«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

The Essential Guide to

ZINA O’LEARY

Edition

DOING YOUR

RESEARCH

PROJECT

ЗИНА О’ЛИРИ

3-басылым

Нұр-Сұлтан 2020

ЗЕРТТЕУ

ЖОБАСЫН

ЖҮРГІЗУ

негізгі нұсқаулық

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 378

КБЖ 74.58

О 55

Бас редактор Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Аудармашылар Жұмашева Ж.,

мәдениеттану бойынша

философия докторы (PhD);

Муминов Н.Ә.,

саясаттану және халықаралық

қатынастар мамандығы бойынша

философия докторы (PhD);

Мәзен Д.,

Мұқанов Б.

Ғылыми редакторлар Молдашев Қ.,

саяси экономика бойынша

философия докторы (PhD)

(1–9-тараулар);

Муминов Н.Ә.,

саясаттану және халықаралық

қатынастар бойынша

философия докторы (PhD)

Әдеби редактор және

жауапты шығарушы Сімәділ Қ.С.

Пікір жазғандар Абдикерова Г.О.,

әлеуметтану ғылымдарының

докторы, профессор;

Төлен Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

«Тұран» университетінің

аймақтану және халық аралық қатынастар

кафедрасында талқылаудан өтті

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

The Essential Guide To Doing Your Research Project. Zina O’Leary. 3rd edition



         



Кітапты басуға әзірлеген

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

О 55

О’Лири Зина

Зерттеу жобасын жүргізу: негізгі нұсқаулық. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры. – 2020. – 472 бет.

ISBN 978-601-7943-98-1

Зина О'Лиридің «Зерттеу жобасын жүргізу: негізгі нұсқаулық» кітабында зерттеу жобасын жүр-

гізу процесі кезең-кезеңімен сипатталған. Бұл еңбекте зерттеу жобасына дайындалу, зерттеуге қа-

тысты сұрақтар әзірлеу, зерттеудің этикалық нормаларын сақтау, әдістерді таңдау мен тәжірибеден

өткізу, дерек жинау және талдау сияқты зерттеу жүргізуде қажет болатын қадамдар туралы жан-

жақты сөз қозғалады.

Кітап, ең алдымен, ЖОО студенттеріне арналған. Бұл – зерттеу жұмысын жазып көргісі келетін

оқырманның барлығына пайдалы кітап.

ӘОЖ 378

КБЖ 74.58

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған

30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын

жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толық-

тырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары бо

йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып,

жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім алуға мүмкіндік

жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқ ты

сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыратын басты күшке

айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордаларының аудиторияларында

қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Мазмұны

11

1-тарау. Зерттеу әлеміне тереңдеу13

14

15

18

25

28

28

2-тарау. Жұмысты реттеу және бастау33

34

35

44

48

49

3-тарау. Зерттеу сұрағын әзірлеу51

52

54

58

65

69

69

4-тарау. Этика талаптарына сай, сенім

тудыратын зерттеу жүргізу71

72

74

90

98

99

8 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

5-тарау. Зерттеу ұсынысын әзірлеу103

104

107

 109

113

116

116

6-тарау. Әдебиетке шолу 119

 120

 124

 132

 136

142

143

7-тарау. Зерттеу жоспарын дизайндау 145

 146

 152

 154

 155

161

161

8-тарау. Әдіснамаларды түсіну: сандық және

сапалық тәсілдер 163

164

166

 176

196

 196

9-тарау. Әдіснамаларды түсіну:

аралас тәсілдер 203

 204

 205

 207

213

 214

9Мазмұны

10-тарау. Әдіснамаларды түсіну: баға беруші,

іс-әрекетке негізделген және

эмансипаторлық стратегиялар217

 218

 219

 231

238

245

 245

11-тарау. Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және

кейстерді анықтау мен сұрыптау 251

  252

253



 264

   268

273

 273

12-тарау. Бастапқы дерек: сауалнама,

сұхбат және бақылау

 277

 278

279

295

309

320

 320

13-тарау. Қайталама дерек:

қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек

және алдыңғы зерттеу

 325

Зина О’Лири және Дженифер Хант

 326

333

 342

 351

356

 357

10 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

14-тарау. Сандық деректі талдау 361

362

  366

 370

375

380

388

 389

15-тарау. Сапалық деректі талдау 393

394

399

402

  410

410

  415

415

 416

16-тарау. Жазуды аяқтаудың қиындығы423

 424

 428

 440

442

 445

446

447

Глоссарий 449

Әдебиеттер462

Автор туралы

 









