеңінсыбаныпалып,ҚызылЖебеніңтізгінінұстады.Үстіндегіжігіт

сүметіліп,аттанәреңтүсті.Рысқұлдыжақтырмай,алакөзіменоқшиябірқарап:

–Ал,көрейікмықтыекеніңді,–депкүңкетті.

ҚызылЖебегеқонғансоңРысқұлдыңсирекжылжитынқаһарлықарасұрөңіненнұртөгіліп,

көздерішоқшашып,әруақбуыпарқасықозғанбақсыдай,айбыныасқақтапшығакелді.

Астындағыжүйріктебуырқанғанбұлакүштісезгендей,ауыздықтықарш-қаршшайнап,

тізгіндісүзешіренетартылғансадақтыңадырнасынанұшатынжебедейлыпыптұреді.

ҚызылЖебегеаяқартқан,солсансызбақытқамолыққансәттеРысқұлдыңкөзінеқұдіретті

Саймасайда,дәулеттіТұқымбайдажәйәншейінбірқыбыр-жыбыртіршіліккешкенпенделер

болыпкөрінді.

Бақыттыңағыл-тегілсезіміненРысқұлдыңбасыайналғандайболды.

«Осыменмасемеспінбе?»–дедіөзіне-өзіаттыңбасыменалысып,Мақаштыңдодаданшығар

сәтінкүтіп,шиыршықатыптұрып.

Рысқұлсияқтылардыбақыттыңбуыменмасқылуүшінқыруармалкерегіжоқ.ҚызылЖебе

жетіпжатыр.

...Көкпардыкелесідодаданкергілепалыпшығып,Сазтөбемәресінебаяғымашықпен

масаттанашапқанМақаштыңтақымыбіркездекөкпарменбіргежұлыныпкеткендейболды,

аспанастышуетеқалды.Незауалболғанынаңдайдаалмайқазандайбасынақанқұйылып

кетежаздағанМақашКүреңҚасқаныңтізгінінтартып,керібұрылып,қарсыласынқуыпкөріп

еді,қайданболсын,ҚызылЖебеніңбірбұрқеткеншаңынакөміліпқалаберді.

СолшабыстаҚызылЖебеТұрарғажарқетеқалғаннайзағайсияқтыкөрінді.ҚызылЖебенің

желбірегенжал-құйрығынайзағайдыңтарам-тарамбұталарындайжалындапбаражатты.«О,

ҚызылЖебе!»–дегендауысШолақШабдардыңүстіндеотырғанТұрардыңаузынанеріксіз

шығыпкетіпеді.

ҚызылЖебеКесіктөбегеоқтайатылып,аяғыжергетиер-тимесбір-ақтопетті.Олшапқанда

әлдебірқабыланқарғығандай,якикөлдегікөкалаүйреккеаспаннанқаршығақұйылғандай

көрінедіекен.Әйтеуірқалыңхалықәлгіжануардыңаяғыжергетидіме,тимедіме,соны

байқайалмай«өңбе,түспе?»депболғаныақиқат.

ТұсынанҚызылЖебемінгенкөкесізуетіпөтешыққанда,Тұрарғакөкесіатемес,найзағайға

мініпкөзілеспейұшыпөткендейкөрінді.«О,ҚызылЖебе!»–дептағыдатанданаайқайлап

жібергенінбайқамайдақалды.Өздауысынанөзіқысылыпжан-жағынақараса,жанбіткеннің

бәрі:«ҚызылЖебе!Рысқұл!ҚызылЖебе!Рысқұл!»–депжамыраптұрекен.

Туғанбаласыныңалдындабеделіжоқәкесорлы.Рысқұлдыңбағыбарекен.Тұрароны

пайғамбардайсыйлайды.Жербауырлағанжетіжасарбаланебіледідейтіндердіңсорықалың.

«Әкекөргеноқжанар»болса,солжетіжастағыжеткіншекТұрартуғанәкесінің

турашылдығын,күштіденкүбіжіктемейтін,мықтыданықпайтынтәкаппарлығын,жарлымын

депжасымайтынжігерінкөріпөсті.ТұрарүшінРысқұлербіткенніңішіндегіодағайоқ

жетпесі.

Ал,ендіәкесініңҚызылЖебегемініпотырғандағыкелбетінкөріп,Тұрардыңтөбесікөкке

жеткендей,аспандағыжұлдыздықолменұстаптұрғандайболды.Қызылтұлпардыңүстіне

құрышқонғандайәдемісуретжасбаланыңжанынәлдилейді.РысқұлсадақпенатылғанҚызыл

Жебеніңқұрышұшындайболыпбарған,айтулыпалуанМақаштыңтастайтақымынталқандап,

көкпардытартыпалғанда,Тұрарбұлөмірдіңдодалыкөкпарекенін,күреспесе,алыспасаадам

өзсыбағасынан,бәлкімбақытынанадасыпқалатынынбалакөңілмен,көмескілеуболсада,

андады.ЕгерәлгіндеРысқұлкөпкөрерменніңбіріболып,бұғыптұраберсе,мақтанышқа

мастықтанМақаштыңекікөзініңетіөсіп,есіріпкетереді.

Тұрарсондақорқақболмаукерекекенін,адалайқасқааянбайтүсукерекекенін

сұңғылалықпенемес,балатүйсігініңалғырлығыменсезінді.

ҚызылЖебеменРысқұлТұрароқығанөміраттықалыңкітаптыңбірпарағы.

Бірақбұлқұдіретаямайтөгесалғанағыл-тегілқуаныштыңартыұлыжанжалғаұласажаздады.

Әлбетте,әуеліСаймасайсалдысойқанды.Рысқұлға:

–Сатқынсың!Қарақшысың!Тауфихсызкірмеитсің!Құртамындажоямын!–деді.

БурадайбұрқылдапМақашқамшыүйіріпұрмақболды.ҚандыжағыРысқұлдыжақтап,оларбір

бүйірденкилікті.

–Айыпменен,алдияр!–депРысқұлСаймасайдыңалдынақолқусырғанмен,болыстың

көкірегінеқанқатыпқалды.

–Аталастыңатыозғанша,ауылдастыңтайыозсындегенқайда?Рысқұлисідулаттыңнамысын

емес,тұлпартұяғыныңнамысынҚамбаратааруағын,ас-жиынның,ойын-тойдыңнамысын

қорғады.Оғансеніннеңкетті,болыс!Кірмедепқорлайберсең,мен-ақсыйдырыпаламын,

Шымырдулатмағандаалысемес!–депТұқымбайдәуірледі.

АстанқайтқалыҚызылЖебеСаймасайдыңкөзалдындаойнақтаптұрдыдақойды.Түнде

кәдімгідейтүсінекіреді.Түсіндеоныбіреулербелінеқырыққұлашарқанбайлапзынданға

түсіреді.ЗынданныңбіртүкпіріндеҚызылЖебеқұлағынжымырайтып,артқыаяғын

көтеріңкірептебейіндептұрады.СаймасайҚызылЖебеніңжанынажолайалмайды.Қырық

құлашарқанныңұшынтұзақтап,бұғалықтастамақеді...алаарқанныңөзіалашұбаржылан

болыпбасынқайқаңдатты.

Саймасайбастығырылыпбарып:«Бісміллә!Бісміллә!»–депоянды.

–Тұратұр,Тұқымбай!–дедіболыс.–СеніңжазаңТау-Шілмембеттенболсын!

***

Айтсаайтқандай,Тау-Шілмембетоныңқұрғантұзағынанқұтылаалмады.Рысқұлосыкеле

жатқандасолұзынтұзақтыңбірұшыөзмойнында,бірұшыболысқолындаекенінбексезініп

кележатқан.

***

Тұқымбайдасезіктенуліболатын.ҚызылЖебеніңдаңқыаспандапкеткенсайынбайданда

дегбірқашабастады.Жүйрікаттыңиесінежаукөп.Баққонғанжергекүншілдікүйірболады.

Аттыңиесінтабанынатаптайалмағанжерде,жүйріктіңөзінеқастандықжасауқашаннанбар

жамандық.

СоныбілгенТұқымбайҚызылЖебеніңаяғынажуандығыбілектейкісенсалып,қарашакиіз

үйдіңішінекіргізіп,түндетабалдырыққақарауылқоятынболды.

Рысқұлмұныбіледі.Айүлкенсәскетұсынажетіп,толықсыптұрғаншақтаолбайауылының

төбесіненкеліптүскен.Жабайыалмалықырқанынетегіндегіжазықтажатқанауылай

сәулесіменап-анықкөрінді.Қойжатқанқотандықоршалайтіккенкілеңқоңырүйлер.Әдетте

байүйіақшаңқанболареді.Тұқымбайқотанүйтікпейді,Тасбақадайтарбиғандәуүйауылдың

ортасыналаорналасыпты.Баймекенісол.

Садақшаиіліпорналасқанжайлардыңдәлортасында,қойқотанныңтураіргесіндежекебірүй

қараяды.ҚызылЖебесонда.

Төбедегіжабайыалманыңтасасындатұрып,Рысқұлтөңіректіңбәрінәбденбарлапалдыда,

Шабдардыталғабайлап,ауылғажаяубеттеді.

Қотаншетіндеқарауылбар.Қойкүзететінаранауызбарақтөбеттердесолмаңда.Қотан

шетіненкірмейРысқұлнедеболсатурабайдыңүлкенқоңырүйініңтұсынантартты.Үйдің

тұсындатұрыптыңтыңдады.Бүкілауылдаояужатқанбұлкездебірадамболсаол

Тұқымбайдыңөзіболады.Өзгеніңбәріайлытүнніңәлдиіменқалыңұйқығакеткеншақ.

Ұйқысысергек,секемшілшалояужатқанбелгібермеді.Пештүбіндебұйығыпжатқанкәрі

мысықтыңпырылындайүншығады.«Байдыңөзі»,–дедіРысқұл.Үйшіктеқамаулықалған

жалғызкүшіктіңқынсылағанындайбіржалынышты,аяныштыдыбысоқта-тектешығыпкетеді.

«Байдыңтоқалы,–депқойдыРысқұл.–Е,сорлы,қалтырауық,қауқарсызшалғақорболған.

Есіңнентандырареркекжатсажаныңда,ұйқыңсуғабатқандайтып-тынышболареді».

БеймезгілсәттеесінеІзбайшатүсекетті.Жып-жылытөсектежып-жылықұшақтаІзбайшаның

гүлқайырменжуғанқолаңшашыниіскеп,сәмбішыбықтайсеріппебелінеоңқолдыартып

қойып,атластайсылаңдыденесінсипалапжатып,түнбаласыныңләззаттеңізіндемалшып

тыншымай,ашбөрідейауылдыңіргесіндедемінішіненалып,бұқпалаптұрғанынаөкінді.

Түндіқұдайтыныштыққа,күндізкөргеназабыңнанбірмезгіларылып,тәттіқұшаққа,тәтті

ұйқығакіругежаратқан.АлРысқұлдыңталайтүніқаталдықпен,қиқумен,дүрлігумен,

дүбірменөтті."Осыданжолымболса,бұлкәсіптіүзілді-кесілдіқойғанымболсын»,–депөзіне

өзіталайантберді.

Бірақөзеркің,өзқолыңдаболсағой.Көзгекөрінбейтінлағнетқұрығыбар.Ырықбермей,ерік

бермей,қақпайлап,қарғысжолынасалабереді,салабереді.Өмірдегенұзынарқан,кеңтұсау,

көбінесеқысқарыптатартылыпқалады.

ҚызылЖебеқамаулытұрғанүйгебұқпаламай-ақ,жайбасып,тікесінентікжүріпбарды.

Бұқпаласаң-ақ,адамтұрмақмалдасезіктенеді.Күйісқайырып,мекіреніпқойыпқойлар

жатты.Дүрліккенжоқ.

Ендігіқиыны–есіктенқарағандаҚызылЖебеүрікпесеболареді.Әнеукүнгікөкпарда

қызынғантұлпардыРысқұлтаңдайынтақылдатыптыныштандырғаныбар.Үйдіңесігінетаяна

береестілер-естілместаңдайынқақты.Ателеңетіп,құлағынтікірейтіп,бұғантесілеқарап

танауынделбеңдетіпсәлоқыранды.

Табалдырықтаталыстайболып,кесе-көлденеңтүсіп,қарауылжатырекен,оянғанжоқ.

Мұрнынандемалаалмай,аңырайыпаузыашылыпұйықтайтындәунемеекен.Рысқұлоның

үстіненабайлапаттапөттіде,ашықаузынажұмарлапжұдырықтайорамалдытығыпжіберді.

Екісамайыныңкөктамырынезіп-езіп,есінентандырып,үймедейнеменііргегеқарайсүйреп

тастады.Қалтасынтінтіп,кісенніңкілтіналды.

Жастайынанжылқыбаласыныңиісіонбойынасіңіпөскен,адалдостыадамнангөріжылқы

баласынанкөптапқанРысқұлдыҚызылЖебедетанығандай,тосырқамай,жайғанажеңіл

иіскеп,ішінтартыпқойып,мойынұсыныптұрды.

Рысқұласылтуғанпырақтыңқырыметіжоққатқылбасынқұшақтап,ақбөкенніңтұмсығындай

дөңескелгенкеңтанаутұмсығынансипалады.Жануарелжірегендейқосқұлағысалбырап

кетті.Баданадайкөздерінжұмып,тұмсығынРысқұлдыңкеудесінеүйкеледі.Тұлпартуғанатты

құдайбақталастардыңдодасынасалмай,жүйрікқадірінқасиеттерсендейерлердіңпешенесіне

жазса,–депмұңыншағыптұрғандай.Рысқұлоныңапайтөсомырауын,арыстанбөксесауырын

сипағандажылқыныңденесітұнығынатаслақтырғанайдынсудайдір-діретті.

Рысқұлендіеміренуді,еркелетудіқойып,жалма-жанҚызылЖебеніңқоладанқұйғандайтіп-

тіктұяқтарынакиізбайпақкигізді.

***

ЖабайыалманыңарасындақалғанШолақШабдарғажеткенсоң,РысқұлноқталыҚызыл

Жебеніжетеккеалыпжеделдетежележортып,Солдатсайдағыболыстыңауылынатіке

тартты.Алдындакөлбеңдеп,түлегентүйеніңмойнындақалғанөліжүндейболыпкөрінген

жабайыалмаағаштарыбарқырқаларбейуайыммүлгіпжатты.Аспандағыайменжұлдыздар

төбедентөніп,бәрінкөріп,бәрінбайқаптұрғансияқты.Рысқұлғакінәлайқарайтындатәрізді.

Рысқұлбілмейтіналдағысұмдықтыайменжұлдыздарсезіп,секемалып:–Әттеген-ай,бекер

болды-ау,–депүндеріжоқтекіштентыныпқалғандай.

Талғардыңмұздулығакигенжетішыңықабағынақырауқатқанбатырлардайсұсты.

АйналатөңіректіңжауығуынанРысқұлжабыққан.«Осымнедалбаса?»–депналыған.

Жүйріктіқолғатүсіруәубастақызықтасияқтыеді.Қиынәрекеттіңөзқызығы,желігібар.

Соғанқолжеткенсоң,ақылкіріп,желікқайтып,көңілдіңқұлазығанкезіедібұл.

БірсәткеолТұқымбайғажаныашығандайдаболды.АнажолғыастаҚызылЖебеніберіп,

көкпарқызығыныңдәмінтатқызып,көңілінбіркөтерді.Саймасайдыңқаһарынқайтарып,

арашатүсті.Тіптіөзауылынанқонысберіп,қамқоршыдаболмақниеттанытты.

Солжақсылығынажауапретіндеайтқанрақметімынау.Домаланғаншақ-шақшаленді

сақалынжұлып,жерсабалапқалатынболды.

Рысқұлдыартыншабасқабіройжеңді.«Бұлардыңқайырымдысынкөргенімжоқ.Байбіткеннің

бәрібіртопырақтандомбаздалған.Мүсіркегенболадыда,алдынасүйектастап,алдаусыратып,

мойныңақарғыбаутағып,табанынасалыпалады.Өміріқұтылмасқақпанғақаласың.

Тұқымбайсудантаза,сүттенақболса,КерімкедейдіңқұдасынанҚызылЖебенішырылдатып

тартыпалармаеді?ТүптепкелгендеҚызылЖебеТұқымбайдікідеемесқой.Оныкідезорлық,

болыстікідезорлық.Бізпақырғакүнкөріскерек.Мендежазықжоқ».

Осыныойлап,РысқұлШолақтытебініпқалды.ҚызылЖебеойнақтайжөнелді.

***

Болыстатағаттаппай,ұйықтайалмайояужатқан.Үйсыртындағыдүбірдіқұлағышалып

қалғанда-ақтөсектенатыптұрып,ақжейде-дамбалшаң,үстінежұмсақтүйежүншекпенді

желбегейжамыласалып,аяғынакебісініле-мілесыртқашықты.

–Ой,көкбөрім!–депатүстіндегіРысқұлғақосқолынбірдейұсынды.–Сеналмайтынжаубар

ма!Сеніпем-ауөзіңе.Басқажанбаласынынқолынанкелмейтінерлікістедің.Әй,көкжалым!

Аттантүс.

–Қажыпқалдым,мырза.Менқайтайын.Бала-шағадаелегізіпжатқаншығар,–Рысқұленді

аялдауғазауқысоқпай.

–Ой,ерім,жасқатынныңжанынажетугеасығасың,ә?!Сабырет,әлішаруабар.Аттантүс.

–Шаруабітпедіме,мырза.Болары–болдығой.Ендігісіөзқолыңда.Әйтеуір,екітаудың

арасындашыбынөліпжүрмесін.Меніңалғанымдыбілдірекөрме,мырза,уәдегеқұдайкуә.

–Бұрынмұндайжалтақемеседің,сендежасиындегенсің-ау,батыр.БұлТұқымбайитке

істегенқорлықтыңбісмілласығана.Ендіонымүлдешоңқитукерек.

–Ендінеқалды,мырза?Аларыңдыалғанжоқсыңба?ҚызылЖебеқолында.Біраққайтіп

сіңіререкенсіңбойыңа.Жайқыл-құйрықтыңбіріемес.Атышулығой.

–Солсебептідебұлмақұлықтыңкөзінжоюкерек.Көзгесүйелболыпбіткендиюнеме

Тұқымбайғадажоқ,мағандажоқ.Куғыншыкеліпқалуыәжепемес.Тезаттантүс,батыр.Тез

бауыздапжібер,жылқыбейнеліжынныңбаласын!–депболысШолақШабдардыңтізгінін

ұстады.

Рысқұлтізгіндітартыпқалды.Шолақтыңбасыкегжеңетті.ҚызылЖебеосқырынып,құлағын

тікшитті.Болысжалма-жанҚызылЖебеніңноқтасынаншапберіпұстапалды.

–Адамбаласыныңаузынаншығатынсөземесқоймынауың,болыс.Ұйқысырапайтқаның

болар.Жылқыныңтөресінденідұрыскісісоюғакөзіқияма?!Одандаменісой,қантілесең!Не

дептұрсынөзің?!

Рысқұлсенерінде,сенбесіндебілмейдағдарыпқалды.Дүниегеасылсиреккелер.Мына

өңкиіптұрғантаудыңбәрітас.Алтыныбарболса–түйірғанашығар.ҚызылЖебедейасыл

ендібұлелдіңмаңдайынабітеме,жоқпа–белгісіз.Қызғанышпенкүншілдікдегенитадамды

ақылынанадастырады.Қызғанышпенкүншілдіктіңөзіарампиғылдантуады.Адаладам

ешкімніңбағынкүндемейді.Бақталастардыңбасындағымиуғаайналады.Улымидантүбінде

ұрысшығады.

–Maқаш!–депақырыпқалдыболыс.

Көршiқарашаүйден:

–А!а!–депаптыққан,барқыраңқырағанүншықты.Болыстыңқайташақыруынкүтпей-ақ,

Мақаштыңүйініңесігіжелпетеқалды.КөзіндәужұдырығыменуқалайжеткенМақаш

Рысқұлғасәлемдескенжоқ.Сірә,киіміменжатқан.

Рысқұлдыңкөзіендіжетті.Бірсұмдықтыңболарыхақ.

–Айналайынағатай,әруақ-құдайдан,Қамбаратаданқорықсайшы.Кісібаласықолыбармас

қылмысқоймынау!–депРысқұлжалыныптакөрді.

Болыстыңқысықкөздеріайғашағылысып,ұстараныңжүзіндейжарқетіп,ызғаршашты.

–Оттама,–дедіРысқұлға,–Ақылыңдыбасыңашайнапжақ.ОдандамынаМақашқакөмектес.

Тез!Тез!Таңатыпқалады.

–Ондаменбұлмасқараңдыайдайәлемгежаямын.Бұлментөзетінісемес!–Рысқұлатының

үстінеширағырақотырып,ҚызылЖебеніңноқтасынақолсозаберді.БірақМақашқолын

қағыпжіберді.

–Жаярсың,сорлы!Жайыпкөр!Тісіңненшығарыпкөр,аяғыңдыаспаннанкелтірейін.

Тұқымбайдыңжүйрігінұрлапәкелгенменбе,сенбе?Осығандамиыңжетпедіме,өлержерін

білмегенақымақ!

MынaсөзРысқұлдыңқосөкпесінбірдентесіпөткеноқтандажаманболды.Ашуланшақ,тар

шекеМақаштадүңкетіп:

–Шешеңді...Қаңғыбас,болысекемеқарсыкелетінсенкімедің,–депҚызылЖебеніңмойнына

қыларқансалыпүйдіңсыртындағытопшырғанақтыңішінеқарайжетектейжөнелді.

Рысқұлуақыттыөткізіпалғанынаөкінді.Әлгідежүйріктіңноқтасынсыпырасалып,қамшымен

осып-осыпжібергенде,жануарқұтылыпкететінеді.

–Уа!Саймасай,қайтрайыңнан.Бүкілтұқым-тұяғыңакететінқаталқарғысқақаласың.

Жылқыныңсұлтанынсойғанша,мынаменіңқаныматой,–депРысқұлатынанаунаптүсіп

болыстыңаяғынажығыларманболды.Дабыр-дүбіргеқойшықарауылдарда,қоржықсары

Таубайдакеліпқалды.ӨзадамдарыкөбейгенінендесалғанболысРысқұлдыиығынантеуіп

жіберді.Рысқұлорнынатұраберіп,болыстыңбетінетіктепқарапеді,бетіненотылапылдап

тұрғандайекен.Мейірімненноқаттайбелгіжоқ.Кеудесікеуек,көрсияқтыкөрінді.Сірә,

жүрекжоқболар.

–Шамаңдыбіл,Рысқұл!Өзіңдітүрмедешірітіп,қалғанШілмембеттіңшаңыншығарып,күлін

суырып,тентіретіпжіберемін.Тіліңдітістеп,тісіңніңарасынаншығарма,білдіңбе?–Шақар

болыстыңшоқшасақалысекеңдепкетті.Ендібұғанқайырымжоқ.

«Күнінетоқсантоғызбәлекөрсең,сондадакүдерүзбебірАллалап»,–дегенөлеңдіРысқұл

құранныңаятындайайтыпжүрер.Мынаболыстанкүдерінәлідеүзбей,ақырғыамалынайтты:

–Болыс-еке,бауыздатпа.Меносыаттысағанөлтірмей-ақсіңіріпберейін.Мынатаудыңішінде

жанбаласыбаспағанжайларбар.ҚызылЖебенісондасақтайын.Тіптіоғанкөнбесеңқырғыз

асырыпжіберейін,тіптіҚоқанасырыпжіберейін.Әйтеуір,Тұқымбайтаппасаболдығойсаған.

Көнмырза.Құлақас.

Болыссәлбезірейіптұрдыда:

–Жоқ!–депбасынқаттышайқағандасақалыселтеңетеқалды.–Бұлжыннанжаралған

жүйріктіңдаңқыжердіңтүбінендежетеді.Мұнытірідейжасырыпболмайды.Теккөзінжойып

жіберуғана–жалғызжол.Әй,неғыптұрсыңдар,ербиіп,албастығаұқсап.Бар,Мақашқа

көмектес.Жылдамжайлаңдар!–Болыстыңшабармандарызытажөнелді.

Рысқұлдыңатынаыршыпмінгеніненсескенгенболыс:

–Әй,әзірболыңдар!–депайқайлады.

РысқұлШолақтытебініпқалып,шырғанақарасындағыалаңқайғаатырылыпжетіп,Қызыл

Жебенісауырынанқамшыментартып-тартыпжіберіпеді,жануарышқынып,аспанғабір-ақ

шапшыды.БірақМақаштыңқолындағықылшылбыркеңірдегінқырылдатыпқыстыда,жерге

гүрсетіпқайтатүсті.Рысқұлшылбырғажармасабергенде,оңиығыопырылыптүскендей,тұла

бойыболбырап,әл-дәрменікетіп,атүстіненаунапқұлапбаражатты.

БоржықТаубайанадайжердежатқанбақанменбастанкөздепұрғаныиығынатиіп,мертікті.

Талайсойқансоғыстардабес-алтыадамныңсілтегенсойылдарынбойынадарытпайсап-сау

шығатынРысқұлқапыдақұлады.

–Байлаптастаңдариттіңбаласын!–дедіасығыпжеткенболысшабармандарына.Қазақтане

көп,арқанкөп,әп-сәттеРысқұлдыңаяқ-қолысіресіпқыларқанменбайландыдақалды.Бақан

тигениығыастындақалғанекен,қақсапқояберді,шекесінешырғанақтыңсояудайтікені

қадалып,сүйегінтесіп,миынасұғылардайбірте-біртесүңгіпбаражатты.

ОбадайдәуМақашбайлаулыжатқанадамдыақиланыптұрыптеуіпкепқалды.Болысжекіріп:

–Тиме,жеттіенді,–деді.–Бұлитосыкүйіндетүрмеденбір-ақшығады,құдайқаласа.Ал,атты

құлатыңдар.Тезбауыздапжіберіңдерде,терісінөртеп,етінмынаШілмембеттіңүйінің

артындағысайғаапарыптығыптастаңдар,Бесағаштағыүйіше.Онанарғысынөзімбілемін.

Бол,жылдам.ҚызылЖебеніаяқтарынанарқанменшалып,төртадамбірдентартқанкезде

есілтұлпаржергеаспанқұлағандай,аспандағыАйқұлағандайгүрсетеқалды.

Қаншадүлейболсада,қаншақұлақкестіқұлболсадаМақаштыңкеуеккеудесіненбіраяныш

отыжылтетіп,ҚызылЖебенібауыздарғакелгендеқолықалтырап:

–Апыр-ай,шыннанқиямызба?–депжан-жағынақарады.

Қайданкелгенібелгісіз,болыстыңҚалдыбегіербиіпшырғанақарасынаншығакелдіде,

қотансиып,аңғалкүліп:

–Өлә,ҚызылЖебенісойғалыжатыр,–депқолыншапалақтадады.

Ұрысса,баласыныңелірмесіұстапқалатынынбілетінболыс:

–Қалдаш,айналайын,барағой,үйгебарағой,–депалдап-сулапауышұлыншығарыпсалды.

–Ешкімгеайтпа,білдіңбе,Қалдаш.БұлҚызылЖебеемес,бордақыланғанақсақторыатқой

өзіміздің.Ертеңүйгеқаладанүлкенкісілеркеледі,соғанертелепдайындалыпжатқанымыз

ғой,–жол-жөнекейбаласынбасынансипап.

–Иә,көкедесе,олҚызылЖебеғой,–депсоқталдайболсада,балақалпындақалғаннеме

шынынайтыпкеледі.

–Қой,оттама,қайдағыҚызылЖебе!

Есішығып,еңсесібасылыпотырғанМақашқаболысқайтакеліп:

–Ей,шірік,әнеукүнікөкпардасенімасқараетіпкеткеносыемеспееді?Неменегеемешегің

елжірейқалды?Бол!–деді.

Саймасайбұлайболардепойламаған.Ойдажоқтабетінешапшығанқандыабайсызда

алақаныменсыпырыпқалыпеді,қолынақарақошқылжылымықжылбысқыжабысып,

баттасыпшығакелді.Айғашағылысқаналақаннантүрлі-түрлісәулелержылтырап,

жымыңдасқандайболды.

Саймасайқаттысескеніп,тұлабойыдіретеқалды.БұлкездеесінжиғанРысқұлқиғаштап

жатып,мыназауалдайсұмжағдайдыкөріп:

–Ә,болыс,қаншеңгелдепқалдыңба?Тұратұр,бұлзілдейсалмақты,ауырқан.Теккекетпес,–

деді.

Қаталдықпеносалдыққатаржүреді.Өзініңқаталдығынаралдындаақтауғаосаладамөте

шебер.Саймасаймынасұмдықтанақталудың,өзінекүнәжолатпаудыңсебебідепҚызыл

Жебеніңосыауылданшыққанынжелеуқылады.Тұқымбайғаталайсөзсалғанын,болыс

басыментілегіорындалмайсағысынғанынбеткетұтады.Әлгідесескеніп,апырай,бұлқалай?

–депқалсада,қайтаданқарғысқайратынамініпалып,қатайыпкетті.Қолынқалыңтеңге

жапыраққасүртесалып,жалшыларыныңбіріне:

–Әй,суәкел,көргенсіз,–депзекіді.

Қандықолды,бетінебаттасып,кеберсиқатыпүлгіргенқара-қошқылдақтысутазартқан.Бірақ

бірбылғанышсезімдікөңілінентазартаалмады.Қаншақасамдапжусадаәлгібәлебеті-

қолындаәліжұғыптұрғандайәзірейіләсерденарылужоқ.Түптіңтүбіндеібілістейкүнәнісу

тазартаалмақемес.Дүниедеоттантазанәрсежоқ.Қылмысқақылқынғанпенденіңкүнәсінот

қанатазартаалар.Сираткөпіріненқұлап,тозақотындашыжғырылсағанаарамдықтан

арылар.Соныңөзіндеотқакүйгенбетпеналақандамәңгілікқарғыстаңбасындайболып

қарақошқылдаққалмаса...

Жылқыбаласыныңсұлтаны–ҚызылЖебеніңтерісісыпырылып,түңгісалқынменбуы

бұрқырағанетіжайрапқалды.Етіненжылтеткенмайкөрінбеді.Кілеңқаракесек,тарамыстау

қызылдыбайқағанболыстыңбасынатағыбірсұмдықойсапететүсті.Бұлойданолтіптібүкіл

уайым,сезіктенусияқтысезімдерденқұлантазажазылып,жадырапшығакелді.

ОсыбірқаһарқысқанайлытүнненбіркүнбұрынСофийскстанциясының(Талғарқаласы)бір

мұжығыболысқаарызайтакеліпеді.Көліккежегіпжүретінбіратыұрланыпты.Сонытабуға

көмектесіңіз,мырза,–дейді.Болысорыстыңмұжығын:

–Оттама,біздесеніңкөтерематындыұрлайтынешкімжоқ.Қазақжылқыалса,ісіне

татитындайетіпмолынаналадыжәнеалыстаналады.Ауылдасынатимейді,–депшығарып

салған.

Шабармандаржан-жаққашашырады.БолысборжықТаубайдыприставқажіберді.Біржігітін

Талғардағыатыжоғалғанмұжыққажұмсады.МақашпентағыбірнөкеріҚызылЖебеніңетін

Рысқұлүйініңартындағысайғаапарып,жалбызбенкөміптастауғакетті.Рысқұлқол-аяғы

байлаулытұтқындажатыр.

Есебіесеп-ақ.ПриставпенмұжықтыРысқұлдың«ұрлығының»үстінентүсіреді.Пристав

байлаулытұтқындыАлматығаайдапжөнеледі.ҚызылЖебежоғалдыдепТұқымбайауылы

дүрлігіпжатқандамұжықтыңатыныңдабырасыменСаймасайауылыҚызылЖебеніңсезігінен

сақтанбақ.

Есебіесеп-ақ.ТұқымбайбісмілладепСаймасайдансезіктенеді.Салыпұрыпболысқажетеді.

Осылайдаосылай,болысеке.Алдырғаналбырт–анасыныңқойнынашады.Бұлсенің

адамдарыңнанкелгентажал,Рысқұлдегенбаукеспеңбар.Оныңқолыңнанбәрікеледі.

Жүйрігімдісоғаналдырдың.Тауыпбер,дейді.

Болысайтады:

–Есіңдұрыспа,байғұс.Рысқұлтүрмедежатыр.Абақтыдағыадамқайдансеніңатыңды

ұрлайды.Обайғұсбұлкүндетышқанаулайтынболған.Бірорыстыңкөтеремлақсасыналамын

депазабынтартыпжатыр,–дейді.

Тұқымбай:

–Апыр-ай,сондақалай?ӘнеукүнгіастасонауҚарақолдыңқыздарықаттысұқтаныпеді.

Соларданболдымабұлсұмдық?Әй,сырттаналаалмайды-ау.Сырбілетінбіреубар,біреубар,

–депқамшысынтаяныпжұдырығыменжертоқпақтайды.Саймасай:

–Е,сырбілетінауылыңда.Өзіңненкөр,–депкергиді.Саймасайесебіесеп-ақ.

****

Тау-Шілмембеттіңүркердейғанаазауылынабұлтсызкүнікүнкүркіреп,найзағайшартылдап,

жайтүскендейболдыдақалды.Бұрындаайлытүндегіарыққояндайқорқақтап,дуайпатөгей

шешеніңқолымақарағанжетімбаладайжаутаңдауықболған.

Сәлік-Сарыныңендігікүнімүлдемүшкіл.

ЕркеккіндікАхатқарттыңүйінежиналған.

–Ау,ағайын,бізгеқайқұдайдыңқарғысытидібұл?Неөзтуғанжерімізгесыймаймыз,некісі

елінесыймаймыз.Нежаздықбұлқуқұдайға?Ортамыздағыбірбүліккеболабәріміз

қырыламызба?Айтсаңдаршы,бірбәтуағакелейікте,–депдегбірсізОмаралалыкөзіақшиып,

аптығынбасаалмайекіленді.

–Өзіңнеайтасың?–Ахатжалбырағанқастанкөзікөрінбейтөменқарапотыр.

–Менайтсам–турасынайтам.Қашанғытілімдішудажіппенбайлапқоям.Бәленіңбәрі

Рысқұлдан.БіздібүлдіргенРысқұлдепұлықтарғаайтайықта,Дауылбайданжаздық-жаңылдық

депкешірімсұрап,туғантопыраққақайтайық.

–Әй,шіріктомар,обастан-ақосаледің.Оңбағаністіңбәріосалданшығады,–депШыныбек

шартсынды.

–О,маңқаит,меносалболғанда,сенпысықболыпнебітірдің?–депОмародыраңдады.

–Жә,болды!–депжекідіАхат.–Ендіөзімізбенөзімізырылдасқанымызжетпепеді.Тек,түге.

Одандаанауабақтыдажатқанарысымыздықалайқұтқарамыз,соныайтыңдар.Соған

жиналыпотырғанжоқпызба?Қорған,сеннедейсің?

–МенРысқұлдыңжемтікжемейтінінбілемін.Орыстыңатынолалғанжоқ.Мұныңтүбішикі,–

самайына,мұртынаақкіребастасадақызылшырайлысұлужүзіненәлідесолсонау

сәбиліктіңбейкүнәшырайытаймағанҚорған.

–Үсіпнеайтады?–дедіАхатбасынсалбыратыпомырауынасалғанқалпы.

Үсіптіңаппаққұдайбасықалтаңдады.Қолыныңдадегбірікетті.Ызғырықжелмазабермеген

күзгіжапырақтайтынымсызқалтырайды.

–Біздіңбаснекөрмегенбас,қайдақурапқаларынбірқұдайөзібіледі.Туғанбауыр–

арыстандайазаматымыздыжалғызтастап,елгеқайтқанданеберекетабамыз.

–Әне,бұлелгебіржөнайтсаң,жүндейтүтіліп,жүдепкетеді,–депОмартағыалқынабастады.

–Үйіріненлаққансаяқоңбайды.Туғанелденкетіптентірегеліміне,жиырмабесжылболды.

Талғардатуғанбалаларымыздыңсақал-мұртышықты.Құдай-ау,ата-бабамыздыңжұртынажуи

алмай,жындыкөбелекқұсап,бұлСаймасайдыңитарқасындайбіртілімжеріненжылжиалмай

қашанғықорлықкөреміз?Көбіміздіңтөрімізденкөрімізжуық.Жатжердесүйегімізшірісе,

елдегіәруақазаланбайма?БүкілСәлік,Шілмембет,Шымырдыңсүйегінетаңбатүспейме?Не

дегенсұмдықбұл!Елгебарып:«Жаңылдық,жаздық»десек,е,«адасқанныңайыбыжоқ,

қайтыпүйірінтапқансоң»,–демейме?Қарақойынғақайтабарып,біртоқымдайжергеегін

салып,түскентарыныңталқанынақақалыпөлсем–арманымжоқ.Басқаңнеқылсаң–оқыл,мен

өзімкөшугебелбайладым.Тәуекел!

Омардемігіпбарыпәреңтоқтады.

Mүлгіпотырғанқартжайғанаоңқолынкөтерді.Мүлгіпемес-ау,ежелгіескімоладаймүжіліп

отыр.

–Шырағым,Омар,сенқазірүнібөтен,өзгешебірсөзайтыпкеттің.–Дауысысүзектентұрған

адамдайәлсіз.–Адамныңбасы–алланыңдобы,қайсайдақаларынболжапбілгенешкімжоқ.

Дәм-тұзтартса,аллажазса,әруаққолдаса–елгедебарармыз.Бірақсондағыел:«Рысқұлды

құрбандыққашалып,Дауылбайдыңкөңілінтауып,ақырыжағынып,жалбарыныпқайттыңдар

ма?»–демейме?Бәріміздіңкөкірегіміздемәңгі-бақилағнеткүдігіқалмайма?Етітіріерғой,

Рысқұлосыданаман-есенбосаныпшыққанда«Тіпәй!»–депбәрімізгетүкірмейме?Жәнеоның

осыжолыкінәліекенінеменіңкүмәнімқатты.Мұндабірнайзабойламасбірсұмдықсыр

жатыр,менбілсем.Күнікешебіздіңауылғаболыснегекелді?Рысқұлменнегежекесөйлесті?

Арандатып,әдейіорқазып,соғаномақатақұлатқанжоқпа?МұныңсұрқиялығыДауылбайдан

даасыптұр,менбілсем.Әуеліістіңақ-қарасынажыраталық,содансоңұлығынадейін

арызданып,алдынабаралық.Тымболмаса,артынанбіріздепбармасақ,адамболғанымыз

ағайын-туғанболғанымызкәне?

–Ұлықбіздікүтіп,емешегіелжірепотыр,иә,–депОмаркүңкетті.Бұрынғыдайайырламайды.

Жүніжығылып,жуасыған.Біраққушықшекесітырысып,тыржиғанқалпықалды.–Ұлыққане

деп,небетімізбенбарамыз?Ойламайсыңдарма,былайақылғасалып?Орыстыңатыныңеті

біздіңауылдатабылғаныраспа?Рас.Рысқұлболмаса,осыотырғандардыңбіреуіміз.

–Оттама!–дедіШыныбекшыдайалмай.–Рысқұлкедейорыстыңлақсажылқысынұрламайды.

Мұндабірбәлебар.Ахаңдұрысайтады:болыснегекелді?Рысқұлменнегежекесөйлесті.Мен

білсем,құдайбіледі,болысоныбаяғыдағыдайтағыдабірқатергебасынтікті.Рысқұлкөнбеді.

Соғаністепотырғанқысастығыбұл.

Ахаттыңбасыкеудесінесалбырайтүсті.КешекешкеРысқұлдыңатқамініп,бейуақытсуыт

жүріпкеткенінөзіғанабайқаған.Олкетістегінемес.Бірақорыстыңатыналуданемақсат?Не

деболса,өзіментілдесукерек.Алматыбарып,өзіменжолығуғарұқсаталукерек.Олосыойын

мынаотырғанінілерінеайтпақболып,басынкөтеребергенде,есіктіңалдынанбалалардың

айқай-шуышықты.

БайбаламдапжүргенМолдабектіңОразбағыекен.Астындашыбықатыбар.Шаңдатып

шапқылап,Тұрардыұстамақболыпекіленіпжүр.Жанындабіртопбалажәнебар.

–Ұста,ҚызылЖебеніұста!–депайқайлайды.

–ҚызылЖебенісоямыз!Қайырбері,алдынаншық!СоямызҚызылЖебені!

Үйдегілерелеңетседе:«е,бала-шағағой»дегендей,қайтаданАхаттыңаузынақарапеді,қарт

ләмдеместен,есіктенкөзалмастан,жалбырқасытүксиіңкіреп,түрібұзылыңқырапқалған

екен.

–ТұқымбайдыңҚызылЖебесісойылған.СендеҚызылЖебесің.Сенідесоямыз,–депОразбақ

Тұрардыастынабүктепалыпты.

–Тек-әй,жүгірмек,жағыңқарысқыр!–депбосағажақтаотырғанМолдабекесіктенбасын

шығарыпбаласынаайқайлады.

–ШақыршыберіОразбақты,–АхатМолдабекке.–Шақырағой.

Молдабекентігіп,таңқытанауыжелпілдептұрғанОразбақтыбілегіненқаттыұстап,үйгеалып

келді.

–Ассалаумалайкөм!–депдауысынқаттышығардыОразбақ,үлкендергесәлемдесукерекдеп

үйреткентәртіптіұмытпай.

–О,айналайын,таудайжігітбол.Өстіпсәлемдесіпжүрылғи,–депАхатбаланыңкөңілін

көтеріпқойды.Оразбақтаңқытанауынтаңқеткізіптартыпқалды.Әкесіжеңіненсілкіді.

–Оразбақ,ҚызылЖебенісоямызыңқалай?Қайданестідіңбұлсөзді?–депсұрадыАхат

абайлап.

–Иә,анауболыстыңҚалдыбекдегенбаласыайттығой,бағанабізСолдатсайжаққабүлдірген

теребарғанда.БізҚызылЖебенітүндесойыпалдықдеді.Өтірікдесеңіз,өзіненсұраңыз.

Тұрарболса:«МенҚызылЖебемін,ҚызылЖебемін»,–депмақтанадыылғи.Мақтаншақөзі.

Е,ҚызылЖебеболсаңсоямыздегенімрас.Ойнапәншейін.Әйтпесе,шындапсоймаймызғой.

Үлкендерүрпиісіпбір-бірінеқарады.

–Оразбақ,айналайын,болыстыңолбаласыбайғұсесіауысқандауғой.Жәйсандырақтапжүр

де.СенендіҚызылЖебенісоямыздепайқайлаушыболма.Мақұлма,айналайын?

–Мақұл,ата,айтпаймын.Тұрардыдақуаламаймын.Олөзідежылапжүр.Көкесінабақтыға

қамаптастаптығой,–депсаңқылдадыбейуайымОразбақ.

–Барағой,айналайын.Тұрарғатимеңдер,–дедіАхатауыркүрсініп.

Үлкендерұрсамадепқорқыңқырапкелгенбала,бұлайшаоңайқұтылғанынақуанып,үйдената

кепжөнелді.

Отырғандарқаттыойдақалды.«ҚызылЖебеұрланыпты»дегенхабарбұларғадажеткен.Ал

енді,жылқыныңтөресісойылыптыдегенсұмдықсуықсөзраспа,сандырақпа?Бұрынғы

салмақ,азболғандай,иыққатағыбірзілқаратасқұлады.Омыраулап,одыраңдапотыратын

Омардыңөзіеңсесітүсіпкетті.СаймасайдыңсарсаңынаТұқымбайдыңтозағықосылмасанесі,

–дегенсоқыруайыммиларыншағып,шекелерінсолқылдатыпотырғантәрізді.

ЕндібұларРысқұлорыстыңжылқысыналдыдегенжалағадатобақылғандай.АлегерҚызыл

Жебеніңбәлесіжұқсақайтеміздегенуайымүрейгеұласыпбаражатқандай.

–Иә,жаратқаналла,жарболагөр!–Ахатқисықесіктенқиғашкөрінгендалағажасаураған

қызылжиеккөзінқадап.Даладажарығыырсиғанкеліменсыныпқалғанжартыкешкелсап

жатырекен.–Қарасуішсекте,қайғысызқыл,жаратқан.–Ахатқолыменжертірепорнынан

көтерілеберді.Мәжілісжабылды.

***

Сұрай-сұрайМеккенідетабадыдейді.Солайтпақшы,АхатпенМолдабексұрай-сұрай

Алматыныңабақтысындатапты.Басқаныбілмеседежұрттүрменібіледіекен.ӘуеліАхатпен

Молдабекбазарғабарды.Албазарнесұрасаңдатабылатынжер.

Тұрардыңқаланы,базардытұңғышкөруіеді.Молдабектіңартынамінгескенбалажалтақтап

жан-жағынақарайберді.Түрмедегенніңнеекенінбілмейтінсәбиабақтыосыекендепқалың

жұрттыңарасынанөзініңкөкесініздейді.

Тау-тауболыпүйіліпжатқанасқабақ,қауын-қарбыз,қап-қапбидай,арба-арбапішен,жағалай

толыалма,алқоры,алмұрт,ағашаяққоразкәмпит...Тәттінікөргендебалаәкесіндебірсәт

ұмытып,қызылқоразкәмпиткеаңсарыауды.Молдабектәтесінеайтайындесебатпайды.

Молдабекөзібіліп,алыпбермес.Артындажәрбиіпміңгесіпотырғанбаланыңкішкентай

кеудесінденеармандаржатқанынантәтесібейхабар.ОлүшінТұрарәзірмұрынбоқкөп

баланыңбіріғана.

ЖалбыраққаскөзінжауыптұрсадаәрнәрсеніАхатқартаңғарғыш.Аттыңүстіндетұрып,

қойынынақолынсұғып,ішқалтасынанескіргенқоқанәмияныналып,кәмпитсатушы

дүнгенге:

–Әй,шүршіт,анатәттіңніңоншақтысынберші,–деді.

–Е,ақсақал,менмұсылманмын,негешүршітдейсіз?–сатушыдүнгенкәмпиттердіқағазға

орапжатып.

–Алмұсылманболсаң,бізгежөнсілтепжібер:Рысқұлжатқанабақтықайда?Қалайбарамыз?–

дедіАхатендітүсінжылытып.Оныңойыншақалада,Рысқұлдыбілмейтінадамжоқсияқты

жәнеРысқұлдыңтүрмедежатқаныбүкіләлемгеәйгілісияқты.

Көзініңалдыкүлкілдегенқарадүнгенкүнніңыстығындаүстінемақталышапан,басынатозығы

жеткенсеңсеңбөріккигенжалбырқасқартқатаңырқайқарап:

–Рысқұлыңыздықайдам,алтүрмеТәшкенкөшесінде,–депқолыментерістіктұстынұсқапжөн

сілтепжіберді.

Базарданбылайшығабере,Ахатқоржынғақолсозып,ораулықағазданбірқызылқораз

кәмпиттіалып,Тұрарғаұсынды.БаланыңАхататасынадегенризалықсезімісөзденемес,

көзденкөрінгенісонша,қартыңшыдайалмай:

–Мә,қызталақ,бәріненсенолжалыболдың,–дептағыбіркәмпитберді.

Түрменіңбиікдуалменқоршалғандәударбазасыныңалдындабұларсәскетүстенбесінауғанға

дейінтұрсын.Қарауылішкекіргізбейді.

–Айда,начальниккебар.Рұқсатқағазал,–дейді.Начальниктіңқайдаекенінқайуанақазақ

білмейді.Ақырыбірқияқмұртты,жастілмашқазақ,мыңболғыр,бастықтантілдейрұқсат

қағазалыпберіп,ішкеАхатпенТұрарендіде,Молдабекаттардықарауылдапсырттақалды.

Тұраройлаған:«көкеммынадуалқорғанныңішіндежүргеншығар»деп.Сөйтсе,қорғанның

ішіндетағыдаүйлер,тағыдамылтықасынғанқарауылдарбарекен.Жағалапжүріп,бірүйдің

есігініңалдынатоқтады-ау.Есіктіңалдындатағықарауыл.Жақындатпайды.Рысқұлдыбері

шығармады.Қарауылтектемірменқаптағанесіктіңалақандайтесігініңқақпағынкөтеріп:

–Жылқыайдаров!Беріжақында,сағанкісілеркеліптұр,–деді.

ТесіктенРысқұлдыңбіркөзіғанасығалады.КірпікқақпайтынсуықкөзжалтеткендеТұрар

шыдайалмай:

–Көке!–депайқайлапжіберді.Суықкөзжылиындеді.Күлімсірегендейболды.

–Көке!–Meнғой,Тұрармынғой.Ахататамкелді.Молдабектәтемсырттақалды,–деп

шырылдадыбала.–Көке,мә,–депТұраралақанынажабысыпқалғанкәмпиттітесіктенсұға

бергендебұларданкөзжазбайтұрғанқарауыл:

–Нельзя!–депзекіптастады.Баланыңқолындағықызылқоразкәмпитекенінкөргенсоң:

–Ладно,–депрақымтанытты.

–Өзіңжейғой,Тұрар,–әкеүніүздік-үздікшығып.Беу,шіркінперзент-ай,өзініңөзегіңнен

шыққанқайранбала!–депАхателжіреді.Өзбаласыжоқекеніесінетүсіпқамығыптақалды.–

Ой,ақымақ,көкеңтәттіжеушімееді.Міне,ауқаталыпкелдікқойоғанауылдан,–деп

қоржындыкөрсетті.Қоржындағықұрт,май,пісіргенетсияқтытағамдардықотарыпқарауылға

берді.Елдепкелгенсәлем-сауқаттытұтқынғақарауылтапсырады.Тәртіпсолай.Тамақтың

арасындапышақ,егеужасырыпсалыпжібергенжоқпадептексереді.

Ахатарыққолынкөлегейлеп,тесіккеүңіліп:

–Уа,Рысқұл,қайдасың,қарағым?Дені-қарныңсаума?Тамақтантарыққанжоқсыңба?–деп

құлағыныңмүкісібарадамныңәдетіментілқатты.

–АзүйШілмембетшілдіңбоғындайтоздыққой.Қалған-құтқанжалғыз-жарыммалдыстаршын

түтінсалыққадепсыпырыпәкетті.Қысболсажақын.Неістейміз,нендейәрекетқыламыз?

Сенқашанбосаныпшығасың,шырағым?

АржақтанРысқұлайқайлаптұр.Ахатоныңбірсөзінестіп,бірсөзінестімейді.

–Метрейгехатжазыңдар,–дедіРысқұлдауыстап.–Рысқұлжазықсызтүрмедеотырдеңдер.

–А?А?–дейдіАхаттүсінбей.–ОлқайМетрей?ҚайдағыMeтрей?

–Былтырменіілестіріп,Талғардыңбасынашыққанұлықорысше?Ұмытыпқалдыңба?

Петербордатұрады.Хаттықайдажазукерекекенінайтыпмағанбірқағазберіпеді,–деп

тесіктеншиыршықталғанқағазұсынды.–Қалтамдажүріптозыпқалыпты.Жазуыөшпеген

сияқты.Хатжазыңдар.Олөзгелердейемес,қайырымдыорыс.Біздіңоязғабірауызхат

жолдаса,менібосатады,құдайбіледі.

–Қайдам,қарағым,болыстыңтілмашыболмаса,біздіңтұқымдаПетерборғахатжазатынкім

бар?Тілмашқажалыныпкөрерміз.Омартуысқаныңелгекөшеміздепкүнделаңшығарады.

Кәйтеміз?Көшпесек,болысқырынабіздіқаттыалды.Өзіңкеткелі,ауылдыңүстіненкүндеат

ойнақтатады.Қартайғанағаңныңтүрімынау.Мендебүгіндеақыл-есқалмады.Елгежетіп,ата-

бабаныңқонысындасүйегімқалса–екідүниедеарманымболмаседі.Көшейікдесек,сенің

үйіндіжұрттақалайжалғызқалдырамыз?Ойым–ойран,ақылым–айран.

–Әй,бабай,болды.Все,–депқарауылАхатпенТұрардытесіктенығыстырыпжіберді.

–Уа,Рысқұл,айтсаңшы!Неістейміз?

–Метрейгехатжазыңдар!..

ҚарауылАхатпенТұрардықақпаданшығарыпжіберді.Балақақпаданшықпайтырысып

тұрып,алақандайтесіккеқайта-қайтақарады.

–Ну,чертенок,айдапошел,–дедіқарауылонымылтықтыңдүміменнұқып.

–Көке!–депшырылдадыТұрар.

Сондаолендібірерайданкейіндәлосытүрмедекөкесіменбіргебіркамерадаайларбойы

отырарынсезгенжоқ.Алданекүтіптұрғанынбалақайданбілсін...

***

Қайтаржолдабазардыңтұсынанөтіпбаражатып,Ахататтыңбасынтартты.

–Рысқұлдыңаманатынорындайық.ӘлгіПетерборынахатжазайық.Мынабазарданбіреу

табылар,–дедіМолдабекке.

Базардыжағалапжүріп,бастырмалыдүкендематасатыптұрғантатардыкөріп,Ахат:

–Шырағым,мұсылманбаласыекенсің,ақыңдыберейін,бізгебірхатжазыпберші,–деді.

Саудагертатарбіразбәлденіптұрдыда,«ақысынберейін»дегенсоңкөнді.Қолынақағаз,

қаламалғансаудагергеАхат:

–Жаз,–деді,–ПетербордағыдосымМетрейге.Жаздыңба?«ҚұрметтіМетрей!Дені-қарның

саума?Келін,бала-шаға,мал-жанаманба?Ақпатшаныңауылыаманба.?Патшаағзаммен

ұшырасыптұрасыңба?Рысқұлтамырыңдыұмытпағанболарсың?Сағаназды-көптіқызмет

қылыпедім.Қиналсаң,хатжаздепедің.Көмектесем,қолұшынберемдепедің.Міне,менің

басымакүнтуды.МеніСаймасайболысжазықсыздан-жазықсызабақтығажаптырды.–

Жаздыңба?–депАхатсаусағыменқағаздынұқыпкөрсетті.

–Қазірабақтыдамын.Ауылдағықатын-баланыңхалімүшкіл.Ағайындарымдаазапқабатты.

Болыскүнкөрсетпейді.Салықсалып,тышқақлағымызғадейінтартыпалды.ҚұрметтіМетрей!

Осымүшкілхаліміздіақпатшағаайт.Біршаһардатұрасыңдарғой.Олкісінікөріптұратын

шығарсың.Қой,Тау-Шілмембеткетимедесінболысқа.Рысқұлдытүрмеденбосатдесін.Тау-

Шілмембеттіңмалынқайтарыпбер,десінболысқа.ҚұрметтіМетрейтамыр!Некәлейпатшаға

айт:Тау-ШілмембеткеТүлкібасжеріндегіМайлыкентболысынақайтуғарұқсатетсін.

МайлыкентболысыДауылбайғаұрыссын:жиырмаүйСәлік-Сарынықудаламадеп.Біздің

ҚарақойынменКемербастаудыңсуынішугерұқсатетдесінДауылбайболысқа.Құрметті

Метрейтамыр,осыныұмытпайайтпатшаға.

–Е,ақсақал,сөздікөбейтіпжібердіңізғой,–депсаудагертатаркегжиебастады.

–Болдыөзіде.Жаз,шырағым,құдайтілеуіңдібергір.–ҚұрметтіМетрейтамыр!Хош!Алла-

құдайсақтасынсені!ХатжазушыШымыр-ШілмембетЖылқайдарұлыРысқұл.1904жыл,

Мизамайы».

–Адресіқайда?–саудагертатар.АхатРысқұлберген,іріптұрғанқағаздыабайлапбүктеуін

жазып,саудагердіңалдынақойды.

–«Санкт-Петербург.Улица»...депаржағыноқиалмайтатартоқтапқалды.Дәлбүктеуі

қырқылыпкеткен.Көшеніңатыөшіпқалыпты.«ДмитриевуС.В.»дегенжазуыкөмескі

көрінеді.Саудагертатарбасынкөпқатырыптұрмай,адрестішала-пұлажазып,хаттыАхаттың

қолынаберді.–Анаукөшеніңарғыбетіндепоштабар.Соғанапарыпөткізіңіз,–деді.

***

РысқұлАлматыныңтүрмесінетүскеліүшайданасыпбарады.Жекекамераболатын.Жай

жабайытамқышеді.Кімбіледі,барымташы,жылқыұрысы,«жабайыкиргиз»қашыпқайда

барардедіме,жоқәлдетаскамераларбосболмадыма,әйтеуірРысқұлдыанайылаумалқора

құралпыбірүйгеәкеліптыққан.Оныңдажалғызтерезесітемірболатын.Есігіберік.

Шілдешығып,қыркүйеккіріп,шөптіңбуынықатыпқалғанкез.Рысқұлдыбірмезгілқораға

тыныстауғашығарады.Екімезгілдәретханағаалыпбарады.Түрмеменқораныңтүкпірінде

тұрғандәретханаүйшігінедейінжүзметршамалы.Соғанбараржолдыңбойындасыртқы

дуалдықуалайқаулапөскенқарасорабар.Кезіндеорыптастауғаешкімқұнттамағанқарасора

сорлыжоңышқаемес,неотынболыпжарытпас,соданшаңқауып,гүлітүсіпқурап,құдай

қарғапқауқиыптұрғаны.

Рысқұлжелкесіненмылтықкезегенайдауылменары-беріөткенде,негеекенінөзідетүсінбей,

солқауғақарайықтайбереді.Өмірбойыдалада,тау-тастың,табиғаттыңжөргегіндеөскеннен

бе,әйтеуірәлгісолғанқарасора,өзгеніңназарынаудармасада,бұғанбіртүрліыстықкөрінеді.

Мүмкін,қарасораоғанөзініңқырыққұраққұрымкиізүйінескесалғаншығар.Қашыпарасына

кіріпкетсетаптырмайтынАқсу-Жабағылыныңқараорманынелестетемеекен.

Әттең,Ақсу-Жабағылыныңтасынатабаныбіртисе,мұзжастанып,қартөсенгенарқарлармен

ауылдасболып,мынақысастығықыруар,құлық-сұмдығы,кесір-кесапатыкүлліәлемніңкүлін

суырарсұмдықдүниесінталақетіптастапкетереді.

Жоқ,оданбұрынолСаймасаймырзағабарыпсәлемдесер.Өйтпесе,өмірбойыөтелмес,жоқ,

екідүниедедекешірілмесқарызмойнынқыларқандайқылқындырар.Өзбасыныңжәбір

көргендігіүшінғанаемес.Бой-бой!Әстеолайемес.Әділетдегенатаңанәлеттіңқасқырталап

кеткениттейқаңсылапқалғаныүшін.ҚылмыстыСаймасайларістейді,жазасынРысқұлдар

тартады.

–Сондабұлқалай,мырзам?–депбірғанасауалберуүшін.

Мынатүрмегекеліптүскентүнненберіойынанкетпейқойғансұрақбұл.Саймасайғабарып

бірсәлемберу,бірсауалқоюендібүкілқалғанғұмырыныңеңкіндікмақсатынаайналған.

Құрымүйдеқалғанқатынынсағыныпбаражатқанжоқ.ОнжасартіріжетімТұрардыаяйды,

әрине.Оғандақарайламас.Көпболса,маңдайынанбіриіскеп,басынанбірсипар.Содан

кейін...

Қарасорағақарайбереді.Арасынантасшегірткешықылдайды.

«Сорыңдыұрайын,–дейдіРысқұлшегірткеге.–Түрменіңауласынасенібіреуәкепқамаған

жоққой.Негекетпейсіңқұдайдыңдаласына».

Тасшегірткеге,шекшеккеұрсыпқойыпРысқұлауыздығынсыңарезулегенқарашылжылқы

дайыншаңбасқанқурайғақарайқиялапкетебереді.Айдауылсонысынансекемалғандай:

–Көзіңеқара,туражүр!–депарсетеқалды.

Рысқұлілдәбайлапсоғыласалғандәретхананыңдуалжаққабырғасынқиратыпқашыпкетуді

дебіройлады.Бірақмылтығыншошайтқанқарауылқалтқарап,кірпікқақпайтұрады.

Сонысынаызаболғантұтқынкейдеайдауылдыңтитығынатиіп,«патшаларжаяубаратын»

жерденшықпайотырыпалады.Айдауылаяғыталғаншақаққанқазықтайқозғалмайтұрады,

ақырышыдамытаусылғансоңұяттыбылайжиыпқойып,сықырлауықесіктіңсаңылауынан

сығалап:

–Өліпқалдыңба?Әлдешұқырғақұлапкеттіңбе?Шықуақытбіттіалдақашан!–депақырады.

–Е,алла,мұндайдыкөрсеткеніңедешүкір,–дейдітұтқынайдауылдыңжынынқоздыратүсіп.–

Мынамененгөрісенсорлыныңкөргенкүнінде,адамбасынабермей-аққоятынтіршілік-ау,–

депқоядыайдауылға.

Біркүнікешкідәреттенқайтыпкележатып,қарауытқанқаудыңқасынанөтебергенде,

әдетіншежолданшығыңқырап,қиясбасқандаоңаяғыныңтұмсығыәлденегетірелгендей

болды.Еңкейіпқарамай,теккөзініңқиығынсалыпеді,үшкірбірдеңеніңұшықылтиыпжатыр

екен.Тоқтамай,сырбермейөтіпкетті.

Келесікүнітаңертеңгідәреткебаражатып,кешегіқылтиғандысолаяғыныңтұмсығыментағы

біртүртіпөтті.Жергекіріпжатқантемірекен.Қайтаржолдатағыбіртүртіпөтті.Істіктемір

босаңқырапқалды.

Сәлеңкейсеқолменсуырып-ақалатыннәрсе.Амалнешік,еңкеюгежолжоқ.Еңкеймектұрғай,

сәлбұрылсаңайдауылсекемалыпқалады.Еңгезердейшомбалпалуанжалтберіп,бірұрып

құлатып,құтылыпкетемедепқорқатындашығар,әйтеуірРысқұлдыңәрбірадымыаңдулы.

«Батыр–біроқтық»дегеносы.Әйтпесемынажапырағытүскенсасырсояудайнеменібір

сүйкеуденқалдырмай,қашыпкетереді...Сидиғанқурайдайболсадаайдауылдыңмылтығы

барда,амалжоқ.

Әйтеуірәлгітемірдітағыбіртүртіпбосатыпкеткенінедекөңілтоқ.Тіршілікболсаертеңтағы

күнбар,үміталда.Тұтқынныңтұтқасы–үміт.Үмітүзілгенкүнітұтқын–шынтұтқын.Ал

Рысқұлдыңбүткілөміріжақсылықтыалданкүтуменөтулі.

Түніменесіненсолбірістіктеміркетпейқойған.Жербетінешығыпжатқаны,шамасы,сынық

сүйемқұралпы.Былқылдапқалғанынақарағанда,жасырыныпжатқаныжәнебірсынықсүйем

баршығар.

Ендікамерағасонықалайалыпкірукерек?–дегенсұңқылсұрақбасындашыңылдадыда

тұрды.

Сөйтсе,қарасораныңқауындакүндізгішекшектіңорнынашілдеқоңызшырылдапотырекен.

Түрменіңтемірторлытерезесіненанықестіліптұр.Басындағышыңылменқарасорадағы

шырылдыңбіріменбіріүндесіп,қосылыпайтылғанәлдебірмұңлыәндейәсертуғызғаны

Рысқұлдыаң-таңхалдеқалдырды.

Шырылдаптұрғаншілдеқоңыземес,сынықсүйемістіктемірсияқты.Темірекештемірде

түрметұтқыныныңжанынұғып,оныңшарасызтағдырынажаныашығандайаянбереді.

Шілдеқоңыздыңжағыбірсембеді.Рысқұлғасынықтеміртуралыұмытыпкетпедепұдайы

есінесалыптұрудыпарызкөргендейбіртынбады.

ТолассызәнгеРысқұлдабайқаусыздақосылыпкетіп:

–дүниебірқисықжолбұраңдаған,

Бақтайсаергедәулетқұралмаған.

Күнінетоқсантоғызбәлекөрсең,

Сондадакүдерүзбебіралладан,–

депыңылдады.

***

Таңғатаяукөзіілініпкеткенекен,кенетшошыпоянды.ҚызылЖебекісінепкеліп,абақтының

есігінтепкілептұрекен.Рысқұлөңментүстіңарасынажыратаалмаймең-зеңкүйдесәл

аңырыпотырыпқалған.

«Е,жарықтық,жылқыжануардыңдаәруағыболғаныма?Қамбаратағойәлгі.Қызыл

тұлпардыңқаныменіңмойнымдаемеседіғой?Heгeменіторыпжүр?Ұрлағанменболғанмен,

ұрлатқан,қаныншашыпбауыздатқанСаймасайедіғой?Е,айналыпкетейін,Қамбарата!

Мененкүнәболсакешегөр!Бірақменіңжазығымжоқ.Құдайкуә.Егеркөрмесе,құдайдың

көзішықсын.Қызылтұлпардыпышаққа,қиянатқақимайаратүсемдепнақақтанқұрбан

болдым,Қамбарата!»

Рысқұлжылқыныңаруағынасыйыныпотырғандаесіктіңалдынанайдауылөтті.Етігінің

тақасынантаныды.Сондабарыпәлгітүстіңсырынұққандайболды.ЕсіктітепкілегенҚызыл

Жебеемес,әлгіндейайдауылқарақұлыпқалпындамаекендепсалдыратып,тексеріпшыққан

болды.

Сондабіройбасынасапетті.Атыптұрыпесіктітоқпақтайбастады.Асығысбасқанайдауыл

аяғыныңдыбысыестілді.

–Некерек?–депзекіпқалдыайдауыл.

–Ішімбұрапәкетіпбарады.Тезірекаш,мырза,–депжалындытұтқын.

–Өлмейсің,шыда!Әлітаңатқанжоқ,қараңғы,–депқарауыларыкетеберіпеді,Рысқұлесікті

тағытарсылдатты.

–Мырза,шыдайаларемеспін!Бұқұрғыртаңныңатып,күнніңшыққанынкүтіптұратынсыпа

емесқой.Ішбұзылса,меннеістейін?!

Қарауылбұрқылдап,балағаттапжүріп,салдырлатыпесіктіашты.Ашуданкөзіежірейіп

кетіпті.Жейдешең,жалаңаяқ,жалаңбасРысқұлдымылтықтыңоқтығыменбірнұқып,алдына

салып:

–Меніалдағыңкелсе–аямаймын!–депескертті.

Бозалатаңқұланиектеніпкеледіекен.Қапастанкейінгісап-салқынуызауатұтқынның

қапырықөкпесінқауып,ағыл-тегілмолдемнентұншығыпқалажаздады.

«Таңтазаатыпкетпей,қаракүңгіртболатұрсаекен»,–дептіледіРысқұл.Шілдеқоңыз

қалжырасакерек,үнісеміпті.Қарасораныңтұсынанөтебере,жалаңаяғыменжерсыдырып,

істіктемірдііздеді.Солаяқтыңбасбармағысояудайқаттызатқатірелгенде,сипалапекі

башпайдыңарасынатірейқысыпалып,жұлқатартып,жүреберді.Қап-қаттысуықтемір

табанынабатты.Бұрынғыдайжылдамжүреалмай,біраяғынсүйретіп,кібіртіктепқалды.Оны

өзіншебөтенойғажорығанқарауыл:

–Басаяғыңды!Қыстапбаражатса,асықпайсыңба?!–депзіркетті.

–Ішім,–депРысқұлекібүктеліп,сүйретіліпбаражатқан.Ойында:

–«Саусағымнаншығыпкетпесеекен»,–депбашпайларынқарыстырыпқысатүсті.Қысқан

сайынтемірдіңістігіетінекіршетіпкіріпбаражатты.

–«Қантамса–біліпқояды-ау»–депқысылдытұтқын.

Ілдәбайдәретханағадейінгіон-онбесадымжертозақжолынанжүзесеқиынеді.

Ертеме,кешпе,әйтеуіркелетінбірөлімбар.ОдүниедеРысқұлтозақотынатүсеқоймас.

Құдайбарболса,шындүниеніңпарызынРысқұлмынажалғандүниеде-ақжүзесеартығымен

атқарыпқойғанынкөріптұрғаншығар.

Аяғыныңсаусақтарыныңарасыжіпсігендей,жылбысқыбірдеңебілінеді.Жылықаннан

саусақтарарасыжылпылдақ.Темірсырғыптүсіпбаражатқандайсезіледі.Жандәрмендебас

бармағынбүріп,тұтқынышқынатүседі.

...Суперісініңайдесеаузы,күндесекөзібарперизатқызыжербетіндегіпатшабаласына

ғашықекен.Алсуперілерініңадамдарданбірайырмашылығыаяқорнынабалықтыңқұйрығы

болады.Адамдардыңаяғындайаяғыжоқперизатпатшабаласынағашықтықтыңдертіненөлер

болғансоңперілердіңтәуібінебарыпжалынады.Тәуіпкемпірдауысыбарылдапқалған

әзірейілдейеді.Перизаттыңүнікүмісқоңыраудайсыңғырлаптұратын.Перизаттыңарызын

тыңдапболғансоңтәуіпкемпірайтады:

–Ей,сорайдағансұлу!Жазылмайтындерткеұшырағанекенсің.Айтқаныңнанқайтпассың.

Жарайды.Менсағанадамдардыңаяғындайаяқжасапберейін.Ақысынабірақкүмістей

сыңғырлағандауысыңдыаламын.Сентілсіз,үнсізқаласың.Бұл–бірдепқой.Менберген

дәрініішкенненкейінсағанбалыққұйрығыныңорнынааяқпайдаболады.Бірақәрбірадым

сайынтабанынақанжарқадалғандайшыбынжаныңдышырқыратыпқуыртады.Өмірбойы

табаныңақанжарқадалыпөтесің.Осығанкөнсең–көндің.Көнбесең–өзіңбіл!

Некерек,небіразапқакөніп,перизатадамбейнесінееніп,патшабаласынажолығады.Патша

баласыдабұғанқұлайғашықболады.

–Атыңкім?–депсұрайдыпатшабаласы.

Перизатбәрінтүсініптұр.Бірақайтайындесетілжоқ.Аяғынәрбірбасқансайынтабанына

қанжарқадалады.

Некерек,патшабаласынатілсізсұлуғаүйленугебатасынбермей,басқабірпадишахтың

қызынақұдатүседі...

...БұлбірмұңдыертектіРысқұлертеде,балакүніндеестіген.Қазірсолбейшараперизаттың

халіөзбасынатүсіптұрғанынатаңқалды.Солаяғынсүйретебасқансайыністіктемір

бармағыныңқалыңетінеқадалатүсті...

ҚайтаржолдаайдауылРысқұлдыңізіндебаттиып-баттиыпқарадаққалыпбаражатқанын

байқап:

–Ей,тоқта!Аяғыңанеболды?–деді.

