Taraz.aiman@mail.ru.

ЕКІНШІ КІТАП

АЛҒАШҚЬІ СЫНАҚ

Сәли атам бізді Тәңіртаудың бауырынан, Мыңбұлақтан кӛшіріп әкелуін әкелді. Қош.

Қартайғанда тау асып, тас басып, есек арбамен жиен қызын үш баласымен кӛшіріп әкелу

оңай емес. Онысы ерлік. Бауырмалдық. Қысылғанда қол ұшын берген мейірбандық,

имандылық.

Мұнысына сӛз жетпейді. Мұндай жақсылықтың атын таппай әуре болдым.

Бірақ тұтас бір үй кімнің қолына сыяды. Дайын тұрған бос үй жоқ.

Сӛйтсе, Айша нағашыларымен, Зибамен, Зибаның әскерден аман-есен қайтқан күйеуі

Мырзагелдімен ақылдасқанда тапқан шешім: біз Бектӛбеде, нағашыларымыздың қасында

қалмайды екенбіз. Сонау Бурылтаудың астында, Аса ӛзенінің бойында Молотов дейтін

колхоз бар екен, сол колхозда он жылдық мектеп бар екен. Оның интернаты бар екен.

Мырзагелді жездеміз сол интернаттың бастығы болып бекіпті.

Айша болса, Зиба сіңлісіне қарайласады, сол үйдің отымен кіріп, күлімен шығады.

Мен болсам, бір жағынан мектепте оқып, интернаттан тамақтанамын. Жездемнің малын

бағамын. Құрмаш Сәли нағашымның қолында қалады. Батырхан бізбен бірге болады.

Біздің ӛмір осындай бір беймәлімдеу арнаға түсті де, бӛтен ел, кӛрмеген жерге кете

бардық.

Біздің алдымызда, ӛткен қыстың ішінде бұл жаққа қарашай, балқар, шешен, ұңғыш

дейтін халықтарды зорлап кӛшіріп әкелген екен. Біз олардан да озып кеттік. Ӛз еркімізбен

елден кетіп, жел айдаған қаңбақтай аунақшып жүрміз. Тоқтаған сайымыз – Молотов

колхозы.

Мырзагелді жездем мектептің директорына айтып мені бірден жетінші класқа

отырғызды. Алтыншы оқуым керек қой. Heгe керек болғанын білмеймін, жездем мені

жата кеп мақтады.

− Алғыр болғанда түрі жаман, – деді мектеп директоры Досмырза дейтін егде тартқан,

бармақ мұртты кісіге. Оныншы класқа қазір кӛшірсең – қазір үлгереді.

Директор маған кӛзілдірігін түзетіп қарап:

− Апыр-ай, ә, – деді. Мен ыңғайсызданып:

− И - ә - ә, – деппін.

Онымды директор жездемнің сӛзін қостағаны деп түсінбесе неғылсын. Менің «и - ә -

ә» дегенім «ӛтірік» дегенім еді ғой. Директор қалай түсінгенін ӛзі біледі, бірақ маған:

− Абылайды білесің бе? – деді. Сӛйтсем, ӛзі тарихтан сабақ береді екен ғой. Жездем

шар-шар ете қалды:

Taraz.aiman@mail.ru.

− Оу, Досеке, программада қазақ тарихы жоқ қой. Абылайды оқытпаса қайдан білсін?!

− Білемін, – дедім мен саспай.

Досмырза мырс етті. Жездемнің кӛзі шарасынан шығып кете жаздады.

− Білсең, айта ғойшы, – деді директор.

− Абылай – Бӛгембай батырдың жолдасы.

Директор мен жездем бір-біріне қарап мелшиді де қалды. Содан соң директор:

− Оны қайдан білесің, шырағым? Мектепте оқытқан жоқ қой, – деді.

Мен әкем Мұртаза бар кезде, қысқы кеште, біздің үйге кісілер жиналатынын, Жұмабай

дейтін мұғалім Бӛгембай батыр туралы жыр оқитынын айтып бердім. Дап-дардай үлкен

кісілер сонда сақалдарына кӛз жастары тамшылап жылап отыратын. Неге жылайтынын

мен қайдан білейін? Ол кезде мен бес жасар баламын. Мектепке бармаймын. Кейін

Жұмабай мұғалім әскерге кетті. Ешкім қисса оқымайтын болды. Абылайдың хан екенін

білмеймін. Бӛгембай, Бӛгембай дегенде ара-арасында Абылай естіліп қалады. Содан

Бӛгембайдың жақыны екен деп жүрмін ғой.

Директор мені сӛзге келмей жетінші класқа отырғызды. Сӛйтіп, бір класс аттап кеттім.

Бірақ соным бекер-ақ болған екен...

Содан бері еңбек етпей тапқан мал бойыма сіңген емес. Арам ас сияқты, құсып

тастаймын. Ал кейбіреулерге майдай жағады. Сонда Құдайдың кӛзі мені ғана кӛреді де,

аналарды байқамай ма?

Ондайда Айша айтады:

− Құдайдың, құдіретімен таласпа, – дейді.

− Тағы не білесің? – деді Досмырза ағай.

− Махамбетті білемін, – дедім.

− Айтшы, кәне.

− Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,

Қол қорыған сен едің.

Ел қорыған мен едім.

Сен де айырылдың кӛліңнен,

Мен де айырылдым елімнен.

Сені кӛлден айырған

Taraz.aiman@mail.ru.

Лашын құстың тепкіні.

Мені елден айырған

Тасбет иттің... е - е, жо - жоқ,

Хан Жәңгірдің екпіні.

Бүлдіріп алдым. Атаңа нәлет. Тасбет қайдан киліге кетті?! Бұған директор таң

қалғандай аңтарылып қалды. Бірақ жездем Махамбетті біле бермейтін болуы керек, менің

«бүлдіріп» алғанымды сезген жоқ-ау деймін. Әйтеуір сампылдап:

− Әне, Досеке, ағып тұр ғой, ағып тұр, – деп мұрты аспанға шаншылып, аппақ тістері

ақсия күлді. Директор ойланып тұр.

− Бәрі дұрыс, – деді.

− Е, бәсе, – деп жездем елпең ете түсті.

− Бірақ, – деп директор маған қарады. – Тасбетің кім? Бәтіңкемнің тұмсығымен жер

сызғылап, мұрнымды бір тартып қойып, тұқшиып тӛмен қарап қалдым.

− Бригадир, – дедім Тасбет естіп қоятындай сыбырлап.

− А - а, – деді директор. Аңғарымпаз кісі екен, түсіне қойды. Басымнан сипап:

− Қорлығы ӛткен екен ғой, – деді. Кӛзімнен жас ыршып-ыршып кетті. Директор мені

сӛзге келмей жетінші класқа отырғызды. Алтыншы класты аттап кеттім.

Бірақ соным бекер болған екен...

ШОЛАҚТАУДЫҢ ШОЙЫН ЖОЛЫ

Шойын жолды бойлап жүріп келемін. Шпалдарына адымым жетпейді. Бірақ шпал

басып жүргім келеді. Адымым жетпейді.

Кере түсемін. Шатым жыртыла жаздайды. Шпалдан аттап жүрсең - шаршайсың. Ал

аттамай шпалдың ӛзін бассаң – жайлы. Бірақ оған адымым қысқа. Айша болса, аяғы ұзын,

адымы жетер еді. Айша алыста. Мен жалғыз. Анасы лағынан, лағы анасынан айырылған

киік сияқтымыз. Мен ұдайы оның соңынан ілесіп жүрер едім. Мыңбұлақта. Сон - о - о - оу

Мыңбұлақта. Қыста қалың қар кешіп, түнделетіп, колхоздың маясынан шӛп ұрлағанда.

Бірақ неге ұрлағанда? Ол шӛпті шабысып, арбамен тасып, маяға жиысқан үлесім бар емес

пе? Айша да сӛйткен. Таң азаннан қара кешке дейін. Ендеше несі ұрлық? Үш ешкіміз аш.

Шӛп бермесең ӛзіңді жеп қоймақшы. Кӛздері шақшиып, сақалдары да ұзарып кетті.

Селтең-селтең етеді.

Құдекеңде қызық. Ешкінің текесі мейлі, сақалды бола берсін. Ал енді шыбышқа,

тушаға не жоқ? Сақалы несі? Ұрғашыға сақал жараса ма екен? Осы жерден бір қате

кеткен. Құдекең де қызық.

Taraz.aiman@mail.ru.

Әне, сол ұялмастан сақалдары сапсиған үш ешкіге түнделетіп, қарға омбылап батып

кетіп, шӛп тасимыз. Сонда Айшаның адымы ұзын, менікі қысқа. Қарда кӛп із қалдырмау

үшін Айшаның ізімен жүруім керек. Аяғым жетпейді. Жеткізуге тырысамын. Ә дегенде –

ақ ақтер, кӛктер боламын. Сонда Айша: «Мұртаза марқұмға бойың тартқанша ойың

тартсашы», –деп қоюшы еді артына бұрылып.

Мұртаза ойлы болып не бітірген? Қараптан қарап жүріп сотталып кеткені ме? Ұрлық

қылмаса, кісі ӛлтірмесе, ӛкіметті боқтамаса. Неге сотталады? «Халық жауы» дейді. Бір

адаммен, екі адаммен жауласарсың. Ал тұтас халықпен қалай жауласуға болады? Айтпай

ма осылай деп сотта. Ойлы болса. Ойы тасып бара жатса. Енді не болдық? Түн ішінде

қалың қарға омбылап шӛп ұрлаймыз. Мұртаза болса ӛстер ме едік?

Наурыздың дымқыл таңы. Аспан дымқыл, жер дымқыл, ауыздан бу бұрқырайды.

Айнала – ойдым-ойдым су. Шпалдардың арасы да су. Кешегі тасқын топанның қайтқан

түрі.

Кеше Аса тасыды ғой. Интернат пен мектептің арасындағы ӛзекті су алып кетіп,

кеңірдектен жүзіп жүрдік қой.

Жайшылықта моп-момақан Аса қалай тасиды, ә. Жарқабақтан асып кетті ғой.

Мен қазір мына қара май сасыған шпалдардан аттап келе жатып ойлаймын, мұншама

телегей қайдан шықты деп. Сӛйтсем, біздің Тәңіртаудың күші екен ғой. Ӛзі алыста. Тым

алыста. Мына Бурылтау тасалап тұр. Кӛрінбейді. Бір кӛрінсе ғой шіркін! Сағындым ғой,

Тәңіртау!

Бірақ кешегі тасқын сенің маған жіберген сәлемің шығар. Басындағы қалың қар еріген

ғой. «Алтынкүрек» желі соғып еріткен ғой. Сол қар суы Ақсай мен Кӛксайды,

Күркіреусуды тасытып, Теріске келіп құйған. Теріс Асаға құяды. Содан кім тасыды – Аса

тасыды! Еңбектің бәрі Тәңіртауда, Ақсай мен Кӛксайда, Терісте. Кім тасыды – Аса

тасыды! Атағы Асада қалды.

Сол Аса қазір жынын алдырған бақсыдай басылып, мына теміржолдың сол жағын

бойлап, жарысып келе жатыр. Теміржол тіп-тік, тұп-тура, ал Аса болса ирелеңдейді.

Бүлкілдеп жатқан боз-ботана сұр айдаһар сияқты.

Кешегі тасқыннан кейінгі мына бозала таңда, мына темір жол бойында менен басқа бір

жан жоқ. Жалғыз ӛзім. Бәрін топан су жұтып қойған сияқты. Қыстың суығын қимайтын

қарлыққан қарғалар ғана қалбаңдайды. Оңтүстікте – Бурылтау, солтүстікте-жаныстардың

ауылы Қаракемер қарауытады. Арт жақта – Молотов ауылы. Алдым – болжаусыз

буалдыр. Қарайған зат жоқ. Қос рельс жарысып барып-барып, бұлдырап кӛзден таса

болады.

Діттеген жеріңе жету үшін алдында бір нысана тұрса... не тау, не шоқы, не шоқтал.

Мына жолда түк жоқ. Белгісіз,түпсіз тұңғиыққа кетіп барамын, сүңгіп барамын. Қос рельс

сүйреп барады. Пойыз да жоқ. Не алдымнан шықпайды. Не артымнан қуып жетпейді.

Пойыз жүрмесе шойын жолдың керегі не? Жалғыз ӛзім. Күллі тірі жанды кешегі топан су

жұтып жіберіп, жер бетінде қарлыққан бес-алты қарға, жалғыз мен ғана қалған

сияқтымын.

Taraz.aiman@mail.ru.

Кешегі топан сумен Құдірет жер бетін былғаныштан тазартып, су жаңа, тап-таза,

бейкүнә тіршілікті қайта бастар болса, жалғыз менен басталады ғой. Неден бастаймын?

Неден бастайтынымды Кӛк Тәңір біледі деп аспанға қарадым. Аспанда кілегей бұлт

қаптап алыпты. Кіржиіп тұр. Аспан кіржиіп, кірлеп тұрғанда жаңа дүниені жасауға

болмайды. Жаман ырым. Аспан жас баланың жанарындай жәудіресін. Тазарсын.