 



 



 Researching Real World ProblemsThe Social Science

Jargon BusterWorkplace Research

Зерттеу жобасын әзірлеу мәселелері 14

Зерттеу дегеніміз не және ол не үшін қажет? 15

Зерттеу құрылымына тереңдеу 18

Көмекші құрал 25

Қосымша әдебиеттер 28

Зерттеу әлеміне

тереңдеу

14 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Не істегенімізді білсек, оны зерттеу деп атамас едік қой, солай емес пе?

Альберт Эйнштейн

Зерттеу жобасын әзірлеу мәселелері

 

   

 









    

   

 





   



Оқыту мақсаты

y Зерттеу жобасын әзірлеу мәселелері

○ Зерттеуді сынақ әрі мүмкіндік деп ұғыну

○ Ақиқатты табудағы жауапкершілікті түсіну

y Зерттеу дегеніміз не және ол не үшін қажет?

○ Зерттеудің қажеттігін түсіну

○ Зерттеу жағдайды жақсартатын құрал деп есептеу

y Зерттеу құрылымына тереңдеу

○ Эпистемология мен онтологияның күрделі әлеміне бойлау

○ Зерттеу парадигмаларын түсіну

○ Рефлективті практика концепті және аралас әдіснамаларды меңгеру

○ Әдіснама мен әдістің айырмашылығын білу

y Көмекші құрал

○ Осы кітапты барынша тиімді пайдалану жолы

15Зерттеу әлеміне тереңдеу





 

 





 



 



Зерттеу дегеніміз не және ол не үшін қажет?



   







   

 



 

 

 

 



 

 







   





  

Ғылыми зерттеуге мұқтаждық

 

  



16 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

   







 

  



   

  



 

 

  

   



  

 

 



 



 





   

 

 





   



Ғылыми зерттеудің әлеуеті

 





  

  



   



17Зерттеу әлеміне тереңдеу



 

y Нақты мәселелер мен проблемалардың не екенін елеп-екшеп береді. Барлық

күрделі, тосын мәселелер мен оның салдарын талдап-таразылайды.

y Тиімді шешім табады. Болашақты болжайды, мүмкіндіктерді байқайды.

y Сол шешіммен жұмыс істейді. Нақты өзгерісті жүзеге асырады.

y Нәтижені бағалайды. Проблеманы шешу/проблеманы өзгерту стратегиясы та-

бысты болғанын немесе болмағанын елеп-екшейді.

y Дұрыс ұсыныс береді. Қорытындыларға сүйеніп, тәжірибеге, бағдарлама мен

саясатқа ықпал ету үшін ұсыныстар жасайды.

    

 

 









 

 



Зерттеу жұмысымның әлемдік мәселені шеше алатындай әлеуеті бар

ма?

        



 











 



 

Сұрағым бар

18 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Зерттеу құрылымына тереңдеу

 



 







 



 

 

 

 







Онтология мен эпистемология



 







 







   





 

 









 

 

 

Онтология– ненің бар екенін және бар

заттарды қалай түсінуіміз керегін, олардың

қандайсанаттарғабөлінетінінзерттейді.Жеке

онтологиямызнені«шын»деп,нені«бар»деп

ойлайтынымызды анықтайды. Мысалы, жан

дүниеміздің табиғаты, Құдай, махаббат пен

мораль.

Эпистемология–әлемдіқандайжолдар-

ментаниалатынымызтуралытанымқағидала-

ры.Жекеэпистемологиямызәлемдіқалайтүсі-

нетініміздікөрсетеді.Мысалы,«НегеҚұдайға

сенемін?», «Махаббатты қалай түсінемін?»

немесе«Моральдықұстанымдарымдықайдан

алдым?» деген сияқты сауалдардың жауабы

жекеэпистемологиямыздыңкөрсеткіші.

19Зерттеу әлеміне тереңдеу

 

    

  



 









 









   

 

 

 







 



   

 



Бәсекелес ұстанымдар

   

  

  

 

 





 

 



  

  



Реализм–сыртқы әлем біздің қабыл-

дауымыздан тысқары,дербесдеген көзқарас.