–Әжетханатақтайыныңжаңқасыжырыпкетті.Түктеетпейді,–депРысқұлелемегенболды.

«Бойымдытінтіп,ышқырдағытемірдібіліпқоярмаекен»,–депіштейқыпылдаптатұр.Бірақ

оныңжүзіненайдауылсекемаларештеңеаңғарғанжоқ.

Айдауылсеніпқалғансияқты.Алсенбесеше?Бассалыптінтсеғой,ышқырындағысабыжоқ,

тотбасқанпышақтытауыпалады...

Артындағыақырғанайдауылғабұрылыпқарағанда,өзініңқандыізінекөзітүсті.Дәлосындай,

сорғалағанқанізінолбұрынқайданкөріпеді?Тау-Шелектенбееді,Тау-Түргенненбееді?

ӘлдеТалғардыңарғыбетімееді?

Таңныңарайыажарланып,жаңакүнніңшырайыкіребастағанекен.Ұйқысышала,көзі

кіртигенайдауылмылтықтыңұштығыменекіжауырынныңортасынаннұқыпқалып:

–Басаяғыңды!–деді.

Рысқұлқысқадаболсақатерліжолдакележатып,қайдағыбірсорғалағанқанныңізінбұрын

қайданкөргенінесінетүсіреалмай,әлекболыпөзініңқазіргіхалінұмытыпкеткенінеренжіді.

Әрине,жылдамбасукерек,біршиішығыпқалмайтұрғандатезірекабақтыныңішінекіру

керек.

Рысқұләйгіліаңшыныңжылдамдығыменозыпкетіпеді,айдауыл:

–Ей,жайырақ!–депқорқыпқалды.

Бұйрықтыңаты–бұйрық.Айтылды–орындаукерек.Олжүрісінбәсеңдетті.Айдауылғатаңғы

тазаауаұнадыбілем,басынабіршалдуаройшапетіптүсекетті.Түрменіңшұлғаусасыған

тымырсығынанодаазар.

Асылы,тұтқыннангөріқарауылдыңхалімүшкілсияқты.Олекіжағынанқамаулы.Бірі–тәннің

қамалуы.Тұтқынотырғантүрмедеодаотырады.Айырмашылықтектұтқынтеміресіктіңар

жағында,бұлбержағында,алысұзап,артықадыматтайалмайды.Бірі–жанныңқамалуы.

Тұтқыннанайырылыпқаламынбадегенүрей.Әрітұтқынныңоныжеккөретінінсезіну.

Сонымен,қарауылдыңдашекесіқызыпжүргенішамалы.Әлгіекіқамаудыңсалдарынанода

тұтқындымейліншежеккөреді.Мейліншеқорлапбаққысыкелетінісондықтан.

Соныңбіршалығынсидиғанұзынсираққазіртанытты.Мылтығыноқыскезеніп,Рысқұлға:

–Кәне,кейінқайт!Дәретханағажеткеншежүгір!Жетеберекеріжүгір!Барыңдысалып,

құстайұшпасаң–саудаңбітеді.Кәне,санаймын:бір,екі,үш!

Рысқұл:«Шыныма,қалжыңыма?»–депсеніңкіремей,сасқанынансәлезутартқан.Ұзын

сирақбетіжыбырлап:

–Жүгір!–депышқыныпқалды.

Тұтқынкелгенізіменкеріқарайбөрібүлкілгесалып,салмақпенжележортыпеді,қарауыл

тағыақырды:

–Жылдам!

Шынқорлықосыболды.Тап-тазатаңдақып-қызылқиянаттыңтасыраңдауыақылғасыйымсыз-

ақ.БірақнекөрмегенРысқұлдыңбасы.Жалаңаяқ,жалаңбас,жейде-дамбалыалакөбенде

ағараңдапағашүйшіккеқарайжүгірежөнелді.Қаттыжүгіргенсайынсапсызпышақтыңұшы

ендіқарнынатірелді.«Түсіпқалмасаекен»депРысқұлдазәрежоқ.Қарнымакіріпбаражатыр-

аудепқайғырмады.Түсіпқалмасаекендепарғы-бергіаруаққажалбарынады.

–Қайт!–қарауыл.

Түрменіңесігінеентігіпжетебергендетағыкелтебұйрық:

–Қайт!

Аяғыныңқаныәлітыйылмағанекен,ары-беріжүгірістенжолдыңүстіқарашұбарқандыізбен

шиырланды.

ӨзініңтұсынанөтебергендеқарауылдыңкөзіРысқұлдыңкөзіменатысыпқалыпеді:

қорқыныштыекен,көзорнынанқандықызылекіжапырақеткөргендейболды.–«Ендімаған

тапберудентайынбас»дегенойменқарауылқорлыққалжыңынтияқойды.Рысқұлдыкамераға

кіргізіп,құлпынкілттеді.

***

КамерағакіргенбеттеРысқұлышқырынсипалапкөрді.Қуанғаннанәлгібірқорлықтыңбәрін

лездеұмытты.Есіккебарып,құлағынтосыптыңтыңдады.Қарауылдәліздіңарғыбасында

жүргенсияқты.Сапсызпышақтыышқырынаналып,майыстырыпкөріпеді,суықаттыекен.

Бұрышқабарып,тізерлепотырақалып,пышақтыіргегеқадапқалғанда,ызақапқандымқыл

қышқақиналмай-ақкіріпкетті.

«Е,құдай,е,әруақ!–дедіРысқұлаптығынбасаалмай.–Саймасайғасәлемдесерсәтоңынан

болғай!».

Пышақтыңұшыменілесешыққандымқылтопырақтыуыстаптұрыпойланыпқалды.Ендіне

амалболмақ?Қазылғантопырақтықайдажасырмақ?Камераныңішінеүйіпқойыпотыра

алмайсың.Біртүндеқазыпшығыпкетумүмкінбе?Бұлтәуекелдіңісі,тағдырынамойын

ұсынғысыкелмегентәкаппардыңнеғайбылжұмысыбіртүнненартпауғакерек.Түнболатын

себебі:күндізіргеқазып,көзгеілініпқалухаупізор.Келесітүнгеқалса–тағықатер.

Рысқұліргенісәлқопсытып,пышақтысоғантықтыда,топырағынқайтатаптапкөміптастады.

***

«Осыданосыжолытірішығып,Саймасайғасәлемдессем,Ақсу-Жабағылыасыпкетередім,–

депармандадытұтқынқамысмарданныңүстіндекөсіліпжатып.–Ақсу-Жабағылыныңбір

сайыныңтабанындасүйегімқалса,екідүниегедеризамын».

Кенетшынтағынасүйеніп,орнынантүрегелеберді.Әлгібіраламантаңдаөзаяғынантамған

қанныңізінкөріп,осындайіздіқайданкездестірдімдепқинағансұрақтыңжауабыненді

тапқандайболды.

Олертеде,елде,ТүлкібастаИірсудабұлғаңдапжүргенбұлакезболатын.Біркүніолжылқы

бағыпжүріп,Ешкіқорғандегенжартастыңжотасынанқанныңізінбайқады.Бұлнеғылғанқан

деп,құмырсқаныңжолындайшұбатылғанізгетүсіпберген.Қанныңізібірдесызат,бірдеқою.

Бірмезгілбіршоқаршаныңастындатеңкиіпжатқанарқардыбайқады.Мергенжаралаған

бейкүнәмақұлыққанысорғалапжүріп-жүріп,жетіпжығылғанжеріосыболғанекен.Жүні

жидибастапты.

СолқансырапөлгентағыарқардыңхаліөзбасынакелгендейтаңкештібүгінРысқұл.

«Недеболсатүрмеде,айдаудашірімей,соларқардыңжолынберіп,қайранЖабағылыныңбір

таларшасыныңтүбіндеқалсам,бірақоғандейін...».

Ол«оғандейін»істейтінісінетағатсызасығулы.

«Біртүпаршаныңтүбіндеқалсам»–дегенарман.Күңіреніпжелжылар,аршабасысуылдар.

Күзгеқарайқурағанқылқандарытүсіп,мұныңкебінсізқалғанжүзінжасырар.Аршаныңиісі

сіңіп,қылқанынакөмілгенсүйекмыңжылғадейіншірімес.ҚоқанныңханыШералыныңқанды

қолыменсоғыстамертболғанбатырбабасыӘлімбектіқазақтартеккеаршағаорапкөмбеген

ғой.Киеліадамдаржерқойнынакиелікебінкиіпкіреді.

Біршоқаршаныңтүбіндеқызылқұмырсқаныңилеуіболар.Рысқұлдыңбет-аузынақызыл

құмырсқақұжынап,аймалар.Қызылқұмырсқашаққанденешірімес.Сарқыраманыңсарыны

күңіренер,биіктеұларшулар;шәйқурайдыңбасында:«Қап,бұлқалай?Қап,қап,бұлқалай?»–

депсарытөскөгілдіршымшықшырылдар.

Әттең,өлгенненкейіндеадамсонысезіпжатса.Сонаубиікте,қалықтапкетпейжүргенжез

қанатқыранғақарапжатып,көзіңненжасыңпарлапақса;сондайақөлімкешугеРысқұлдән

риза.

Бірақпешенедегіжазудыоқыпкөргенешкімжоқ.Жұмырбастыпенденіңдеміқашан,қай

жердетаусыларыбелгісіз.Адамныңбасы–Алланыңдобыдеген.Қайдатебеді–солай

домалайды.

Тауғада,тасқада,абақтыныңмылқауқабырғасынадасоғылғанбасықайдақаларынРысқұл

болжапболмас.Аләзірәрекеткерек,әрекет...

***

Қапырықкүнқазаболып,қараңғытүсіп,елұйқығакетті-аудегенде,Рысқұлата-бабасының,

Домалақанасыныңәруағынасыйынып,қатерліқимылғакірісті.Әуеліекішұқып,бірқарап,

есікжаққаалаңдауменболды.Есіктіңкөздейтесігінқарауылсығалайтынәдетібар.Сансыз

пышақтыңбасынкиізқалпағыменорайұстап,іргеніңқамқышынүңгілейберді.Зәктұтқан,

өмірікүнтүспейызатартқанқамқышбөркемікжіліктіңбасындайүгітіліпжүреберді.

Борпылдақ,топырақтанескіұраныңзәгіндейылғалдыиіссезіледі.БіркездеРысқұлыңқ-ыңқ

еткендыбыстаншошып,тосынтоқтады.Тыңтыңдады.Ешкімжоқ.Сөйтсе,өзініңдеміекен.

Есіккеқарайлаудыұмытып,үңгіісінежан-тәніменберіліпкеткен.

Қазылғантопырақедәуірүйіліпқалыпты.Қарауылтүнортасындабірқарапөтетінібар.Кейде

құлыптыашып,ішкекіріпіскеледі.Қолындасөлеңдегеншырағданыболады.Дәлқазірмына

қызылқырманныңүстінентүссе,қуырдақтыңкөкесінтүйесойғандакөргендейболасың.

Олүйметопырақтыеденгежайып,үстінеқамысмардандытөсептастады.

Нуқамыстыңарасындасыбдырыбілінбейтінжолбарыстыңжұмсақжүрісіменбір-бірбасып,

есіккебарыптыңтыңдады.Құдайдыңбірқұдіреті:қарауылғадажанберген.Олдақалжырап,

қалғыпкететінкезіболады.Дәліздедыбысжоқ.Жым-жырт.Түрмеемес,тылсымтұтқанкөр

сияқты.Тыныштық.

Рысқұліргегеқайтаоралып,қабырғанықарыталғаншақақыратаберді.Біразабы–уақыттың

қаймезгілекенінтапбасыптаниалмады.Таңатпайтұрыпүлгерсе.О,шіркін,далағабір

шықса,тағысынтағыкөрередіде.

Қолданқұйғанжалпаққышбіркездеқатаябастады,топырақақкеріштартты.Соғанқарап,

Рысқұлқабырғаныңжұқарғанынаңғарды.Қыштыңсыртқыжағықатты,себебікүнөтеді,

құрғақ.

Жүрегітарсетіпжарылып,жаныжаһаннамғакеткендейболды.Қарауылесіктіңқұлпынбұрап

ашыптұрекен.Рысқұлдереуүңірейгентесіккежотасынберіп,аяғынмарданқамысқасозып

жіберіп,жаманшекпенінжамылыпқорылдадыдақалды.

Қарауылсықсимашырағданынсүйретіпалдынаұстап,асықпай,абайлапкірді.Шырағданды

көтеріп,іргедегіРысқұлдыкөрді.

–«Әбәлем,жатырсыңба!»–дегендейжарықтыжоғарыкөтеріптерезедегітемірторды

табалдырықтатұрып,көзбентінткіледі.Теміртормызғымапты.Ендібұрылыпкетеберейін

дегенде,әлденеденсекемалғанадамша,сәуленітұтқынғақайтатүсірді.Күйіктіңқансығын

сезгендей,бір-екіреттанауынжелпілдетіпиістартты.

–Мынауненіңиісі,ей?–қабырғалардыайналатінткілептұрып.

Рысқұлұйқысырағанкейіптанытып:

–Иіспе?Ненікіболушыед,мырза.Күндіз-түніжелдемейтінқапастанеиісболушыеді?Белгілі

ғой,–деді.

Қабырғадакөлеңкесіебедейсізсорайғанқарауылаңырыптұрып-тұрып,ақырышығыпкетті.

Шығыпбаражатып:

–Шыда,ендібірерсағаттанкейінтазаауағашығарамын,–депөзіншерақымбілдіргенболды.

«Бірерсағатдеді,ә?».

Қарауыләдетіненжаңылмаса,ендіқайтыпсол«бірерсағатқадейінмазаламас».

«Түу,дәйістіңиісшілін-ай!Құдайбірсақтады-ау.Топырақтыңзәгінсезіпқалғанынқарашы.

Біраққарабасқырненіңиісіекенінажыратаалмады.Меніңдекөрерсәулембаршығар,

бұйырса».

Қарауылдыңқарасыбатты-аудегеншамада,Рысқұлкөртышқанныңтірлігінеқайтакірісті.

Қарыталыпқалжырағанынелеңқылмайақкеріштіүңгиберді,үңгиберді.Біркезде

топырақтыңжылуынсезіп,іші-бауырыдаелжірейжылыпсалаберді.Бұлжылуоныңқуатын

еселепжібергендей,дүлейқаракүштұлабойынкернеп,қабырғаныендіиығыменитеріп-ақ

құлататындайекпіналыпкетті.

Ендібірсүтқайнатымуақытболды-аудегеншақтасапсызпышақтыңұшыкедергікездеспей,

сопаңетіпәріөтіпкетті...Иненіңкөзіндейтесіктенбозалабірдеңежылтетті.

Бұлжарықдүниеніңелесіеді.Тұтқынөзініңқақпақтайжауырыныменекікісімінгендейекі

иығыныңкендігінбұрынмедететсе,ендібұғанөкінді-ақ.Тесіктенсыймайпұшайманболды.

Ақкерішшықтықайта-қайтақашапжатып,иығыныңқанынсорғалатып,өзетінөзіжыртып,

қақпанғатүсіпөзаяғынөзішайнап,тарамысынқиыпжіберіп,үшаяқтапқашқанарлан

қасқырдай,бұлдатәнінталқандап,түрмедегентажалдың,тұзағынанқұтылғандайболды-ау,

әйтеуір.

Кешеосыуақыттаөзіқанменшұбарлағанжолменжербауырлапжылжыпөтіп,дәретхана

үйшігініңтасасыменбиікдомбаздуалғатырмысыпөрмелепшығып,арғыбеткеөзін-өзіаузын

буғанқанарқаптайсылқеткізіптастапжіберді.

Бостандықтыңдәмікермек,бағасыбатпан.Мұныбасынатүспегенпендебілебермейді.

Жолбарыстытемірторғақамапмәзболатынтопастардыңжүрегіндежібімейтінжүзқадақмұз

жатыр.Алтеміртордыталқандапшыққанжолбарыстыңжолы,әрине,тауғатартады.

РысқұлТалғардың,тауынбеткеұстады.Алқынғанжүрегінқолынаалып-жалаңаяқжаркешіп,

жырымбалақ,жыртықкөйлектіпенде,кісікөзінешалынбауғатырысып,жердіңүстіменемес,

астыменкележатқандайеді.Кеудесікүмбірледі.Ескідосы–әуелгіәуеноралғанекен:

–дүниебірқисықжолбұрандадан,

Бақтайсаергедәулетқұралмаған.

Күнінетоқсантоғызбәлекөрсең,

Сондадакүдерүзбебіралладан...

III

–Сөйтіп,бұлтүрмедегендәйісіңненменбірретсолайқашыпшыққанмын,–дептоқтады

Рысқұл.

Бронниковкөсілгенаяғынжинапалып,тізесінқұшақтап,жауырыныкүжірейіп,құныстанып

отырдыда:

–Оданәрінеболды?СәлемдестіңбеСаймасайға?Екіншіреттүрмегеқалайтүстің?–деп

сұрақтыжаудырды.

Рысқұлоныңжиренсақалбасыпкеткенкескінінебағжиябірқарапалды.

–Е,тамыр,бәрінбілгіңкеледі,ә?Мынатасқабірдіңішіндетірідейәлікөпжататынтүріміз

бар.Кейінгедеәңгімекерекшығар.«Туpaпжемесеңеткетоймайсың,қонажатпасаңкөпке

тоймайсың»,–деген.Әліжата-жастанаталайгөй-гөйайтылар.Біздіңбалаұйықтайтынуақыт

болды,демалсынкішкене.

АйтылғанхикаяныңбәрінБронниковкеорысшалапотырғанТұраркөзікілмиіп,ұйқытығылып

отырғаныраседі.БронниковТұрардыңкиіздейқалыңқарашашынжалпақалақанымен

ұйпалақтап,баланыөзінетартып,бауырынақысты.

Рысқұлмұнысынасаұнатпағандайажыраябірқарап,іргежаққааунаптүсті.

–Ұйықта,Тұрар!

–Иә,ұйықта,бауырым.Бізерігіпжатқанадамбыз.Сеніңжұмысыңкөп.Ертетұрасың,ұйықта,

–Бронниковте.

Екіүлкенніңортасындажатып,балабалбырапұйықтапкетті.Түсіндеаспанныңкөккүмбезіне

шаншылғанасқар-асқартаулардыкөрді.Қабат-қабатсолсеңгірлердіңтабанындажалғызөзі.

Артжағынақараса–шыңырауқұз.Алдыжап-жалтыр,аспанғашапшығантау.Өрмелепсоған

шықпақшыболады.Тырнақілінербұдыржоқ.Тайғанаптөменсырғыптүсебереді,түсебереді.

Алқыныпалғақайтаұмтылады.Мұныңөнімсізқыбыр-жыбырынаашуыкелгенақбасшың

үйдейбіртастыбиіктендомалатыпжібереді.ҮйдейтастураТұрарғақарайөңмендеп,өкіре

құлапкележатады.Біркездеәлгіүйдейтасжолындабасқабірүйдейтасқасоқтығысыпкүл-

талқанышығып,ұсақ-ұсақкесеккеайналып,Тұрардыңтабаныныңастындақұмболыптөгіле

берді...

Бронниковбүйірінжылытыпжатқанбаланыңүстінқымтапқойып,шалқасынантүсіпкөпке

дейінояужатты.Терісқарапжатып,Рысқұлдаұйықтапқалды.Бронниковтенұйқықашты.

Ақылы–айран,ойы–ойран.Мынауқаһарлықазақтүрмеденекіншіретқашыпшығуды

армандайды.Бұлтүрменіңсыртында,ішінемың-миллионадамсыйғантағыбіртүрме

тұрғаныменісіаз.Солүлкентүрмеқайтсеқұлайды?Қандайамал?Үлкентүрметіршілігінен

хабарсызқалды.Неболыпжатыр?«Қандыжексенбіден»кейінхалықтұяқсерпугежарадыма?

***

Тауданасыпкүнбатқан.Қызылықылаңжадаукеш.Қарағайлы,шыршалықырқалардың

иығынанасылып,қылтиыпүшкіршыңдаркөрінеді.Олшыңныңбасындатұрсаңәлікүндікөрер

едің.Олшыңдартымбиік.Біраққазіронысыасабілінбейді.Аласалаутауларбиігінқалқалап,

көрсеткісікелмегендей,көлденеңтұрады.

Тұрарсайдыңқабағындағыжабайыалмаағаштыңашасынамініпотырған.Бұталмағанжабайы

алмаағашбалақтап,бұтағыесіріпкеткен.Ашадаотырғанбалакөрінбес.

ӘкесікеткеліТұрарбалаболыпкөпойнамайды,өзгебалаларданбөлініп,саяқтанабереді.

Ылғидаосыашағашығыпалып,ұзақотырады.Әлдекімді,әлдененікүткендей.Әлденені

қарауылдағандай.Қарауылдайтыны–әкесініңжолыеді.ӘкесіненқалғанШолақШабдареді.

Сайдыңтабанынатүсіріп,кісендепқоядыда,қабақтанқарапотырады.Шолақтыбіреуәкетіп

қалса,ертеңкөкемкелгенде:«Әй,Тұрар-ай,жалғызатқадаиеболмадыңба?»–депайтады-ау

дегенуайымыдабар.Уайымдаудыжөргегіненүйренгенсияқты.Қазірбалаболса,лезде

ересекмінезтанытады.Ертеесейткенкүндередіол.

Азғанаауылапақ-сапақтаабыр-сабыр,жоқ-жұқана,жұтаңтірліктіңқамында:лағыбақырып,

бұзауымөңіреп,қатындарыбажылдасып,қарттары:«Әй,қайырбері!»–депқақырыныпқойып,

күңгір-күңгірсөйлескендерікешкітауішіндеүңгірденшыққанүндейкүңіреніптұрады.

Шешесініңқолытимейжүргенде,емшекіздепжылағанбала,күңгірттеніп,бейтаныстауболып

баражатқанжастарғажатырқайқарапүргениттер.

Шыңдардандабиіктебірерқанарақмақташашылыпқалғандайекен.Күнніңқызылысоны

шалды.Талғардыңбасындағыбұлтбіркездесозбалақтапбарып,қызылбояуғамалынғанбойы,

бірсәткеұшыпбаражатқаншыраққаұқсапқалды.

–О,ҚызылЖебе!–Тұрарашаданкөтерілеберіп.–О,ҚызылЖебе!

Жұртоныжоғалдыдепжүр.Жұртонысойылдыдепжүр.Сөйтсе,шыңғашығыпкеткенекен

ғой.

Бірақендібірсәттепырақбейнетүтілгенжүндейыдырап,бояуықайтып,ылайсаңданыпбара

жатты.

Тұрардыңөрекпігенөкпесісолықсып,дүрс-дүрссоққанжүрегісусепкендейбасылды.

–О,ҚызылЖебе!–депсыбырлады.

ЕндіосыбірелестіолкөпжылданкейінМеркеде,Аспаратауыныңбасынанкөрерінолсол

сәттесезгенде,білгендежоқ.Көкіреккенұртамған,құдіреттейкүштіңкеудедешырағданы

жанған,лездежалпетіпсөнгенғажайыпсәт.

Сайтабанындасарқырапаққансу,анда-сандапысқырыныпқойып,ажырықтыбырт-быртүзіп,

қосаяқтапсекіргенШолақШабдардыңкісенініңсылдыры.Қарлышындарданшыққансалқын

самалтербегенжапырақтардыңсыбдыры.Шыңбасынаншақшияшыққанжалғызжұлдыздың

үндемессыры–бәрі-бәріТұрардыңкішкентайкөкірегінебір-біртамшысағынышмәйегін

құйыпжатқандай,балабайғұссолсағыныштыңсалмағынашыдайалмай,көмейінекелгенбір

сезімненүйіріліпып-ыстықжасбалқыпқаладыда,кішкенежұдырығыменкөзінуқалап-уқалап

жібереді.Көзінжыпылықтатыпжастанқұрғатыпалып,сайдыңтабанындағыШолақтыіздесе,

оныңалдындақарайғанбіреудікөріп,жүрегісуетеқалады.«Айрылдыматтан!»–деп

айқайлағысыкеледі.Алмаағаштыңашасынаншалбарынжырта-мыртасекіріптүседі.

***

РысқұлтүрмеденқашыпшыққанбойдабірденТалғарғатартпай,кәнігіаңшыныңәдісіне

салып,орағытып,түстікке,Медеусайғақарайжылжыды.Медеугежетпей,түстік-шығысқа

қарайбұлымболыпбойлапкеткенШыбынсайғатүсті.Шыбынсайдыңқабағындакілеңқоңыр

қасқаторпақ-таналаржайылыпжатқан.Бұта-бұтаныңарасыменбірбұтақтыселтеткізбей,бір

қурайдысыбдырлатпай,біртүйіртастытысырлатпай,жұмсақбасқанқашқындықырда

отырғанбадашыбайқағанжоқ.

Шыбынсайтұйықталып,жан-жағыдөңгеленебіткенжартастарғаайналғанжерденмөлдіреп,

бүлк-бүлкетіпқайнаркөзшығыпжатырекен.Рысқұлжатақалып,солкүмістенкөмейіне

қыраутұрғаншақылқылдатыпжұтаберді.Суықшекесінезырқетіпшыққандабарып,«уһ»деп

деміналды.

Күнбұлкездеедәуіркөтеріліпқалыпеді.Тарғылтастардыңарасынанбалапандарыніздеген

кекілікқақылықтады.Сондабарыпқашқынныңәбденқарныашқаныесінетүсті.Қайнаркөздің

басжағындағыжалбыздыаршып-аршып,әрірекөтіп,пісігіетіпкеткенбіршоқбүлдірген

тауыпалды.Біртіндептеріп,уыстап-уыстапасағанменбүлдіргенауқатболмады.

Тас-тастыңқуысындақақылықтапжүгіріпжүргенкекіліккөңіліналаңдатты.БаяғыАқсу-

Жабағылыныңқынақалбасқантастарынанқыл-тұзаққойып,кекіліктіталайұстағантау

қыранқазірмынажабайытауықтықалайқармарынбілмей,айлаойлады.

Тастан-тасқажербауырлап,өрмелепшығып,бірқияқтыңтасасынатырпетпестенсұлқтүсіп

жатыпқалды.Бұлтүлкініңамалыеді.Кекіліктітүлкісұмкөбінесеосылайұстайтынынаңшы

біледі.

Кекілікқияқтастыңұшынадейінжорғалапкеліп,жоғарыдантөменбаспалапқарап,

балапандарыніздеген.Төменденетасқаұқсамас,неадамға,неаңғаұқсамасбірдеңенікөріп,

кекілікқақылықтағанынқояқойған.Тағышіркінтабиғисезімкүшіменбұлжатқанныңқауіпті

екенінөзіншешамалаған.Жуықтапжоламастанбұғыпқанакөпотырды.Ақырықұмарлық

сияқтыбірдеңебилеп,жербауырлапжылжып-жылжыпжанынакелді.Жемдептекалдыма,

сұлумойнынқылқың-қылқыңсозыпқарапқояды.

Рысқұлмұныбайқапжатқан,қолсозымжергежақындасындепжатқан.Деміүзілген,сәл

тірлікбелгісінбілдірсең–бәрібекер.

Аңқауқұсқұлдырыңдап,тағыбіржылжыды.Жаюлыжатқанқұс-құс,тастүстесалақанға

кекіліккөзіқылиланып,әсеммойнынсозып-созыпкөпқарады.Алақандаекі-үштүйірқатқан

шиебареді.Жабайышиенікекілікжанындайжақсыкөретінінежелгіаңшыаңдайды.Қутамақ

қиын,отқада,суғадатүсіретінсол.Кекілікбұлкездеаштаемес.Балықкөздіңмайлыдәні

пісіп,жатағанжабайышиеқатып,кекілікбалапанынұшырып,әбденмамырлағанкез.Бірақ

құстадаәуестікжелігібар.Алақандағышиеденқаншасезіктенгенмен,құмарлықжеңіп,дәнді

шоқуғамойнынсозабергенде,сұлқжатқанқолдыңатыжоқсаусағыжыбыретеқалды.Бір

қолдабессаусақ.Бесеуіжеке-дарабөлек-бөлектұрғандатымәлсіз,жұдырықжұмылғанда

ғанаәлуетті.Бессаусақтыңішіндедебіросалы,опасыздауыбар.Ол–атыжоқсаусақ.Ақыры

солсатқыншығып,сезікберіпқойды.Басбармақ,сұқсаусақ,ортансаусақ,тіптікіп-кішкентай

шынашаққадейінбүлкетпегенде,атыжоқсаусақтыңшыдамыжетпеді.

Ежелденкележатқанескіәңгіме.Баяғыдакемпірібарүйдіңбалаларыныңбәріестіген.Есті

кемпір–мұғалім,албұләңгімесі–әліппетәрізді.

...Біркүнібасбармақ:

–Ұрлыққылайық,–депті.

–Қылсақ–қылайық,–дептісұқсаусақ.

–Құдайдықайтесің?–дейдіортанқол.

–Құдайнеқылушыеді?–дейдіатыжоқсаусақ.

–Құдайдыңалатайынсойыпжейік!–депшақетіптішынашақ.

Осыбессаусақтыңбір-бірауызсөзіндеәрқайсысыныңмінезіжатыр.Бәрініңжауабының

ішіндеатыжоқсаусақтыңсөзіжансызжәнетайғақ.

КекіліктенайырылыпқалғанРысқұлдыңесінеТүлкібастыңтүкпіріндебалакездеестігеносы

әңгіметүстіде,басыншайқады.

Кекілікшошыпкетіп,қанаттарыпаретеқалып,келтеқұйрығыныңастынанбіртүйіржылт

етіпжергетүсіп,биіктемейжербауырлапұшыпбарып,сонадакөрінгентарғылтастың

тасасынасіңіпкетті.

–Әй,ит-ай,тектекетпей,саңғыпкетті-ау,–дедіқашқынөлердейөкініп.

Жолыболмады.Өзекталды.Бірақ,кекілікекешкекіліккедейіноңайжанбермесінкөріп,

соданқуаталғандай,қайраттанып,орнынантұрды.Шыбынсайдыңқырқасынашыққанда

шығыстанТалғаршыңдарыжарқетеқалды.Тапа-талтүсекен.

Көпкүнқаталап,құмкешіпжүріп,кенетмөп-мөлдірайдынғатапболғандай,якибаяғыбатыр

бабасыӘлімбектіріліпалдынаншығакелгендейтаңырқапбіразтұрды.Ойынабылтырғы

оқымыстыоралып,екеуіжүргенмұзартжолдарыналыстан-ақанықкөргендейболды.Өйткені

Талғардыңшыңдарынатікебеталдынанкөтерілумүмкінболмай,осынаубатыс-түстігінен

қиялап,сонауЖаңғырықпенАлпамсашыңдарынакөтерілген.

Сонауқаражолақ–Қарақауырсыншыңы.ОныңаржағынанИнетауқылтияды.Инедесеине.

Шаншылыптұр.АлҚарақауырсынныңоңжағыналақалшиыпжалғызтұрғанқаратас–

Жандарм.

БылтырмынаЖаңғырықтыжағалапбаражатқандаДмитриевРысқұлдан:

–Анаужекетұрғантаудыңатыне?–депсұраған.

Осынданешешыңбар–бәрініңатынайтыпбергенРысқұлқапелімдесасыпқалды.Қалшиып

тұрғансаяқтыңатынбілмеушіеді.

–Кімбіледі,жандармсияқтытүсісуықекен,–деген.

Сыпайыоқымыстымынадосыныңтапқырлығынасүйсініп:

–Молодец,Рысқұл!Таптың,таптың!–деген.Дереудәптерінежазыпалған.Соданәлгісаяқтас

«Жандарм»аталыпкетебарған.

–Әттең.Метрейденжауапжоқ,–депөкіндіқазірРысқұл.«Нендейбірқиындықкөрсеңхат

жаз,көмектесем»,–депеді-ау.Басымабірбақытқұсыілудебіроралыпкелсе,қолымақондыра

алмағаннеткенадаммын.Әлгікекіліксияқтыбіржақсылықзамандабіржақындасаөзім

үркітіпалатыннебәлембар?

Қашқынөзегіталып,өндіршегіүзілгенсоң,төгіліпжатқанжабайыалманытеріпжеді.

ӘріректегіСолдатсайдыңқырқасындажиылғанмаяларжайылыпжатқантүйелерсияқты.

Болыстыңқыруармалықыстайжепшығатынсолпішендіалажаздайжалданып,Тау-

Шілмембеттіңеркеккіндігіжинаған.

Осыданәліжетіп,екіқырасса,өзауылыныңүстінентүседі.Асықпай,әлсақтаукерек.Күн

жарықтабәрібірауылдымаңайлайалмайды.Әзіршебұта-бұтаны,жыра-жылғанытасалап

жүребереді.Биіктен,аулақтанқарағандаылдидағыдүниесарыала,жасылалажамылып,сәнді

көрінеді.Ешқандайқайғы-уайымыжоқ,кір-қоқысы,жаман-жәутікүйлеріжоқ,құдайдың

рахымы,шашырағанбайыкедейінасыраған,қойүстінебозторғайжұмыртқалағанжерұйық

осыекендерсің.

Табанныңастынан,анаусайдың,сонаусайдыңқабағынанжайылыпжатқанотар-отарқой,

үйір-үйіржылқыкөрінеді.Тасқалап,қурайжағып,тасқорыққасүтпісіріпотырғанқойшының

ошағынанкөгілдіршудатүтінкөтеріледі.Қойшыныңтасқорыққапісіріп,қойдыңқорғасындай

сүтінішерінойлап,қашқынныңашқарыныуілдепқояберді.Қашқынқурайбастағанқатқыл

көктіңүстінешалқасынантүсіпкөзінжұмды.Жүдегенжүйкесібосап,қол-аяғыжансыздай

салбырап,дел-сал,қамсызхалгетүсті.Көзіжұмулыжатып,көгілдіраспанды,ақбасТалғарды

көрді.Көкірегіндебірыстыққайнарбүлк-бүлкетті.

***

Көзбайланды-аудегенкездеқашқынБесағашқажетіп,сайдытасалап,өзүйініңжелкесінен

шыққан.ТабандатұсаулытұрғанШолақтыкөріп,анадайдан«тәк-тәктап»жанынакелді.Ат

иесінтаныптанауынжелпілдетті.Иесіонытұмсығынан,құлағынансипалап,мойнынан

құшақтап,біразтұрды.Өзініңтуғанбауырынкөргендей,үнсізқұшақтасып,мауқынбасты.Аты

оттағанынқойып,мүлгіпқалғандай.

Осыбіркездесукезіндеалмаағаштыңашасындаотырғанбалажергесекіріптүсіп,қабақтан

төменқарайжүгіреберіп,сескеніптоқтады:

–Бұлқайсың-ай!Тимеатқа!–депдауыстады.

–Тұрар,–депсыбырладыәлгіадам.

–Көке,–депбалаайқайлапжіберіпсайдыңтабанынадөңгелептүсті.

–Айқайлама,–әкесіТұрардыбауырынақысаберіп.–Жалғызымменің,жарығымменің.Кәне,

былайтасағабарайық.

Олбаласынқолынанжетектеп,қалыңшырғанақтыңішінекіріпотырды.Бетісопайыпазып

кеткенұлыныңбасынансипалады.Бауырынатағықысты.

–Көке,ендісағантимеймеолар?–дедіұлыәкесініңсақалбасыпкеткенбетіненсипап,

қараңғыдакезінекөзінқадап.

–Ендітимейтіншығар,–деріндеседе,осыкездеАлматыданболысқахабаржеткенінсезді.

Бүгінтүнде,тіптіосықазірқуғыншығып,бұлауылдытүгелтінтеді.Аялдауғаамалжоқ.

–Болысауылындама?Бөтенхабарестігенжоқсынба,Тұрар?

–Шыныбекатамайтады:болысалбандағыҚызылбөріктенқызайттырыпкетіптідейді.

Ауылындаемесқойдеймін.

–Қашанкетіпті?

–Кешеғойдеймін.Анықбілмеймін.

«Ондаболыстыңшабармандарышығады,шаһардансолдатшығады.Албанғакеткенболысқа

дахабаржетеді.Қайынжұртындаолкөпаялдамайқоймас.Қазіржолғашығукерек.Кешікпеу

керек.Астаң-кестеңбасталады.Астаң-кестең...Сорлыауылдыңтынышынтағыаламын.

Ақырғысойқан,шыдапбақ,ағайын.Соданкейінелжаққаауамыз.Елжаққа...»

–Тұрар,–әкесіәлденеденсезіктеніпотырғанбаланықорқытыпалмайындепабайлап,жұмсақ

үнментілқатты.–Тұрар!Қазірауылғаменііздепжүргенадамдаркеледі.Сенқорықпа.

Жеңешеңдеқорықпасын.Сендергетимейді.Менікөргенжоқпыз,келгенжоқдеңдер.Мені

көргеніңдіжеңешеңедеайтпа.Менбіреркүнненсоңораламында,сендердіалыпбұлжерден

көшіпкетеміз.Білдіңбе?Бізгеешкімтиіспейтін,қорламайтын,қоқаңдамайтынмекен

табамыз.Сағантайсатыпәперемін.

–ҚызылЖебедейме,көке?

–Иә,ҚызылЖебедей,Тұрар.

–ҚызылЖебеніСаймасайларсойғаныраспа,көке?

–Оныкімайтты?

–ОныболыстыңҚалдыбекдегенбаласыайтыптығой.

–Жо,Тұрар,ҚызылЖебесияқтыасылжылқыныешкімдесоймайды.

–Қайдам...

Рысқұлбаласынтағықысыпқұшақтады.

–Тұрар,сентезбарып,ер-тоқымды,меніңшекпенімдімылтықтыалыпкел.Ешкімгекөрсетпе.

Бірертабанан,біреруысқұрталашық.Жеңешеңүйдемееді?

–ЖаңаАхататамдікінекеткенТүйметайекеуі.

–Ондатезбар.Біреу-міреубайқапқоймасын.Тезорал,Тұрар...

***

ШолақШабдарғамініптұрып,еңкейіпбаласынжерденкөтеріпалды.Қосқолтығынан

көтергенбойыбірауықұстаптұрды.Сүйгенжоқ.Құшқанжоқ.

–Тұрар,бауырым,жігерім!–дауысыдірілдеңкіреп.–Сененнесінжасырайын.Кетіпбарамын.

Жолымауыр.Біраққандайбіркүнтуар,нендейбірауыртпалықболар,ешзаманәкеңекүмән

келтірме.Мендебірадасқанжанмын.Кімдергеқиянатымдаболды.Аларамболғанжоқпын.

Соғансен.Баласыңғой,байғұсым.Өсерсің,ақылкірер,сондатүсінерсіңсорлыәкеңніңқан

жұтып,қаһаркешкенің.Жеңешеңдіренжітпе.Түйметайғақарапжүр,қарағым.Алүйгебар.

Қуғынкеліпқалар.

Баланыеңкейіпұстап,қатыпқалды.

–Көке,меніалакет.Көке...

–Ей,Тұрар!Қойдеймін.Сеніқайтыпкеліпалыпкетемін.Қайтүйге!

ШолақШабдарбұлжолөрлептауға,таудыңшатқалынақарайқыландапбарып,қараңғыға

сіңіпкетіп,жоқболды.

***

Қуғынтүнортасыауа,ауылдыңитбіткеніншуылдатакелді.Біртопсолдатауылдыжан-

жағынанқоршаптұрдыда,боржықсарыстаршынбастағанекі-үшадамтінтудіәуелі

Рысқұлдыңүйіненбастады.

БеймезгілуақыттаесіктітарсылдатқанРысқұлшығардепқалдыІзбайша.Тұрарқуғынекенін

бірденсезді.Түйметайоянғанжоқ.Ізбайшаиығынабешпентінілесалаішкөйлекпенесікке

жүгіріпбарып.

–Бұлқайсың?–дедіақырын.

–Аш!–депаржақтанбөтендауысарсетеқалды.

–Үйдекісімізжоқ,ашаалмаймын,–дедіәйелдауысыдірілдеп.

–Полиция,ұлықтыңадамдарыбұл.Аштез!–депборжықсарыесіктітұтқасынантартып-

тартыпқалыпеді,ілдебайілгекжұлыныпкеттіде,боржықтыңөзібайқаусыздашалқалап

құлапқалажаздады.

–Шырағданжақ!–депбұйырдыборжықТаубайкиініптеүлгірмегенәйелге.

Ізбайшатүртінектепжүріп,шишақпақтауыпалып,шишасызмайшамныңбілтесінтұтатты.

Үйдіңішінекүңгірттеуболымсызжарықтүсті.Ортасындажалғызтіреуібаржартылай

жеркепеніңқабырғаларынасорайғанұсқынсызкөлеңкелерсыймайтөбегешығыпкетті.

–Байыңқайда?–депТаубайқамшыменөзетігініңқонышынсартеткізіп,үйдіңішінкөзімен

тінтіпболғансоңәйелгебұрылып.

–Қайдаболушыеді,мырза.Абақтыдажатырғой.

–Былжырамайшыныңдыайт.Абақтыданқашыпкетті.Әйтпесенемізбартүнішіндесандалып,

сеніңқойныңакеліптұрдейсіңбебізді?

Келіншектіңтөменжүзілапетіп,басынкөтеріпалғандаалақандайәдемікөздеріжалтете

қалды.

–Өйтіпайтпаңыз,мырза.Бала-шағабарүйде.Кісімізкелгенжоқүйге.Қашыпкетсеқайда

жүргенінбізбілмейміз.

Таубайаузықисықкөнекебеженіңішінеүңілді.Кебеженіңішіненашығансүзбеисіненбасқа

ештеңесезілмеді.Төрдесырыкеткенескіәбдіретұр.Күндізүстінеекі-үшкөрпе,бір-екітекеме

жиылып,жүккөтеріптұратынәбдіреніңтүндеарқасыбосапқалады.

–Аш!–дедіТаубайкеліншеккеәбдіренібүктеуліқамшыменнұсқап.

–Әй,мырза-ай,осыжамансандықтыңішінебіздіңкісісыйыпкетедідепойладыңызба?

Ашайын.Көңіліңізқалмасын.

Ізбайшаұзынбұрымыныңұшынабайланғанқаракілтпенәбдіреніашты.Ескідеболсаәбдіре

құлпыекі-үшбұралады.Кілтбұралғандақұлыптағытілшікшүріппесыңғыр-сыңғыретіп

әуендетті.

ОсыәуенінеболаТұрарқолынакілттүскендесандықтың,аузынқайта-қайтабұрайберушіеді.

Бірқайырымғанаәуен.Сандықтыңішіндеіскетатырештеңежоғынакешірімөтінгендей

аяулымұң.БұлбаяғыбатырбабаӘлімбектенқалғанжұрнақ.Самарқанныңсаудагерсартына

екіқойберіпсатыпалғансонауҚоқанзаманында.Көнешеберлеркілтбұраларқұлпынаекі

тілшіксалып,бұлбұлқұстыңбірқайырымүнінтүсірген.Әубастаолүнкөңілдідешығар,ал

келе-келе,қажала-қажалақұлыптыңкөмейіненендіжалынышты,мұңдыәуеншығатын

болған.

СандықтыңішіндеІзбайшаныңтөркініненкелгенбіркиерсарышәйікөйлек,жасылтысбарқыт

камзолы,шашақтышәлісіненбасқакөзгетүсерештеңежоқсияқты.Шудажіппенбеліненбір

байлаған,сарғайыпкеткенқағаздарбарекен.Сөйтсе,олсонауҚоқанзаманынанбергітолып

жатқаналым-салықтардыңкуәлігіболыпшықты.Сандықтүкпіріндешүбереккеораулы

түйіншеккеқолынсоздыТаубай.

–Тимеңіз,–дегенбаладауысышаретеқалды.Ендібайқады,әнеукүніболыспенкелгенде

Саймасайғақолынбермейқойғанбезіреуікбалаекен...–Тимеңіз,–дегенінеқұлақаспай,

шүберектіңорауынжазыпкөрді.Күмісжалатқан,әржерініңкүмісікөшіпқарақотырболған

кәдімгібәкіекен.БұлдаӘлімбекбатырданқалғанмұра.Әлімбекбұлбәкіменөзініңұлы

Жылқайдардыңкіндігінкескен;бұлбәкіменРысқұлдыңкіндігікесілген;бұлбәкіменТұрардың

кіндігікесілген;кіндіктенбасқағажүзітиіпкөрмеген.

Шабарманонықалтасынатығақояйындептұрдыда,татымсызнәрсеніқойшыдегендей

сандыққақайтатастайсалды.Жоқжерденашушақырып,баланықұлағынантартыптұрып:

–Айт,әкеңқайда?–деді.

–Білмеймін,–дедібалабезеріп.

Шабарманоныыстанқарайыпкеткентіреугетақапқойып:

–Шыныңдыайт!–депқамшыкөтерді.

–Қойыңыз,мырза,баланыңжазығыне?–депІзбайшашырылдады.Есіктіңалдындатұрғанекі

солдатселтеткенжоқ.

БоржықТаубайарашатүскенкеліншектіңөзінетақалғантамағынанжұпариіссезгендей,

делебесіқозды.Дәлөзіндейіркілдек,сарықарынтартқанкексеәйелікөзалдыңаелестеп,

оныменсалыстырғандамынатұрғанкеліншектіңперідейсұлулығынақызығып,осыны

иемденгенРысқұлғабұрынғыданбетерөшіккендейжеркепеніңіргелерінтепкілепкөрді.

–Абақтынытесіпшығыпкеткенкәззап,бұлүйдендеүңгіржолжасапалуымүмкінғой,–деді.

Жартылайжертөледетышқанныңініненбасқатесікжоқеді.Өзініңерсіәрекетінжуып-

шайғысыкелгенТаубайІзбайшағатағытиісіп:

–Есіктенбасқақойныңакелетінжолжоқекен.Есігіңосал,оныбілдік.Келесіжолыесік

тықылдаса–шошыма.«Төбешашысексиіп,төргеқашар»сенемессіңғой.Кәне,жігіттер,

басқаүйлердішолыпкөрейік,–дедістаршын.–Бұлкірмеиттердіңұңғыл-шұңғылыкөп

болады.

Шығыпбаражатып,ТаубайТұрардыңқұлағынтағыбірбұрапқалды.Балатістеніп,үн

шығарғанжоқ.ЕкікөзіТаубайдыңөңменіненөтетесірейіпқарадыдақалды.Таубайкөзінекөз

тігугешыдайалмайшығажөнелді.

Тау-Шілмембетауылысолтүніасты-үстінешығып,қияметкүйзеліскешті.Еңсұмдығысол:

шабарманАхатақсақалдыжейде-дамбалшаңжалаңаяқдалағадірдектетіпсүйрепалып

шығып,аппақсақалынанлаққұсатыпұстаптұрып:

–Кәне,қақбас,ініңқайда,қаныпезер,қашқынініңдіқайдатығыпқойдың!?–депалқымынан

алғаныбатыпкетті.

Шыныбекшыдайалмай:

–Әй,әкеңніңаузын...қояберқартты!–депшабарманныңқолынқағыпжіберді.

Қатын-қалаш,бала-шағаұлардайшулап,таңқылаңберген,табиғаттыңтолғанып,күндікүтіп

тебіренгеншағында,жоқ-жұқакедейауылдадауылтұрғандайалай-түлейжағдайболды.

–Қап,маңқаит,сеніме!–болыстыңонқолыборжықТаубайШыныбектіжалаңбастантартып

кепжібергенде,Қорғанұсташыдайалмай,шабарманныңқолынанжұлыпалып,күмістеген

тобылғысабыншырпысындырғандайқақбөліп,аулаққалақтырыпжіберді.Мынаудүлей

күштікөргенТаубайдыңсесіқайтайындеді.

–Айналайын,ақылыңбаразаматедіңғой,негеқинайсыңжазықсызжандарды?Рысқұлдыбіз

көргенжоқпыз.Көзімізшықсын,көрсек,–дептілқаттыАхат.

–Олқарақшыпатшаныңтүрмесінтесіпшығып,қашыпкетіпті.Осыауылғакелмегенде–қайда

кетеді?Жержұтыпқойдыма?Білесіңдерсендер.Айтқызамынбәрібір.Әліөздеріңкеліп,аяққа

жығылыпайтарсыңдар.Өздерің-ақұстапбересіңдер.Сондайхалгежеткізбесем,Таубайатым

өшсін,жербасыпжүрмей-аққояйын.

АхаттыайналаШыныбек,Молдабек,Қорған,Үсіптұр.Омарқосылмады.Омарөзүйінің

есігіненбаспалапқарайды.Омарүрейлі.

Ахатқаарашатүскендердіңтәуекелгебелбуғанынкөріп,Таубайығабастады.

–Келмесе,келмегеншығар,–дедіолнесұмдыққадайынтұрғансолдаттарға.–Олжырынды

тау-тасты,жыра-жықпалдыпаналаптажүребереді.Таудыңтекесіндейтағыболыпкеткенсұм

ғой.Мүйізінқағыпалып,етіниткетастамасам.Сай-сайдысүзіпшығайық.Алосыауылда

екенінсездімбарғой,айтпадыдеме,отқойыпжіберіп,күліңдісуырамын.

***

Шапқыншылар,бастығырылып,ұйықтағандакөргенжамантүстейөтешықты.Бірсайдың

қырқасындағанашоқиыпотырғанқауқарсызауылдыңересекеркектеріАхаттыңесігінің

алдындаәлітұр.Тарқаремес.Үйді-үйінетарап,төсектерінеқисайыпжата-жатакететінбейбіт

күнжоқ.Әлгістаршынатжалманныңайғырындайшақылдапкетті.Сұмдығымәліалдадеп

кетті.

Ақылы-айран,ойы-ойранболғаншақтаесжиып,етектүріп,елболыпкеңесетінкезкелді.

Шапқыншыкеткенсоң,Омардаініненшыққанборсықтайдүрдиіңкірепкеліпқосылдытопқа.

Тұрғандароғанқырынқарады.Әлгіндейжаналқымғакелгеншақтажанындаболмаған

ағайынныңболымсыздығынабәрідеренжулі.

–Әй,Омар,қарақатынныңқойнынқалайқиыпкелдің?Жататұрмадыңба?–депШыныбек

шағыпалды.

–Қой,шырағым,–депОмардыңбатырлығыендіқозды.

–Айттымғойанада.Аман-есендееліміздітабайықдедім.Көнбедіңдер.Мүйіздедіңдермені

келіп.Алнеболдыенді?Әлібұл-бұлма!Мынажаман-жәутіккепелердіңшаңырағынортасына

түсіріп,өзіміздінеқойдайбауыздапқырады,неабақтығатығады.Көрдетұр.Айтпадыдеме.

Онанда,әлікешемес,көшейік.Жаңылдық,жаздықдесек,Түлкібасбіздібасқатеппес.

–Омар,шырағым,сеніңайтыптұрғаныңныңәбденжөнібар,–дедіжүдептұрғанАхатқарт.–

Рысқұлқамауданқашыпшығыпты.Олбірсоқпайкетпес.Соныңбірауызсөзінтосайық.

Хабарласпай,қашажөнелмейік.Бұйыртса,құдайжолымыздыоңдаса,көпкешікпей

қайтармыз.Сәлшыдайтұралық.

Омартыжырынып,мыңқетті.Бірақештеңеайтқанжоқ.

Құланиректеніптаңатыпкележатты.Талғардыңшыңдарыжарқырап,тағыбіртаңатқанын

әлемгеайқайлапайтқысыкеліптұрғандай,алқымыкеуіпбаражатты.Алдағыкүнніңне

боларын,РысқұлдыңқайдажасырыныпжүргенінсолзаңғарТалғарбілетінсияқты.Ахаткөзі

жасаурап,таңғысалқыннанжаурап,Талғардыңапайтөсінетесіле,телміреқарады.Бірақ

Талғардәмелендіргенмен,тілқатпады.

***

АлбандағықызылбөрікелінеСаймасай«күйеубала»болып,Алатаудыңінжу-маржаннан

таққаналқасысияқтыәдеміКөлсайдыңалқымындажатқанСатыауылынакеліптүскеліекі

күнболған.

***

Мезгілқысқақарайбетбұрғанкез.Қыстүсіп,қарбасыпқалсаТалғарменАлбанарасындағы

Тау-Шелекарқылыасатынжолқиындапқалады.Солсебептідеболысқалындыққақартүспей

тұрыпбарып,нақсүйеріНүкетайсұлудыалыпқайтусапарынашыққан.

Албан–мейманкелсемелдектеп,берекесікіретүсетінқонақжайел.Алмынадайатақтыкүйеу

келгендеризақылыпжіберейікдепбарыншашабылған.Қарағайменшыршаныңнуорманы

сыңсығанСатышатқалыныңішітой-думаннанмасаттанған.Көлсайданқұлайтынкүркіреуік

өзенітүйе-тастарғаарс-арссоғып,содансонаукөкаспанғақарайуыс-уысақмаржаннаншашу

шашылыпжатқандай.

Нүкетайсұлу–дүниеніңдүрияжамылғанжәннатыКөлсайдыжайлағанМұқышбайдыңқызы.

Байменбайқұдаболса–арасындатайпалғанжорғажүрердегендей,Саймасайкүйеу

болғанда,Мұқышқайыната,қатынасы,сөзжүйесіжарасқан.Әйтпесе,«күйеубала»мен

қайынатажасжағынаншамалас.Екеуідепайғамбаржасынигергенжандар.

Албан,Суан,Дулатбіранадан–домалақанадантарағанел.Ертедегібіраңызайтады:

ағайындыүшеуіеншібөліскендеүлкенүйгеиеболыпқалғанДулатқабіртайартықкетіпті.

СоғанөкпелегенортаншысыСуанкүншығыстыбеткеалыпкөшежөнеліптідейді.Суанды

көндіріп,керіқайтармақболыпартынанағасыАлбаншығады.Суанкөнбейді.Албанқиналады.

АтажұртындақалыпбаражатқанкішіінісіДулаттыдақимайды,беймәлімсапарғакетіпбара

жатқанортаншыінісіСуандыдақимайды.Екеуінедежалтақ-жалтаққарайлайды.СуанІлеге

жетіп,ендісудыжалдапөтебергенде,Албанайқайсалдыдейді:

–Суан!Суан!Артыңабірбұрылыпқарашы.АнауДулаттыңүстіненұржауыптұр,қарашы!

Суанартынабұрылыпқарамай,Іленіңарғыбетінеөтешыққан...

Содансөйтіп,екіінініңарасындаАлбанқоныстепкен.Арқасы–Қырғыз,алды–Арғын,

Найман,шығысы–Қытай,батысы–Шапырашты,Дулатпентұйықталып,Нарын,Шарындеген

өзендерібар,көкаспанментілдескензаңғар-заңғартауларыбар,МыңжылқыменҚарқарадай

жайлауыбар,бидайығынааттыадамжасырынғанасылмекендінелерұрпақтыңбесігіеткен

албандардыңбірауылыбүгінДулаттыңЖанысынаншыққанақпатшаныңадалұлы–Саймасай

болыстықұрметтепкүтіпжатқан.

Қарашаныңсуықкүзі.Бірақмұндашөпсарғаймас,көкқурамас.Сондықтандаәліжазсияқты

сезімдіәлдилейді.Саймасайқаржауып,жолбітеліпқалады-аудегенкүдіктенарылғандай,

қайтуғаасығаремес.Жап-жасылдүние.Қарбассадасолжасылкүйіндекетеді.Бұлжердің

өсімдігідеНүкетайтағдырлас.Қарастындажап-жаскүйіндеқалмақ.

Нүкетайсұлуқұрбыларыменқолұстасып,Сатыныөрлеп,Көлсайғакөтеріліп,алмасалқалы

ардақтыбесігіменқоштасады.Көлсайдыңбетіненкөгілдіраспан,зүміретшыршалар,зүбәржат

есілдүниетүгелкөрінеді–болмыстанболжаусызкөріктікөрінеді.

–Қош,көріктімКөлсай!–дейдіНүкетай.–Ендісендейкөлкөреалмаспын.

–Қойшы,Нүкеш,–дейдіқұрбылары.–Неболдысонша?!ОлжақтадаосындайЕсіккөлдеген

әдемікөлбардейдіғой.

–Көлсайдайқайданболсын,–депкүрсінеді.Нүкетайсуғақұлағанқарағайбөренесіменқалт-

құлтетіпжүріпотырып,айдынғақарапғажайыпайнаданөзсуретінкөреді.Сутүбінен

балықтыңтөресі–ханбалықшоршыпшығып,құйрығынбірбұлқыпқалып,субетіндегіқыз

суретінқисық-қыңыр,ұсқынсыздандырыпжібереді.Нүкетайшошиды.

–Қайткейін,құлапкетесің,–депқыздаршуылдасады.

Төбеденшаңқетіпқыранқалқыпбаражатады.Аспанаясында,көлтүбіндеақторғынбұлттар

жүзіпжүреді.Жатжергекетіпбаражатқанжаскелінгеәлемдежоқақжаулықсыйлағысы

келгендейаспанменкөлбір-бірінемөлдірейқарасады.

Әлдеқайдан,астынғытұстанәлдекімдерайқайлайды:

–Қайт,қайт!–дейді.–Болысасығып,аттанғалыжатыр.Қайтыңдар.

–Табанастынданеболыпқалды.Әліекі-үшкүнжататұратынықайдаәлгі?–депқыздар

состиысады.

БәріНүкетайдыортағаалып,мұңайысып,етеккетүсіпбаражатады...

***

Түндеқызыл-шымқайбасқұрлартартылғанжұмыртқадайақотаудыңішіндеқұсмамықтың

үстіндеұйықтапжатыпСаймасайтүскөрді.ТүсіндеБесағаштағыТау-Шілмембетауылына

барғанекен.АлдынанҚызылЖебегемінгенқаршадайбалашығып,мізбақпайтұрады.

Саймасайқолынсозады,баламұныңсәлеміналмайды.КенетҚызылЖебеніңтамағынанқып-

қызылшоқшашырап,болыстыңбетіншыжғыракүйдіріпбаражатады.Өртеніпбаражатады.

Өртеніпбаражатыпояныпкетеді.

Көзінашыпалып,бетіненкөрпенісерпіптастап,«уһ»депдеміналады.Сөйтсе,таудыңтүні

салқын,«күйеубала»жаурапқалмасындеп,жеңгелерітүскірмұныңүстінеқабат-қабатқалың

көрпелержауыптастапты.

Әйтседе,болыскөңілінекүдікалыпқалды.ӘлгібалаРысқұлиттіңкүшігіболды-ау,–деді,ана

жолыБесағашқабарғансапарынегжей-тегжейескеалып.ӘсіресеҚызылЖебенітүсінде

көргенішошытты.«Ашуүстіндеақылтұманданып,солдиюжылқыныбекерқиғызыпжібердім

бе?Киелінемеме?»–депсекемденді.«Рысқұлдыңөзіемес,баласыкіргенінесітүсіме?»–деп

тағытаңданды:

Таңатқаншакөзіілінбейшықты.

Ертеңінесәскетүстесуытжүріп,хабаршыкеліпжетті.

Саймасайдыоңашашығарыпалып,үйсыртындажекесөйлесті.

Саймасайеңсегейбойлы,кесекпішінді,қарасақалынасәл-пәлғанақылаутүскен,нұрлы

жүзді,сымбаттыкісіеді.Қазірсолқызылшырайлыбетіненқанқашып,қуқылтартып,бойы

шөгіңкірепқалғандай,үйгеқаяулыоралды.Ауылиелеріүрпиісіңкіреп:

–Жайшылықпа,мырза?–депсабырсызданажан-жақтансұраққойды.

Саймасайсырбермегенболып:

–Жәй,құдай-ау,әшейін...БіздіңелдебірРысқұлдейтінкірменемеорыстыңатынұрлап,

түрмегетүсіпеді,солабақтынытесіпқашыпкетіпті.Біздіңболысқақарастыадамболғансоң

оязмырзамағанхабарлатыпжатқанығой.

–Ей,тәйір-ай,соныдасөздеп...Ауыл-аймақ,бала-шағааманболса,неқылардейсің,–

қайынатаМұқышбайтұқшыңдапқойды.

–ҚайРысқұл?Тау-ШілмембеттіңРысқұлыма?–депМұқыштыңДәулендегенжамағайыны

сампылдапсұрапқалды.Аңқылдақ,абайламайайтасалатын,аңқаукісіеді.

–Ой,бөрім-ай,патшаныңтүрмесінтесіпшығады,ә?!Ерғой,сорлы.Ер,ер,–депөзін-өзіқұптап

басынизеді.

«Рысқұлдыбұлардабіледі,–дедіішіненСаймасайбетінешыбынқонғанадамдайтыжырынып.

–Иттіңәйгілісі-ай.Қашқандақайдабарыпсияды?Өкіметтіңқұрығыұзын.Қайдакетер

дейсің».

Өзін-өзіосылайжұбатқанмен,көңілінекөлеңкетүсіп,қабағыашылмайқойды.Түндегітүспен

мынажайсызхабардыңарасынанбірбайланысіздеді.«Солжығылғырдықұрбандыққабекер

шалыпжібердімбе»,–депбірсұңқылдақсұрақберекесіналды.Өзеліненаулақтаотырып,өз

тірлігінбірсәтсынкөзбеншолыпеді,айналыпкеліп,күнәліөзісияқтанаберді.Осыданелге

барғансоңРысқұлдыңісінжаптырып,жақсылықжасамақшыдаболды.Тау-Шілмембет

ауылынкөзінекөкшыбынүймелегенөгіздейінжауыржарасынаістікағашшаншибермей,

біршамажеңілдіктежасамақболды.«БірақРысқұлоңбағанүрергеиті,сығарғабитіжоқ,

тақыркедейлігінеқарамай,жалғанныңтәкаппарығой.Оныңбасынангөрі,Талғардыңбасын

июоңай.Өзінендебәлебар.Әйтпесе,әмпейлесіп,тәп-тәуірболыпжүрсе,етітіріебібар,

қоңданып-ақкетереді...Итмінездіболсада,атышулы.Бұрынғыдайилейбермей,икемге

келтіріп,малберіп,жерберіпкөрейінқызылкөзбәлеге».

Алпыстанасқаналпауытболыстықұдайқайырымдыетеміндесе,онжетідегісұлуқызды

айттырып,қайынжұртынажиірекжіберіптұрғай.Кеудесіндегібіркесекберішемес,жүрек

екеніноларсондаескеалар...

Сырттайсырбермегенмен,Саймасайқайтуғаниетбілдірді.Ақпатшақызметіндегіадам

екенінайтты.Бұлсияқтыжерісұлу,елідарқанауылдаайлапжатсадалазым.Бірақалда

қызметкүтіптұрғаныналғатартты.

Қайынжұртықұрметтікүйеудіжөндепкүтеалмай,бабынбілмей,ренжітіпалдықпадеп

алаңдады.

–Тәйірі,еламан,жұрттыныштық,бейбітзамандаауыл-үйденоталакелгендейболмай,жата-

жастанып,қызықкөріпқұмарданшығыпқайтыңыз,мырза.Атбәйге,көкпар,күрестіертеңге

қаратыпотырмыз.Арғыкүніаттанасыздар.Асықпаңыз,–депжатыралбандар.–ҚалыңДулат

еліменбұрынбауыражырамастуысқанедік,ендімыңжылдыққұдаболамыз.ОндағыДулат

ойлапқалар:«Албанағамызбізденбарғанқұдаларынтымболмасаекі-үшкүнкүтеалмағаны

несі?»–деп.

Саймасайилікпеді.Ояздыңоспағынансескенді.«Еліненбүлікшілшығып,әскеріміздіәлекке

салып,қашыпжүргенде,болысжасқызайттырыпжігітшілігіұстағанынесі?»–депті.

Қалжыңыболсада,қаһарлысөз.ӘрідесеНүкетайсындысұлудымынақауқылдасқанкөптің

арасынанемес,тезірекоңашаотаудың,шәйішымылдықтыңішіненкөругебекынтызар.Нәпсі

сезімжеңгенде,ақыладасады.

«Толмағанонжетігежасым,әке,

Жүрушіемкүліп-ойнап,тасып,әке.

Баланыңқыздаболсам,тұңғышыедім,

Сыймады-ауөзүйімебасым,әке.

Бозінгенбоздайдыекенботам-аудеп,

Жүкартсақабырғамабатады-аудеп.

Қызмұңлықкетеріндежылайдыекен

Жанындажатбіреудіңжатам-аудеп.

Түндіктітөртжеріненойдырәке,

Тойыматубиенісойдыр,әке.

Тойыматубиенісойдырмасаң

Биылшақызымжасдепқойдыр,әке.

Базарданбазарбарыпинеалайын,

Жанәкемберемдесеқиналайын,

Жанәкемберемдесе,қиналғанмен

Белімдібекембуыпжиналайын»...

Нүкетайсұлубұлайшаөнершығарып,сыңсуайтып,өзгеніңкөңілінбосатаалғанжоқ.

Аттаныстыңтабанастындаасығысболғандығысонша,әдеттегіауылдың«алтыауызы»,тіпті

«жар-жар»даайтылмады.

Тең-теңжасау-жабдықтиегенкеруенСатыңнаншығып,Тау-Шелекасуынақарайбеталғанда,

Қарашаныңқарасуықжеліқарағайбасынтербетіп,қылқаңдарықылқобызшабоздаптұрған.

Аспандыаунақшығанбұлшық-бұлшыққарасұрбұлтқаптады.

Таудыңбұралаңсүрлеужолыбірқырғашығып,біройғатүсіп,салтанаттыкешүзік-созықкеле

жатқан.Шыңдардыбұлтбүркеп,қарауытыпқарағайлыбеткейғанакөрінеді.Қыламықтапқарт

үсебастады.

Бұлқыстыңалдыеді.Қалдықызылдегеналшаңжорғағамінгенболысалдыңғытопта.

Қалдықызылқұйрық-жалытөгілген,қасындағыөзгежылқыбаласынанірірек,арқардың

құлжасындаймаңғазмал.Өзжорғасынаөзімасаттанғандай,үстіндегіиесімінбасқалардан

мерейіүстемекенінсезгендей,басыншұлғыптастап,анда-сандапысқырыныпқойып,бір

сарынменсілтейді.ӨзгеаттаржүрісінҚалдықызылғатеңестірмекболып,біреуітекіректеп,

біреуіжелешауып,мазасызхалде.

Болыскөпсөйлемейді.Нөкерлерініңнешеалуанжоләңгімесіненазардасалмайтынсияқты.

Олөзойыныңтереңінде,өзқиялыныңжетегінде.

Болысқазірөзордасынаекісебептенасығулы.Біріояздыңшақыртуы.Ояздыңаты–ояз.

Ұлыққабұлдақұлдықұрады.Біреугебіреудітәуелдіетіп,біреугебіреудіңкүнінтүсіріпқойған

заман.Әйткенмен,оязбұғанқаһарынтөгетіндейретіжоқ.Верныйоязынбылайқойғанда,

бүкілЖетісуоблысындаеңқадірлі,губернаторфонТаубеніңөзіқұрметтейтінболыстардың

біріосы–Саймасай.Рысқұлдейтінбірбұзықтүрмеденқашыпкетсе,Саймасайды

кінәлайтындайнежазықбар?Түрменіңәкімдерінкінәласын.Ойғасумаңдапкүдіккіре

бергенмен,Саймасайдыбұлоншасастырмайды.Дегенмен,асығукерек.

Асығукеректігініңтағыбірсебебі:Нүкетайсұлу.Мынажолүстіндекележатып,алпысты

алқымдағанкәріқұлжаалдағыләззаттүнінаңсаулы.Кейдеолөзойынанөзі

ыңғайсызданғандай,оныңойынбасқалароқыпкележатқандайжанындағыларғақарапта

қояды.Жоқ,оларөзгебірәжік-күжікәнгімеменәуреекен.Сондаболысқайтаданойша

Нүкетайдыңқасындажалғызқалады...Шашағытөгілгенақшәйішымылдық..Екеуденекеу

оңашақалғаншақ.Өзгедүниеөртеніпкетседе,солоңашасәтбәріненқымбат.Нүкетайдың

күпекшашбауысыңғыр-сыңғырсылдырап,әуелікамзолыныңтүймелерінағытар.Әрбіртүйме

ағытылғаншабіржылөткендейтымұзақкөрінер.Сонансоңсарысылаңшәйікөйлектің

жеңіненәуелібірқолыншығара,екіншіқолыншығармастан,алақаныменаппақ,төсінбасып

тұрыпқалар.

–Келші,Нүкеш!–дейдішымылдықішіненСаймасайаласұраалқынып.

Нүкетайүндеместенбасысалбырап,кеудесінеоқтигенадамдай,сәлеңкейгенқалпықатып

қалар.

–Болшы,Нүкеш!–дейдіқұдайқосқанқосағыбіреубуындырғандайтынысытарылып.

Нүкетайтасболыпқатыпқалғандайқозғалмайды.Демідебілінбейді.Сылаңшәйікөйлекбір

иығынағанаілініптұр.Бірқолынжеңіненшығарса,сусып,ың-жыңсызжергетүспекші.Сонда

перизаттайНүкетайдыңаппақтәніанаданжаңатуғандайжалаңаштанады.Алпыстағы

күйеудіңқартаңтартқанжүрегіаттайтулап,кеудесіненыршыпшығажаздайды.

Саймасайшыдайалмайдамбалшаңаяғынсалбыратыпмамықтөсектентұраберіп,Нүкетайға

қаракүреңкәріқолынсозады.Атластайжылтыржалаңашбілегіненұстап,төсеккеқарай

тартады.Нүкетайтырмысып,қолынкерітартады.Күйеуөзінеқарайжұлқиды.Алпыстаболса

дааюдайкүшібареркектіңәлдіқолыжалаңашперіқызыноппатартқандайшымылдықтың

ішінесүңгітіпжібереді.Жандәрмендеқызбайғұс,–«суғакеткенталқармайдының»керімен,

шымылдықтыңбіршалғайынажармасады.Шымылдықтыңжібіүзіліпкетіп,ақшәйіқалқан

қопарылыпжергетүседі.Күнәкәртүнніңкуәсіболатынбиіктөсекабыройыашылғандай

лыпасызқалады.

Шымылдықтыңқұлағанынжаманғажорып,желігікеудесіненжелдейшығып,қызуыбасылып

қалатынжігерсізіңемесСаймасай,қайтабұрынғыданбетерделебесіқозып,ақтөсектің

үстіндеқорбаң-қорбаңжанталасыперкектіңпіріЗәкәрияғасыйынып,қаратоқтыныңжілік

сорпасынатойынып,жиырмабестегіжігіттейқанықайнап,ақперизаттыалпауыттанабүріп

түседі.

Қиялменосыбіртұсқажеткенде,СаймасайҚалдықызылдыабайсыздатебініпкепқалды.