Осылай деп келе жатқанымда алдымнан ойпаң-ӛзек шыға келді. Ойпаң толы қаптаған

адам. Жақындап барсам, пойыз жолдың кӛпірін су шайып кетіпті. Құжынаған адамдар

күрек, қайла, кетпен сермеп, зембілмен топырақ, тас тасып, «Жаңа ӛмірді», «Жаңа

тіршілікті» менен бұрын бастап жіберіпті.

Шпалдан шығып, сайға түстім. Түспесем болмайды. Басқа жол жоқ. Темір жол үзіліп

қалды.

Қарбалас жұмыстағы адамдардың кӛбі мені байқай да қойған жоқ,. Байқамағаны да

жақсы. Байқатпай ӛтіп кетсем де болар еді. Жанасқым келмейді. Түрлері біртүрлі.

Ай, болмады. Ӛзектің арғы бетіне жете бергенімде, шетте талтайып тұрған бір дәу мені

ӛзіне айқайлап шақырып алды.

− Неге сәлем бермейсің? – деп қыспақтады.

− Әкеңнің аты кім? – деді. Айттым.

− Ӛзіңнің атың кім? – деді. Айттым.

− Қайда барасың?

Шалбарымның қалтасынан бүктеулі қағазды алып ұсындым. Артынан оным бекер

болды ма деп қалдым. Дәу қағаздағы жазуды дауыстап оқып тұр.

«Жұма стансасы. Тура түбінде, теміржолдың оң жақ бетінде – Жұма ауылы. Кӛкше кӛз

Рысбай Жаманқұловқа».

Дәу: «Ы - ы» деп қойып хаттың бүктеуін аша бастады. Біреудің хатын оқуға болмайды

ғой. Бірақ «оқыма» деп қайтіп айтамын? Тағы да дауыстады:

«Аса құрметті, алтыннан ардақты, күмістен салмақты Рысбай ағамыз. Қалай аман-

есен, сау-саламат жүріп жатырсыздар ма? Кенжекүл жеңешем күйлі-қуатты ма? Осы

хатты ұсынушы Барсхан Мұртазаев – Зибаның әпкесі Айшаның баласы. Менің қолымда,

интернатта жатып оқиды. Сенімді. Осы күзде қолыңызға қойған кӛк сиырды беріп

жіберіңіз. Зибаға сүт керек болып тұр. Кеселі жаман. Кӛріскенше күн жақсы. Сәлем

жолдаушы туысқаның Мырзагелді Қалибеков. 25 март, 1945 жыл». Дәу хатты оқып

болып, қайтадан бүктеп ӛзіме ұсынды. Ұсынып тұрып басымнан аяғыма дейін бажайлап

қайта қарап шықты. Мен де қарадым. Галифе шалбары, сұр кителі бар. Он қолының

орнында – қара қайыс қолғап кигізіп қойған протез. Сонда ойладым: біздің Мыңбұлақтағы

Шолақ Сияқұлға неге осындай протез қол жасап бермеген деп. Сӛйтсем, оныкі тұқылсыз

қол екен ғой. Протез ілетін жер жоқ. Галифе шалбарлы дәу, сірә, байқаймын: бастық. Ал

мен бастық атаулыдан қорқақ болып қалған адаммын. «Бірдеңе деп, бәле салар ма екен», –

деп тағы қорқып тұрмын. Ойлағанымдай дәу тӛменде жүрген біреуді:

Taraz.aiman@mail.ru.

− Әй, Бақтай, бері кел, – деп шақырды.

Бақтай – аузы салпыйыңқыраған, қыли кӛз біреу екен.

− Иә, Дәке, ләппай, – деп жетіп келді.

− Әй, Бақтай, мынаған бәс тігісесің бе, – деп галифе шалбарлы шолақ Мырзагелді

жездемнің хатын салпы ауыз сарыға ұсынды. – Қалай ойлайсың, мына бала сиырды алып

қайта ма, жоқ, бос қайта ма?

Бақтай хатты ежіктеп, екі қайтара оқып шықты да, сонда барып мәніне әрең түсініп,

маған бір қарады:

− Қайдам, берсе беріп қалар, туысқаны ғой, – деді.

− Мен білсем, бермейді, – деді галифе шалбарлы шолақ.

− Е, сиыр Мырзагелдінікі болса, неге бермейді?

− Бермейді!

− Береді!

Ерегіс қыза түсті де, ақыры «кім ұтылса – бір жарты қойсын», – деген келісіммен қол

алысты.

Галифелі дәу сол қолын берді. Оң қолы протез ғой. Содан соң, дәу маған

Мырзагелдінің хатын ұстатты да:

− Ал, бала, қайқай, енді сенің жолыңды күтеміз, – деді.

− Ағатай, Жұма ауылы әлі алыс па? – деп сұрадым дәуден аман-есен құтылғаныма

ішімнен қуанып.

Дәу аспанға қарады. Жұма ауылы аспанда емес қой. Сӛйтсем, күнге қарағаны екен.

Күн – шаңқай түс шамасы.

− Күн бесінге таяғанда жетерсің, – деді дәу. – Тезірек қайт. Кӛрдің ғой. Бәстестік. Енді

сенің жолыңды күтіп отырамыз.

Қасапшыға мал қайғы, қара ешкіге жан қайғы.

Сайдың арғы бетіне ӛтіп, рельс жолға қайта түстім. Әлгінің «бесін» дегені кӛңілімді

қобалжытып кетті. Таңертең үйден шығып, Жұмаға бесінде жетсем, енді қайтарда

Жұмадан Молотовқа қашан жетпекшімін?

Кенет шпалдан–шпалға секіріп, жүгіре жӛнелдім. Қайтар жол қиын. Асықпасам қи - ы

-ын. Шпалдан-шпалға мен секіріп келе жатырмын ба десем, кӛзім түсіп кетіп еді,

Бурылтау да секеңдейді. Мен тоқтап едім, Бурылтау да тұра қалды.

Taraz.aiman@mail.ru.

Әй, Бурылтау, мені мазақтамасаңшы, мен сенің неңді алдым? Бауырыңда анам Айша,

әпкем Зиба туып еді. Олар саған еркелеп, тарғыл тастарында секіріп ӛсіп еді. Мені

жатырқағаның ба, немене... Ӛзің болсаң менің Тәңіртауымды тасалап тұрсың.

Тәңіртаудың басын бір кӛрсем шаршамас едім. Жұмадан Молотовқа қалай жетемін деп

уайым жемес едім. Әлгі бір қолы жоқ дәуден де қорықпас едім. О, Тәңіртау! Құдіретім

менің! Отаным менің! Бір кӛрінбедің ғой... Шпалдан-шпалға секіремін. Бурылтау да

секеңдейді. Менімен жарысып келе жатқан сияқты. Осы шойын жол Шолақтау деген

жерге дейін барады дейді. Мен кӛрген емеспін. Алтынды күрекпен күреп алады дейді.

Мен әлі кӛрген жоқпын...

Сол Шолақтауға ӛтіп кетсем қайтеді? Алтынды күрекпен күреп алады деседі. Маған

кӛп алтын не керек, бір уыс болса болды ғой. Бектӛбеде қалған Айшаға апарып берер

едім. Айшаның жыртық кӛйлегі жаңарар еді. Айшаға жамаулы кӛйлек кигізіп қойған

қандай антұрған заман?! Атаңа нәлет, қандай топас, кӛрсоқыр итсің?! Айшаға жамаулы

кӛйлек ки - гі - зі - і - іп!

Кіжінгенім сонша, келесі шпалға аяғым дәл түспей, бәтіңкемнің тұмсығы шпалдың

жақтауына тіреліп, етбетімнен құладым. Оңбай құладым. Мырзагелдінің хатын уыстап

жұмып алған жұдырығым жазылып кетіп, хат мыжылып, қара майға былғанды. Оң

қолымның шынтағына қиыршық құм жабысып, терісі сыдырылып, қанталап қалыпты. Оң

жақ жамбасыммен қулағанмын ғой, шалбарым да қара май.

Ӛмір деген атана нәлет қисық жолда бір сәт кӛзіне қарап жүрмесең, кӛрген күнін осы.

Шолақтаудың алтынында нем бар еді? Айдалада алтыны шашылып жатқан ол қандай

жер? Бекер шығар. Бірақ бекер болса, мына шойын жолды Шолақтауға дейін неге салған?

Ӛзі қақаған соғыстың кезі болса... Темір жол салып, шығынданып несі бар?

Әй, осы алтыны бары рас та шығар, темір жолдың қос рельсі жоғалып кеткен жерге

дейін кӛз салсам, алдымнан алтынның буы сияқты жалқын сары бір шұғыла елес береді.

Алтынның буы ағып жатыр. Телегей теңіз ағып жатыр. Сағым шығар дедім. Мұнша

теңіздің бәрі алтын болса, адамдар тұншығып ӛлмей ме...

Енді шпалдан шпалға секіргенді қойып, сылти басып келе жатқанымда, алдымнан бір

үйшік кӛрінді. Қауыншының шалашындай. Жақындап келсем, бір тақтайға «Жұма

стансасы» деп жазып қойыпты.

Шалаштың жанына барып, ішіне үңіліп едім, ӛлі екені белгісіз, тірі екені белгісіз біреу

серейіп жатыр екен. Егер бұл Жұма стансасы екені рас болса, шойын жолдың оң қол

жағында Жұма ауылы болуға тиіс қой. Маған Мырзагелді жездем солай түсіндірген.

Оң қол жаққа қарасам – жал-жал болып жатқан жалаңаш құм. Ӛліп қалған түйелер

сияқты. Бірақ ауыл кӛрінбейді. Ел жоқ!

Мына шалашта жатқан адамнан сұрасам ба екен. Ӛлі екені белгісіз, тірі екені белгісіз.

Жатысы жаман. Сау адам да осылай жата ма? Ұйықтап жатса, оятып алып, езім бәлеге

қалмайын. «Ұйықтап жатқан жолбарыстың құйрығын баспа» деген Айша. Айша айтса,

тегін айтпайды.

Осылай бір әрі-сәрі болып тұрғанымда, құм жаққа тағы да кӛзім түсіп кетіп еді, ӛркеш-

ӛркеш құмның арасынан ілмиіп түтін кӛрінгендей болды. «Рас па?» – деп кӛзімді уқалап,

Taraz.aiman@mail.ru.

тағы қарадым. Түтін! Әлгі Жұма ауылы сол ғой. Қуанып кеттім. Бірақ үйлері қайда? Ауыл

болған соң, үйлері болмай ма екен? Ол ауыл да мынандай шалаштардан құралған ба?

Жолдан шығып, ілмиген арық түтінді нысанаға алып, тартып отырдым. Қатқыл

шпалдарға, шағыл тасқа үйренген аяғым, сусыма құмға сүңгіп кетіп, былқ ете қалды.

Ұйыққа батқандай аяғым ауырлады. Ӛрмелеп құм тӛбеге де шықтым. Былтырғыдан

қалған жалғыз түп адыраспан балағынан кектеп келе жатыр екен.

Айналасын құм тӛбелер қоршаған ойпанда жадау-жадағай бес-алты үй кӛрінді. Әр

үйдің артында қамыспен, шеңгелмен қоршаған ашық қоралары бар. «Кӛк сиыр қай қорада

екен?» – деймін ішімнен. Кӛк сиыр кӛрінсе, сол үйді тұспалдап бармақшымын ғой.

Мырзагелді жездемнің туысқаны Рысбайдың үйі сол болады да.

Кӛк сиыр кӛрінбеді. Сойып жеп қойған ба? Әлде жайылымға кеткен бе? Бірақ айнала

тӛңіректе жайылып жүрген мал кӛрінбейді. Құмға сіңіп кетпесе. Құм ыңырсып жатыр.

Бұл не тұрыс? Күн болса еңкейіп барады. Мен кӛк сиырды жетектеп Молотовқа

жеткенше түн болады. Жолда бұзылған кӛпірді жӛндеп жатқандардың түрі әлгіндей.

Түстері суықтау. «Сенің қайтқаныңды күтеміз», – деп қалды. Бәстескен болды. Онысы

несі екен? Сиырды тартып алып жүрмес пе екен?

Ӛзі бес-алты үй. Бірін бірі білетін шығар. Рысбайдың үйі қайсы десем, айтатын шығар.

Тӛбеден сырғанап тӛмен түстім. Алдымнан иттер шығып бәле бола ма десем, иттері

сәлемдесуді білмей ме, үрген де жоқ.

Жақындай беріп, байқадым: орта тұстағы үйдің күңгей жағында, үш-тӛрт адам

күншуақтап отыр екен.

Кӛктен салбырап түскендей болсам керек, бәрі маған сұқтана қарап қалыпты. Ӛңдері

аш бит сорғандай жүдеу. Киім – бастары да мәз емес. Біреу тіпті тері шалбардың жүнін

сыртына қарата киіп алыпты. Бір кемпір кӛзін сығырайтып, ескі кӛйлектің битін қарап

отыр.

Дауыстап тұрып-ақ сәлемдестім. Дауыстап сәлем бергенімді ерсі кӛргендей ежірейісе

қалды. Қайдан білейін? Айша айтқан: кісімен сәлемдескенде жамандар құсап үніңді

кӛтіңнің астынан шығармай, басыңды кӛтеріп, жӛндеп амандас, – деп.