Дәлірек айтқанда, біз көрсек те, көрмесек те,

түсінсекте,түсінбесекте,әйтеуірақиқатбар.

20 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  



   











 

 





 

  



  

 





 





 





   

 



   



  





 



  





   



Эмпирицизм–«білім–сенсорлық жүйе-

мен біле алатын дүниемен ғана шектеледі»

дейтінпікір.Ғылымиәдістіңмаңыздыіргетасы.

Позитивизм–«шынбілім–ғылымибілім,

онығылымиәдістерарқылығанатиімдітүрде

танимыз»дейтінтүсінік.

Релятивизм– әмбебаптықты жоққа шы-

ғаратын және ақиқат, мораль мен мәдениет

сияқты ұғымдарды жеке әлеуметтік-тарихи

контекстбайланысындағанатүсінугеболаты-

нынжақтайтынкөзқарас.

Әлеуметтік конструкционизм–адамдар

бір-біріменқарым-қатынасорнатқансоңжәне

бір-бірін түсіну барысында әлемнің бейнесі

қалыптасады деген пікірге зор мән беретін

білімтеориясы.

Субъективизм – тәжірибедегі субъектив-

ті элементтерге зор мән береді және жеке

адамныңтәжірибесіфактілікбілімніңнегізін

құрайтынынмойындайды.

21Зерттеу әлеміне тереңдеу

Сапалық, сандық және аралас тәсілдер



сандық 





сапалық

  

 

  



 

 



 аралас

тәсіл 









 







  

Сапалық талдау тәсілі– сапалықдерек-

терге(саналмайтынсөздер,суреттер,тәжіри-

белер және бақылаулар) жүгінетін зерттеу

тәсілі. Негізінен, релятивизмге, әлеуметтік

конструкционизмгежәнесубъективизмгетие-

сілітұжырымдарғасүйенеді.

Сандық талдау тәсілі–сандықдеректерге

(сандықдеректер,сондай-ақбізсанментаң-

балайтын ұғымдар) жүгінетін зерттеу тәсілі.

Негізінен, реализмге, эмпирицизмге және

позитивизмгетиесілітұжырымдарғасүйенеді.

Аралас талдау тәсілі–сапалықжәнесан-

дықзерттеутәсілдерініңекеуіндеқолданатын

зерттеутүрі.Деректердіңекітүрідеонтоло-

гиялықжәнеэпистемологиялықтұжырымнан

тәуелсізбағаланады.

«Изм»-дер мен «ология»-ларды білуге міндеттімін бе?

    

 





 

 



 







Сұрағым бар

22 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

 



   









 

 



 





Рефлексивті зерттеушінің ұстанымы



  

Логикалық,

рационалды,

объективті

Интуитивті,

кездейсоқ,

субъективті

1.1-сурет. Көрудіңсолжәнеоңәдісі

23Зерттеу әлеміне тереңдеу

  

 



 



 

  

 







 

 



 

 



   

 

  

Әдіснама, әдістер мен құралдар



 

 



Қайсысы дұрысырақ: сапалық па, әлде сандық тәсіл ме?

  

  

 

 

  



Сұрағым бар

24 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  

 



 





  

 





   

  





 



 





Әдіснама – түрлі зерттеу мектептері

заңдастырған, нақты парадигмалық жора-

малдарға қатысты талқылау принциптерін

ұсынатын, ауқымды, бәрін қамтитын макро-

деңгейдегі

құрылым

. Әдіснама зерттеу жүр-

гізуге қажет стратегияны ұсынып, жұмысты

негіздеуге көмектеседі. Бұған ғылыми әдіс,

этнография және практикалық зерттеу жұ-

мыстарымысалболаалады(8,9және10-та-

раулардықараңыз).

Әдістер–деректердіжинаументалдау

үшін қолданылатынмикродеңгейдегі

тәсіл-

дер

. Дерек жинауға сұхбат алу, сауалнама,

бақылау және сырттай бақылау тәсілдері

кіреді(12және13-тараулардықараңыз);ал

талдау әдісі сандық (яғни статистика) және

сапалық стратегияны (тақырыптық зерттеу)

қамтиды(14және15-тараулардықараңыз).