Алаңсызалшақбасыпкележатқанатбұлтебіністеноқысыршып,оқшаатылғанда,үстінен

Саймасайдыңөзітүсіпқалажаздады.Әбиірболғандаөзіемес,басындағытасқарабарқытпен

тыстағандөңгелекқұндызбөркіұшыпкетті.

Нөкерлеріан-таңболып,жердегібөріктібіріненбірібұрыналуғаасықты.

Соданкейінәлгікөрініс,үріккенқұстай,қайтыпоралмады.Саймасайдыңкөңіліпәстартты.

Артжағынабұрылыпқарапеді,садақтартымқашықтықта,буалдырарасынанНүкетайлар

көрінді.Оныңжанындаекіжеңгесі,сіңлісі,үш-төртқаралыәсемтоп,әдепсақтап,еркектерден

кейініреккележатқан.

Қарқыламықтағанынқоймады.Айналатөңіреккүңгірттартты.Солжаққапталбиіктау,тауды

өрмелейөскеншыршаларқылауқарданбурылтартқан.Оңжаққапталдыңреңісарғыш,

шыршасыз,шырайсызтырбықбұталар,сұрғылттастар.Елсізмеңіреушатқал.Біртопатты

адамдаржаныналатындай,тексауысқаншықылықтайды.

КенетСаймасайдыңкөзалдына,буалдырарасынаншығакелгендей,ҚызылЖебетұрақалды.

Болыстыңтұлабойыдіретті.Елеслездеғайыпболды.Қылаулағанмұнарданештеңекөрінбеді.

Саймасайдыңкөңілібей-жайкүйгетүсті.Қыдыржолдыңүстінде,бағажетпесолжаменоралып

қайтқанда,көңіліненешайтанұялағаныбеймәлім.Қаркейдеқызғылтымболыпкөрініп,кейде

шашырағанқандайкүрең-қызылтартты.

Болысқамшыұстағанқолыменкөзінуқалапболыпқайтаашыпеді,шатқалдыңшыршалы

жағынанбұталыжадағайжағынаатырылыпҚызылЖебеқарғыпөткендейкөрінді.

Ағаштардыңбұтағынқызылқыраутұтыпқалғандай.

Саймасайсескенейіндеді.Нөкерлеріненолатбойыалдажүріпкележатқан.Өзгелер

аттарыныңтізгінінтартып,болыспенүзеңгілеспеугетырысады.Әдепсолай.Аленді,болыстың

өзіәлгілердіңортасынатығылғысыкелгендей,Қалдықызылдыңбасынтартаберді.

«Танауыңакершеутүскір,ҚызылЖебеніңкиесіболғаныма?Негеелестейбереді?».Сонансоң

өзойыныңоспадарсыздығынөзібайқап,бұрынғыданбетеріштейжүдепқалды.«Өлгенаттың

танауынадакершеутүсермееді?».

Өткеністіңөкінішіөзегінтілгіледі.БірақҚызылЖебегеқылғанқиянатыжалқыемесекенін

ойламады.Ойласа,мынакележатқанНүкетайғадаҚызылЖебеніңкебінкелтіргенінтүсінер

еді.БірақбұлұғымСаймасайғажат.Аралдындада,адамалдындадаақталатынүлгісібар:

пайғамбардыңөзітөртқатыналғандейді.Сұлудысүюдіпайғамбардажеккөрмесекерек.

Жарықтық,алпысүшжасындажастоқалыныңтізесінқұшақтапжатыпжантәсілімқылған

ғой...

Мұныңдамезгіліпайғамбаржасынажақындаған.

Бірақбұлдүниегеуақытшақонақпындегенқаперіндежоқ.Қартайдым-ау,қайратымқайтады-

ау,сондаНүкетайболсаәліжап-жас.ЖаснемеТұқымбайдыңтоқалықұсап,өсектіңөртіне

түсіпкетеді-аудегенкүдікәзірмазаламаған.

Түнібойыбиесауып,сабапісіпшығатынжылқышыжігіттіңТұқымбайтоқалыменәмпей-

жәмпайыбарынбүкілжұртжырқылыпайтыпжүреді.Бұғанбіржиындақарқылдаптұрып

Саймасайдыңөзідекүлген.«Бұқаныңөзіқартайсадамұрнықартаймайды»дегенмен,

уақыттанкүштіқұдіретжоқ.Уақытзауалынаәлемдіқалтыратқанжиһангерлерде,патшалар

да,перғауындардатөтепбереалмаған.Күштіболса,ұлыпайғамбарқайдакетті?Ескендір

Зұлқарнайыннегеөлген?

Тұмсабайталдыңбалқымызыменқарақойдыңжілікмайынабапталған,мансаппенбайлыққа

мастанғанболысмұныойлапжатқанжоқ.Олөзінмәңгіөлмейтіндейсезінетін.«Жалаңжібек

байлағанаруларкімненқалмаған»,–депжырауларайтқаннақылданмахрұмболып,ертеңгі

күнінболжапбасқатырмаған.ЕркектіңпіріЗәкәриядаертеңгікүніқаншажалбарынсада

қайырылыпқарамайкететінінбүгінбілмей,кеудесінесірікжелекілендіргеншаққазір.

***

РысқұлТұрарменқоштасыпшыққантүнідамылсызжүріпотырып,Тау-Түргенжақтыбетке

алып,Тау-ШелектенасатынжолдыңОртаҚараштұсындағытарқылғанғатаңатабір-ақ

тоқтады.

...Нардайшөгіпжатқаниірмойынқырқаныңойпаңындабірмаяшөпбарекен,соныбарып

паналады.ШолақШабдардыңауыздығыналып,шылбырынбелдігінебайлап,маяныүңгіп-үңгіп

ұяжасап,өзісоғанкіріп,бұйығыпжатыпұйықтамақболды.Әбденқалжырапеді.«Болыс

ертелетіпжүрмейді,–депқойды.Сәскедешықсабұлтұсқатүсауажетер,көзшырымыналып

алайын».

Олшошыпоянды.«Қарабасып,қаттыұйықтапқалдыңба?»–деппішендішынтағыменаршып,

тысқаатыпшықты.Күнбұлыңғыр,қаймезгілекенінаңғараалмай,бірауықаңырыпқалған.

Шелбасқанақкөздейінкүнқиялап,БасҚараштыңтұсындатұр.«Үлкенсәскеболғанекен,–

депқойды.–Болысжолғашыққандашығар».

ШолақШабдардыңбүйірітоқ.Кермекисіаңқығанкөкпішенненжерігендей,көзінжұмып,

кекжиіптұр.Қатқылтезектастапты.«Шөлдегенекен»,–дедіРысқұл.

Шолақтыбірқолынажетектеп,бірқолынамылтығынұстап,Рысқұлқырқанықиялаптөмендегі

суғабеттеді.Тұяқастындақурағантобылғысытырлап,қияқтастарқышырлайды.Түксиген

төңірек–айналатау,әржерден«шиқ-шиқ»депұшқанзымыраншымшықтанбасқатіршілік

жоқтай.Тектөмендесарқырапаққантаусуыныңсарынығанақуатқадәт.Судыбойлап,

жыландайирелендеп,сүрлеужолжатыр.Рысқұлдыңбарүмітіосыжолда.Аңдығанадамын

оғаносыжоләкеледі.

ШолақШабдармұзарттанқұлапжатқанқұрышсудансілесіқатқаншасіміріпболғансоң,

Рысқұлоныңауыздығынсалып,үстінемінді.Сужағалап,бірбұлымдыайналыпөтіп,тұйықтау

тасқорымғатартты.Ондайжердекекілікжайылатынынбіледі.Кешегікекіліктенкегіненді

алмаққабекініп,мылтығынбытыраменоқтап,оңтайланыпкеледі.Ежелгіаңшыныңсергек

сезіміоныалдағанжоқ,тұйықтыңтұсынажетебергендебірұякекілік«пыр»етіпбәрібірден

жербауырлайкөтерілгенкезде,Рысқұләлгітопқамылтығынкөздемей-ақсілтепжіберген.

Мамығықобырап,жыпжылы,жұп-жұмсақболыпжатқанекікекіліктіқушиеніңтүбінентауып

алып,қоржынғасаласалдыда,қайталапмаяғатартты.

Шолақтымаяныңтасасына,біртүптобылғығабайлап,ауыздығыналыппішенгеқойғансоң,

Рысқұлшөп-шалам,қурайжинап,оттұтатып,кекіліктіңбіреуінқақтады.Осыжұмыспен

жүріп,ұдайыекікөзітөменде,ирелеңдегенжолбойындаболды.Жарауаттыжолаушылар

мұныңтұсынанбірсәттеетешығуымүмкін.

Кекіліктіңжасетінжеп,жаншақырып,қарнытояттағансоң,көңілдекөтеріңкітартты.

Маяныңжолжақіргесінүңгіпжіберіп,қылауқардыңарасынантөменгекөзтігіп,шөпке

арқасынсүйеп,жүресіненотыр.

Оңашадаонытолқын-толқынойларқамалады.«Құдайбұйыртса,бұларқардыдаатып

алармын,–қолындағықорғасыноқтысалмақтап,берданканыңпатронынадәрісалыпотырып.

–Қош,болыстыңқанышашылдыделік.Сонансоңше?Сонанкейінгікүннеболмақ?Үкіметтің

құрығыұзын.Таупаналап,тастатүнеп,қашанғыкүнкөреаламын?Тау-Шілмембетауылының

тоз-тозышығады?Ізбайшаныкөкпарқылады...Тұрардыңхалінеболмақ?Осыиттіөлтірмей-ақ

қойсамше?Өлтірмей-аққойсам...Менібәрібірұстапбереді.Түрмеденқашқанадамдыаяу

жоқ,неСібіргежібереді,некардцердешірітеді.Сонданеұғым?Күштісі-айбұлиттердің.

Атасынанәлет!»

Қорғасыноқтымылтықтыңкөмейінетығып,затворынжаптыда,қарудықасынасұлатып

тастап,құрғақпішенніңарасынангүлқайырдыңқурапқалғанақгүліналақанынасалыпбіраз

отырды.Төмендегіжолбойынкөзіментінткілепөтіп,басынкөтеріпжоғарықарады.Бұлттан

сәлайыққаншоқыларшексізаспанғақолсозып,көктәңіргежалбарынып,мәнгіліккеқатып

қалғанебедейсіздәулерсияқтыкөрінді.Қапшағайшатқалаждаһаныңаранындайүңірейіптұр.

«Атасынанәлет,–дедіРысқұл,–осыдантауасып,қырғызғаөтіпкетсем...».

Солотырыстаолпаналауғаболады-аудегенжердіңбәрінойменшолыпшықты.Қырғыздың

жоғарыТаласындақұдаларыбар.Шілмембет-Сәліктіңбірқызыбаяғыдасондағықырғызға

ұзатылған.Бірбаратынжерсол.МынатаудыңаржағындаҚаракөл,Ыстықкөлжатыр.Олар–

Бұғылар.Мұнысыйдыраалмас.МұндағықырғыздарбәрібіросыЖетісуоблысынақарайды.

Патшаныңдаайласыасқан.Алақандайқырғыздыңбірпұшпағынбөліпалып,Жетісу

губернаторынақаратыпқойған.Елдібөліп-бөліп,қырықжілікқылыпұстаса,ілік-жілік,бір-

бірінеайдапсалыпбилеп-төстеуоңай.

«Атасынанәлет!»

Ендібірсағалайтыншама–қазақтыңтөменгіТаласы.ТөменгіТаластаРысқұлдыңнағашысы

бар.Ойықелі.ОлӘулие-атаоязынақарайды.Нағашыелімұныжамандыққақимас.Ержігіттің

үшжұртыбардейді.Бірі–өзелің.Олкүншілкеледі.Екіншісі–қайынжұртың.Ол–сыншыл

келеді.Нағызжанашырнағашыжұртыдейді.Кімбіледі...

«Атасынанәлет,менқужанымдықуырдаққылыпқашып-пысыпкүнелтермін-ау.Қатын-бала

неболады?АзүйСәлік-Сарынеболады?Нағызқуырдақсоларболмайма?».

Құбыладанызғырықескекжелшығып,тырбықтал,бұтабасынбұлғақтатты.Бұтабасынжел

шайқағанда,жүніқобырағаншымшықбіргеырғатылады.Қанатынжелкеулейді.Шымшық

тырнағынбұтаққақадайтүсіптырмысады.Некөрсемде,мынақурағанжапырақтарменбірге

көреміндепқасарысыпотырғансияқты.Әйтпесеұшыпкетіп,ықтасынтабуынаболады.

Рысқұлбағжиып,әлгібұтағакөпкедейінқарапқалды.«Атасынанәлет,шымшыққұрлы

жоқпынба?ЖоғарғыТаласыда,төменгіТаласыдабарболсын.Ербасынакүнтуса,бұтатүбі

үйболар,қашып-пысқаншаалысыпөлемін!».

Олхошиістікөкпішенніңарасындаалабөтенқоңырайыптұрғанатқұлақтыңсояуынсуырып

алып,саусағыменшартсындырыплақтырыпжіберді.

Көктәңіргежалыныштықолсозғаншоқылардықайтаданбұлтқаптады.Шоқылардыңарызына

аспанақборанменжауапбергендей,желқатайып,қаржапалақтапжауабастады.Бұта

басындағышымшықтыңқосқанатынқобыратып,желкеулейтүсті.Рысқұлжерденберданканы

көтеріпалып,шекпенніңжеңімендүмінсүрткіледі.

«Әттең,осындаймылтықШыныбектеболса,Қорғандаболса,Молдабектеболса...Қарауымда

қарулыжүзсарбазболса...Бірақжүзадамкімдіқиратар?СтаницадағыҚараИвандақосылар

маеді?Кімбіледі?».Оләйтеуіржолыққансайынақпатшаныңәке-бабасын,тұқым-тұқиянын

түкқалдырмайсыбапотырады.ҚараИвандаРысқұлсияқтыосыданотызжылбұрынРесейден

ауыпкелген.Біртоқымдайжеріздеп,күнкөрістіңқамы–ата-мекенінтастап,желаударған

қаңбақтайдомалап,жеткенжеріосыТалғар.Бетіндешешектенқалғанқалыңқорасандағы

бар,қоңырқайкісі.СодандаонықазақтарҚараИванатапкеткен.ОныменРысқұлтамыр.

Аңшылықтыңарқасындатанысқан.Бірдеүш-төртқырғауылсыйлапмынамылтықтысолҚара

Иваннаналған.Сөйтіп,бұрынғыескішитімылтықтытастаған.

«Орыстарынжинап,ҚараИванжүзқолкөтерсе,менбіржүзқолдыатқамінгізсем.Алматыны

алармаедік?Бірақзеңбірегібар-ау,дәйістердің...Зеңбірекболса...Шіркін-ай,баяғы

БайзақтыңқоластындажүзбасыболғанӘлімбекбабамдайшайқастажүріпшейітболғанның

арманыбарма!Қоқанныңтағынқалтыратқансолбатырларданбізгемұраболғанқасиет

қалмағаныма?БірақҚоқанныңханыменорыстыңпатшасытеңбе?Пішту...Қайдаол!Арасы

жерменкөктей.Орыстыңпатшасыжердіңжүзінбилептұрғанжоқпа?Әй,халыққаһарланса,

кімбіледі...«Көптүкірсе–көл»деген.«Халықтыкөтеретінкүшқайда,құдай!Алпатша

құлады.Оданарынеболмақ?Атасынанәлет!».

Оданарынеболарымынақарараласбұлыңғырсияқтаныпкеттіде,Рысқұлселкетіп,

төмендегіжолбойынаүңілді.

Бұлотырғантұстантөмендекетіпбаражатқанаттыныңүстінеқарғыптүсугеболареді.Ара

жақын,мылтықмүлткетпейтін,таяқтастамжер.Бірқаупібар.Болысбұрынғысалты

бойыншаөзгетоптанатбойыалдажүреме,әлдешоғырдыңішіндеболама?Шоғыр-дүрмектің

арасындаболса–қиын.

Шамалайды,түсауыпкетті.Күнніңкөзікөрінбейді.Арғыбеттегіқарағай,шыршаларақ

жамылғанәруақтардайбоптұр.Табандағыалқынғансудыңсарыныдабәсеңсігендей.Әлде

құлаққаәбденсіңістіболғансоңсолайшығар.

Желсаябырлап,қарендіқалбаңдамай,біркелкімамырлаптүсіпжатты.Күнікешекүнжылы

еді.Солжылуәлібойынанқашпағанбұталарқардылездеерітіп,жұтыпжіберіпжатыр.Бұл

тәпе-тәнненжауғанқарАлланыңалғысыма,қарғысыма–беймағлұм.Оңқолжақтағы

жалаңашжартасқақаржұқпай,бетісуланып,қарауытып,қалыңойғакеткендеймелшиіп

қалған.Қартүскенсайыншөпсыбырлайды.Миллионсыбыр,ұлан-ғайырұрандауысқа

ұласқандайәсеретеді.Дүниекүңіреніпбаражатқандайкөрінеді.Болмашысыбыркөбейсебоз

борантұрғандайекен.

Қартоластаремес,маяшөбісансызсыбдырменсыбызғытартып,жүрекжылататынмұңлыбір

ұзақкүйгеұласты.Алдакүтіптұрғанажалдыоқиғаныңазалыбатикасысияқты.Бұлкүйден

кейінРысқұлбірмезгілмылтықтыңөңешіненоқтысуырыпалыптастағысыдакелді.«Бір

болысодүниегекетер,оданбұлдүниеденеөзгереді?Баяғызарзамансолзаманқалпында

қалар.Әттендүниеденекөп,менсияқтызорлықкөргендеркөп.Құлақкестіқұлболыпжүре

бермей,бәрідеүдерекөтерілеркүнболарма?Әне,сондаәділетсіздікартынқысареді.Менікі

де?«Бөлінгендібөріжердіңкеріемеспе»?

«Жоқ!–олпішендегішашыратқыныңқурағанкөкгүлінеқолсозаберіп».–«Біреугешұқыр

қазсаң–алдыңнаноршығады»дегенқайда?Болысмағандегеншұқырдытереңқазып,

аямастанитеріпжіберді.Жазығымне?Бауыздардалақтабақырады.Лаққұрлыболмай,тұяқ

серіппейкетеберукерекпе?Жоқ!Саймасайалшаңбасып,аранынашқандүниедемағанорын

жоқ.Атасынанәлет!»

Жүресіненотырабергенсоңаяғыталды.Аяғынсозыпжіберіп,ақжұлықболғаншоқайетігіне

қарады.Қысболсакеліпқалды.Аяқкиімніңсиқымынау.Маяболмаса,үстіндегіжұқа

шекпенненқазірдіңөзіндесуықөтетінтүрібар.Тұлабойындағыкиіматаулыданжанғасебі–

тозығыжеткенкиізқалпақ.

Көптенберіыстықішпей,шекесіқұрысқан.Басаурудыңүстінемынамеңіреу,бұлыңғыр

тыныштыққосылып,миыншағатүскен.

«Балалардыңдакиімітозық.Тұраржалаңаяқеді.Мынақардатобанаяқ,далағашығаалмай,

мүсәпірболып,көзіжаутаңдапотыр-ау...Аяғыкүйгентауықтайазапкешкенқуөмір.Бүйтіп

өмірсүргенше,алысыпөлгенжақсы.Саймасайәділболса,бізаш-жалаңашқалармызба?Жоқ!

Оныаяудыңкерегіжоқ.Аздыаяған,көптенқұрқалады.Саймасайжойылса,бәлкім,басқа

болыстарғаақылкірер,тәубасынакелер,елгежеңілдікболар...Әй,атасынанәлет!».

Қақпанғатүскенқасқырдай,ызалыкөздеріқанталапбаражатты.Тұрардыңжалаңаяқ,

жертөледеншығаалмайотырғанытағыелестеді.Көзіненшоқшашырағандайболды.Бірақ

онымынамеңіреутүкпірдеешкімкөргенжоқ,көрсешошыреді.

КөңіліненТұраркетпейқойды.ОныңаржағынанТүйметайменІзбайшабуалдыркөрінеді.

Тұрартурақарсыалдындабетпе-беттұрғандай.«Көке-ау,менідеалакет»,–дегенүніқұлаққа

келді.КүнібойымізбақпайотырғанРысқұлтықыршибастады.Құлыныүйдебайлаулықалған,

желінісыздағанбиедейбей-жай.Көзгекөрінбесарқаннанбосаса-ақ,Тұрарынаалып-ұшып

жетпекшідей.

Қыршынныңжасындайқысқакүнкүңгірттенеберді.Кенетдоланаағаштыңбасындаотырған

сауысқаншық-шықетеқалды.Рысқұлшошыпкетіп,орнынанатыптұрды.Сауысқанқалбаң

етіп,ұшажөнелдіде,қарсыбеттегіқарағайлыбөктергеқарайпарылдапбаражатты.

Ақбуалдырарасынан,түкпірдегітұмсықайналымнанқарашұбартопбұлдырапкөрінді.

Рысқұлдыңжүрегідүрсілдейжөнелді.Мылтықұстағанқолыныңселкілдегенінсезіп:«Ой,

жігерсіз!»–депөзіне-өзікіжінді.Бұқпалайтүсіп,сәлжүріңкірепбіршоқитмұрынныңтүбіне

барыппаналады.Қолыныңдірілібасылды.Жолаушытоптыңжақындайтүсуінтосты.

Маяныңжылықуысынаншыққанбеттежұқашекпенненсуықөткенсияқтыеді,ендітұлабойы

ысыпбаражатты.Қарашұбартопшоғырланыптаяпқалды.Маятұсынанөткенсоңжол

шолтаңетіп,келесітұмсықтыңтасасынакіріпкетеді.Олтұмсықтағықаражартасқазір

қаһарланғанадамкейпінекелгендейекен.Бетінеқаржұқпайеріпкетебергенсоң,суланып,

көзіненсорасыағып,әжіміайғыздалып,наладанжаныкүйзелген,әлденегетастүйілген

қалпыбар.Олдазауалзаматынтағатсызкүтіп,қозғалсамжауымдышошытыпаламын-аудеп,

тапжылмай,қалтқарапқалғандай.

–«Бұлменіңкиемшығар,–Рысқұл.–Бұлменіңкием,пірім,қаратас...»

Қарашұбартопжүріпемес,мұхиттажүзіпкележатқандайырғатылады.Дүниешіркіндүлей

мұхит.Адамдытуасалысыменсолмұхитқалақтырыпжібереді.Батыпкетпейіндесең,

тырбануыңкерек.

Рысқұлайналасынабарлаптұрыптағыбірқарады.Өкпеңдіқысып,тыныстарылтартаулар

қазіркөрінбейді.Дүниебозалашексізкеңістік.Адамдарсыйыспайтынжөніжоқсияқты.Орын

көп.Аспанастыкеуек.«Аяғыңдыетікқысса,дүниеніңкеңдігіненнепайда?»–дедіРысқұл

мырсетіп.

Қарашұбартоптіптентаяпқалды:Ендібірсәттенсоңмұныңтұсынакеледі.Сампылдап,

қауқылдапсөйлескендерінедейін,қарқылдапкүлгендерінедейінестілді.

Рысқұлдыңтілеуіболды.Қалдықызылатарқанбойыалдакеледіекен.Үстіндегіадамұйықтап

қалғандай,басыомырауынасалбырап,ұнжырғасытүсіңкірепкеткен.«Болыснегепәс?–деді

Рысқұл.–Абайсыздаатқанымболмас.Кімніңқолынанөлгенінбіліпкетсін.Қарақшықұсап

қапылыстаатып,қашажөнелмеймін.Оларменіқазірбәрібірұстайалмайды.Жарданшыға

алмайды».

Рысқұлитмұрынбұтасыныңтүбінентіктүрегелді.Мылтықтысозыпкерді.

Қарашұбартоптақалабергенде:

–Саймасай!–дегендауыссанқетеқалды.

Қарашұбартоптұмсығытасқатірелгенкемедейкейіншегіншектепбарыптоқтағандайболды.

Болысбасынжұлыпалып,жоғарықарады.Маятұсындатұрғанадамәуеліқалбайып,

қарауытыпкөріндіде,кенеткөзініңалдытағықызғылтымтартып,жарқабақтаҚызылЖебе

тұяғыменжертарпыптұрғандайелестеді.КенетҚызылЖебеніңтамағынанқаншашырап,

бетінешапшыпкеткендей,Саймасайкөзінжұмып,қолыменбет-аузынұстайалды.Жоқ,қан

жұкпағанекен.Бірақжұмулыкөзінашуғақорықты.ҚызылЖебеелесінкөрмеугетырысты.

Жалғандыжалпағынанбасыпкележатқанайбаттыадамендімынадүниегекөзінашып

қарауғажасқанғаныжақсылықемеседі.ОныңжаныналуғаәзірейілҚызылЖебебейнесінде

келгендейкөрінеді.Әлгіүрейліүнтағыдасаңқетеқалды.

–Саймасай!МенРысқұлмын.Көкірегімезапырансыймайкетті.Соныңбіртүйірінсенің

кеудеңетүкірсемдеймін.Сенкөзіненсорасынағызғансорлыларүшін!Сенсөлінсорған

жарлыларүшін!ҚызылЖебеніңқаныүшін!

Мылтықдауысыгүрсеткенде,әуеліқоютүтіннентүккөрінбеді.Дәрініңисібұрқетті.Сәлден

соңшалқалайқұлағанболыстыңбіраяғыүзеңгіденшықпай,үріккенҚалдықызылдың

сүйреткісіндеүйдейденеүлпекқардысыпыра,артындақап-қаражолақсызыққалдырыпбара

жатқанынкөрді.

«Бүткілөміріңқарасызықедісенің,Саймасай»,–дедіРысқұлмаяныңтасасындағыШолақ

Шабдарғаасығабеттепбаражатып.

Бесағаштыңүстіндеқыстыңқыраулыкүніндешартылдапнайзағайойнады.Үркердейүрпиген

азауылдыңазан-қазанышықты.Қылыш,мылтықасынғансарыалатүймеліжандармдар,

солдаттарқаптады.

ТаубайстаршынменөлгенболыстыңінісіАнарбай,МақашпалуанүшеуіәуеліРысқұлдың

жертөлесіненбастады.Олартопырлапкіріпкелгенде,сықырлауықесіктіңтопшысытағы

жұлыныптүсіп,ішкебұрқетіпбірбудақбуқосаенді.Несұмдықекенінажыратаалмаған

Ізбайша:

–Ойбай,–депошақбасынанұшыптұрған.ТөсектеқарындасынойнатыпотырғанТұраржерге

жалаңаяқсекіріптүскен.Түйметайтөсекүстіндешашысексиіп,қорыққанынаншырылдапқоя

берген.

–Әне!–ТаубайстаршынқамшыменТұрардыкезеп.–Бөрініңбөлтірігі,иттіңкүшігісол.Ұста,

Мақаш.Тартиттіңбаласын!Далағашығарыпбауыздапжібер!Мынакүңдідеалыпшық!

–Ойбай,нежаздық?–Ізбайшабасынанақжаулығынжұлыпалып,шашынжайыпжіберіп,

отырақалыпжерсабалады.–Нежаздық,ойбайқұдай!Айтсаңдаршы,елім-ау,жұртым-ау,не

қылдыққуқұдайға?

–Нежаздық?Неқылдық?Мүләйімсуінсайқалдың.

–Қанға–қан,жанға–жан!Тарт!

СтаршынқамшыменІзбайшаныарқасынаносыпжібергендебейшараәйелкирелеңетеқалды.

Мақаштөбедейтөніпбарып,Тұрардыңжелкесіненбүріпұстапдырылдатыпсыртқасүйреп

әкетті.

–Ойбай,меніөлтір,ағатай!Нәрестеніңқанынмойныңажүктеме!–депІзбайшаМақаштың

аяғынаоралаберіпеді,старшынқамшыментағытартыпжіберді.

Жалаңаяқ,жалаңбасжасбаланыдырылдатыпсүйрепжүргенМақаштыкөріп,жанұшырып

әуеліМолдабекжетті.АртыншаШыныбеккелді.Сүрініп-қабыныпАхаталыстанайқайлады.

ҚорғанұстаМақаштыңқолынажармасты.

–Баланықоябер,меніөлтір!–депөгейшешеөлермендікпенкимелепМақаштыңаяғынқұша

тағыжығылды.

–Қанға–қан!Бауыздапжібержауыздыңжалғызын!–депстаршынселкілдеді.–Мынаның

бәріРысқұлдыңтуысқандары.Бәрінұстап,байлаңдар!Тауыпберсінжасырыныпжатқан

жауызды!

Сақал-шашы,жалбырқасыаппаққудайАхатқартмынасуықтажолдаиығынаншапанытүсіп

қалып,жейде-дамбалшаңжетіп,Тұрардыңүстінежығылғанда,Мақашдәунеістерінбілмей,

белдігіндегіқыннансуырғанкездіктіжалаңұстағанкүйітұрыпқалды.

Біразданберіқазақтардыңқырқысынқызықтаптұрғанприставтыңбіртаңқалғаныонжасар

шамасындағықаршадайбаланыңқайсарлығыеді.Ажаларанында,арыстанныңаузындатұрып,

балаболыпбірқыңқдемеді-ау.Безергенкүйібедірейіп,бетіненеткесіпалсадабүлкетпестей,

сазаратістеніп,көзікірпікқақпастантесірейіп,мынақауқылдасқан,қантілеп,қарқылдасқан

қарға-құзғынсияқтыүлкендердіиттіңетіненбетержеккөретінінжасырмайжәне

жанталаспай,соншалықтысалмақсақтапқалған.

Приставкеліп,Таубайстаршынға:

–Тоқтат!–деді:–даланыңжабайызаңынқойсен.Мұрынбоқбаланыөлтіргенненболыстың

құныөтелмейді.Ұлымәртебеліимператордыңадалқызметшісі,айтулыуправительСаймасай

Үшкемпіровтыңөлімібіржаманбаламенөтеледідеп,сен,старшын,марқұмболыстыңжарқын

рухынқалайқорлайсың!Одандабұлбаланытұтқындаұстаңдар.Егермұныңболыстыатып

өлтіргенәкесіүшкүнніңішіндеөзеркіменкеліпқолғатүспесе,баланысондаөлтіріңдер.Ал

қазірөлтірсең,Рысқұлқайтыпбұлмаңайдыкөрмей,мүлдеқолғатүспейкетеді.Бөлтірігі

ұсталғанқасқыралысқаұзапқашпайды.Осығандамижетпейме?Алмына,туысқандары

түгелтұтқындалсын.Рысқұлдыңқайдажасырыныпжатқанынайтсын.Айтпайдыекен,

жазасынтартсын.

Тұрарендіқорқайындеді.«Көкемболыстыөлтіргенекенғой»,–дегенойдантұлабойы

тітіркеніп,бармақтайбасынатауқұлағандайқалыңқайғыныңсансызбатпансалмағыненді

сезді.

Шенібарорыстыкөрсешыбындағанжылқыдайбасшұлғиберетінқумінезбіткенқазақтың

атқамінерлерініңбіріТаубайстаршын:

–Әй,міне,ақыл,табылғанақыл.Әуеліәкесінқолғатүсіріпалайық,күшігіқұтылмас.Мақаш,

балағасениебол.Ұқтыңба?–депқопалақтап,қайтаданприставқабұрылды.–Өтетауып

айттыңыз,мырза.РақметСізге,спасибо,спәсибә...

***

–Олағаштаралдақашаншіріпкеткен.Олағаштардыңтүбіндесолкүнітұрғанадамдардыңда

көбініңсүйегібаяғыдақурапқалған.Бірен-сарантіріжүргендерідебар.Қазірсолкөзітірілер

солкездебалаболатын.Ендіқаудырап,қаусағанхалгежеткен.Соданберіжетпісжылдан

астығой.Бұлуақиғаныңсолсоңғытірікуәлерікүнніңшұғыласын,айдыңнұрын,аспанның

көгілдірінкөріпжүребергей...

Олағаштаралдақашаншіріпкеткен.Егербарболса,ғажайыптантілбітсе,сондағыаяғынан

асылғанадамдардыңғаламатсезімдерін,жан-дүниесініңсұрапылкүйзелісінбізгежеткізер

еді.Ағашекешағаштадасезімбар.Тамырыжердіңсөліненнәралып,жапырағыкүннің

сәулесіненәлалыптұрғанкездеағашәулиеқұстыңәніне,желдіңуіліне,жұлдыздың

жарығына,күнніңқызуынаелтіп,жасылжапырақтарызүміретқадағанжанардайжайнаңдар

еді.Жаңатуғанбөпегебесікболуғажарағанталөзінбақыттысезінер.Жаңаотаудың

шаңырағыменуығынашабылғансәмбідедеөкінішжоқ.Омашсақаныңтісінежарағанағашта

менібалтакесті-аудепқайғырмас.

Дүниедедарүшінсоғылғанағаштыңсорықалың.

Олағаштарәубасындакәдімгібақанеді.Тау-Шілмембеттіңмаңдайындағыекі-үшқұрымкиіз

үйдіңескібақандарыболатын.Заманныңзаманында,әліСәлік-Сарыныңтоз-тозышықпаған

аманында,бұлбақандарсонауТаласАлатауыныңқұйымшағындажатқанАқсу-Жабағылының

жәннаттыорманынаншабылған.Кейін1880жылғыүдермедежиырмаүйСәлік-Сарықолына

іліккеносыағаштардыазып-тозғаназғанакөшіменбіргемынаІлеАлатауынаалакелген.

ІленіңАлатауындаағашжоқдедімеекен,жарықтықтар.

«Кірме»атанғаназауылдаауық-ауықәудепәнсалып,шілдехана,некеқиярдаойын-сауық

құрсакерек.Соданәлгібақандарданалтыбақансоғылатын.

СолалтыбақанТау-Шілмембеттіңкәріменжасынасиреккездесетінқуаныштыкүндердің

куәсіндей,суықбұлттыңарасынан,анда-сандабіржылтететінкүнніңкөзіндейкөрінемеекен,

кімбілген,әйтеуірқаңтарқысқадейінжығылмайтұрған.

Алыстанқарағанжанғаоладамдаралтыбақандарғамойнынанасылғандай,арқандыаяз

қарығандайүрейлікөрінісбереді.

АлшындығындаМолдабекте,Шыныбекте,Қорғандамойындарынанемес,аяқтарынанасулы

тұреді.

Приставпенстаршынәуеліолардыжәйтергеугеалған.Жалғызсұрақ:

–Рысқұлқайда?

Рысқұлдыңқайдаекенінәлгілербілмейді.

–Білмейміз,–дейді.

Оданболмағансоң,үшеуіндежығыпсалып,сирақтарынқосақтапбуып,бастарынтөмен

салбыратып,алтыбақанғааяқтарынанасыпқойған.

ТаубайстаршынАхаттыдааспақшыеді,приставтыйыптастады.Басқалардыңүрейболуы

үшінмынаүшеуініңасылуыдажетеді.Қалғаныөзжандарынанқорқып-ақшынынайтуғатиіс.

Тау-Шілмембеттіңқатындарыбастарынақараорнынашапандарынжамылып,тамұқтағыотқа

шыжғырылғансорлылардыңзарынқылып,кеудесіненәліжаныкетпегеназаматтарына

жоқтауайтыпсай-сүйектісырқыратқан.

Азан-қазаназынаудан,беттерінетырнақсалып,қанжосаболғанқатындардыңтүрінен

шошынған,тұтқындарданжөндіжауапалаалмайшаршағанприставбірмезгілМақаштың

шеңгеліндетұрғанТұрарғаназарынсалды.

Балақарүстіндебіраяғынкөтеріп,бауырынақысыпалғанбалапансияқтыекен.Біраяғын

екіншіаяғыныңбалағынақысыпжылытпақшыболады.Жердегіаяғыныңбармақтарыбарбиып,

үсігенкартоптайталаурапкеткенекен.

Жарықкелініңүстіндеотырғанорнынантұрып,приставТұрардыңжанынабарды.Бала«ұрады

екен»депжасқаныпқалды.Балағынатығыптұрғанекіншіаяғынжергетүсірді.Қолыменбетін

жасқапкейіншегіншектейберіпеді,Мақашжелкесіненжұлқыпқалды.

–Тыныштұр,бәтшағар!

Приставтыңқалыңтабандыхрометігініңастындағықарсықырлады.Түсінжылытқанболып,

ақырмай-жекірмейақырынсөйледі.

–Атыңкім?

Балабедірейіптілқатпады.

–Атыңкім?

–Айт!Айт!–депекіжақтанМақашпенТаубайстаршынтүйіп-түйіпжіберді.

–Тимеңдер,–дедіприставоларғааларақарап.

–Атыңкім?

–Тұрар,–дедібалаприставтыңалашапырашсуықтаукөзінетікеқарап.

–Кімніңбаласысың?

–Рысқұлдың.–Балаприставтыңтінткікөзіненкөзінтайдырыпәкетіпеді,аяқтарынанасулы

тұрғанүшеудікөрді.Үшеуініңдебеттерікөнектейболыпкеуіп,ісініпкеткенекен.Көздері

бұғаншарасынаншығаатырылақарапқалыпты.

–Сенбұлардыжақсыкөресіңбе?–дедіприставалтыбақандарағашжақтыкөздеп.

–Иә,–дедібаламұрнынанаққансудыжеңіменсүртеберіп.

–Жақсыкөретініңрасболса,әкеңніңқайдажасырыныпжатқанынайт.Сондаоларды

босатамын.

Тұрардыңкөзіаяқтарынанілінгенүшеугетағытүсті.ӨздерініңтағдырыТұрардыңқолында

тұрғандай,үшеуідебұғантелміре,жалынақарағансияқты.Үшеуініңқасындамылтықкезеген

үшсолдат.Олардыбосатпақболып,Ахмет,Омартағыбірерадамұмтылыпеді,солдаттар

тойтарыптастаған.Ендіоларекіншілейбеттейалмай«апыр-ай,апыр-ай,иәқұдай,иәәруақ,

өзіңжарболагөр!»–десіп,шарасызөліментірініңарасындақалған.

ҮшеуініңішіндеТұрарәсіресеҚорғанжәкесінжақсыкөрушіеді.ӨзбаласыАрманнанкем

көрмей,ҚорғанТұрардыүнеміүйінеертіпапарып,тақыл-тұқылтамағынбөліпішереді.Бұған

кішкентайқолшанаістепбергенідебар.СолшанағаОразбақталасатын.ТұрарменОразбақ

шанағаталасыпжатқандаМолдабекөзбаласынабүйірібұрып,Тұрардышетқақпайлайберер

еді.СодандаТұрарМолдабеккеасаішіжылымайды.АлШыныбекжәкесішақылдаңқырап

қалғанменбалажан,базарданылғитәттіәкеліп,балаларғатеңбөліпберетін.Үйденгөрітүзде

көпжүретінРысқұлдыжоқтатпауғатырысып,кейдебасқабалалардангөріТұрарғабүйірі

тартыңқыраптұратын.

–Кәне,айтағой,әкеңқайдажасырыныпжатыр?

Приставтыңүніжылы.Тіптібірретбасынандасипады.Баланыңдомбығыпкеткенаяғынакөзі

түсіп,бірсолдатқаайқайлап,тоналдырып,Тұрардысоғанорапқойды.

Тұраресіендікіргендей,бейбіткүнтуып,баяғышаойнағысыкелгендей,қаһарлытоптың

арасынанөзініңдостарыАрманменОразбақтыіздеді.Оларкөрінбеді.Балабіткенқазірініне

кіріп,төсектіңастынатығылып,қоянныңкөжегіндейүрейлеріұшыпжатқан.Сондада,

баламысыңдеген,сырттағысойқандыкөргісікеліп,тығылыпжатып,тысқабұқпалапқарайды.

–ҚызылЖебенісойғалыжатыр,–дейдіОразбақүніәреңшығып.–Жаңаанадәупышағын

суырыпалдығой.

–Иә,соймайды,–дейдіАрманақырын.–дәуонысояйындегендеанаубастықорыссойғызбай

қойдығой.

–МеніңҚызылЖебеболмағанымжақсыболды,ә?–дейдіаңқаубайғұсОразбақ.–Мен–

ШолақШабдармын,ә?ШолақІІІабдардыоларсоймайды,ә?

–Ей,қойшы,оттайбередіекенсің–депжақтырмайдыАрманүлкендерденестігенсөзаузына

түсіп.

–Расайтам,–дедітаңқыОразбақ.–ҚызылЖебедегенаттысойдыма–сойды.Ендімына

ҚызылЖебенідесояды.Өзіғой,«мен–ҚызылЖебемін,ҚызылЖебемін»,–депмақтана

беретін.

–Ей,кетші-ей,содандейсіңбе?ҚызылЖебеніңкөкесіболыстыөлтірген.Білдіңбе?Соныда

түсінбейсіңбе?

–Иә,ҚызылЖебеніңкөкесіжаман.Соғанболаендібіздіңкөкелеріміздіөлтіретінболды-е-е,–

депОразбақаңырапқояберді.ӘкесініңхалінойлапАрманқосылажылады.Армантысқа

шығайындепеді,Оразбақетегінентартыпжібермеді.

–Барма,ҚызылЖебеқұсатыпбіздідеұстапалады.Сояды,–дедіОразбақдір-діретіп.

Аспандабұлтсейіліп,күнніңкөзікөрінді.Кешежауғанқаржіпсіперибастады.Алтыбақанның

белағашындақалғанқардыңтамшысыаяқтарынанасулытұрғантұтқындардыңқанталап

ісінгенбеттерінетырс-тырстамабастады.

Аппаққудайбасықалтаңдап,Үсіпбір-бірбасыпбарып,приставқадірілдегенқолынжайып:

–Төре,садағаңболайынтөре!Анасорлылардыңөтіаузынақұйылыпкететінболды.

Босатсаңшы,екідүниедежамандықкөрмегір!–депжалынды.

–Әй,қалтырауықит,көрмеймісің,төребаладанжауапалыптұрғой.Кетбылай!–депТаубай

старшынҮсіптікеудесіненитеріп-итеріпжіберді.

ПриставҮсіпкекөкалашапырашкөзіменызғарланабірқарадыда,байғұстыңбасының

дамылсызқалтаңдағанынкөріпмырсетті.

Талғартаудың,қарбасқанбасыжарқырап,асылақықпенкүптептастағандайсәулеттене

түсіпті.Сайдыңқабағындағыағаштардыңбұтағынанжалп-жалпетіп,үлпілдекмақта

ұшқандай,жергеқартүсіпжатыр.Бұлкешкелгенқыстыңалғашқықарыеді.Болыстыңбасын

жалмайкелді.Мынапанасызауылғасуығыменбіргесұмдығыналакелді.Артыншакүн

ашылыпкетіп,еріпжатқанымынау.Ақторғынжамылып,сызылыптұрғанағаштарқайтадан

қарайып,сидиғанқолдарынаспанғақайтасозып,құдайданжақсылықтілегендейүнсіз,

телміріптұр.Бастарынақарашапанжамылып,беттеріненқанараласжассорғалаған

қатындардақазіржапырақсызсидиғансиықсызағаштартәрізді;отынорып,тезектеріп

күстенгенөміріәтір,сабынкөрмеген,өмірітазасақинасалынбағансаусақтарынкөккежайып,

тәңірден,бірғанатәңірденмедеттілеп,мынаөзжеріненмекентаппаған,қайдабарсада,

қуғынкөрген,әлденендейқарғысқаұшырағанауылғакелінболыптүскендеріне,талайсыз

тағдырынаналығандай,құйқаңдышымырлатып,толассызбоздады.

Тонғаорағансоңбаланыңбойыжылынайындеді.Өзінажалданалыпқалған,қалабердітон

беріпбойынжылытқантөреніңрахымынаризаболғандай,приставтыңжүзінеендітіксінбей

қарады.Приставтамұнысезіп:

–Кәне,балақай,айтағой.Қайдаәкеңсенің?Айтсаң,мыналардыбосатамын,–депжұмсақ

сөйледі.

Тұрардыңкөзіалтыбақанжаққабұрылыпеді,жылығанбойықайтаданмұздапқояберді.

Қорғанныңаузынанбұрқырапқандыкөбікшығыптұрекен.МұныТұрарданбасқаларда

байқапқалыпазынауықайқайаңырақайдауылдайқайтақаптады.

–О,алла,уатәңірі,қуатберегөрбізсияқтығаріпке!Есілерлердіңжанынсалауатқыл!–деп

Ахатінілерініңиманынүйіребастады.

Қорғанныңсақауқатыныбасындағышапанынжұлыптастап,омырауыжыртылғанкөйлекшең

күйіндеалтыбақанжаққаатылақарғып,ақыл-естенадасқанадамшаекікөзішатынап,

мылтықтысолдаттарғашапшыды.Кеудесінемылтықтірегенсолдаттыңбетінеқолынсалып

жіберіп,мұрныныңүстінсыдыраорыптүсті.Солдаттыңбетіненқансауетеқалды.Екінші

солдатесікеткенәйелдібұрымынантұтамдапұстапалып,шиіріплақтырғанда,анабайғұс

лайсаңжергеетпетіненқұлаптүсті.

Тұраршыдайалмайшыңғырыпжіберді.

–Көкемкеледі,көпкешікпейкеледі.Өзікеледі.Қазіркеледі.Босатыңыз,мырза,босатыңыз!–

депшыр-шыретті.–Әне,келді,қараңыз!

Приставбалакөрсеткенжаққажалтбұрылыпеді,Рысқұлдыңжертөлесініңалдындатұрған

ШолақШабдардыкөрді.Қостұлымшағысексигентиттейқызбалаесіктіңкөзіндеербиіп

жылайды.ШолақШабдарсолсәбидіңжылағанынүнсізтыңдап,мойнысалбырап,сұлқтұрып

қалыпты.

–Өзіқайда?–Приставеріксізбеліненқаруіздегендейжалпаққайысбелдігінсипалайберді.

Қаншажанбар,соншасыШолақШабдарғасұқтана,сұранақарап,соданбіржәрдем

күткендей,күңіренгеназалыүндепышақкескендейсаптыйылды.

–Өзіқайда?Іздеңдер!–депбұйырдыприставсолдаттарға.

ШолақШабдаршаң-шұңдауысшыққанжаққақұлағынтікшитіп,баданадайкөздерінқадапбір

қарадыда,қайтаданмойнынсалбыратып,тұлымшағы,сексигенкішкенеқызғатөніп,әлдене

ұққысыкелгендей,мүлгіпкетті.

***

Саймасайдықұлатқансоң,Рысқұлтүнделетіпотырып,Талғарғакеліпкірген.Софийская

станицасыныңшетінде,жарсудыңжағасынатығылыптұрғанҚараИванүйініңтерезесін

тықылдатқан.ТүнгісуықтажылытөсектенжиіркенетүрегелгенҚараИвантерезегеүңіліп,

ашулыүнмен:

–Бұлкім?–деді.

–Рысқұлмын,тамыр.Шаруабар,–дедіРысқұл.

ҚараИваншолақтонынжамылып,аяғынапимасұғып,дударбасыжалаңкүйідалағашықты.

–А-а,Рысқұл?Қайдан?Түнғойқазір,–дедіҚараИванқолалысыптұрып.

–Мүйізіқарағайдайдәуарқаратыпқайттым,тамыр.Жағдаймәземес.

–Е,неге?Арқарыңқайда?

–Арқарым–Саймасайболыс.Албаннантоқалалыпкележатқанжеріненатыпкеттім.

ҚараИваншошығандай,жан-жағынақарады.Станицаныңқаржамылғанүйлеріүнсіз.Иттер

деүрмейді.Бәрібұйығып,қалыңұйқығабатқаншақ.Қаржауып,әлдилегенәдемітүн.

–Сентүрмеденқашыпкеттідегендіестігем.Ендібәлеүстіне–бәлежамалдығой.Енді

қайтесің?

–Сонысеніменақылдасқалыкелдім,тамыр.Мендесененбасқадос-ағайынжоқ.Жал-

құйрықсызжалғызбын.

–Есіктіңалдынанбылайырақкетейік,–дедіҚараИванмалқоражақтыкөзеп.–Сенқашқын,

қылмыстыадам.Меніңүйімекелгеніңдібілсе,оңдырмайды.Түсінеді?

–Түсінемін,Иван.Сағансеніпкелдім.Меніқазіріздептежатқаншығар.Қаржауыптұр.

Сағанкелгеніздібасыпқалады,қорықпа.

–Сентүрмеденбекерқашқан,Рысқұл.СеніосыстаницадағыСофронныңатынұрладыдеп

айыптадығой,распа?Таквот,солСофронныңатытаяудатабылған.Цығандарұрлаған.

Базардаұстаған.Сеніәкімдертүрмеденбылайдабосататынедіғой.Болыстыбекерөлтірген.

Бекер,бекер–депҚараИвандударбасыншайқады,өкінішпентаңдайынтақылдатты.

–Ә,солайма?–депРысқұлдыңқараңғыдаекікөзіқұтырынажайнапшығакелді.–Солайма?–

Ондаменіболыснегеқаматады?Жалама?Жала!Өмірбойыжала!Өмірбойыжаза!

Жазықсыздан–жаза!Шыдайберукерекпе?Бұғаберукерекпе?Зауалқайда?Болысбіреу-ақ.

Оныөлтірдім.Кегімқайтты.Бірақбаяғықорлық–солқорлық.Оданқұтыларғатағыдақалған

қорқаулардыөлтірукерек.Иван,досым,мағантағыдамылтықкерек.Бес-алтымылтықкерек.

Меніңтуысқандарымдақаружоқ.Қайдантабамын!Ақылайт.Өзіңайтушыедіңғой,көпадам

көтерілсе,әкімдеартынқысадыдеп.Сенүйреткен.Алендімағанқазірбәрібір–бірөлім.Қару

тауыпбер,алысыпөлемін.Жалғызөзімнебітіремін.Тымболмасабес-алты,онмылтық.

Рысқұлдыңысылдап,ышқынашыққанүніненқорқып,ҚараИван:

–Тсс!–деді.ШолақШабдардыңтізгінінтартып,қораныңтасасынажақындатты.Жан-жаққа

құлақтүріп:

–Эх,Рысқұл,Рысқұл,–дедідосыныңиығынақолынсалыптұрып.–Біріншіден,соншамылтық

табылмайды.Екіншіден,табылғанкүндедебес-алты,тіптіонмылтықпендүниенітөңкеріп

тастайалмайсың.Оншақтықолданөкіметқұламайды.Ажалдықарғаақиыққыранмен

ойнағансияқтыәурешілікол.

–Сондақандайақылбересің?Неістеуімкерек?

–Әзіршеосындажасырынатұр.Меніңжасырғанымдыбілсе,оңдырмайды.Алмендеде

шиеттейбала-шағабар.Бірақмынаатыңқиын.Аттыкөршілеркөріпқойса,дереусөзтарап

кетеді.Аттанқұтылукерек.

–Жарайды.Тағыдажаяуқалдымғой.Атжоқжердеменбайғұсқанатыкескенқұссияқты

мүсәпірболыпқаламғой...

РысқұлШолақШабдардыңшылбырынқырғызердіңқайысбауынанөткізіп,тізгіндіердің

қасынабайлады,жансерігіболғанжануардыңқұлағынқасылап,тұмсығынансипап,мойнынан

құшақтады.

–Е,жануар,ендікөрісемізбе,жоқпа–бірАлланыңісі.Бар,жануар,бар–депсауырына

жалпақалақаныменсарт-сартсалыпқалып,малқораныңмаңайынанайдапшығарып,қоя

берді.

АттыңосыданБесағашқабаратынынбілді.ШолақШабдардыңиесізкелгенінкөріп,Тұрар

шошыр.Ізбайшадауысқылар,елдүрлігер.Жабылаіздепжүргенжаудаболар...

ШолақШабдарбірербасып,басынбұрып,әлденекүткендейтұрыпқалды.Жылқыхайуанның

бұлқылығыРысқұлдыңөзегінөртепжібергендей,жанынақаттыбатты.ҚызылЖебедей

дүлдүлтумағанмен,ШолақШабдаржүріскешыдамды,күйталғамас,жолтанығыш,жер

танығыш,соғанқарамайкеудесінбасқағабасқызбастәкаппар,бірбатырекенінШолақ

Шабдаркейбірадамдарданартықбілгендейеді.

ХайуанныңадамғадегенадалдығынаішіелжірегенРысқұл:

–СорлыШолақ,ендісенкімніңастындакетерекенсің?СеніТау-Шілмембеткебұйыртпас,

қорқауиттер,–деді.

–Бар,барағой,жануар,ауылғабар,–дедіиесікүбірлеп.

Атбасынықылассызқайтабұрыпалып,құлағынтікшитіптаужаққақарады.Бірақ

жылжымастан,ішінбіртартыптұраберді.ЖануариесінкүтіптұрғанынҚараИвандабайқап:

–Жалко,–деді.–Бірақ,амалне,сеніжасыруғаболар,онықайдатығыпқоямын?

Рысқұлқолындағыдойырқамшыныңтобылғысабынсаусағыауырғаншақысыпұстап:

–Ақымақхайуан,ендіменжоқпынсаған!Несінетұрсың?Жоғал,айда!–депыршыпбарып,

аттыңсауырынаносыпкепжіберді.

МұндайдыкүтпегенШолақШабдароқысырғып,пыр-пыросқырынып,ақбуалдырарасына

кіріпжоқболды.

–Бекерұрдың,–дедіҚараИвандосынкүстаналап.

–Көңіліқалсын,әйтпесеосытөңіректенайналшықтапшықпайқояды.Ендіауылғатіке

тартады.Ізінқазір-ақбасыпқалады...атасынанәлет.Барсын.Мененгөріолдабақытты.

Ауылғажасырынбай,еркінбараалады.Алендіқайтеміз,тамыр?

–Үйгежүрдейалмаспын.Үйдебала-шағабіліпқойса,баламысыңдегенбіреу-міреугеайтып

қояды.Тіпті,Марфабілугетиісемес.Қатындегенжарықтықтыөзіңбілесің.Мынашөмеле

шөпкекіріпжатасың.Жылы.Елеусіз.Таңертеңмалғашөпалғанболып,жейтінбірдеңеәкеліп

берермін.Байқайық,нехабарболарекен.Соданарғысынтағыақылдасармыз.Әбден

қалжырағанкөрінесің.Жатта,ұйықта.Саспа,–ҚараИваншөмеленіңіргесінкеулеп-кеулеп

Рысқұлдыкіргізіпжібердіде,кеуектіңаузынқайтабітеп,шашылғаншөп-шаламдыжиып-теріп

сезіктенерізқалдырмай,үйінеоралды.

***

Тастайбатқан,судайсіңген,сілесіқатқанқалыңұйқығакеткенекен...БасҚараштың

бауырындағыбірмаяшөптіңтүбіндежатқанекен.Төбедежалғызқыранқалықтапжүрдіде

қойды.Өзісуатжолындаарқараңдыпжатырмын-аудейді.Жалғызқыранқалықтапкетпейді.

«Арқарлардыүркітпесе,неғылсын»депқояды.Сөйткеншебірініңізінебірітүсіптізіліп,суатқа

арқарларкележатады.Бұлмылтығыналып,оқталабергенше,әлгіқыранаспаннантастай

зымырапқұлап,мүйізішаңырақтайқұлжаныңдәлмилығынаболаттырнақтарынсалып

жібереді.Құлжақұлайды.Құлжабірдеүйдейүлкенқарабұқағаайналыпкетеді.Қыранлезде

оныңкөздеріншұқыптастайды.Бірақбассүйеккекіріпкеткентырнақтарынқайтыпсуырып

алаалмай,кезқұлашқанаттарындауылтұрғандайқаттықағып,көккеұмтылады.Аяғын

арқардыңбасынанажыратаалмайшаңқ-шаңқетіп,көздеріненотшашырайды.Солоттан

Рысқұлжатқанмаяғаұшқынтүсіп,кенетөртшыққанекен.Рысқұлтұрайындесетұраалмай,

аяқ-қолыөзінебағынбай,жан-жағынотқамалап,жаныпбаражатқанекен.Біркезде

шырылдағанбаладауысыестіледі.Тұрарекен.Жалаңаяқекен.Көкесінеқолынсозып,жалаң

аяғыменоткешіп,тұражүгіреді.«Күйесің,Тұрар,қайткейін!»–дейдіРысқұл.Бірақүні

шықпайды.Тұраржүгіргенжердіңөртішегініп,жолашылғандайболады.Тұраржеткенше

Рысқұлдыңтұлабойылапылдапжаныпбаражатады.Жандәрмендеышқыныпайқайлап

жіберіп...ояныпкетті.

Оянса,қайдажатқанынпайымдайалмай,қолынербеңдетіпеді,шөпекен.СаңлауданҚара

Ивансыбырлап:

–Ойбай,негеайқайлайсың,өшірүніңді!–деді.

Өңментүстіңарасынажыратаалмай,әрі-сәріхалдеқалғанРысқұлҚараИванныңдауысын

естігенсоңесінбірденжиыпалды.Өңментүстіңарасыалшақемесекен.

–Мә,–дедіҚараИванкішірекқұмыраменбіртүйіншекұсынаберіп.–Әлденіпал.

–Нехабар?–дедіРысқұлауқаттыалыпжатып.

–Хабаржақсыемес.Тамақтаныпал.Қазірқайтыпкелем...–депҚараИванбірқолтықшөпті

алып,малқоражаққакетті.

ӘлгідеҚараИванқатынынанжасырып,кішкентайқышқұмырағасүтқұйыпалыпжатқанда

Марфакөріпқойып:

–Ваня,онықайтесің?–дегентаңданып.

–Бұзауғаберемін,–дедікүйеуісасқанынан.

–Бұзауғабергенінесі?Балаларыңдықайтесің?Екісиырсауыпотырғандайсөйлейсің-ау,

мырзам.Жалғызсиыр,оныңөзісуалыпбаражатыр.Ешкініңсүтіндейғанасүтбереді.Енді

көршіКузьмихағабарыпжалыныпбірқасықағарғанбершідептостағанымдытосыптұрғаным

қалыпеді,Кузьмақұсапсендеекісиырұста,соданкейінберебербұзауғада,торайғада,тіпті

итіңеқұйсаңдаөзіңбілесің.Екісиырұстайтыншамаңжоқ,баяғықұтаймайтынқуәдетіміз.

«Байимыз,байлыққабатыпқаламыз»,–депРоссияданауыпкелгенде,міне,Жетісуғакеліп

кенелдіктеқалдық.Ішсек–асқа,кисек–киімгежарымай,жарықдүниеденөтетінболдық...

«Ендібұлжуықарадатоқтамайды.Сөздегеншіркінқайданшығабередібұдан?Қатындарда

сөздіңқазынасықалғанба?»–депҚараИванқарсыласыпжатпастан,қатыныбұрқылдап

жатқанда,жылыстап,үйденшығыпкетті.Ширекбөлкенандықосаалашықты.

ҚараИванныңқолынанкелгенжақсылығыосыеді.Жан-жақтанқасқырқамалағанда,

шөмелесінетығыппанаболды.Шиеттейбалаларыныңаузынанжырыпалып,дәмұсынды.

Кейдеосылай,өзтуысқаныңнан,қарындасыңнанкөрмегенқайырымды,қаныбасқа,дінібөлек

орыстыңмұжығынанкөресің.

БұғанРысқұлдәнриза,екідүниедедеұмытаалмас.Бұлжақсылықөзіненқайтпаса,құдайдан

қайтар.БірақРысқұлдыңҚараИваннанкүткенібұлғанаемеседі.Қару-жарақтауыпберсе,

жауғақарсытайсалмайшауып,шайқасташейіткетсе,арманымбардемес-ау.Құдаймұнықос

көрмеді.ҚараИванқарудықайдантапсын.КөршісіКузьмасірәкөнерме?Жалғызатын

жоғалтыптапқанСофронкөнер,малынбатырақжалдапбаққызыпотырғанСеменқалай

қостар?ҚараИванныңөзінкөзтүрткіқылып,ұстапберсін...

Әлгідеғана,ҚараИванжалғызкерсиырынсайдансуарыпқайтқанда,қауғасақалКузьма

үйініңшарбағынанасылыптұрып:

–Жаңалықтыесіттіңбе,Иван?–деді.

–Жоқ.Олне?–дегенҚараИванжүрегісуетіп.

–Біркиргизөзініңуправителінатыпөлтіріп,қашыпкетіпті.Әлгіаңшыкиргизкөрінеді.

Айтпақшы,олсағанкелгіштепжүрушіеді-ау.Еліктіңлағынәкеліпбергенсолемеспееді?

Байқа,бәлегеқалыпжүрме!

–Олнедегенің,Кузьма?Аңшыныменкөрмегеліқашан?!

–Әй,қайдам,болыстыңтүбінежеткеннақсенқұйғаноқболыпжүрмесін.Байқа...–Кузьма

миығындазымиянкүлкізәршашып.–Айтпақшы,солкиргиздыңсеніңФедькаңдайбаласыбар

екен.Болыстыңадамдарысоныұстапотырсакерек.Әкесіүшкүнніңішіндеөзеркіменкелсе

келді,келмесебаланыбауыздапөлтіреміздепжарсалғызыпты.Верныйдыңбүкілқару

асынғандарықазірсондакөрінеді.Көрдіңбе,киргизәкімінөлтіргенненкейін,заманне

болады?Неболыпбаражатырбұлзаман?

Кузьмашоқынғанырымжасап,шарбақтанарыүйінеқарайбеттеді.Қайтабұрылып:

–БіздіңатамандыдаВерныйғашақыртыпжатқанкөрінеді.Сірә,әлгікиргиздіңәлегіне

байланыстымәселеғой.Жапондардыңістегеніанау.Россия–анамызбүліккебөгіпжатқаны

мынау.Енді-ендіаузымызасқатигенде,мұрнымызтасқатимесеигіеді.–Кузьматағы

шоқынды.

–Тыныштықболғай.Иә,құдай!

ҚараИвандықат-қабатуайымқамалады.Кузьмасұмәлгікүдігінатаманғаайтыпқойғанжоқ

паекен?АңшыкиргизҚараИванғакелгіштепжүретіндепоттапқойсаболды,атаман

ақиланыпжетіпкеледі.Ендінеістеукерек?Тымболмаса,түнтүскеншешыдаса...Қазір

құдайдыңкүнідежарқырапашылыпкетті.

ҚараИванқолынаайыралып,шөмелетөңірегіндегікәшекшөп-шаламдыжинағанболып,

айналшықтапжүріпалды.Қорадақамаулытұрғанторпақмөңіреді.Өзініңсыбағасынішіп

қойғаншақырылмағанқонақтыолдажақтырмайтынсияқты.ҮйденФедькажүгірешығып:

–Батя,Зойкамөңірептұрғой,меншөпсуырыпсалайын,–депеді,ҚараИваншошыпкетті:

–Өзім-ақ.Айда,әуреболма.Мамаңакөмектес.

Қарабұжырәкесінеемес,ақсарышешесінетартқанүрпекбас,елгезекбалаәкесініңмынасын

түсінеалмайесіктіңкөзіндесостиыптұрыпқалған.Жайшылықта:«Малғақарамайсың,

Зойкағажембермейсің.Астынтазаламайсың»,–депұдайыұрсатынәкесі,бүгінбасқашамінез

танытты.ШешесісияқтыбұлдаЗойканыңтілеуінтілеулі.

–Балаларқызылкөрмегеліқашан.Қашанғыкапустаменкартоптықарасуғақайнатыпіше

береміз.Зойканысоғымдапалайық,–дегендеқожайынғаәйеліде,баласыдаұлардайшулап

қарсышыққан.Зойкаөссе,екісиырсауамыздегенарманжатушыедіоныңаржағында.

Балаесіктіңалдындатұрып-тұрып,бұртыңетіпүйгекіріпкеткенде,ҚараИванкүйбеңдеп

қиқым-сиқымжинағанболыпжүріп:

–Ей,Рысқұл,–дедіжан-жағынақарайлап.–Халжаман.Сенікібаланыұстаған.Залогқа

ұстаған.Сенүшкүндекеліп,қолғатүспесе,баланыөлтіретінболған.

Рысқұлтілқатқанжоқ.Шөптіңішіндеадамемес,қаратасжатқансияқты.

–БіздікіатаманВерныйғакеткен.Сірә,бұлСофийскідендеіздейтінболарсені.Менікікөрші

сенібіледі.Оттапқоядыдепқорқамын.

Рысқұлтырсетпеді.

«Дүниеніөртшалғанда,бұлтағыдаұйықтапжатырма?»–депҚараИваншөмеленіңРысқұл

жатқантұсынақырынайырдыңсабыментүрткіледі.Айырдыңсабыкеуеккеоп-оңайкіріпкетті.

Ешқандайкедергікездестірмейсүңгіпкетті.ҚараИванақырыншөптіашыпқарапеді,үнгіде

ешкімдежоқ.Текбосқұмыражатыр.

«Мынасойқандыаңшытүзгеотырамындептысқашығып,біреу-міреудіңкөзінетүсіпқаларма

екен?».

ҚараИвандәретханажаққақарапбіразтұрды.Абайлапбарыпесігінтүртті:ешкімжоқ.Мал

қораныайналыпшықты.Сайдыңжағасынабарып,тал-талдыңарасыншолды.

Қараптан-қарапжүріп,күбірлепөзімен-өзісөйлескеніндебайқамайқалды.Ақыры«бұл

жүрісімсезіктіболар»,–депүйінеқайтты.«Мүмкін,олтентекүйгекіргеншығар»деп

босағаданаттапәуелісенектішолыпшықты.Капустатұздалғанкеспектіңартынаүңілді.

Қабырғадаілулітұрғанқамытпенбелорақтыдаұстап-ұстапқойды.Ішкібөлмегееніп,әдетте

балаларжататынпештіңүстінемойнынсозды.Теміркереуеттіңастынаеңкейді.

–Нежоғалттың?–дедіыстықпештіңкөмейінеқамыртолықаратабанысүңгітіпжатқан

Марфакүйеуініңабыржығантүрінкөріпшошынып.

–Жәй,қайрақтас,–ҚараИван.

–Қайрақтаснегекерек?–Әйелітақақтады.

–Иә,олпышаққайрап,Зойканысоймақшы,–депкемсеңдедіФедька.

–Менсоярмынсені.Сойыпкөр!–депМарфапештіңқаңылтырқақпағынтарсжапты.

ҚараИванқолынабосқұмыраұстағанкүйіқалшиыптұрдыдақалды.

***

СолкүнісұрғылтіңірдеВерныйдыңоблыстықтүрмесініңсұрғылтқақпасынүсті-басы

ұсқынсыздау,киім-басыжадау,ескікиізқалпағынашөп-шаламжабысыпқалған,қалқан

кеуделі,жазықжоталы,екікөзіашулыарланныңкөзіндейызғарлыбірадамкеліпқақты.Бұл

қақпаоғанбұрыннантаныседі:адаспастаноңайтапты.

Үйіңдітабаалмайадасуыңмүмкін,алтүрмеоңайтабылатынзаман.Бұладамғатүрменіңесігі

дежеп-жеңілашылады,зарықтырмайды.Аржақтанқарауылкеліп,қақпаныңқұлыбынсалдыр-

гүлдірашып,аяқбасыалба-жұлбаадамдыкөріп:

–Некерексаған,аулақжүр!–депақырды.

Оныңақырғанынанәлгіадамайылынжиғанжоқ,қайтақасынакеліп,қаһарлыүнмен:

–Менінашандигіңеалыпбар!–деді.

–Начальниксенсияқтылардыңермегіемес,аулақ.Арызайтыпкелушіқаңғырғанкиргизаз

емес,барайда!–дедіқарауылқақпаныжабабермекшіболып.

–Ей,ақымақ,менкісіөлтіргенадаммын.Тезнашандіккеалыпбар!–әлгібұйрықтүрінде.

Қарауылқалбақтапқалды.Дереумылтығынкезенді.

–Алдыматүс!–деді.

Рысқұлосылайшаабақтығаекіншілейенді.ОлбағанаИванғаКузьмакөршісініңайтқанының

бәрінесітіпеді.Азойласада,арыойлап,беріойлап,ақырытапқаншешіміосыболды.

***

ШолақШабдарөзүйініңесігініңалдынакеліптұрғанынкөргенненкейін,приставадамдарын

дереуаттыңізінесалған.Аттыңиесіаман-есенбіржердежасырыныпжатқаныбелгіліболды.

Тізгін,шылбырергебайлаулы.Демек,бұлатиесіноқыстантастапкелгенжоқ.Әдейі

босатылған.

Қашқынныңқайдажатқанынауылдастарыбілмейтінірасекенінекөзіжеткендейболған

приставалтыбақандаасулытұрғандардыбосатуғабұйрықберді.

АнарбайменТаубайбастап,болыстыңадамдарыдаауылдарынақайтты.Тұрардыалакетті.

Мақашбаланыалдынаөңгеріпжатқандаприставтағыдақатаңескертті:

–Ақымақтықжасамандар.Балағабастарыңменжауапбересіңдер.Оныөлтіру–торғайды

өлтірудендеоңай.Мәселе–әкесінқолғатүсіруде.Көрдіңдерме,олұзағанжоқ.Алысқаұзап

кетпейдіде.

Топалаңтигенауылесеңгіреп:

–Құдай-ау,құтқарғаныңраспа,жоқпа?Иәқұдай,иәаруақ!Ақсарыбас!–депбірінбірі

құшақтап,талықсыпжатқанМолдабек,Шыныбек,Қорғандыкөтеріпүйлерінекіргізіп,

ауыздарынасутамызды.

ДәуОмар:

–Айттымғой,айттым.Менбайғұстыңсөзінсөздедіңдерме?–депселкілдеді.

Болыстыжерқайысқанжұртжиылыпжерледі.Солдатсайыныңбойындағыбірқыраттың

басындағызираттажастопырақжамылып,жерошақтайғанажердіалып,Саймасайжатты.

ТірліктеатағыАлатаументайталасқан,ақдегеніалғыс,қарадегеніқарғысболған,өзінжарым

патшаданкемсанамаған,азуынайғабілегеналпауытқұлағансоңмүрдесімүсәпірсияқты

көрінді.Басынаәлікүмбезкөтерілер,алтындағанайтаңбасықойылар,босағасынааятта

жазылар.Жылыеткенсоңатшаптырылып,астаберілер.Бірақтірісіндедүниеніжон

арқасынаналшаңдапбасыпжүргеназулыарыстанқазіртопырағыопырылып,іргелері

үңірейіпқалғанмолалардыңжанынакеліпқоныстанды.Астындапілсүйегіненөрнекөргізген

құсмамықтытөсекжоқ.Құсмамықбылайтұрсын,сүйектіорапалыпбарғанқалыкілемнің

өзінАлматыданарнайышақыртылғанбасимам,денемүрдегетүсірілердесыпырыпалдырып

тастады.Онымендеқоймаймүрденіңернеуіненөзібақылаптұрыпсүйекшілергебұйрық

айтып,ақымныңішінеенгендемарқұмныңжамбасытопыраққатиіпжатсын,–деді.Мұсылман

зиратынадінібасқаадамжолатпайтынсалттыбұзып,Саймасайдыңмәңгілікжайыныңбасына

орысояздыңөзікелді.Болыстымүрдегетүсірердеоязқолкөтеріп,басынанқаракөл

папахасыналды.