Тері шалбардың жүнін сыртына қарата киген сіліңгір қара (Мырзагелді жездеме ұқсай

ма), бірдеңені сезгендей:

− Шаруаңды айт. Қайдан жүрсің? – деді салған жерден.

Сәлем жоқ, ай-шай жоқ. Мені күнде кӛріп жүргендей.

Сәлеміне қарай жауабы. Үндеместен қолына Мырзагелді жездемнің хатын ұстата

салдым.

Әуелі хаттың сиқына кӛз салды. Мыж-мыж, май-май ғой. Дегенмен оған керегі жазуы

ғой, хатты оқи бастады. Қайталап оқыды. Басқалар оның аузын аңдып отыр. Тері

Taraz.aiman@mail.ru.

шалбарлы шын қырсық екен, Мырзагелді жездемнің хатымен кӛтін сүрткендей ишара

жасап, жанындағы қоқысқа тастай салды.

«Кӛрдің бе?» – дегендей маған ежірейе қалды. Мұндай қорлыққа шыдай алмай,

боқтағым келіп тұрды да, дегенмен бір ауыз сӛзін естігім келіп:

− Рысбай сенсің бе? – дедім. Әдейі «сен» деп.

− Менмін, твою мать! – деді.

− Мені Мырзагелді жіберді, не деп айтып барайын?

− Кӛк сиырды қыстай мен бағып шығамын. Қанша шығын шығарып. Енді туайын деп

тұрғанда, соның кӛтіне сағат сайын қарап, қашан туар екен деп отырғанда, шиеттей бала-

шаға, мына кемпір-шал, аузымыз аққа қашан тиер екен деп отырғанда... А? Сені соншама

жерден сандалтып, сиырға жұмсаған дәл Мырзагелдінің әкесінің аузын!.. Соның

жұмсағанына құлақ кесті құлдай болып жүре берген дәл сенің бас терінді!.. Дәл осыны

айнытпай айтып бар!

О баста ӛзім боқтағым келіп аузым қышып еді, енді кезегі келгенде, аузыма сӛз

түссеші. Ызаға булығып не айтарымды білмей, мелшиіп тұрып-тұрып:

− О, бля! – дедім. Бар бітіргенім сол болды.

Бұрылдым да жүре бердім.

Шойын жолға қайта шығып, күншығысқа қарай беталып тұрып, артыма бұрылып

қарап едім, күн намаздыгерге таяп қалған сияқты кӛрінді. Екі ӛкпемді қолыма алып,

шпалдан шпалға секіріп, секеңдеп келемін. Үнім бітіп, тамағым кеуіп, тілім таңдайыма

жабысып қалды. Әлгі тері шалбарды теріс киген дуайпат тым болмаса, бір жұтым су да

бермеді-ау.

Не керек, Күн ұясына қонуға қамшы сабындай қалғанда су жұлып кеткен кӛпірге де

жеттім-ау.

Адамдар әлі қыбыр-қыбыр жұмыс істеп жатыр. Кӛпірді тез қалпына келтіру ӛте қажет

шығар. Әйтпесе, осы уақытқа дейін тынбайтын неткен жұмыс.

Протез қолды дәу уәдесінде тұрды. Мені зарыға күтіп отырғандай, тіпті Құдайдан

тілеуімді тілеп, сағынып қалғандай пейіл танытты. Жетегімде сиыр жоқ екенін кӛре тұра:

− Не болды? – деді.

Мен осылай да осылай дедім.

Дәу:

− Бақтай, уа Бақтай! – деп бар даусымен барқырап қоя берді.

Бақтай келді.

Taraz.aiman@mail.ru.

− Мен жеңдім! – деді Дәу. – Бала құр қол қайтты.

− Сүйінші сұрайсың ба?

− Әкел поллитр!

Бақтай вагон – үйшікке қарай кетті.

Мен жүрейін деп едім, Дәу гүрр етті:

− Әй, бала, тоқта. Ӛзің ӛлейін деп қалыпсың ғой. Әлгі найсап нәр татырмаған сияқты

ғой. Бақтай келсін, ауқаттанып ал. Барған соң Мырзагелді жездең сенің басыңнан сипай

қоймас. Сиырсыз қайтқаның да оңды болды. Біз сойып жеп қоятын едік. Жездеңе сол

сауап болар еді.

Бақтай келді. Дәу жұмысшылардың бәрін шақырды. Ӛздері арақ ішті. Мені балыққа

тойдырды.

− Кешегі тасқыннан кейін қайранда қалған балық, – деді Дәу менің қомағайлана

жегеніме қарап. – Абайла, тамағыңа қылқан кетіп қалмасын.

«Поллитрлер» бірінен соң бірі кетіп жатты. Мен қайтайын десем, Дәу жібермейді.

− Інішек, әлі-ақ адам боласың, – деді мені мойнымнан құшақтап. – Шолақтау деген зор

қала болады. Оның қасында Мәскеу далада қалады. Сонда сен кел Шолақтауға...

Дәу адамның мас болғаны қызық. Кӛңілі тез босағыш. Кӛзі жасаурап:

− Мен де сендей жездемнің қолында жүріп оқып едім, атаңа нәлет соғыс...

Артынша әнге басты:

Аха - хау, сұр - желгенше,

Ха - хау, сұр - желгенше,

Хош боп тұр, хош есен бол

Кӛз кӛргенше - а - а - ай.

− Ағатай, мен қайтайын, түн боп кетті, – деймін жалынып.

− Кетпейсің, осында қонасың. Жұмысшы боласың. Қой сол Мырзагелдіні... Егер ол

ұрысса, маған кел. Мені Шолақтаудан табасың. Протез қолды Дәу аға десең бәрі таниды!

Кел!

Қапсыра құшақтап, бауырына басты.

− Ал, айда! Бар енді! Бар деймін! – деп ұрысты.

Зыта жӛнелдім.

Taraz.aiman@mail.ru.

Қараңғы түнде шпалдан шпалға дәл секіре алмай кібіртіктеп қаламын. Мырзагелді

жездеме не деп барамын? Рысбай туысқанының айтқанын дәлме-дәл, сӛзбе-сӛз айтамын

ба, неғыламын?

Шпалдан шпалға секеңдеп келемін. Бурылтау секеңдемейді, қарауытады. Оның

орнына Бурылтаудың тӛбесінен тӛнген жартыкеш Ай менімен жарысып келеді.

Әкесіз жетімге, қасында Айшасы жоқ жалғыз оғланға жар болғысы келді ме, кім

білсін, сол жартыкеш Ай, менің жарым-жарты кӛңілімдей жартыкеш Ай, маған жол

кӛрсетіп, ілестірді де отырды.

Протез қолды Дәуді қайтып кӛре алмадым. Бірақ Шолақтау қаласы кейін Қаратау

қаласы атанғанда талай рет бардым. «Қара маржан» деген романды сонда жаздым. Дәу

кӛкемді кӛрмедім. Тірі жүрсе Құдай саулығын берсін, о дүниелік болса Құдай иманын

салауат қылсын...

Құлағымның сырғалығы шым ете қалды. Шошып кетіп, жалт қарасам директордың ӛзі

екен. Ұрады-ау деп қорқып едім, жүзі жылы екен. Күлімсірейді. Күлімсірегенде

мұрнының астындағы бармақтай мұрт жайы - ы - лы - ы - ып бара жатты.

Партаның астына тығып оқып отырған кітабымды суырып алды. Жасырып

үлгермедім.

Дауыстап:

− «Қазына аралы», – деді.

Бүкіл класс естіді.

Асан жынды:

− Ол оңбаған! Сабақ оқымай, ылғи да бӛтен кітап оқып отырады, – деп айқайлады.

Директор оны құптамай:

− Жап аузыңды! – деді.

Кітапты ұстаған қалпы:

− Менің кабинетіме кел, – деді де кластан шығып кетті. Басыма түрлі ой келді.

Интернаттан шығарып жіберсе қайтемін дедім. Шығара қоймас. Мырзагелді жездем бар

ғой, шығарта қоймас дедім. Бұл уайым менімен бірге жаралған. Әкем «халық жауы»

болып кеткелі бері осы. Не болса – сол уайым.

Бармасқа лаж жоқ. Бір-бір басып, аяқты басқан сайын түрлі уайым араласып,

директордың кабинетіне де жеттім-ау.

Кабинеттің есігін болар-болмас, саусағым тиер-тимес тықылдатамын. Сонда да есітіп

қойды:

− Kip, – деді директор. Басым салбырап тұрса керек.

Taraz.aiman@mail.ru.

− Кӛтер басыңды, – деді.

Директорымыздың аты-жӛні Досмырза Нұрпейісов. Аласа бойлы, ашаң жүзді,

қартаңдау кісі еді.

− Сабақ үстінде кӛркем кітап оқығанды қой. Ал сабақтан бос уақытта қанша оқысаң да

ӛз еркің.

− Мақұл, ағай...

− Сен Мұхтар Әуезов деген жазушыны білесің бе?

− Білемін.

− Қандай шығармаларын оқыдың?

− Ы - ы - ы, «Таңғы сарын»...

Директор «Қазына аралы» деген кітабымды қайтарып берді.

− Бұл да жақсы кітап. Ал нағыз қазына мынада, – деп тағы бір кітап ұсынды. – Осыны

оқы. Бірақ бүлдірмей, жыртпай қайтып әкел.

Сұрша матамен қапталған кітап мұқабасына қарап едім: «Мұхтар Әуезов. Абай» деп

алтын әріппен жазып қойыпты.

Ішім біртүрлі жылып сала берді.

Сабақтан соң Мырзагелді жездем айтты:

− Қой қорада тұрып қалды. Күн жылыды ғой. Бүргеннің, изеннің басы жібіді. Кешке

дейін жайып кел, – деді.

Директор ағай берген кітапты қойныма тығып алып, қойды айдап ауылдың сыртына

шықтым. Даланың оты былбырап тұр екен. Қар мүлде еріп те кетпей, не сіресіп жатып та

алмай, жантәсілім алдында қатқақтан жіпсікке ауысқан шақ. Бӛртпе жусан, күрдек бүрген,

қызыл изен, тіпті киіздей ажырыққа дейін жұмсарып, пейілденіп, мал тұрмақ, адам да

жегісі келгендей, тәбет тартып тұр. Жездемнің қойлары пысқырынып, жерден бас алмай,

сол мол отқа кенелді де қалды. Күн жылымықтау болған соң, мақталы күпайкемді шешіп

алып, бүктеп астыма тӛсеп, кітап оқуға кірістім. Бұл түс ауа мезгіл сияқты еді, басымды

кӛтеріп бір қарасам, күн ұясына қонайын деп қалған екен. Қойлар шашыраңқырап кетіпті.

Шеткейде тұмса кӛк тоқты мекіреніп, оттамай тұр. Кӛзі мӛлиіп кетіпті. Не болды деп

барсам, туып қалған екен.

Қозысы шуына оралып ӛлі - і - іп қалыпты...

Жаңа ғана қазына аралын қыдырып, ӛмірімде кӛрмеген рахатқа батып, бӛтен бір ӛлке,

ӛзге дүние, ғажайып ғұмыр кешіп отыр едім. Әр істі Құдай қылат та, лезде үрей әлеміне

тап болып, шошып кеттім:

«Жездеме не бетімді айтамын?»

Taraz.aiman@mail.ru.

Басқа барар жерім, басар тауым жоқ, салым суға кетіп, бір қолымда-ӛлген қозы, бір

қолымда-асыл кітап, жездемнің үйіне қойды айдап қайтып келдім.

Жездем ӛлген қозыны ары аударып, бері аударып қарап тұрып, қораға лақтырып

жіберді.

− Бүлдірмей елтірісін сыпыр! – деді. Қолымдағы кітапты жұлып алды. Мұқабасын,

ішін ашып кӛрді. Содан соң маған сыбырлап:

− Әй, бұл кісі атылып кеткен жоқ па еді? – деді. Онысын мен қайдан білейін?

− Кім берді, кімнен алдың?

Шынымды айттым.

− Апыр - ай, о... – деді.

Ұрсарын да білмеді, ұрыспасын да білмеді.

1945 жыл еді, наурыз айы еді.

ҚАРАШАЙ ҚАМБАШЬІ

Ауылдары жақындар демалыс күні үйлеріне қайтып кетті. Жетітӛбеге, Қаракемерге,

Қыршындыға, Шоқайға.

Бұл атырапта онжылдық бір-ақ мектеп бар. Ол осы Молотов мектебі. Жанында жатын

орын беретін, тамақ беретін интернаты болған соң, жан-жақтан келіп оқитындар кӛп.

Соғыстың қаһар шашып тұрған шағында балалар білімнен, оқудан қалмасын деп

ертеңнің қамын ойлаған ӛкімет те оңай емес. Қансырап жатса да интернат ашып, біз

сияқтыларды, тіпті ауқаттылардың балаларын да асырайды.

Бәлкім, ӛкімет ӛзін қарыздар санайтын шығар. Мысалы, менің әкемді алды.

Жазықсыздан жазықсыз. Мұртазаны Сібірге апарып жоқ қылды. Басқалардың әкелерін,

ағаларын қып-қызыл ажалдың аран ауызына мың-мыңдап айдап салды. Әлі толастар емес.