Банан тұтынуға қатысты тұжырым

«Қайта өңделген ағын сумен бананды суғаруға бола ма, жоқ па?» деген тақырып

бойынша бір студентім зерттеу жүргізді. Ол жұмысты екі кезеңге бөлді. Бірінші кезең-

де «құбыр суына және өңделген ағын суға суғарылған бананның арасында ешқандай

биофизикалық өзгеріс болмайды» деген жорамалды тексеру қажет болды. Ол пози-

тивистік әдісті қолданды (онысы дұрыс еді), зерттеуді ғылыми әдіс ережелеріне сай

жүргізді. Студентім зертханалық зерттеу жасауды меңгерген маман еді.

Екінші кезеңде ол «Сапасына мән бермей, өңделген сумен суғарылған бананды

тұтынушылар сатып ала ма?» деген сұраққа жауап іздеді. Бұл кезеңде студент жо-

рамалды мұқият зерттей келе постпозитивистік бағытты ұстану керегін түсінді. Ол

өзінің субъективті пікірімен қақтығысқа түсті, осылайша ақиқат пен шындықтың екі

түрлі ұғым бола алатынын түсінді (екі түрлі жолмен суғарылған бананда «еш айырма-

шылық жоқ» деген ұстанымға келіскен тұтынушылардың көбі, жеме-жемге келгенде

өңделген сумен суғарылған бананды сатып алмағандарын айтқан). Бұл сұраққа дәл

жауап беретін нақты ережелер жиынтығы жоқ еді, бірақ зерттеушінің процесс кезін-

де ойлануға дайын болғаны және әдіс таңдауда бір жақпен шектелмегені сенімді әрі

бағалы тұжырым жасауына ықпал етті.

1.1-ҚОСЫМША

25Зерттеу әлеміне тереңдеу





     

  



 



 

 

 

   



  

Көмекші құрал

  





  

 



 

 

 

 







  







 

  



Құралдар– сауалнама, бақылау тізімі

жәнесұхбаткестесісияқты зерттеугеқатыс-

ты деректерді жинау кезінде қолданылатын

құралдар

(12және13-тараулардықараңыз).

Әдіснамалық дизайн– жоғарыдағының

бәрін қамтитын зерттеу жобасын жүргізу

жоспары

.

26 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Кітаптың құрылымы



          





КІРІСПЕ. Кітаптың мақсатын таныстырып, жұмысты барынша кемел атқаруға қа-

тысты ұсыныстардан бөлек, бұл бөлімде зерттеуге кірісерден бұрын жасалатын қа-

дамдар баяндалады.

y 1-тарау зерттеудің теориялық және фундаменталды аспектілерімен танысты-

рады, оған білімнің түсінігі мен өндірілуі де кіреді. Таныстырудың бұл деңгейі өз

зерттеу тәсіліңізді негіздеуге ықпал етеді.

y 2-тарау практикалық мәселелерге арналады. Бұл тарауда зерттеу жүргізудің

қиын әрі тосын жұмыс екені ескертіледі, процесті игеруге көмектесетін страте-

гиялар ұсынылады. Зерттеу саяхатына жетелейтін біліммен қаруландырып, бағыт

сілтеп, зерттеуді қай кезде аяқтау керегін үйретеді.

y 3-тарауда зерттегіңіз келетін нәрсені білудің өнері мен ғылымымен танысасыз.

Ол әдістерге жөн сілтейтін, жарамды, түсінікті зерттеу сұрағын қоюға жетелейді.

Нақты не білгіңіз келетінін анықтап алған соң сізге керек әдіснамалық тәсілдерді

қабылдау, бейімдеу және жасау оп-оңай.

y 4-тарау адалдық ұғымын қамтиды. Бұл тарау зерттеу процесіндегі билік пен сая-

сатты зерделеуден басталады, бұдан соң сенімнің дәстүрлі көрсеткіштеріне өте-

ді, сапалы деректерге сай келетін баламасын түсіндіреді. Бұл тарауда этикалық

жауапкершілік пен этикалық тексерістен өту процестері де баяндалады.