Ояздыңістегеніністеп,управительдердеқұндызбөріктеріншешіп,тақияшаңтұрды.Оязсөз

сөйлегенде,тырсеткенжанболғанжоқ.

–Мырзалар,халайық!Бізбүгінұлыимператордың,ұлымәртебеліпатшаныңадалқызметшісі,

Верныйуезініңеңтандаулы...–э-э-э..управителі,э-э-эуправительдерініңбіріҮшкемпіров

Саймасайдыақырғысапарғааттандырыптұрмыз.Марқұмөмірініңақырынадейінұлы

империяға,ұлымәртебеліпатшағаадалқызмететті.Оныешуақыттадаұмытпақемеспіз.

Марқұмныңтопырағыторқаболсын.Оныңпатшағаадалдығыбасқауправительдергеүлгі

болсын.Хош,қымбаттыСаймасайҮшкемпіров!Сеніңжарқынбейнеңбіздіңжүрегіміздемәңгі

сақталады!

Оязбаскиімінкигенде,басқалардабөріктерінасығакиіпалды.

–Рақмет!Рақмет!Ұлымәртебелімырза!–дестіболыстарбастарыншұлғып.

Жерастынабаралакеткеніүшқатбөзболды.Оныңөзінежүректұсынаналақандайдақтүсіп,

қарауытыпқалғанекен.Мақтанықаншабассада,шып-шыпқаншығаберген.Адамтия

алмағанқандытопырақтыйсындегендей,жан-жағынанжабылауыстапкесексалысты.Кімнің

алғыспен,кімніңқарғыспенлақтырыпжатқанымәлімсіз.

Жетімолдақатартұрып,басыимамболыпкезек-кезекқұраноқыды.Молдаларқұран

оқығандажанбіткенбіртізелеп,құбылажаққақарап,жапырылаотырыпқалды.Кешегі

қарданкейінжерлайсаңеді,етектерінебатпақжабысты.Арғы-бергіатжетержердіңболыс-

управительдерітүгелкеліпеді,әсіресесолардыңоқалықасқырішіктерінеобалболды.Сүйекті

орапәкелгенқалыкілемимамныңастындажаюлыеді,олжұрттыңбәрінежетеқоймады.Сірә,

имамныңқанжығасынабөктерілгендешығар.

Имамныңқанжығасындаәлгікілемғанаемес,Саймасайдыңнебірасылкиімдерідекетер.

Болыстыңсүйегінжууғатүскендероныңкиім-кешегінбөліпалды.Сүйеккетүсугеталасып

қалғандардабар.Тіптіжаңағанаөліктікөргесалардадененіңбелінен,аяғынан,басынан

сүйемелдептүсіргенбұжырорамалдардыңөзінесүйекшілерталасыпқалды.Тірілердің

тіршілігісол.«Дүние-боқтыжақсыкөргендердіңбірі–мынаболыседі-ау,дүние-боқсоғанне

опаберді?»–депойланаржанжоқ.

Болыстыңкиімінеталасқандарқаншакөпболғанымен,оныңтіршіліктегікүнәсінөзмойнына

алатынжанашырлартабылмады,жаңаболыстыүйіненқайтпассапарғашығарыпсаларда,

дүйімжұртоныңжаназасыноқыған.Жаназаоқылыпболғанкезде,имамдауыстаптұрып:

–Кәне,підияғакімшығады?Пендеболғансоңоныңмойнындакүнәсіболмайтұрмайды.Ал,

мұсылманқауымөзқандасынодүниегешығарыпсалардаоныңкүнәсіналыпқалады.О

дүниегемарқұмкүнәданпәкаттануыкерек.Мұсылмансалтысол.Кәне,қайсыңбар,

мұсылмандар?–деді.

Адамүрейленертыныштықорнады.Саймасайдыңкүнәсінөзмойнынаалуғаешкімбеттемей

тұр.Өйткенімарқұмныңбұлжалғандағыістегензорлық-зомбылығы,күнәсіқисапсызекенін

көпшілікбілетін.Соншаауыртпалықтыөзміндетінеалуданбәріқашыптұр.

Саймасайдыңжалғызқалғаныосыданбасталды.

Имамтағыдаайқайлады:

–Туысқандарықайда?Марқұмдыкүнәсіненарылтпайаттандырутірілерүшінекіесекүнә.

Талапкержоқпа?

Ешкімтырсетпеді.Алдарындакілемгеораулытабыткөлденеңтүсіп,арашашыкүтіпжатты.

ТірілердіңмынақорлығынСаймасайсезбейді-ау,сезсетүсінереді:тірідекімболғанын,

өлгендекімболғанын.ДәлтабыттұрғанжердебіркездеҚызылЖебебауыздалыпеді.Сол

арағаҚамбаратаныңқанытөгілген.АнабұтаныңтүбіндеРысқұлбайлаулыжатқан.Солбір

жаздыңайлытүніСаймасайалдағықыстадәлосыжердетабыттажататынын,өзінің

підиясынаешкімшықпайқоятынынойладыдейсіңбе?

Имамтығырықтаншығудыңамалыніздеп:

–Уа,Анарбаймырза,ағаңныңпідиясыболсындептағыдадұғаоқимын.Түсіндіңбе?–деді.

«Мұнымдыескерусізқалдырма»,–дегеніол.Имамныңжетегіндебірқаракететіншығар.

Дүние-боқтыжеккөрмейтіннебірқорқаулардыңөзіболыстыңбарбәлесінөзмойнынаартудан

қорыққанда,имамретінтауыптұр.Өлеңдіжердеөгізсеміреді,өлімдіжердемолдасеміреді

дегеносы.

Ақырысоңындамүсәпірбіртөбешікқалаберді,жанындажанбаласыаялдамады.«Ақиық»

атанғаналпауытболыстыайналайынағайынжерошақтайобағақырынансалыпкіргізіп,

ахиреткешыдамсызшығарыпсалды.Бәрідеқаралыауылғаасықты.Ендігібөліссонда.

***

Таубасынанбейсеубетбіреуқараптұрса,болысауылынажаушапқанекендереді.

«Ой,бауырымайлап»атқойғанлек-лектоптарелшетінежетеберіп,аттарынанаунаптүсіп,

марқұмныңордасынақарайасықты.Еңкілдепшынжылапжүргендерідебар,көздерінетүкірік

жағыпалып,ойбайлапжүргендердебар.

Болыстыңорыстарсалыпбергенеңселі,көкшатырлыүйінешымалдайқұжынағанхалық

сыймайтынболғансоңқыстаболса,жағалайкиізүйлертігілген.Ортасынаотжағылған,жан-

жағынакілемтұтылған,еденінеқабат-қабаттекемет,оныңүстінеқабат-қабаткөрпелер

төселгенүлкенүйгеболыстаржиналды.Қақтөргеоязотырды.

Оязортажастағы,кеңмаңдайыжалтырбаспеншекарасызжалғасыпкеткен,кішкенеорақ

мұрны,шоқшасақалыбаршегіркөзкісіеді.Шағынбойлы,иығықушиыңқыкісініңеңсесін

биіктетіпалтындағаншашақтыэполеттеріжарқырайды.Сарытүймелердіңәрқайсысында

айбындысесұялапжатқандай.

Қазағажиналғанқырықбірболыстыңбәрінінназарыоязда.Оданбұрынсөзбастауғаешкімнің

батылыбармас.ОнекіқабатордалыүйдіңішіндеболысемесТұқымбайменАнарбайбар.

Анарбайөлгенболыстыңінісіретіндеқатысыпотырда,Тұқымбайменболыстандәрежемкем

емесдепкеудегесалыпкеліпотыр.Алшындығындаекеуініңдеояздыңкөзінетүсіпқалу

әрекеттеріндезәлімесепбар.

Анарбайқаттықайғырған,мынаөлімөзегінөртепкеткенсияқтыкөрінгісікеледі.Бірақ

зымиянкөзгеоныңүһілегеніненкүйіктіңжалыныемес,басқалепсезіледі.Бұлөлімойламаған

жерденАнарбайғаекіолжаныбірденүйіп-төгіпбересалғалытұр.«Ендікімболысболады?»–

дегеносыотырғандардыңбәрініңкөмейіненатқылағансұраққа:«Саймасайдыңтуғанінісі

Анарбайбар»,–дегенжауапжәнекөпкөкейдеұялап,ұшқалытұр.

Екіншіден,Саймасайдыңәліжаулығыалынбаған,бетіашылмаған,шымылдыққаенбейжатып,

қаражамылғанжесіріНүкетайсұлудыңбірден-бірәмеңгері–Анарбай.

Осыекіжайкөзалдынанкөлбеңдеп,жүрсе-тұрсакетпейқойып,әлітопырағысуымаған

ағасыныңбейнесінкөлегейлейбереді.Кейбірсәттеосыншамажұртболыстыңөлімінеемес,

Анарбайдыңтойынажиылғандайсайқалсезімбойынбилеп,ойынтұмандатып,Анарбай

әрекідіккөңілденіпкеткеніндебайқамайқалады.

Тұқымбайдыңтұрқыбасқа.ӨткенсайлаудаСаймасайменалысқан.Сайлауданкейінде

жасырынболсын,ашықболсынталайсайысқан.АқырсоңыҚызылЖебеніңдауынабарып

соққан.ҚызылЖебеніңжоғалуыоғанәліжұмбақ.Мынажайсаңдарменқасқаларқазірбәрі

қабырғасыкүйрегендайқайғырыпотыр.Бірақ,бұлардыңарасынанСаймасайдың,қастарыда,

Тұқымбайдыңдостарыдатабылады.Ояздыңосалжеріндөпбасатындостарынандәмелі.

«Тіріміздежүзшайысқанмен,өлімніңжөнібірбасқа»,–депбетпақтықпен,аралдындаөзін

тазатұтып,қазірТұқаңтұғырлыотыр.

Азалыжиындаосындайкөзгекөрінбесәзәзілдерарбасуыбареді-ау...

Үлкенүйгесамаурынсоңынансамаурынсүңгіпжатты.Даладақазылғанжерошақтарданжас

еттіңбуыбұрқырап,исімұрындықытықтады.ӨліәруаққабәріненқорлығыоныңБибісара

бәйбішедентуғанжалғызыҚалдыбектіңқайғысызқалпыеді.Ауыснеме«әкемөлді-ау»деген

қаперіндежоқ.Екісаныншапаттап,жерошақтардыңарасындаарсалаңдапжүр.Ауылдың

балаларынаайқайлап:

–Иә,сендернебілесіңдер?ҚызылЖебеніәкеліпқамапқойды.Әне,анауүйде.Өй,Қызыл

Жебенібілмейсіңдерме?МеніңЖәкемдіатқанРысқұлдыңбаласыше?СоныңатыҚызыл

Жебе.Жоқ,бәйгегешабатынатемес.Кәдімгібала.БәйгегешабатынҚызылЖебеқұсатыпбұл

баланыдасояды.Иә,көресің.Осыданайтпадыма?Әне,Мақашқарауылдапжүрғой.Қасына

жолатпайды,–депсампылдады.

Киізүйдегілердәлдірлеуайтылғанбұлсөздердітүгелестіді.Тұқымбайбесбиеніңсабасындай

іркілдектұлғасынкенеттіккөтеріп,есікжаққабүкілденесіментөңкерілебұрылып:

–Ой,мынабәтшағарнешатыптұр?Шақыршыбері!–депбажетеқалды.

–Ақылыауыснеме,жәйсандырақтапжүрда,–депАнарбайжуып-шайғанболды,бірақөңі

бөздейбозарып,іріп-шіріптүсердейжансызданыпбаражатты.

Болыстаріштерінен:«Апырмай-ай,сұмдықекен,расболса,Саймасайдызауалұрғанекен»,–

десіп,іштерінжиыпқалды.Бірақөлімүстіндеқұйыншалықтап,ұшқыннанөртшығарып

жібермеудіңамалыменоязтезәңгімебастапкетті.Империяныңқазіргіауырхалін,жапон

соғысынанпайдаболғанын,управительмырзаларсондайларғасақболуынескертті.

Оязсөйлепотырғанда,Тұқымбайсыртқақұлақтұруменболды.ОлендіҚызылЖебенің

жамандыққаұшырағанынакөзіжеткендей,бірақөлгенаттыңөлігініңөзіндәлқазір

пайдаланыпқалудыңретікеліптұрғансияқты.Саймасайәулетініңсойқанынансораағызып,

болыстықтізгінінқолдарынанжұлыпалу.БірақҚалдыбектіңүніөшіпқалды.Біреррет

тұншығабақырғаныбайқалғандайболды.

ҚалдыбектіМақашжелкесіненбүріп,аузынбасып,әкетіпқалыпеді.

–Әттеген-ай,әлгібаланедепкетті,а?–депТұқымбайжақсылардыңназарынқытығықатты

әңгімегетағытартты.

–Сұмдыққоймынау!

–Оу,Тұқа,сабыретіңіз.Ұлықтыңсөзінбөлмеңіз,қайдағыбала-шағаныңсандырағынқайтесіз,

–депқалдыШамалғанныңболысыДатмырза.

ДаттыңоязғаықпалызорекенінбілетінТұқымбайқұнжыңдап,тынжысыбарадамдай,

қозғалақтапқойып,үнісемді.

Бірқайғығатағыбірқайғы–арқайғысы,адамгершілікқайғысыжамалғандайбатагөйқауым

қалжырап,қаусапқалғансияқты.

Сөйтіп,сарысутамғансүттейсөзіріп,арағаазынауықкүдіккіріп,берекекетіпотырғанда,

үйгеүсті-басымұздайформакигенәскериадамкіріпкелді.Үйдіңішіүрпиісіпқалды.

–Жоғарымәртебелімырза,–олқалттұрып,қалшылдайсөйлептекоязғақарап.Басқаларды

көзінедеілгенжоқ.–Вице-губернаторОсташкинмырзақолқойғанжеделдепешаны

тапсыруғарұқсатетіңіз.

Офицеркөкмәуітшинельжеңініңқайырмасынақыстырылған,сүргіштептастағансүрпакетті

оязғаұсынаберді.Оязпенснесінкиіп,пакеттіашқанда,керегеніңастындакүнкөрмейөскен

шөптейарықбоп-бозсаусақтарыдірілдегендейболды.Мұныбағыпотырғанболыстар

состиысыпбір-бірінеқарады.ТіптіТұқымбайдаөзуайымынұмытыпкеткендей,өзіненбұрын

сақалыербиіп,алғаұмсынатүсіп,үнсізқалған.

–Вотдьявол!–оязхрометігініңқонышынқолыменсартеткізіп.–Адамемес,бұлнағыздию.

Әлгіприставқайда?Шақыртез!Мырзалар,–одансоңотырғанқауымғақарап.–Бізөзікеледі

дептосыпотырғанРысқұлЖылқайдаровужегубернаторғаарызайтыптаүлгіріпті.Түрмегеөз

еркіменбарыптүсіпті.СіздіңқолыңыздатұтқындаотырғанбаласынВерныйоблыстық

түрмесіне,өзініңқасынаалдыруғарұқсатбергізіпті.Міне,бұйрық.БаланытезВерныйға

жеткізукерек.

–Сондақалай,мырза?Меніңағамдыатыптастап,ешқайсысыныңшекесідеқанамайқұтылып

жүребермекпе?–депАнарбайтуысқаныныңнамысынжыртқанболды.

–Ешкімдеқұтылғанжоқ.Өкіметтіңтүрмесіндеотыр.Заңбойыншажазасыналады.Сот

шешеді.

–Сондақайсотшешеді?Жайсотпа,әскерисотпа?–депқалдыЖайылмаболысыНарсұлтан.

Басқаболыстарбұлсұрақтыңмәнінетүсініңкіремеді.Бірақсырбермеді.Нарсұлтанның

өздеріненөресібиіктеуекенініштеймойындасты.Жайсотпенәскерисоттыңайырмасынбіле

алмайдал.

Бұларасыояздыңөзінедебеймәлімболыпшықты.

–Мырзалар,менаттанайын.БұлсұрақтыВерныйғабарашешерміз.Қылмысөтеауыр.Әділсот

өзшешімінайтады,–дедіояз.

Нарсұлтанболысалдығаұмсынатүсіп,қолкөтерді.

–Жоғарымәртебелімырза,Сізәрине,бізпақырданәлденешеесеартықбілесіз.Албіз,сіздің

қызметшілеріңіздіңпайымдауынша,бұлжайөлімемес.Қылмыс–жайқылмысемес.Мұның

салдарықиынболыптұр.Егерім,осыданРысқұлеңауыржазаалмаса,мынабізгедеқиын.

Негедейсізғой.Бұлөтезияндыүлгі.Ертеңбіздідепытырлатыпатыптастамасынабізкепілдік

береалмаймыз.Бізөкіметадамымыз.Біздіңдежауларымызбар.Бұзықтарәрелдентабылады.

Алоларауыздықталып,тыйымсалынбаса,алдындағыүлгісіРысқұлдыңәрекетінқайталап,

қауымбүлінеді.Албүлінгенжердібүтіндеуқиынекенінсізбізденгөріжақсыбілесіз.

Сондықтанменмынаотырғанқырықболыстыңатынан,бұларменіқолдайдыдепсенемін,

Рысқұлдыәскерисотқаберіп,еңауыржазақолдануынтілередік.Осыөтінішіміздіескерсеңіз.

Басқалардыңсанасына«әскерисоттың»мәнісіендіжетіп,бәрідеқойшамаңырапқояберді.

–Дұрысайтады!

–Біздіңдеталабымызсол!

–Өлімжазасынакесілсін!

–Басқабұзықтардыңжанытүршіксін!

–Болысқаоқатудегенбұрын-соңдыболмағансұмдық.

–Тыйымсалынсын!

«Болыстұрмақ,Россияныңпатшаларынаоқатылғанынбұлтопастарбілмейді-ау»,–депішінен

күлдіояз.

–Жә,мырзалар,бұлталаптарыңызорынды.Бірақорысмақалыайтқандай,құрсөздіқағазға

тігіпқояалмайсың.Сондықтаносыарыздарыңыздықағазғатүсіріп,қолдарыңыздықойып,

мөрлеріңіздібасыпберіңіздер.Кәне,әлгітұтқынбалақайда?Алдырыңдар.Бізаттаналық,–

дедіояз.

Оязбасқаларсияқтымалдасқұрыпотыраалмаушыеді.Сондықтанастынақосжастықты

бүктепбасып,басқаларданбиікотырған.Қазіролорнынанжеп-жеңілкөтеріліп,тіп-тіктұрған

кезде,болыстаржағықолдарыменжертаяныпбарып,екі-үшұмтылыпәрең-әреңкөтерілді.

Дастарқанжиналмайжатып,барлығыжапырылыпояздыңсоңынантысқабеттеген.Тұрарды

алдынасалыпМақашкележатқан.

–Рысқұлдыңбаласымынаума?–дедіДатболысқолынкөзінекөлегейлеп.

–Ажалыжоқекениттіңкүшігінің,–депкіжіндіболыстартобынасырттанқосылғанТаубай

старшын.

Тұрғантоптыкиіп-жарып,быртықТұқымбайТұрардыңжанынабарды.Баланыңбетінеежірейе

қарапқалып:

–СенінегебалаларҚызылЖебедейдіа?Айтшы,–деді.

Балакілеңоқа-зерлікиімкигенүлкендердіңортасындажүдеукиінгенжалғызөзіекенінкөріп,

қорланғандайболды.Бірақосыншамаығайменсығайлардыңназарыөзінеауыптұрғанын

аңдап,бойынжиыпалды.Тастүйіліптұрып,Тұқымбайдыңіріңжиектегенжанарсызкөзіне

бұқпайқарап:

–ҚызылЖебежүйрік.Мендежүйрікболғымкеледі,–деді.

–Қарайгөркөктүйнекті!

–Айылынжимайтұруынкүшіктің!

–Боларбалабоғынандеген.Мынауболатынбалағой,–үлкендербастарыншайқап-шайқап

қойды.

–СенҚызылЖебенікөріппеедіңөзің?–дептөндіТұқымбайбаланыңүстіне.

–ЖаздаҚаракемердеасболғандакөргенмін.КөкемҚызылЖебегемініпкөкпарсалған.

Тұқымбайдыңұмытшақесінеендібәрітүсті.СолжолыРысқұлСаймасайдыңсағынсындырған.

МынатұрғанМақаштанкөкпардыжұлыпалып,Тұқымбайдыңкөмбесінесалымсалған.Содан

шығар,Тұқымбаймынатүрмегекетіпбаражатқанқаршадайбалағакенетрақымытүсіп,

басынансипады.ӘлдеәкесініңСаймасайдыөлтіргенінеризалығынжасыраалмадыма.

–Алдабайғұс-ай,–депаяғанболды.

«Адуыншалалжығаншығар»,–депбасқаларбұләрекетінқұптамады.Біраққаншақаратас

жандарболсада,Тұқымбайғадауыстапренішайтаалғанжоқ.Текоязғана:

–Пристав,баланыатқамінгіз!–депбұйрықберді.

Оязөзнөкерлеріменатқақонғансоң,болыстардақонақасығақарамай,шартарапқатарай

бастады.Тарқаралдындаоязғаарызжазыптаүлгірді.

«РысқұлЖылқайдаровтекбірболысқағанақарсышығыпқойғанжоқ.Олсоныменбіргеақ

патшаныңзаңына,әскеригубернатордыңжәнеСіздіңжарлықтарыңызғақарсышықты.

Сондықтаноныәскерисотқаберудіталапетеміз.Егербіздіңосыөтінішімізескерілмесе,онда

бізөзімізгесеніптапсырғанқызметіміздіқауіпсізатқараалмаймыз.ЕгерРысқұл

Жылқайдаровәскерисотқаберілсе,ондабұлхалықүшінүлгіжәнебасыбұзықадамдарды

ауыздықтауболареді.1-қаңтар1905жыл»,–дейкелебарлықәкімдерқолдарынқойып,

мөрлерінбасты.ЕңбіріншіболыпШамалғанболысыДатарапшалапқолқойды.Соданкейін

Жайылма,КішіАлматыболысы,Мойынқұмболысы,Қарасуболысы,Түргенболысы,Іле

болысы,ТүстікБалқаш,ТауқұмБалқаш,Ұзынағаш,Құрам,БатысҚастек,Тау-Жалайыр,

Арасан,некерек,қырықбіруправительтізілді.

Қызды-қыздыменТұқымбайдабармағынбасыпқалды.Рысқұлдакегікеткендіктенемес,

болыстардыңтізіміндежүргендіүлкенырыметіп,ішінен:«Е,әруақ,қолда,қолда,қолда!»–

депүшқайталады.

ҚырықбірболысқолқойғанарызбенВерныйуезініңначальнигіГеоргийАлександрович

СорокинәскеригубернаторфонТаубеніңқабылдауынакелген.«Рысқұлісі»депаталатын

жағдайфонТаубегежететаныс.Вице-губернаторОсташкинмырзаегжей-тегжейлі

түсіндірген.Қазіруездначальнигініңатынажазылғанарызалдынакелгенде,«Рысқұлісінің»

өзіойлағаннанәлдеқайдакүрделірекекенінсезді.«Мененгөрінаданболыстаркөреген

болмасанетті.Шынында,РысқұлжалғызСаймасайғағанаоқатқанжоққой».

ГубернаторфонТаубебұлойыноязғасездірмеугетырысты:

–Әрине,управительдердіңқаупіорынды.Мендесолайойлаймын,ГеоргийАлександрович.

Рысқұлқатаңжазаланбаса,басқабұзықтардабаскөтеруіәбденмүмкінғой.ІшкіРесейдегі

жағдайанау.Кешегі«Қандыжексенбіден»кейінбүлікөршіпбарады.Солбүлікбіздің

аймағымыздандашығыпкетпеуінекімкепіл.Алдыналукерек.Мынауправительдерақылсыз

адамдаремес.Олардыңадалқызметшілерекеніносыдан-ақаңғаруғаболады.Бірақ...Георгий

Александрович,әскерисотЖетісугуберниясынатаралмағанғой.Мұнысізбілесіз.Сондықтан

бұлмәселенішешусіздіңде,меніңдеқолымнанкелмейді.Әскерисотпенсоттауүшінтек

Түркістангенерал-губернаторыныңрұқсаты,бәлкім,тіптіРесейимпериясыныңәскери

министрініңрұқсатыкерекболар,–депфонТаубекреслоғашалқаяберді.

Креслотұсындаимператордыңүлкенсуретіілулітұр.НиколайIIқылыштыңқынабынатаянып

алған.Мұртыедірейіп,көзібедірейіп,қайқырынанкелсеңдеөзіңетікқарайды.Жартықұдай

осы.Бәлкім,құдайданарыболмаса,беріемес.Ұлан-байтақимперияныңжекедарамонархы.

ГубернаторфонТаубепатшағаеліктейтін.Шашындасоныкіндейқырықтырып,мұртында

солайбастыратын.Тіптіқажетіболмасадабелінеқылышасынады.Креслоданшалқаябере

солқылыштыңсабынатаяныпотырады.Бірақосыншаайбыныменкішкентайбір«киргиздің»

ісінөзішешеалмауыояздықапаландырады.

–ТашкентпенПетербурғамазаламай-ақөзімізғанаың-шыңсызтындырасалмаймызба?–деп

қалдыояз.

–Жоқ,ГеоргийАлександрович,ойланбайайтасыз.Рысқұлдыңбасыналасалуоңай.Одан

ештеңеөнбейді.Әңгімесолжазаныжұртқажарияетуде.Алжарияетуүшінжоғарыдағыдай

санкциякерек.Мәселеніңөтемаңыздыекенінайтыпменгенерал-губернаторғахатжазайын.

Жауабықалайболадыіссолайшешіледі.Келістікқой,ГеоргийАлександрович.–Әңгіме

осыменаяқталғанынаңғарғаноязорнынанжылдамтұрып,губернаторғабасыниді.

–Саутұрыңыз,ГеоргийАлександрович,–дедігубернаторкреслодантұрмастанқолынсозып.

Оязшығыпкеткенсоң,қоңырауқағып,адъютантқа:

–Осташкинмырзакірсін,–деді.

Вице-губернаторкіріпкеліп:

–СлушаюВас,–депқалшиыптұрыпқалды.

–МихаилЗахарович,енді«Рысқұлісімен»тікелейсізайналысасыз.Меніңатымнангенерал-

губернаторғахатдайындаңыз.РысқұлЖылқайдаровқаәскерисотүкіміншығарып,16-

статьяменсоттауғаболармаекендепістіңмән-жайынтүгелбаяндапжазыңыз.Болыстардың

арызытуралыдаайтыңыз.Хатдайынболғансоңмағанқолқоюғаәкеліңіз.

–Құпболады!–дедівице-губернаторОсташкин.

***

АрағааптасалыпТашкенттен,генерал-губернаторданжауапкелді.АдъютантфонТаубеге

құпияекіхаттыашпастанұсынды.Біріншіконверттіашып:

–Нн-да,–дедіфонТаубехаттыоқыпболып.

«16-статьябойыншаәскерисотпенсоттауЖетісугуберниясынажатпағандықтан,Рысқұл

Жылқайдаровтыәскерисотқаберумүмкінемес.Соныменбіргеоғанқатаңырақжазақолдану

үшінжергіліктісотқанұсқауберіңіз»делініптіхатта.

ФонТаубеекіншіконверттіашыпшұқшияды.Хаттыңсолжақшекесіне«Генералгубернатор.

№0121.

Екіншішекесінде:Құпия

Жетісуболыстарының

Әскеригубернаторына»

16-көкек1905жыл,Ташкентқаласы–депжазылғанжазутұр.Оданәрімәтінкетеді:

«Меніңалғанмәліметтерімбойынша,соңғыкездекиргизауылдарыныңарасындакейбір

толқуларбайқалғансияқты.Бұлсірә,үкіметкеқарсыорталықтажүріпжатқанзиянды

әрекеттердіңәсерінентусакерек.Сондықтанда,жоғарымәртебелімырза,өзуезд

начальниктеріңізге,учаскелікприставтарғатәртіпберіңіз:көшпенділергеқатаңбақылау

орнатылсын,халықтыбүліккешақыратынсенімсізадамдарбайқалса,дереубізгехабарлап

тұрыңызжәнеәлгіндейкөшпенділердіңарасынаналастауғаәрекетжасатыңыз...

Генерал-губернатор».

Қолқойылып,мөрбасылған.

ФонТаубеекіжұдырығынамандайынтірепотырыпқалды.«Түсінбеймін,–дедіөзінеөзі,–қой

аузынаншөпалмайтынмомынЖетісудепбұлөлкегеөздеріәскерисотпәрменінтаратпайды.

Сөйтетұракиргиздарарасындатолқубайқалады,абайлаңдар,–дейді.Әрине,абайлаймыз.

КүнікешеЖайылмаболысындабіртопбелгісізкиргиздарурядниктіөлімшіетіпсабапкеткен.

АлЖайылмауправителіНарсұлтанбізгееңсенімдіадам.

Соныңжеріндеәлгіндейоқиғаболыпжатқандабасқаларданнеқайыр?Верныйдыңерлер

гимназиясындаүкіметкеқарсымарксшілдерұйымыбіразжылданберіөмірсүріпкеліпті.Тіпті

солұйымныңбірмүшесі,гимназияныңкешегітүлегіМихаилФрунзедегенПетербургтенбір-

ақшығып,«Қандыжексенбі»оқиғасынақатысқан.ҚазірИваново-Вознесенскідебольшевиктік

насихатөртінлаулатыпжүргенкөрінеді.Бізгеорталықтансаяситұтқындардыайдайды.Ал,

оларболсамұндағыелдіңбасынулайды.Сөйтетұра,Жетісудағыәскерисоттыңүкімі

жүрмейді.Логикақайда?».

ФонТаубежезқоңыраудыәдеттегіденқаттықаңғырлатты.Сыптайадьютантсақпандай

атылыпкірді.

–Барлықуездердіңначальниктерінертеңтаңғысағаттоғызғашақырыңыз.Бәрін!–дедіфон

Таубе.–да,қалажандармериясыныңполицмейстерің,облыстыңтүрмебастығын,округтықсот

председателіншақырудыұмытпаңыз.

ФонТаубееменағаштансоққанқомақтыкреслоданырғалатұрып,терезеніңалдынабарды.

Губернаторбағындааташтаржасылпүлішкеоранып,нешеалуанқұстарсайрап,арықтансу

сыңғыр-сыңғырқоңыраулатыпағыпжатыр.Бейіштіңбағындай.Эдембағындай.«БірақЭдем

бағындадабейбітшілікболғанемес.Ондаданешетүрлітартысөткен.Бәріалдамшы.Бәрітүс

сияқты»,–депфонТаубетерезеденбетінбұрыпәкетіпеді,императордыңкөзіменкөзатысып

қалды.Императормұныкінәлағандайызғаршашыптұрекен.«Иә,императордыңтағы

сықырлағанкүніменіңтағымтас-талқанболады.Әлгікиргиздарайтқандай:«түйеніжел

шайқаса,ешкінікөктенізде».Жабайытүземдердекейдеосындайданасөздерайтаалады.

«Жабайы,жабайы»депжүріпжалпамыздантүспейік...Революция.Револьверденатылған

оқтайқарыптүсетінқандайқорқыныштысөз.Бұлсөздіңидеясыментүземдеруланса,сойқан

сондаболмасын.Бұлардыңәйелдеріатпентүйеніңүстінентүспейтолғатып,босанабереді.Бір

көтерілмесін,біркөтерілсе–жауынгерлікрухышығандапкететіншатақел.Ал,біз«момын,

момын»депөзіміздіалдаймыз.Бұларғаәскерисотжүргізудіқоспаймыз.Айтпақшы,әлгі

Рысқұл...»

ФонТаубеқоңыраудықолынатағыдаалды.Жіптіктейадъютантқоңырауқағылар-қағылмас

сартетеқалды.

–Осташкинмырзанышақырыңыз.

–Құпболады!

Вице-губернаторатантүйедейнәнкісіеді.Қазынатіккенмундиршақкелмей,киімдіұдайы

жекеұстағаарнайызаказбентіккізетін.Қазандайбасықасқамаңдай,маңғаз.Бірақмұрны

кертіктеу,алиегітымшығыңқы.Сақал-мұртқоймайды.Оныңесесінекүреңқасықою.Қабағы

жардай.Осыншатұлға-түрболатұра,фонТаубенікөргендемаңғаздығыайдаладаадасып

қалып,ебедейсізқалбалақтайбереді.Өзісінемейліншеберілген,үй-жайын,қатын-баласын

мемлекетісідегендеұмытыптакететінпәруанаадам.ФонТаубеніңалдындақасқыркөрген

түйедейқалшылдапқалады.

–«Рысқұлісі»неболыпжатыр?–дедіфонТаубеөзорынбасарына.

–ӘзіршеістіКішіАлматысотынатапсырғанбыз.

–Мынагенерал-губернатордыңжауабыментанысыңыз.Әскерисотқарұқсатжоқ.Істіокругтік

сотқатапсырыңыз.Режиміқандай?

–Жекекамера–қатаңрежим,Жоғарымәртебелім.

–Приходькоғаескертіпқойыңыз:бірретРысқұлдыңтүрмеденқашыпкеткенінұмытпасын.

Баласыдасолкамерадама?

–Иә,Жоғарымәртебелім.

–Округтіксотқаескертіңіз,іскеқатаңқарасын.Бүкілуправительдербіздіңәрекетіміздібағып

отырғанынұмытпаңыз.Болыстардыңнаразылығынақалмайық.

–Құпболады,Жоғарымәртебелім.

–Оян,Тұрар!–дедіәкесі,екітізесінбауырынажиып,екіқолынтізесінеқысып,бүрісіп

ұйықтапжатқанбаласына.Бұрынғыша«Тұраш»демекшіеді,біраққайталап:

–Оян,Тұрар!–деді.

«Еркелетудіңжөніжоқ.Ендіеркеліксененкетті,байғұсбала.Ендісененбалалықтакөшті.

Бұданбылайөзкүніңдіөзіңкөріп,өлместіңқамынойлауыңкерек.Еркелетудіңжөніжоқ».

Бұрынбаласынаймалапжүргендей-ақ,Рысқұлтапбүгіносылайойлады.Онғатолар-толмас

балдырғаншешесізаяқтанып,шерліжетімболдыда,әкесінАлатаудайарқатұтушыеді.

Әкесініңмейірімітүсіпеміренгенкездеріазболатын.Маңдайынансипауысирек.Бірақадамда

айтылмайсезілетінмахаббатболар,ұдайыатүстіндетүнқатып,түсіқашыпжүретінәкесінің

өзінедегенсүйіспендігінбалаіштейсезереді.Тұлабойындағытұлдыры,маңдайындағы

сөнбегенжұлдызыТұрарболатұра,Рысқұлөзінөзітежеп,дәлқазірмейіртөгуденбойын

жиды.

–Тұр!–дедіқаталүнмен.

Түрменіңтүніжаздаболсасалқын.Баланыңжамылғысыжоқ.Шолақбешпетбасынатартса

аяғына,аяғынатартсабасынажетпейді.Іргедетеміртөсекнарбар.Бірақоғанжата

алмайсың.Жатайындесең,якиотыраберсеңортасындағыекітақтайтайыпкетіп,құлап

түсесің.Тақтайлартөсектіңтеміржақтауларынаұшпа-ұшілінген.Нықтұруғабір-екіелі

жетпейді.Бұлтүрмедетақтайдыңтапшылығынанемес,әрине.Ойнақтаптұрсындепәдейі

ойлаптабылғанамал.

Рысқұлендісолекітақтайдытаседенгетөсеп,үстінеТұрардыжатқызды.Өзінетақтайда

жетпейді...Ескітүйежүншекпенәріжамылғы,әрітөсеніш.

Даладажазшығып,дүниежадырағалықашан?!Бірақтасабақтыныңішібіржылымас.

Баланыңбасысияр-симасжалғызтерезеденөмірікүнкөзікөрінгенемес.Оныңөзінбілектей

белтемірменайқұш-ұйқышторлаптастаған.

Рас,күндізаспанныңқиығытөртбөлініпкөрінеді.Ондадатүрегептұрып,есікжақтанқарасаң

ғана.Ал,отырғандакөрінбейді.Терезегеқолжетпейді.Абақтыбөлмеденгөрізынданға

көбірекұқсайды.Шыңыраузынданныңаузыаспанғақараптұрадытой.Таскамераның

терезесідеүйдіңқабырғасынангөрітөбесінежақын.

Абақты–артайланбастар.«Өлгендежататынкөрдесәлкендеу,–депқоядыРысқұл.–Көрде,

бәлкім,бұдангөріжылырақболар.Мұныңмүрдеденбірартықшылығыкөздейболсада

терезесібар.Аспанныңбірпұшпағыкөрінеді.Егерқабіріндедеосылайшакөкаспанның

көздейбіркесегікөрініптұрарболса,өлгенніңөкінішіөтеқаттыболақоймас».

Камераданаспанкөрінеді.Күндізденгөрітүнтәуір.Түндеаспанбұлтсызболса,жалқыжұлдыз

дірілдептұрады.Рысқұлдыңкамерасынакіріпжылынғысыкелгендейжалыныштыкейпібар.

«Байғұс-ау,мұндасонаусеніңаспаныңнандасуық.Басыңатүспегенсоңбілмейсіңғой»,–деп

сөйлесерРысқұлонымен.Ұдайыбір-ақжұлдызтұрады.Одатүнауабережасырыныпқалады.

Қапастааспаннанбасқанекөрушіеді.Рас,түрметүбіндегінаременніңбірбұтағыкөлбеңдеп,

жасылжапырақкөзалдайтын.Надзирателькамераныңтеміресігіндегікөздейтесіктен

сығалап,тұтқыннеістепотырекен,қалайотырекендепаңдитын.СондаРысқұлдыңылғи

түрегептұрыптерезеденкөзалмайқалғанынбайқайды.«Е,бұлнекөріптұрекен?»–дептаң

қалады.Арыойлап,беріойлап,ақырыеменбұтағынанөзгеештеңежоғынбілгенсоң,

надзирательәлгібұтақтықырықтырыптастады.«Ендінеістерекен?»–десе,тізесінқұшақтап,

қатыпқалғанекен.«Өліпқалғанба?»–депкүдіктенгеншеболғанжоқ,тұтқынорнынан

барысшабір-ақатылыпесіккежеттіденадзирательдіңкөзінесұқсаусағынұсынаұмтылды.

Надзирательшошыпкетіп,оқысшегінгенісонша,тардәліздіңартқықабырғасынакегжең

еткізіпбасынұрыпалды.Шүйдесінқолыменсипалапесеңгірепбіразтұрды.

Камераныңтөбесіде,төртқабырғасыда,тортерезесіментеміресігідетұтқынғажауыға

төніп,тынысынтарылтыптұрады.Бірақ,Рысқұлдыңеңжеккөретінітеміресіктегікөздейтесік

еді.Рысқұлазаптыңнебіртүрінешыдап-ақбағар,бірақкөздейтесікдегбірінқашырады.

Тесіктенжылт-жылтаңдушыкөздеркөрінгендешықшытыбұлт-бұлтойнап,тісішықырлап,

әлгіұрыкөздердішұқыпшығарыпжібергісікеліпжынықозады-ақ.

–«Бұлнәлеттернегеқарайбереді?Тамашакөреме?Жаңағанасұғынқадапкетіпедіғой.

Әлдеменіңмүсәпірхалдеотырғанымдыкөріпқуанамаекен?Оларыңболақоймас!»

Осылайдепөзіне-өзідәтберіп,өзінөрұстағысыкеледі.Сағысынбағанынбілдіргісікеледі.

Кейдесумаңдағансұқкөздердібайқамағанболады.Бірақадамөзін-өзітежейбергенніңде

жақсылығышамалы.Ішінентынғанныңызасы–алманыңөзегінетүскенқұртсияқты.Сыртың

бүтін,ішіңтүтін.

Солтүтінішкесыймайкеткенде,Рысқұлсұқсаусағынқадаптесіккетұраұмтылады.

Артынша,мұндайқызбалыққабойбергенімқалай?–депөкініптеқалады.Дұшпанға

осалдығыңдыбілдірмедейді.

Сөйтіп,жалғызжасылбұтақтағайыпболған.Надзирательонықырықтырғаныкамерағакүн

түсірмейдідегенқамқорлықтанемес,әрине.Қылмыскердіңкөзікамераныңтамұқтайтас,

көрдейқарасұрқабырғасынанбасқабояуғаалданбағаныжақсы.Алтұтқынныңкүндежасыл

жапырақтытамашалап,көзжанарындемалдырыптұрғаны,надзирательтарапынанүлкенсый

болареді.Ондаймырзалықтыңнекерегібар?Түрменіңқожайынышамасыкелсеаспанның

көгілдіртүсінсұп-сұрбояуменбаттастырыпқояреді,амалне,оныістейалмайды.Әзіраспанға

жетерсатыжоқ,рас,кейдебұлттаркөмектеседі.Бірақеңтұнжырбұлттыңөзітүрме

камерасыныңтүсіненәлдеқайдаашық.Надзирательшамасыкелсетүндеқалтыраптұратын

жалғызжұлдызғабалшықжағыпқояреді.Әзіроныдаістейалмайжүр.Әрине,еңқызығы,

жалғызкөздіәйнектітарсжапқанғой.Бірақолтүрменіңережесінежатпайды.Бірғанаамал–

тортемірдінеғұрлымжуаныраққағу.

Терезеніңкөзінбітегенмен,көңілдіңкөзінқалайбітерсің.Адамныңайтыпболмасғажап

қасиеттерініңбірі–көңілкөзіғой.О,оныменмыңтүрлібояукөругеболады!Оларқылысонау

сағымтаулардыңаржағындажатқанТүлкібасты,КемербастауменКүмісбастаудыкөре

аласың.Дәу-БабаныңсыртындағыИірсуменАқсудыаралайсың.МыңжылқыменМақпал

жайлауын,Ұлартауыншарлайсың.Кісінегенжылқы,шіңгірлегенқұлындар,үйездегенбиелер,

маңырағанқой,мөңірегенсиыр;заузақоңызыәндеткентүндер;ақсүйекойнапалқынғанқыз-

бозбала,айлытүндегіалтыбақан;қанталапбарыпбатқанкүн;күнніңбатысынаншығысына

дейінқызғылтымбояуғамалынғанбұлттар;шығаркүнніңшаншылашашырағансәулесі,ақбас

таулардыңалаулағаншындары;ДауылбайтоқалдықкатартыпалғанӘсемқыздыңжәудіркөзі;

жылқышыРысқұлдыкөргендеалаулапалажөнелетінсолӘсемніңалмабеті...бәрідекөз

алдында.Бұлкөріністердінадзирательешуақыттада,мылтықпенде,найзамендеқуыпшыға

алмас.

Тасқапастыңқұрсауындаотырғанныңөзіндеадамныңкөкірегініңтерезесінетемірторқаға

алмайсың.Оданкүндіде,аспандыда,жасылжапырақтыдатасалайалмайсың.

–Тұрсаңшы,Тұрар!

Балаұйқысынқимай,ыңырсып,бүрсиіпжатады.

–Қазір,көке.

Түрмекамераларыныңбәрімұндайемес.Бұданбірмысқалболсадатәуірлерібар.Бірнеше

кісілігіде,тіптібірқоратұтқынжататыныдабар.Тұп-тұтастастанемес,қыштан,тіптідомбаз,

қамқыштансоғылғанкамералардакездесер.

Рысқұлкамерасы–санаулытасабақтыныңбіріеді.Мұндатекасақауіптітұтқындар,патша

тіршілігінебарыншазиянкес,зорқылмыскерғанаотырғызылады.

СондайқылмыскердіңбіріШілмембетШымырданшыққанРысқұлЖылқайдарұлыеді.Аяқ-

қолынкісендеп,алғашосытасқапасқажекелепкіргізгендемыңдатоғызжүзбесіншіжылдың

басыболатын.

Осытүрмеденбірретқашыпшыққанәдісінесалыпабақтыныңастынтеспеккеәрекетжасап,

қараңғыдаіргегетырнақсалыпкөріпеді,көбесісыдырылыптүсежаздады.Саусақтарымұп-

мұздайтасқатиіп,көбесіжапырылып,шып-шыпқаншықты.

Ертеңіненадзирательоныдәретханағашығарыпбаражатыпсаусағындағықандыбайқап

қалып:

–Байқа,бәлем!Бұлсағанөткенжолғыкамераемес,–депайызықанғандайқарқ-қарқкүлді.

Бұлжолытүрмеқызметкерлерісақболды.Рысқұлдыңкімекенінтаныпқалған,қойқораға

қамапқойсаң,абақтыосыекендеп,тырпетпейжатаберетінаңқауқазақболмайшыққанына

көздеріжеткен.

Таскамерағақамалғансоң-ақРысқұлісініңоңалмасынсезген.Жазажарлығыкөпұзамасдеп

текүткен.Өлімжазасыболама,каторгаболама,–көпкешікпесдепеді.Бірақжарымжылдан

асты,ісәлішешілмейжатыр.Екіиығынаекікісімінгендейшомбал,қолданқұйғандайшымыр,

өтеқарулыеді,абақтысорыптастады.Қызыл-күреңжүзібасындағытозғанаққалпақтың

түсіндейкүннен-күнгеқуарыпбарады.

Аққалпақдемекші,оныңжанысіріекен.Қаншажылболған,құдай-ау,туғанжеріТүлкібастан

кетержылыҚатшагүлжеңгесітігіпберіпеді.Топырағыңторқаболғыр,солҚатшагүлдіңде

сүйегіәлдеқашанқурапқалды.Рысқұлендіойлаптұрса,тұлабойындатуғанжерденқалған

жалғызбелгіосытозғанқалпақекен.Басқаештеңесақталмаған.Ешбелгіжоқ.Бәрітозған,

бәрініңкүніозған.Енді,міне,басынанбұлтарылмайауырдандаауыркүндертуды.Ноқта

сыймасқайранбастыңендіқайшұңқырдақаларын,аққалпақтыңқайдашірірінбірқұдайдың

өзібіледі.

Сірә,әкімдероныосытаскамераныңішіндешірітер.Соттытымсозуларынақарағанда,бәрі

ықтимал.

–Тұрағой,Тұрар.Менсағанжағдаяттытүгелайтыпберейінде.Мынажендеттерменібір

жайлықылатынуақыткеліпқалды-аудеймін.Сенбәрінестіпалғаныңжөн.

Кіріашылмағанбөздейболыпаспанныңсәл-пәлағарабастағаныбайқалды.Ендісәлденкейін

надзирателькеліп,теміресіктітеуіпашып,Тұрардыалыпкетеді.Қаршадайбалатаң

қараңғысынанқорасыпырады.Оданкейінкүймегеатжегіп,түрмебастықПриходько

мырзаныңбалаларынгимназияғаапарыпсалады.ОданоралғансоңПриходькомырзаның

отынынжарып,күліншығарады.Күнібойытынымсызжұмыстанқалжырап,камерағақайтып

келгенде,әкесініңәңгімесінтыңдауғашамасыкелмейқұлайды.

–«Ұйқысынқимайаяғанмен,құдайаямаса,адамдараямаса,бәрібірқорболмайма?!Оданда

бұғанменістіңмән-жайын,түптөркінінтүгелайтыпқалуымкерекқой.Бәлкім,ертеңкеш

болуы.Меніңхикаямдыәйтеуір,бірадамбілугетиісқой.Кейінгілербұлшытырман-шырғалаң

істісоттыңқағазынанемес,өзбаламныңаузынанбілуіабзалшығар.

«Менібұларқарақшы,адамөлтіруші,қанішердейді.ТымболмасаТұрарбілсіншындықты.

Қарақшыкім?Қанішеркім?Жербетіндеқарақшыазба?ӘнесоныңқайсыбірінТүркістанның

генерал-губернаторыөзіқадағалап,тергеубарысындүрбіменқарапотыр?Ол–олма,

Приходькомырзаныңбір«көңілітүсіп»айтыпкеткенінеқарағанда,«ЖылқайдаровРысқұлдың

ісі»туралыТүркістангенерал-губернаторысонауПетербургтегіпатшаныңсоғысминистріне

ақпарайтып,ақылдасуғамәжбүрболыпты.Көрдіңбе,Тұрар,қайқазақтыңісінпатша

ағзамныңминистрітікелейөзіқарапжатыпеді?«Барыпкел,шауыпкелменкүнкешкен

кәдімгібарымташы,қарақшыболса,оныменқұдіреттіөкіметөстіптәжікелесіпжатарма?».

Шындықтыбілетінбірпенденіңболғаныжөн.Оныосыжалғызұлынанбасқағаағынан

жарылып,ақтарылып,айтаалмас.

–Тұр!–депдауысоқысшықты.БұлдауысТұрардығанаемес,ойорманыныңнуындажүрген

өзіндеоятыпжібергендейқаталестілді.Балакөзінуқалады.Бірерретесінепалды.

–Тыңдапотырмын,әке.

–Бұлбылай,–дедіРысқұлсөзбастап.

Таңқараңғысытасқабырғалардытарылтатүскендейтүксиді.

Рысқұлдыңой-қиялықамауданшығып,ата-бабаларжеріншарлапкетті.

–Тыңда,Тұрар.МеніжұртСаймасайдыөлтіргенбұзықдейді.АлСаймасайданбұрынне

болғанынбілмейді.Саймасайсойқанынанеәкеліпсоққанынанықтамасаменкөрдедетыныш

жатаалмаспын.Мұныңөзібылайболғанеді,шырағым...

***

Дәу-Бабаныңдөңкиіпжатқанжотасынайсәулесішалықтапөтті.Оңтүстік-шығыстан,

Жабағылыжақтан,сірә,айтуыпкележатсакерек.Қараңғытүндетүксиіпжатқантаудыңтүсі

жылығандайеді.Дүлейтүнекақшылсәуледенқұйрығынқысыпқашқанқасқырсияқты.

Түнектіңтүсісуық-ты.ТүнжамылғанДәу-Бабажарықтықжалғыз-жарымадамғақорқынышты-

ақ.

Ара-тұраүкіүһілеп,әлдеқандайбелгісізқұсжанұшырашар-ретеқалады.Тауқойнауытүн

баласынажұмбақжұлқысумен,белгісізшу,қырқысуменөтеді.Түнқарақшыларытыныш

дүниеніңшырқынбұзып,өзіненәлсізжүгіргенаң,ұшқанқұстыңсорынқайнатып,жылы-жылы

қанынқылғытып,қутамақтыңқұлдығындажүреді.Ышқынғанүкі,жаманжапалақ,қаратілеу

байғызмынашөгіпжатқантаудыңтоғай-тоғайжынысынатолыпкететінсияқты.

Рысқұләубастасұмдықдауыстарданшамалысескенген.Қаншабатырболсаңдатүнішінде,

айдалада,жападан-жалғызтұрғандабайғыздыңсұңқылынантұлабойыңазаболар.Қас

қылғандайБердіқұлдатезоралақоймады.Құлақтағысуөлімсіреп,бір-аққасыққалып,үзіліп

баражатқансоңағасыШәңке-бастаудыңбасынабарыпқайтпақболған.Сірә,Дауылбайауылы

судыбұрыпалсакерек.Кешеғанасолауылдыңақсақалдарыменбаталасып,Шәңке-бастаудың

суынкезекішпекболыпкелісіпеді,СәліктердіңішіндебүгінгітүнсукезегіЖылқайдардың

балаларынатиген.АғайындыБердіқұлменРысқұлтарысуаруғашыққан.Ағайындыүшеудің

кенжесіМолдабеккедейауылдыңқой-ешкісінкүнбойыбағып,діңкелепкелгенсоңтүнгісуға

алыпшығуғаағаларыобалсынды.

Рысқұлғасалса,тарыегіп,торғайқорыпжүргісіжоқ.Есіл-дертіДәу-Бабаныңаржағында

жатқанИірсуда.Иірсу–Ақсу-Жабағылыныңқақпасы.ОлжердідеДауылбайжайлайды.

Иірсу–шұратжайлау.Жан-жағытау.Тауғашығыпкетіп,тастан-тасқасекіріпкекілік

іздегенніңөзінеғанибет!

ЖылқайдарДауылбайдыңжылқысынбағареді.Егерәкесіжылқыбақпаса,Рысқұлатқамұнша

есікетіпқұмарболмастамаеді,түндетүсінен,күндізойынанаткетпейді.

–Сеніңтүбіңеосыатжетпесенеғылсын,–депренжушіедіәкесікейде.Марқұмныңсол

айтқаныкейінкелгендейдеболды...

Еркінесалса,Рысқұлтасбасып,тауасып,кеңәлемніңаясында,Ақсу-Жабағылыныңсаясында,

нуорманменжасылжайлаудыңтөріндежүрудіармандайаңсайды.Иірсуғакетпекшіболып,

бір-екіретоқталыпеді,ағасыБердіқұлжібермейқойды.

Жылқайдардүниесалмағанда,Рысқұлбүйтіпкетпенарқалап,тарықорып,сусуарыпжүрмес

тееді.Басындабостандығыңболатұрып,балақтүріп,балшықкешкенненгөрі,байдың

жылқысынбағып,күні-түніатүстіндежүргенартықсияқтыкөрінедідетұрады.

Дүниешіркін,қилы-қилы.Біреужарлы,біреубай.ДауылбайдыңжылқысыАлатаудыңалқымын

түгелалыпжатыр,алРысқұлсияқтыер-азаматтааяқлауболарлықжамантайдажоқеді.Осы

жақындағанаКорниловкаданөткенсолдаттардыңбракқашыққанбіратынамалдапқолға

түсірген.Әскериатақалтекешалыс,мойнықұрықтай,аяқтарысидаңжылқыеді.Азкүнжем

беріп,жоңышқаныңкөрпесінеарқандапбайлағаннанкейінақалтекеатырылыпшығакелді.

БісмілләдепоныРысқұлкөкпарғадасалыпкөрді.Додағажоқ,шабысқашайтандайжүйрік

екен.

Әкебайғұсбалақызығынкөрмейертерекөтті-кетті.«БалаларымӘлімбекбатырбабасындай

күштілерденқорықпайтын,мықтыларданықпайтынасауболыпөссе»,–депармандаушыеді.

ЖылқайдардыңәкесіӘлімбекТүлкібасдуанынаатыжайылғанайтулыбатыр,шабандоз,

палуанбопты.Бірақжалғызаттыкедейекен.АлЖылқайдарможантомпай,момындаукісіеді.

Батырдыңбаласымындепшіреніпотырмай,ағайыныДауылбайдыңқызметінекірген.Кісі

есігіндежүрудіңнеекенінбілгенсоңбарып:

–Екідүниедебір-ақтілегімбар,балаларымкісіесігінкермесеекен,–деуменболды.Алғаны

АйтолдыбәйбішетөменгіТаластағыкедейОйықтыңқызыеді,сонанөзіендітұраалмастай

қаттыауырыпжығылғанда:

–Айтолды-ау,сағанайтарым,мынаүшбаланыбайдыңбосағасынателміртпе.Менолай-бұлай

бопкетсем,Кемербастаудағыағайындардыңарасынабарыңдар!Ахатінімесәлемайт.

ЕшкімгекүнітүспейҚарақойынныңқұнарынаннесібесінтеріпжепжүрғой.Меніңартымда

қалыпбаражатқанүшбаламабіртоқымдайжердібәсіреліккеберсін.Ешкімгекіріптарболмай

солжерденбұйырғаныналып-жепкөріңдер,–депеді.

АхатЖылқайдардыңаманатынадақылмай,адалорындады.Обалынекерек?!Жылқайдардың

жесіріменжетімдерінеҚарақойынныңқарабұйратопырақтыжеріненбәсіребөліпберді.

ШынтуайттапкелгендеҚарақойынғаЖылқайдарбалаларыныңортақболаржөніде,жолыда

бареді.БабаларыӘлімбекбатыразатаАлсайбаласынқанаттығақақтырмай,тұмсықтыға

шоқыттырмай,шонжартұқымдармениықтіресіпөтті.МынақазіргіДауылбайболыстыңәкесі

ҚұлжабайдатқаныңөзіӘлімбектіңайбынынанмысыбасылып,жүніжығылыпТұрареді.

Сөйтіп,бұлшұрайлыҚарақойынғаӘлімбекжәнеСоқырбатырлардыңарқасындақолжеткен.

Әйтпесе,азауылдыңөміріалдынасалыпайдағанмалыжүзгежетпеген,жүзгежетсекүзге

жетпеген.Көбінің-ақ«үрергеиті,сығарғабиті»болмаған.

Соқыр–Әлімбекбатырдыңнемереінісіболатын.ШынатыКерімбекеді.СонауМеркеде

СыпатайбатырдыңасынбергендеқырғызданкелгенТекебатырғақарсысайысқашығарисі

қазақтанешкімтабылмайиәаруақ,иәқұдайлапКерімбекжұлқыныпортағашыққан.

–Өлсем–құнымсұраусыз!–депайқайсалғандейді.

–О,бұкім?Бұқайбала!–дескенелаталары.

–БұТүлкібастанкелгенШымыр-ШілмембетКерімбек!–дескенжұрт.

Сондадүйімел:

–Бәйдібек!Бәйдібек!–депұрантастапты.

Бәйдібекбаласыболғанжер«иә,құдайлап»жүріпКерімбектіңтөсінтоқымментартыпбайлап,

қолынанайзадайұзынайырбақанбергенекен.Айыржағыноңқолыныңқарынатірепалып,

құж-құжқұйқалыбасынорамалменшарттүйіп,астынаапайтөс,жуанбелқарагералпауытат

мініпортағаойнақтапшыққандааржағыАрыс,бержағыАлматы,Албаннанжиылғанжұрт

тағыда:

–Бәйдібек!Бәйдібек!–депаспанастыназан-қазанқылғандеседі.

Сайыстыңсертіжаман.Екеудіңбіреуіқұрбан.Соғанекісайыскердебастігеді.Текебатыр

талайсайыстанұртынқанғатолтырып,аруағыасып,жеңімпазатаныпжүргенкәнігі

сайыскер.Ортадашомбалқараатмініп,төбедейболып,асқақтаптұр.Қасысалбырапкөзін

жапқан.Тап-тақыржалабасышошақтауекен.Керекеңқұсапорамалментаңбаған.Төсін

тоқыморнынаалақыларқанменқабат-қабаттаңыптастапты.Текеніңаруағыасыңқыеді.

Керекеңоныңқасындакөпқораштаукөрінеді.

Бірақаулақтанатойласып,бір-бірінеқарсы,бақандарынұсынашапқанзаматтаКерімбек

кереметтейөзгеріпкенеткүшалып,сескенбейұмтылды.Сайыстаадамнандагөріатқатты

сасқандай.Алдынанжолбарысшапшыпкележатқандайкілттоқтап,шегіншектепкетедіекен.

Артқыаяқтарыбүгіліп,бөксесіменжергешоңқаяжаздапбарып,қайтаданбауыржазып,жер

бауырлапкөсілгендеатемес,мысыққарғығандайәсерқалады.

Солсайыстаекібатырекеуідебірмезгілдеаттарынанұшыптүскен.Мұндайсайыс,әдетте,

сиреккездесетінжәйтекен.Текебатырдыңқараатыныңбасынабақантиіпқұлағанда,

Керекеңніңсолкөзіжазымболыпағыптүскен.СолСыпатайдыңасынанкейінКерекеңнің

даңқыелаузындаСоқырбатырдептаралыпкеткенекен.

Арадажылдарөтіп,ендіқырғыздаржағыөзініңатақтыманабыШабданыңасынбереді.

ШабданыңасындаТекебатырменСоқырбатырқайтасайысып,бұлжолыСоқырТекебатырды

ұшырыптүсірген.Текесоластажантәсілімболған.Қаһарынанқалыңелқалтыраған

ҚұлжабайдатқаҚарақойындыазғанаАлсайауылынаналаалмағансебебібатырбабалардың

арқасыеді.Батырлардадүниеденөтеді.Тіршіліктеешкімненықпағанерлерөлімненғана

өкінішпенжеңіледі.Ноқталыбассолай.СоқырбатырқайтысболғандаҚұлжабайдатқаның

жандайшаптарыҚарақойындыалыпқоймақбопары-беріәрекетжасайды.СондаАлсайдыңбір

ақыны:

Тоспаныңқыстаусалдымбұлағына,

Жоңышқа,атсемірер,құрағына.

Жығылсақұланбарыпжолүстіне

Құрбақақарғыпмінерқұлағына,–

дегенекендейді.

...Дәу-бабаныңкүдірейгенжелкетұсынаналыстағыөрттіңжалынындайбопәлсізалау

көтерілді.Таудыңтулаптұрғантұлпардаймүсінімүшеленіпайқынкөрінеберді.Алаужалдыат

ендікісінепжіберетіндейшапшыптұр.Ендіалаутұсынанбалқығаналтындайбоптолықсып,

толқыпәсемайкөтерілді.Әуелгіекпініаспанғатаутұсынанатыпшыққандайеді,енді

баяулап,маң-маң,паңқалыпқатүсті.Жердіңжүзісәуледенмаужырапқалды.

Айтуысыменәлгібірқоюқараңғылықтатауқойнауынаншыққанащыдауыстарәлсірей

бастады.Түнніңқарақшықұстарыайсәулесіненболсадақаймығып,қалбаңдапұшқандаөз

көлеңкелеріненөздерісескеніп,таларасынакіріпкетугеасығулыеді.

Рысқұлендібайқады.Арықбойыменайдаһарбүктетіліпжортыпкележатқандайарқырап,

алқынып,қақалып-шашалып,айсәулесіненжоныжалтылдапсукеліпқалғанекен.

–«Е,судыБердіқұлберібұрыпсалғанекенғой.Ендіөзідекележатқаншығар»,–дедіРысқұл

жалпақкетпенменқұлақ-құлақтыңаузыннығарлаптұрып.Арындапкелгенасаусуқұрғақ

топырақтықұлақтыбұзыпкетеберді.Рысқұлшымойыпсалыпәлгісуғаәреңиеболыптұр.

Бердіқұлтезіреккеліп,екеулепбумаса,мынатасқынбойбереремес.

БірақБердіқұлкелеқоймады.

Рысқұлағасыкеткенжаққаалаңдапқайта-қайтақарады.Суболсаәлбермейалқындырыпол

барады.Ботанатасқынбойыңдықариды.Балағынтүріпалғанжігіттіңбалтырыншыдатпайтау

суықақсатыпалажөнелді.Суосындайбоптұрғандаекеулепсалсаегінге,тез-ақжайыпалар

еді,қайдажүрбұлБердіқұл?!

Жержарықтықшөлдеп-аққалғанекен,сусіңгентопырақсыбыр-сыбыреткендейболады.

Еміреніп,енесінеміпжатқанбұзаудай:

–Жетікүнжауғанжаңбырдан,желдіріпөткенсужақсы,–депедіағасы.Тарыбиылбітік

шықты.ҚарабұйраҚарақойынтопырағытұқымсепкенненбіраптакейінашаңжасылбояу

тартты.Қосқұлақтаныпжербетінешыққанжасылжапыраққақарападамдар:

–Е,құдай,құдіретіңетәубе?Ырысбергеніңе,несібебергеніңетәубе!–дескен.Енді,міне,сол

тарысабағыжуан,балағысабалақ,кереқарысбастартты.Толысыпкележатқануыздәнін

көтереалмайшашақтыбассалбыраптөмениілді.Тарықызылтұмсықшығарыпқалды.

Амандықболса,осысуданкейінораққадаілінеді.Қырмантолып,қаптолып,қамбатолып,

қарықболармаекенбіздепағайындыжәдігерлержандарыншүбереккетүйіп,суғаталасып

жүріп,бүгінқолдарыжеткен...

Рысқұлсудышелдепдөңдеужерлергешығарып,мөлтектіңаяқжағынабарыпқалып,Бердіқұл

көрінбеспеекендептаужаққатағықарады.Анадайдаекіқолыербиіпекіжаққакеткен

қарауылшошалағанақарауытты:шымшыққорқып,тарығатимесіндепқағыпқойғанқарауыл

түндетүсісуық.

Тарықоритынуақытболыпқалыпеді.Құсбаласытіршілікқамынаертекіріседі.Алжау

шымшықонықарақшылықтанбастайды.Құлқынсәріденжаушымшықтоп-тобыменұшып,

қызылтұмсықтаныпқалғанегіскебүйідейтиеді.Дәнінторғайшоқыпқойғанмасаққауызы

топанболып,аспанғақарапқаңқайыпқалады.Бала-шаға,кемпір-шалтемір-терсек,қаңылтыр

түңкеқаңғырлатып,айқайлап,қиқулап,шымшықтышошытып-ақжүргені.Әсіресебалалар

сақпантартып,тарықұмаржауқұстытүкпір-түкпірденқуыпшығады.

Ендіосыданкөпкешікпейқырғикеледі.Әне,егіншібайғұстыңдосысол!Қырғикелді–болды,

тарыпiceберсін,торғайжепқоядыдепқорықпай-аққой.

Рысқұлендібайқады,әлгіәлбермейқойғанасаусуқайтаданазайыпқалып,аяғымүлдеүзіліп

баражатырекен.Судыңсоңыбірмезгілденкейінінінекіріпкеткенжыланныңқұйрығындай

сумаңетеқалды.Тіптісызаттаптаақпады.Рысқұлағасыныңартынанбармақболыпкетпенін

иығынасалыпбіртұрды.Онансоң:–Егерәлгіндейсуқаптапкеліпқалса,құлақиесізқалғаны

қалайболады?–дептоқталды.

–Көке!Ay,көке?–депдауыстапкөрді.

Тырсеткендыбысболмады.Текшілдеқоңызшырылдайды.Әлденеденадасыпқалыпзарұрып,

жоқіздепжүргенсияқты,аяныштыәлсіздауысәржерденбіршығады.Дүниеде

шілдеқоңыздыңшырылындайсағыныштыүнжоқшығар.

–Көке!Ау,көке!–депРысқұлбұжолыайқайсалды.Айқайыүнсізмүлгімедалағасіңіпжоқ

болды.Жігіттіңжүрегіөзімен-өзіәлденегедүрсілдейбастады.Танауықусырылып,қараптан-

қарап,қатты-қаттыдемалды.

–Кө-ө-ке-е-е!–депбұжолыұзақайқайлады.Әшейіндеәдеміқоңырдауысықазірбұзылып

тарғыл-тарғылбарылдаңқырапшықты.Құлақтосты.Шілдеқоңызбірсәткетынақалып,

қайтаданшырылынабасты.Рысқұлдыңдауысынанаспандағыасқабақтайайселкеткендей

болды.Сөйтсе,өздаусынанРысқұлдыңөзіселкеткенекен;Дәу-Бабаныңжыныстоғайлы

түкпіріненбайғызсұңқылдады.Рысқұлдыңтұлабойымұздапсалаберді.Балуантұлғасықара

жердентұғыртаппай,иесінедеырықбермей,безгектигенкісідейселкілдеңкірепкетті.Иә

ашуқысқанын,иәқорыққанынөзідеажыратаалмасхал.

Бірсұмдықтыңболғаныхақ.Әйтпесеолкеткеліетпісіріммезгілөтті.Алыстаниттіңүргені

естілді.Жігітқұлақсалыпеді.Дауылбайауылысияқтыкөрінді.

–Дауылбай!–дедіолдауыстап.

Ендіоларықбойлап,жоғарықарайөзініңтұражүгіргеніндесезбейқалды.Түбіртеккесүрініп

кетіп,етбеттепжығылыпбарып,бойынәреңтүзеді.Олөзініңжанұшырыпжүгіріпкеле

жатқанынсондабілді.Отырыптұрып,ендіедәуіркөтеріліп,төбедентөңкеріліптұрғанай

Рысқұлменқосажүгірежөнелгендейшошаң-шошаңетті;Дәу-Бабаныңжотасыбіржоғары,бір

төменыршыптүсіп,Рысқұлдыңкөзініңалдындағыныңбәріжанталасқозғалыстаеді.Түймебас

түйіртпектікенпісіп,қатайыпқалған.Ащықызылтікенбалтырынтырналап,қанынағызды.

БірақРысқұлмұнысезгенжоқ.Ағасыныңбірбәлегежолыққаныанық.Соғанжетпей,жан

ауруынакөңілбөлеремес.Атаданқалғанүйелмелі-сүйелмеліүшеуеді.Үшеуібірініңетегінен

біріұстап,енді-ендіқанаттарықатайып,елқатарынақосылыпжатқандабәле-жалағаұрынбай,

текжүргенгенежетсін?!Бәлегеұрынайындепкімойлайдыдейсің?!Замансоқтықтырады-ау,

заман,заман.Өзіңтынышжүрсеңде,өзгекеліптиіседі.Сойылынсуғасалыпотыратын

сотқарларкөп.Шамшылболмайындесеңдешайтантүртіп,шалғайданалып,шатаққа

шақырады.ӘнеукүнідебірқасықсуғаболаДауылбайауылыменкерілдесіпқалғанда,кедей

СәліктіңбаскөтереріосыРысқұлбопқойқаптағысықозып,қаныбірқайнапеді:ағасы«қой-

қой»,–деп,арандауданәреңалыпқалған.

Ағасызатымомынадам.Бердіқұлғақарап,бабасыӘлімбекбатырболғанекендегенгеешкім

нанбас.Затыжуас.Әлдеқайдасойқаніздегенсодырларжолықса,оларғақарсытұрарқауқары

дашамалы.Азғақанағатшыл,кембағалдыққамойынұсынған,тақасуғажоқ,құдайдепжүрген

бірадам.Анасымарқұмқайтарда:

–Бердіжан-ау,шиеттейүшқұлынымныңесбілері,басиесісенедің,алысқанменалысып,

жұлысқанменжұлысуғажарармаекенсің,құлыным.Мыназаманзордікі,–депеді.

Байғұсанабаласыныңсырынбілгенненде,көрінгенніңкөзтүрткісіболып,қорланыпкетеме

депқорқареді.БірақБердіқұлқаншамомынболғанмен,әстежалқауемес-ті.Шаруағадегенде

өлермен,шаршаубілмей,ертеденқаракешкедейінмыңқетпейжержыртып,тұқымсеуіп,

топырақмалалапбіртынбас.

Солтабанақы,маңдайтеріарқасындақарашаңырақтыұстапқалдыда,ататүтініөшпесіндеп,

інілерініңкір-қоңыңбасынжамап-жасқайтынөзіндейжуас,қаратабаннаншыққанкедей

СиқымныңқызыҚатшагүлгеүйленіпеді.Оғанданебарыжылғатолар-толмасуақытөтті.

Рысқұлкетпенінсайыскерлершеалдынакезенеұстап,арықбойлайаңыратыпкележатып,

әлсін-әлі:

–Көке!Көке!–депайғайлайберді.