Рас, жеңіс жақын деседі, кім біледі...

Интернат – бұрынғы мешіттің үйі. Бұған да шүкір. Біздің Мыңбұлақта әп-әдемі

мешітті қолдан қиратты. Ал мынау болса, аман қалған. Одан ӛкімет не зиян шекті?

Интернат болуға жарап тұр. Сол бұрынғы мешіттің ішінде мен жападан - жалғызбын.

Мырзагелді жездемнің үйінде, Зиба әпкемнің қасында жатсам да болады. Бірақ жездем

айтты:

− Бүгін интернатта жатып шығасың. Жалғызбын деп қорықпа. Сен батырсың ғой, –

деп қоттитып қойды. – Бауыржанның інісісің ғой. Момышұлын білесің бе?

Әрине, білемін. Ӛзін де кӛргенмін. «Бауыржанның інісісі.», «Батырсың» деген соң

амал жоқ, батыр болуға тырысасың. Қыстың күні. Түн суық. Балалардың бәрі ауылдарына

кеткен соң, бүгін пеш те жағылмаған, қазан да кӛтерілмеген.

Taraz.aiman@mail.ru.

Жалғыз ӛзім. Не кӛп – жамылғы кӛп. Жанымда жататын балалардың жалаң қабат

одеялдарын сыпырып алып, үстіме қабат-қабат жамылдым. Рахат.

Жатырмын. Ұйқым келмейді. Елегізи беремін. Жездем мені неге мұнда жалғыз

жатқызды деп қоямын. Енді-енді пайымдай бастағандаймын. Кӛрші бӛлмеде қамба бар.

Склад. Оның ішінде не жоқ дейсің. Ет те бар, балық та бар, пірәндік те бар, ұн да бар...

Әсіресе пірәндік жегім келеді. Шіркін, қазір қамбаны ашып, пірәндіктің үш-тӛртеуін,

кӛп емес, үш-тӛртеуін ғана алып, мына жылы одеялдардың астында кеміріп жатар ма едім.

Аспаз қатын бізге бір-біреуден беруші еді. Тастай қатты, кеміресің.

Бірақ қамбаның аузында баланың басындай қара құлып тұр. Оның кілті Хасан

Ӛзденовтың қалтасында. Қарашай кісі. Бойы теректей, кӛздері шұңқырда жатқандай сұп-

суық. Мұрты аузына түсіп, екі миығы шалғыдай салбырап тұрады. Мұрны қоңқақ.

Мұрнының астындағы мұрты ылғи суланып тұрады. Үстінде ескі қара шекпені бар. Оны

күмістелген жіңішке белдікпен буынып алады. Екі омырауы қатар-қатар оқшантай.

Басында кӛбе қозының жүндес бұйра терісінен домбаздалған бӛркін милығына дейін

басып киеді.

Қамбаның кілтін сол ұстайды. Осы менің де қамбашы болғым келеді. Содан артық,

жұмыс жоқ па деймін. Біздің Мыңбұлақта ғой қамбаның кілтін ақсақ Оспаналы кӛкем

ұстайды. Рахат. Енді мына екі-үш қадам жердегі қамбаның ішіндегі пірәндік кӛкейімді

тесіп жатыр. Кілті менде болса...

Қыбыр еткен жан жоқ. Жалғыз ӛзім. Әлденелер кӛзіме елестей береді. Кӛзім жұмулы.

Сонда да интернаттың қуыс-қуысын, бӛлмелерді әлдекімдер кезіп жүрген сияқты. Әлдене

ыңырсығандай, балаша жылағандай болады. Жүрегім суылдайды. Сӛйтсем, уілдеп жылап

жатқан пештің қуыры екен. Аспаз қатын пештің аузындағы темір қақпақты жаппай кеткен

шығар. Уілдейді. Сірә, далада жел соғып тұр-ау, уілдейді.

Пеш қой деп ӛзімді-ӛзім жұбатып, жігерленген боламын.

Ӛзіңді-ӛзің, жұбатпасаң, ӛзіңді ӛзін жылытпасаң, сені кім жұбатады, кім жылытады?

Сӛйтіп жатып қалай ұйықтап кеткенімді білмеймін. Түсіме ақ кӛбелек, теңбіл кӛбелек

кіреді. Жалбыз бұлақ екен деймін. Терең сай. Белуардан келетін жасыл шалғын.

Бүлкілдеп, бұрқ-бұрқ қайнап жатқан мӛлдір бұлақ. Мыңбұлақтың бір бұлағы. Күміс су.

Іше беремін, іше беремін. Шӛлім, сірә, қанбайды. Неге деймін? Сусамыр болып кеткенмін

бе деймін? Күндіз аспаз қатын Әпуза тұзды балық бергенін ұмытып кеткендеймін.

Ыстықтан жанып барамын. Неге сонша ыстық? Интернат, ақ мешіт ӛртеніп жатыр

екен деймін. Ақ киімді адамдар су сеуіп ӛшіріп жатыр екен деймін. Мені құтқармақшы

екен деймін. Үстімдегі үш қабат одеялды аударып тастайын десем, әл-дәрменім жоқ.

Қабат-қабат одеялдар жанып жатыр. Сыпырып тастауға барымды салып тырысамын,

болмайды. Атасына нәлет! Әжептеуір күш-қуатым бар сияқты еді, қабат-қабат

жамылғыны жұлқып тастауға шамам неге келмей қалды? Тұншығып, дем ала алмай,

жаным шырылдап шыға жаздағандай. Әлдекімдер ӛртенген үйді сақыр-сұқыр құлатып

жатқандай. Әлде қамбаның қара құлыбы ма? Білмеймін. Ақ мешіттің қабырғасы

қопарылып үстіме құлап келе жатқандай. Жан дәрменде бар даусыммен айқайлап

жіберсем керек. Ӛлгенде әрең одеялдарды жұлқып тастап, үһ деп оянып кеттім. Тірі

екенмін ғой деп, біртүрлі қуанып қалдым.

Taraz.aiman@mail.ru.

Сӛйтсем... Кӛзімді ашсам... Алдымда қап-қара диюдай болып ӛңкиген біреу тұр.

Қорыққаннан, үрейден үнім шықпай қалды-ау деймін. Әлгі дәу қимылдап:

− Жасшық, қорықма, – дейді. – Ма былай қышқырма.

Енді таныдым. Қамбашы Хасан Ӛзденов екен.

Түн ішінде неғып жүр? Әлде қамбасын қорып жүр ме? Түсінбеймін. Басымды кӛтеріп

қарасам, қолында дорбасы бар сияқты. Томпайып тұр.

− Жасшық, ма былай, сен мені кӛрдім деп айтма. Мырзагелдіге де, ешқандай инсанға

да айтма. Мақұл мы? Мен, жасшық, саға пряник, конфет береман.

Сыбырлап, аузын басып сӛйлейді.

− Аз ғана ет, ұн алдым. Ӛзің білер, менде жасшықлар кӛп. Құрлық балалар аш отыра,

ӛледі ғой. Аз ғана алдым. Сен, жасшық, еш инсанға айтма. Оллахи-биллахи, саға Алла

саулық берсін деп тілейман. Айтма.

Мырзагелді жездем бір мәрте мені қарашай қамбашыны шақырып кел деп үйіне

жұмсаған. Үйін сонда кӛрдім. Үйі колхоздағы бір жаныстың мал қорасында екен. Есімде

қалғаны: кір-қожалақ, үстінде лыпасы жоқ шүпірлеген жас балалар ыңырсып, үрпиісіп

отырған. Терезесі жоқ үй қап-қараңғы екен.

Тынысым тарылып:

− Сізді завинтернат шақырып жатыр, – деп үйінен тез шығып, ата кеп жӛнелгенмін.

Апыр-ай, адамдар да осылай ӛмір сүреді екен-ау деп түңілгенмін.

Біздің қорлық кӛрдік, арыдық, ашықтық деп елден кӛше жӛнелгеніміз Құдайға асылық

болған ба, қалай...

Енді мына еңгезердей кісі маған тәуелді болып, жалынып-жалбарынып, оллахи-

биллахи деп тұрғаны ешбір қисынға келмейтін ебедейсіз іс болды. Ӛлердегі сӛзін айтып,

жалынышты болғанша, ӛңкиіп келіп, бассалып буындырып ӛлтіре салса қайтер едім. Кӛз

алдымда сондағы бір кӛргенім: лас малқора, қап-қараңғы үңгір, иісі әлем сасып, жидіп

кеткен үй; ондағы аш-жалаңаш, ыңырсыған жас балалар... Әкесі ғой, амалсыздан ӛз

қамбасына ӛзі түн жамылып келіп, ұрлыққа түскені сол қу тіршілік, ӛлместің қамы шығар.

Бармақтай баланың алдында бас иіп, қолын кеудесіне қойып, үйелмендей болып ӛңкиіп

тұр. Мырзагелді жездем мені мұнда неге жатқызғанын енді шамалағандаймын. Күдігі бар

екен ғой.

Ендеше, мен, жездем сӛйтіп тапсырған істі неге адал атқармаймын? Айтамын, әрине.

Қазір тұра салып, ойбайды саламын. Жездем маған сенді ғой. Сенді. Осы уақытқа дейін

оны алдап кӛрген емеспін. Талай сынынан ӛткенмін. Менің сұғанақ, сұқит емес екеніме

кӛзі жеткен. Енді алдасам, біліп қойса, ӛлім емес пе? Оның үстіне мына дәу қарашай

маған пірәнік беріп, ауызбастырықпен алдамақшы. Қазір орнымнан тұрып, далаға шығып,

айқай саламын.

Дәу қарашай Хасан Ӛзденов сот алдында тұрғандай, маған арыз-мұңын айтып,

әлденелерді түсіндірмекші.

Taraz.aiman@mail.ru.

Түсінгенім: бұлар Кавказ деген жаннаты жерде тұрған. Соғыс болған, фашистер

келген. Артынша фашистер жеңілген. Дұры – ес. Бірақ ӛкімет мұздай қаруланған әскер

жіберіп, бұларды бір түнде вагонға тиеп, Қазақстанға әкеліп тастаған. Қазақтарға рахмет.

Туысқан халық екен. Қазақтар болмағанда бұлар түгел, тып-типыл қырылып қалатын

екен. Рас, қазақтардың ӛздері де аш-жалаңаш. Бірақ ӛз Отанында, ӛз елі, ӛз жерінде

отырғандықтан олар қарашайлар сияқты міскін емес. Сонда мен ойлаймын: қазақтарда да

еріксіз елінен кеткен бар. Мысалы, мына мен. Нем бар айдаладағы Молотовта. Жүрмеймін

бе, Мыңбұлақта шалқақ басып. Бірақ біз де бір түнде кӛше жӛнелдік. Сәли атамның есек

арбасымен. Тау асып, тас басып. Тәңіртау кӛрінбей қалды. Тәңіртау таяныш сияқты еді.

Оның аспан тіреген қарлы шыңдарын кӛргенде бойыма ерекше күш-қуат ӛзінен-ӛзі келіп

құйылатын. Сонда мен ӛте күшті едім. Бір қапшық бидайды Боранды элеваторының

зәулім биік тӛбесіне сатымен кӛтеріп шыға беретінмін. Ӛз илеуінде құмырсқа да күшті.

Ӛзінен екі-үш есе үлкен дәнді ӛңгеріп алып кете береді. Мен де сол құмырсқадай ӛлермен,

қайсар едім. Енді...

Енді мен қарашай қамбашы Хасан Ӛзденовпен тағдырлас екенімді сезгендеймін. Ол

сӛйлеп тұр. Мен осыны ойладым. Далаға жүгіріп шығып, айқай салайын деген райдан

қайтқан сияқтымын. Неге екенін толайым біліп жатқан жоқпын.

Әкемдей кісі аяғыма жығылып тұр. Әкем есіме түсті. Сібірдің адам айтқысыз

суығында аш-жалаңаш жүріп, ажалы жетті-ау деймін. Бірақ неге аш? Айша айтатын: әкең

ӛте тақуа кісі еді. Біздің жіберген посылкамызды жанындағы кісілерге үлестіріп береді

екен. Әкең аштан ӛлген жоқ. Құсалықтан, сендерді, сені, Құрмашты, Батырханды ойлай-

ойлай, панасыз үрпек балапандар не болады, енді қайтіп күн кӛреді деп, сарыуайымнан

сарғайып ӛлді дейтін. Әрі намыстан, қарадай жаладан ӛлді. Әкең ӛте намысшыл еді. Ақ

жүріп, адал ӛмір сүрген адамға сен жаусың, сен шпионсың, сен рысқұлшинасың деген

жалмауыздай жалаға қарсы тұра алмай, ақ екенін дәлелдей алмай, дәлелдесе де, жаналғыш

әзірейілдер оны түсінгісі келмегеніне күйініп ӛлді дер еді.

Мына қамбашы қарашай Хасан Ӛзденов те, ӛзінің ӛкіметке жау емес екендігін

түсіндіре алмай жер аударылған. Бірақ бұл менің әкем Мұртазадай емес, әйтеуір ӛлмеуге

тырысады. Сол үшін түн жамылып, тірмізік тарамысты кӛк қасқырдай қасарысып жем

іздейді. Тірі қалуға, аш бӛлтіріктерін қырып алмауға әрекет жасап, кӛп емес, аз-мұз ғана

тамақ тапқаны да айып па? Ал аштан қырылып қалса, ол айып емес пе? Құдай оны құп

кӛре ме, жоқ па?