ЖОСПАРЛАУ. Қалған үш тарау тиімді жоспарлауға арналған.

y 5-тарау ойлауға, идеяны тұжырымдауға, болашақ іс-қимыл жоспарын қамта-

масыз ететіндей идеялар қалыптастыруға және, ең маңыздысы, жобаны сату-

ға көмектесетін зерттеуге қатысты ұсыныстар мен мүмкіндіктерді баяндайды.

y 6-тарау әдебиеттердің көмегімен зерттеуге ақпарат жинаудың түрлі әдістерін

талдайды. Зерттеу жүргізер алдында студенттер мені үш нәрсеге сендіруін та-

лап етемін: олар жауабын тапқысы келетін сұрақтар зерттеуге тұрарлық екенін;

білімге үлес қосуға лайық адам екенін (зерттейтін тақырыбын жақсы білетінін);

әдіснамалық тәсілі – сұраққа жауап алудың ең жарамды жолы екенін дәлелдеуі

керек. Ол үшін студент көп әдебиет оқығаны жөн. Бұл тарауда әдебиеттерді іздеу,

басқару және пайдалану мәселелері толық қамтылады.

y 7-тарау зерттеу дизайнын парадигмағаларға сәйкестендіріп емес, сұрақтарға

қарай құру қажеттілігі туралы айтады. Әдісті анықтайтын негізгі сұрақтарға үңі-

летін құрылымды ұсынады.

ӘДІСНАМА. Соңғы 30 жылға жуық уақытта әлеуметтік зерттеу дизайны әртүрлі

болып кетті. Сондықтан зерттеуді жаңа бастаған жас мамандар үшін бұл әртүрлілік

тым ауқымды болып көрінуі мүмкін. 8, 9 және 10-тарауда зерттеуге негіз болатын

әдіснамалар туралы жан-жақты баяндалады.

27Зерттеу әлеміне тереңдеу

y 8-тарау сапалық және сандық әдістер туралы айтады.

y 9-тарау аралас әдіснаманың мүмкіндіктері, қиындықтары мен тәсілдері туралы

баяндайды.

y 10-тарау бағалау, әрекетке бағытталған және эмансипаторлық стратегия сияқ-

ты мақсатты тәсілдерді қарастырады.

ДЕРЕК ЖИНАУ. Келесі үш тарауда деректерді тиімді жинау әдістері сөз болады.

y 11-тарау сіз іздеген дерек иелері – респонденттеріңіз туралы ақпараттар береді,

сондай-ақ материалдық-техникалық тұрғыдан қамтамасыз ету, іріктеуді анықтау

және таңдау әдістері, негізгі ақпарат берушілер мен кейстер туралы мәлімет береді.

12-тарау негізгі дерек жинауда қолданылатын сауалнама мен сұхбат тәрізді әдіс-

тің мүмкіндіктері мен кедергілерін талқылайды.

y 13-тарау қайталама дерек жинау және олармен жұмыс істеу жолдарын

баяндайды.

ДЕРЕК ТАЛДАУ. Келесі тарауларда жиналған деректі өңдеу және ұсыну жолдары

туралы сөз болады.

y 14-тарау сандық деректі басқару мен талдау негіздерімен таныстырады.

Айнымалылардың түрлері, өлшем шкаласы, дескриптив және инференциял ста-

тистика, статистикалық тест таңдау және деректерді ұсыну туралы мәлімет береді.

y 15-тарау сапалық деректерге арналып, сапалық талдау логикасымен және әдіс-

терімен таныстырады; сондай-ақ контент, дискурс, әңгіме, нарративті талдаулар

және семиотика мен герменевтика сияқты нақты салаларды сипаттайды. Бұл та-

рау сапалық деректерді ұсынуға қатысты мысалдармен аяқталады.

ЖАЗУДЫ АЯҚТАУ. Ақыр аяғында жұмысты аяқтауыңыз керек.

y 16-тарау ұзақ уақыт бойы жүрексініп жүрген жазуды аяқтау процесі туралы ай-

тады, ол үшін не істеу керегін сипаттайды; аудиторияны есепке ала отырып, логи-

калық құрылым мен нақты баяндау желісінен ауытқымай, жазу процесіне әңгіме

ретінде қарауды үйретеді. Мақсат – зерттеу жұмысыңызды жазғанда жобаның

сапасын жақсартып қана қоймай, міндетіңізді жеңілдетуге көмектесетін практи-

калық стратегиялар ұсыну.

Кітапты барынша тиімді пайдалану

 



1. Соңына дейін оқып шығыңыз. Зерттеуге қатысты процестерді және процедура-

ларды білетін боласыз. Менің ойымша, бұл тұрғыдан алғанда қолыңыздағы ең-

бек – өте пайдалы кітап.