Текалыстаниттерқаңқылдады.Тағыдабайғызшақырды.

ОсыкележатқанбетіндеРысқұлдыңалдындақаншаадамболсадатөтепбереалмастайбір

дауылдыекпін,адамныңмүмкіндігінентысқарыбірдүлейкүшбойынкернепкеледі.

Қазірдесолай.Кетпенніңжалпақжүзіайдыңжылусызсәулесінешағылысыпқояды.Рысқұл

өкпесіқабыныпжүрегітарсылдапалқынажүгіріпкележатып,бірмезгілдеалдындажарқырап

жайылыпжатқансудыкөрді.Көлкігенсудыңтүбіндеаспандағыайдыңсуретідірілдептұр

екен.Оныңбіржағынанқарауытыпсудыбуғанбелтоғанкөрінді.

«Е,–дедіРысқұл.–Жаңағысудыңқұрыпқалғаныортажолданмынамықтылартарсбайлап

алғанекенғой.Бердіқұлқайда?!»

Аламан-тасырашуменкелгенбойдатоғандытас-талқаныншығарыпбұзып,судыжығып

алмақшыболды.Бірақтүнжамылыпұрлыққылғанкісіқұсамайбұлиттергеменкөрсетіп

тұрыпістейіністейтінімдідегеноймен:

–Қайсыңбар-ай!Судыбайлағанқайсың?Шықбері!–депайқайсалды.

Өздауысыныңжаңғырығыбасылыпболғансоңтұрақалып,төңіреккеқұлақтосты.Әуеліөзі

жүрегініңшапқанаттайтарсылынесітті.Сылдырап,құлақ-құлаққатүсіп,топыраққасіңіп

жатқансусыбдырынесітті.Дәу-Бабаныңарғықойнауынанқұламасудыңсарқырамасынесітті.

Тағыдабайғызсұңқетеқалды.Соданкейінбарыпдәлтабанастынан,қаражердіңқойнынан

ыңырсығанадамдауысыестілгендейболды.Әлдеадамемес,қаражердіңөзіыңырсып

жатқандайдаеді-ау.Кейдеойлаптұрсаңыз,жердіңдежаныбарсияқты.

Болар-болмасыңырсыған,өлімшідауыстағышықты.Қарсыалдындағықаратотаннан

шыққандайболды.Жүгіріпбарып,еңкейіпқарапеді,жүрегітастөбесіненшығажаздады,

шымдардыңарасынанадамныңбасышығыпжатырекен.Рысқұләдегендешалқасынантүсе

жаздап,үрейіұшыпкеттіде,өзін-өзібилеп,жүрегідауалап,әлгібасқақайтаүңілді.

–О,сорықайнап,сорпасытөгілгенбейшараБердіқұл!

–Өлтірдіғойменімынаиттер,–депсыбырладыБердіқұл.

Рысқұлжандәрмендеқосқолыменшымдықопарып,кісініңбеліненкелетінбиіктоғандыәрең

бұзып,астынанағасынсуырыпалды.Ағасықаттыыңырсып,қозғалуғашамасыкелмеді.

Рысқұлоныарықтыңжағасынажатқызыпсалып,үсті-басынсипалапкөріпжатыр.Тоғаны

бұзылғантаудыңсуышымдардысендейқақпақылдап,Сәліктержаққақанараласойқастапала

жөнелген.

Рысқұлағасыныңаузы-басынқарауытатұтыпқалғаниәқанекенін,иәбалшықекенінажырата

алмай,жеңіменәрі-берісүртеберді.

–Құдай-ау,кімсенімұндайхалгеұшыратқан?Кім,ойбай,қолындаөлейін,әуеліжамбасыма

алажығылайын.Кім,айтсаңшы?

–Қа-быр-ғам!–дедіБердіқұлүнішығар-шықпас.Інісіағасыныңшылқылдағанкөнебешпетін

абайлапшешіп,су-сукөйлегінтүреберіпеді,Бердіқұлдыңдауысышаретеқалды.Қанша

жаныауырсадаыңқдемейтінадам,мынасоққығашыдайалмады.

–Өлтірдіғойменіиттер,–дедіқайтаданүнісөніпбаражатып.–Дауылбайкүмісер-тоқымның

өшіналдығой,ақыры.

Рысқұлдыңкөзініңалдықарауытыпсалаберді.Сәлденкейінбарып,көзіненқызыл-сары

шеңберлершашырағандайболды.Жылареді,көзіненжасшықпады.Тек,өзегіөртеніп,

көкірегіаяққаптайісінеөрекпіп,өзінәлдеқандайзұлматқуатжерденаспанғакөтеріпалып

ұшардайқомданабергенінбайқамайбарады.Дауылбайбастағаниттерағасыныңқабырғасын

тепкілепсындырып,олазболғандайшымтоғанменбастырып,тірідейкөміптастапты.

–Алсайдыңақымағыендісуғатимейтінболасың!–депсубөгенгежығыпсалыпкетіпті.Бұдан

артыққандайқорлаубаржербетінде!

«Негебұлай?–дегенсұрақжасжігіттіңжанынпаршалады.Ағасынқабырғасысаусолжағына

жантайтажатқызып,бет-аузынсуменшайыптазартыпжүріпәлгісұрақтыңшырмауында

қалды.–Бәрімізбіратаныңбаласыемеспеедік,құдай-ау?!БәріміздіңбабамызСәлікемеспе

еді!Ағайындыадамдар–ағалы-інілі,үлкен-кішібоп,біріне-бірісүйеуболмаушымаеді?Бұне

қылғанжауыздық!Өзбауырынөзітепкілеп,қатарынанүшқабырғасынсындырып,олаз

болғандайшымменбастырып,тоғанғабайлағанынесі,жауыздар!Ай,нәлеттер-ай,ә!».

Ағасынарқалапалыпқайтайындесе,оныңесебінтаппады.Арқаламақтұрмақсәлқозғалтса

құлындайшырқырап,құйқатамырыңдышымырлатады.Тастапкетіп,адамертіпкелейіндесе–

оныңдалажынтаппады.Айдалағаауырхалдегіөлімшібейшаранықалдырыпкетугедәті

шыдамады.Зорлықшылиттердібарыпқазіртүнішіндеойрандайындесемынабебеуқағып

жатқанжаралығаалаң.АмалықұрығанРысқұлызағабулыққаннандауысыбарқырап:

–Дауылбай!Қап,бәлем!–депайқайсалды.Дауылбайауылыныңиттерімаңқылдады.Тау

жақтанескенсамалданарықбойысәмбіталдыңмайдажапырақтарықалтырап,алыстанінген

боздағандайбіраяныштыүншығарды.Оғанжоқіздептүнбаласыкөзілмегеншілдеқоңыз

қосылды.

Әлсіздердіңәніненқаражеранда-сандакөкірегіқарскетіп,күрсініпсалғандайқұлақтүріп

тыңдағанадамға.Қаражергесаңылаубіткеншығар,солсаңылауданБердіқұлдыңжер

қойнындағыанасыұлыныңсоққығажығылғанынкөргеншығар.Аруақтартірілердіңитше

ырылдасқантіршілігінеқынжылып,сай-сүйектерісырқырар.Бірақайтарғаамалжоқ,о

дүниеніңүнібұдүниегежүзжылдада,мыңжылдадажеткенемес.Аруақтықосаршынжер

тереңдіккеғанакөмседағы,жербетінедейінгіекіаралықжолдыңшегіжоқ.

Бүгінтүндедезорәділетсіздікбелеңалып,тасыраңдапкетті.Кетпенненбасқақаруыжоқ,

оныңөзінадамғақарсыайбатетпеген,жападан-жалғызегіншініңқанылайсуғаараласып

ақты.Адамныңазығы–адамныңқаныменсуарылғантүнболды.

VII

–Оян,Тұрар!

Рысқұлбаланыиығынантартқылады.Балаоянақоймады.

Кешеолкамерағакешоралған.Мұншакешікпеушіеді,бұғаннеболды,–депәкесі

тықыршыды.Басынанешетүрлісумаңдағансуықойларкелді.Саймасайдыңсойылсоғарлары

аңдыпжүріп,ұстапалыпкеттіме,қалай?ӘлдеПриходькотөрегежақпайқалдыма?

Қаншазалымдеседе,ПриходькомырзағаРысқұлразы.Арызынаяқастыетпейгубернаторға

жеткізіп,Тұрардықасынаалдырды.АлғашқыдаРысқұлбұларызыныңорындалатынынакөңілі

сенбепеді.Менөзімқылмыскерболсам,меніңөтінішімеұлыққұлақасушымаеді,депкүні

бұрынкүдерүзді.Бірақжалғызбаласыныңалқымынақанжарnіреліптұрғанынбүкілжан

дүниесіменсезініпкелгенРысқұлақырышыдайалмайтүрмебастықПриходькоарқылы

губернаторғаөтінішхатжазып,баламдықасымаалдырдепсұранған.

КөпкешікпейнадзирательТұрардытаскамерағаалыпкелді.Topтемірдегіжаралы

жолбарыстайаласұрғанРысқұлдыңкөңілісондабіржайтауып,түрмедетүңғышреттастай

қатып,судайсіңіпсілейіпбіррақатұйқығакетіпеді.

ЕртесіненадзирателькеліпТұрарға:

–Жүр!–дегендеРысқұлқорқыпқалды.

–Қайда?

–Қайда?Приходькомырзаныңүйіне.

–Онданебар?

–Немене,баранчукосындакурортқакелдідеппеедің?Приходькомырзанебұйырады,соны

істейді...

ПриходькомырзаныңұлыГубернаторкөшесіндегігимназияда,алқызыНарынкөшесіндегі

әйелдергимназиясындаоқушыеді.ЕдіреңдептұрғанекіжирендіжегіппәуескеменТұраросы

екеуінгимназияғаалыпбарып,алыпкеліптұрады.ҰлыАркадийедідағы,қызынНаташадеп

атайтын.Аркашашолжаң,Тұрарданбірержасыүлкенболсада,әліақыл-есіолқы-толқы,тым

кешжетіліпкележатқанеркетотайнеме-ді.

Жасынажетпейсеп-семізАркашапәуескегеқорбаңдапәреңмінгенсоңТұрардыңқолындағы

қамшығаталасып,онсыздаатырылыптұрғанарғымақтардысабаламақболып,атайдаушыға:

–Негетасбақашаілбітіпкележатырсың!–дептепсінеді.Тұрарекіжиренніңжүрісін

жылдамдатайындесе,артжақтанНаташашырылдайды.

–Қорқамын.Жайайда!

Аркашаесіріпкетеді:

–Тұрарка,жаныңбардақаттыайда!Жылдам!–депысқырып,тепсініп,қолынербеңдетеді.Екі

жиренпысқырыныпқұлақтарыншаншылтып,көздеріақшиып,атырылабастайды.Пәуескенің

дөңгелектерікөшеніңтастөсенішінетиіпшақылдайды.Аттардыңтағасытигентастан

жарқылдапотшығады.ОғанАркашамәзболып,алақаныншапаттайды.

Алқызбаланыңбетіненқанықашып,зәресікетіпышқынады:

–Жайырақ,құдайүшін,жайырақ!Мама!

Тұрарделбенішіренетартып,асаулардыңқатубасыменалысады.Жирендердіңтағалары

тасқасақылдаптигенсайыншашырапотшығады.Көшедекележатқанадамдарқырғитиген

торғайдайжан-жаққақашады.Аркашаодансайынеліреді.

Наташаүрейіұшып,жүрегіаузынатығылып,пәуескеніңжақтауынанқарысаұстап,шыр-шыр

етеді.

Аттардыңбасыменалыса-алысаТұрардыңекіқарыталыпбарады.Осыданосыекіасауалып

қашып,пәуескетөңкеріліпқалармаекен,якибіреудібасыпкетіпжазымболармаекендеген

ойдантамырынақанқатыпқалғансияқты.

ОныңүстінеГубернаторкөшесіменКазармакөшесініңбұрышындатұрғанполицейТұрарға

қарап,тоқпақтайжұдырығынтүйіп,әлденедепақырыпқалды.Недегенінтүсінеалмадыбала.

Бірақжақсылықемесекеніндіттеді.Губернаторкөшесіменбұлайшатасыраңдапөтугетыйым

салынған.Елденкелгенсалтатты,арбалықазақтар,есекарбажеккенқаласаудагерлерібұл

көшеменжүреалмайды.Білместікістепжүреқалса,дүрежеп,айыптөлеп,әбденмашақатқа

ұшырайды.

ЕкіоттыңортасындақалғанТұрардыңтұлабойынқаратерселдепкетті.

Міне,Губернаторбағынадажетіпқалды.Тәкаппарқаракөкемендерқазірқараң-құраңетіп

қалыпжатыр.Крестеріжарқ-жұрқетіпкафедральдысобордашалықтады.

«Құдайүйінің»тұсынанөткендеқұлдықұрып,шоқыныңдар,–депескертередіПриходько

мырзабалаларына.ТасыраңбайАркашаәкесініңәлгіескертуінұмытыпкеткен.Наташабайғұс

өлеусірегенкөзінсәл-пәлашып,ерніжыбырлап,шоқынғанбелгітанытты.Приходькомырза

шоқынудыөзбалаларынатәптіштептапсыратұрып,Тұрарғадаемеурінтанытқан.

–Тұрарка,сендешоқынасал,пайдасыболмаса,зияныжоқ.«Ия,құдай,әкемдідарғаасылудан

сақта»,–десең,мүмкінқұдайдыңқұлағынашалынар.

Қазір«құдайдыңүйі–кафедральдысобор»жарқеткендеПриходькомырзаныңайтқаныесіне

түсті.Бірақатбасыменалысқанқолдарбосемеседі.ӘрідесешоқынуғаТұрардыңдәті

бармады.Үшсаусағыңдыбүрістіріп,мандайыңменекіиығыңатигізесалу,әрбірденсоң,қиын

даемес.Бірақсоғанқолыңбармайтынбірқұдіретжүректетұр.Оныңнеекенінешкімде

білмейді.Мұсылманболып,Аллағажалбарынуыдажоқ.АлПриходькоосыменбір-екірет

шоқындепемеурінтанытты.Рас,әзірқинағанжоқ.Қинасақайтпек?Шоқынбасам–әкемді

дарғаасатыншығар.

Сөйтіп,дарменарарпалысқатүсті.Гимназияныңеңселіекіқабатсарғышүйідекөзге

шалыныпқалды.Ендіболмасапәуескелағыпкететінтүрібар.Аркашаарқасыұстаған

бақсыдайекіленіпалған.Екіжиренніңделебесінқоздырып,қиқулапкеледі.

Әттең,әкесітүрмедежатыптәуелдіболмаса,Тұрарқазірбұлесіріктінедеболсақамшының

астынаалареді,амалжоқ...Біржағықорқады.Біржағы,баламысыңдеген,әйтеуір

айтқандарынекіетпейорындайберсем,көкемекөмегімтиемедепойлайды,көкемді

түрмеденбосатардепүміттенеді.

Аркашатағыдаайқайлайбергенде,Тұрарпәуескеніңалдыңғыжақтауынааяқтарынтіреп

тұрып,аттардыңбасыншалқалап,шіренетартып,шынтағыменұлықбаласынитеріпжіберді

де,аларабірқарады.Бұлқарастатүпсіз,тұңғиықызаныңізіжатыреді.Анаумұнысезген

болар,қайтыпүндемейқалды.Оныңүстінеқарындасышырылдапетегінежармасты.

Қосжиренбастарыншұлғып,қайта-қайтапысқырынып,жайжеліскетүсіп,бірте-біртемүлдем

тоқтады.Бүйірлерісолықтап,қаратергемалынғанжараужирендержасбалағабасбергенде,

күшкекөнгендіктенемес,хайуандаболса,келержеріосымөлшер,гимназияалдыекенін

сезгендіктенаялдағансияқты.

НаташаТұрарғаризапішінмен,әдеміалақандайкөздерінбіртөңкеріптастап:

–Рақмет,Тұрар,менендіжаяу-ақжетемін,–дедіпәуескедентүсіпжатып.–Кешкеекеуміз

сабаққаотыратынымыздыұмытпа.

Аркашабұртиыңқыраптүсті.Болашақәкіреңдейтінәкімніңпішінінәлдентанытып:

–Сабақтанқайтаруақыттакешігушіболма!–депбұрқетті.

Приходькомырзаныңгимназиябаспалдағыменөрлепбаражатқанбаласыныңсоңынанқарап

біразтұрды.Бірсәтөзідесолтепкішекпенкөтеріліп,гимназияғаеніпбаражатқандай

елестеді.Әттең,ондайаттыкүнқайда?Гимназияғамұныкімжолатады.Жан-жақтанағылып

келіпжатқаншәкірттердіңарасынанара-тұрақарадомалаққазақбалаларыдакездесіп

қалады.Демек,қазақтыңдаоқуынаболадыекенғой.

Осыданнебарыбіржылбұрын,1904жылыосыерлергимназиясынМихаилВасильевич

ФрунзебітіріпкеткенінТұрарәзірбілмейді.Оләринеөзініңталайжылөткенненкейін

ТүркістанСоветтікРеспубликасыныңбасшысыболатынын,сондаФрунзесындықаһарман

қайраткерменқоян-қолтыққызметістесетініндеәзірсезбейді.

Иә,ТұрардыңФрунземенкездесетінсәтінедейінәліонбесжылдайуақыткерек.Бұлуақыт

ішіндеекеуідеталай-талайотпенсуданөтеді.ҚазірМихаилВасильевичФрунзенағыз

революционер.АлТұрарболса...Приходькомырзаныңатайдаушысы,қорасыпырып,отын

жарып,сутасиды.Тұрағы–түрме,қожасы–гимназистАркаша.

Кеткісікелмейді,бәлкімбұғанбірқайырымдыжан:«Әй,бала,сеннегеоқуғабармайотырсың

айдатезкласқабар,әнеқоңыраусоғылды»,–депайтатындайқиялғакетіппәуеске

тепкішегіндетұрыпқалады.Жараужирендербаланыңқиялынқостағандайқұлақтары

жығылып,бастарысалбырап,көздерінжұмып,мүлгіптұрады.

Гимназияныңжапсарлыесіктеріайқараашылған,екібосағадаекідіңгексалтанатпенсән

беріптұр.Сенкімсіңдептексеріпжатқанешкімжоқ.Ішінекіріпкөрмекшідеболды.Бірақ

аттарәлденеденүркіпқашардепсескенді.Сақалыбелінетүскен,басындажезоқалы

фуражкасыбарқарткісібаланыңбасындайжезқоңыраудықағыпесіктіңалдынадейіншықты.

Бірлі-жарымкешіккеншәкірттержүгіребасып,ішкеенді.

«Е,бұлардыңішіндепәуескеменкелмей,жаяужүріпкешігетіндерідебарекенғой.Сонда

біздіңПриходькомырзаныңбалаларыеңқұрметтішәкірттерболғанығой.ОсыәлгіАркашаны

ашуландырыпалмадымба?Олқастассатағыбәле».

Аркашасабақтыала-құла,жүрдім-бардымоқиды.Кейдетәп-тәуірболыпқалады,кейдежаман

бағаалғаныүшінәкесінентаяқтажепжүреді.

«ӘттеңАркашаныңорнындаменоқырмаедім,–депармандайдыТұрар.–Кітаптанбасалмас

едім».

Балақиял,балапанқиялгимназияныңішінойшашарлады.Бірақсыртысалтанатты

ғимараттыңішіқандайекенінкөзалдынаелестетеалмады.КөңілінеБесағаштағыАхататаның

балаоқытқаныоралабереді.Жыртықүйдіңкиізсізеденіндешөкелепотырғанбалақайлар.

Ахататаөзгелерқұсапбалалардыұрып-соқпаседі.Тұрарсоданмұсылманшаәліп-битанып

қалған.БірсотмыназәулімүйдіңтөріндеАхатататұрғандай,оныңалдындажаңағыжез

түймеліпешпеткигенбалаларшөкелепотырғандайкөрінер.«Ау,олардыңарасындаменнеге

жоқпын»,–депкөңіліелегізер.

«Осындақазіркіріпбарсам:

–Сенкімніңбаласысың?–депсұрар.

–Рысқұлдыңбаласымын,–деймін.

–А-а,Рысқұлдыңбаласымысың?Бірболыстыөлтіріп,қалғандарынтағыжоймақболғанРысқұл

ма?Ондажарамады.Сеніоқытаалмаймыз.Түрмеңеқайтағой»,–дейдімұғалімАхат

бейнесінде.

Ахаттанбасқамұғалімдікөрмегендіктенөзгеніқиялынакелтіреалмайды.Осылайотыраберер

мееді,қайтереді,әлгіжезқоңырауқаққан,жезфуражкалышалшіңкілдепұрсып

баспалдақпентөментүсіпкележатырекен.Сөйтсе,жараужирендерқараптұрмай,әдеп

сақтамай,тезектастаптұрекен.Шіңкілдекшалжеткеншеделбеніқағып,қалғып-мүлгіген

аттардылездеқосаяққақтырып,Тұрарпәуескенібұрыпалажөнелді.

***

Екіжирентүрмеүйінежақындағандажүрістерінжылдамдатты.Жылқы-айуантүрменіңқапас

екенінқайданбілсін.Олардыңбілетіні:қазіратқорағажеткенсоң,мынақаршадайбалаТұрар

ақырғабалаусажоңышқасалып,бұлардыңауыздығыналады.Бастарынадорбаіліп,сұлы

береді.Біле-білгенгежылқыныңорнытүрменіңатқорасыемес,сонаумыңбұлақты,балауса

құрақтыкеңдала...Бірақекіжиренқарнытойсақайғырмайды.Кеуілжірлеріжуаменжусан

исінсезінуденқалып,кершеуболған,балғынбайталдарменмамабиелердіаңсамайтынақта

сорлылар...Нағызтүрмеаттары.

Тұрараттардыжайғастырыпболып,ендіқораныңішінтазалауғакіріседі.Қорадаекіжиреннен

басқабес-алтыатбар.Олармініскөлігі.Әкімдермінеді.Бас-аяғыонғажетпейтінмал

болғанменастындембіл-дембілтазалаптұрмаса,демдесадыралапқалады.Приходько

мырзаныңәмірібойынша,қорадакөлдененбірде-бірқылшықжатпауыкерек.Аққолғаппен

сипағандааттардыңүстіненбірде-бірқылаужұқпауыкерек.Оныістемейдіекенсің...

Бопсакөп,үреймол.Тұраржалғыздөңгелектіқоларбағажылқыныңжастезегінүйесалып

таптап,ендісыртқашығарыпбаражатқанда,ауланыңбіртүкпіріндеаядайжердіайналып

жүргентұтқындардыкөрді.Қырмандамалабастырғанмалқұсап,отбасындайжердіайнала

береді,айналабереді.Қастарындақитетіпбассамылтықпенжасқап,қақпайлапіріңкөз

надзирательтұр.

Кісендерсылдырлайды.Біртопадамбірдейаяқбасқанда,шынжырсылдырыдаырғаққа

бағынып,қаһарлыгүрсілгеұласады.Қарғыспенқасіреттіңгимніндейсұрапылсарын.

Тұрарқақпағабеттепбаражатып,жүрісінбаяулатты.Бет-алысықақпа,екікөзітұтқындарда.

Кісендеуліадамдардатүрмеауласынанмынабірқағылезқараторыбаланытүңғышреткөріп,

таңданғандайпішінтанытып,бәрідебұрылыпТұраржаққақарады.Біркелкіаяқалыстары

шатысып,біртұтқыналдыңғытұтқынныңөкшесінбасыпқалып,сүрініпкетті.Кісенсылдыры

өзгешешыққанданадзирательселтетіп:

–Көзіңеқара!Неменеиткөргенешкідейежірейеқалдыңдар?!–депақырыпжіберді.

ӘлгібірсәттеТұрардабұларданкөзалмай,әлдеқалайекенінөзідебайқамай,қоларбаның

оқтығынжергеқоясалыпедіүстіндегіүйметезекарбақисайғандаауыпкетіп,жергетөгіліп

қалды.

Мұныкөргеніріңкөздіңaшyқабыныңаузыашылыпкеткендей,әйбір,барқылдадыдейсің:

–Әй,бандиттіңбаласы!Осыкөргенкүніңдікөпсініпжүрсіңбе-ей?!Баладепсенімырзалар

бекересіркейді.Аяғыңдыкісендепқоярмаедісеніңде!Қобырапқолыңдағыарбаныаударып

алғаныңнең?!Анатезектібіртүйірінқалдырмайқолыңменсалып,тіліңменжалап,тезауланы

тазарт!У-уу,бандит!

–Баланысоншажәбірлегеніңізөздәрежеңізгежарасармаекен,мырза,–депқалдыұзын

бойлы,кеңиықты,жалқынсарышашынжелдудыратқанжиренсақалдыақжарқынадам

күлімсіреп.

–Қысқарт,Бронников,–депарсеттінадзиратель.–Сөйлеугерұқсатжоқ.Осысенбүлік

шығарғандықашанқоясың.Әлдеөзіңдейбүлікшініңбаласынабүйрегіңбұрыптұрма?Сен

өйтіпжанашырболақалсаң,менөлбөлтіріккеанаутөгілгенбоқтытұмсығыментазартқызам,

бәлем!

Домбыққанаурукөзініңалдыұдайыіріңдептұратын,недүнген,неқазақ,неорысекенін

айырыпболмайтын,жалпақмұрын,жайынауызеңгезердейдәунемебалағатаманадымдады.

Әлгіжиренсақалтұтқынғатаңырқайқарап,сүйсініпқалғанбалакенетөзінетөніпкеле

жатқанқарадәудіңжақындапкелгенінкөріп,әпжыланныңалдындажападан-жалғызқалған

көжектейқалтырады.

Балаөтесезімтал-тын.Бірауызжылысөзденіші-бауырыезілеелжіреп,әлдеқандайаяныштан

көмейінетүйіліпжастығылыпқалушыеді.Кімдіаяйды?Өзінөзіаяйма?Әлдеаяушылық

атаулысезімдіаңсағаныма–белгісіз.Жиренсақалтұтқынныңсәлжанашырлығынтаныған

сәтте-ақдүн-дүниетөбеніңтардуалдарынанаттапөтіп,кеңейтіпсалабергендей,кішкентай

жүрегісолжазиракеңістіккеұшыпшығарқапастағыпейішқұсындайүнсізшырылдап,демі

жиілеп,танауықусырылып,қуаныштанякиаяныштан,жылағысыкелгеннұрлышақтылезде

қарабұлтқаптағандайболды.Адамныңкөкірегінденұройнап,сәулешашырағансәт–әлемді

жаратушықұдірет-күшпенкездескендейбақытдариясындажүзіпжүргенрақымсәті.Соны

демдеқарадауылсоққаныобал-ақ.Аяныштанелжірегенжан-жүйеңқорқыныштанкүзгі

жапырақтайқалтырапкеткендекеудедегіперіштенідию-періқылқындырыпжатқандай

болмақ.

Надзирательқұзғынқұстайқалбайыптөніпкелгенде,таптапөтетінтажалкележатқандай

көріндідебалажасқаныпшегіншектейберді.Шегіне-шегінежонарқасыдуалғабарып

тірелгенінбір-ақбайқады.Дуалдыитеріпқұлатаалмайсың,секіріпкетеалмайсың.Дуалдың

қаттылығымынамылтықкезенгеннадзирательдіңқаттылығынанкемемес.

Тұрарбіраяғынкөтеріпдуалданөкшесіментепкішекіздегендейболды.Қызылтаңдағыжан

дәрмен,әйтпесетепкішекжоғынбіледі.Өкшеніңтигенжеріненбіркесекопырылыптүсті.

Балаеріксізаяғыныңастынақарады.Жұдырықтайкесектіеңкейіпкөтеріпалмақшыболды.

Қаруетіп,қайраткөрсетпекпе?Кімбілсін...Кесектіалабергендедомбаздуалдыңтүбінтесіп

шыққанитқызғалдақтыкөзішалды.Бұрынқалайбайқамаған.Мыжыпкетпейіндепбірадым

оңғажылжыды.Демек,даланыитқызғалдақжауып,қызыл-жасылданқырдыңжүзіқұлпырып

тұрғанмезгілекенғой.Мынабіртүпгүлбұлтүрменіңдомбаздапсоққандуалыныңтүбіне

қайданшығыпжүр?

–Иттіңбаласы!Тұмсығыңментазаламынажерді!–НадзирательТұрардыңкөнешыт

көйлегініңжағасынанбүрістіреұстапалыпқоларбатұрғанжергедырылдатыпсүйрепәкелді.

–Ағатай,тазалайынқазір...

–Жоқ,сенқолыңменемес,күрекпенемес,тектұмсығыңментазала!Міне,былай,былай:–

Надзирательбаланыңжелкесіненсығымдап,басынтөментұқыртпақболды.Бірақ

қылдырықтаймойынныңмұншасіреспеекенінбайқапәрітаңқалды,әріызаланды.Сол

қолындағымылтығынқисайыпжатқанарбағасүйейсалып,ендіқосқолдапкірісті.

–Ағатай,өзім-аққазір...–депшырылдадыбала.

–Жоқ,бандиттіңбаласы!–Надзирательбаланыңбасыниіпжергежеткізебергенде:

–Тоқтат!–дегенащыайқаймылтықатылғандайболыпестілді.

БұлБронниковекен.Айналыпжүретіншеңберденшығыпкетіпті.Басқаларыдасоның

соңынанкісендерінсалдырлатып,беріқарайбеттепкеледі.

Надзирательөзініңқатесінендітүсінді.Тұтқындарданкөзайырып,жұдырықтайбаламен

алысыпкеткеніәбесболған.ДереуТұрардықоябересалып,мылтығынажармасты.

–Қайт!Кейін!–депқырылдадынадзиратель.

Бірақтұтқындарбұғантөніпкележатты.Кісендердауысықаттырақ,қаһарлырақестіледі.Бір

ырғақпенгүрс-гүрсетеді.

Надзирательамалсызартқашегіншектеді.Мылтығынкезенді.

–Бронников!Атамын!Патшаатыменантетемін!Атамын!

Бронниковтыңжиренқабасақалыменжалқынсарышашынкөктемніңжеліұйпалады.

–Бронников!Тағыескертемін!«Қандыжексенбіні»сағыныпқалдыңба?Қанындысудай

шашамын!Тоқта!

Кісендердауысыгүрс-гүрсетеді.

Петербургтегі«Қандыжексенбіге»қатысып,алыстағықазақдаласынаайдалып,Верный

түрмесінеқамалғанАлександрБронниковнадзирательменбетпе-беткеліп:

–Баланықорлаушыболма,айуан!–деді.

–Сенәуеліоныңкімніңбаласыекенінбілесіңбе?–депқырылдадымылтықкезенген

надзиратель.

–Кімніңбаласыболса,оныңбаласыболсын.Әйтеуірадамныңбаласы.Қорламаоны!

–Жоқсенбілмейсің.ОлРысқұлдыңбаласы.Еңқадірліболыстыөлтірген.Жоғарымәртебелі

губернаторжақсыкөретінболыстыатыпөлтірген!Ендібілдіңбе!

–Білдім.

–Білсеңорныңабар!Шеңберденшығушыболма!Әйтпесе,Рысқұлқұсапбірмезгілтазаауаға

серуенгедешықпайтынболасың.

Бронниковнадзирательдіңиығынанасақарап,құлағанарбаныңқасындақалшиыпқалған

баладан:

–Атыңкім?–депайқайлапсұрады.

–Тұрар.

–Тұрар.Демек,ТұрарРысқұлов.

Кісендерүнішеңбергеқарайығысаберді.

***

АтқоранытазалапболғансоңбалаПриходькомырзаныңүйінеекіүлкеншелекпенсутасиды.

Тұраржұмыстыңнебірауырынашыдапбағар-ақ,бірақосысутасығанықаттықажытады.Екі

иінінқаражергетартып,қарынүзіпжібережаздайды.Қатпағанбуын,қатаймағансүйек

бұзықбалаларигенсәмбішыбықтаймайысады.

Содансоңкеспекбөренелердіұсақтап,отынжарады.Сөйтіпжүргендеоқуданбалалар

қайтатынуақытболады.Тұрарқосжирендіпәуескегежегіпжолғашығады...

РысқұлТұрардыңқалжырағанынбіледі.Бірақ,өткентүндеөңісынық,біртүрліқажыпкелді,

әрікешоралды.Тұрар,надзирательден,Аркашаданкөргенқорлықтарынәкесінеайтқанжоқ.

Онсыздаішіндежалынқайнапжатқанадамдыкүйдіребермейіндеді.Басыжергетиісімен

тұяқсеріппей,сілейіпұйықтапқалды.Әкесіұйықтапжатқанбаланыбасынансипап,

маңдайынаниіскеледі.Тұрардыңояукезіндебұлсезімдібілдірмеугетырысады.Бірақбала

бәріндесезеді.Адамда,әсіресекөкірегіояуадамдасиреккездесетін«алтыншысезім»дейтін

қасиетосықаршадайқарабаладаөтекүштіжетілгентәріздіеді.

–Оян,Тұрар!–депиығынантартқылады.Рысқұлбаланы.–Оян!Таңатыпкеледі.Сентыңда.

Әліәңгімебіткенжоққой.

Тұрарұйқысынаноянған,бірақкөзіжұмулы.Жұдырығыменкөзінуқалапашып,басын

көтереді:

–Тыңдапотырмын,көке...

VIII

Сөйтіп,Бердіқұлсоққығажығылды.Әлүстіндегіағасынжетітүндеайдалағатастапкете

алмай,Рысқұл:

–Дауылбай!Атаңанәлетішіңдіжарып,ішегіңдіиткетастамасам,–депайқайлады.Содан

Бердіқұлдыңбебеулегенінеқарамастанжерденбалашакөтеріп,айбатқантасқараңғытүнде

ауылынаалыпкележатты.Өзкүшінеөзітаңқалды.Ағасышыдайалмай,шырқырап

қиналғандағанабіртүбіртектомарғатүртінектепкеліпотырып,тынысалды.Бірақжаралыны

жергеқоймастанқосқолдап,алдынаалыпотырды.Ауруадамбірсәттеәлсізқолыменінісін

мойнынанқұшақтап,ірібасыниіпкеліпөзініңбетінетақады.Рысқұлсондаағасынынбетіне

бетінбасыпотырып,жып-жылыжастыңжылжыпаққанынсезді.

–Рысқұл-ау,өлтірдіғойменіиттер!–дедіағасыыңырсып.–Ендікүндеріңнеболады?

СондаРысқұлдыңигенсадақтайтырсылдағанжүйкесісуғасалғантаспадайжібіп,көңілі

босап,ағыл-тегілаңырапбіржыладыдейсің.Ағасыныңбасынқұшақтап,қанықашқанбетіне

бетінүйкеп,іші-бауырымылжа-мылжаелжіреп,қарапотырыпқалжырап,қауқарыкетіп

қалды.

Дүниеселтетпегенбірсілтітыныштықорнағанкезеді.Рысқұлдыңдауысынаншошыпоянып

кеткендей-ақ,шілдеқоңызшыретеқалып,бірауықтанкейіншексіз,тоқтаусыз,ұзақмұңды

үнгебасты.Таубасынанқұмалақтайтасқұласабірте-біртебіркөшкінқосақұлайтынысияқты,

жалғызқоңыздыңүнінетүндүниесіжамырайдыбысберіп,«Неболды?Неболды?»–десіп

жатқандайекен.Жылқышықұстыңысқырыпқалғаны,үкініңүһілегені,көлбақалардыңкенет

ояныпкетіпбайбаламсалғаны,оқыстанауылғаит-құстигендей,баритатаулыжабыла

шуылдағаныадамныңтөбешашынтіктұрғызғандайеді.

–Көке,неқылдықбіз?Қайпейіліміздентаптық?–дедіРысқұлегіліп.

–Жылама,–дедіағасыәлденуақыттанкейінәреңүнқатып,ерніғанақыбырлап.–Жылама.

Көздіңжасыәлікерекболады.Су...

«Бұлотырыпқалғанымқалай?Бірадымболсадажылжибермей»,–депРысқұлорнынантұра

бермекшіеді,екітізесібүгіліпкетіп,қайтаотырды.Тұлабойданәлкетіп,аурудантұрған

адамдайқалт-құлтетіпқалыпты.

–Су...–депсыбырладыБердіқұл.–Су...

Жаңабірәзірдебет-аузыөліктейсап-салқынеді,ендіалаулапәкетіпбарадыекен.Рысқұл

сілкініпқайтатұрды.Тәй-тәйбасып,бір-екіаттады.Қайраңдапқалғанқалпынанқатайып,

өзінеөзіиеболып,алдындағыүлкенадамемес,балакөтергендейжеңілейіп,тез-тезадымдап,

ауылғаасығажөнелді.

***

Батырбайымайдыдеген.ЖарықтықӘлімбекбатыржалғызаттыкедейекен.Қоқан

шапқыншылығыкезіндежауғааттанып,Әлімбекбатыратанғанкездеесігініңалдындатышқақ

лағыдаболмапты.

Әлекеңқартайыңқырағанкезекен.ЕлшетінеҚоқантиіп,жағағақолдысалғанкезде,

жайшылықтатарыдайшашырапжатқанжалпақел,қиыншылықтақолұстасып,тізеқосып

атқақонып,әшейіндеілтифатқаілінебермейтінбатырлардыіздепті.АлатауменҚаратаудың

арасындажатқанТүлкібасқаӘулие-АтажағынанБайзақдатқабастағанбіртопкісікеліп:

–Оу,Әлімбекбатырдыңүйіқайда?–дейдіекен.

–Әлімбекбатырдыңүйіанау,–депауыладамдарышеттеу,бірқарашаүйдікөрсетіпті.Аттың

басынәлгітозықүйдіңмаңдайшасынатірептұрып:

–Кімбар-ау?–десекерек.

Үйденбұтындатерішалбары,иінінеілесалғанкөнебешпетібарбіршалбет-аузыныңтерін

жеңіменсүрте-мүртешығакеліп:

–Бізбармыз,–дейді.

–БізгеӘлімбекбатыркерек,–дейдіәлгілермұнытанымай.

–Әлімбекбатырменмін,–дептіӘлекең.Жолаушылардыңкөңілітолмай,тосылыпқалғанын

байқағанқартсонда:

–Түздежүрсембатырмын,

Үйгекелсемпақырмын.

Қатынауру,балажас.

Тарытүйіпжатырмын,–

дегенғой.

ЖолаушыжауынгерлерӘлекеңніңсөзінетоқтап,аттарынантүсіп,сусынішіп,жауғаӘлімбек

батырменбіргеаттанғанекен.

...БатырбабаныңкөзіболыпсоданӘлімбектіңжалғызбайлығы–күмісер-тоқымықалған.

Ереуілатқартайып,аяғынанқалыпөлген.Күмісер-тоқымнанбасқамұраболмапты.Оны

Жылқайдарқұрымкиізгеорап,кебежегетығыпсақтайдыекен.Өзіөміріндеатүстінекүміс

ердісалмапты.Күмісердіерліктің,елдіктің,дүбірлікүндердіңбелгісіндейкиелізатесебінде

сақтапты.Олжоғалса–азауылдыбәле-жаладансақтапжүргенаруақадасыпқалатындай

көрінушіеді.АлсайауылыныңендігіӘлімбегі,қорғаны,тірегісолкүмісерсияқтыболатында

тұратын.

СөйтіпжүргендеДауылбайдыңүйінебіркүніШымкенттеноязкеліптүсті.Дауылбайұлыққа

жатыпжастық,иіліптөсекболды.Қазақбаласыныңалдындаиіліпкөрмегенбасыояздың

аяғыныңастынақайта-қайтадомалаптүсежаздады.ДауылбайоязғаДәу-БабаныңКүмісбастау

аңғарындажатқанжылқысынкөрсетіп,ішіненқалағанынтаңдапмінудіөтінді.Оязкөзітұнып,

біріненбіріөткенсылаңсәйгүліктердікөріпесішықты.Ақыры,мойнықұрықтай,шоқтығықол

созымқарақасқаақалтекетектесайғырдыкөрсетіп:

–Хорош,сатана,хорош!–деді.

Дауылбайжігіттерінеымдапқалыпеді,қарақасқабірсәттенкейінұзынмойнынатүскен

құрықтанқұтылаалмай,аспанғашапшыды.

«Сыйқылсаң–сыпырақыл»деген.Бұлайғырдымойнынашылбырсалыпжетектетіп

жібермей,ер-тоқым,жүгені,өмілдірік,құйысқаны,барәбзеліменкөлденеңтартқанымдұрыс

болар»дегенДауылбаймырза.ӘнесондабарыпоныңесінебаяғыдаөткенӘлімбекбатырдың

күмісер-тоқымысапететүсіпеді.Қақтағанақкүміспенқапталғанер-тоқымсызқарақасқаның

сәнікелмейтінінбілді.Қолғатүсебермейтінұлықтықұдайөзіайдапкеліптұрғандаесінен

кетпестейетіпризақылмасаДауылбайболыссайлауынданеболмақ.

БасқабіреуболсаДауылбайкүмісердітартыпалареді.Берсеқолынан,бермесежолынан.

Әлімбекбатырдыңтұқымынатіктепкелеалмас.Қиялайтартып,арағакісісалды.Өткенінекөп

жылөтседе,батырбабаныңсұсыөңменгеәлідеқадалардай.Үстіңгіерніменкөктіреп,

астыңғыерніменжертіреп,қаншадәуірлептұрсадаДауылбайалысаруақтыңайбынынан

сескенер.

ДауылбайқызметшісіСақанпалуандышақырыпалыпқаттытапсырды.

–Бердіқұлғаайт.Күмісердіберетұрсын.Ұлықбіразкүнқұмарданшыққансоңқайтыпбереді

де.Ұқтыңба-ей,Сақан?!

–Құп,байеке!–ПалуанДауылбайдыңшегіркөзініңұшқынынашыдайалмай,төменқарап,

басыниді.

–Туысқаныңғой.Көндір.Ұлықдегендеелдігінойласын.Намысымызбір,–депқайрады

Дауылбай.СақанпалуанАлсайеді.Соғанәдейітіреп,туысқандығынбұлдапайтқан-ды.

Дауылбайжиренқабасақалды,домалақжүзді,шегіркөз,сарыкісі.Бетіненшертіпжіберсең

қаншапшырдайалбыраптұрареді.Кертпекмұрныныңтанауыделдиіңкіреп,ұдайыкекесін

күлкініңтабыбілініпқалар,жүзіжылыкөрінгенмен,солбірмысқылкүлкіменшегіркөздің

ызғарыарқандыаязқарығандайөтіпкетушіеді.Шегіркөздеызғар,езуде–күлкі,бет-жүзінен

нұршашыраптұрсада,бүкілпішінсіреспелеуболатын.Соданба,кімбілген,Дауылбайдыңқос

шекесіұдайықұрысып,құрсауқысқандайауыратын-ды.

СақанпалуанбірсәттеАлсайекеніесінетүсіп,күмісербүкілАлсайдыңкиеліәулиесіндей

екенінойлапқалды.Шабарманыныңқобалжулыкөңілінтаныпқойып,Дауылбай:

–Неғыптұрсың?!–деді.Дауысымылтықатылғандайкелте,әмшымыршықты.Палуанныңзор

денесіселкетті.Ләмдемей,кілтбұрылыпжүреберді.Өзіменсалыстырғандаторғайдайғана

адамныңайқайынаселкетеқалғанынақорланыпкеледі.

«Кәпірдіңбасышақшадай,–дедіөзімен-өзісөйлесіп.–Мынақолменбірмыжыпжіберсем,миы

быртетеқалареді».

Жұдырығынтүйіп,тобылғықамшыныңжұмырбасынқысып-қысыпқалды.Қаншакүштіболса

да,қайтасаусақтарынауыртыпалды.Тобылғы–Дауылбайдыңбасыемес.

Дауылбайданкүштіболатұра,оғаннегебағыныштыекеніндеойладыСақанпалуан.«Кәпірдің

көзіжаман,–дедіөзінеөзіжауапқатып.–Жабайымысықтыңкөзіндей.Бетқаратпайды».Ойы

оданартыққабараалмады.Бұлайқарасаңбұлмықты.Дауылбайәлсіз.Албұлайқарасаң

Дауылбаймықты,бұләлсіз.Түсініксіздүние.Жұмбағыкөп.Бұлдүниедежұмбақшешкіштер

ғанаолжалы.Дауылбайсондайболар.

***

Сақанпалуанастын-үстінсөйлейтін,ардың-гүрдіңәпербақандауқуәдетінбұлжолыда

жасады.

–Күмісерсеніменменіңнетеңім.ЕндібізденӘлімбекбатыршығадыдепотырсыңба,

қасарысқанда.Онандабердеқұтыл,–дейдібаяғытобылғысаптықамшыменбөстектісалып-

салыпқалып.

Бердіқұлданбасқабіреуболса,ашуғабулығып,өкпесіаузынатығылыпалқынареді.Мынау

мырсеттідеқойды.Басынантерітелпегіналып,ұстараменсыпырылғанкөгерісшашын

сипады.Жазықмаңдайыжиырылып,қатпар-қатпар,қараөзектейсызаттарпайдаболды.

Кешболыпбаражатқанкезеді.КүнСаз-Төбеденәріаунаптүскенде,шығыстағыҚұланның

үстінөртшалыпқарашоқыларбалқыпбаражатқандайкөрінді.Ілездетабыбасылып,әлгі

шоқыларқайтаданқарауытып,состиып-состиыптұрысты.

Алсайауылыныңжерошақтарынанотжылтылдады.Көгендебұршағынабуынғанлақбақырды.

Қарақойынбойынаншымшыққорығанбалалардыңтүңкелеріқаңғырлап,«по-полаған»

дауыстарыіргеденшыққандайестіліптұрды.

Жыртықкүркеніңалдында,даладабөстекүстіндеотырғанБердіқұлмынаәдемікештіңсан

құбылмадауысынқұлағықалтжібермей,үнқатпайқалғыпкеткенсияқтыеді.Мамырлықты

Сақанпалуанбұзды.

–Ей,Бердіқұл,елемейотырсыңба?Ерқайда?–деді.

Бердіқұлтағыдамырсетті.Қысқамұртынширатпақболды.

–Сақа,болмайдығой,–деді.

Сақанпалуанқарақұртшаққандайшаңқетеқалды.

–Не!Негеболмайд?!–Қамшыменбөстектіңшетінтағыбірсалыпқалыпеді,шаңыбұрқетті.

ОшақбасындатезекқалапотырғанБердіқұлдыңкеліншегіҚатшагүлдеқамшыдәлөзжон-

арқасыносыпөткендей,орнынаныршыптүсті.Текошақтағыотқанажелшалықтағандай

болмай,ештеңеденсескенбей,маздап,түнтүскенсайынтүсінұрланып,лалақызылтастай

құлпыраберді.

–Ағайындепсенынжыққаақылымдыайтыпотырсам,–дедіСақапалуан.

Осындаймамыркешпенбарқырағанбасбұзардауысүйлеспейді-ақ.Кешкітымықдүниетағы

еліктейелеңдеп,үркектептұр.Сақанпалуантағыбірайқайласатұракептүрілеқашатындай

мынатүн.

–Қарабасып,Қарақойыннанқуылайындепотырсыңғой,өңшеңшірік.Әлімбекбабамнан

садағакеткір,түге!Дауылбайжыныкелсе,Қарақойыннанайдапшығады,сонданемұратқа

жетесің,кімніңартынабарыпкіресің?!Атмініптойғабарып,сәнтүзепжатқансенжоқ,

неғыласыңсолер-тоқымдыжаманжүгінеқосажиыпқойып?!

Қараңғылықтыңарасына,сутүбіненсуырылыпшыққандайсүйретіліпбіреукележатты.Үюлі

тезектіңжанынаиығындағыкетпендісылқтастайсалып,шаң-шұңдауысшыққанжерге

жақындапбарып:

–Ассалаумағаликум?Бұлқайсыңбарқырапотырған?–дедітікесінентіктұрып.Кімекенінбіле

тұраәдейісұрағандай.

Сақанпалуанқопарылабұрылыпқарап:

–Әй,сенқашаннанберіменітанымайқапең,Рысқұл!–деді.

–Танымадық,–дедіРысқұлсаспай.

–Танымасаңтанымайқалғаншығарсың.Көзіңніңетіөскеншығар.Меніболысжіберді.Не

күмісер-тоқымдыберсін,неҚарақойындықайтарсындейді.Мынамыржықағашұстауға

келмейморығанкесектейүгітіліпотыр.Жарытымдыжауабыжоқ.Жөн-жорықбілетінжігіт

едің,сеннедейсің,Рысқұл?

–Күмісерберілмейді,–дедіРысқұлжайғана.Асықпай-аптықпайайтқаныныңсалмағы

ақырғаннанартықеді.–КүмісердіӘлімбекбабамменбіргекөмуліжатырдепесептеңіз.Ал

бабамныңкөрінашып,аруақтантартыпаламдесеңіз–өзіңізбіліңіз.Қарақойын–құдайдың

жері.Дауылбайдыңжеріемес.Құдайдыңқудаласыадамбаласыныңбәрінеортақ.

Қараңғыданқараңдаптағыбіреукөрінді.Отырғандарғасәлембергенжоқ.Оқшиыпбірауық

қараптұрдыда,үйгекіріпкетті.БұлЖылқайдардыңкішібаласыМолдабекеді.Тарықорып

келгенбеті.Ағайындыүшеуініңбасықосылғаннанқаймықтыма,жоқәлде,әруақтыңаты

аталғансоңтайқыдыма,әйтеуірСақанпалуанбіріншіретайқайламай-ақырмай,сабырсақтап,

тіптісыбырлапсөйледі:

–Қарағым,Рысқұл-ау,әруақтыменқұрметтемейдідейсіңбе?Болыстыңбұйрығы.Үйінеояз

келіпжатыр.Соларғаелекеніміздітанытайық.Ризақылыпаттандырайықдейді.Оязриза

болса,Әлімбекатамныңәулетідежаманболмайды,–дейді.

Жерошақтағыотқарақазанныңжелкесіненсытылыпшығып,қамалаптұрғанқараңғылықтың

кеудесіненитеріпжібермей,қазандықорыптұрғандай.Қарақазан–қарашаңырақтыңқазығы

ғой.Қазанбосаса–шаңырақшайқалмақ.Қазандықараңғызұлматтанқызғыштайқорыған

оттанайналып,садағасыкеткіңкеледі.Сірә,баяғыбабаларотқабекертабынбаған.

Отсәулесіжеткенжерденшалбарыағараңдап,аяғынакебісілгенбіреудіңәуелібелінентөмен

жағыкөрініп,бірте-біртекеудежағыдакөзгешалынды.Ахаткөршіекен.Қақырыныпқойып,

белгіберекелді.Ошақбасында,қазанқарап,оттүзепотырғанҚатшагүлкелінісылдыреткізіп

көсеудітастайсалып,ұшыптұрып,қайнағасынасәлемқылды.

–Көпжаса,шырағым–дедіАхат.Кішкенешоқшасақалыбар,кеңкеуделі,екіиығыекікісі

мінгендей,көзіндеотыбар,шоңмұрын,атжақтыкесектұлғалыкісіқырықтаршамасында

көрінді.Сақанпалуанменқатареді,қалжыңдап:

–О,дәу,жарағанбурадайбұрқырапнеғыпотырсың?–деді.–Елтынышпа?Болысауылында

небопжатыр?Оязкелдідепеді?–деді.

ЖайшылықтаболсаСақанпалуанАхаттыңбұлқотырсөзінелайықжауапберіпбіршайнасар

еді,дәлқазірретікелмеді.Ахатосыауылдыңсыйлыадамы.Бұғанбәрідежезсымдайжұмсақ

иіледі.МынаӘлімбектіңбірбеткейқарсыбұтақсияқтықасқырнемерелеріносыАхат

алақанынасалыпсазбалшықтайжұмсартаалады.Ендешеоныменқазіршайнасудыңорны

жоқ.ОбастабұлшаруағаосыАхаттыараластырукерекеді.Әлідеболсакешемес.

–Ей,Ахат,–дедіСақанпалуангүрілдекдауысынжайырақшығаруғатырысып.–Меніболыс

жұмсапотыр.Оязкеліпжатыр.Соғанкүмісердіңмайынберетұрсындейді.Оязбіраз

серуендеп,құмарданшыққансоңқайтыпменөзқолымменәкепберемін.Соғанмынаінілерің

көнбейотыр.Айтсаңшыақылыңды.ДауылбайменқырғиқабақболғаннаназғанаАлсайғаоңай

тимес.Құдайақыңа,түнжамылыпотырмынғой,өзқолыңдыөзінкесеалмайдыекенсің.Мен

өзімдепайтыпотырмынсендерге.МендеосыАлсайдыңбірбаласымынғой.

–Сенбе?–дедіАхатұп-ұзынсұқсаусағыменСақанпалуанныңкөзіншұқыпалажаздап.–Сен

Алсайсыңба?Алсайданаласталғыр.Небетіңменаузыңбарыпайтыпотырсыңбатырдыңкүміс

ерін!Алсайекеніңрасболса,солкүмісерАлсайыңныңпіріемеспе,киелітуыемеспе?Оны

ояздыңастынақайтіпсаласыңқолыңбарып?Алсаймындейді,Алсайданаласкеткір.Шіріген

жұмыртқасыңдасен,намысыжоқ...

–Жетті!–депСақанпалуанақырыпқалды.Ошақтанаулақ,оттыңкүңгіртсәулесіқараң-құраң

жеткенжердежатқанқараесектіңқодығыәлгіақырғандауыстаншошып,орнынантірсегідір-

діретіпатыптұрды.Шәуілдепиттерүрді.Қараптанқараптұрып,жөнсіз-жорықсызсиыр

мөңіреді.Ыңырсыпбұзауыүнқатқандағаназеңгі-бабақайтаданкүйісқайырып,пысетіпбір

күрсініп,тыншыды.

–Атаңанәлет,ақымақтар!–дедіСақанпалуанорнынанқамшыныңсабынасүйеніптұраберіп.

–Сіңірішыққанкілеңқусирақ!Елдейдімұны,елболмайебелекбопұшыпкеткір.Күмісер

сеніңнетеңің,өңшеңсорлы.Қуағашынқұшақтапжатыңдар.Қап,бәлем!Тұратұр!Аяғыма

ертеңөздеріңкеліпжығыласыңдар.Жығылтарболыс.Жақсылықтыбілмегенөңшеңтобыр.

Қарақойыннанайдапшықса,қаңғыпкетерсің,түге!

Палуанбелдеудегіаттыңшылбырындар-дареткізіпсуырыпалды,құрымкиізшыдамай

ыдырапалажөнелді.Ауырденесіменаунапкеспелтекжуанқараатқатезмінді.

Қарашаүйдіңалдындағылартып-тыныштыңтыңдағандайүнсізотырыпқалған.Қарааттың

тапырақшабысынаншыққандүбіредәуірзаманнанкейінбарыпбасылды.Шапқанатқа

шәуілдейқосылғандарақыиттердіңмаңқылыдатиылды.Текжаңатауғақарайпалуан

тасырлаташапқанкезде,үзеңгісінежармасажарысқанбіртөбеттіСақанқамшыменқақ

тұмсықтансалыпжіберсекерек:«қаңқ»етіпқалыпеді,солбарақтөбетанда-сандаәлі

қаңсылапқойыпжатыр.Айналатөңірекзілтартқантыныштыққұшағында.Әлгідәу

аямайтынынайтыпкетті.Әркімойланыпқалды.Ертеңгікүнкүдіккетолы.Жүрегітүскір

суылдайды.Ошақтағыотәлсіреп,ойнағаншоқтанажартайды.Қараңғылықтыңкөкірегінен

итеріпжібермейтұрғанжарықтіреужалпетіпқұлағандайкөрінді.Қараңғылыққамап

тұрғандабарып,Қатшагүлүйденөлегізгенмайшамдытұтатып,есікалдындағылардыкешкі

асқашақырды.

Үйдіңкерегелерідүниеніңөзіндейкөптікөргенкөнееді.Дауылдажыққан,жауындасіңген.

Жосасыкетіп,кәдімгідейқарайған.Түйеніңтерісінтіліптүйгенкөгітастайқатыпода

қарайған.Кімбілген,әржеріндежосабояуқызғылтым-қызғылтымбопсақталғандашығар.

Бірақүйдіңішікүңгірт,содандақарабояубасым.Қуысқұлақтүңкегетоңмайсалыпмақтадан

ескенбілтеніңбірұшынсолмайғабатырып,бірұшынаоттұтатыпқойған.

Үйдеотырғандардыңбәрініңкөзтоқтатарысолмайшам.Ағашкелінітөңкеріп,соныңүстіне

үйдіңортасынақойыпты.Ортадабейнебірауруадамотырғандай,адамдарайналақоршап

соныңтілеуінтілеп,үзіліпкетпесеекендепжалбарыныпжатқандай.

Қатшагүлбергенкеспекөженібәрібірқарашараданайналаотырыпішіпболғансоң,Ахат

бетінсипапбатақылды.Дастарқанжиылды.

–Тарыныңендібірсуықалды,–дедіАхат.–Дәнтартып,болып-ақтұр,ендібірсуішсе,құдай

берейін-ақдептұр.Алсуішпесе,қайдам,күйіпкетертүрібар.Шинаябопқалар.

–МынаДауылбайдыңәупілдектеріанажолғыдайтағыдаитшешуылдар.Жөндісуішкізеді

дейсіңбе,–депРысқұлартжағынабұрылыпшырттүкірді.–Оныңүстінемынабіркүмісер

дегендітағышығарды.Өткенжолыдаосыер-тоқымдықалаған,былтырдаарағакісісалған.

Ұмытпайды-ақекен,дәйіс!

–Е,бұлұмытпайды,–депкүрсіндіАхатқосалақанынбір-бірінеүйкепжүресіненбүктүсіп.–

Бұлжаман.Буынсызжерденпышақсалады.КешегіҚоқанзаманындасарттардыңбегімен

қосылыпсорушыедібұныңәкесіелді,ендібұлорыстыңоязыменқосылыпойсыратыпбарады.

Көпасқанға–біртосқандеушіеді,бұларғадауажоқекенде,қызталақ.Бірақсусұрамасқа

амалжоқ,батырдыңер-тоқымынбереалмаймыз.Сондайтұйыққатіреліптұрмызғой.

–Ау,бұлнеөзі!–депРысқұлАхатқақарайсілкінебұрылғанкездемайшамшалықтапсөніп

қалажаздады.–ЖерДауылбайдікі,суДауылбайдікі,шабындықтаДауылбайдікі.Алсонда

аспандағықұдайдыңжаңбырыдаДауылбайдікіме?Жауындажаумайқойдықасақана.Су

сұрамай-ақ,жаңбырменпісіпкетередібұлтарысытүскір.

–Жетікүнжауғанжаңбырданжелдіріпеткенсужақсыдеген.–АхатРысқұлдыңаптығынбаса

сөйледі.–Суармайболмайды.Сондаастығың–астық,әйтпесе–аштық.Осыекі-үшкүннен

қалмай,қырғикелгеншесусалукерек.

–Суарсақ-суарамыз.Көрмейжүргенқұқайымызба?Азарболса,тағыдажағажыртысармыз.

Өткенжолғысудадажұлқысқанбыз.Әй,осытарыдегенбәленіңқайданшыққанынқайдам.

Құдаймалбермегенсоңжереміпқазақжарығанемес.ЖергетелміруСайрамдағысарттарға

жарасады.Бізгенежоқосы.Қолымабілтемылтықалып,тауданкиікауласам,осыбірауылды

асыраредім.Су-судепқырқысадыдажатады.–Рысқұлшыдамайорнынантұрыпкеткенде

мүлгіптұрғанмайшамтағыдашалқыды.

Рысқұлдыңалпамсакөлеңкесіүйдіңжартықанатыналыпкетті.Босағажақтанкерегенің

басынаілгенүргенқарынқалбаңдады.Қаракөбеңарасынанауылдасағайынныңжалаңбұт

балаларыныңборбайларыкөрінеді.Қуырғанжүгерінікөйлегініңетегінесалыпалып

қытырлатыпжепотыр.

–Мынабайғұстарқызылкөрмегеліқашан.Қап,ертеңтауғакетіпбіркиікқұлатыпкелмесем...

–Ертеңтарысуарукерек,киігіңдіқоятұр,қарақ,–дедіАхат,–әлді-әлдіжігіттержүрмесе,әлгі

дойырнемекесірболады.Кіжініпкеттіғой.Жә,оныңбіржөніболар.Кәне,домбырақайда?

Қатшагүлұшыпбарыпескікебеженіңартындатұрғанқалақшақарадомбыраныалыпберді.

Домбыраәуеліұшатындуадақтайебедейсізармандапалдыда,бірсыдырғышертпежортаққа

көшті.Ахаттамағынкенеп,бірерретжөткірініпқойды.Шапаныниығынатартыңқырапжапты.

Жүгеріқытырлатыпотырғанбалалардатынақалды.

–Дүниебірқисықжолбұраңдаған,

Бақтайсаергедәулетқұралмаған.

Күнінетоқсантоғызбәлекөрсең,әлу-ай!

СондадакүдерүзбебірАлладан.

Дүниедастан

Әуелі-ақбастан

Ақылдыдұшпанжақсы

Ақымақдостан,әлу-ай!

–Ой,сорлы-ай,расқой,–дедіРысқұлорнынақайтаданкеліпотырып.

Жапалақжалпылдайдыжарбасында,

Неменежоқтыңкүнібарқасында.

Досболыпқасболғаннансақта,құдай

Қасқырдақастыққылмасжолдасына,әлу-ай!

Қоңырқаз,үйрек,

Қанатынсүйреп,

Бұлжалғанөтер-кетер

Өй-деп,бүй-деп,әлу-ай!..

–Әй,айналайын,көкем-ай,мынауыңәлгіиттіңөзіғой!Дауылбайдыңқолшоқпары.–Рысқұл

айызықанып,әндірахаттанатыңдады.–Мынауыңбұрынғыайтқандарыңнанбасқағой.

Ахатасықпайқоңырдауыспен,баппенайтыпотыр.Шертпектіңүніоғанқосылыподаадамша

аңырайды.

Жабыныжауғамінбежалдыекендеп

Жаманменжолдасболмамалдыекендеп,әлу-ай.

БаласынҚазанаттыңбақпайқойма

Жемтүсіпаяғынанқалдыекендеп,әлу-ай!

Әшіркүл,Зейнеп.

Отырмынсөйлеп.

Бұлдәуренөтер-кетер

Өй-деп,бүй-деп,әлу-ай!..

БұләнгеДәу-БабаданасасоққанАлатаудыңкешкісамалықосылды.Әркім-ақҚазанаттыңкім

екенінжобалапотыр.ОлкешегіөткенӘлімбекбатыр.Жағасынжауғажырттырмаған,қанша

сұрапылсоқсадабасыжергеиілмегензаубәйтерек.Бірақсондааяғынажемтүскенкім?Не

депотырмынаАхат?

–Жемтүскендікөрсетермінәліменоларға!–депРысқұлесікжаққақарады.–Құдай

Дауылбайғаалақанымдыжайдырмай-аққойсын.ҚазанаттыңбаласынДауылбайбақпай-ақ

қойсын.Дауылбайдықойшы,олАлсайемесқой.Құдайұрғандаөзжақынымыздыұрдығой.

Сақандыайтам.Қасқырдаөзұяласынақастыққылмайдыекен.Алмұныкыне?Сыртта

Қатшагүлқазанныңтүбінқырып,жуындысыниткеқұйыпжүр.Төбеден,аспантүндігінетағып

тастағанасылтастайжылтырапжұлдыздаркөрінебастаған.Дәу-Бабаныңтөбесіненбір

жұлдызаққанбойдаағыпотырыпкүншығыс-терістіктегіҚұланныңүстінебарыпқұлады.

Қатшагүл:

–Бісміллә,бісміллә,–деді.

Көршіүйденкөктөбетұлыды,жұлдызаққандаитұлитынынесіекен?

Камераныңқұлпыәдеттегіденертесалдырлады.Тұраркешіреккелушіеді.Рысқұләлденеден

секемалғандайекікөзіесіккеқадалды.НадзирательТұрардыңорнынаеңгезердей,ұзын

бойлыбіреудімылтықтыңдүміменитеріпкіргізді.

–Сеніңтілегеніңосыболса–жеттіңмұратыңа.Жатжабысыптаседенде!–Надзирательтемір

есіктісақырлатақұлыптапболып,көздейтесіктенсығалапбірауыққараптұрдыдакетіп

қалды.

Рысқұлаң-таң.Оныңтүккетүсінбейтұрғанынсезгенқонақ:

–Здравствуйте!–депқолынұсынды.Рысқұлпалуандықпенатышыққан-ақазаматеді,

мынаныңкүректейқолыРысқұлдыңқолынкөміпкетті.

«Бұләдейісыртартпақүшінжіберіпотырғанжансызыболдығой,сірә».

Рысқұлдытергеугежиіалыпбаратын.Сұрақтыкөзілдіріккигенбірарықорысалушыеді.

Жіңішкеауруғаұшырағанадамдайілмигенбіреу.Сірә,көпөмірсүрмесінекөзіжеткенсоң

ашынып,ашуынтұтқындарданалғысыкелеме,сорлы,әйтеуіразапқасалатын.Сонда

Рысқұлдан:

–Сеніңсеріктеріңкім?

–Болыстыөлтірудісағанкімтапсырды?

–Патшағатілтигізгеніңраспа?–Тағысынтағылар.Ұдайысұрайтынысол.Рысқұлдың

айтатыныұдайыбіржауап.Ақырытергеушішыдайалмайжөтелгебуыныпөліпқалажаздап

қиқылдайдыда,айдауылРысқұлдыкамерасынаәкеліптығады.«Ешқандайамалтаппағансоң

мынажансызынжіберіпотыренді».

Рысқұлшақырылмағанқонақтанбойынаулақұстады.Анаумұныәңгімегешақырып,сөз

тартыпкөріпеді,Рысқұлоныңайтқанорысшасынтүсінбегенболып,иығынқиқаңеткіздіде,

безеріпқалды.

–Меніңатым–Александр,–дедіұзынбойлы,жиренсақал.–АлександрБронников.Бұрын

жалпыкамерадаедік.Ендісенжалғызсырамасындепосындажіберді.Алсенболсаң

қуанбайсың,бұлқалай?

–Білмейді,–депкүңкеттіде,Рысқұлмойнынішінетығып,бешпетініңжағасыменбетін

бүркеп,бүктүсіпжатыпқалды.Тұрардыңкелуінкүтіп,сақжатты.Дәліздетырсеткендыбыс

шықса,басынжерденжұлыпалыптыңтыңдады.БірақбүгіндеТұраркешікті.

«Өзіартайланбайтынзынданғамауыздайқылыпмынанықамағанынесі?Баламызекеумізге

жетпейтінжердіңбұлқайжағынажатады?Онсыздатынысытар.Есікашылғаншақайранда

қалғанбалыққұсапаузымыздыашып,алқыныпшығамыз.Ендітымкелістікқой.Қаншакүнге

жіберілгенқубұл?О,көкірегінқұртжегензалымкөксау!»

Теміртөсектіңтақтайларыойнақшып,құлайберетінболғансоң,Рысқұлсолекітақтайдытас

еденгетөсеп,соныңүстіндеотыратын.Тақтайсызкойкақұрбосқаорыналыптұрады.

Бронниковәуелісоныңтеміржақтауынашоқиыпқанаотырды.Салмақсалуғасескенді,қисаң

ететүсемедепойлады.Онсыздашабақтарымайысып,қалт-құлтетіптұрғаннемеекен.

Жалғызтерезе–шелбасқанкөздей,мұнартаберді.Күнбатып,көзбайланғанкезшығар.

Терезесыртынанары-беріайналшықтапжүргеннадзирательдіңетігініңелесіқұсапбір

көлеңкеқараң-құраңетеді.

Бронниковмынақұдықсияқтытасқуыстыкөріп,бұрынғыжатқанжеріммұныңқасындакең

сарайекентойдепқалды.Демек,–дедіол,–мынажатқанқазақтыңжазасыбіздікінендеауыр

болғаныма?

–Ей,дос,–дедіолдауысынжұмсағырақшығаруғатырысып,–неүшінжатырсың?

Рысқұлүндемеді.

–Неүшінқамалдыңдеймін?

Рысқұлбұғанбұрылыпқарапеді,екікөзіненекіқанжаратылыпшығатындайсұп-суықекен.

Бронниковкежепжіберердей,кірпікқақпайбірсәтқараптұрдыда,қайтаданбүктүсіп,жатып

қалды.

ЕндіБронниковсасайындеді.«Алдаиттер-ай,түрменіңбастықтарыменіжазалағандағытүрі-

ау.Надзирательменегесүшін.Мынажатқанбірбаскесершығар.Менімертіктіруүшіносының

үстінеәдейіәкеліптықты-ау.Төбелессе,оңайберілеқоймаспын.Бірақұйықтапкетсем–

қастандықжасарда.Сақбол,Александр».

Бронниковотырудыңыңғайынтаппай,тарқуырдатікесінентіктұрдыдақалды.

«Намаздыгердіңкөлеңкесіқұсағаннемеекен,–дедіРысқұлішінен.–Тірсегіненұрыпқұлатар

маеді.Төбедентөнгенінесі?»

Дәлізденнадзирательдіңетігініңтақасытарсылдайды.Таседенгетигендетақадыетік

табыттыңқақпағынашегеқағыпжатқандайсақ-сақетеді.Тамұқтыңесігінторыпжүрген

әзірейілдей;әлгідыбысшақ-шақетіпмиыңдышағыпжатқандай,еріксізтұлабойың

жиырылып,азакөңілдіқазақылады.

–Е,тәубе,–дедіРысқұлдауыстап.

Мұнысы,сірә,тағыбіркүнөтті,–дегенішығар.Ол:

–«Е,тәубе»–дегенде,Бронников,елеңетеқалды.«Мынауыңоңайемес,–дедіішінен,–

Жетісудыңгубернаторынайтыпотырғой».

–Таубеніқайданбілесің?–депсұрады.

Рысқұлтүккетүсінбейоғанбағжиябірқарадыда,қайтаданжантаякетті.

–Е,тәубе,–тағыда.

–ГенералфонТаубесеніңдосыңба,жоқәлдесоғанарызайтайындеппеедің?

–Әй,оттама!–дедіРысқұлбасынжерденжұлыпалып,менімазақтапотырдепойлап.

Надзирателькөздейтесіктіңқақпағынкөтеріп,сығалапішкеқарады.Камераныңортасында

діңгектейболыпәлітұрғанБронниковты,едендебүктүсіпжатқанРысқұлдыкөрді.Ішіненриза

болды.Демек,екеуініңтұзыжараспаған.Бұлекеуініңтістескенікерек.Бір-бірімен

қырқысқаныкерек.Екітұтқындыатыстырыпқойса,надзирательдіңжұмысыжеңілболады.