Соны ойлап жатырмын... Пірәнік жегім келмей қалды.

ҚАЛАЙЫ ҚАСЫҚ

Аспаз қатын Әпуза бүгін де түскі тамаққа килька сорпа пісіріпті. Шілденің шыңғырған

ыстығында құдық басына үймелеген қой сияқты, есіктен таласа-тармаса асханаға кірдік.

Мектептен қайтқан бетіміз. Ұзыннан-ұзақ үстелдің екі жағына қаз-қатар отырып,

қалайы табақшадағы килька сорпаға қалайы қасықты сақыр-сұқыр салдық дейсің.

Бұл бір ерекше симфония.

Кильканың сорпасы ащы. Қара нанмен соғып алсаң, кәдімгідей тамақ. Артынша

шӛлдеп, суды іше бересің, іше бересің...

Taraz.aiman@mail.ru.

Килька деген шынашақтай балық. Ӛзін тұзға бӛктіріп қояды екен. Әйтпесе, сасып

кетеді. Сорпа содан ащы.

Менің қарсыма Сейсен деген шолжаңдау, сидаң бала отырып қалған екен. Ол

сорпасын ішпей, кильканың ӛзін сүзіп алып, аузына салды да, ашырқанып, тыжырынып,

менің табағыма түкіріп кеп жіберді, қарабасқыр.

Түкірсе басқа жер жетпей ме? Қасқой ғой. Әрі тоқ. Тӛсегінің бас жағында,

жастығының астында бір қалта жүгері талқаны, жүгері наны бар. Ауылынан алып келеді.

Ауылы алыс та емес. Жетітӛбеде. Кесірленіп кильканы жемейтіні сол. Жемесе жемесін.

Ал менің табағыма түкіріп жіберетін не жӛні бар?

Атасына нәлет! Мұндай ұзынтұра тәйтік тұрмақ, Тасбеттен де қайтпаған басым, бұл

қорлыққа қалай шыдаймын?! Менің ішіп отырған асыма мұндай сойдақ. тұрмақ,

Мыңбұлақтағы Тасбет те түкіріп кӛрген емес.

Қалайы қасықпен қақ маңдайдан періп кеп жібердім. Қалай шапшаң қимылдағанымды

ӛзім де білмеймін. Бәлкім, ұрайын деген ниетім де жоқ шығар. Оқыс қимыл.

Маңдайынан қан бұрқ ете қалды. Қалайы қасықтың да қауқары мұншама күшті болады

екен-ау. Қарасаң жеп-жеңіл сияқты. Майысқақ. Мен ұрғаннан сабы майысып, басы

қисайып қалды.

Сонша қатты тиетінін қайдан білейін. Бұрын сонау Мыңбұлақта мұндай қасық

болмаушы еді. Ағаш қасық болатын. Кәдімгі қара ағаштан, таудағы қызыл қайыңнан,

аршадан Нәметқұл кӛкем ағаш қасық шабатын. Неше түрін жасайтын. Сүйір қасық,

дӛңгелек қасық, сопақ қасық... Табақты да, тараны да, күбіні де аршадан жасайтын. Ондай

қасықпен ішкен ас быламықта болса, ӛте дәмді сияқты кӛрінуші еді. Біздің қатықсыз қара

кӛжемізге арша қасық, ағаш табақ ерекше дәм бітіріп, ӛзінің шырынын шығарып, май

орнына қатық болатын сияқты еді.

Енді қалайы қасық дегенді де, қалайы табақ дегенді де кӛрдік. Онымен ішкен тамақ

кермек татитын, таты бар болар. Ӛкімет қасықты ағаштан, кәдімгі жерден нәр алатын

ағаштан жасауды білмей ме, немене... Ағаш қасық болғанда мына шолжаң Сейсеннің

маңдайы жарылмайтын еді. Енді не болды?

Сейсен алақанымен маңдайын баса қалды. Алақаны қан-қан болып шыға келді.

− Ойбай! – деп бақырып жіберді. – Ӛлдім, ойбай, ӛлтірді мына кісі ӛлтіріп, елінен

қашқан қаңғыбас!

Қалайы қасықтар мен қалайы табақшалардың әлгі сақыр-сұқыры тына қалды. Мені

«адам ӛлтіріп елінен қашқан қаңғыбас» дегені балалардың бәрін үркітіп жібергендей, бәрі

де қасқыр кӛрген қойдай үйіріліп, үрпиісе қалыпты.

«Адам ӛлтірген» дегені несі? Қашан ӛлтіріппін? Сӛйтсем, ел құлағы елу деген, баяғы

Тасбетті бесақа айырмен ұра жаздағаным бұл жаққа да жеткен екен ғой. Тау асып, тас

басып. Сонау Мыңбұлақтағы қырман басынан Жаманат жатпайды екен ғой. Сонда дап-

дардай кісіге кіп-кішкентай болып айыр ала жүгіргенім бекер-ақ болған екен де. Бірақ...

бірақ ол менің Анамды қорлады ғой. Дүн-дүниедегі ең асылымды, ең сүйкімді, ең

қимасымды жермен-жексен етіп жәбірледі ғой. Менің жаным – Анамның жаны ғой.

Taraz.aiman@mail.ru.

Әйтпесе мен қайдан жаралдым?! Одан менің не аянарым бар? Сондықтан ғой... Оны мына

балаларға қалай, кәйтсем түсіндіре аламын?

Енді Жетітӛбеден келген балалар: Жұман, Жапар дегендер оқыранып шыға келді.

Жабылып мені түйгіштей бастады. Шамам келгенше, мен де қарсыласып-ақ жатырмын.

− Ӛзі сияқты қасықпен ұр!

− Қасықпен ұрған қандай екен!

− Бастан ұр, бастан ұр!

− Басын жар!

Жабылып жатыр. Ұрып жатыр. Неге екенін білмеймін, басым қанамаған сияқты.

Соншалықты қатты да тиіп жатпаған сияқты. Әлде де ет қызу ма екен.

Кім біледі, менің басым Сейсеннің басынан гӛрі қаттырақ шығар. Тумай жатып не

кӛрмеген бас. Тасбеттердің қамшысы да тиген. Піскен шығар. Тауға да, тасқа да соғылған

ғой. Соғылған. Соғылға - а - ан.

Олар жабылып қанша ұрса да қан шықпады. Бірақ ӛзімнен үлкен Жапар жұдырықпен

мұрнымнан ұрғанда ғана, танауымнан жып-жылы бірдеңе жылжып аққандай болды. Бірақ

оны сүртіп кӛруге шамам келмейді. Қолым бос емес. Қолым қимылда. Мен де ұрып

жатырмын. Байқаймын, біреу кӛзін басып қалды. Біреу мұрнын сипап тұр...

Әлде мұнша жанқиярлықпен қарсыласқаным бекер болды ма. Кӛптің аты кӛп қой. Кӛп

қорқытады, терең батырады. Бұл жалғанда жападан-жалғыз қалғанымды сонда тұңғыш

рет сездім-ау деймін. Сонда мен ӛз бауырларым Дүйсенбайды, Қорғанбайды, Ӛсерді,

Қуанышбайды, Аманбайды, Әділді,тіпті «арам» да болса Жолдасбекті іздедім. Шіркін,

қазір қасымда Айша болса... Бӛлтірігін қорғаған құртқа-қасқырдай мыналардың тас-

талқанын шығарар еді-ау! Айша алыста. Анасы мен баласы мәңгі бірге жүрмек жоқ

кӛрінеді. Енді ӛз күніңді ӛзің кӛр деген шығар. Сәли, Қали, Бӛпетай, Сатай

нағашыларының жанында қалып қойды ғой. Құрмаш та, Батырхан да.

Бұл қырғын немен бітерін кім біледі, асхананың есігі ашылып, тәрбиеші Зүбаржат

апай кіріп келді. Бәріміз аңтарылып тұрып қалдық. Тұрып емес, тынып қалдық. Қалайы

қасықтар мен қалайы табақтарға еркін жабылған шыбындардың ғана ызыңы естіледі.

Шыбындар тұзды килькаларды ашырқанбайтын кӛрінеді. Құнжыңдасып-ақ жатыр.

Зүбаржат апайымыз асханадағы кӛріністен тілі байланып, сӛйлей алмай қалған тәрізді.

Тұтығыңқырап барып:

− Нинди қаһар сұққан бұларны? – деп даусы шіңкілдеңкіреп шықты. Кухня жақтағы

тамақ үлестіретін тесіктен аспаз қатын Әпуза басын шығарып:

− Тоқ қой, тоқтықтан есірігі жатыр, – деді жайбарақат. Тәрбиеші апай табақтан

тӛгілген кильканы кӛріп:

− Исиртә бұл килькалар, исиртә, – деп бәрімізді жағалай кӛкшіл кӛздерімен шолып

шықты да, Сейсеннің маңдайынан қанды кӛріп, шошып кетті:

Taraz.aiman@mail.ru.

− И - и, малай, кем сини шұлай сұққан?

Сейсен кемсеңдеп, мені қан-қан саусағымен нұсқап:

− Мынау оңбаған қаңғыбас, – деді.

Кӛкшіл кӛздер енді маған сұқтанды. Ӛзі кіп-кішкентай бір уыс кісі, бірақ одан

балалардың бәрі қорқады. Ӛйткені ол директордың әйелі. Досмырза директордың. Бұйрық

та, әйтпесе Досмырза сынды келісті кісі де осындай шәушиген әйел ала ма? Сӛйте тұра,

осы әйелден зіңгіттей-зіңгіттей үш ұл сүйіп отыр.

Зүбаржат апай ұрысарын да білмей, ұрыспасын да білмей, дағдарып қалған сияқты.

− Ии, син мұңлық, шұндимы? – деді. Одан соң аспаз әйелден:

− Шұл малайының жизнәйы қайда? Аңа айтырға кирәк, – деді.

− Жездесі қалаға кеткен. Интернатқа азық-түлік алып келемін деген, – деп керги жауап

берді аспаз қатын. «Жизнәй» деп тұрғаны Мырзагелді. «Жезде» дегені.

Сонымен, Зүбаржат апай Сейсеннің маңдайын жуып, жарасына йод жағып, үлдірекпен

таңып тастады. Мені ілестіріп, Мырзагелдінің үйіне алып барды.

Темір тӛсектің үстінде, баяғы сол цигейка жағалы сұр пальтосын жамылып, Зиба

әпкем отыр екен. Біз кіріп барғанда, танадай кӛздері жалт етіп, күлімсірей қарап қояды.

− А - а, Зүбаржатпысың, кел-кел, жоғары шық, – деді.

Мен босағада тұрып қалдым. Ойым ойран. Асыр салып әр саққа кетті. Зиба ұрысады-

ау деген ойдан мазам май ішкендей кілкіді. Басқалар ұрыса берсін, ұра берсін. Ал бірақ

Зиба әпкемнен сӛгіс естісем – зор жаза. Одан да жердің жарығы болса, соған кіріп кеткен

артық.

− Зибакәй, иркәм, шұл Барсхан анда бер малайның басын сұғып жарған, бит, – деді

Зүбаржат.

Әпкемнің танауы қусырылыңқырап кетті. Бірақ жүзі жарқын, кӛзінде ызғар жоқ.

− Барсханның ондайы жоқ еді ғой, Зүбаржат. Ол баланың ӛзі тиіскен шығар, – деді аса

бір сабырмен. – Не болды, Барсхан, ӛзің айтшы, бірақ алдама, айналайын...

Осы арада ол қатты жӛтеліп, буынып қалды. Әлгінде албырап тұрған екі беті кӛгеріп

кеткендей болды. Осы сәтті пайдаланып, не айтарымды жұптап та қойдым. Бірақ ӛтірік

айтатын несі бар, болғанды болғандай айтайын дедім.

Әпкемнің жӛтелі саябырсыды. Қасірет кесел Шақпақтың дауылындай тӛніп келіп,

райынан қайтқандай болды.

Мен бәрін бастан-аяқ айтып бердім.

Taraz.aiman@mail.ru.

Әпкем мені қасына шақырды. Еңкейіп маңдайымнан сүйді. Ыстық алақанымен

басымнан сипалап отырып, аса бір тебірене сӛйлеп:

− Сенемін саған, Барсхан. Сен жалғаншы емессің. Жалғызсың ғой, жалғызсың. Менің

кӛзім жұмылғанда саған кім араша түсер екен? Айша әпкем алыста... – деп ӛксігендей

болды.

Әлгіде Жетітӛбенің балалары жабылып ұрғанда міз бақпаған қайран басым, енді ӛзімді

ӛзім тоқтата алмай, солқылдап жыладым-ай кеп. Тіпті Зүбаржат апайдың ӛзі кӛзіне жас

алып, арқамнан қағып:

− Житти инде, зұр жигит син, бит, илама, – деді.