Сілтеме ретінде пайдаланыңыз. Зерттеу жобасын әзірлеуде басшылыққа алатын

құрал керек. Өзіңізді мазалаған сұрақтардың жауабын кітаптағы 16 тараудан таба

аларсыз. Тіпті дәл жауабын таппаған күнде, қосымша әдебиеттер көмекке келеді.

28 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

3. Кітапты зерттеу жұмысыңызға қосымша ретінде қолданыңыз. Бұл тұрғыда да

кітаптың пайдасы мол. Оның әр тарауы жаңа ақпаратпен таныстырады, басты

мақсаты – өз жобаңызды әзірлегенде кітап ұсынған дайындық процестерін бұл-

жытпай орындау. «Ештеңеден хабарсыз» күйде бастап, «кемел» сатыға дейін көте-

рілуіңізге біз де бар күшімізді саламыз. Ең дұрысы – кітаптың сіз үшін маңызды

тұсын оқу. Осы тұстан бастап оқыңыз да, жұмысыңыз біткенше 16-тарауға дейін

кітаппен сатылап танысып шығыңыз.

4. Қосымша сайттарды қолданыңыз. Қосымша сайттар https://

study.sagepub.com/oleary3e сілтемесінде тұр. Онда видеолар, блогтар, нұсқау-

лықтар, PowerPoints, бақылау тізімдері, үлгілер мен мысалдар т.б. көптеген пай-

далы ақпараттар бар. Кітаптан белгішені (icon) іздеп отырыңыз. Ол белгіше мате-

риалдардың онлайн нұсқасына апарады.

Қосымша әдебиеттер





Тарауды қорытындылау

y Зерттеу – белгілі бір сұраққа жауап беретін дерек жинау арқылы жаңа білім

өндіру процесі. Бұл білімге үлес қосу, тіпті өзгеріс әкелу мүмкіндігіңіз дер едім.

Дәлелді шешімдер қабылдауға ықпал ететін негізгі құрал деуге де болады. «Не

істеу керек, не істей аламыз, оны қалай істейміз және қаншалықты жақсы іс-

тедік» деген сауалдарға жауап іздегенде, оның шешімі зерттеу арқылы келеді.

y Ғылыми зерттеу позитивизмнен туындады, осы парадигманың тұжырымдарын

қабылдады. Оған: тануға болатын әрі болжауға келетін әлем; эмпирикалық

және редукционистік зерттеу; объективті және сарапшы зерттеушілер; бол-

жамға сүйенген әдістер мен статистикалық маңызы бар сандық нәтижелер

кіреді.

y Соңғы жылдары позитивизм тұжырымдары сынға ұшырады. Постпозитивист

зерттеушілердің пікірінше, әлем біркелкі емес, өзгермелі; зерттеу жұмысы біртұ-

тас және интуитивті болуы мүмкін; зерттеушілер субъективті және бірлесіп жұмыс

істейді; әдістер индуктивті және зерделеуге негізделуі ықтимал, ал қорытынды

идиографиялық және сапалы бола алады.

y Зерттеушіні парадигмалық ұстанымдарына қарай сипаттаудан бұрын, рефлек-

сивті зерттеуші «Нақты бір зерттеу мәселесіне қарай түрлі парадигма тұжырым-

дарын қарастыру мүмкін бе?» деген сұраққа жауап іздейді.

y Зерттеу жұмысын бастау бойыңызға үрей ұялатқанымен, осы кітапты нұсқау-

лық ретінде қолдану зерттеу әлеміндегі саяхатыңызда ол процестің қыр-сырын

толық танып-білуге көмектеседі.

29Зерттеу әлеміне тереңдеу

Эмпиризм





 

Introducing Empiricism: A Graphic Guide



 

 



Эпистемология

A Contemporary Introduction to the Theory of

Knowledge





Epistemology: A Beginner’s Guide

  

  



Онтология





     

 



Ontology





Парадигма

Unthinking Social Science: The Limits of Nineteenth-Century

Paradigms

   

       



30 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Позитивизм

 Readings in the Philosophy of Science: From Positivism to

Postmodernism

 













Реализм

         

Unobservable.



 



Reason and Reality: Realism and Idealism in Pragmatic Perspective.