Бірінбіріәшкерелепотырады.Бұлардыңауызжаласыпкеткеніжаман.Құдайсодансақтасын.

Көздейтесіктіңқақпағысыртетіпқайтажабылды.Теміртақалыетіктіңжан-жүйкені

жаныштағандыбысыалыстапбаражатты.

Камераныңтерезесіненендімұнардакөшті.Сыртқықарауылдыңетігідеқараңдамайды.

Едендежатқанқазақтыңдабет-жүзікөрінбейді.Төбесіжоқзынданныңтүбіндетұрғанда–

адамақылынанадаспай,жігерінжоғалтпай,санасымұнарланбайқалуықиындашығар.

Сондайбіроппағатүсіпкетпестіңамалынойлап,Бронниковалыстағықартанасын,үшбала

менТанясынелестеніздеді.Оларданжылдыңбасындаайырылыпеді,енді,міне,жазортасы.

Тағдырмұныдүниеніңбірқиырынаәкеліптастады.Қарадауылоныосыншамаалысқаұшырып

әкетердепкімойлаған.Ендіелгеоралудегенүміттекқиялындажылт-жылтетушіеді,ал

бүгінкүндізгісоқтығыстанкейінтұтқындықмерзімұлғаятүспесе,кемімекемес.

«Қайдағыбірқазақтыңқоратазалағанбаласынанесінеарашашыболақалдым?–депбір

ойлап,олрайдантезқайтты:–Әділетсіздіктасыраңдағанжердеменбейтараптұраалмаспын.

Біздіңобастағыұранныңөзіәділетсіздіккеқарсыкөтерілгенжоқпа?Содырлысойқандыкөре

тұракөзжұмсам,сорлыболғанымемеспе?».

Күндізгіқазақбаласымынатастайқараңғыдакөзалдынакелді.Балғынқанатбалапанды

қарақұсшүйгелітөніпбарғанкез.Жұдырығынтүйіпалғанқарабала.«Ай,өзідежүрекжұтқан

екен.Титтейболып,еңгезердейалпауыттыитеріпжіберді-ау.Солсондаәлгібіртүп

қызғалдақтынадзирательтаптапкетпесіндепышқынды-ау.

Апыр-ай,солбірғанақызғалдақүшіншырылдап,албастыменалысқанда,сондайсұңқартекті

балағаменнегеаратүсеалмасқа?».

ОсыбіройданБронниковиығынанзілқаратастүскендейжеңілейіпқалды.Камераға

қамалудыңөкінішіөшейіндеді.Мынаедендежатқанқаһарлықазақтасоншалықты

қорқыныштыемессияқтанды.Әлідеболса,тілқатып,көңілінтауып,сөзбастаукерекдеп

ойлады.«Тіптенболмайбаражатса,оныкөріпалармын»,–деді.

Кенетбалтырыныңшым-шыметеқалғанынсезді.«Бұллағнетатқырмұндайтасқапаста

қайданжүр?»–дептаңқалдықандалашаққанбалтырынқасымақболыпеңкейеберіп.

Қансорғыштарқараңғыболды–шабуылғашыққан-ды...

БалтырынқасымақболыпБронниковеңкейебергенде,жантайыпжатқанРысқұлорнынан

барысшаатыптұрды.Ананыңәрбірқимылынаңдып-ақжатқанекен.Қараңғыдадакөре

беретінқасиетінкамеражояалмапты.Айсызтастайқараңғытүндердежылқыбағыпөскен

Рысқұлдаүкітектесқұстардыңкөргіштігібареді.

Бронниковсасыпқалып:

–Клоп,клоп,–деді.

ОнысынаРысқұлтүсінбеді.Бұлтүсініспеушілікнегеапарыпсоғарыбелгісізеді,дәлізден

тықырестілді.Рысқұлқұлақтүреқалды.

–Тұрар,–дедіолішінентастайқараңғыда.

Сарт-сұртетіпесікашылды.Надзирательішкебаланыкіргіздіде,фонарьдыңөлегізген

сәулесіменкамераныңтүкпір-түкпірінтінткілепшықты.Ортадасостиысыптұрғанекі

тұтқындыкөріп,көңілітолғандай,біржөткірініпқойып,есіктіқайтақұлыптады.

«Бұлқалай?»–дегендей–балабосағадатұрыпқалды.Әкесініңқасындағықабасақалды

фонарьдыңболымсызжарығынаншырамытқандайғанаболды.«Шыннансолма?Мағанараша

түскенадамба?».

Бронниковбаланыңжүзінжығатанымасада,күндізгібатырыныңдәлөзіекенінбірденбілді.

Қуанғаннандауыстап,орысшалап:

–Этоты?!–деді.

–яИә,мен,–Тұрардаорысшажауапқатып.–Мұндақалайкеліпқалдыңыз?Ә,түсінікті,

түсінікті.Айтпай-аққойыңыз.Мағанболабасыңызғабәлетілепалдыңызғой.Кінәлімінмен.

«Түктүсінсембұйырмасын»,–депРысқұлтұр.

–Оу,мұныңкім,Тұрар?Нағашыңкелгендейшүйіркелесекеттің.

–Бұлжақсыадам,көке,–депТұраркүндізгіболғанжағдайдыбастан-аяқайтыпшықты.

–Қайданбілейін,мағанәдейіжібергенжансызымадепқалдым.Мыңдабіррақмет,тамыр,–

депРысқұлқараңғыдаБронниковтыңқолынсипалаптауыпалып,қаттықысты.–Бұл

орыстардыңішіндеденебіразаматтарыбар-ау,шіркін!Қарашы,қорықпайнадзирательдің

өзінеқарсышығуын.

ЕндіРысқұлжаңа«тамырына»тақтайданорынберді.Тікесінентіктұрып,аяғыталған

Бронников,сірәбіртөртқабаттапсалғантөсеніштіңүстінеотырғандай,рахаттаныпжайғаса

бердіде:

–Хорошо,–деді.

–Тапқанекенсің,қарошоны,–депкүлдіРысқұл.Орыстың«хорошосын»олтүсінушіеді.–

«Қаратасұйқыңкелсеболармамық»,–дегеносы,тамыр,шыда!

–Чтоонговорит?–депсұрадыБронниковТұрардан.Тұрартүсіндіріпберді.

–Әкеңшынындадабатырекен,–дедіБронников.–Сенкүндізнадзирательайтқандай,

бандиттіңбаласыемес,батырдыңбаласыекенсің.

–Недейді!–дедіРысқұл.

Тұрарқазақшалады.

«Менсияқтысаяситұтқынға,«Қандыжексенбінің»сойқанынкөргенадамғажігерберіп

тұрғанбұл,сірә,оңайқазақемесшығар».

–Кәне,танысболайық:меніңатымАлександрБронников.Сеніңше?–дедіқабасақалТұрарға

қарап.

Меніңатым–Тұрар.Әкемніңаты–Рысқұл.Күндізайттымғой.

–Рыс-кул,–депбуынғабөліпсозыпайттыБронников.–Рысқұл.Алмұндақандайжағдаймен

келіпқалдыңдар?

–Недейді?–дедіРысқұл.

–Мұнданеүшінотырсыңдардейді.

–Е,олұзақхикаяде,–депРысқұлқисаякетті.

–Е,олұзақәңгіме,–дедіТұрарБронниковке.

–Түсінікті,–депАлександрбаланыңиығынсипалаптауыпалып,арқасынанқағып-қағып

қойды.–Уақыткөп,құдайғашүкіржата-жастаныпасықпайтыңдапалармын.Алендімына

қандаланықайттік?Менібуыпбаражатыр.Сірә,жатырқағаныма?Сендергетимейді-ау

деймінөздері?

–Недейді?–дедіРысқұл.

–Әшейінқандаланыайтады.Буыпбаражатырдейді.

–Сорлыныңқанытәттішығар,–депРысқұлмырсетті.–Таланыпкөрмегенекенәлі.Айтоған

таланғанныңкөкесіқандайболатынын.Әй,тамыр...

РысқұлБронниковтыңтізесінеқолынсалды.«Өзініңаяғыдабураныңсаныңдайекен-ау»,–деді

ішінен.

–Әй,тамыр!Сенқандалағаөкпелеме.Қандаладегеннеол!Атжалмандыайт.Атжалманға

талатқанжоқпасені?

–Чтоонговорит?

Тұрарорысшалапберді.

–Нет-нет!–дептұлабойытітіркенгендейболдыБронниковтың.

–Ә,ендешетыңда.Мынаменіосыкамерағаәкеліптыққаннанкейінбіраптадансоңүш

атжалманәкеліпқояберді.Үшеуіндеәбденашықтырып,жалаңдатыпқойғанекен,арамдар.

Есіндеболсын,тамыр,дүниедеашатжалманнанашқасқырәлдеқайдаартық.Талапжей

бастағанкездешыбынжаныншырылдап,кірергетесіктаппайсорлайсың.Ұстайындесем

ұстатпайды.Ұрайындесем–таяқжоқ.Екіқол,екіаяғыңдықашанғадейінербеңдетесің?Бірақ

менқұлығымдыасырдым,атасынанәлет.Өтірікөлгенболып,тырпетпейқалам.Солкезде

атжалман,атаңанәлет,аяғыңдықамсызқарпибастайды.Шапберіпұстапаламын,қолымды

талап,қанынсудайағызады.Бірмыжыпқалсам–жанышиқдепшығадтакетеді.Әне,тамыр,

сондайдаболған.Құдайбасыңасалмай-аққойсын.Күндізкөрсетемін,тамыр,атжалман

салғантыртықтарды.

–Да,хуженепридумаешь,–дедіБронниковТұрардыңаудармасынанкейін–Ал,Тұрар,сен

азаматекенсің.Орысшанықайданүйреніпжүрсің?

–Осытүрмеде.Приходькомырзаныңбалаларынан,тұтқындардан,надзирательдерден.

–Кітапоқып,жазужазааласыңба?

–Аздап.ПриходькомырзаныңНаташадегенқызыкөмектеседі.АлАркашадегенұлыменімен

қас.

–Қалайболушыеді?Сөйлегендерінесітемінтой.Айталық,күндізөзіңізкөргеннадзирательдің

сөзінқалайұмытарсың...

–А,күндізгіме?Е,олбейшарағой.Сенбілесіңбе?Оныңөзідетұтқын.Бірақнадзирательетіп

қойған.Егерқызметіннеғұрлымқаталжүргізсе,соғұрлымоныңеңбегібағаланып,жаза

мерзіміқысқарады.Түрмеденертебосатылады.Ал,кейбіреулерібостандықалғаннанкейінде

өзеріктеріментүрмеқызметіндеқалабереді.Күндізгіекеуміздіңдосымыздәлсондайсорлы.

Жә,онықоялық...Сеніңоқуыңдықалайетсекекен?Сенкөпнәрсебілугетиіссің,бауырым.

Сенбілугетиіссің.Ұқтыңба?Көп,көпбілуіңкерексенің!

***

Бұлжолыесіктіңөзіемес,адамныңбасысияр-симаскеспегіашылды.Тұтқынғатамақберу

үшінәдейіістепқойған.

–Мә,мынаатауыңдыал!–дегензекімедауысестілді.–Балаңекеуіңе.Аланаумейманғабүгін

кешкіасберілмесіндегенбұйрықбар.Құрметтіқонағыңғой,Рысқұл,мүмкінөзсыбағаңды

берерсіңоған.Хи-хи!

Надзирательқиқылдапкүліп,сірә,тауыпайттым-аудегенболар,өзсөзінемәзболыпкете

барды.Жұдырықтайқарананменбірожаусылдырсорпаекен.Наныжелімсияқты,сірә,қара

бидайдыңұнынабұршақ,арпаұнынараластырған-ау,әйтеуірқұдайкесірқылмасын,сүйкімсіз-

ақ.Ішінекүшәлаорапиткетастайтынқамырсияқты.

–Кел,тамыр,–Рысқұлқараңғыдатүртінектеп,котелоктыортағақойып.Былжырқарананды

үшкебөліп,алдыменБронниковкеұсынды.

–Жоқ,рақмет,–депБронниковбастартты.

Рысқұлоныңалақанынзорлағандаймытыпашып,нандыұстатасалды.

–Мә,Тұрар,–дедіқараңғыдабаласынынқолынсипалапіздеп.

–Менжемеймін,көке,әлгіндемырзаныңкухнясындатамақтанғанмын.Аспазшысыжақсыкісі.

Өзіңжеші,көке.

–Сенсыпайылықтынеғыласың.Жұтқан–жұтамас,мә,жепал,қарнынашады,–депәкесіжік-

жапарболды.

Тұрардыңтоқекеніраседі.Наташаекеуібірсағаттайотырып,әліппеніежелегенсоң,

мырзаныңқызыоныасүйгеертіпбарып,тамақбергізген.Приходьконыңбасқақызметкерлері

өсек-аяң,құқаң-сұқаңменшаруасыжоқ,тіршілігінемығымбаланыаяп,жақсыкөріпкеткен.

Барыболсабөлісіп,жандарықалмайтын.

–Рақметсендерге,–дедіБронниковбіртүрлітебіренгендей,толқындыүнмен.–Дәм-тұзүшін,

қонақжайлылықүшінрақмет.Әлгіақымақтамағанәдейітамақбермей,сендермененасын

қызғансындеп,әдейісасықсаясатістепотыр.Олардыңарамойынойрандағандарыңүшін

рақмет.

Қараңғыдасипалап,баланытауыпалды.Басынсипалады.Бронниковтыңқимылынбайқап,

Рысқұлдақолыменбаласыніздеді.Тұрардыңбасынсипалайберіп,Бронниковтыңқолынақолы

тиді.Бронниковкөкпаршыныңеменніңбезіндейқаттықолынқысып-қысыпқойды.Мұнысыөз

ризалығын,доспейілінтанытқаныеді.

–Шашыөсіпкетіпті,–дедіРысқұлбаласыныңбасыналақаныменаймалап.–Ұстаражоқ.

Ұдайыөзімалыпберушіедім.Ендіұстаражоқ.Түрмедеұстараұстатпайды.

Тұрарәкесініңалатынынесінетүсіріп,бойыеріксізтітіркенді.РысқұлТұрардыңшашын

сабындапжібітпей-ақ,құрғақтайқырареді.Баланыңбасынжүрелепотырыпекітізесінің

арасынақысыпалатын.Бала:

–Көке,ауырттыңғой,жібітейінші,–десе:

–Шыда!Жігіттеосынысөздеймеекен?Баяғыдабізбалакезіміздешашымыздышалдар

қойдыңқабырғасыменқыратын.Соғандашыдаушыедік,–депқайрайды.Тұрардыңкөзінен

ытқып-ытқыпжасшығады.Бірақдымыншығармайды.Төзіпбағады.

–Әлімбекатасындайбатырғой,–депРысқұлмақтапқояды.Баласоғанмәз.

Әлімбектейболу–баланыңежелгіарманы.Еркелетуге,мақтауғасараңРысқұлөзінӘлімбек

сындыбатырбабасынабалағанғаТұрардыңтөбесікөккежеткендейбопедәуірмарқайып

қалды.

Шашыныңөсіпкеткенідераседі.Тиынжинап,шөпбазардағышаштаразғабарыпалдырайын

десеПриходькомырза:

–Алдырма!–дептыйыптастады.ОныңбұлқылығынаТұрартүсінбепеді.Аләкесіқиналып

отыр.Баланыңқасарысқанқайратты,киіздейқалыңшашынтобылғыдайқаттысаусақтарымен

сипалапотыр.

Бронниковтықандалабуатүседі.РысқұлменТұрардыдашағады.Әйткенмен,жаңакелген

кісініңқанынтаңсықкөргендейталайды.Бронников:

–Тұп-тұтастаскамераныңбұлқандалақайжеріненшығады,–дептаңқалады.Екіқолытыным

таппайүсті-басынқасиды.

–Қансорғышхайуандықайданшығадыдеріңбарма,–дейдіРысқұлТұрардыңаудармасынан

кейін.–Әліүйренесің.Адамүйренбейтіннәрсежоқ.Шыда!СенөзіңПетерборданкелсең

ақсүйектіңтұқымышығарсың,қандалакөрмеген.Алмынабізқандаладегентамырмен

жөргегіміздентаныспыз.

Бронниковкүлді.

–Меніңкімекенімдіайтуүшінкөпуақыткерек.Үлгірермізәлі.Мезгілмол.Небітіреміз

ақыры.Алқазірұйықтайық.Балақайдатаңертеңтұрадыекен.

БірақБронниковтыңкөпкедейінкөзіілінбеді.Қандалаүсті-басынісіндіріпжіберген.Денесі

дуылдап,тұлыпболыпкеткендей.Бірақұйқыдаарсыз,кірпігіайқасып,ұйқышіркіноны

алыстағыПетербургкеәлдилепалыпбаражатады.

Көзшырымыналар-алмас,Рысқұлбаласыниығынанжұлмалап:

–Оян,Тұрар!Надзирателькелгеншетағытыңдапал!–деді.

Мизамұшқанжылыкүздіңкүніеді.Төніптұрғантажалжоқ.Аспанашық,аспанжәудіреген

жасбаланыңкөзіндейәдемі-ақ.Төңірекбәле-жаладанжырақсияқты.Текәуедебөдене

аңдығанқырғиларғанақанжарқанаттарынкейдежайып,кейдежасырып,жеміздепжүр.

ОсындайбейбіткүнніңбіріндеАлсай-Сәліктітүлентүрткендейтүгелүдерекөтеріліп,

Дауылбайауылынааттанған.

Әлгіаттылы-жаяулыдүрмекауылдыңүстінде.Шәңкебұлақтыңбасындағызираттыңтұсынан

өтіпбаражатты.Топырақдымыәлікеппегенжастөмпешіктіңжанынажеткендебәріде

ошарылаберді.Кешеғанатіріжүргенжан.Үпеткентіршілігінүмітпеналдандырып,ақтілек

қанаайтыпжүргенадамеді.БұлитшеырылдасқансұмдүниедеБердіқұлдегенадам

ешуақыттаболмағандай,төбешікмоп-момақан.Тіршіліктеиесіқандаймомынболса,моласы

дажұп-жуас.

Рысқұлаттанқұлайтүсіп,ағасыныңқабіріалдындатізесінбүгіп,шөкелепжығылакетті.Құран

білмеушіеді,дұғаоқиалмады.Отырды,отырды,ақыры:

–Көке-ау!Нежаздық,неболдық?Ендінеістейміз,айтсаңшы!–дептөмпешіктіқұшақтай

құлады.Топырақжып-жылыекен,бетіненБердіқұлсүйгендейтұлабойыдіретті.Тектопырақ

бейнесінееніпкеткеніболмаса,ағасытірісияқты.Өзқолыменкөмседе,көңілісуымаған

көкірегіқұрғырәлденеденүміткер.

Біреукеліп,қолтығынанкөтерді.

–Сенбордайтозсаң,басқамызнеболамыз!Тұрбылай!Азатаныңбаласыжалғызқыранөзің

бедепжүргенде,немынауың?

БұлАхатеді.Жасыұлғайған,бірақжүзіненшырай,көзіненнұртаймаған,бурылсақалАхат

Рысқұлдытізесіненбасыпөзжанынаотырғызды.Көнетозқарабарқыттақиясынбасакиіп

алды.Сонансоңдұғаоқыды.

Бәрібатақылды.Әлдекімдауыстапеді,Ахатақырынғана:

–Қой,–деді.–СенжылағанменБердіқұлқайтыптұрмайды.Көзжасынанөлгендерқайтып

тірілерболса,Әлімбекбатырды,кешегіСоқырбатырдытірілтіпалмаспаедік?!Сондабізге

жуандаржуандығынқылмаседі.Амалне?!Жылама.Барайықболысқа.Жөнайтысып,құн

сұрайық.Оныңалдындасуғатүскенкесектеймүжіліп,тозыптұрғанымызкеліспейді.Аз

атаныңбаласыболсақта,азбайық.Азғаайбынкерек.Айбыныжоқтыанауда,мынауда

айналдырабереді,тәлкекетеді.Жұбымыздыжазбайбарып,жауапалайық.Недейді–болыс

өзібіледі.Арғыжағынкөрежатармыз.

Болыстыңауылытөскейде.Елдіңжатқан-тұрғаныналақандағыдайкөріп-біліпотыруүшін

болысқоныстыөрлеуденәдейітіккізгенсияқты.

Тал-дарақтыңсарғаябастағанжапырақтарынтозаңтұтқан.Күздеболсакүныссы.

Көбелектердіңөзіыстықтан,ыңқылдап,шөпбасындаәреңотыр.Жолдакележатқан

адамдардансескеніпжалбаңетіпүркіпұшсада,лездежалпетіпбарыпқайтақонады.Тек

қарлығаштарғанаащыкүндіелеңқылмайкөнетоздауболабастағанкөгілдіраспанда

қайқаңдапұшып,қалықтапжүр.

Рысқұлбағанаданберібайқапкеледі:бірұяқарлығашбұларменқапталдайқабаттасып,ілесті

деотырды.МұныкәнігіаңшыРысқұлдыңжітікөзіғанашалды.Басқалармәнбергенжоқ.

Қарлығаштаржабылыпкеліпқаралытопқақұстіліндешиқылдапкөңілайтқандай.Қарлығаш

жөніндеадамнебіледі?Ұшыпжүргенкөпмақұлықтыңбірідейме?Оныңбасқақұстардың

бәріненбөлежарылып,адамдарменжақындасып,адаммекенінеұясалатынынданесырбар?

Ұясынөзгеқұстарқұсамайбалшықпенқылараластыраөріп,бекемжасайалатынынданемән

бар?Балапандарынқұлапкетпесіндепаяғынантұзақтапқоюдықайданбіледі?Демек,оладам

жан-күйінбілмейді,түсінбейдідепайтааламызба?ОсыкележатқанындамынаАлсайлардың

қайғысынаортақтаспасынакімкепіл?

Құсекешқұстамейірлі.Аладамадамдыөлтіреалады.

Әйтседе,қазіргікәнігіаңшықарлығаштар–адамдардыңқайғысынаортақтасудангөріөз

құлқынқамынойлапкележатқанындасезіпеді.Шөпбасқанқаражолдыңүстіменжүрген

жұрттанүріккеншегірткелерыршып-ыршыпжиеккешығабергендеқарлығаштарқақшып

алыпкетіпжатқанынРысқұлғанааңғарыпкеледі.

«Қарлығаш,сендежыртқышсың.Мынамендежыртқышпын.Талайаңныңқанынтөктім.

Бірақбіздіңжыртқыштығымызқұдай-тағаланыңқұдіретіненаттапөтпейді.Жаратылыстыңөзі

солайжазыпқойған.Менарқаратсам:«Е,жануар,сеніңжазығыңжоқ,ашотырған

адамдардыңазығыжоқ»,–депатамын.Ал,қарлығаш,сенболсаңұядағыбалапаныңды

асырайсың.Бірақ,адамдыадамөлтіргеніңнедептүсіндіругеболады?Қарлығашқарлығашты

сірәдаөлтірмес.КешеғойАхатайтты:«Қасқырдақастыққылмасжолдасына»деп.Сонда

адамбаласыбірін-біріқабырғасынкүйретіп,өкпе-бауырынезіпжібереаладыекен.Неге

бұлай?Құдай-ау,негебұлай?БолысымызДауылбайда–Сәлік,оныңсойылсоғарқарақшысы

Сақанда–Сәлік,бізде–Сәлік.БәрімізШілмембетШымырдантарадық.Дулаттың

дуанынанбыз.Домалақананыңқұрсағынанбыз.О,әулиеанамыз!Сенендеадамөлтіргіштер

туғанекенде.Жауемес,жатемес,туғанбауырынөлімгеқиғанқандайзалымдық!Сонда

ағайынарасыберікболмағанығой.Қараптұрсаң,ата-атабіржақемес,барлар,атқамінерлер

біржақ.Бай–байға,сай–сайғақұярдегеносыекен».

Үстіндегіиесініңқалыңойғакеткенінсезгендейжиренатасықпастанбір-бірбасыпкеле

жатыреді,Рысқұлауыркүрсініп,басынкөтеріпалғанда,астындағыатыдаатырылыпкете

жаздап,тізгіндібосатдегендеймойнынсадақтайиіп,шіренеберді.Томпаңдағанторыатқа

мініпкележатқанАхатРысқұлғажанайтүсіп.

–Есіңдеболсын!Қызбалыққасалыпжүрме.Құрашуменалысқашаппайсың.Арыстай

азаматымыздысұлатыптастағандакеудеміздіызакернемесе,ондайкеудегесабантығып,

тұлыпқылғанартық.Бірақызаныдаақылғажеңдірсеккерек.Болыстың,анауШымкенттен

келіпжатқанұлықтыңалдындакісіліксақтайық,–деді.

Рысқұлүндегенжоқ,екікөзітесіліптөскейгеқарады.Болысауылысалтанаттышаһардай

аспандаптұрекен.

***

Арқасынтауғатірептұрғанақорданыңесігітүруліеді.Сәскеліксарықымызішіпотырған

Дауылбайдыңшегіркөзітөменненкележатқаншұбырындынышалыпқалды.Қасындағы

мәртебеліқонағысалқынқымызғашаламасболғанкез.Дауылбайсыртқашаңқетті:

–Сақан!

Үйиесініңоқысдауысынанорысұлықселкетті.«Ой,осылардыңтағылығы-ай»,–деді.

Сақанбиікмаңдайшаныңөзіненекібүктеліпішкекірді.

–Ләппәй,тақсыр.

–Сонаукележатқанкімдер?–Дауылбайжауабынкүтпестен:–Кімдеболса,қайтар!Қазір

арыз-құрызтыңдаруақытемес.Ауылдаүлкенұлықжатыр.Топырламасын.

–Кімболушыед,Рысқұлбұзықта,–депкүңкетіпСақаншығаберді.Шығыпбаражатып

маңдайшағабасынтарссоғыпалып,қолыменмаңдайынтыжырынасипалады.

–Есалаң,–дедіДауылбайдақосакүліп.–Осыүйгекүнінежүзкіріп,жүзшығады.Ылғи

маңдайынұрыпалады.Адамдегенмаңдайынабір-екіретсоққытигенсоңүйренбеймеекен

қалайшығуды!

–Сіздершенедеушіеді?–депұлықшиқылдапкүлеберді.–Әлгі,түйеніңүлкенікөпірдентаяқ

жейді...

–Иә,мырза,дәлтауыпайттыңыз.Солтүйеосы.Бойыұзын,ақылықысқа.Бірақадал,байғұс.

–Міне,міне,–дедіұлықкүлгенінқойып,жастықтаншынтағыналып,қолыменжертіреп

көтерілеберіп.–Адалқызметкеркерек.Қызметкерлердіңбәріадалболса,мемлекетүшін,ұлы

державаүшінешқауіпжоқ.

–Өтедұрысайтасыз,жоғарымәртебелімырза.Өтетауыпайтылғансөз.

Болысөзініңсөзінқостап,қошаметтепотырғанмен,көңіліалаң,назарыбасқажақтаекенін

ұлықаңғарыпқалды.

«Бұлазиаттарсенімақтапотырып,мақтаменбауыздапжіберуідемүмкін».

Дауылбайдыңақордасыолимптіңтөріндегіқұдайлардыңтрибунасытәрізді.Төменде

гладиаторларсоғысы.Сақанпалуандәуқараайғырғамініп,ылдиданкележатқантобырға

топандатыпжетіпбарған.

–Қайыршықұсапқайдашұбапбаражатырсыңдар!Ордадаоязжатыр.Мынатасыраңбайтағы

түрлеріңменұлықтышошынасыңдар.Қайт!Қайтдегенде–қайт!–Қараайғырдыомыраулатып,

додағакіретінкөкпаршыдайаттықамшылап-қамшылап,ақиландырып,ауыздықпен

алыстырыпқойды.Қараайғырбасыпкетермеекендепықтағанжұртығысып,жапырылажол

шетінешықты.

–Әй,Қодар,–дедіАхатайылынжимай.–ӘкіреңдемейбіздіДауылбайдыңалдынаалыпбар.

Орысұлықтыдакөрейік.Оғандаарызайтайық.

–Ұлықшылын.Ұлықтанеңбар?

–Немізжоқұлықта?!Дауылбайарыстайазаматымыздыұрыпөлтірткізіпотыр.Іздеусіз-

сұраусызсорлыемес,құнымызбар.

Қараайғырауыздықпеналыса-алысааузынанкөбігібұрқырады.Ауыздықпеналыспайындесе

үстіңдегіадамқамшылаптұр.Қамшылапаладыда,тағытізгіндітартады.Қамшысалғансоң

аттыңбасынқояберсеболмайма?Тізгіндішіренетартадыекенсің,қамшылапнеңбар?Ат

байғұстатілболсаайтареді,тілжоқ.Текақиланып,көзішарасынаншытынапшығып,

ауыздықжырғанезуіырсиып,ақкөбікшашырайды.

–Іздейтін-сұрайтынсондасендерсіңдерме?–дедіСақанкекесінкүлкімен.–Мидыашытпай

қайттүге!Өлгенадам–өлді!ОныДауылбайұрыпөлтіргенжоқ.Болысқажалажапқаныңүшін

алдыменөзіңбәлегеқаласың.Итжеккенкетейіндепжүрмесеңаузыңдыжап,аулыңақайт!

–Ой,Қодарит,–депбағанаданберіүндемейтұрғанРысқұлсөзгеараласты.Астындағыалды

биік,жалысұйық,сидаңторыаттыжайтебініпСақанғатаяпкелді.–Ахатсеніңағаңболад.

Негеатүстіндетұрыпақиланасың,көргенсіз.Мынақаралыауылтұралдында.Надан

болмасаң,аруақатқырболмасаң,көңілайтпаймысың!

СақанқаншапалуанболсадаРысқұлаңшыдансескенеді.Қазірнеайтарынбілмейтұқшиып

қалды.Бірақбетбақтыққасалып,омырауменалмақболып,барылдайжөнелді:

–Өлсе–құдайдыңісі.Ажалыжетсе–ешкімдеқалмайды.Менештеңебілмеймін.Болыс

қайтсындепжатыр.Қайтсындегенсоңқайтыңдар!–Сақанаузынантүкірігішашырап,өлерме

күйгетүсті.

Сұйықжалторыаяғынкиікбилегендейбір-бірбасыпқараайғырдыңқасынатаянабергенісол

еді,Рысқұлдыңоңқолысілтегенқылыштайсартетіп,Сақанпалуанныңжағасынақонакетті.

Сұйықжалторынытебініпкепқалғандажануартастансекіргенелікқұсап,есікпентөрдей

жергебір-ақырғыды.МұндайнажағайқимылкүтпегенСақанаттан,борпылдақтопырақтың

үстінеқалайтөңкеріліпбұрқететүскенінтүсінбейдеқалды.Есеңгіреп,бет-аузының

топырағындасүртеалмайбіразотырды.Сасқанынан:

–Қызыңды...қызыңды,–дейберді.

–Қыздансадағакет,қыздансадағакеткір,–депРысқұлоныңбетінебіртүкірді.Қараат

ойқастап,тізгінінешалынып,ауылсыртындағыжылқығақарай,үстіндегіер-тоқымымен

шауыпкетіпбаражатты.

ӨміріжауырыныжергетиіпкөрмегенСақанпалуантопыраққааунапаймандайболып

түрегелді.СақанбаяғыСоқырбатырдыңнемереінісіеді,күштілігітартқан,ақылданқұдай

кемтарқылыпқойған.Өземшектестерінеқарсықараайғырғамінешауып,болыстың

бұйрығынорындаймындеп,масқараболды.

–Өңшеңсорлы,–дедіолтүрегеліпесінжиғансоңөзтуыстарынакекесінзілменкөзтастап:–

Ажалдықарғаөңшең.Бүркітпенажалдықарғаойнайдыдеушіеді.Ал,барболысқа!Барағой.

Бәріңдіпатшаныңсолдаттарыатыпөлтірсін.Меніңжанымашып,өзімдеп,сендердіоқтан

аманалыпқалмақшыболғанымасенбедіңдер.Ал,барағой,көрейінқарықболғаныңды.

Ахатойланыпқалды.

–ОсыҚодарбіліпайтсада,білмейайтсадабіршындықтышығарыптұр.Ашуүстіндеағылып,

азауылтүгелшығыппыз.Осымызәбесемеспеекен.Дауғабарсаң–біріңбар.Жауғабарсаң–

бәріңбардеген.Басқаларыңтосатұр,осымен-ақбарайынболысқа.Айтыпкөрейін.Тілім

жетсетыңдасаұлыққашағынайын.Недейсіңдер,ағайын?

Рысқұләлгібірайқастанкейінәліөзінбилейалмай,аязқысқанадамдайқалшылдаптұрекен:

–Өлгенменіңағам,өлтірткенДауылбай.Менбармағандакімбарад?!Сізгеменілеспей

болмайды,Аха!

***

Осыныңбәрінолимптенкөріпотырғанояз:

–Бұлне?–деді.

–Бұлқазақауылдарыныңарасындағыараз-құраз,үйреншіктідүние,назарсалмай-аққойыңыз,

жоғарымәртебелімырза,–депДауылбайшегіркөзініңашуынтұншықтырмаққатырысып,

күлімсіреп.

Әйтседеөзі«иә,пірім»депекіұмтылыпорнынантұрды.

–Айыпетпеңіз,мырза,менсәлшаруаменшығыпкелейін,–депоязғақарапбүгіліңкірептұрып

қалған.Ояз«барабер»дегендейпішінтанытқансоңатылыпсыртқашығыпбәйбішеге:

–Орданыңорамаесігінтүсіріп,түндігінаш!–депбұйырды.Ауылдағыеркекатаулыатқа

қонсындепжарлықайтты.Оязғаерекелгенекісолдатқадаескертіп:

–Қазірқайыршықазақтаркеліпмазаныалса,мылтықкөрсетіпқорқытыпжіберіңдер,–деп

қойды.

Мұрттарынширатқандоғалсолдаттарөздерінеөтінішболғанынадалиып:

–Мыимпокажемкузькинумать,–депқоқиланды.

Көгендегіқозы-лақбұршағынанбосанып,ауылсыртынабеттеген.Желідегіқұлындар

шіңгірлеп,енелеріншақырып,ноқтаменалысып,кейбіреуіқазыққаоралыпқалыпжатқан.Бие

сауып,желібасындажүргенмалшылардыДауылбайқолынасойылберіп,ұрысқадайындап

қойды.

Ақорданыңкүндіккеашықтұрғанесігікенетжабылыпқалғаны,түндікашылып,ондатұп-тура

өзініңқасқабасынашақшиыпкүнтүскені,үйсыртындадан-дұң,айқай-ұйқайкөбейгеніоязды

таңқалдырды.Қымыздыңара-арасындаараластырыпалыпотырғанфранцузконьягіжіліктің

майындайшыны,шымырболатын.Соғандабалқыпотырғанұлықмынасырдытүсінеалмай

дал.Кенетбойынқорқынышбиледі.Әлгітөмендетопырлапкөрінгентобыркәдімгі

көтерілісшілерболыпжүрмесін.Бұлшетсіз-шексізжұмбақдаладантүрліқұқайдыкүтуге

болады.«Қойаузынаншөпалмайтынмомынхалық»тарпаңмінезтанытыпжүрмесін.Және

басқауақыттаемес,дәлөзініңмәртебелімейманболыпжатқаншағындашатақшықса,ол

хабаргубернаторғажетсе–жайлытимес.Губернаторуездбастығынаонсыздатиісергежелеу

таппайжүргенжан.Оязғақарсыбунтшығыптыдегенқаңқу–шаншуданжаман.

ОязБогомоловәуеліқасқабасынтүндіктентүскенкүнненқорғалап,сырғанақ,сусымашәйі

көрпеніңүстіндебөксесіменжылжып,төменірексырғыпотырды.Онансоң,жаманайтпай

жақсыжоқ,өзінеқастандықболақалса,қорғанышыбарекеніесінетүсті.

–Егорка!–депдауыстады.

Сыртта:«Түрт,сайтан!»–депсойқантілептұрғанказак-орыс:

–СлушаюсьВашевысокоблагородие!–депүйгетұражүріпеді,киізүйдіңорамаесігін

түртінектепашаалмады.Шолақойынаосыбасұрмаңдарояздыәдейіқамапқойғанжоқпа

дегенкүдіккірді.Штыкпенкиізесіктібір-екіпіскілептежіберді.Жыланныңтіліндейболып

жалаң-жалаңеткенштыктыкөріпоязоданбетерсезіктенді.Соғысжүріпжатқандайкөрінді.

Тәлтіректепорнынантұрыпкерегебасындаілулітұрғанревольверінежармасты.Сырттан

казак-орыс:

–Вашевысокоблагородие,Сіздімынабасурмандарқамапқойсакерек,есікашылмайды,–деді.

–Ақымақ,управительдішақыр!–депшаңқеттіұлық.

Казак-орысболыстыіздепжөнелді.Дауылбайауылдағымалшы-жалшыныжайдақатқа

қондырып,Алсайтобыныңалдынорапжатыреді.Қазақ-орыстыңсұстытүріненшошыпқалды.

Әдепсізсолдатштыктымылтығынсерпиұстап,оязотырғанжабықорданынұсқап:

–Айда,айда!–депзекіді.Дауылбайөзадамдарына:

–АнаақымақАлсайдыңалдынаншығып,ауылынақайтарыңдар.Меніоязшақырыпжатыр,–

депжуанқарагераттыңбасынбұрды.

Атқамінсеесіріпкететінқайранқазаққиқулапылдиғашабажөнелген.Аттаңдаплапқойған

қолдыкөріп,Рысқұлқақсойылыноңтайлады.Ағайындарына:

–Аттыменжаяусоғысаалмас.Шегінетұрыңдар.Бұларғабейбітсөйлесумүмкінемес.

Қараптанқараптұрыпқырылмайық,–деді.

–Шырағым,осыжанжалғакіріспей-аққойсаңқайтеді,–дедіАхат.

–Е,Аха-ай,бұларбұқсаңсұғабереді,қайтесізменібөгеп.

Менбірқанықарайғанадаммын,–биікторыныбір-ақсекіртіп,ордалыауылданшыққан

түйдекшаңғажұлдыздайағажөнелді.Оларменжанасқаншакөкаққалпағынғанабасакиіп

үлгерді.

Дауылбайаттандырғанқолалтысойыледі.Малшылар,қызметшілерболатын.Рысқұлбәрінде

таниды.Бәрітуысқан.Бұлардыңқанынтөккеннентүсерпайдажоқ.«Қасқырдақастыққылмас

жолдасына».Еңалдыменескішекпенініңекіетегіекішалғайғакетіп,далақ-далақшауыпкеле

жатқанжылқышыКенжеекен.Қолыңдағықұрықтыдәлбірасауғасалатындайкүнібұрын

созыпұстапалыпты.Рысқұлоныңқұрығынжұлыпалып,жамантымағынкөзінетүсіріп,өте

берді...Кенже:«О,әкеңді»,–депкөзітүккөрмей,аттыңбасыменалысыпәуреболыпкетті.

Тізгінтартып,тымағынтүзепкиіп,жан-жағынақарасаөзініңқаруластарытүгелсойыл-

шоқпарданайрылып,тымақтарыкөздерінетүсіпқалғанекен.Кенжетағыда:«О,әкеңді...»–

деді.Кімдібоқтағанынөзідебілмейді.

Рысқұлбұлкездежекешауып,Дауылбайдыңақордасынажетіптекелген.Жанғашыдас

бермейбұзып-жарыпбасынғансалтаттынықазақ-орыстарқалайқарсыаларынбілмейсасқан.

Атукерекпе,болмасамылтықтыаспанғаатыпқорқытукерекпе?

Бұлкездеорданыңесігіашылып,оязболыспенқатартабалдырықтатұрған.Бірказак-орыс:

–Жоғарымәртебелімырзам,небұйырасыз,атайықпа?–деді.

–Атпа!–дедіояз.ОләлгіндеРысқұлдыңалтыаттынытымақтарынтұмсықтарынақаптап

кеткенінкөріпқызыққан.

–Мұндайқызықтыешжерденкөреалмассың,–депсүйсінді,–атуғаболмайды.Егерөзі

жамандықойласағанаатыңдар.

Шынажалыңжетпесе,қырықжылқырғынболсадаөлмейсің.Әйтпесе,әлгікездеРысқұлды

ұрда-жықбірсолдаткөздептұрыпбасыпсалса–бітіпжатыр.Батыр–біроқтық.Қойбоғындай

қорғасынәңгіменітәмамдамақ.БірақРысқұлдыңәліталқанытаусылмағаншығар,әлікөретін

жарықсәулесі,тататындәм-тұзыбаршығар,–оязәлгіндей«атпа!»–деді.

Дауылбайішіненөкініпқалды.Кедейауылдыңбаскөтереріде,басбұзарыда,азатаның

баласыжалғызқыраносыРысқұл.

Мұныңкөзінқұртса,басқасыилеугеоңай.Илеугекелмейтіншелдіпұшпақосы.Казак-орыстың

қолыменқайтпассапарғааттандырыпжібергенде,оңдыболареді.Ертеңел-жұртқа,бимен

сотқа:«Е,олбұзықұлыққа,ақпатшаныңайтулыадамынақастандықойлап,соданқазатапты»,

–деугежеңіл-ақеді.Бірақмылтықатылмады.

Ояздыңдаөзесебібар.Біріншіден,Рысқұлдыңерлігінешынсүйсінді.Ұлықолбасшылардың

шынерліктібағалапжауыдаболсажарылқағаныноязталайоқыған,естіген.Мәдениетті,

зиялықауымныңөкіліретіндеолмұндайжомартмінезкөрсетудіөзінемәртебесанайды.

Екіншіден,өзісыйлықонақболыпжатқанжердекісіөлімікездесіп,қантөгілгеніқайбір

жақсылықдейсің.КүніертеңШымкенткеаттанады.Аманболса,мынаболысРысқұлғаақысын

жібермес.Бұлардыказак-орыстыңқолыменатқаннангөрібірініңқолыменбірінбауыздатып,

өздеріменөздерінқызылшекеетіпқойып,қызығынақарапотыруәлдеқайдатиімді.

БұлкездеРысқұлоқбойыжергежетіп,атынантүсті.Қайыңсойылменбілтелімылтықтыердің

қасынаілуліқалдырды.Торыныжетектегенбойыақордағабеттеді.

ӘдеттеДауылбайдыңауылынаұлықтанөзгеешкіматпенкірмейді.Ауылсыртынанаулақта

көліктентүсіп,жаяукеледі.Бұлбұлжымасқаталтәртіп.Оныешкімбұзыпкөргенемес.

ТұңғышбұзыптұрғанРысқұл.Оныңөзіде,ауылғакөлікпенкіруінкіргенменордаалдында

аттантүсті.Әлікүнгедейіноналтықанаторданыңбелдеуінеешкіматбайлапкөргенемес.

Рысқұлмынасиықсызторыатынанауаулақтағымамағашқабайлапқойыпкелуікерекеді.

Оныістемеді.Жалсызторыныыңғайлап,жетеккеалды.Фаэтонғакілеңжал-құйрығытөгілген

сәндіжылқыжектіретіноязмынажал-құйрықсызсидиған,жирафтәріздесайуанғакөптаң

қалды.

–Аман,оязмырза,–дедіРысқұл.–Ассалаумәлейкүм,болыс-еке!

Болысләмдегенжоқ.Ояз:

–Здравствуй,батыр!–депалтынсақиналықолынұсынды.

Рысқұлбұлқұрметтікүтпепеді,шылбырдыбілегінеілесалып,ояздыңқолынқосқолдапалды.

–Мынауатпа,жирафпа?–депсұрадыояз:Тілмашаударды.

–Кедейдіңатығой,оязмырза.

–Кедейдіңбәрімұндайатмінеберсежаманемес,–депмысқылдадыояз.

«Меніменқашанғытәжікелесеберердейсің.Уақытоздырмай,келгеншаруамдыайтып

қалайын».

–Оязмырза,сізге,болыс-еке,сізгеайтайындегенбірауызарызымбар.

–Недептұр?–дедіоязтілмашқа.

–Арызайтпақшы.

–Айтсын.

–Айт,–дедітілмаш.

–Айтсам,оязмырза,меніңтуғанағамБердіқұлдыболыстыңадамдарыұрыпөлтірді.Тары

суғарыпжүргенжерінде.Тепкілептөртқабырғасынсындырып,өкпе-бауырынезгілеп,құлаққа

шымменбастырыпкетіпті.Үйгежетті–жантапсырды.

–Меніңадамдарымекенінқайданбілдің?–депболысшегіркөзінРысқұлғақадайқалды.

Жалпақмұрныныңтанауыбірделдиіп,бірқусырылды.

–Болыс-еке,бөтенжаужоқ.Судыбұрыпалдыдепістегенқиянаттарың.

–Атынатасоладамның!

–Менжеткеншекетіпқалыпты.Құлаққабастырыпкеткенжеріненөзімсуырыпалдымғой

ағамды.Түнқаранғысыеді.Аурудытастап,арттарынанқуаалмадым.Бірқұдайкөріптұрғой,

сіздіңтөбеттерденбасқаешкімталағанжоқБердіқұлды.

Дауылбайкенетоязғабарденесіменбұрылып,бүгіліңкірептұрып:

–Мырза,бұлбұзықтыңсандырағынтыңдап,күндетұрыпқалдыңыз-ау.Үйгекірсекқайтеді?–

деді.

Оязойланды.«Кісіөлімініңдауыболса,оғанараласыпбасқатырыпжатудыңкерегіде

шамалы.Бұлкиргиздардыңөздерініңбилерсотыбар.Солшешежатар...».

Болысояздыңжауабынкүтіптұрмай,орданыңоқалыесігінбіршетінентүреберді.Ояз

Рысқұлғақараппақырсынып,мененкінәжоқ,міне,мынауболмайтұрғандегендейпішін

танытып,болысқақарады.Сөйттідееңкейіпүйгекіреберді.

–Оязмырза,менсізгеарыздандымғой!–депРысқұлентелейберіпеді,алдынДауылбай,екі

қазақ-орыс,тілмаш,бұлкездеауылғашойнаңдапжаяужеткенСақанбәрікес-кестейқалды.

–Жаныңбардажоғал!–дедіДауылбайысылдап.–Жақсылықпенкетпесең,қазірқаматып,

басыңдыитжеккендешіріттіремін.Кімдібасыныпкелдіңмұнда?Оязбентілдескішінмұның.

Немене,ұлықсеніңермегіңбе?Арызайтсаңосыелдіңбиіқұрыпқалыппа?!

–Оу,болыс,менадамымөліп,құзымқұлап,тауымжығылыпкеліптұрғанжоқпынба?!Оу,

болыстығыңдыбылайқойғанда,бірелдің,біратаныңбаласыемеспеедік?СендеСәлік,сен

өлтірткенБердіқұлдаСәлік.Менқайғырсам,сеніндеқайғыңемеспе?Недептұрсың!

–АтамаСәліктіңатын!–дедіболысшегіркөзінежірейтіп.–СенСәліктіңшірігенжұмыртқасы.

Сәліктіңбасқабаласыныңбәле-жаласысендерменбіргекетсін!

Рысқұлтізгіндітартыпқалсакерек,торыаттыңбасыкегжең-кегжеңетіпкетті.

–Е,білдім,болыс.БұлАлсайдыңбалаларымалымдыбақпады,егінімдіекпеді,отымменкіріп,

күлімменшықпады,еркімежүрмеді,–дептұрсыңғой.Сеніңдегеніңболмаса–олшіріген

жұмыртқаекенғой.СолүшіндеБердіқұлдыңқанынтөктің,қапыдақалдырдың.Мұныңдыекі

дүниедекешеалмаспын,Дауылбай!Қанғақан.Кекалмасам,ағамныңшейіткеткенжаныана

дүниедежайтабаалмас.Ендігіқалғанөмірімсененкекалуменболсын!

–О,найсап...–депСақанпалуантұраұмтылған.Бет-аузытопырақ,ызабуған.–Болысқатіл

тигізуін.

Рысқұлоныңқолынқағыпжіберді.Көзілеспейторыатқақарғыпмінді.

–Е,сорлымалай,–дедіендіаттыңүстіндетұрып.–Сенөлгендемынаболысбасыңакөктас

қояр.Асырандытөбет.Әупілдетіпқойғаны-айсеніДауылбайдың.Өзұяласынөзіқапқансорлы.

Көзіңбірашылмадығой!

БұлкездеАхатбастағаналсайларкеліпжеткен.Болыссолардыңсәлеміналмады.Сақанға:

–Аластаауылдан!–дедідеордағакіріпкетті.

Рысқұлшыдайалмайқайыңсойылменақорданыңмаңдайтұсынқұлаштаптұрыпбірсалып

қалды.Құбаталданқиылғануықтарсықырлапбарыпсыныптүсті.

Іштеоязсанапотырекен:

–Бірұрғаннантөртеуінсындырды,–дедісүйсінгендейболып.–Сірә,ағасыныңтөртқабырғасы

үшіншығар.

Казак-орыстармылтықкөтерді.Аспанғақарайатып-атыпжіберді.Іштеноязайқайлады:

–Атпаңдар,оңбағандар!

–Әшейін,қорықсындепаспанғааттық,–дедісолдаттар.

Айтсаайтқандай,алсайларсескеніп,шегіншектейберді.АтүстіндеРысқұлбілтелімылтығын

тақымынансуырды.«Әттең,анасолдаттыңқолындағымылтықмендеболармаеді»,–деп

армандады.Қапелімдеойындабірсотқаротлапетеқалды.Тәуекелдепторынытебініпте

жіберді.Торысондашегірткедейыршыптүсті.Рысқұлсолдаттардыңтұсынанжұлдыздайағып

өтіп,мылтықтарынжұлып-жұлыпалып,жүреберді.

Орданыүрейқалшылдатты.Дауылбайендішындапқорықты.Зәресізәртүбінекетті.Шыр

шынайсъездіңалдындадәлмынандайсойқанғасоқтығарынкімбілген?!Мылтықатаулы

Рысқұлдыңтақымында.Ояздыңжалғызбесатарыбар.Бірақбірқорықпағанкісісолболды.Ол

жақсыойынкөргенадамдайкөңілді.Бесатарынқабынасалыпқойды.Ұлықтыңбұл

сабырлылығыболысқаұнайды.Бірақкөкірегіқұрғырдансайлаукетпейді.Ауылындамәртебелі

мейманболыпжатқанымдабұзықтарынабасындырыпқойдыдепертеңДауылбайдысаз

балшыққаотырғызбасақайтсін.Оязболса:

–Әй,көзсізтентек.Ұнатамыносындайларды.Егеркиргиздардыңбәріосындайкелсе,сізбен

біздіңхалімізмүшкілболареді,управительмырза,–депДауылбайғақарады.–Бірақсізбен

біздіңбағымызға,олжалғыз.

–Қайданжалғыз,мырза,Рысқұлсияқтыбұзықтартолыпжатыр.Ахатдеген,Үсіп,Қорған,

Махан,Шыныбек,Жуанышдегенқызылкөзқұдайатқандарбар.Әлгіжауызалыпкеткен

мылтықтаролардыңқолынатисе,біздіңордағақауіпкөп.Біріншіден,мырза,мұндай

бейбастақтыңболғанынкешіріңіз.Екіншіден,бізгеәскержіберіңіз.Әлгібасбұзарларды

ұстатып,ауыздықтамаса,бұлжаманхалық.

Оязқарқылдапкүліп,болыстыңарқасынанқақты.Ішінен:«ИмперияүшінДауылбайлар

болғанықандайбақыт!Шенүшін,өзқарабасыныңқамыүшін,қаныбіртуысынқұрбандыққа

шалыпжібереді.Жоқ,Дауылбайдыболыстықтантүсіругеболмайды»,–депқойды.–Ал

дауыстаптұрыпайтқаны:

–Сізөтесақсыз,ДауэльбайТайтелиевич.Олдұрыс.Сақболукерек.АлдәлқазірШымкенттен

әскершақырып,әбігерболатындайойраноқиғажоқ.Әскершақырып,соғысжүргізіптідеген

дақбыртықандайжаман.Сайлауалдындаондайдабырасізгетиімдіемес.Дауэльбай

Тайтелиевич.Сіздіңөзжігіттеріңіз-ақтындыратыншаруа.Келісіңіздер,келісіңіздер,

туысқансыздар.Әлбетте,әлгібатыркиргиздыңәрекетінақпатшаға,оныңжергілікті

әкімдерінеқарсықимылдептанып,жазақолдануғаәбденболады...

–Е,мырза,меніңайтыпотырғанымсолғой.Ақпатшаныңсіздейұлығынаменіңордамда

көрсеткенбұлқорлығыжазасызқалсындегеніңізгетүсінеалмайотыредім.

–Дегенменшушықпайтынжағынойлаңыз.Үркердейкиргиздарғашамаңызжетедідеп

ойлаймын.Бірақәлгіжирафсияқтыатыбардыңбірөзі-ақалты-жетіадамдыаттанқұлатып,екі

бірдейсолдаттыңқаруынтартыпәкетті.ГенералЧерняевтіңжорықтарынақатысқанкәнігі

солдаттардыңмұндайашықауыздығынатаңданбасқалажжоқ.Аләлгібатыркиргиздің

қимылынасүйсінбескетағылажжоқ.Сұмдық!Бұлүшінқалайконьякалмасқа.

КоньякқағысқаннанкейіноязөзініңШымкенткеқайтатынынайтты.Біразкүнқымызішіп,

тазаауа,салқынсамалдаболып,шынжауденсаулығыедәуірдұрысталыпқалғанынайтты.

–Менкөпжеркөрдім,бірақдәлбұлКүмісбастаудайжеркөрмедім,ДауэльбайТайтелиевич,–

дедіоязшынниетімен.–Швейцариядесеболғандай.

БұлхабарғаДауылбайқапаланды.Әлідеболатұрмадыңызба,жайлауғашығып,небіртамаша

көрередіңіз?Неденкенетаттанбақшысыз?Әлдеәлгібірбейбастақіссіздіренжіттіме?–деп

бәйекболды.

Оязризалығынбілдірді.МемлекеттікмәнібаркөпістеркүтіптұрШымкентте.Тіршілікболса

тағыкелер.Жерарасыжақын.Жақсыатқабір-ақкүндікжол.Ендішақыртпай-ақкеледі.

ӨйткеніТүлкібасқаоязғашықболыпқалды.Аләлгіжирафмінгенкиргиздіңісінболысбилер

арқылыөзішешсін.Тіптііснасырғашауып,дүниебүлініпбаражатса,Шымкенталысемес

қой,хабарлассынболыс.Оязәскербөлугедайын.АқпатшаныңадалқызметшісіДауэльбай

Тайтелиевичсындыардақтыадамдардыоязәрдайымқамқорлыққаалады.Дәм-тұзыңа,

ықыласыңарақмет!

***

ҰлықтыДауылбайСазтөбегедейіншығарыпсалды.Қоңырауларыкүмбірлепкүймелеркөрген

түстейлездеғайыпболды.Дауылбайаттантүсіп,оязбенқұшақтасып,қоштасқанжердеәлі

тұр.Ұлықтыңқұшыптұрып,арқасынанқаққаныәліналыпқойғандай,орнынанқозғаларемес.

Шаламас.Бәрішала.Көңілала.Оязкүліпаттансада,Дауылбайдыңкүдігіжанынжеулі.Әлгі

алсайсойқаныболысқақаттысоққыболды.Оязмәдениетті,зиялыкісі.Сыпайымінезбенбәрін

жуып-шайыпсырбілдірмейкетті.Албірақішіненнедепкетті.Елбасқараалмайтын,халықты

уысындаұстапотыраалмайтынболымсызболысекендепбаражатқанжоқпа?Қоластындағы

бағыныштыларыбасынып,болысынсыйламайдыекендепбаражатқанжоқпа?Тапа-талтүсте

ақорданысолқылдатып,маңдайынтүсіріп,уықтарынсындырыпкеткеніанау.Шынмәнінде

маңдайыжарылғанкиізүйемес,Дауылбайдыңөзішығар.Елқұлағыелу,болыстыңақордасын

талтүстеатойнақтатып,біркедейсабалапкетіптідегенсыбысжер-жергежайылыпкетсе,сол

жаман.Сүйеккетаңба.Масқаратаңба.Қап,италсай!Жербасыпжүрсемендігіісімсенімен

болсын.Қоңызтергізіпжегізіп,қаңғыртыпжібермесем,Дауылбайатымөшсін!Үрім-бұтағыңа

дейінқанқақсатармынсеналсайды.Ашыққанитаяғымдыкеліпжалайсыңәлі!Алменсен

сұмдардыашбөрідейұлытааламын.Өзіңкелесің...Төртаяқтап,жербауырлап,жорғалап

жетесің!

АнттансоңақылыжиылғандайДауылбайселкетіп,жан-жағынақарады.Нөкерлерікүтіптұр

екен.Қарныжуанқарагератқаекіжігітекіқолтығынанкөтеріпмінгізді.Атүстінендүние

айқынырақкөрінеді.СазтөбегеҚоқанхандығыкезіндекеліпқоныстанғандиқандардыңбау-

бақшасымәуелептұрекен.Шабдалысы,алмасыбәрітөгіліп,ағашбасыиіліп,көздіңжауын

алғандай.Аташжапырақтарынтозаңтұтқан.Жауынжаумай,тамшытамбайтұр.Жүгерінің

балағысарғайып,жапырағықусырылыпбозаңтартыпты.Қап-қарадиқанбасынашалма

байлап,балағынтүріп,дәукетпенменбірқасықсудықақпалап,жетелеп,шөлдегенжүгеріге

алыпбарады.Дауылбайдыңесінеалсайлардыңтарысытүсті.Осысуүшінсоққығажығылған

Бердіқұлкөзалдынатұрақалды.Бірсәтоныңөлімінеөзікінәліекенініштеймойындағандай

даболды.Суазабынтартқанмынадиқандыкөріп,алсайлардыңхалінтүсінгендейдеболды.

Бірақбұлбірсәттікосалдықеді.Дауылбайемешегіезілгіш,бормінез,жасығыштанемес.

Қайтаданқаратастайқасарыпалды.ЕндіосыданКүмісбастауғажетіп,Алсайауылынанөш

алғаншакөңіліжайтаппайтынынсезді.Қарныжуанқаратергеқамшыбасты.Нөкерлер

үндеместенсоңынанерді.Болыстыңқаратеріарқанбойыалдакеледі.

***

Алсайларәрі-сәрі,Қырғызбайайтты:

–Осыжатқанжыланныңқұйрығынқаттыбастыққойдеймін.Құдайәйтеуірартынқайырлы

қылсын.

–Олжатқанжыланемес,шаққанжыланедіғой.Ұмыттыңба,арысымызқайда!–депҮсіп

сілкінді.

ҚырғызбайСоқырбатырдыңбаласыедіғой.БірақСоқырғатартпаған,тайғақтаумінезтаныта

береді.Қиыншылықкөрседемдекүйреп,күйзеліпқалады.Денесімол,көзіалақандай,ірікісі

болсадақопалақтау.Сақалыжелкілдек,кеудесінетүседі.Дүниедежыланнанқаттықорқады.

Жыланалыпжүрсеоныбаладақорқытып,айтқаныністетеалады.

Үсіпкерісіншешағынкісіеді.Жасынақарамайшашыертеағарыпкеткен.Екіқолы

қалтырауықеді.КеліндеріонысыртынанҚалтырауыққайнағадереді.Бірақшақар.

Сөйлегендетістеніпсөйлейді.Ашуғабулыққандасөйлейалмайкүретамырларыбілеуленіп,

мойныісініп,бет-аузықып-қызылбопкетеді.

–Тастүссеталайымыздан.Тәуекел.Боларісболды.МенөзімРысқұлдыкінәламаймын,–деп

Шыныбекшықты.Аласабойлы,көсекісі.Көзіежіріктеу,сәлмұрнынансөйлейтінібар.Жас

кезіндемұрнынасамалтүсіп,осыРысқұлтауданаюатыпәкеліп,соныңөтінішіпжазылған.

Әйтпесе,жаманаурусәңкитіпкетерекен.Мүмкін,соданболар,ШыныбекРысқұлданшығарда

жаныбасқа,әйтпеседұрыспа,бұрыспа–олжағынамәнберіпжатпай,Рысқұлжағын

жақтайды.

Мұндакөпсөйлемейтін,ұрыссаңренжубілмейтін,қажубілмейтіннағызнарҚорғанғой.Ұзын

бойлы,аққұбашаажарлыжігіт.Қияқмұртықап-қара,көзінұрлы,дәумұрын,қисса

батырларынескесалатынерекшежан.Осытүріменбірелгесұлтанболыпотыратынадам.

Бірақбіреугебилікайтыпкөрмеген.Олтекайтқандыорындаудыбіледі.Алсайдыңүлкен-

кішісініңқұлысол.Бәрініңтірлігіністейді.Темірұста.Ағашұста.Алсайбіткенніңыдыс-аяғы,

кетпен-күрегі,құрал-сайманытүгелсоныңмойнында.Бірінежоқдемес.Қабақшытпас.Құдай

осындайадамдыжарылқасажарасареді,бірақесігініңалдындатышқақлағыжоқжалғыз,

есектейкөктөбетібар.

МынатөтеншежиындаАхатодан:

–Қорған,сеннеайтасың?–депсұрағанда,Қорғанныңбарайтқаны:

–Менорыссолдаттарыныңмылтығындаймылтықсоғаалатынсияқтымын,–деді.

Ментөбелескедайынмындегенсөзі.Қорғанбасқашасөйлемес.Текқатыныкүңейлеу,әрібала

таппаған.Құдайдыңбірқимағанысол.Сақауқатынныңтілішаяндай.Мінезіауырмомын

адамдыбалпылдапмазалауменболады.

–Шойлыкішініңжұмышыністегенше,өжімішкебірпышақіштепәкелшеңқайтеді.Пышаққа

дажайымадық,–дейдідеотырады.

СондаҚорғанөзүйінеарнаппышақсоқпайдыемес.Істепәкелгенпышақтықатыныжоғалтып

жібереді.Күлменбіргебайқамайшығарыптастайды.Немесе,үйлерінебіреукелсе,«күйеуің

ұстағой,мынапышағыңдыменалайыншы»,–депқалапәкетеді.

–ҚорболғанҚорған,–дейдіоныесіркегенжұрт.ОсыАхаттарталайрет:«Құтылсайшысол

сақаудан.Қубасқаласыңба?Елмізғой,көптеп,көмектесіп,құдатүсіп,басқабіршүйкебас

алыпберейік»,–деген.Көнбейді.

–Кішкентайынанқосылыпеді,маған.Көзініңжасынан,обалынанқорқампәленің.Не

ғыласыңдар,жүреберсін,–дейдіҚорған.–Құдайбермейіндесе,қаншақатыналғаныңмен

балабермейді.

–Неболсада,боларыболды,бояуысіңді,–дедіАхат.–Дауылбайбіздішабады–оланық.

Дауылбайдыңқолынабірбәлеқылып,шыдасберерміз.Меніңқорқатыным:Шымкенттенәскер

шықпаса.Ондақұрыдық.

–Құрымасқақарусоғамыз,–дедіҚорған.

–Алсайжиырматүтін.Патшаныңәскері–түмен.Алысаалмайсың.

–Сондаамалне?

–Амал–ақырынбағайық.Ісқиынғаайналса–көшеміз.

–Қайда?

–Әулие-Атажаққа.

–Ата-бабаныңжерінтастаппа?!

–Иә.Ата-бабаныңжерінесыйыспадықемеспе?Дайынболыңдар.

АлсайларкүткендейДауылбайауылдышаппады.Олқұрығынбасқашасілтеді.

Алсайауылыболыстыңшабуылынадайындалып,бесіктегібаласыменбелібүгілгеншал-

кемпіріненбасқасыныңбәріқолдарынақаруалды.Солдаттардантартыпалғанқосвинтовка,

бірнешешиттімылтық,қалғанысадақ,сойыл,шоқпар,күрек,кетпен,айырғадейінқолдарына

алды.

Маужырағанәдемікешкелді.Малөрістенқайтты.Дәу-Бабаныңсамалыжібектейесіп,ну

теректердіңжапырақтарыжамырап,енесініздегенжетімқозыжекемаңырап,әлсін-әлсін

әупілдепиттерүріпқояды.

Бүгінтарынышымшықтанәйелдерқорыды.Тарыныңтұмсығықызарып,басыиіліп,иісіп

қалған.Құдайқаласаендіертең-бүрсігүніорақсаламыздепотырған.Тарықорығанәйелдерде

ауылғақайтты.Қарақойынныңегінібатқанкүнніңсәулесіменойнап,алтындариясындай

құлпырып,сынаптайтолықсып,шалқыпжатты.Жаушымшықұясынақонақтаған.Торғайдың

жауыадамныңжауынанәлдеқайдаәділ.Күнбатты,ұясынақонады.Тарығаөшбоп

жаратылғансорлыодабір.Тексерігініздегенбөденеғанакешкітымықтабытпылдықтап,

үздігіп,үзіліпкетежаздапқақсайды.

Мұндайкештеқызұзатсажарасады,келінтүсірсежарасады.Шілдеханашақырсажарасады.

Мұндаймүлгігенкештеертедегіерлікзамандартуралықиссатыңдармаеді!Немесеақсүйек

ойнап,алтыбақантебермееді!Иттеырылдасып,жаңасойылғанқұнанқойдыңсүйегіне

таласыпжатсағой.Күрпілдепсабапісілсеанда-санда...

Алсайауылындаоныңбіріжоқбүгін.Қатулықабақ,қатқылүн.Тіптіжасбалаларыда

жыламайды.Балаболудыұмытыпкеткендей.Неиттеріүрмейді.Сұңқиысып,адамдарғабір

қарап,аулаққабірқарап,аңтарылысыпқалған.

Қап-қараңғыайсызтүнтүсті.Бұлттардықызғылтымнұрғамалғанкүнніңақырғысәулесіәдемі

түстейадаболды.Жан-жақтантаулартүксиді.

Текшеткіқаракүркеденбіркезде:«Армандакеткенасылым-ау,кімгедебарыпайтамын-ау,

ойбай!»–депбулығашыққанүнестілді.

Бердіқұлдыңжесірі.Кісісіөлгенүйдебіржетібойыотжағылмас,түтінтүтетілмес.Олүйдің

қаралыжаңдарынажақындары,ағайын-ауылдастарыаспісіріпапарар.Албүгінбірғана

Бердіқұлдыңүйіндеемес,бүкілАлсайдыңжиырматүтінібірдейтұтанбады.Мынатымырайған

түнкеңдүниенітарылтып,жер-жиһандыжұтыпжіберіп,көгілдіркөлді,қызылмаржан

толқығанегінжайды,тәкаппартауларды,жасылаймақтардыкөздентасалады,қаратүн.

Қараңғытүн.Түндежорыққақорқауларшығады.Ал,қараңғытүндеқаракүркеденжас

жесірдіңжоқтауайтыпжылағанүніестілгендеқаншақорқауболсада,бұлқаралыауылға

ешкімшабақоймас-ау.Ауылқамданып,қарсыалатындай,Дауылбайауылдышапқанжоқ.Тек

Қарақойындағытолқыппісіптұрғантарынысолтүніжылқысынқаптатып,таптадыдакетті.

Жайқалғанегінорнындаәржеріндемасағыбарқарақошқылтопыраққанақалды.

Алсайларжазаныңәртүрінкүткен.Мұныкүтпепеді.Оларояу-ақболатын.Тауданқұлаған

тасқынтасырдыдаестіп,айқасқаәзіртұрған.Бірақәлгітасқынауылғажетпейтөменқұлап

еді.АлсайхалқыДауылбайдыңсұмдығынсондабілді.

–Ой-бай,олиттерегінгежылқықаптатты,–дедіәлгітасқынныңкенетбұрылыпкеткенсырын

ұққанРысқұл.

–Иә,сөйтті!–дедіҚорғанда.

–Онандаөзіміздішапсашы.

–Аттанайықәлідеболса,–депРысқұлжал-құйрықсызторыменҚарақойынғақарайағып

жөнелді.Басқалардааттылы-жаяубәрітарыжаққажүгірген.Біркездетүнішінкүңіренген

мылтықдауысыкернепкетті.Орыссолдатыныңқолғатүскенвинтовкасынанатылғаноқ

дауысыаспанқақыратқаннайзағайгүріліндейалапатшықты.

***

Дүниедегіәдеміәуен–күзгіжанбырдыңәуені.ОларШақпақтанасқандажып-жылыжаңбыр

жауды.Көптенберіжердіңтандырықатып,таңдайыкеуіп,тамбайтұрғанжаңбыр.Осыданүш-

төрткүнбұрынжауса,мүмкінсуүшінсойқансоғысболмаспаеді.Бердіқұлсойылғажығылмас

паеді.

Жоқ.ДауылбайалсайлардыҚарақойыннанқалайдақуыпшығареді.Олүшінайлакөп.Сусөз

емес.Сужетеді.Алатауданағыпжатқансудыңмолдығындаесепжоқ.ӘлдеқалайАлатаудан

құлағанөзендертоқтапқалса,ылдидыңындынықұрып,құмжамылареді.Құмжаулаған

жерлердіңреңіқашып,жасылжапырақатаулыжоғалареді.Жасылжапырақсызөмірне?!

Атыңнанайналайын,Асқартау!Басындағыаққар–ақсүттейбар.Елемеді,жеремеді.

Тауболмаса–Ақсуқайданшығареді?Арысқайданшығареді?Терісқайданшығареді.Талас

пенАсақайданшығареді?

ШуменІлеқайданшығареді...

***

Еламан,жұрттынышташұбағанкөшШақпақасуынанарыаунаптүскенкездетуып-өскен

Түлкібаскөздентасаболды.ӨзіненбиіктаужоқсияқтыкөрінетінДәу-Бабадакөрінбейқалды.

Шақпақтыңқақпасыарттарынантарсжабылғандайболды.Ендіқашанолқақпақайта

ашылмақ?Ендіқашантуғанжерқұшағынжаймақ?Шалдаркүрсініп,әйелдеранда-санда

дауыстап,аңырап-аңырапалады.Етек-жеңтүрулі.Бұрынғыдайкимешектерішұбатылыпжер

сызбайды,көйлектіңетегіышқырда.Алыссапарғаықшамдалған,айбындыжүріс.Текоқтын-

оқтыноқысойбайестіліпқалады.Ондайдашалдар:

–Тек!Жағыңқарысып,өзбасыңакөрінгір.Жылама!–дейді.

Шақпақтанқұлайбереалдарынанайналасынтағыдатауқоршағанжасыл-сарыалқапжатты.

Алатаубұжақтабұрынғыдандабиіктейтүсті.Қаратаукерілгенкерегедейұзараберді.

ШақпақтанаунаптүстікдегеніболмасаТүлкібастанайырмасыаз.Аспансоласпан,тауларсол

таулар.Шөбідесол,суыдасол,теккележатқанкүзсүмбілелебіертебілінеді.