− Бұта қорғалаған торғайдай болып, мені паналап келіп еді, сонау Жуалы –

Түлкібастан. Қайтейін, мен пана бола алмадым. Орнымнан тұра алмаймын, әлім жоқ, әл-

дәрмен кетті, Зүбаржат, бұл балаға ӛзің қарайлай жүрерсің. Менің күнім жақын, – дегенде

Зибаның танадай кӛздерін мұнарлы мұң шалып, бір тамшы жас тотияйын сияқтанып

кӛгеріп кӛрінді.

Зүбаржат екі қолын ербеңдетіп:

− И - и - и, Зибақай, бағырем, инде айтма шұнди сүзне. Безгә құштасарға иртәрәк бит

әле – деп шырылдады.

Зибаның кӛзінен жас шыққанын, мұңдана жасығанын бірінші рет кӛруім. Жүрегім

суылдап, тұла бойым мұздап кеткендей болды. Дүниеден Зиба кетсе, менің күнім не

болады? Мырзагелді жездем мені далаға тастамас. «Әкенің жақындығы жездедей-ақ»

деген сӛз бар. Жезде, Құдай адалынан берсе, жақын ғой, әрине. Сонау Мыңбұлақтай

жұмақты тастап келгеніміз де, бір жағы осы Мырзагелді жездемнің жақсылығы шығар.

Әттең дүние, бірақ ӛз әкеңдей қайда - а - а?! Мұртаза! Кӛзі кӛргендердің, білгендердің

біреуі Мұртаза нашар еді деп айтқан емес. Қайта, есіл ер-ай, бозым-ай! – деп үһілеп-

аһылап алушы еді.

Бұл елде Мұртазаны біле бермейді. Сенің тегіңді білмеген ел, әлгі Сейсен сияқты

«қаңғыбас» деп қаңқу сӛз айтады. Бұ да болса Тәңірдің салғаны да. Шыда!

Менің жабырқап, жүнжіп тұрғанымды, кӛзімнен үнсіз жас жылжып аққанын кӛрген

Зиба әпкем:

− Барсхан, жылама, жүдеме! Жүдесең, жүндей түтіліп кетесің. Қорықпа, мен әзір

ӛлмеймін. Ӛлмеуге тырысамын. Тірмізік жаным менің. Жылама, – деп аппақ орамалының

бір шетімен бет-аузымды сүртті. – Бар, жуын, бетің ісіңкіреп тұр ғой, залымдар ұрған-ау,

сірә. Қайсарлан! – деп жарқылдап күлді.

Іші-бауырым елжіреп, мұздаған тұла бойым бір ғажайып жылылықтан ері - і - іп бара

жатқандай болды.

− Синең юзін қояш кібік, бит, – деді Зүбаржат та жадырап. Зүбаржат айтса айтқандай.

Зиба жүзі сонда күн сияқты шуақ шашыратып тұр. Күн сӛнбейді ғой. Зибаны да Тәңір

тәуір кӛріп, бәледен сақтар...

Taraz.aiman@mail.ru.

ЖЕТІМ СҰРАҚ

Қаладан жездем келді. Естіп қойыпты.

− Оның не? –- деді.

− Иә, ӛзі ғой...

− Ӛзі болса, басын жара ма екен. Сотталып кетесің ғой.

− Иә, ӛзіңіз ғой, батырсың, батырсың деген.

− Батыр, батыр дегенде, біреудің басын жара бер деп пе едім?

− Иә, ӛзі кӛжеме түкіріп жіберді.

Газетке ораған махоркасын сораптап, тӛмен қарап, үндемей қалды. Шылымның

тұқылын жерге лақтырып тастап, табанымен таптады да, басын жоғары кӛтерді.

Күлімсіреп тұр. Дегенмен кӛркем жігіт болған кезінде.Жүзі қараторының шырайлысы.

Зиба әпкем бекер жақсы кӛрмеген. Қап-қара мұрты да келісті.

Қай заман екенін қайдан білейін? Әйтеуір жалғызбасты жас жігіт Қыршындыға, менің

нағашыларымның ауылына мұғалім болып барған ғой. Зиба әпкем бойжеткен қыз.

Бәлшібектер келіп, байлығынан байпақ та қалдырмай тонап алса да, Зиба кімнің қызы –

Есей байдың қызы. Арыстандай азулы Рахман ағасы бар. Туған-тумалар тіреп тұрған кез.

Сонымен не керек, тағдыр екен, бір күні осы мұғалім Зиба әпкемді алып, екеуі қол

ұстасып қашқан ғой. Батыр байтаналар біліп қойып, ұстап алады. Сірә, Аса ӛзенінен ӛте

бергенде. Жас мұғалімді бәрі жабылып ұрмақшы болады.

− Тұлдыры жоқ, туысы жоқ қу кедей, – дейді.

− Елі жоқ, қаңғырып жүрген кӛн етікті неме, – дейді.

− Ӛзінің елі кім екен? Түп-тұқияны бар ма? – дейді.

− Тексіз неме, хан қызындай Зиба сенің не теңің? – дейді.

− Алдаушы, арбаушы жәдігӛй ғой, жас қыздың басын дуалап қойған ғой, – дейді.

Іс насырға шауып тұрғанда, үстеріне қала жақтан Рахман келіп қалады. Мән-жайды

білген соң, қарындасымен оңаша сӛйлескен соң, батыр байтананың алыпсоқ, айбынды

жігіттеріне:

− Қойыңдар. Жіберіңдер. Тәңір беттерінен жарылқасын! – дейді. Содан Қаракемерге

барып, ӛйтіп-бүйтіп мұғалім болып, біреудің үйінің бір бұрышын паналайды. Екеуінде екі

пальтодан басқа тұлдыр жоқ. Бір пальтоны астарына тӛсеп, бір пальтоны үстеріне

жамылып, пақырлар күн кӛрісімен жүріп жатады.

Екеуі ұлды болады. Оның атын Жанысбек қояды. Қаракемердің жаныстарының

ортасында отырғандықтан. Жақсы мекен болды деп жорығандықтан.

Taraz.aiman@mail.ru.

Жанысбегі, жарқылдап туған қошқардай ұл, жер бетіне сыймай, Құдай ӛзі берген, ӛзі

алды.

Артынша аппақ болып, кӛкшіл кӛз Ақшагүл деген қыз бала туады. Одан соң дүниеге

Әбілхай – Әбен деген ұл келеді.

Сӛйтіп жүргенде соғыс басталады. Мырзагелді майданға кетеді. Арада неше қилы

қиын заман ӛтеді.

Ендігісі мынау.

Екеуміз бетпе-бет тұрмыз. Ендігі тұтқа осы адам. Кешегі тӛбелес бүкіл мектепке

жайылса керек. Бәлкім, оқудан шығарып жіберетін шығар. Осы адам ара түспесе, кім

біледі? Досмырза директор жақсы кісі, маған бүйрегі бұрып тұратын сияқты. әсіресе

«Абай» романын оқып болып, кітапты қылау түсірмей, ӛзіне. қайтып апарып берген соң,

ол маған класс алдында бұл роман жайлы білгенімді, түйсігімді, ойымды айтып беруді

тапсырды.

Қысылып-қымтырылсам да ӛз сӛзіммен кітап мазмұнын айтып бердім. Тіпті қырық бес

минут тез ӛте шыққан секілді. Ӛзімді ӛзім ұмытып, Абай дүниесіне сүңгіп кеткенім

сонша, бір шексіз мұхитта жүзіп бара жатып, жағалауға жете алмай, аңсары асқан адамдай

болдым-ау деймін. Оның үстіне оқушылар бұл әңгімені қызыға тыңдады.

Директор мені мақтап, «бес» қойды. Бүкіл класқа осы романды оқыңдар деп тапсырма

берді.

Мырзагелді жездем айтса, директор мені мектептен аластай қоймас та.

Әсіресе жас адамның тағдыры қолдаушыңа байланысты. Әрине, әуелі Кӛк Тәңір. Айша

айтады: адамның тағдыры туа салысымен пешенесіне жазылып қойылады дейді. Сол

жазмышта не айтылса сол болады дейді.

Менің маңдайымда Молотовтың мектебінен шығарыласың деген жазу бар ма, жоқ па,

білмеймін. Сол маңдайдағы жазуды ашып оқып кӛрер ме еді?

Оны мен оқып кӛре алмаймын. Оны бір білсе, осы жездем біледі. Қағылез кісі.

Майданнан келгеніне жарты жыл болды ма, болмады ма, алдына бір қора қой бітті. Рас,

бір қозысын мен ӛлтіріп алдым. Шығыны сол ғана. Баяғыда батыр байтананың жігіттері

бұған Зибаны қимай, қу кедейсің, тегің, елің жоқ, қаңғыбассың деп менсінбеген екен.

Қазір бұл солардың кӛбінен дәулетті.

Тек дегенде де, байтананың жігіттері қателескен кӛрінеді. Ӛйткені Мырзагелдінің

әкесі Қалибек деген кісі тӛменгі Таластағы Ойық деген елдің беделді биі болған екен. Не

тәркілеуде, не сол отыз екінші қырғынында болашақ жездеміз жетім қалып, әйтеуір

тырбанып, оку оқып, мұғалім болған ғой. Еті тірі адам.

Жетімнің жағдайын жездем жақсы білсе керек. Сондықтан мені жамандыққа қимас.

Қимайды ғой. Ӛйткені жездем айтты:

− Ал енді батырекесі, жағдай былай. Кӛктем болса келіп қалды. Құдай аман қойса,

жетінші класты бітірдім деп есептей бер. Ендігі қалған күндерде мектепке бармай-ақ қой.

Taraz.aiman@mail.ru.

Күзде сегізінші класқа бір-ақ барасың... Екеуміз мына кӛктемнің күнін құр жібермей бір

тірлік жасайық. Қауын егейік. Еңбегіміз жанса, оны сатып, сен табыс табасың. Қауыннан

түскен қаржыға ӛзің шырттай болып киінесің. Сонау нағашыларыңның қолындағы

шешеңді де, қарындасыңды да, ініңді де киіндіресің. А, бәлкім, сен қалаға барып оқырсың.

Қанша айтқанмен қаланың аты – қала ғой. Орысша үйренесің. Сӛйте-сӛйте адам боп

кетесің. Мұным қалай?

Бұл енді менің миым жете бермейтін қиын сұрақ. Әрине, киінгім келеді. Мысалы,

Едіге сияқты. Мырзагелді үйінің жанындағы кӛрші үйде Едіге деген бозбала бар.

Шалбарының қыры қылыштың қырындай. Кӛйлек, костюм дегені шистай. Жарасып

тұрады. Аяғындағы туфлиіне дейін жалтырайды. Петренко дейтін орыстың бойжеткен

қыздары Едігеге шетінен ғашық... Әне сондай болсам...

Әрине, Айша мен Құрмашқа, Батырханға жәрдем бере алсам, қандай жақсы болар еді.

Олар сол ескі-құсқы, жамау-жамау лыпамен жүр ғой... Осы есіме түскенде жүрегім

сыздап, соларды бір кӛруге зарығып, құр қол бармай, әлгіндей мол базарлықпен барсам

ғой. Шетінен қуанып, Айша Тәңірге мыңда бір тәубә айтып, жетілді деген осы, азамат

болды деген осы деп жүрегі жарыла қуанар еді.

Айшаның нағашылары Сәли, Қали, Бӛпетай, Сатайлар баяғыдай мені бір ортаға алып:

− Бәсе, Барсханнан түбінде бір мықты азамат шығады демеп пе едім. Міне, жалын

тартып, атқа мінді деген осы.

− Түбінде тұлпар мініп, ту ұстайтын осы болады.

− Құдай ӛмір берсін.

− Тіл-кӛзден аман бол! – десіп, бірінен бірі ӛтіп жарқылдайды.

Сол асылдар мені сӛйтіп бағаласа арман не? Жездеме жауап бермей, үндемей тұра

бергенге ыңғайсызданып, ықылассыздау ғана: «Мейлі», – дедім.

СҰҢҒЫЛА СОҒЫС

− Директормен ӛзім келістім. Оқуыңды уайымдама. Сегізінші класқа ӛттің, – деді

жездем.

– Енді екеуміз қауындықтың жерін аударып, баптаймыз. Зиба әпкеңмен қоштас. Ол

қаладағы емшіге қаралатын болды.

«Қоштас», – деді. Зиба қалаға кетпекші. Мен осында қалмақшымын. Жалғыз жанашыр

ол да кетеді.

Зиба әпкем мені кӛргенде ажары кіріп, кӛңілденіп кеткен сияқты кӛрінді маған.

Ішімнен қуанып қалдым. Әпкем жазылады, екен-ау деген үміт сәулесі жүрегімді

жылытқандай болды.

− Мырзагелді маған бәрін айтты. Екеуің бір іс бастапсыңдар. Сәтімен болсын, Барсхан.

Еңбек етсең – емесің. Осында қалсаң, қал. Күзде жиын-теріннен соң, ӛзіңді қалаға

Taraz.aiman@mail.ru.

алдырамын. Біздің қолымызда тұрып оқисың. Тәңір қош кӛрсе, мен де жазылып

кетермін...

Әпкем әдеттегідей ып-ыстық алақанымен басымнан сипап отырып, осыны айтты. Жүзі

жарқылдап, даусы саңқылдап айтты. Бұрынғыдай буынып, жӛтелген де жоқ.

Күзге қарай алдымнан арсалаңдап бір жақсылық күн туатындай, мен де кәдімгідей

қанаттанып қалдым. Ұнжырғам түсіп кірген едім, қайратқа мініп, қоштасып, есіктен

шығып бара жатып, артыма бұрылып қарап едім, әпкем түсі бұзылып, кӛзін орамалымен

сүртіп отыр екен. Кідіріп, табалдырықта тұрып қалдым. Әпкем қолын бұлғап:

− Бара бер, Барсхан. Әшейін кӛзіме бірдеңе түсіп кетті, – деді даусы бұзылыңқырап. –

Тәңірім сені тағдырдың тәлкегінен сақтасын. Азаматсың ғой, азып-тозба. Жақсы адамның

баласы жабыққанын білдірмейді. Жабықсаң – дұшпандарың табалайды. Тәңірім саған

абырой беріп, достың күлкісінен, дұшпанның табасынан сақтасын. Бар, бар енді! – деп

қату айтты.

Кете бардым.

Сол күні жездем екеуміз Молотов пен Қаракемер арасындағы ұзын арықтың бойынан,

қамысы мен қарасорасы, бидайығы, түйежантағы қалың, құмдақтау жерге күрек салып,

қауындықтың топырағын баптадық. Екі-үш күнде едәуір егістікті тақтайдай тегістеп,

ирек-ирек атыз салып, тұқымды отырғызып тастадық.

Бір апта шамасында топырақты түрткілеп, жұмыртқаны жарып шыққан үрпек балапан

сияқтанып, үшкірленіп, қауынның белгісі біліне бастады. Күннің кӛзін кӛрді болды,

құлақтанып, жапырағы да кӛрініп қалды. Балапан басып шығарған күрке-тауықтай болып,

әлгінің қасынан айналшықтап кете алмаймын. Арасындағы арам шӛбін жұламын,

топырағын қопсытамын. Кәдімгі кәнігі диқан болдым да қалдым. Мырзагелді қалаға

кеткен. Басыма қамыстан шалаш тұрғызып алғанмын. Тӛсенішім де қалың қамыс.

Робинзон Крузо сияқтымын. Робинзон Крузоны оу баяғыда-ақ, Мыңбұлақ кітапханасынан

алып оқып қойғанмын.

Сонда, мен де елсіз аралда жалғыз қалып кӛрер ме едім деп бала қиялға кетуші едім.

Сол қиял шындыққа айналды. Шалаштың бір бұрышында бір дорба жарма, тоң май,

аздаған ет, тамақ пісіретін котелок, қалайы қасық, табақ тағы басқа бірдеңелер тұрады.

Бәрін жездем әкеп тастап кеткен. Бір матрас, одеялым да бар. Интернаттікі ғой.

Үлкен арықтың аржағында аулақта қой баққан қарашайдың шайласы тұрады. Тағы да

болса сол медеу. Әйтпесе, айдала. Қалың қамыс пен шеңгел ғана ызындайды.

Айтпақшы, шеңгел гүлдеді. Тікені ызғарлы болса да, гүлі әдемі. Шеңгел есіре гүлдеген

түннің бірінде Зиба әпкем түсіме кірді. Қос ақбоз ат жеккен, қоңыраулы пәуескеге мініп

алған екен деймін. «Мен де мінейінші. Пәуескеге жегілген аттардың божысын мен

ұстайыншы», – деп айқайлаймын. Бірақ әлдеқалай әлгі аттар пәуескемен бірге аспанға

кӛтеріліп, арқырап бара жатады. Әпкем менің даусымды естімейді. Назарын да салмайды.

«Мұнысы несі, мені танымай қалды ма»... – деп жатып оянып кеттім.

Түсте ақбоз ат мінген жақсы деуші еді Айша. Бір емес, қос ақбоз. Сірә, әпкем емделіп,

жазылып кеткен шығар дедім.

Taraz.aiman@mail.ru.

Ұйқым қашып кеткен сияқты. Түннің қай мезгілі, шамалай алмадым. Жұлдыздар

самсап тұр. Мүлгіген дүние. Тек шекшек шырылдайды. Әсіресе қазір бәрі қосыла

шырылдап, қандай бір зарға салған сияқты. Әлгі түстің әсерінен айыға алмадым. Бойым

тоңазыды. Ақбоз аттар жеккені жақсы. Бірақ аспанға ұшқаны қалай...

Үміт пен күдік арпалысында жатып, қайтадан ұйықтап кетіппін. Оянсам, күн сәске

болып қапты. Тура салып, канал сияқты үлкен арықтағы суға бір сүңгіп алып,

қауындықты араладым. Қауын гүлдеді. Ширатылып, шырмауықтай болып, желі тартыла

бастады. Бұйырса, енді түйнек тастайды. Қылаудай бір арамшӛп жоқ. Егістігім тап-таза.

Мақтау сӛзге сараңдау Мырзагелді жездем әнебір күні мені кӛкке кӛтере мақтап кеткен.

Арамшӛпті ертеден тұрып кешке дейін жұлып тазалағаннан алақандарым кӛк нілденіп,

қасаңданып, құммен ысқылап қанша жусам да кетпей, есіл еңбегімді растаушы мӛрдей

басылып қалды.

Сӛйтсем... бірде-бір арамшӛп жоқ деп жүрсем... Қауындықта миядай кӛкшіл, кӛк те

емес, сұр да емес, сол екеуінің арасынан жаратылған дүбәра сияқтанып, мен бұрын

кӛрмеген бір ӛсімдік түртиіп-түртиіп шығып келе жатты.

Оның залал екенін де, пайдалы екенін айыра алмай, жұларымды да, жұлмасымды да

білмей, аңтарылып қалдым. Кімнен сұрарымды да білмеймін. Айналада сұрайтын адам да

жоқ. Мен Робинзонмын ғой. Жалғызбын. Сонау аулақтағы қойшы қарашай Біләлдан

барып сұрайын деп бір оқталдым. Қойшы кісі диханшылық жағдайын қайдан білсін деп

бір ойладым.

Оның үстіне Мырзагелді жездем айтқан:

− Қауындықты бейсеубет, бӛтен адам араламасын, – деген.

Бӛтен кезден, әлдеқалай жайылып келген малдан сақтасын деп қауындықтың бұрыш-

бұрышына «қарауыл» қойып қойғанбыз. Онымыз орыстардың зират басындағы крештері

сияқты кәдімгі айқыш таяқ. Үстіне «шапан кигізіп», басына ескі-құсқы малақай кигізіп

қойғанбыз. Қалбайып-қалбайып тұрады. Соны да кәдімгідей қара тұтамын. Менің

үндемес, қимылсыз «достарым» солар.

Жездемнің тапсыруымен бір мезгіл пішен шабамын. Жүзіне күн шағылысып

жарқылдаған шалғы орағы да бар. Қайрақ тасым да бар. Оратыным нар қамыс емес, құрақ

қамыс, бидайық, жабайы жоңышқа, түйе жантақ.

Сӛйте-сӛйте кәдімгідей бір мая шӛп те тұрғыздым. Егер нар қамысты да жыға берсем,

бұл мая баяғы Мыңбұлақтағы Молдарайым атам жиған маядай үлкен болар еді. Бірақ нар

қамыс мал жеуге жарамайды. Әрі десе, оны бұзғым да келмейді. Ӛйткені арасында бірлі-

жарым қырғауыл жүреді. Қазір балапан басып шығарған да шығар. Олай дейтінім, алғаш

мен осында келгенде қырғауылдың қоразы мен мекіші түні бойы бірін-бірі іздеп, бірін-

бірі шақырып, зарлап шығатын. А, бәлкім, ол махаббат әні болар, оны мен қайдан білейін?

Қырғауыл екеш қырғауыл да менен гӛрі бақыттырақ, атасына нәлет. Жалғыз емес.

Енді балапандармен тіпті кӛбейеді. Әлбетте, біреу атып кетпесе. Дегенмен, қырғауылдың

да жауы коп. Әсіресе адамдар. Мыңбұлақта қазір шыбынсыз жаз. Маса дегенді білмейді.

А л мұнда масаға жем болған басым-ай десеңші. Қайран Мыңбұлақтың қадірін сонда

білесің. Маса талағанда бәрін де талақ тастап, шілдеде басында қар жататын Тәңіртауға

тартып кеткім келеді. Бірақ қол-аяғым байлаулы. Аяқ-қолымда кісен жоқ, шідер де жоқ.

Taraz.aiman@mail.ru.

Бірақ ит тіршіліктің бұғалығынан босана алмаймын. Сол. Босана алмаймын. Неге екенін

ӛзім де түсінбеймін.

Сӛйтіп жүргенде жездем келді. Маған қаладан алма, кәдімгі бӛлке нан, бауырсақ,

пісірген ет әкеліпті. Жап-жаңа мәйкіні кӛргенде қуанып қалдым. Денеме жаңа кӛйлек

тимегелі қашан. Қашан екені есімде жоқ. Жездемнің жүзі сынықтау кӛрінді. Отыра қалып,

махоркасын тарта береді.

− Зиба әпкем доқтырға қаралды ма? – дедім ӛзімді-ӛзім зорлап. Бетіме қарап тұрып,

кӛзін тайдырып әкетті де:

− Әпкең тәуір, – деді.

Әуелі қауындықты кӛзбен шолып, жақындағы бірер түйнекті түртіп кӛрді.

− Енді кӛп кешікпей пісіп те қалар. Аман-есен жинап алсақ, қалаға тасып сатамыз.

Шыда, – деді.

Мен оған әлгі бір бейтаныс шӛпті кӛрсеттім. Ӛзі де зәлім болар, қауын

жапырақтарының арасынан кӛрінбей, бұғып, жасырынып жатады.

Жездемнің түсі бұзылыңқырап:

− Бұл бәле қайдан жүр? – деді.

− Аға, ол не?

Басын шайқады.

− Бұл сұңғыла.

− Сұңғыла деген не?

− Сұңғыла деген – еңбегің еш, тұзың сор деген сӛз.

− Неғып?

− Қауының енді ӛспейді.

− Неғып?

− Неғып, неғып! Соғып! – Мырзагелді түнерді. – Арам ғой, арам! Лаң! Әп-әдемі егінді

лаңдапты ғой. Бұл енді қауынды сорып қояды. Қауын боп-боз болып, піспей қалады.

Асқабақ сияқты кіртілдек болады.

− Жұлып тастаса қайтеді?

− Жұлсаң қайтып шығады.

− Тағы да жұлса ше?

Taraz.aiman@mail.ru.

Оқшия қарап тұрды да:

− Мейлі. Жұла бер. Жұла бер, жұла бер!

Жерге бір түкірді де, сылти басып Молотов жаққа кетіп қалды. Сылтып басып барады.

Соғыста аяғына оқ тиген шығар. Бұрын білдірмеуші еді. Енді шынымен ақсаңдап барады.

Мына сұңғыла оған фашистің оғынан да жаман тиді ме? Не болды?

Аңқиып тұрып-тұрып, әлгі сұңғыла деген иттің біреуін жұлып алдым. Иісі мия сияқты

жағымсыз, ащы екен.

Тағы еңкейіп, тағы жұлдым. Ендігі зәлім жауым осы деп екілене жұламын. Бұл енді

менің қиян-кескі соғысым.

Айтпақшы, соғыс аяқталыпты. Оны айдалада жатып мен қайдан білейін? Әнекүні

Біләл қойшының үйіне барғанда сол айтты.

− Гитлер капут! Құрлық фашист құрыды, – деді. – Енді бізді Кавказға қайтаратын

шығар, – деп қойды.

Кейін-кейін білдім. Жеңіс күні деп елдің бәрі той тойлапты. Қуанышы мен жылап-

сықтауы аралас орасан думан болыпты. Мен оның бірін де білмеймін.

Тек Біләл қойшы айтқан соң, бірінші ойыма сап ете қалғаны: енді Нәметқұл кӛкем,

Махан кӛкем, Сейсенбай кӛкем... Орха мен Ноха кӛкелерім елге қайтатын шығар. Бізді

Мыңбұлаққа қайтадан кӛшіріп алатын шығар деген бір иненің жасуындай нәзік үміт

ішімде жылт ете қалды.

Біләл қойшы Кавказ тауға қайтуды армандайды. Мен Тәңіртауға қайтуды аңсаймын.

Екеуміз де таулықпыз. Сірә, таусыз ӛмір сүре алмайтын болармыз. Бізді таулар тартып

тұратын қандай құдірет – білмеймін.

Сонымен, соғыс бітіпті.

Ал менің соғысым енді басталды. Сұңғыламен соғыс. Күн батып, қас қарайғанша

талайын жайраттым-ау деймін. Алақандарым күлдіреп ойылып, ақжем болып кетті. Сасық

иіс қолқаңды қабады. Суға салып жудым, жудым. Алақаным ашиды. Ашиды.

Сілейіп, қатып ұйықтап қалыппын. Масайраған масалардың шаққанын да сезбеппін.

Сӛйтсем, ұйықтамауым керек екен. Таң ата тұрып қарасам: кешегі жұлған сұңғылам

андыздап қайтадан түртиіп, түртиіп тұр. Бұл не бәле?!