–О,жарықтықЖуалы!–дедіАхат.

–Түгінтартсаңтопырағынанмайшығады.Әсілтопырақ.Нағызегіншініңқолығой,жарықтық

Асанқайғыайтыптыдейді:«Әттең,атымныңсауырынасыймайсың,Жуалы,әйтпесеартып

әкетередім»,–деп.

–Ой,әулие-ай,а,–дедібіршалесегінтебініпқойыпАхатпенқатарласаберіп.–Бұлжергеде

келгенекенғойәулие.

–Е,келгендеқандай.Олкісіжүрмеген,көрмегенжербарма.Елқамынжегенадамда.Шөбі

шүйгін,суыбал,өрісімолжеріздептіғоймалбаққанқазаққа.

Балапанұшырғанқарлығаштаралсайлардыңкөшінеілесіпбіразжергедейінұшыпбарадыда

аң-таңқалып,аңтарылып,қалыпқояды.Адамдардыңқұсқұсапкүздеоңтүстіккеқарайкөшпей,

турашығысқатартқанынатаңқалатынсияқты.Бұлқарлығаштардабүгін-ертеңкөтеріліп

ұшып,туғанжерінқиыптастапоңтүстікасыпкетеді.Туғанжерінқимасынаамалыжоқ:

қаһарлықысқылышынсүйретіпәлі-ақкеледі.

Дауылбайдыңқаһарықыстанжаман.Қысөтер,көктемшығар,құстарқайтыпоралар.Ал

Дауылбайше?Олөткіншіме?Бұлдүниеніңжүзіндеөткіншіемескімбардейсің?!Бәріөтеді,

Дауылбайдаөтеді.Қаражерқараныда,төреніде,жарлыныда,байдыдабірдейетеді.Бір

өлмесеЕскендірЗұлқарнайынөлмеседі.Одакетті.Топырақболды.Кімбіледі,солтопырақтан

бірбайғұсбалшықилеп,қышқұйғаншығар...АлДауылбайкімЕскендірдіңқасында.Иә,

Дауылбайкетсеболыстыққаталасыпжалаңдапотырғанбалаларыбаремеспе?Алсайбілетін

Дауылбайбалаларықазіргіболыстанқаһарлырақболмаса,кемемес.Дауылбайданбұрыноның

әкесіТәйтеліөткен.Қоқанханыныңдатқасыеді.ТәйтелініңәкесіОңғародадатқаболған.

ӘлдеАллатағаланыңадамныңпешенесінежазужазыпқоятынырасболдымаекен?Дауылбай

тұқымынақұдайбайболуды,әкімболуды,Алсайтұқымынакедейболуды,құлболудыжазып

қойдымаекен?!Атаданбалаға,ұрпақтан-ұрпаққаұрыққуалайкележатқанпешенеболса,

құдайдыңқұдіретірасташығар.Алсайауылықысқызылға,жазқымызғажарымайды.Тары

көженіңөзітабылсатақыл-тұқылтартаішеді.АлДауылбайитініңбасынаіркіттөгіліпжатады.

Рысқұлбасынкөтеріпаспанғақарады.Әлгібіртүпсізойдыңтұңғиығынаншығаалмаседі,сол

ойынаспандағышаңқетеқалғанбірдауысбөліпкетті.Таубүркітініңсолшаңқылынбұлкөште

Рысқұлданбасқаешкімелепестігендежоқ.Тымзаубиіктежалғызноқатағыпбаражатыр

екен.Беталысы–Ақсу-Жабағылы.Рысқұлдыңжүрегісарт-сартетеқалып,артыншаақырын

сыздапбарыпбасылды.Әлгіқыранмұныасқартауларға,жасыл-алаорман,сарқырамасуларға

шақырыпкеткендейеді.Дауылбайжоқ,приставыжоқ,оязыжоқ.Сақанқарақшысыжоқ,тары

екпейтін,суғаталаспайтынеркіндүниегешақырыпкетті.Аршаларарасынанпар-паретіп

ұларұшқан,құздыңқұларбасындақарауылқараптаутекетұрған,шаңқеткенқыран

дауысынантаужаңғырыққанқайрандақайрандүние!

Теміресіктіңқұлпысалдырлады.Рысқұлелеңетіпбасынжерденкөтеріпалды.Қарауылішке

Тұрардыкіргізіпжіберіп,есіктіқайтажапты.

Күндеосылай.Балажұмыстанқалжырапқайтады.Оныңкелуінәкесітықыршыпкүтіпжатады.

Әлденегеұшырапкетемедепқауіптенеді.Баласыаман-есеноралғансайын,олбіралыс

сапардан,қиын-қыстау,қырғыннанаманқайтқандай,Рысқұлқуанып,қабағыашылыпқалады.

–А,Тұрарка,кел,кел,–дейдіБронниковтекөңілденіп.–Кәне,жарықдүниеденкелдіңтой.Не

болыпжатыржербетінде?

Тұраркөрген,білгенінайтады.БаланыңсараңхабарынансоңРысқұлкөршісінебұрылып:

–Ей,Ескендір,осысеніңПетерборданекеніңрасболса,сенМетрейдібілесіңбе?–депсұрады.

–ҚайМетрей?

–Дмитрийдегені,–депТұрартүсіндіреді.

–Петербургтекімкөп,Дмитрийкөп,қайсысыкерек?

–Оу,оқымыстыМетрейдіайтам.Меніңдосымол.АлдынғыжылымынаТалғаршыңына

екеумізшығыпқайтқанбыз.Жақсыадам.Сондайданебіржақсыларбар-ау.Ай,адаладамеді.

АлдыңғытүрмедеАхатдейтінағамарқылыхатжазғызыпедім,жауапжоқ.Әлдемынаатаңа

нәлетнәзірәтелбергізбей,жасырыптығыпқойдыма,қайдам.Басыңакүнтуақалса,хатжаз,

көмектесемін,–депеді.Хабаржоқ.Сонымен,Метрейдібілмейтінқуболдыңғой.Әй,сен

Петерборданемессің-ау,Ескендір.

–Нувот,–депАлександрБронниковдәрменсізадамдайқолынжайды.–Сенбесең,

Приходькодансұра,надзирательденсұра.Сентүрмегебіріншіқаңтардатүстің,ментүрмеге

тоғызыншықаңтардатүстім.ТоғызыншықаңтардаПетербургтенеболғанынбілесіңбеөзің?

–Е,қайданбілейін?Петербортұрмақ,осыАлматыңныңөзінденеболыпжатқанынбілеалмай

тасіндежатқанжоқпынба?–депРысқұліргегеқарайсыздықтататүкірді.

–Ал,менайтайын,тоғызыншықаңтардыбіліпқойғанжөн.Тұрарка,сентекаударыпқоймай,

бұләңгіменіөзіндежөндептыңда.Тоғызыншықаңтар–халықаузында«Қандыжексенбі»

аталыпкетті...

АлександрБронников«Қандыжексенбіні»көзалдынакелтіргісікелгендейтасқабырғаға

қадалақарап,біразотырды.ПетербургжұмысшыларыментұрғындарыныңНиколайІІ-ге

жазғанпетициясынтасқабырғаданоқыпотырғандайсынайы.

«Патша!

Біз,С.-Петербургтыңжұмысшыларыментүрлісословиедегітұрғындары,біздің

әйелдерімізбенбалаларымыз,көтеремхалдегікемпір-шалдарымыз–баршамызжиылып,

сағанкелдік,Патша!Шындықпенқорғанышіздепкелдік.Біздіңсіңірімізшықты,біздіадам

айтқысызазапқасалып,қанапжатыр.Біздіқұлақкестіқұлдайкөріп,қорлап,зорлап,адам

қатарынақоспайды.Бізшыдапбақтық,бірақбіздіжоқшылықтыңтүпсізшыңырауына

итермелеп,еркімізденайырып,қараңғылықтыңқұдығынатастап,қылқындырыпбарады.

Ендішыдархалжоқ,патша...».

АлександрБронниковРысқұлменТұрарғапетицияжайынтүгелбаяндапшықты.Ғапондеген

поптыңжәдігөйлігінәңгімеледі.Қарусызхалықтықойдайқырыпсалғанда,көшелердеаққан

қанныңселболғанынайтты.Полицияменсолдаттарпатшасарайыныңалдындабала-шаға,

кемпір-шалдыдааямаймылтықпенатып,қылышпеншапқанынайтқандаәкелі-балалыРысқұл

менТұрардыңжандарытүршікті.

–Бізайттықалдында,–дедіБронников.–Патшағабармаңдар.Бәрібіртүкөнбейді.Патша

жарылқамайды.Қайтасағыңсынып,қырылыпқаласыңдар.Қарусызхалықтанпатша

қорықпайды.Алқорықпағанынсыйламайды,–дедік.Көнбеді.

–Бізіңкімсонда?–дейдіРысқұл.

–Большевиктер.Ресейсоциал-демократиялықжұмысшыпартиясыныңмүшелері.Ресейде

сондайпартиябар.Кедейлерді,жұмысшылардықолдайтын,солардыңмүддесінжоқтайтын

партия.

–Олне,олсондаәскерме?–дептөнетүстітүсінбегенРысқұл.–Әскерболса,мендеқосылар

едім.

Бронниковзілсізкүліпқойды.

–Жоқ,Рысқұл,әскеремес.Сен,мынаменсияқтыадамдар.Теңдіктіаңсайтын,біреубай,біреу

кедейболғанынқаламайтын,біреудібіреудіңқанауынқаламайтын,жазықсызқантөгудіжек

көретін,кісібаласынсенорыссың,сенқазақсың,сентатарсыңдепбөлмейтінәділеттіқоғам

құруғаталпынғанадамдар.

ТөніптыңдапотырғанРысқұл:

–Е,ертексияқтынемедесеңші,–депқайтаданшалқаяберді.

–Әуелітыңдасаңызшы,көке,–депТұрарәкесінежалтақтайқарады.Баланыңбұлықыласына

Бронниковсүйсініпқалды.

–Молодец,Тұрарка,сенбірдеңесезіпотырсыңғой.Жүрегіңетоқибер,балам,алтынбасым

әшейін.СенПриходькомырзаныңбарчукбаласынкүндегимназияғакүймеменалыпбарып,

алыпкеліпжүрсің.Согимназиядамендеоқырмаедімдепармандайсың.Алсолгимназия

мұндайбілімбермейді.Ондақоғамдықалайөзгертіп,жақсартудыоқытпайды,Тұрар.Рас,онда

дакөзіашық,көкірегісаналыадамдарбаршығар.ӨйткеніменестігенМихаилФрунзедеген

бірреволюционеросыгимназияныбітіргенкөрінеді.Демек,жасырынболсадажақсыжандар

баролтөңіректе.Ал,Рысқұл,–депендіБронниковбасынжағасынатығыпалыпқырын

отырғанжолдасынабұрылды.–Сенертекдейсің.Меніңайтқанымертек-ақболсын.Сондасен

өзіңнегепатшаөкіметініңөкілінеоқаттың?Осысұраққажауапберші.

–Тергеушігебергемолжауапты.Дәлосысұрақтыондадақойған.Сендетергеугеалайындеп

пеең?Атқымкелді–аттым.Арқардандаоңайаттым.Арқаржарықтықоңайлықпен

аттырмайды.Аланадәйістіеріккендеатасалатынжаманқарақұсқұсатыпқалбаңеткіздім,

атасынанәлет.

–Неге?Себебібарғой.Құрданқұратасалмайдығойадамды,–депендіБронниковтөнетүсті.

–Негесібарма,қорлады,жалажапты,нақақтанкүйдірді.Қаншаеңбегімкетті–ақымдыжеді.

Аш-жалаңашқалдық.Амалтаусылды.Соданкейін...

–Ә,солаймаекен?Сондасеніңақыңдыешкімжемеске,сағанешкімқиянатжасамасқа,

қорламасқа,аш-жалаңашболмасқанеістеукерек?

–Неістеукерек?Болысатаулыныпытырлатыпатыптастаукерек,атасынанәлет.

–Болыстардығанаемес.Рысқұл,қоғамдағыбүтінүстемтаптықұлатукерек.Сентүсініп

отырсыңба,Тұрар?ӘлгіҚызылЖебеніңиесікімеді?

–Тұқымбай.

–Ие,Тұқымбайсияқтылар,Таубайстаршын,болыстар,ояздар,губернаторлар,министрлер,

патша–барлығықұлауыкерек.

–Оғанкүшіңжетеме,байғұс-ау?–депРысқұләңгіменіңдәміналабастады.Өзідебіркез

солайқиялдайтын.Бірақолқиял,бұлдырсағымсияқтыұшығынұстатпай,бұлаңдайберетін.

–Жетеді,Рысқұл,жетеді.Үстемтап–азшылық,алхалық–көпшілік.Көпкөтерілсе,халық

көтерілсеоғаншыдайтынкүшжоқ.Әне,солхалықтыкөтерудіңамалынойлап,пәрмендіәл

жиюшы,ұйымдастырушы,олардыбессаусақтайжұмылдырушы,күрескебастаушы–партия.

Ендітүсіндіңбе?

–Мейлі,партия,партия.Әлгіболыстардыңсайлауындажақ-жақболыпталасатынқуларды

партиядеушіеді.Мынауыңсолсияқтытопболдығой.ОндаТұқымбайсорлыдапартияболды

ғой.

–Сеніңайтыпотырғаныңтұрпайытүрі,Рысқұл.Албіздіңпартияжекебіржіктің,азғана

топтыңмүддесінемес,бүкілхалықтыңқамынойлайды.

–Ал,мұныдамейліделік.Сондапартия:мен,сен,Тұрар.Ендібізүшеуіміздібастайтынбіреу

болукерекемеспе?Бармаондайадам?

–Бар-бар,Рысқұл!Бар!Ол–Ленин.

–Ленин,Ленин,–депәлдекімдіесінетүсіргісікелгендейРысқұлмұртынұстағанкүйітұқшиып

отырыпқалды.

–Ленин,–Тұрардаәлгіесімдіқайталап.Негеекенінөзідебілмейді,бірақЛенинеңжақын

адамсияқтыелестеді.ТегіАхататасындайдакөрінеді.Басынансипап,маңдайынаниіскеп,

шыретеріносыныңаузынатосып,құрбандықболыпкетугедайынтұрушыедісолқарт.

СондаТұрар,әрине,ендіонбесжылданкейінЛенинменжүзбе-жүзкездесіп,оныңалдында

отырып,үнінесітіп,дидарынкөретінін,әрине,сезгендежоқ,білгендежоқ.Аларадаонбес

жылөткенсоң,мыңдатоғызжүзжиырмасыншыжылдыңжазғытұрымындаЛениннің

қабылдауындаотырып,Лениндегенесімдітұңғышреттастүрмеде,АлександрБронниковтен

естігенінесінеалар.

***

Ертеңінекамерағасұңғақбойлы,қара-сұрқазақжігіткелді.Тасінніңала-көбеңіндебөтен

адамдыжітітаниалмайқалғанРысқұлоныңбетінеүңіліп:

–Әй,сенәлгітілмашбалаемессіңбе?–деді.

–Иә,сізбентергеудекездесіпжүрмізғой.Немене,өзтілмашыңыздытанымайқалдыңызба?–

депжігітықпайсөйледі.Отыраржертаппай,жан-жағынақарады.Есіктітарсылдатып,

надзирательдішақырып,кішкентайорындықалдырды.

–Меніңаты-жөнім–БоташШоқұлы.Округтіксоттатілмашпын.Менісізгеадвокатетіпбекітті.

Сіздетергеуаяқталыпқалды.Ендіжақындасотболады.Алсотталатынадамадвокатжалдауы

керек.Сіздіңадвокатжалдайтынқаржыңызжоқ.Солайемеспе?Әлдежасырыпжүрген

ақшаңызбарма?

–Ақшадегенақымаққақұдайқұлқымдысалмаған.Мененақшадәмететінәдбекетболсаң–

әйда,жолыңашық:мағанәдбекеттіңкерегіжоқ.Қылмысыбарадамдықұдайдақорғай

алмайды.Сенменіқорғапжарылқамай-аққой.

–Адвокатсызболмайды.Заңсолай.Онсызсоттыңүкімінжоғарыжақбекітпейді.Білдіңізбе?

–Алсондасенменіқайтіпқорғайсың?Саймасайдыатыпөлтіргенідұрысболдыдейсіңбе?

–Олбасқаәңгіме.Әуелікелісіпалайық.Менсіздіңтергеудебергенжауабыңыздыңбәрін

білем,бәрінөзімаударыпотырғам.Барлықжағдаймағанбессаусақтайбелгілі.

–Ендінекерек?

–Керегітекбірертүсініксізтүйінбар.Сонышешіпалсақ,іскекөмегітиюімүмкін.Еңалдымен,

сізменіжатырқағандықойыңыз.Әйтеуірәкімдердіңбірідепжауығақарамаңыз.Екеумізбір-

бірімізгесенбесек–бәрібекер.

–Бұлкісідұрысайтыпотыр.Сентымтұйықталаберме,Рысқұл,–депқалдыбағанаданбері

қалысқалыпотырғанБронников.–Айтпақшыәңгімелеріңізгеменбөгетболмаймынба?Бөгет

болғанкүндедешығыпкетерамалымжоқ.

–Жо-жоқ,сізкесіремессіз,–дедіШоқұлы–Менсіздідеептепбілемін:сізСанкт-

Петербургтенсіз,жаңылмасам?Парадокс,әрине.РСДРП-ніңсаналымүшесіимперияныңбір

түкпіріндеқылмыскеразиатпенбіркамерадаотырамындепүшұйықтасаңыз,түсіңізге

кірмегенболар.

–Неге,адвокатмырза,бізбірмайданныңадамдарымыз.Екеуміздіңбіркамерадаотыруымыз

кездейсоқжағдайемес.

–Жә,кешіріңіз,сізбенәңгімелесуге,шынынайтсам,мағанрұқсатжоқ.Келгеншаруамды

бітірейін.Иә,Рысқұлақсақал,сіздіғойбылтырсотталғаныңыздаСофийскстаницасында

тұратынСофрондегенпереселенніңатынұрладыдепсоттады.Расқой?Рас.Алсол

Софронныңатыкейінбазардасығандарсатыптұрғанжерінентабылды.Дұрыс.Алсондасіздің

үйдіңартынан,жалбыздыңарасынантабылғанет–неғылғанет?Осығанжауапберіңізші.

РысқұлШоқұлынаалаябірқарап,сазарыпқалды.«Мынаутегінемес.Тергеушіқоймаған

сұрақтықоюынқарашы.Түптептартуын,бәлемнің.Меніңдертімніңтамырынтапбасыпотыр».

–Айтыңыз,Рысеке,кейінөзіңізгежеңілболады.

Рысқұлүндемеді.Теккөкірегіненжалынатабіркүрсінді.

Жылқыныңсұлтаны–Рысқұлдыңғашығыеді.Мынауадвокатсоныескесалып,ескіжараның

аузынқанатыпотыр.

–Так,–дедіШоқұлышыдамыкетіңкіреп–жарамады.Соттапрокурорғақарсышығарқаруды

сізжасырыпотырсыз,жарамады.Алпрокурорсізгееңкеміжиырмабесжылкаторганы

салмақтапотыр.

–Ай-яй,Рысқұлқиынадамсың,өтеқиынадамсың,–депБронниковәңгімегеқайтаараласты.–

Адвокатмырза,бұлкісіолеттің«жұмбағын»бізге,мынаТұрарекеумізгежырдайқылып

айтыпберген.ОлҚызылЖебеніңеті.

–Так,так,–депадвокатентелейтүсті.Жұмбақтүйінніңбірұшығынақолыіліккендейболды.

–ҚызылЖебеніестуіңізбаршығар?–депБронниковШоқұлынақарады.

–Акакже,олдегенаңызғаайналғанатақтыжүйрікболатын.

–Иесініңатыкімеді,Рысқұл?Өтеқиынат,–дедіБронников.

–Тұқымбай,–деді.

ОданарғыжайдыБронниковбаяндайберді,ақырыәңгімегеРысқұлдыңөзіараласты.Ара-тұра

ТұрардаҚызылЖебеніҚаракемердекөргенінайтыпқалыпотырды.

Тілмаш-адвокатШоқұлыризаболғанпішінменқолынрахаттанауқалап:

–Міне,бұлтылсымтүкпіргедесәулетүсті.ЕндіпрокурорКудринмырзаменайқасуғаболады.

Әңгімелеріңізгерақмет.Алендіокругтіксоттыңмәжілісікөпұзамас.Қайбірқосымша

сұрақтартуса,тағыдахабарласармын.Сауболыптұрыңыздар,–депорнынанкөтерілеберді.

Рысқұлмен,Бронниковпенқолалысыпболып,Тұрардыңбасынансипап:

–Сенақылдыжігітекенсің.Әттеңоқытармаедіөзіңді,–деді.

–Оқуыжаманемес,–депкүлдіБронников.

–А,солайма,оқытушысыРСДРП-ніңбелсендімүшесіболса,жаманболмас,–дедіШоқұлы.

Қандайкөңілденшыққансөзекенібелгісіздеу.

***

Тұраркүндегітәртіпбойынша,таңазаннантұрыпатқоратазалауғакетті.Бүгінәдеттегіден

гөрікөбіреккібіртіктеп,әкесінеқарайлайберді.Кешкеқайтыпкелгеншекөкесінбасқабір

жаққаалыпкететіндейкөрінеді.КешекешкеадвокатБоташШоқұлыкеліп:

–Ертеңсотболады.Соттақырсықпай,дұрысжауапберугетырысыңыз.Болғаністіңбәрін

болғандайбаяндасаңыз–жетіпжатыр.Ештеңеніжасырыпқалудыңқажетіжоқ,–деген.

СоттыңқалайболатынынТұрарбілмейді.Алтергеуденқайтқанкүніәкесініңзығырданы

қайнап,тісінқайрапотыратынынталайкөрген.Соттадабопсалап,қорқытып,нешетүрлі

сұрқиясұрақтарғажауапберудіталапетіп,ұрып,соғамаекен?Өйтетінболса,әкесіқарысып

қалады.Қайтасоттыбалағаттап,бәлежамапалуымүмкін.

Үкімқалайшыққанкүндеде,әкесіненайырылысаркүнтаяпкележатқанынбалаүрейлене

сезеді.Сондамұныңкүнінеболмақ?Әкеніңжандүниесін,оныңжақсы-жаманың,ақ-қарасын

баладанартықбілетінбұлтүрмедеде,соттадаешкімжоқ.Рысқұлдыңішініңқыртыс-қыртысын

түгелбілдімдепойлағанШоқұлыныңөзідеТұрарданартықбілмейдіоны.Әттеңдүние,осыдан

ТұрарБоташШоқұлындайоқыған,ержеткеназаматболса,соттаәкесінөзіқорғареді.Оның

титтейдежазығыжоқекенін,қайтаайыптыларкімекенінбұлтартпайайтыпберереді.Он

жастағыбаладәрменсіз.Небарыонжаста.Қанатықатпаған,бұғанасыбекімеген.Әттең...

–Көке,–дедітабалдырықтанаттайберіп.Аржақтанадзирательтақақтапкүтіптұр.

–Ау,қарағым?

Тұрарнеайтарынбілмей,тамағынабіртүйінтұрыпқалды.БірақоныңойынтүсінгенРысқұл

баланыжұбатып:

–Алаңдама,Тұрар.Менқайтыпкелемінғой.Сотүкіміншығарар.Айдапжібергенкүннің

өзіндесеніалакетемін,айналайын.Барағойжұмысыңа,барағойТұрар.

НадзирательдіңкөзіншеРысқұлменқырынқабақболақалатынБронниковқазірүндеместен

Тұрарғаболар-болмасишаратбілдіріп,басынсәлизегендейболды.Ол:«Қорықпа,Тұрар»,–

дегені.Есіксақыр-сұқыржабылды.Баланыконвойсыртқаалыпкетті.

–Аманболсын,балаңерекшезерек,–дедіБронниковРысқұлменшала-пұлатүсінісіп.

–Айдауғабаланыбіргеалакетпесем,анаиттероныөлтіріпқояды.ЕгерТұрарғақауіптөнбесе,

менатылужазасынандақорықпаседім.–Рысқұлтеңселіпотырып,уайымыныңенүлкенін

айтты.–Зерекдейсің.Жұрттыңмұндайбаласыкөжесінжыламайішпейді.Албұлнекөрмеді?

АтаңанәлетСаймасайдыңсалдақыларымененгөріқаһарыносыТұрарғатікті.Иттерсезеді

оныңзеректігін.Түптің-түбіндетүбімізгежетедідепқорқады,залымдар.Менсотталудан

қорықпаймын,баладанайырылыпқаламынбадепұйқымшала.Егерменіитжеккенге

айдайтынболса,қатын-баламдыбіртеалакетеміндепұлықтарғаарыздануғаболама,

Ескендір?Сеніңкөзіңашыққой.

–Көзіңашықдейсін-ау.Көзіашықтардыңкөзінтомағалапқойғанзаманемеспе?Егержер

аударылғандарғаотбасынбіргеалыпжүругемүмкінболса,бала-шағамдымендеалдырар

едім-ау.Бірақондайаттыкүнқайда?

–Атасынанәлет,менкөнбеймін,оязға,оданболмасаТәубеніңөзіне,оданболмаса,тура

патшаныңөзінеарызжазамын.Сенжазыпбересің.Сай-сүйегінсырқыратыпжаз,атасына

нәлет.

***

Осыкездеәзірейілініңасай-мүсейіндейсақырлапесікашылдыда,надзирательәдеттегіден

гөрікөтеріңкідауыспен:

–Жылқайдаров!Шық!–деді.Надзирательдіңаржағынданайзалымылтықтарынсертұстапекі

айдауылтұрекен.

Рысқұлорнынаныңыранатұрып,иығынашекпенінілді,ескікиізқалпағынқолынаалды.

БұрылыпБронниковқарапеді,олРысқұлдыңкетіпбаражатқанынақыбықанғандайсыңай

танытып,зәрлімысқылменмырсетіпқалаберді.Надзирательбұлкейпінаңғармайқалған

жоқ.«Ә,бәлемдер,ырылдасыпжатырсыңдарғой»,–дедіішінен.

Рысқұлдыңаяғынатабалдырықтаншығаберекісенсалды.Біртұтамғанаұзындығыбар

кісенненадымыжазылмай,Рысқұлкібіртіктепбарыпсүрініпкеттіде,қайтакөтеріліп,еңсесін

көтеріп,бойынтікұстапжан-жағынатәкаппарланақарап,қыбыр-қыбырадымменкетебарды.

Айдауылдыңбіреуіалдына,екіншісіартынатүсіпкележатты.

Үшқабатесіктенөтіп,аулағашығакелгендеРысқұлкөзінқолыменкөлегейлепқалды.Күн

жарқыраптұрекен,көзіқарықты.Жарыққабірте-біртеүйренгенсоң,аулатүбіндегіатқора

жаққақарапеді,Тұраржалғыздөңгелектізембілменжастезектісыртқаалыпшығыпкеле

жатырекен.Ауладағыіріңкөзнадзирательоныңалдынкес-кестептұрақалды.

Тұтқындықақпаданайдапшығаркезде,ауладаартықжүрісболмасқакерек.

ӘкесісыртқықақпағажақындағанкездеТұраршыдайалмай:

–Көке!–депайқайлапжіберді.

Рысқұлдыңтұлабойыдір-ретеқалды,біраққайырылғанжоқ,кісенінсалдыратқанкүйі

қақпаданшығаберді.

Қақпаныңсыртындатрашпенкетұрекен.Тұтқынменекіайдауылкөліккеотырғансоң,жарау

қосаткөшеніқоңыраулатып,ілездеСтарокладбищенскаякөшесінетүсіп,округтіксоттың

үйінеқарайзымырайжөнелді.

Көшедегіадамдарқоңыраулытрашпеңкеніәуелісалтанатпенәкімкележатырекендеп

қаладыда,кісендеуліаяғысалбырапотырғанкиізқалпақтықазақты,алды-артынамылтық

ұстағанайдауылдардыкөріп,бірітаңырқап,біріүркеқарап,бірітез-тезшоқыныпқалабереді.

Әлдекімдербасынанмыжырайғанкепкесіналып,басигендейболды.Әлдеәкімдейме,әлде

тұтқынғаоңсапартілейме–белгісіз.

***

Сотүйініңалдынакеліптоқтағанда,секіріп-секіріпжергетүскенқосайдауылРысқұлдыдемеп

жібермекшіеді,тұтқынолардыңқолынжасқап,өзіқарғыды.Теңселіпбарып,бойынжиып

алды.Үйдіңалдыжапырағыалақандайемен,сырғасысалбырағанқайыңекен.Рысқұлсоларға

сұқтанақарапбіразтұрды.

–Оу,арысым,Рысқұлым!–дегенжарықшақүнгежалтқарасаөзінеқосқолынжайып,көзінен

жасыдомалап,Ахататасыкеледіекен.

–Бармысың,бауырым,сенідекөретінкүнболадыекен-ау,–депқұшағынжайыпқұлайберіп

едіалдынайдауылкес-кестеді.Қаусағанкәрікөкірегінемылтықтіреліптұрып,Ахатуақыттың

аздығынсезді,ендіқайтыпРысқұлдыңкескінінкөреалмайтындайасығасөйледі.

–Түрмегеталайбардым.Жолықтырмады,Рысқұл,кешір,айналайын.Тұрардыдасағындым.

Еліңтозды.Омарбастағанекі-үшағайыныңелгекөшті.Қорған,Шыныбек,Үсіпбауырларың

сәлемайтты.Олардыболысауылыбосатпай,құлдыққасалыпқойды.Өзіңненрұқсатболса,

қаңғығанбасымызжолдабіржердеқалмаса,елгеқарайжылжысақдейміз.Ізбайшамен

Түйметайдыалакетерміз.Молдабектідеұстапқалмақшыеді,олқашыпкетті.Қайдакеткенін

білмейміз.

Айдауылдартұтқындыасықтырды.Сотбасталатынмезгілтаянды.

–Рақмет,Аха!Екідүниедеризамын.Меніитжеккенгеайдайтынтүрібар.Алай-бұлайзаман

болса,Тұрарғакөзіңніңқырынсал.ІзбайшаменТүйметайғасәлемайт.Ағайынғадұғайсәлем.

Менікешірекөрсін.Құдайтірікөрісугежазсын.Тіріболсам,босануғатырысармын.Көп

уайымдап,ұнжырғаңтүспесін,түге!Аңырайберме,ағайын!

Айдауылтұтқындыарқасынанитермеледі.Сотүйінекірержердетасбаспалдақбареді.Бір

тұтамкісенненадымыашылмағанадамшығааларемес.Рысқұлерегіскендебірінші

тепкішеккеқосаяқтапсекіріпшығыпартынабұрылды.

–Бұрылма,жүр!–депзекігенайдауылғаРысқұлқанжардайкөзбенжарқеткізіпқарап:

–Миыңбармабасында,мынаменқайтіпжүрем,тегісжеремес!–депақырыпжіберді.

Жүйелісөзгеайдауылдаамалықұрыпештеңедейалмайқалды.Соныпайдаланып,Рысқұл

Ахатағасына:

–Менентымкүдеріңдіүзбе,туысқан.Менәлісутүбінекеткенжоқпын.Елгебіржетсең,ата-

бабаныңбасынабарыпқұраноқы.Ақсу-Жабағылыныңбірталадыраспанынтүтет.Қорлықта

өлгенБердіқұлдыңбейітінешырағданжақ.ІніңРысқұлөмірбойысеніңкегіңдіжоқтапкетті

де!Тіріжүрсем,ДауылбайСаймасайдыңартынанкетер.

БұлкездебірайдауылРысқұлғамылтықкезеніп,бірайдауылаяғындағыкісенніңқұлпын

ашыпжатты.

–Осыданелгетіріоралсам,Дауылбайболыстыңажалыменен,аға.Ал,хош...

АйдауылРысқұлдыңжағасынантартыпқалғанда,түрмекигізгеналабешпеттіңбіртүймесі

быртүзіліп,баспалдаққатүсіпдөңгелепбарып,Ахаттыңкебістіаяғыныңастынасүрініп

тоқтады.Ахатеңкейіп,түйменіалып,тәберіктепкөзінсүртті.Ақорамалғатүйіп,қойнына

тығыпжіберді.

XII

–Тұрыңдар!Соткеледі!–депбіреусаңқетеқалды.Залдажамырапкөтерілетінқарақұрым

халықжоқ.Солжақтаотырғанпрокурор,оңжақтаотырғанәріадвокат,әрітілмашБоташ

Шоқұлы.ҚоршауағаштыңішіндеРысқұл,оныңекіжағындаекіқарауыл.Залдакуәлер–

СаймасайНүкетайдыалбаннаналыпкележатқандажанынаергеннөкерлер–ауылқазақтары.

Бәрідебаскиімдеріналды.Рысқұлескікиізқалпағынбасынаналмады.Қасындағықарауыл

киізқалпақтыжұлыптастапеді,Рысқұлшапберіп,қайтаданбасакиіпалды.Киізқалпақтан

айырылса,киесінен,туғанжердіңкіндігіненайырылатындай.

Тор-столғапенснеліқасқабас,семізсудьяжәнеоныңжолдастарыкеліпотырды.Жұрторнына

отырғанда,судьятұрып,пенснесінмұрныныңүстінеқадайтүсіп,бірпараққағаздыоқыды.

–Азаматтар,бүгінбізШығыс-ТалғарболысыныңуправителіҮшкемпіровСаймасайдыатып

өлтірдідегенайыптағылғанкиргизЖылқайдаровРысқұлдыңісінқараймыз...

Соныменсотбасталды.Саймасайдыңнөкер-куәлерікөрген-білгендерінайтты.

–Мүмкін,қаскүнемжасырыныпжатыпатқаншығар?Рысқұлма,басқама?Қайданбілесіңдер?

–судья.

–Ойбай-ау,жардыңбасындатүрегептұрыпаттығой.Жап-жақынжер,Рысқұлдытанимызғой.

–Әуелі«МенРысқұлмын»,–депөзідауыстадығой.

Содансоң,судьяРысқұлғасұрақберді.Жанындағықарауылдароныиығынантүртіпотырып

тұрғызды.ТілмашШоқұлыдаорнынанкөтерілді.

–СотталушыЖылқайдаров,управительСаймасайдыатыпөлтіргеніңдімойындайсыңба?

–Жұрттыңбәрінсұраққаалып,несінеәуреболасың,мырза.Атқанмен,–дедіРысқұлайылын

жимай.

–УправительСаймасайөкіметөкіліекенінбілесің.Білетұрыпнегеаттың?

–Атпасқаболмады,мырза.Адамтүгілиттідебүйтіпқорламас.Отыменкіріп,күліменшықтым.

Талайбейнетінкөрдім.Еңбегім,табанақы,маңдайтерімқайтпады.Ақымдыжедіболыс.

Ақырыменіжазықсызданжазықсызтүрмегежаптырды.Кеудемдікеккернеді,көкірегіме

запырантолды.Бүйтіптіріжүргенненөлгенартықеді,мырза.Бірақжастығымдыалажатайын

дедім.Өкіметөкілідейсің.Қолындабилік,маңдайындамансабыбарадамәділболар,халықты

қанаған,жауданжамантонаған,үрергеитімізді,сығарғабитіміздіқалдырмай,сан-сапалақ

салықсалып,жоқ-жұтаңымыздысыпырыпалғанболыссондакімүшінболыс?Аттым,атасына

нәлет.

–Жоғарымәртебелісудья,меніңсұрағымбар,–депдауысышәңкілдектеу,шашытікірейген

прокурорқолынкөтерді.Судьяныңрұқсатынансоңқарама-қарсыжақтағыРысқұлғабетін

бұрып:

–Айыпталушы,айтыңызшы,сізгеСаймасайдыөлтіружөніндеешкімкеңесбергенжоқпа?

Әлдекімжұмсағанжоқпа?

–Жоқ!–Рысқұлшорткесіп.

Сөзкезегіпрокурорғатигенде,шағынбойлы,шақшабас,тікенекшашты,шәушигенбетібір

уысадамкөзілдірігінкиіпалып,шіңкілдекдауыспенұзақсөйлепкетті.Қазіргікезде

бүлікшілдердіңбаскөтеребастағаны,соныңәсерікиргиздарғадаықпалеткені,патша

қызметіндегіадамдарғадегенқастандықтыңөтезияндыекені,қырықбірболысқолқойған

арыздыескерусізқалдыруғаболмайтындығы,тағысынтағылар...Ақырыпрокурордауысын

мейліншеқаһарлырақшығарып:

–РысқұлЖылқайдаровәскерисотпенсотталса,өлімжазасыналайыққылмыскер.Албіздің

рақымымол,дарханимператордыңЖетісуболысынаәскерисотенгізбегені–Ұлымәртебелі

патшаныңелін,халқынсүйгендігініңбелгісі.Бірақбұлкісіөлтіруге,жайкісіемес,ақ

патшаныңадалқызметкері,асасыйлыадамдыөлтіругежолберілсіндегенсөземес.Менің

айтарым:РысқұлЖылқайдаровжиырмабесжылкаторгағаайдалып,барлықмал-мүлкінен

айырылсын.

БұлталаптыестігендеРысқұлмырсетті.Бетініңтерінорамалменсүртіптұрғанпрокурор

Рысқұлдыңмұнысынбайқап:

–Неменегекүлесіз?–депшақшиды.

–Мал-мүлкіненайырылсындегеніңне,прокорер.Мендемал-мүлікбармаеді?

–Сөйлесугерұқсатжоқ!–депсудьякішкентайбалғаменқоңыраудықағыпқалды.

Прокурорөкініпотыр.Талайкылмыскердіайыптап,жазасалмағыныңәртүрінберіпеді.

Талайыжалынып-жалпайып,кешірімсұрапеді.Мынаукүледі.«Өзінеөмірліккаторгажазасын

сұрамағанекенмін»,–деппұшәйманжепотыр.

АлРысқұлболса,әлгідедаладақаусапқалғанАхатағасынойлады.«Тұрардысоғанілестіріп

негежібермедім.Жиырмабесжылдейді.Оғанқалғанөміржетерме?Сондақалай?Қайтып

туғанелдікөрмеукерекпе?Дауылбайболысжиырмабесжылғадейінтіріжүребереме?

Жиырмабесжылдейді,ә!БізТүлкібастанкеткеліберідежиырмабесжылболды-ау,осы.Күні

кешесияқты.Ойлаптұрсаң,жиырмабесжылдегеніңдетезөтешығатынқас-қағымуақыт

қой.Елденменкеткендежиырмажастаедім-ау.Қазірқырықбес.Каторгаданқайтқанша

жетпіскекеледіекенмін.Ахаттыңжасығой.АлменкелгеншеАхаттыңсүйегідеқурапкетер.

Бірақкімбіледі,кәріөлеме,жасөлеме–бірАлланыңісі.Тұраротызбескешығадыолкезде.

Отызбесіндеонынекүтіптұрекен?Кімболарекен?Оқуоқыпжетіліпкетсе,менімерзімінен

бұрынқұтқарыптаалар.Түйметайотызғатоладыекен.Үйлі-жайлыболыпкететіншығар.

Ізбайша...Иә,Ізбайшакетедіғой.Олбасқабіреудікі.ШолақШабдарменІзбайшабасқа

біреудікі.Тіріболса,ТұрарменТүйметайғойменітосатын.Әттең,сәлесіңкіргенше,өз

қолдарыөзауыздарынажеткеншеқасындаболаалмады.Онжасаройынбаласы,бесжасар

жортпашқыз.Е,жасағанөзіңтөзімберегөр.Оу,осысолардыөзімменбіргеалакетсемше?

Әкімдердіңбірақылдысы,әділіұшырасаменіңбағыма,мүмкінрақымытүсер.Алакетемін

деймін,атасынанәлет.Алатауыне,Итжеккеніне?Алатаудыңбауырыкаторгаданнесікем?

Біркүніміздікөрерміз.Алакетемін.Әттең,Тұрарөсіп,оқыса,Метрейдітауыпалармаеді?Ай,

Метрей,Метрей!Қазіросындаболармаедің...Мынақасқабасбілередісондаменіңкім

екенімді.Анашегірткеніңайғырындайшіңкілдегенпіркорердіңаузынақұмқұйылареді.

Қайтейін,бағымжанбағанбіржанболдымғой.Атасынанәлет,ойлане,ойламане.Күніне

тоқсантүрлібәлекөрсең,сондадакүдерүзбебірАлладан».

Рысқұлселтетіп,басынкөтеріпалды.Тілмашбаласөйлептұрекен.Орысшаағыптұр.

Сөздерініңбірінұғып,бірінұқпайды.Тұспалдайды:мұныжақтапайтатынсияқты.Алғашқы

күндегідейемес,кешекештекамерадаекеуішешіліпсөйлескен.АлдындаБронниковайтты:

олжігіткесенугеболады,түйілме,–деді.Екеуіесіккеқарап-қарапқойып,орысшалапкөп

сөйлесті.ТілмашбалаБронниковкеқойнынансуырыпбірбүктеуліқағаздаберді.Бронников

оныышқырынатығыпжіберді.ТілмашшығыпкеткенсоңБронниковайтты:бұлөзіміздіңадам.

Дымыңішіндеболсындеді.

Міне,солБоташШоқұлысөйлептұр.Камераныңқаракөлеңкесіндебайқамағанекен:шашы

көмірдейқара,қысқақырқылған,маңдайыкелісті,көзініңшоғыбар,қырмұрынды,атжақты,

бидайөндібозымжігітекен.Қияқмұртышыққалыдакөпболмаған,сірә.Оныңсөзіне

қасқабассудьяныңөзідеұйыпқалғансияқты.Алпрокуроршықылықтағаншымшықтай

шыжбаңдап,бұлт-бұлтетіпқозғалаберді.

ҚияқмұрттыадвокаттыңаузынанРысқұл«ҚызылЖебе»дегенсөздіестіпселкетеқалды.

«Мынаубүлдірермеекен?ҚызылЖебеніңаруағыннегеқозғады?Иә,Қамбарата,иә,

қылқұйрықбіткенніңтөресі,кешмені!Сеніңқаныңменіңмойнымдаемес.Кеш,жануар!Мен

алданғанадаммын.Мендезалымдықтыңқұрбанымын.Кеш,қанаттыжаралғанқайран

дүлдүл!».

БоташШоқұлыныңсөзінпрокурорқайта-қайтабөлеберді.Орнынаншошаң-шошаңтұраберді.

Судьяонытәртіпкешақырып,кішкентайбалғаменқоныраудықайта-қайтақаңғырлатты.

Бұлқиян-кескіүздіксізшайқастыңбіркөрінісіеді.

Ақырысудьяөзініңжолдастарыменбіргебасқабөлмегешығыпкетті.Көпкедейіноралмады.

Уақытосындайдаөзініңқұдіретінтанытады.ТүрмедегіәркүніРысқұлғабіржылдайкөрінсе,

қазірәрминутбіркүндейсозылып,сірәөтпейқойды.Бұрынқаншасабырсақтасада,тағдыры

бірталқылғаілініптұрғанмынашақта,батырдандадегбіркетті.«Иә,тіріжетімдердіңкөз

жасы,қолдайгөр»,–деген.ТұрарменТүйметайыдүниеніңбәрінкөлегейлеп,көзалдында

тұрыпалды.

Судьяжолдастарыменбіргезалғақайтаоралғанкездеқұлаққаұрғантанадайтыныштықтан

шыбынныңызыңығанаестіліптұрды.Тіптішыбындағанешкініңқұйрығындайтыныштаппай

отырғанпрокурордыңөзідеқалшиыпқалды.Судьяжұртотырар-отырмастанүкімді

жариялады.

–Онжылкаторга!

Прокурорбүйітигендейұшыптұрды.

Қуанғаннанадвокаттаатыптұрды.

–Қалайша,–депшареттіпрокурор.

–Прокурормырза,соттыңүкіміжарияланыпқойды.ЕндіоныөзгертутекТүркістангенерал-

губернаторыныңқұдіретіндеғана.СотталушыРысқұлЖылқайдаровқасоңғысөз:қандайтілек

арызыбар?

Рысқұлсөзбастамасбұрынқосиығынқомдапалды.Қасқабассудьяғағанақараптұрып:

–Ей,сот!Менқатырғығақатын,бала-шағамдыбіргеалакетемін.Оғанқалайқарайсың?–деді.

Судьяжақтырмайқалды.Рысқұлданрақметкүтіптұреді,бірақайыпталушыилікпеді.Қайта

талапқойыптұр.

–Олсоттыңісіемес.Бірақтілегіңдігубернатордыңназарынасалайық.АлЖоғары

мәртебелініңатынаарыздануыңаболады,–дедісотсамарқауғана.Өзіншеістібірәділшештім

бедегенсенімдееді,бірақРысқұлданықыластанымай,ішіжиырылыпқалды.

***

Түрмегеапарардаайдауылдар,сырттағыбаспалдақтантүсебереРысқұлдыңаяғынқайта

кісендеді.ТалыстайемендебүкшиіпотырғаншоңмұрынАхатағасы:

–Неболды,Рысқұл-ау?Неболды?–депқалтаңдаптұраберді.

–Онжыл,Ахат!Онжыл,атасынанәлет!Қатырғығаайдайды.Сенәлікетпеппеедің?Небар

отыраберіп?Қайтауылға.

–Біздеауылбарма,қарағым-ауауылқайда,топалаңтиіп,топырағысуырылдығой

ауылыңның.Сеніәкеткеншеосықаланыайналақтап,жүретұрамын,қарағым.

–АнадағыПетерборорысынатағыхатжаздыр.Кімбіледі,жандалбасағой.Мүмкін,бірсебебі

тиюі.ДосыңРысқұлонжылғасотталды,Сібірайдалатынболдыде.

–Қайдам,қарағым,анажолғыхаттанхабарболмадыма?Әлгіноғайалдадыма,кімбіледі.

Тағыбарыпкөрейін.Тұрардыбіркөрсемдеймін.

–Тұрардыкөргіңкелсе,үлкеншіркеудіңалдынантос.Сондағымектепкетүрмебастықтың

баласынкүймеменалыпбарады.Сондажолығарсың.

–Мә,қарағым,мынауменіңтапқаным.Тұрарғаапарыпбер,–депАхатРысқұлғабіртүйіншек

ұсынаберіпеді,айдауылжұлыпалып,түйіншектішешіпқарады:ішіндебірқалтаталқан,бір

уысқұрт,қағазғаоралғанқоразкәмпитбарекен.Қауіптізаттаппағанайдауылтүйіншекті

Рысқұлғаұсынаберді.Екіайдауыл,біртұтқынбағанағытрашпенкегеотырып,түрмегебеттеді.

Трашпенкекелесікөшегетүсіп,көрінбейкеткенше,Ахатарттарынанүздігеқарапкөптұрды.

***

ГубернаторфонТаубеокругтіксоттыңшешімінеқанағаттанбайқалды.Адъютантыарқылы

судьянышақыртты.Қасқабассудьяхабаралысыменбірминуткідірмей,«Рысқұлісін»

құшақтапгубернатордыңалдынажеткен.

–ҚұрметтіАлексейИванович,управительдіөлтірушібұзыққабүйрегіңізсоншабұрғанықалай?

–депфонТаубебірденалқымғақолсалды.–Қайуақыттанберіимперияжауларысіздің

рақымыңызғаиеболатынболған?

–Ғафуетіңіз,Жоғарымәртебелім,–депКузьминәңгіменіаяңменбастады.–Біздіңсот,яғни

ұлыпатшаныңсоты,әділетпринципінұстанады.Гуманизмдегенбар.Оданаттапкете

алмайсың.КиргизРысқұлдыкісіөлтіргеніүшінмаңдайынанешкімсипамайды.Бірақбарлық

аргументСаймасайғақарсы.Егеруправительдерхалыққажазықсызжәбіркөрсетеберсе,

халықтыңнаразылығыкүшейеді.Одансайыпкелгенде,империяғазияншашетектен,Жоғары

мәртебелім.Өрттіөршітіпалыпөшіріпәлекболғаннангөрі,онытұтатпауәлдеқайдатиімді.Ал

Саймасайжатқанжыланныңқұйрығынөзібасқан.Іспентанысқанболарсыз,басқа

қиянаттарынбылайқойғанда,«ҚызылЖебе»дейтінбәйгеатыныңөліміндегісойқандығана

ескеалыңызшы.Сұмдыққой.Тағылыққойбарыптұрған...

Губернатордыңбірқызығыатболушыеді.Жақсыатұстап,саяхатқашығудыұнататын.

Ерегіскеболаеренжүйріктібауыздатыпжібергенуправительдіңқылығынаоныңдаызасы

келді.Алболыстыңадамғажасағанқиянатыкөпдегенуәжоныңқұлағынакіргенжоқ.

–Тағылықдегендітауыпайттыңыз.Управительдердінарызынғанаескеалыңызшы.Ендіолар

недейді?Оларөлімжазасынталапетіпеді,алсізнебарыонжылбердіңіз.Мұнықалай

түсіндіремізоларға?

Қасқабассудьяныңкөзіимператордыңсуретінетүсті.Оныңүкімінимператордақұптамай

тұрғандайсуыққарайды.

–Онжылкаторгажабайыкиргизүшіноңайжазаемес,Жоғарымәртебелім.Ендіолқайтып

Жетісуғаоралмайды,бұғансеніңіз.

–Қателесесіз,АлексейИванович.Ой-ой,қалайқателесесіз,көгершінім.Сізайтыпотырған

«жабайыкиргиздардың»әйелдерініңөзіатүстіндетолғатып,түйеүстіндетуабереді.Бұлар

итжанды,өтешыдамды.ОнжылСібірРысқұлдыңжұмырынажұқтаболмайды.Тексізгедеген

өзімніңыстықықыласымғанасіздіңшешіміңіздібұзып,істіқайтабастауданменібас

тартқызады.Басқабіреуболса,илікпеседім.Сіздіңшешіміңіздібұзып,беделіңізгенұқсан

келтіргімжоқ.Тәңіріжарылқасын.

ГубернаторөзініңорынбасарыОсташкиндішақыртып,тәртіпберді.

–ОнжылкаторгағакесілгенРысқұлдыңтүсбелгілерінхаттап,өзінсуреткетүсіріп,жолға

дайындаужөніндеполицмейстергенұсқауберіңіз.Ұзаққасозбаңыз.Недеболса,біздің

қарамағымызданқарасыүзілсін.Солдұрысболар.

Вице-губернаторөзкабинетінекелісімен,басқашаруаныбылайқойып,гербіліқағазалып

жазабастады.

«Верныйполицмейстеріне.

ВерныйокругтіксотыныңүкіміменШығыс-ТалғароблысыныңкиргизіЖылқайдаровРысқұл

ЖазалауЕрежесінің1453статьясындағы3пунктбойыншақылмыстыдептанылып,он

жылкаторгағасотталды.

Осыныхабарлайотырып,ОблыстықБасқармаСізденЖылқайдаровРысқұлдыжер

аударылушыарестанттартобынажатқызып,оныңтүр-түсіжөніндемәліметтер

алуыңыздысұрайды.Соныменбірге,айдалутізімінетігуүшінЖылқайдаровтыңекітүрде

түсірілгенүшфотосуретінжеткізіпберуіңізкерек.

Вице-губернаторОсташкин».

депқолқойып,гербілімөрбасып,көмекшісіарқылыполицмейстержеделжөнелтті.

XIII

ВерныйполицмейстріВерныйоблыстықтүрмесініңбастығыПриходькоғажеделнұсқау

жолдап,Рысқұлдытезкомиссияғажеткізудіталапетті.Соныментұтқынанықтау

комиссиясыныңалдындатұреді.Анықтамажасауактісіневице-губернаторОсташкинбас

болып,округтікпрокурор,Жетісуоблыстықбасдәрігері,оғанкөмекшіекідәрігер,Верныйдың

учаскелікдәрігері,Ұзынағашстанциясыныңучаскелікжәнеоблыстықбасқарманыңкеңесшісі

қатысты.

«Бұларменітағытексереме,қайтасоттайма?Мұншаадамжиналғанынесі,атасынанәлет»,–

депРысқұлсекемалыпқалды.Вице-губернатордыңишарасыбойыншаайдауылдарРысқұлды

шешіндіребастады.Ішкіжейдесінедейіншешті.ЕндідамбалыншешебастағандаРысқұл

әлгілердіитеріп-итеріптастады.

–Атасынанәлет,тірідейқорлағандарыңазбаеді!

Вице-губернаторокругтіксоттыңтілмашыШоқұлыншақыртты.Әнеукүнісоттаөзінқорғап

сөзсөйлегенқияқмұрттықазақжігітінкөріп,Рысқұлөзбаласынкөргендейқуаныпкетті.

Вице-губернаторБоташШоқұлынаістіңмән-жайынтүсіндірді.ШоқұлыРысқұлдыңқолыналып

амандасты:

–Отағасы,тәртіпсолай,тыржалаңашшешініңіз.Бұларерекшебелгілеріңізболса,соны

жазыпалады.Ссылкағаайдалатындардысөйтіптексереді.Оғаншамданбай-аққойыңыз,–деп

арқасынанқақты.

–Денідұрыспа,атасынанәлет.Мендеқандайерекшебелгіболмақ?Елдіңеркегінікіқандай

болса,менікідесондай.Әбиүрдібілмейтіннеғылғанимансызеді,түге.

–Ештеңеетпейді,отағасы.Ондатұрғанештеңежоқ.Ұсақ-түйеккеболаерегісебермеңіз.

Ісіңіздіқиындатыпжібереді.

–Мейлі,атасынанәлет.Бірақанаәйнеккөздәуқатындышығарыпжіберсін.

Тілмашорысшалағандаотырғандаркүліпжіберді.Бәріәлгіәйелдәрігердіәжуалап,тиісе

бастады.

–Иә,бұлтүземдердеәлітабиғиұят,әдепсақталған,–депсөзінсалмақтапвице-губернатор

жұрттыңәзіл-оспағынтоқтатты.–МаргаритаВасильевна,сізшығатұрыңыз.Түземдердіңәлі

бұзылмағанәдетіменсанаспауғаболмайды:

Жуансарыдәрігерәйелиығынқиқаңеткізіп,шығыпбаражатып,Рысқұлға:

–Сеникиқорқақ,–депкетті.

–Ананықарашы,бұлғаңдауынқарашы,ұялмастанотырмақшыосында,нешауа,маржа,

нешауа,–депРысқұлдакүліпжіберді.

КомиссияғылымғаәлібелгісізбіререкшежандытамашалағандайжалаңашРысқұлдыжан-

жақтанзерттейбастады.Тексерушілердіңайтқанынхатшықағазғатүсіріпотыр:

«Статьялықтізім№1

Жетісуоблыстықбасқармасындатолтырылды.30октябрь,1905ж.

ЖылқайдаровРысқұл.Ұлты–киргиз(қазақ)

Жасы–45

Бойы–2аршын48/8сүйем.

Денебітімі–мығым.

Көзі–қоңыр.

Бетініңтүсі–қараторы.

Шашы–қара,аздағанағыбар.

Сақал-мұрты–қара.

Құлағы–орташа,сопақтау,түгімайда,сырғалығысалбыраңқы,әжімді,шұңқырыүлкен,

тереңдеу.

Ерекшебелгісі:солқұлағыоңқұлағынанкішкенелеу.

Алдынанқарағандақұлақтарықалқаңдау.

Маңдайы–жазықтау,тереңқосәжімібар.

Қабағы–орташа,қату.

Мұрны–орташакөлемді,кеңсірігібатыңқыемес,үстіаздапдөңестеу.

Шықшыты–түзу.

Тісі–түгел,қатты.

Ерекшенышандары:

Басыныңқұйқасындаүштыртықбар.

Сірә,соққыдантүскен.

Оңиығындабірсүйемтыртықбар.Сірә,соққыдантүскен.

Онаяғыныңтізесіненжоғарытыртықбар.Сірә,соққыдантүскен.Солжаққабырғасыналабір

қарыстайұзынтыртықбар.Сірә,соққыдантүскен.

–Мынаныңсаужеріжоққой.Тұлабойысойылдыңізі,–депқалдыкомиссияныңбірмүшесі.

–Да,–дедівице-губернаторкреслодаотырып.–Сұраңдаршы,бұлжарақаттықайданалып

жүр?

ТілмашОсташкинніңсұрағынаударғанда,Рысқұлмырсетіп:

–Е,дәумырза,РысқұлнекөрмегенРысқұл.МынаиықтағытыртықАқсу-Жабағылының

аюыменалысқандатүскен.Ондаменнебарыонтоғыздаедім.Мұрнынасамалтүскенбір

ағайынғааюдыңөтікерекболып,аңғашыққанда,абайсыздажарықтықпенбетпе-беткездесіп

қалып,мылтығымдыкезеніпүлгермей,алысқанымбар.Алмынақарасандағытыртық

Саймасайжұмсағанбіржортуылдажылқыалғандадойырқамшытіліпкеткен.Бастағы

тыртықтаркөкпардыңдодасындадойыртиіптүскен,барымтаданқалғаныдабар.Жотадағы

жараныңорныбәріненжаңа.ҚызылЖебедегенжүйріктіСаймасайсойғызайындепжатқанда

менаратүсіп,сондасоққығажығылдым.Алмынақолдағытыртықтардыабақтығаатжалман

жіберіпөздеріңталатыптүсірдіндер.Алтыртықсызсоққыларқаншама?Бастағышаштанда

көп.Оныңнесісөз,дәумырза.Мынакәмесияңеңбастыбелгімдітабаалмады,дәумырза.Ол

меніңжүрегімдегіжарағой.Зорларданзұлымдықтыкөпкөрдім.Жүрексоданжаралы.Менің

жүрегімдетүкбар,дәумырза.Бірақсолтүккеқыраутұрыпқалған.Пендегепендеболып

жүргенімдеолқыраужібімейді.Міне,мендегіеңбастыбелгі.Басқасытүктеемес.

–Жақсыбелгілерекен,–дедіеңгезердейОсташкин.–Айдауданқашыпкетсең,ұстапберетін

белгіңкөп.Көрдіңбе,бәрінқағазғатүсіріпжатыр.Қанмайданғақатысқанбатырлардада

ондайтаңбажоқ.

–Е,дәумырза,менқашқандақайдакетердейсің?Аяқтағыкісенмынау.

–Кісендісағанжуанырақсоқтырукерексияқты.Аюдыжалаңқолменбуындырыпөлтірген

палуананакісендіқурайдайбыртеткізіпүзесаларсың.

–Кісендісағансалсағой,көптеміркетереді,ә,дәумырза.–Тілмашмүдіріпқалыпеді,вице-

губернатор:

–Что?Чтоонсказал?–депқадалды.Рысқұлдыңайтқанынестігенде,басқаларүрпиісіпқалып

еді.Осташкинқарқылдапкүліпжіберді.

–Сенұнапбаражатырсыңмаған,–дедіОсташкинақбәтесорамалменкөзінсүртеберіп.

Мінезіауыр,сирекезутартатын,алыптұлғалы,жартастайтүнеріңківице-губернатордыңнеге

көңілденіпкеткенінетүсінеалмағанбағыныштыларнекүлерін,некүлмесінбілмей

дағдарыңқырапқалған.

–Кісенкөп,кісенгекеткентемірқаншама,құдайсақтасын,–депРысқұлайылынжияремес.–

Түлкібастажүргендеегінсаларедік.Қолбасындайтеміртапсақ,атбасындайалтынтапқандай

қуанаредік.Омашбасынакигізетінтеміргежұтаңболдық.Ендіойлаймынғой,түрмедегі

кісенніңбәрінбалқытып,соқатісжасасаегіншібайғұсбіржарыпқалареді-аудеп.

–Олүшінсенсияқтықылмыстыларболмауыкерек.Кісендіөкіметеріккенненсоғадыдейсің

бе?Амалжоқ.Сенікісендемесеқашыпкетесің.Бірретқашыпкеттіңғой.Алоныңаяғыбарып

кісіөлімінеәкеліпсоқты.Қылмысқұрыса,кісендеқұриды,–вице-губернатор«білдіңбе?»

дегендейтаңдайынтақеткізді.

–Е,дәумырза,қылмысқұруүшінәділеттікорнатукеректе.Кесір-кесепат,қиянатболмаса,

кісіөлтіругекімніңқолықышыптұрдейсің.Алендіменіңбірарызымбарсаған,дәумырза.

Әнекүнісотыңадаайтқам.Меніқаттыайналдырыптыржалаңашөлшеп-пішіпжатқандарыңа

қарағанда,сірә,менікөпкешіктірмейайдайтыншығарсыңдаритжеккенге.Болсын.Аленді

қатынымды,екібаламдыалакетемін.Соғанрұқсатбер.Осығанкеңшілікжаса.Меніңорнымда

сенболсаңқайтередің?Қатын-балаңбаршығар?Соныойла.

Вице-губернаторшынындаойланыпқалды.Отбасыменжераударылғандараземес.Соның

бірінежатқызасалуғаболареді...

Бірақоныңәлек-шәлек,қағазқатынасыкөпшаруа.Бастықатырыпжатудыңкерегіде

шамалы.Вице-губернаторшешімінтапты.Рысқұлдыңөтінішіндеқабылдайды,Бірақотбасы

оныменбіргеілеспейтіндеболады.Солай.

***

Комиссиятарап,Рысқұлдытүрмегеқайтажөнелткенненкейінвице-губернаторВерный

оязынамынақатынастыжазабастады.

«Верныйуезініңбастығына,

Жеделорындауүшін.

ОблыстықбасқарманыңЕрекшеотырысындакаторгағаайдалатынкиргизЖылқайдаров

Рысқұлөзіменбіргеотбасыналакететінінмәлімдеді.

Осыныхабарлайотырып,ОблыстықБасқармаСізденмынаныталапетеді:Жылқайдаров

Рысқұлдыңәйеліненқолхаталыңыз.Күйеуіменеріпайдауғакетугеризама?Егер

ризашылығынбілдіргенкүндетүсіндірілсін:БастүрмеБасқармасының1890жылғы18-

сәуірдешығарылған№10циркуляр!бойынша,қазынаоләйелдіжәнебалаларын

қаражатпентекайдалупунктінежеткеншеғанақамтамасызетеалады.Алкүйеуіайдалу

пунктінежеткізілгенсоң,әйеліменбалаларыөзкүнінөздерікөругемәжбүрболады.Қазына

қараспайды.

Осыжағдайғакөнетінболса,оләйелдіңжәнебалаларыныңжасы,денсаулығыжөнінде

толықмәліметжәнеқолхаталып,тезбізгежеткізіңіз.

Вице-губернаторОсташкин».

ЖасадъютантбұлқатынасхаттыВерныйуезініңбастығыСорокинмырзағаөзқолымен

апарыптапсырып,хаттықабылдапалғаныжөнінде,уездкеңсесініңкуәлендіргенқағазын

қалтасынасалыпкеріоралды.ЕндіІзбайшаныңәлегібасталды.Ізбайшаныіздеугеояздыңөзі

басболыпкіріскен.

***

Саймасайөлдіекендепсайдансу,шатқалдансамалтоқтапқалғанжоқ.Тіріпендетіршілігін

көріп,баяғышабайыбай,құлықұлболыпжүріпжатқанкүндереді.Мүсәпірхалгеұшыраған

жалғызҚалдыбекқана.Болыстыңжарымақылұлынбұрынбәріретікелгенжерде

шолжаңдатып,нешетүрліқылығынакөнушіеді,ендісорлыныңкүнікүнемес.Саймасайдың

жанбауырыАнарбайданбастап,қылаяғықойшы-қолаңғадейін:«Ей,жынды,о,нақұрыс,о

есуас!»–депотырсаопақ,тұрсасопақ,сүткетигенкүшіктейсүмелекетіпжіберген.Бірақ

ауышбайғұстыңбақытысол:соныңбәрінелемейді,намысбілмейді,күнініңауырекенінойлап

жатпайды.Арсыз,қамсызқалпындажүребереді.

Анарбайалдағысъезгедейінояздыңшешімімен,сайлаусыз-ақболысболған.Бірарманыоңай

орындалғанАнарбайендіекіншіарманныңазабынкөбіректартыпжүргенжайыбар.Нүкетай

сұлубасынанқарашәлісыпырылмай,іргедежоқтауайтыпәліотыр.Оныңбірден-бірәмеңгері

Анарбайекеніндеқұдайдыңда,құранныңда,адамныңдадауыжоқ.Бірақағасыныңжылын

бермей,азанайтыпасшақырып,атшаптырмай,Нүкетайжеңгесініңқойнынақолсалаалмас.

Нүкетайменнекеқияркүндіойласа,Анарбайбауырыбалқып,өзегіөртеніп,жүрегітулар.

СолынтызаркүндіжақындатумұратыменАнарбайағасыныңасынжылтолмай-ақосыкүзде

атқарыпжібермекшіболып,жан-жаққажариялатыптақойды.Саймасайдыңқайтуыөткен

қыстыңқақортасыеді.Қыстыкүніқалыңқонаққабылдап,асберурәсімемес.Оғанкүзлайық.

Таяпқалғанқыркүйектіңішіндеағасыныңақтыққызметінатқарып,асудайарман-тілегінеде

жетер.

Рысқұлшынжырменшырмалып,түрмегетүскелібері,қосөкпеденқадалғаншөңге

суырылғандай,тыныстакеңейгенсияқты.Оныңағайын-туыстарыдабір-бірлепқашып-пысып,

көздентаса,көңілденғайыпболды.ОсыкүнікешеҚорғанменШыныбекдегендерікетті.Бір

қырсығы,РысқұлдыңәйеліІзбайшаныдаалакетіпті.БұғанТаубайстаршыннанөзгеешкім

өкінедеқойғанжоқ.АуылнайТаубайшашынжұлып,жерсабалап,Тау-Шілмембеттің

жұртындақалғанАхатшалдысақалынансүйреп:«Қайда,қайда?»–депқысқанментүкөнбеді.

АнарбайболысТаубайға:«Құрысын,кетсекетеберсін.Артынантопырақлақтырыңдар»,–деп

бұғаноншамәнбергенжоқ.Сөйтсе,онысыбекерекен.Оязданкелгенбұйрықақорданыжай

түскендейетті.

–Айттымғой,ойбай,айттымғой!–депТаубайдыңтүкірігішашырады.

–Айтсаң,негеәзірболмадың!–депАнарбайақырды.–«Бүлінгенненбүлдіргіалманы»

ұмытып,Рысқұлиттіңкөзіжойылмайжатып,ІзбайшаныТау-Шілмембеттентартыпалмақ

болыпқоқаңдадың-айкеліп.Сененқорқыпқашыпкеттіенді.Қайдантапсаңодантап!

Таубайдыңтіліненіріңтамажаздапбарып,лажжоқ,тістендідеқалды.Әйтпесе:«Бүлінгеннің

бүлдіргісіналыпжатқанөзіңемеспе,болысмырза?Саймасайбүлінбегенде–неболды?

Тағындаотырсың.Жесірінжемтіккүткенкүшігендейкүнсанапкүтіпотырсың.Рысқұлдың

ШолақШабдарынадейінөзтабыныңақостырдың»,–демекшіеді,айтпады.Ішінебезбайланды

дақалды.

Ақырыболысписарінеоязғаарнапхатжаздырды.Кешірімсұрап,құлдықұрып,рақымтілеп

хабарлағаны:«РысқұлдыңқатыныІзбайшақазірШымкентоязы,Майлыкентболысы,Түлкібас

дегенжердеболуыкерек.Шығыс-ТалғарболысыныңжеріндеІзбайшажоқ».

РысқұлтұқымыныңбәлесіненқорыққанАнарбайТаубайстаршынғатапсырмаберді.

–ӘлгіАхатдегенөлмелішалыөзажалынанөлгенше,тиіспей,қонаштамайқоятұрыңдар.Ол

қайбіржұртынқимайотырдейсің.Туыстарынаілесеалмай,амалсызшөгіпқалғанғой.Арам

қатыпжүрмесін,қарайласыңдар,–деді.

ОязСорокинүшінбұлжайсызхабарболды.Опырылыпорқұлағанжоқ,бірақмінезішәлкес

фонТаубеденсескенеді.Кейдебірболмашынәрседенілікіздеп,ізінетүсіпалатын,реті

келгендесолұсақ-түйектібетіңесалыққылыпсалатыншатағыбаргубернатордыңылғидаық

жағындажүретіноязқазірнасырдыңалдыналып,дереуШымкентуезініңбастығына

телеграммадайындатты.

Біржағынанқорланды:суқұрлысұрауыжоқбіркиргиздіңқатынынаболабиікмәртебелі

ояздарарасындаіздеусалғанресмиқатынасболмақ.«Тазашуынтырнауданалдының»

керіменендіоязШығыс-ТалғарболысыныңуправителіАнарбайҮшкемпіровпенсондағы

приставтымықтапмытыпалмаққабекініпқойды.

Шымкенткежеделтелеграммажөнелтілді:

ШымкенттіңоязықайдағыбірІзбайшадегенніңкімекенін,қайданіздерінбілеалмай,бұған

асамәнбермей,көпжұмыстыңарасындаұмытыптакеткендейеді,екіншітелеграмматағы

сартетеқалды.БұлжолықолқойғанЖетісугубернаторыныңорынбасарыОсташкинеді.

«Шымкентуезініңбастығынан.

Жетісуоблыстықбасқармасыбіздің1905жылы17-желтоқсанда18374нөмірлі

телеграммамызғажауаптыжеделдетуіңіздіөтінеді.КиргизкаІзбайшаЖылқайдароваөз

күйеуіРысқұлЖылқайдаровпенбіргекаторгағабаруғакелісеме,жоқпа?

Вице-губернаторОсташкин».

***

Шығыс-ТалғарболысынжиырмажылданастаммекендегенТау-Шілмембеттентуғанжері

ТүлкібасқатұңғышоралғанОмарболды.Баяғыкөзкөргендердіңкөбіжоқ.Мұныбілетіндер

қатарыселдірепқалған.Арып-ашып,қайыршылықхалгежеткенОмардытүлкібастықтарәрең

таныды.Қаншаайтқанмен,өзжұртығой,жылужиып,босағасынансығылысыпорынберді.

Қарақойынныңқырқасындағыбұрынғымекеннентекшоңайнабасқантөмпешікқанақалған

екен.Омарсолтоқалтамнанқалған,сидиғанқурайбасқанүйіндініңүстінешығып,біркезде

балалықшағы,балаңкезіөткенүйдіңендімоладайтомпайыпжатқанынкөріп,өкіріптұрып

жылады.Жылағанменкөзіңеғанаәліңжетеді,басқақылардәрменжоқ,белдібекембуып,дәт

қылып,Дауылбайболыстыңалдынабарып,айыбынкешудісұрап,аяғынқұшты.

Болыстақартаяйындегенекен,бірақтақтантаймапты.МекенібаяғысолКүмісбастау.

ДауылбайОмардыесіркегенболды.

–Адасқанныңайыбыжоқ,қайтыпүйірінтапқансоң,–депмейірімбілдірді.Баяғыдай

ақиланбай,байсалтанытады.–Жатжарылқамас,өзіңөлтірмес,басқандыбылайқойғанда,

алдымаайыптымындепкелсе,Рысқұлдыдакешередім.Есілерақырытүрмедешіритінболған

екен.Өзіненболды.Басқаешкімніңкінәсіжоқ.Қаншажандыазғырып,соңынанертіпқанша

қатын-баланыңкөзжасынақалды.Жә,Омар,өзеліңекелгенекенсің,ендіесіңкіргеншығар.

Қолыңнанкелгеншеқызметқылдабұйырғаннаныңдыжепжүребер.Ендібұзықтардыңтіліне

азып,адаспассың.

ДауылбайдыңрақымынаризаболғанОмарбасыжергежеткеншеиіліп:

–Өле-өлгеншеқұлыңболыпөтейін,Дәуке!–депантетті.

ОғансондадүниедеДауылбайдандархан,әділадамжоқсияқтыкөрінді.Жиырмабесжыл

бойыелденбезіп,Дауылбайдыжаутұтып,қателескенінеөкінді.Елденжиғанжылументүтін

түтетіп,басыналыпатұрғызып,жұртсанатынақосылабергенде,Омардышабарманкеліп,

шапшаңболысқаалыпбарған.Дауылбайбұлжолыалғашқыдайемес,оныызғаршаша

қабылдады.

–Антұрғаналсай,сендердіңқырсықтарыңқырықесеккежүкболғандай.Жиырмажылдан

астамқұлақтыншыпеді,ендітағыбасталдыбәлелерің.

Омартүккетүсінбей,«нежазыпқалдым?»–депдегбірікетті.

–РысқұлдыңІзбайшадегенқатыныбармаеді?–депсұраққаалдыболыс.

–Бар,Дәуке.

–Барболса,солқаншыққайдақазір?

–Ожағынбілеалмадым,Дәуке.Балапанбасымен,тұрымтайтұсыменкеткенбірзаманөтті

бізден.МенкеткендеІзбайшаСаймасайдыңінісіАнарбайболыстыңадамдарыныңқарауында

қалған.Қашыпкетсе,қайданбілейін!

–Алматыныңоязы,Жетісудыңгубернаторыіздепжатыр.Демек,олжақтаРысқұлдыңқатыны

жоқ.ШымкентоязыарқылыбіздіңМайлыкентболысынаніздетіпті.Кылмыскерболып,

Алматығасыймайқашқанекенсіңдер,Түлкібастанелеріңбар,басбұзар,қаныбұзықтар?Бір

күнісенідеіздегенқағазкеліпәуресалар.Тынышжатқанеледік.Қайданғанакелдің

тентіреп!Кетсеңқайтедікелгенжағыңа,бәлеңжұғыпжүрер?

Омардыңдәуденесіопырылып,көктемқарыныңсуыбұзғанжарқабақтайморыпбаражатты.

–Дәуке,айналайын,Дәуке,меніңжазығымжоқ.Жатсынба!Менсеніңқұлақкестіқұлыңмын.

Өлімтігімдісүйрелеп,әреңжеттімтуғанжеріме.Қумамені!Меніңбасымдауданаман.Ешбір

шатағынақатысқанжоқпын.Қалдырмені!Аяменпақырды!

–АлІзбайшақайдасонда?Недепжауапберемінмынаояздыңхатына?

–Ізбайшабірболса–Қырғызбайдыңқолындаболар,Дәуке.БаяғыСоқырдыңҚырғызбайын

білесізбе?–СоқыратынестігендеДауылбайселкетеқалды.

–Білесіз,Дәуке,солҚырғызбайбаяғыдабізелденкеткендеМеркедеқалған.Әлісонда.

РысқұлінісіМолдабекте,ІзбайшажеңгесідесолҚырғызбайдыпаналапбарар-аудеп

шамалаймын.

ДауылбайалдындабүктүсіптұрғанОмардыұмытқандай,өзойынаөзібөгіпотырыпқалды.

Кәрілікжеңебастағаншымырденебіршөкімболыпшөмиіпаяныштыкөрінер.Рысқұлдың

қолынанажалтабатынболысалдыменСаймасайемес,Дауылбайеді,тағдырекен,алыстағы

Шығыс-Талғаруправителіжержастанды.АлРысқұлБердіқұлағасыныңкегінұмытпай,

Дауылбайғадегеноғынәліжаныпжүрсеше?Түрмедешынжырлаулыжатқанықандайжақсы.

ОныңитжеккенгеайдалуыІзбайшаныңтабылуынаіліктесболыптұрекен.Өкіметтісол

Ізбайшаныңізінетезірексалып,құтылукерекбұлбәледен.Дауылбайписарінеәміретіп,оязға

жауапжазды.

***

АспараныңАлатауыалшысынантүскенасықтайыналшайыптұрғалықайзаман:миллиондаған

жылдарөткеншығар.НекөрмегенАспара.ШирекғасырбұрынТүлкібастанбосыпшыққан

жиырмаүйАлсай-Сарыныдакөрген.СолжиырманыңішіненСоқырбатырдыңбаласы

ҚырғызбайбұтағаілінгенқаңбақтайосыАспарабауырындақалыпқойыпеді.Басқалары

МеркегетұрақтайалмайАлматыасыпкеткен.

Әкегетартыпұлтумас.СоқырбатырдыңбаласыҚырғызбайзұлымдық-зорлықпенашық

айқасқажоқ,күштімененкүреспейтін,мықтыменентіреспейтінжалтақжанболды.

Бауырларынанортажолдабөлініпқалып,қалт-құлтетіп,текені–жезде,ешкіні–әпкедеп

жүріп,Меркеніңбазарындаделдалдыққылып,можантомпайшаруақұрыпалған.Мекені

АспараболысынақарастыМықанөзенініңбойындаболатын.

Тау-Шілмембеттіңбасыназобалаңтөнгенде,Молдабексолшалаұмытболғанағайын

Қырғызбайдытауып,ІзбайшаменТүйметайдыдаалакеліпеді.БірденТүлкібасқатартуға

батылыбармаған.Қырғызбайқашқынтуыстыпаналатуғақорықсада,кетдепайтаалмады.

Тау-ШілмембеттіңбарбәлесінРысқұлөзіменбіргеалыпқалса,қалғандарынаөкіметқаһарын

төкпесдепөзін-өзіжұбатты.

Сөйтіпшықпажаным,шықпадепжүргенде,біркүніАспараболысыБектенбастаған

мықтылармұныңМықандағыүйінесауетеқалды.Ашықаспанданайзағайсартылдағандай,

Қырғызбайдыңзәресізәртүбінекеткен.БолыстыңжанындаМеркеніңприставы,қасқабас

урядниктебареді.ҚаруасынғандарданқорыққанМолдабекМықанбойыныңүкіліқамысының

арасынабарыптығылды.

Бірақбұлкеліссұстыболғанмен,тасыр-тұсырсыз,ашусызсияқты.БектенболысҚырғызбайға

қалжыңдап:

–Ал,делдал,көпболса,бірбазардыңтабысышығынболар.Қонақтардыкүтіпал,–деді.

Қырғызбайқұрақұшып,тайдайқызылқойдытабандаатыпұрды.AcүстінеБектенІзбайшаны

шақырыпалды.«Ізбайшаныіздегенінесі?»–депҚырғызбайонанбетербезекқақты.Істіңмән-

жайынтүсінгенсоңбарып,жүрегіорнынатүскендейболды.

Бектенболысбосағажақтақырынқарап,кішкентайқызбаланыбауырынабасыпотырған

Ізбайшағатілқатты.

–Сірә,мағанжеңгеболарсыңнемесезамандасқұрбышығарсың.Рысқұлбізқұралпығой.

Солайемеспе,Қырғызбай?

–Иә,солай-солай,–депҚырғызбайотырғанорнынанжелп-желпетіпкөтеріліп,көтеріліп

қойды.–Қырықтыңішіндеболар.

–Қырықбесжаста,–дептоқетерінайттыприставсөмкесіненбірқағазғақарапқойып.

Қырғызбайтағыселкілдеді:«РысқұлдыңтуғанжылынадейінМеркеніңприставынабелгілі

болғанда,жан-жағымызданмықтапшырмалғанекенбізде».

–Алкелгеншаруамыздыбітірейік,–дедіБектенболыс,–Ізбайшазамандас,сеніңАлматы

түрмесіндежатқанкүйеуіңРысқұлЖетісудыңгубернаторынаарызайтыпты:Сібіргеөзіммен

біргеқатын-баламдыалакетеміндеп.Онжылғакесіліптіғойсабазың.Қалай?Итжеккенге

біргебаруғаықтиярлысыңба?Сенііздепөкіметтіңшарламаған,іздеусалмағанжеріжоқ.

Жауабынжеделберубізгежүктеліпті.Ойланыпайт.

Ізбайшаақжаулықтыңұшыменкөзінентырс-тырстамғанжастысүртіпболып,тізесіне

монтиыпқисайыпотырғанТүйметайдыңбасынсипады.

–Тағдыршығар,болыс-еке,ерімніңайтқаныболсын.ЕтегіненұстапжүрсемБарсакелмеске

кетугедеразымын,–дедіІзбайшажасжуғанбетінберібұрып.

Үйішітым-тырыс.Алдағыастажелінбейқалды.Мынабетініңшырайытаймаған,тозаңтұтқан

қызғалдақтайғанатотыққанажарлыәйелдіңмұншақажырынабәрідеқайранқалғансәт.Тек

сәлденсоңприставшыдайалмай,РесейимпериясыБастүрмебастығының1890жылғы№10

циркулярлыережесінтүсіндіребастады.

–ЕгеркүйеуіңізбенбіргеСібіргеайдауғаықтиярлыболсаңыз,қазынасізгежәне

балаларыңызғажолқаражатқанатөлейді.Алайдалупунктінежеткенсоңкүйеуіңізтүрме

жағдайындатұрадыда,сізгежәнебалаларыңызғақазынақаржыбермейді.Өзкүніңіздіөзіңіз

көругемәжбүрболасыз.Түсіндіңізбе?

ҮйдегілердіңбәрініңкөздеріІзбайшағақадалған.Бәрідедемдерінішіненалыпотырған

сияқты.ІзбайшаТүйметайдыңбетінөзінеқаратып,маңдайындағыкекілінкеріқайырып

отырып:

–Мейлі,мырза.Біркүніміздікөрерміз.Бізқайбірбайлыққабөгіпжүргенжандейсіз.

Жоқтыққаүйренгенбіз.Рысқұлдыңқалауыболсын,–деді.ӨзкөзіненТүйметайдыңбетінетырс

етіптамғанжастыалақаныменсүртті.–Есілер,біздіұмытпағанекен.Қимайдыекен.Басына

мыңбатпаністүсіпжатсада,біздіұмытпапты.Жердіңтүбіне,тозақтыңотынаайдасадабірге

болайық.Бізгерұқсатетіңіздер.

Қырғызбайдыңқатыныкөңілібосап,алдындағысорпақұйғандәушараныәріитересалып:

–Айналайынмырзаға-оу,ардағым-оу,аһ!–депдауысыбарқыраңқырапшығыпкетті.

Қырғызбайқызғанкөсеутілінқарығандайбажетеқалды:

–Жапаузыңды!Рысқұлтіріғой,малғұн!Байғызқұсағантілеуіңқұрғыр!

ҚырғызбайдыңқатыныСалихасалдырлапқалған,әріашушаң,әріақкөңілаңқылдақкісіеді.

ҚазірРысқұлдыңжақындарықылпылдағанұстараныңжүзіндешықпажаным,шықпадеп

тұрғанмынашақта,ойындаарамдығыжоқ,адам,атамзаманнанберікөрмейкеткен

қайнысыныңхалінеқайғырып,дауысшығарыпеді,онысыкөзітіріазаматтыжоқтауболып

шықты.

Тағдырдыңтолқыныайдапкеліп,қолынақарапкіріптарболғанкелініІзбайшамынау

анайылауабысынынатіксінеқарапқалған.

–Қайнағадұрысайтады,жеңеше.Жамандықшақырмаңыз.МенбілетінРысқұлтөтенненажал

жетпесе,оңайлықпенжанберіспейді.Жауынаерегескенде,біркүнболсадатіріжүруге

тырысатынадам.Менсоныңқасындаболамын.Пешенедегінікөреміз.

Ізбайшаәуелдейкөзжасынкөлкітебергендіқойды.Ширығып,біртүрлітәуекелгебелдібекем

байлапалды.

Бектенболыста,приставтамынабіртозаңтұтқанасылтастайаяулыәйелгенеайтарға

білмейаңтарылыпқалған.Болыспенприставтыңоязданалғантапсырмасыбұләйелден

қалайдатерісжауапалу.Ізбайшабармаймындепбастартуыкерек.Алендіекеуіде:шіркін,

әйеліңосындайболса,депәмтаңданып,әмсүйсініпқалған.Олардапенде.Олардакейбір

сәттетебіренер.Бірақбұлқыламықтапөтетінқауқарсызсезім.Ендігісәттеқазынаадамының

қатыгездігібаскөтереді.Аяныш,тебіренісдегенінайдаладақалады.

ӘуеліБектенболысбасынкөтеріп,қақырынып,тамағынкенепалыпсөзбастады.

–Шырағым,құдайадалынанжаратқанадамекенсің.СендейжарыбарРысқұлдаарман

болмасакерек.Бірақжазмыштанозмышжоқдеген.Әйелдіңжолыжіңішке.Жасбала,жал-

құйрықсызәйелзаты,сенСібіргеРысқұлменілесіпбарғанда,күніңқараңболадыекен.

Оныңдықой.Біздежатыңемеспіз.МынаҚырғызбайқайнағаңныңқолындатұрабер.Біреуден

ілгері,біреуденкейіндегендей,күндеріңдікөріпкетесің.Кебенеккигеннентүңілме,кебін

кигеннентүңілдегендебар.Тұз-дәмбұйырса,еріңқайтыпоралар.Біздіңақылымыздыалсаң,

сол.Өзіңдіөзіңтозаққатастама.Жасбалаңныңдаобалынойла.Мыналауазымдыкісініңсөзі–

жанашырдыңсөзісияқты.Ақылғасалсаң,айтыпотырғанырас.Ақылғасалсаң,Рысқұлдың

етегіненұстапөткенөмірқасіреттіөмір.

Дүниеніңәділетсіздігінешыдайалмай,дүниеніңрахатынанбезгенсолбірсаяқерденкөтерген

баласыдажоқ.Сондаарасындәнекерлептұрғаннебар?Несінқимайды?Әлібасыжас.Жерде

жатқантесікмоншақтыдабіреукөтеріпалады.Сонданегезар?

ІзбайшаныңүндемейотырыпқалғанынбайқағанБектенболыс:

–Бараалмаймындепқолыңнанбіржапырақтілхатбер.Біздежолымызданқалмайық.Әңгіме

осыменбіттідейік.Қалайхатбілушімеедің?Білмесеңжақыныңғой,қайнағаңҚырғызбай

жазсын,–деді.

ІзбайшабірсәтөзініңтілхатынәлдекімгеоқытыпотырғанРысқұлдыкөзалдынаелестетті.

Ізбайшатүрмекөрмеген.Олтүрменіқиссадағызындандепбіледі.Зындантүбінелақтырған

тастайболыпжатқанРысқұлмұныңтілхатыналады.Өзіхаттанымайды.Біреугеоқытады.

Тілхаттыоқыпбергенадамғасенбей,өзініңөрмінез,құлық-сұмдығыжоқтуралығыментік

келіп:

–Әй,неоттаптұрсың?МұныжазғанІзбайшаемес!–дейді.Бірақкөңілінекүдіккіреді.–

ШыныменІзбайшамененбезгеніме?О,опасызқаншық!Қойныңдағықатыныңа,астыңдағы

атыңасенбедегеносы,атасынанәлет!Меніменбіргебармасаң,–бадал!Басқабайтауыпал!

Көрермінкөгергеніңді!–дейді.

Ізбайшаныңтізесіндемомақанжатқанкішкентайқызбалакенетбасынкөтеріпалып,өгей

шешесініңкөзінебейкүнәжәудір,жәдігеркөздерінқадап:

–Жеңеше,көкемебарам,көкемебарам,–депкемсең-кемсеңетіп,дауысыбірте-біртекөтеріліп

жылапқояберді.ІзбайшаТүйметайдыбауырынақысты:

–Жылама,барамызкөкеңе.Көкендітастапбізқайдакетушіедік,–деді.Кішкенесәби

жылағанынқояқойды.Ізбайшасондаболысқабұрылып:

–Мырза,біздібосатыңыз.Рысқұлғажетейік.Біздіаясаңыз,құдайсіздіаясын,–деді.

Бектенболыскенетшытынап,шартетіп:

–Үйденшығатұр!Біздіңоңашаәңгімемізбар,–депзекіпайтты.Бағанаданбергісыпайылық

пердесінбіреусыпырыпалғандай,дөрекі.

–Жеңеше,сендешығатұр,–дедіҚырғызбайдыңқатынына.Олбайғұсболысқаажыраябір

қарадыда,ернінсылпеткізіп,оқпаққұстайордаңдай,өзесігінөзітарсеткізіпқаттыжауып

шығыпкетті.

БектенболыссондабарыпҚырғызбайғашүйілді.

–Ал,делдалым,қолыңақағаз-қаламал.

Қырғызбайсандықжаққақарапқалбалақтапқалыпеді,приставсөмкеденбірпараққағазбен

қаламұсынаберді.

–Жаз,–болысбұйырасөйлеп.–

«МенЖылқайдаровРысқұлдыңәйеліІзбайшаЖетісугубернаторынамынанымәлімдеймін.

Рысқұлдыңсоңынанеріп,ссылкағабаруғакелісімбермеймін!ҚазірӘулие-Атауезі,Аспара

болысындаСоқыровҚырғызбайдыңқолындатұрыпжатырмын.

СауатсызЖылқайдароваІзбайшаүшінқолқойғанСоқыровҚырғызбай.20-ақпан1906жыл».

–Делдалемесмолдаболуғалайықтыадамсың-ау,Қырғызбай.Кәнеендіқолыңдықой.

Дұрыстапқой.Анау-мынау,жаман-жәутікемес,губернатордыңөзіоқидыбұлхатты.Сенің

арбашаңдыолтүсінеалмас,әринетілмашыбарғой.Бәлкім,Рысқұлтуысқаныңадакөрсетер.

Олсеніңқолыңдытанитыншығар.

«Рысқұлғакөрсетер»дегендеҚырғызбайшошыпкетті.Қолынқояйындепыңғайланып

жатқандақайтадантартыпалды.

–Но-но!–дедіприставтүсінсуытып.–Базардажүргенжеріңненұстапалып,түрмегетығып

тастармынбәлем.

–Меніңқолымжүреме,әйелдіңөзқолыкерек,–дедіҚырғызбайболыспенприставқакезек-

кезекжалтақтап.

–Олсауатсыз,білдіңбе?«Сауатсыздығыүшін»депжаздыңғойжаңа,–депприставтағы

тұқыртыптастады.

Приставтұрмақ,Меркедегітөрткүлдіңбазарындапиянкешурядникбопсаласа,бірсөзге

келмейбірсөлкебайберіпқұтылатынҚырғызбай,мынатөреніңызғарынакөптөтепбере

алмай,жүрегімұздапотырыпхатқақолынқойды.«Кешір,бауырым»,–дедіішіненРысқұлмен

тілдесіп.–Кешменбейбақты.Баяғыдасағанілеспей,ортажолдаМеркедеқалыпқалғанымды

қаламапедің.Ендітағыбіропасыздықболды.Оныңесесінесеніңәйеліңменбалаңдыбағып,

қағуғаантетейін,бауырым.Сеніңалдындаарымтазаболсын».

–Ну,Киргизбай,–дедіприставтілхаттыыждағаттапсөмкегесалыпжатып.–Ендібұләйелге

әзірбол.Қашыпкетіпжүрмесін.Айырылыпқалсаң,ух!Рысқұлдыңартынанолемес,сен

кетесің.

Төрелерүйденшықты.Жастөлдіңкіндігіқатпағанертекөктемеді.Күнедәуіркешкіріп

қалыпты.Аспараныңбасындағысәулемалғанмайдабұлтқоянныңжонарқасындайжұмыр,

жұмсақ.Аспанкеуілімжай,мөлдіркөк.Мықанныңарғыбетіндебірсалтаттықырғызтауды

беткеалып,әндетіпкетіпбарады:

–Ишьты,қара-киргиз,–дедіприставәндеткенсалтаттығақарап:

Мықанныңарғыбеті–қырғыздар.Әулие-АтаоязынақарайтынШалдуарболысы.Қазақты–

«киргиз»,қырғызды«қаракиргиз»дейтінәдетінебасыптұрпристав.

Алатауғаприставтыңкөзіменқарасаң,қиқы-жиқыүйілгентастар.Көктемалдындақуанышы

кішкентайкеуделерінесыймайшықылықтағаншымшықтардыңқазіргібеймазатіршілігінен;

кешегіалтынкүректенкейінжұмыртқақабығынтесіпшыққанбалапанқұсап,тоңыжібіген

топырақтытүртінектепшығыпкележатқанкөктіңсыбдырынан;бетіңдіқызалақаны

сипағандайсафсамалдыңлебінен;осыныңбәрінешаламасболыпбаражатқананау

қырғыздыңсағыныштыәнсазынанмынаболыспенприставбейхабар.Көкіректесезімқылы

дыңетпегенкәркеуделердіңтабиғатытасыр,тілідокір.Верныйдыңтүрмесіндеәкесіменбірге

жатқанТұрарРысқұловпенендіонжылдансоңбетпе-беткездесетіндерінбұлекеуіқазір

білмейді.АспараболысыБектенМедеровпенМеркеприставыАфанасийСокольский.Терек

басындақурағанжапыраққалтырайды.Оларбұғанназарсалғанжоқ.

–Поехали,–дедіпристав.

***

Алматыныңаспанындадажаңакөктемніңтолғағыбар.Көгілдір,түпсізкөкәлем.Бірқылау

жоқ,бірқылпықжоқ.Жаратқанқұдіретбарекенірасболса,дәлқазіраспандаолжасырынар

жержоқ.Жаратқанқұдіретбарболса,дәлқазіроладамдардыңкөзінекөрінереді.Біржылдан

астамуақыттанкейінкүнніңкөзінебіріншіретшыққанРысқұлдыкөререді...

Айдауылкамераныңесігінашып:

–Рысқұл,ағаңкелді,далағашық,–депсүйіншісұрағандайболды.

–«Меніңқандайағамбареді?»–депРысқұлдағдарыңқырапқалған.«Ағаң»дегендеалдымен

ойынаоралғаныбаяғымарқұмБердіқұлболды.Сутүбіненкөрінгенсуреттейболып

БердіқұлменқатаркөзалдынаДауылбайдыңсүлдерітұрақалды.«Дауылбайдаағам,–деді

Рысқұл.–Олдаалысемес.БірақжазықсызБердіқұлжержастанып,Дауылбайдыңәлі

осқырыпотырғаныжаман».

АйдауылРысқұлдыдалағашығарардыңалдындааяғынакісенсалды.Түрменіңауласынашыға

бергендежергекүнқұлаптүскендейдалажарқетеқалды.Рысқұлеріксізекікөзінбасып

тұрыпқалды.Күнекешжарықкүндідежатырқауғаболады.Күндіз-түнітасшыңыраудың

ішіндежатқанадам,ақсәулегекөзіүйренеалмайәзсоқырдайтүртінектепәйтеуіралға

жылжиберді.Бірте-біртекөзіжарыққаүйренгенсоңәуелі,ауланыңішінтаныды.Тақыр

қораныңішіндемүмкіндігібаржергеқылтиыпкөкшығыпты.Биікдуалдыңсыртындағынау

теректербүршікжарып,ашаңжасылалқатағыныпқалғанекен.Ашадамныңтоқтамақты

көтереалмайқалатынысияқты,кілеңқапырық,тымырсықауағадағдыланыпкеткенөкпе

мынатазаауағашыдайалмайсетінегендей.

Екеуіқақпаалдындақұшақтасыпкөрісті.Ахатекікөзіжасаурап,немереінісінеқайта-қайта

қарады.ҚаранардайқайраттыбұрынғыРысқұлжоқ.Бұрынғықарақошқылөңібитсорғандай

боп-боз.Сүзектентұрғандай,буыршынетісылыныптүскен.

–Құлынықұдыққақұлағанмамабиедейсеніңмынаабақтыңдыайналшықтапшығаалмай

жүрмін,шырағым.Әлгібастығыңақайта-қайтабарып,сеніменкөрісугеәреңмұрсаталдым.

Жолатпайды,әбілетбасқырлар.

Ахатқызылжиеккөзінтағысүртті:

–Тұрарқалай?Тымау-сымауданаманба?Солқозымдысағындым.

–Аман,Аха.Күндізжұмысынакетеді,түнбаласыбіргеміз.Бірақбұлкүндідекөпсініптұрғой.

Жақындаайыратыншығар.Қатын,баланықатырғығабіргеалакетеміндепгубірнатырғаарыз

айтқаныматалайболды.Әліжауапжоқ.Соғанқарағандасозбаққасалды-аудеймін.Иә,

өздеріңқалайсыңдар?Неболыпжатырағайын?Ізбайшақайда?Молдабекқайда?

–Ағайынелгеауған.МолдабекөзүйішіменбіргеІзбайшаны,ТүйметайдыалыпМеркеге

барамындепкетті.Жұрттақалғанжалғызмен.Өзіңмұндажатқандатұратұрайындедім,

шырағым.Қайдаасығамын?Сеніменқайыр-хошайтыспайтұрғанда,ешқайдакетпеймін.

Рысқұлтұнжырапқалды.

–Апыр-ай,бәсе,Ізбайшаданжауапжоқ.Меркегекеткенекенғой.Мыналардыңменің

арызымаүнқатпайқалғанысолшығар.Табаалмайжүрмесін.Бірақтаппаушымаеді.Әйтеуір,

кешікті.

–Ізбайшаныіздетіп,біздіңболыспенстаршындыбіразқыссакерекбұларың,–дедіАхат.–

Әуелітоз-тозымыздышығарыпеді.Әйтеуір,құдайрахымытүсіп,менімазалағандықойды.

СеніңШолақШабдарыңдымағанқайтарыпберді.Әне,сырттабайлаулытұр.Оныұмытып

кетіппінғой.Жүр,көресіңбе?

«ШолақШабдар»дегендеРысқұлдыңқұлағыеленетіп,боп-бозөңінеқызылреңжүгіріп,

кәдімгідейқуаныпқалды.Ежелгідосынкөрмекшіболыпқақпаданмойынсозаберіпеді,

айдауылалдынорап:

–Қайт!–деді.

Бүкілөміріатүстіндеөткенадам.тақымыер-тоқымғатимегелідежылданасыпты.Інісіатты

сағынғанынсезгенқартбүкшеңдепбарып,тереккебайлаулытұрғанШолақШабдарды

қақпаныңалдынажетелепалыпкелді.Рысқұлдыңесігінебіткенжалғызмалы.Рысқұл«тәк-

тәк»дептұмсығынансипапеді,жануариесінтаныдыма,кеберсігенүстіңгіерніқыбырлап,

тұтқынныңқолынталмайберді.Бұлсірә,жылқыбаласыныңбіреудіжақсыкөргендеістейтін

ізетішығар,сонысыменөзмейірімінбілдіргенішығар.Недеболса,Рысқұлдыңжүйкесібір

жібіпкетті,шыдамыберіказаматтебіренгенненкөмейінеөксіктығылаберді:

–Е,Шолағым,ризамынсаған,–депсыбырлады.–Шіркін,сағанмініпалып,Талғармен

Түргенніңтауларын,ШелекпенЕсіктіңалқабынаралап,жортыпжүргенжоқшылықкүндердің

өзібірғанибетекен-ау?!

–Е,шырағым,үмітсізшайтанғанаболсын.Әлікімбілген.Дәм-тұзтаусылмаса,Шолағыңада

мінерсің,–депсезімталқартінісінжұбатқанболды.

–Ой,Аха,сіздеайтабересіз,–депкүлдіРысқұл.–БұлШолақоннанасыпқалды.Ендімен

оралғаншаонжылөтсе,бұлбайғұстыңбасықурапқалмайма?!Бірақ,кімбіледі,кімніңбасы

бұрынқурарын.Меніңжаурағанжанымдықазіртекүзілмесүмітотығанажылытады.Адам

сорлықызықекенғой.Айдалатыныңды,құлақестімеген,көзкөрмеген,қиянғакететініңді

біліпотырып,әлденеденүмітетесің.Неекенінөзіңдебілмейсің.Бірақәйтеуірдәметесің.

–Үмітсізшайтанғанаболсын,шырағым.Үмітіңдіүзбе,адамныңүмітіүзілгені–үніөшкені.Сен

тұрмақ,мынажетпістенасып,басыжергежеткенменіңдежарықдүниеденүмітімбар.Енді

мағаннедауа.Абірақкеудеденшыбынжаншықпайтұрғанда,қыбырлапжүребергіңкеледі.А

сондықтанжасыма,шырағым.Мынатірікөлеңкеңтықыршыптұрғой.–Ахатайдауылға

қарады.–Сөздікөпсозбай,қоштасайын.Тұрардыбіркөрсемдепедім...

–Ізбайшаданжауапболмаса,өзімменбіргеТұрардыалакетпекпін.Алалда-жалдарұқсат

етпесе,бірқұдайға,одансоңөзіңетапсырдым,Аха.Оғанжаныашитынбасқабірадамжоқ.

«Ағайыныңкөпболсаадамтимес,көсеуіңұзынболсақолынкүймес»,–деушіеді.Мен

ағайынсыземеседім,бірақазаматыазболды,атасынанәлет.Менолардыкінәламаймын.

Оларданкінәжоқшығар.Жалаңқолменоткөсеп,аяғыкүйгентауықтантарығыпқалған

шағымда,Алматыныңабақтысын,Меккеайналғандайсырттанторып,жанымнаншықпай

жүргенжалғызсенсің.Ризамын,Аха.Екідүниедедеризамын.Әлдеқалайзаманболса,

Тұрардытастама.

ҚартағасыРысқұлдықұшақтап,төсінетөсінбасып,желшайқағанкәріемендейтеңселіп,көп

тұрды.Сондакәріліктеншаршаған,үздіксізсоғуданмезіболабастағанжалқаужүрегі

қайтаданжанданып,өлімсірегенөзенгетаудантасқынқұлағандай,тулап,дүрсілдепқояберді.

ШыдамыбіткенайдауылАхаттыиығынантартып:

–Уақытбітті!–депқалды.

Етіқашқанқусүйекиықтыңтынымсыздірілқаққанынқолыменсезгенайдауыламалсызтағы

аялдаған.

Кімбілген,бөдененіңқұйрығындайтұқылтіршіліктетүрменіңқұлпыментемірторынанбасқа,

ашқандаламенаталабыламықтанбасқа,ақсиғантістерменақырғанбұйрықтанбасқа,бұл

тіршіліктетуысқандық,қимастық,қиыспастық,өзекөртенерсезімдіайдауылпақырсондабір

сәткеөзбасынанкешкендеболар...

***

«Есен-саубарсызба,Тұрардыңкөкесі?Бізбір-біріміздікөрмегеліміне,екіжылға

жақындапты.ӨзіміздіңБесағаштағыжеркепеденсізаттапшыққалыберіекіжаз,екіқыс

өтті.Міне,тағыдакөктемшықты.Кешеменнаурызкөктікөрдім.Көзімежылыұшырады.

Сізденбірхабарберердепдәметкенедім,тілсізқұстүкайтпады.Сөйтсем,олжылы

жақтан,оңтүстіктенұшыпкеледіекенғой.Ал,сізболсаңызАлматыныңабақтысында,

қазірбізТүйметайекеумізпаналапжүргенМеркеденалыстасыз.Менкөргеннаурызкөк,

сірәмынаМеркеденөтіп,Алматығадабарар.Анда-сандаабақтыдансіздідалаға

шығарғандасолнаурызкөктісіздекөресіз.Түйметайекеуміздіңсәлемімізді,

сағынышымыздыжеткізермесізгежәудіркөз,көгілдірқұс?Бізсіздіңетегіңізденұстап,

қиянғакетугедеықтиярлымыз.Олбасындақұдайдыңпешенегежазғанысізбенбіргеөмір

кешуболған.Есіңіздеме,Тұрардыңкөкесі?Менсіздіңжеркепеңіздіңтабалдырығынтаудай

биіккебалап,ысбасқанжертөленіңаласатөбесіншаңқаңақорданыңшаңырағындайсанап,

өзеркімменаттапедімғой,Ондаменжасымжиырмағатолмағанжасбалаедім.«Қатыны

өлгенқаңғыбасқатигенінесі?»–дедіжұртсонда.АуылнайТаубайсөзсалыпедіалдында.

Тағдырекен,оғанкөнбей,сізгекөзсізілесебердім.Үйімізжеркепеболсада,қарлығаштың

ұясындайеді.Ендіолқаңырапқалды.Ендіменүштағаношақты,түбініңжарығыжез

шегеменжамалғанқарақазанды,қосуысдәнтабылғандаталқантартатынтacдиірменді

сағынамын.Қалдыбәріде.Тұраркілтінбұрапсылдырлатаберетінескіәбдірадақалды.

Оныңішіндеақшүбереккеораулыжататынақбәкініалакеттік.Сіздентапқанбаланың

кіндігінсолбәкіменкесудіқұдаймағанқимады.Жанымыздағытереңсайданекішелексу

көтеріпкележатқандатүсіктастап,соданқайтыпбалакөтермейқалдымменбейбақ.

БірақалтыайлығындабауырымасалғанТүйметайменіңөзөзегімдіжарыпшыққандай.

Құдайкуә,меніТүйметайдыңөгейшешесідепешкімайтпас.Тұрардыңжөнібірбасқа.Олда

меніңөзбалам.Бірақменіңақтөсімніңиісіналмаған.Сондадақаттысағынамын.Некүйде

жүролқазір?Меніесінеалама?Тіріболсынқұлыным.Мененсәлемайтыңыз,анасымын

меноның.

Тұрардыңкөкесі-ау!Азғырғанжұрттыңайтқаныкелді.Менісізүлдеменбүлдегеораған

жоқсыз.Бізерлі-зайыптыболыпқосылғанбесжылдыңішіндеменіңиінімебір-ақретжаңа

көйлекілініпті.«Батырбайымас»дегенрасекен.Бүйірімізтомпайып,тоятамақішкен

күнімізазболды.БіруысталқантабылсаТұрарменТүйметайдыңаузынатостым.Өйткені

мысықекешмысықта,қаншаашболсада,ұстағантышқаныналдыменбалаларынаәкеліп

береді.Таубайғатисем,ақмайыақтарылғанқарашараныөзімұстаредім.Кешесізтүрмеге

түскенде,БесағаштағыауылымызойранболғандаТаубаймұныбетімесалыққылып,

табаладығой.Бірақментағдырыманалымаймын,Тұрардыңкөкесі.Сіздейеразаматтың

әйеліекенімешүкіршілікетіп,еңсемдітүсірмей,жұрттыңжүзінеқымсынбайқараймын.

Біреліаузынаекіеліқақпаққояалмағанжұртнедесе,одесін,меніңпірімсізсіз,Тұрардың

көкесі.Менсізгесенемін.ӨзіңізбенбіргеСібіргебіздідеалакетпекболғаныңызды

есіткенде,меніңіші-бауырымелжіреп,сізге–еріме,пірімедегенынтық,мынаадасқан

қаздайқаңқылдапжүргенсәтте,жанымасая,іргемеықболды.Сізгеілесіп,қыстың

қыспағындаомбылапқалғанжаралыкиіктей,қиыншылықкөрсектеарманжоқ,.Тәңіріқос

көріп,төрелердіңрақымытүссе,біздіаждаһаныңаузынаапарсаңызда,алакетіңіз,

Тұрардыңкөкесі...».

Баланыңбасындайсомқұлыптыңсақыр-сұқырынанРысқұлшошыпоянған.Оянасалыпөз

қолынақарады,жан-жағынсипалады.Ізбайшаныңжанағыхатыүшті-күйліжоқ.Аңырып,

есеңгірепотырып,есінжиғандабарып,әлгініңтүсіекенінекөзіжетті.Кенеткүнтұтылғандай,

көзініңалдықарауытыпбаражатты.Түсіндежайраңдағанқайранкөңілбірсәттеталқан

болды.

АйдауылдыңқұлыптысалдыратқанынРысқұлзарығакүтіп,сағыныпжататын.Атуғаалып

шықпақшыболсада,есіктіңбірашылғаныжақсы.Албірақмынабірынтызаршақтыңшырқын

бұза,камераныңішінжарқыратқанкүндісөндіре,әдемітүстенадастыракелгенайдауылды

қазірРысқұлекікөзіменесіккешегелепжібережаздады.

АйдауылдыңсоңынантүрменіңбастығыПриходькомырзаныңөзікірді.Бастықтыңөзікірсе,

тегінкелісемес.

–Қалай,Рысқұл?–дедіПриходькошала-пұлақазақша,ескідосыменсөйлескендей.

–Қалайболушыеді,мырза.Сендерденхабаркүтіпжатқан.

–Хабаржақсыемес,Рысқұл,–дедіПриходькожаныашығансып.–Сеникиқатынотказберген.

Хатмынау.–ПриходькоқағаздыРысқұлдыңқолынаұстатпайқашықтанкөрсеттіде,баяғы

Қырғызбайқолыменарабшажазылғантілхаттыңәуеліорысшааудармасыноқып,онытілі

жеткеншеқазақшалапберді.

–Сенбеймін!–депРысқұлорнынанатырылатүрегелді.–Мағанатбекетболғанқазақжігіті

қайда?Солоқыпберсін.Меніңәйелімемесмұныжазған.Мынаужалған!

Рысқұларжағынайтаалмайалқынып,демітаусылыпбарыпкенеттоқтады.

–Сеникиақмақ,Рысқұл,–Приходькоқауғасақалынталдаптұрып.–Қандайқатынөзеркімен

каторгағабарады?Қатындарбәрісондай.Сенбеукерек.

–Өтірікайтасың,қатындардыңбәріопасыземес.Опасызболса,патшаныөлтірмекболған

орыстардыңқатындарыбайларыныңсоңынанСібіргенегебарған?

–Оһо,сеніңсауатыңашылыпқалғанекен.Мұныкімайттысаған?А!Кімайтты?Әлгіоңбаған

Бронниковқой.Солайғой,ә?Оныкісандырақ.Сеніңжаныңнаноныдұрысалыпкеткен

екенбіз.Ал,обасындақасыңабекерорналастырғанбыз.Көрдіңбе,жабайыкиргизге

декабристердіңкімболғанынүйретуін.Ақымақ,сендекабристемессіңалсеніңәйелің

артыңнанСібіргеілесіпбаратындворянкаемес.ТрубецкаяменВолконскаябұзық

күйеулерініңсоңынаніздепбарса,оларбайболған,қалтасықалыңболған.Өзқаражатымен

көшіп-қонған.Алсеніңқатыныңныңқалтасындақарабақырдажоқ.Жолдабіржердеарам

қатыпқалса,обалынакімқалмақ?Соныбілгенсеніңқатының.Олсененақылдырақекен.

Міне,тілхаты.Көпкүйсемей,жолғажинал!..

Приходькоесікжаққабұрылабергенде,Рысқұлдыңжандауысышығып:

–Мырза!ОндамағанТұрардыалакетугерұқсатет!–депышқынды.

–Жасыжетпегенбаланыкаторгағажіберугезаңжоқ,–дедіПриходькоашуланып.

–Ондаменгубірнатырғаарызайтамын.Гүбірнатырға!–депқайталадыРысқұл,түрмебастығы

губернатордансескенеді-аудегенүмітпен.

–Айт,айт.Арызжаз,өзіңжазаалмайсың.АнауБронниковдегендосыңажаздыруғарұқсат

бергізейін!..

Приходькокетісімен,камераныңішінкүдікжайлады.«Сенейінбе,сенбейінбе»,–дедіРысқұл

сілейіптікесінентіктұрғанкүйітерезеденкөрінгенайғақарап.

Айжарықтықтолықсыптұрекен.ОныңбетіндегімеңРысқұлғатанысадамныңсүлдесіндей

болыпкөрінді.КүндізгіденгөрітүнбаласыжортуылдакөпжүргенРысқұлдыңайбетіне

анықтаптұрыпқарағаныосыболар.Бесағаштағысайдыңтабанынаниінағашпенсукөтеріп

кележатқанбаяғыҚалипамарқұммынатүрметерезесіненқараптұрғандайекен.Аспандағы

айдыңмеңіҚалипаболыпелестегеніРысқұлдысәлсескендірді.НегеІзбайшаемес,Қалипа

ескетүсті?

ҚалипамарқұмТұрарменТүйметайдыңанасыедіғой.Тіріадамтіршіліктіңқұлы.Тырбанып

жүріп,өзектесжанжолдасыболғанадамныңбейнесінкөңіліненөшіріпалажаздапты...

«ҚайранҚалипа,сенболсаңмағанілесередің.Аққар,көкмұздадабіргеболаредің.Менің

Тұрарымныңанасы,Түйметайымныңанасы.Аруағыңризаболғаныма?Қысылтаяңданеге

елестедіңкөзіме?Кінәліболсам,кешмені!».

Тартерезеденайқиғаштайберді.Айбетіндегімеңүндемеді.Үнсізқоштасушығар.

Айтасаланып,камераныңішітүнеккетолды.Рысқұледенгежантайып,көзінжұмды.Әлгіде

түсіндеоқығанІзбайшаныңхатыкөңіліндеқайтасайрайбастады.КөкіреккөзінеІзбайша

елестегенқалпында,кірпігіайқасып,Рысқұлқалғыпкетті.

Ізбайшаоныжаңакөргендей,түнқараңғысындатанымайқалғандайжұмсақалақаныменбетін

сипалады.Маңдайыныңсызықтарынадейінтүгелдеп,құлағыныңсырғалығынұстапкөрді.

АқырыРысқұлекенінекөзіжеткендей,бетінебетінтақап,ерініңмойнынанқұшақтап,күрсініп

қойып,көпжатты.ТәттітүсІзбайшанығайыптыңісіменСібіргеде,Сахалингедеалыпбарады.

Сахалинсапарындажүріп,Рысқұлтуғанелін,Ақсу-Жабағылыныңаршасын,Алатаудыңақ

шыңдарын,жәдігеріТұрарын,тұлымшағыселтигенТүйметайынөзегіүзіліпсағынғанда,

Ізбайшаныдааңсайтынболады.Жалғанхатпәккөңілдіжаңылдыраалмайды.

ПриходькоүйіндеНаташаныңбәсіребөлмесіболареді.Бөлметап-тұйнақтайтаза,шап-шақ

қана.Бірқабырғакітаптолышкафтар,екіншіжақіргедежап-жалтырқарапианинотұрады.

Жалтырағанысонша,суретіңкөрінеді.Наташагимназияданкелгенбойы,портфелінтастай

салып,формалыкиімінауыстыруғадашыдамыжетпей,пианиноныңауырқақпағынашып,

нәзіксаусақтарыменпілсүйектіаппақклавиштардыбасып-басыпқалғанда,кішкентай

жүрегіңніңқылдарынбіреушертіп-шертіпжібергендейсиқырлыүнтөгіліпжүребереді.

АхататаныңқотырағашдомбырасынанөзгеаспапкөрмегенТұрарүшінпианинодегеніңтек

ертектіңелесі.Бірақертектеемес,түстеемес,жалтырқараағашынсипауғадажасқанып,

сиқырлыкүйсандықтыңқасындатұр.

–Ойнапкөрші,–дедікенетНаташаТұрарғаайналмалыдөңгелекорындықтыұсынаберіп.

–Жоқ,менбілмеймін,–депТұраршегіншектепеді,Наташаоныжеңінентартты.

–Ұялмай-аққой,мүмкін,үйреніпкетерсің.Мүмкін,сененүлкенмузыкантшығар.Сенөте

алғырсыңғой.Азуақыттажазудыда,оқудыдаүйреніпқалдың.

Тұрарғамынақыздыңбоямасызшынсөзіжігербердіме,именбейбарыпорындыққаотырып,

әуеліқаз-қатараппақклавиштарғабірқарапалып,оңқолыныңсұқсаусағыменғанабіреуін

басыпбайқады.Дәукүйсандықмұныжатырқағандайгүретеқалды.Тұрарқысылыңқырап

Наташағақарапеді,қызсықылықтапкүліпжіберді.Сонансоңбасқаорындықәкеліп,

Тұрарменқатаротырақалып:

–Кәне,бірәнайтыпкөрші.Мейліқазақшаболаберсін.Ыңылдап,нобайынкелтірсеңболғаны,

–деді.–Менқосылайын.

–Әнбілмеймін.

–Қойшы.Бірде-бірәнбілмейсіңбе?

Бесағаштаәншілербар-ақеді.Бірақәндерімұңдыкелетін.Той-томалақта,бозажорадаекеу-

екеуқосылыпайтысқанда,сөздерімынасарындаскелетін:

Жиырмағажиырмажуықдейді

Шаңырақтыкөтергенуықдейді,ғашықжар.

Оралыңныңбарындаойнадакүл,

Өлгенненсоңқаражерсуықдейді,ғашықжар.

Негеекенібелгісіз,солкөпәндерденқазірТұрардыңесінетүскені«Елім-ай»болды.Ахатта

ұдайыосыәуендідомбыраментыңқылдатыпотырареді.ҚазірНаташақолқалапқоймағансоң,

баласоләуендіыңылдапайтабастапеді,Наташаілездеқағыпалып,пианинотілінетүсірді.–

Қазақшабірсөзбілмейсің,қалайшатезтүсініпқойдың?–депТұрартаңқалды.

–Музыкағатілдің,тілмаштыңкерегіжоқ,жақсымузыкакімгеболсадатүсінікті,–дедіқыз

қазақәуенінбірденұғыпалғанынақуанып.

ХаттанымайтынРысқұлғақатын-баламдыөзімменбіргеалакетеміндепарызжазыпбергені

үшін,түрмебастықАлександрБронниковтықайтадансаяситұтқындаркамерасына

ауыстырған.Әубастағыүмітіақталмады.Біркамерағадінібасқаорыспенқазақтықатар

жатқызып,ырылдастырыпқоймақшыеді,қайтабұларбірінағашы,біріжиендейбауырласып

кетті.Рысқұлдықойшы,олендіқақпанғатүскенқасқыр,бүлікшілПитердіңбұзығыбала

Тұрардыбольшевиктердіңидеясыменауыздандырыпжүрердеп,Приходькокәнігі

революционердіңіргесінаулақсалған.Бірақақылытүстенкейінкірді.ПриходькоТұрардың

санасыншіркеудіңшырмауығыменшатыстырамындепжүргенде,БронниковЛенинніңесімін

оныңбалғынжүрегінежазыпқойған.

ПриходькоТұрарғабіремес,екімұғалімтауыпбергеніндебілгенжоқ.Біріөзініңқызы

Наташада,бірі–АлександрБронников.НаташаданТұрарорыстыңтіліменәліппесінүйренсе,

Бронниковтенөміртануғылымынан,қоғамтануғылымынанауызданып,сауаталды.

НаташаданолПушкинніңатынесітті.БронниковарқылыЛенинесіміжатталыпқалды.

АркашаменНаташаныТұраркүймегесалып,гимназияданалыпқайтқанда,НаташаТұрарды

жібермей,екеуіотырақалып,Пушкинніңертегілеріноқушыеді.БіркүніНаташаПушкиннен

«Тұтқын»дегенөлеңоқыды.

«Сижузарешеткойвтемницесырой.

Вскормленныйвневолеорелмолодой.

Мойгрустныйтоварищ,махаякрылом,

Кровавуюпищуклюетподокном.

Клюетибросает,исмотритвокно.

Какбудтосомноюзадумалодно.

Зоветменявзглядомикрикомсвоим

Ивымолвитьхочет:«Давай,улетим!

Мывольныептицы:пора,брат,пора!

Туда,гдезатучейбелеетгора,

Туда,гдесинеютморскиекрая,

Туда,гдегуляемлишьветер...дая!..».

–Тұратұршы,Наташа!–Тұрарқараторыжүзінеқаншапшығандайкүреңітіп.–Олменің

көкемдіқайданбіледі?

–Кім?–дедіНаташатүккетүсінбей,шашыраңқыгүліндейкөгілдіркөздерітанданакең

ашылып.

–Пушкин.Мынаужазыпотырғаныменіңкөкемтой.Жуантеміртордыңаржағында,дымқыл

түнектеотырғанменіңкөкем.Олтемірторғамұңаяқарағанда:

«Әттең,қанатбітіп,мынатесіктенұшыпшығып,ақбасшыңдарға,тексамалескенкеңдүниеге

кетсек»,–дегендейболыпотырады.

–Ой,Тұрарка!–депкүліпжібердіНаташа.Үніботақанныңмойнындағыкүмісқоныраудай

сыңғырлайды.–Пушкиндіалдақашанатыпөлтірген.Олсеніңкөкеңдіқайданбілед?

–Жоқ,Наташа.Мынауменіңкөкемтуралы,–депТұраркөнбеді.Көнгісіде,сенгісідекелмеді.

Пушкиноныңсанасынапайғамбарболыпенді.

–Ендікөкемдіалысқа-алысқаалыпкетеді.Олжақтажазболмайтынкөрінеді.Шанағаитжегіп

жүредіекен.Ақаюыболадыекен.Ал,меніңкөкемніңжыртықшекпеніненбасқакиімідежоқ,

–депмұңайдыкенет.

Наташаөзініңкішкентайдосынаяпкетті.Оныңқамкөңіліннеменкөтерерінбілмей,қайтіп

қанакөмектесерінбілмейқиналды.Жүгіріпасүйгебарып,ішінеалмасалыппісіргенаппақ

нанәкеліп:

–Мә,Тұрарка,–деді.

Тұрарнандықағазғаорапқалтасынасалды.

–Жесеңші,–дедіНаташакөкшілкөздерімейірленіп.

–Көкемеапарыпберемін.Мүмкін,онытаяудаәкететіншығар.Жолғаазығыдажоқ.

–БишараТұрарка,–депНаташабаланыңқап-қарашашынансипапқойды.

КенетНаташабөлмесінеПриходькомырзаныңөзікіріпкелді.ҚорқыпкеткенТұрарорнынан

ұшыптұрды.Ұрлыққылғанадамдай,қалтасындағынандысипалады.

–А,Наташенька,шефкеалғаншәкіртіңніңтабысықалай?Неоқыпотырсыңдар?

–Пушкинді,папа,–дедіНаташажарқылдап.

Приходькоқабағытүйіліп,тұнжырапқалды.

–Құдайзаңыноқытоғандемеппеедім?ЗаконБожий,олсабақтанөзіңденашарүлгеріп

жүрсің,Наташенька.Жақсыемес.

–Мейлі,папа,үйретейін.Өзімдеүйренейін.Міне,қазіротырайық,–депНаташаЗаконБожий

кітабыніздепбәйекболақалды.–Біртілекайтсам,орындайсыңба,папа?Орындасаң,

айтқаныңныңбәрін-бәріністейін.

–Олне,айтағой,қызым,–ПриходькоНаташаныңықыласынаризаболғандайқабағыашылып.

–Тұрардыңәкесінкаторгағаайдатпай-аққойшы.Осындаболаберсін,сондаТұрардабізбен

біргеболады.ЕкеумізЗаконБожийоқимыз.Жарайма,папа?

Періштебейнелінәзікқызпапасыныңбұғымойнынанқұшақтап,оныңсақалбасқантопырақ

түстесбетінемөлиеқарады.Әкесіқызынынқолынмойнынанбосатып:

–Қызым,мұндайәңгімегеараласпа.Бұлбала-шағаараласатынісемес.Тұрардыңәкесі

сотталғанадам.Оғанменіңпәрменімжүрмейді.Менәлгіндеоғанжолығыпқайттым.Тұрарды

өзімменбіргеалакетеміндепжоғарыжаққаарызбермекші.Онысынантүктешықпайды.

Өйткеніжасыонтөрткежетпегенбаланыңссылкағаайдалушыныңсоңынанілесуінезаңжоқ.

Бірақәкесікетседе,Тұрарбіздіңүйдетұрабереді.Солайма,Тұрарка?Мүмкін,оқуғатүсіп

кетерсің.Сағанқұдайәкеңніңжолынбермесін.Құдайжолынқалапал.Қорболмайсың.Оқып,

адамболып,патшағаадалқызмететсең,бәлкім,кейінәкеңдіайдауданбосаттырыпаларсың.

Сенөтезерекбаласың.Әйтпесе,сеніүйгекіргізбестеедім.Алқұдайбергенқабілеттіқор

етпеукерек.Аздапсауатыңашылғансоң,егерайтқанымдыбұлжытпайорындапжүрсең,

Духовнаясеминарияғатүсіремін.Сондажабайыбасурмандардышынқұдайжолынабастайтын

сенболасың.Әне,адасқанәкеңесондақолұшынбереаласың.Әкеңдіжақсыкөретініңрас

болатынболса,оғанкөмектесіп,онышыңырауданшығарыпалудыңбірден-біржолыосы.

Ойлан.Менсағаншынниеттенжақсылықтілептұрмын.Құдайғасенсең,құдайсеніңтілеуіңді

береді.Басқаныңшарапатышамалы.Құдайғасен,бала!

–Тұрарка,кел,тезоқиықшыЗаконБожийді.–Періштепейілдесбейкүнәқызкішкентай

досыныңтұйықтаншығаржолытабылғандай,тез-тезЗаконБожийдіоқыса,Тұрардыңәкесі

тез-тезтүрмеденбосанатындайқуанып,сеніпқалды.

Алтынтүстесәдемішашытолқынданып,ақсарыжүзіалбырап,шашыратқыгүлкөздері

жәудіреп,барынта-ықыласыменжанашырболғанперіштепішіндесқыздыңмынабірқызба

әрекетінеТұрардананыпқалғандай.

БаланыңилігейіндегенінкөргенПриходькожүзіжылып,түкісқабағыжадырап:

–Молодцы,–депбөлмеденшығыпбаражатты.

Приходько–патшатәртібініңқұлақкестіқұлы.Алоныңпәруанатүсінігібойынша,шіркеу

патшатағыныңеңсенімдісақшысы.Патшағақарсықастандықпиғылжайлағанадамдар

шіркеугебармайтындардың,құдайғананбайтындардыңарасынаншығады.Олардыңжүрегіне

дию-шайтанұялаған.Алқазақтыңқаршадайбаласын,әмзерекбаласынхристиандінінің

насихатшысыетіпбаулиалса,ондаоныңқазақтарғадегенықпалыорыспопыныңықпалынан

онесе,жүзесепәрмендіболмақ.Татарлардыңбірсыпырасы,якут-сахалар,тіптіалыстағы

жапондардыңедәуіріхристиандінінекіріп,шоқындырылдыемеспе?Анегеқазақтарды

шоқындырмасқа?Бұлардықашанғымылтықтыңкүшімен,найзаныңұшыменұстаптұрарсың.

Бұлдакерек,әрине.Адінге,қасиеттіправославиедінінекіргізсең,уысындаұстауоңайырақ.

Осысаясаттыоязболып,губернаторболып,түбегейліқолғаалмайтыныөкінішті.Ничего,

православиешіркеуініңадалпәруанасыПриходькомырзатүбіненойлайды.

ОсындайойдыңтолғағындатебіренгенПриходькоөзбөлмесініңтөріндетұрғаниконның

алдынабарыпқайта-қайташоқынды.Икондағықұдай-ананыңқолындағынәрестеоныңкөзіне

Тұрарболыпелестейберді.Приходькошошыпкетіп,қайтаданжұлқыныпшоқынаберді.

***

Тұраркешкіапақ-сапақтакамерасынақайтыпкелгенде,камерадаәкесіменбіргеотырған

Бронниковтыкөріп,әрітаңданып,әріқуаныпқалды.

–О,Сашаағай,сізбізгеқайтыпкелдіңізбе?

–Иә,Тұрар,сағындымсендерді.Бірақменіқазірәкетеді.Сенжоқтакөкеңекеуміздіңбітірген

шаруамызмынау,–депТұрардыңқолынабіртараққағаздыұстатаберді.Тұрарқағазды

өлеусірегеншырағданныңәлсізжарығынатосыптұрып,ежелепоқибастады.

«ЖетісугубернаторынаВерныйтүрмесіндежатқанкаторжникРысқұлЖылқайдаровтан

Арыз

Алдағымаусымайындакелесіэтаппенкаторгағаайдалмақшымын.ОсысебептіСізден

құлдықұраөтінемін:баламТұрардыөзімменбіргеалакетугерұқсатетіңіз.25-мамыр1906

жыл.Верныйқаласы.СауатсызРысқұлЖылқайдаровүшінқолқоюшы

АлександрБронников».

Баласілейіптұрыпқалды.Жанындайкөретінадамнан,туғанәкесіненайырылатынкезмұнша

таяпқалғанықаттышошытты.

–Меніоларжібермейді,көке,–депәкесініңмойнынқұшақтады.

–Онықайданбілесің?–депБронниковбаланыңиығынантартты.

–Приходькоайтты.Олменішоқындырмақшы.Шіркеуоқуынатүсіреміндейді.Сондаәкеңді

каторгаданбосатыпалааласыңдейді.Әкеңарызданғанменбәрібірсеніоғанқосыпжібере

алмаймыздеді.

–А,залым!–депБронниковшекелепотырыпөзтізесінөзідәужұдырығыменбірұрды.–Сенен

поптәрбиелепшығармақшыекенғой.

–Недейді?–депРысқұлқосқолыменжертірепсілкінетүрегелді.

–Тыныш!–депбасуайттыБронников.

–Шоқындырғанынесі?Ендіістемегенқорлығысоледі.Қолындаөлейін!–депРысқұлдес

бермеді.

–Тыныш!Бәрібірқұркіжінгеннентүкшығараалмайсың,Рысқұл.Балағакесіріңтиіпкетеді

құрбекер.Ойланайық.Сененпопжасамағы,әрине,иттік,Тұрарбауырым.Поптыңүлкені–

Ғапон.СолүлкениттіңкесіріненПитердемыңдағанадамныңқанытөгілді.Солүлкениттің

кесірінен,міне,менелімнен,отбасымнанайырылып,алыста,абақтыдажатырмын.Жоқ,

Тұрар,сеншіркеуоқуынатүспейсің.Шоқынбайсыңда.Бұлбарыптұрғанмасқарашылық.

Отаршылоңбағандардыңжексұрынсаясаты.Албірақмынаарыздықанағаттандырмауыәбден

ықтимал.Ондайжағдайда,Рысқұлкаторгағакетіп,сенқалғанжағдайда,Приходьконың

қармағынанқұтылуғатырыс.Тұрарбауырым,Пішпекке,неӘулие-Атағабарып,қалайдаоқуға

түсугетырыс.Сенөтежассың.Бірақжағдайсеніесейтті.Ертеесейдің,бауырым.Бұлқалада

қалма.Приходькооңбағансеніңсанаңдыулап,өзхалқыныңжауыетіпбаулымақ.О,залымит!

Алданба,Тұрар!

Әлгіарызғажауапкөпкешіккенжоқ.ОблыстықбасқармаВерныйполицмейстіріарқылымына

мәндіжауапқайтарды:

«Верныйполицмейстріне.

ОблыстықбасқармаВерныйтүрмесіндежатқанкаторжникРысқұлЖылқайдаровқа

мынаныхабарлауыңыздытапсырады...

Оныңарызықанағаттандырылмайды.Ереженің120-шыстатьясынасай,жасыонтөртке

жетпегенбалаларкаторгағаата-анасыменбіргеайдалуғажатпайды.

ОсыжауаптыхабарлағаныңызтуралыРысқұлЖылқайдаровқақолқойдырып,қағазды

полицияБасқармасындасақтаңыз.

Вице-губернаторОсташкин.

31-мамыр1906жыл.№8465».

1906жылдыңмаусымайыныңтамылжығантаңындаРысқұлкамерасыныңқұлпысоңғырет

салдырлады.Рысқұлөзінежылжарыммерзіммекенболғантасзынданменқоштасты.Ол

соңғыретайқыш-ұйқышсомтемірдітерезегеқарады.Қуқыласпанныңқиығыкөрінді.

Беторамалдыңкөлеміндейғанақиық.Ізбайшатігіпбергеншашақсызорамалдай.Аспанның

алақандайкөлемінкөріп,Ізбайшаесінетүскенде,Рысқұлдыңбүйрегібірбүлкетті.Тым

болмаса,қоштасадаалмайқалатынболды.Ендіқайтыптірідейкөрісугетағдыржазама,жоқ

па–белгісіз.

Қоштасып,арыздасыпқалукерек-ақеді.Құдайқоскөрмеді.Ізбайшажаздыдегентілхатқа

Рысқұлсенгенжоқ.Жүрегіқұрғыритқапқандайқапалы.Суынар,суаларкезіболсада

жүректегісезімдісылыпалыптастауғаешкімніңәлікелмейдіекен.

ІзбайшаменТүйметайданкөзжазғалыекіжылғажақындады.Оларданайырылуқиында

болса,уақытөткенсайынбет-жүзі,елесікөмескіленеберген.

АлТұрардыңжөнібірбасқа.Түрмегетүскенненбастап,түнбаласыөзіменбіргеболған

ұлыныңиісіәкеніңжандүниесінеқылышпенқырыпжусаңдакетпестейболыпсіңіпқалған.

ЕндісолТұрарменайырылысатынқиямет-қайымазабыазынаптұр.

Бүгінтүнібойыолбаласынбауырынақысыпжатты.Амалжетсе,Рысқұлөзініңкөкірегін

жарыпжіберіп,жалғызжәдігерінқалталықасқырсияқтыкеудесінежасырып,алыссапарға

өзіменбіргеалакетереді,оғанайлажоқ.

Түнібойыкөзілмей,қиянаттанмұздағанжүрегінжылытқысыкелгендей,Тұрардыңыссы

басынкеудесінеқысыпжатты.Бұлтүніоғанөткен-кеткенхикаяныайтып,мазалағанжоқ.

Айтарәңгімеайтылыпболған.Рысқұлдыңкерсоқпақ,кескілескенқиынөмірібаласының

басындаүлкенбіркітапболыпжазулыжатыр.Рысқұлоқымағанжанболғанмен,көкірегіояу

адамеді.Түрменіңұзақтүндеріндебаласынұйқыданқысыпотырыпайтқансырларызая

кетпес.Тұрарендібіржиырмажылданкейінұлыжазушымендосболып,өзәкесініңбасынан

өткеншытырманшындықтыоған,арманатысындайетіпайтыпберер.Соданбарын«Қараш-

Қараш»туар...

Рысқұлдыңесіне,Саймасайдыатаралдында,біртүпбұтабасындаотырғанкішкентайшымшық

түсекетті.Қарсуырғанызғырықжелқосқанатынкеулеп,жүнінқобыратқансолшымшық

тырмысыпбұтадантырнағынайырмайқасарысыпқалыпеді.

–Балапан,–дедіТұрардыңбасынмүйізгекалақаныменсыйпап.–Қанатықатаймаған

балапаным,қарадауылғақарсыұшаалармысыңсен?Ығыжоқ,селдірбұтаныңбасында

жалғызқалдың-ау,сен!Атасынанәлет!Күңей-күйрекболма,бірақ.Өлмейсің!Сұп-суық

сұрғылткүлдіңарасындасөнбейжатқанбіртүйіршоқтайболып,қалыңқарабұлттың

арасынанжылтетіп,анда-сандакүндекөрінер.Жүдеме!Жарлыныңжансерігі–жасымау.

Жасыма!Ұқтыңба,Тұрар?

–Ие,көке,–дедіояужатқанбаласыәкесініңқырсығықалың,қыртысымолмойнынқысатүсіп.

Соңғыреткамераныңесігіашылды.Пішпектенкешекеліпжеткенэтапбүгінертелепжолға

шықпақ.Таңғысалқынменжүріп,ыстықтүскеншежолөндірмек.Пішпектеншыққанаттар

ауыстырылды.Арбалардыңкүпшектерімайланды.Айдауылдаржаңарды.Азық-түліктиелді.

ҚырғызстаннанкележатқанкаторжниктеротырғанарбаларВерныйтүрмесініңалдынакеліп,

дайынтұрды.

Рысқұлдыңаяғынкісендеп,аулағаалыпшыққанкездеәлітаңбозалаболатын.Түрменіңіші

құлаққаұрғантанадай,айдаладағыалыпмоладайтып-тынышеді.Кенетқаңғыр-құңғыр,

шақыр-шұқырдыбыстарабақтыныңішінкернепалажөнелді.Рысқұлтүккетүсінбей,бұл

салдыр-күлдіраяғымдағыкісенніңдыбысышығардепқалған.Сөйтсе,АлександрБронников

жатқансаяситұтқындаркамерасыныңтерезелеріекен.Қайданестігенібелгісіз,Бронников

Рысқұлдыңдәлқазірайдалыпбаражатқанынбіліп,өзжолдастарыменбіргетерезеторларын

тоқпақтаптұрекен.Бұлқоштасубелгісіеді.Ғаламатсәтіндесоғылғаншіркеу

қоңырауларындайосынауүнтүрмеқызметкерлерінүрейлендіріпжіберді.

ӘкесінкаторганыңалыссапарынашығарыпсалуғаілесешыққанТұрармынақаһарлыүнге

құлақтүріп,әкесіненайырылуқайғысынұмытыпкеткендей:

–ДядяСаша,–депайқайлапжіберді.

ІшжақтанБронниковтеайқайлаған.Бірақоныңүнінтасқамалестірткенжоқ.Неайтқаны

белгісіз.

АйдауылдарРысқұлдыауладаншығарыпәкеткеншеасықты.Кісендеуліаяқтыңадымықысқа.

Кісенніңсалдырыкамератерезелерініңтарсылынақосылып,қоштасуәріқосылысугимнің

шарықтатыпәкеткендей.МынабеймезгілтаңдабүкілАлматызілұйқыданоянып,әлдебір

таусоғартолқынның,тақтардысықырлатарсоққыныңалыссарынынестігендей,елеңдеп

қалғансияқты.

БұданбіржарымжылбұрынРысқұлөзікеліптарсылдатқанқақпаарттақалды.Тоқаттар

жегілгенқосарбакөлденеңтұрекен.Алдыңғыарбадаекітұтқын,екіайдауыл.Соңғыарбада

біртұтқын,қосайдауыл.Бұларбададаендіекітұтқынболады.Рысқұлдыңсерігі–жасыөзімен

шамаласқызылшырайлы,қияқмұрттықапсағайқырғызекен.

–Е,туған,емижолдашболғантурбайбызбы,–депРысқұлдыкөңілденеқарсыалып,

құйрығыменжылжиығысып,қасынанорынберді.

ВерныйтүрмесініңөкілдеріэтапайдауылдарыныңбастығынакаторжникРысқұл

ЖылқайдаровтыңтұтқындықДелосынтабыстады.

Арбалардыңдөңгелегіқозғалабергенкезде,Тұрарәкесіненайырылғанынендішынсезгендей,

үстінебіреумайқұйып,отқойыпжібергендей,тұлабойылапетіп:

–Көке!–депшыңғырыпжібердіде,өзінұстаптұрғанайдауылдыңқолынанжұлқыныпшығып

арбасоңынанетпеттейұмтылды.Арбаныңартындааяғынсалаңдатыпжіберіп,әкесін

қалқалапотырғантүкісайдауылбаланыңкеудесінемылтықтыңістігінтіреп,жақындатпады.

Аттардыңжүрісіқатайып,дөңгелектердіңайналуыжылдамдағансайынбалаалқынып,адымы

арбаныңжылдамдығынажетпей,амалсызданістіктенқосқолдапұстайалыпсүйретіліпбара

жатты.

–Вотчертенок,воткиргизенок!–депайдауылашуланды.Мылтықтыңдүмінқаттырақитерсе,

істікбаланыңкеудесінекіршетіпкіріпкетердей.Ендібірсәттебалаістіктіқоябересалып,

ышқыныпалғаұмтылып,қолынсозабергендеәкесініңбелбеуінесаусағыілінді.Белбеуертеде

шудажіптентоқылғанескіеді.Түрмегекелгендеоныайдауылшешіпалып,камерағаала

кіругерұқсатетпеген.Тұтқындажатқанадамғабелдік,белбеуұстаууставқажатпайды.Содан

жаңатүрмеденшығардаескібелбеудіРысқұлғақайтыпберген.

Тұрардыңсаусағыілінгенбелбеудіңшудажібісетінеп,бірталшығыбаланыңуысындақалып

ыдырайберді.Арбаданекі-үшадымкейінқалыпқойғандадаәкесіменекіараныәлгішудажіп

жалғапкележатты.Белбеужіптарқатыла-тарқатылатаусылғандайеді.Алыстанқараған

адамғабақыттыбірбалабатпырауықұшырып,ойнапбаражатқандайкөрінер.Алмына

баланыңбарүмітітарқатылғанбелбеужібіндеғанақалғандай,өкпесіқабынып,өтіжарылып,

жанымұрныныңұшынақонақтап,зымырапкеледі.Баланыңбұлжандалбасасынәуеліқызық

көргенартқыайдауылойынтүбіөртболыпжүрмесіндегендей,әкеменбаланыңарасын

жалғапкележатқанәлсізжіптіштыкпенқиыпкепжіберді.Солсәтбалақолыменауақармап,

ұмтылып-ұмтылыпбарып,етпетіненқұлаптүсті.Жіптіңшұбатылғанжалғауынтұтыпқалғысы

келгендей,кішкентайқолыналғасозақұлады.

ЖіппенбіргежанықосаүзіліпкеткендейРысқұл:

–Тұрар!Тұрорныңнан!–депитінеберіпедіайдауылаяқ-қолыкісендеулітұтқындыкеудесінен

итеріпқалып,арбағаоп-оңайшалқалатыптүсірді.

ТұтқынқырғызсондаРысқұлдыиығымендемейберіп,аңыратыпәнсалды:

Аа-аһа-а-а!Аа-аһа-а-а!

Сағынғандабиркелерсің,

Сарғайғандабиркелерсиң,

Ала-тооныңбаурына-а-а..

Рысқұлөзқұраныныңбірауызсүресінішіненқайталады:

Дүниебірқисықжолбұраңдаған,

Бақтайса,ергедәулетқұралмаған.

Күнінетоқсантоғызбәлекөрсең,

Сондадакүдерүзбебіралладан...

Алдытұман,артымұнар,алысжолбасталды.Ноқтасыймасәзизбасқатурақұрықтүскенсоң,

тырпетугешамажоқ,теккісенсылдырлайды...

(Біріншікітаптыңсоңы)