Тамырын күрекпен отайын десем, қауынның тамыры қоса кетеді.

Түбіріне тақап жұлсам, түйежантақтың тамырындай болып, боп-боз шұбалшындай

шұбатылып, резіңкедей созылып кете береді, кете береді...

Бірақ мен арпалыстым. Отаудай-ақ отадым.

Қайта шығады. Тағы да жұламын.

Taraz.aiman@mail.ru.

Қайдағы бір зәрлі ӛсімдікпен арпалыстырып қойған Құдай!

Есіме түсті. Мектепте Досмырза директор ӛткен қыста тарихтан бір аңыз айтып беріп

еді. Ертеде-ертеде, Грекия деген елде, Зевс құдайдың қаһарына ұшыраған Сизиф дейтін

сорлы, дәу тасты таудың етегінен басына қарай домалатады екен. Тасты таудың басына

шығара берген кезде, тас қайтадан етекке қарай қаша жӛнеледі екен. Қайтадан шынға

қарай итереді, қайтадан... Қайтадан. Қайтадан. Қайтадан! Атасына нәлет! Сизиф сорлы

Зевстің бұйрығымен сол тасты әлі домалатып жүрген кӛрінеді.

Сизиф сол дәу тасты таудың басына шығарып, әбден нықтап орнықтырып, енді

қайтадан еңіске қарай домалап кетпестей етіп бекітіп, «уһ» деп демін алған сәтте заман

түзелмек.

Заман бұзылған ғой. Бұзылған. Әйтпесе, Сизифті аяса қайтеді? Аяныш деген қайда,

атасына нәлет! Аяныштың жоқтығынан дүние бұзылмақ. Адамдар азбақ. Табиғат тозбақ.

Зәрлі сұңғыла тамырын мен суырып болған күні қауын да піспек. Піскен қауынды

Мырзагелді екеуміз қаладағы Атшабардың базарына апарып сатып, байимыз, атасына

нәлет! Біз де байимыз. Тапқан ақшаға ең алдымен Айшаны киіндірем. Масатыдай жасыл

кӛйлек, аппақ шәйі орамал, әміркен кебіс-мәсі алып беремін. Үстіміздегі қомыт кӛйлекті

лақтырамыз. Бар жоқшылық, жаманшылық осымен кет деп отқа жағамыз. Қарындасым

мен інімді де мұнтаздай киіндіріп қоямын. Нәметқұл кӛкем бізді кӛшіріп елге барғанда,

басқаны былай қойып, Тасбеттің ӛзі мені танымай қалады. Шырыштай болып киінемін.

Басыма Едігенің кепкесіндей жап-жаңа, сегіз қырлы, түрлі-түсті кепкені қисайтыңқырап

киіп аламын. Аяғымда сықырлауық әміркен етік болады.

Тасбеттің алдынан олай бір ӛтіп, былай бір ӛтіп, етігімнің ұлтанын әдейілеп сықыр-

сықыр, шиқ-шиқ еткіземін.

Шұбар мұғалім апайдың тәмпіш мұрын тәлпіш қызы да мені танымай... жоқ, танып:

− Ой, Барсха - а - ан! Қалай ӛзгеріп кеткенсің! – деп алақандарын сарт еткізіп, иегін

таянып, сұқтана қарап тұрып қалады. Егер болса... Кӛшіп кеткен шығар.

Солай, Барсхан.

Таңның атысы, күннің батысы сұңғыламен соғысамын. Осы бірсыдырғы сұрапыл

соғыстан басым айналады. Сірә, күл түстес сұңғыла улы шығар. Бұл соғыс ӛмірі

бітпейтіндей кӛрінеді. Тәңір, тағдыр қанша ғұмыр береді, соның бәрі осы сұңғыла

соғыспен ӛтетіндей болады. Торығамын. Сӛйте тұра, қайтадан сүліктей сүлесоқ, сұрықсыз

тамырды жұла беремін. Жұла беремін.

Бұл не? Жазмыш па?

Сӛйте-сӛйте, ара-тұра, қауынның кейбір қарны томпайып, пісігі де білінейін деп

қалды. Кәдімгідей қош иісі бар. Түгі түсе бастады. Бұл енді сұңғыладан сау қалғандары.

Ал сұңғыла сорып қойғандары баяғы бала күнімде, Таласбай бұлақтың әуітінде ӛзім

тепкен жыланның шала жұтқан кӛкқасқа бақасындай сӛлсіз. Бозарып жатады. Реңсіз.

Тумай жатып қартайған ауру баладай. Беті әжім-әжім. Құрысқан. Сұңғыла шӛп әлі де

есіріп тұр. Кеше жұлып тастағаным бүгін қайтадан сұр жыландай басын қақшитып

Taraz.aiman@mail.ru.

тұрады. Біртүрлі кектеніп алдым. Қаным қараяды. Жау кӛргендей жұлқына жұламын.

Еңкейе-еңкейе белім талады.

Анда-санда белімді жазып, жан-жаққа қараймын. Нар қамыс түскиіздей тұтасып

тұрады. Шеңгел гүлін тӛгіп, қауашақ шығарып қалыпты. Шеңгел екеш шеңгел де

тұқымын қамдайды. Осы қауашақ піскенде іші дәнге толады. Сонда сәл жел соқса, шеңгел

қауашақтары кішкентай жез қоңырау сияқты сыңғырлайды. Бірақ біртүрлі мұңды сыңғыр.

Шарасыздың, әлде Сизифтің мұңы сияқты.

Сизиф менің кӛкем ғой. Туысқанбыз. Ол тау басына түйедей тас домалатады. Ӛмір-

бақи, дүние-дүние боп қанша тұрады, сонша домалатады.

Мен, Сизифтің туысқаны, ғұмыр бойы таусылмайтын сұп-сұр, күлбет сұңғыланы жұла

беремін, жұла беремін.

Екеуміз де қаһарға ұшырағанбыз.

А, бәлкім, сол Сизиф мен ӛзім шығармын. Алыстағы ертегілер елі Грекиядан адасып

келген шығармын.

Бірақ Сизиф тауға тас домалатқанда ұдайы кӛзін аспанға қадайтын... Кӛкке...

Ал мен болсам үнемі жерге қараймын. Кӛзімді жерге, топыраққа, күлбет жалмауызға

қадаймын. Белім де содан бүкшиіңкіреп барады. Соны жазып алу үшін, анда-санда бой

жазу үшін сіресіп түрегелемін. Сонда бір сот аспанға да кӛзім түседі. Боз топырақтан

құрғаған кӛзім сонда шайдай ашылып, аспанның кӛгіне суарылып, қайралып, ӛткірленіп

қалады.

Сонда деймін-ау, ӛмірі аспанды кӛре алмайтын, кӛруге мойыны бұрылмайтын шошқа

қайтіп күн кӛреді?

Аспанға телміріп қарап-қарап, түк кӛрінбеген соң жан-жаққа кӛз саламын.

Серейіп біреу келе жатыр. Селк ете түстім. Мен екі аяқты адам кӛрмегелі қашан.

Кісікиік болып бара жатсам керек...

Әлгі адам серейгеннен серейіп, таяп келеді. Маған одырайып біраз қарап қалды. Содан

соң қауындыққа кӛз салды. Қайта маған бұрылып:

− Неге сәлем бермейсің? – деді.

− Танымай тұрмын.

− Танымасын – сыйламас.

Әрине, менікі әдепсіздеу болды. Әп-әжептәуір киінген кісі екен. Сірә, мұғалім шығар.

Құдайдың ыстық күнінде галстук тағып алыпты. Ішім қылп ете қалды. Бұл Молотов

мектебіне жаңадан келген мұғалім болды ғой. Әлде директор ма екен. Досмырза қартаң

кісі. Кемпірі Зүбаржат:

Taraz.aiman@mail.ru.

− И - и, қалаға китәргә кирәк, – деп отырушы еді. Кӛшіп кеткен болар. Зибаны

«пәдүрішкәм» деп еді. «Пәдүрішкәсі» Әулиеатаға кетіп қалған соң, о да кӛшкен ғой. Мына

кісі біреу-міреуден естіген шығар: «Анау айдалада бір жабайы бала бар. Мектептен қашып

кеткен», – деген-ау. Содан мені іздеп келген ғой. Мектепке қайтармақшы ма? Жақында

оқу басталады.

− Қалай, қауының пісейін деді ме?

− Жоқ әлі.

Жасырдым. Әйтпесе, ішінара сарғайып қалғандары бар. Оларды түйежапырақпен

жауып қоямын.

Мырзагелді сияқты махорка емес, папирос шекті. Махоркадан гӛрі иісі жұғымдылау.

Отырып-отырып:

− Осы сен Зибаның інісісің бе? – деді.

− Иә, – дедім жұлып алғандай? Зибаны біледі екен. Біртүрлі сүйкімді кӛрініп кетті әлгі

кісі.

− Зибаны қайдан білесіз?

− Ертеден білемін. Қаракемерде тұрған. Ой, шіркін жалған-ай, әйел біткеннің

ажарлысы еді.

Мұңайған, сағынған сияқты.

Ішіме мұз қатқандай тұлабойым бірте-бірте суынып бара жатты. «Ажарлысы еді»

дегені несі?

− Әпкеңнің Құдай иманын берсін.

Қарақұрт шаққандай ыршып түстім. Қалшиып тұрып-тұрып, кеудемнен жаным шығып

бара жатқандай шыңғырып жіберіппін.

− Не боп қалды? – деп ана кісі де орнынан атып түрегелді. Мені, сірә, ұстама ауруы

бар деп ойлады ма, қос қолымнан қарыстыра ұстап алды. Түсім адам шошырлық,

әлемтапырық болса керек:

− Су, су қайда? – деп мені арыққа қарай сүйрей жӛнелді. Енді қарсыласа алмадым.

Ӛнбойым былқ-сылқ. Былқ-сылқ етіп, буыным ұстамай, тізем бүгіліп, бетімді шеңгел

тіліп, суға да жеттім. Бетіме су бүркіп, басымды арыққа батырып-батырып алды.

Су-су болып, дел-сал халде отырмын. Әлсіреп:

− Қа - ша - ан? Қа - л - ай? – дедім білем.

− Ойбу, байғұс бала, сен білмеуші ме едің? Кешір, айналайын. Біледі екен деп едім.

Апырай ә, қашан - а - ан, осы шеңгел гүлдегенде ғой деймін. Мырзагелді саған айтқан жоқ

па?

Taraz.aiman@mail.ru.

Жай ғана басымды шайқадым. Мойнымда буын жоқ. Ӛзінен-ӛзі шайқала береді.

Кӛзімнен жылжып, жып-жылы жас аққан сияқты. Мен жыламаған сияқты едім ғой. Ыстық

жас ӛзінен-ӛзі жылжып ағады. Сүртпедім. Ӛзегім ӛртеніп, соның жалыны кӛзімнен шығып

жатқандай. Мен жылаған жоқпын. Тек ішім ӛртеніп жатыр. Ӛрте - ені - і - іп...

− Қой, бекем бол, жігітсің ғой.

Жаңа кӛргендей бетіне бағжия қарадым. Жалын атқан, жас аққан кӛз жаман шығар,

әлгі кісі тайсалыңқырап, шегіншектеп кетті.

− Сен мені танымайсың ғой. Мына Қаракемерденмін. Естіген шығарсың, әпкең айтқан

шығар, менің атым Кәрібоз. Кәрібоз менің атым. Зибаның жездесімін. Мен де мұғалім...

Иә, Зиба айтып отыратын. Айты - е - еп отыратын. Қыршынды батыр Байтанадағы

Шотай апаның қызын алған деп отыратын.

Зиба сӛйлейтін. Енді сӛйлемейді. Енді оның періштенің даусындай мақпал үнін

естімеймін. Ән салатын. «Ғашық жар» деген ән. «Ғашық жар, ғашықта болған құрбыңды

амалда да қасыңа ал...»

Жетті арманына. Ғашығымен құшақтасты. Ғашығы қасына алды. Бәріміздің

ғашығымыз – Қара Жер. Сол, сол ғана мәңгілікке құшақтайтын. Басқа құшақтың бәрі

ажырасады. Бәрі баянсыз, атасына нәлет!

Бәлкім, тағы бір баянды бар болса, ол – Аспан. Аспан – жанның ұясы. Зибаның жаны

кӛрінбес пе екен деп жас аққан кӛзіммен аспанға қарадым. Кӛзім жастан бұлдыраған

шығар, Зибаның жаны кӛрінбейді. Түңіліп, тас түйіліп, әлгі кісіге де қарамастан,

қауындыққа кіріп, сұңғыланы жұла бердім, жұла бердім...

− Жарайды, хош! – деген дауысты есіттім. Бұрылмадым. Бұрылуға мұрша жоқ. Мен

сол сәтке ӛзімнің Сизиф екенімді ұмытып кетсем керек.

Сизиф екеніңді ұмытпа, Барсхан! Сұңғыламен жұлыса бер. Әлдекім келді-кетті.

Жұмысыңа кедергі болмақшы. Сәл алаң қалсаң сұңғыла кӛбейіп кетеді. Алан болма!

Қызарып күн батты.

Тағы да бір күн ӛтті. Ӛтті - і - і.