 

Релятивизм

Fear of Knowledge: Against Relativism and Constructivism.



        



       



Relativism and the Social Sciences 







Әлеуметтік конструкционизм

The Social Construction of Reality: A Treatise

in the Sociology of Knowledge

31Зерттеу әлеміне тереңдеу



 

 

Social Constructionism





Субъективизм

Objectivity and Subjectivity in Social

Research

  

       

  



        

       

  





Жұмысқа кірісу 34

Процесті басқару 35

Бағдардан ауытқымау 44

Қосымша әдебиеттер 49

Жұмысты реттеу

және бастау

34 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Табысқа жеткіңіз келе ме – іске кірісіңіз.

Марк Твен

Жұмысқа кірісу



 

   



  

 

 

 





  





 



 

 

  

Оқыту мақсаты

y Жұмысқа кірісу

○ Зерттеуге қатысты деңгейіңді бағалау

y Процесті барлау

○ Университет/пән/бағдарлама талаптарымен танысудың маңызын түсіну

○ Ресурсты, құрал-жабдықты, әдебиетті пайдалану мен жақсы жетекшіге ие

болудың маңызын білу

○ Жұмыс ауқымын реттеу дағдыларын жетілдіру

y Бағдардан ауытқымау

○ Тепе-теңдікті табу, қиындықтарды еңсеру стратегиясын жасау

35Жұмысты реттеу және бастау

y Бұрыннан қалыптасқан дағдыларды кәдеге жаратасыз. Өз бойыңызда жиналған

дағды жетерлік. Зерттеу жобасы сол дағдыларды тапсырманы орындау кезінде

қолдануға мүмкіндік береді.

y Проблема негізінде үйренуге қатысасыз. Проблема негізінде үйрену «өз тәжіри-

беңіз арқылы еңсеретін проблеманы анықтау – оқытудың ең жақсы бастамасы»

деген пікірге сүйенеді. Бұл жердегі оқыту – «екі ұшы бар таяқ». Зерттейтін проб-

лемаңыз туралы біліп қана қоймай, оны шешудің жолын анықтаңыз. Мәселені

шешудің сізге белгілі болған жолын басқа зерттеуде де қолдана аласыз. Зерттеу

жүргізу (жолда сүрініп, шалыс бассаңыз да) – проблемалық оқыту мен зерттеу

процесін қамтиды.

y Әрекет арқылы үйренесіз. Колб (Kolb; 1984) тәжірибені трансформациялау ар-

қылы білім өндірудің маңызына тоқталған. Оның пікірінше, тәжірибе немесе әре-

кет арқылы үйрену: 1) орындауды талап ететін нақты тәжірибеге қатысу. 2) жан-

жақты талқылау мен ойды жинақтау (рефлексивті бақылау); 3) барынша кең

теориялау (абстракт концептуалдау); 4) әрекетті жетілдіру (белсенді тәжірибені)

циклдерге тәуелді. Мұндай процестер зерттеудің түрлі аспектілерінде кездеседі.

Зерттеу жүргізу – әрекет арқылы үйрену цикліне араласу.

y Коммуникациялық дағдыны жақсартасыз. Ұялшақтар мен күйгелектер сенім

тудыратын дерек жинай алмайды. Сіздің басқалармен қарым-қатынас орната

білуіңіз дерек жинай алу қабілетіңізге де әсер етеді. Дерек жинау, сұхбаттасу не-

месе қатыса отырып бақылау сияқты түрлі іс-әрекеттерде қарым-қатынас жасау

дағдысын жетілдіру – зерттеудің табысты болуының кепілі.

Зерттеу дағдысын жетілдіресіз. Зерттеу әдісі туралы кітап жазғаныма қарамастан

айтарым: зерттеу туралы оқу өте пайдалы, бірақ зерттеу жүргізу кезінде нақты

білім жинайсыз. Зерттеу талабына икемделу арқылы зерттеуді қалай жүргізуді

үйренесіз.

Жаңа білім өндіресіз. Сіз жаңа бір нәрсені үйренесіз. Зерттеу сұрақтарына жауап

аласыз. Білім жүйесіне өз үлесін қосатын жаңа білім өндіресіз.

y Дәлелді деректер негізінде шешім қабылдауға қатысасыз немесе соған ықпал

етесіз. Өзіңіз жинаған деректер арқылы пайдалы, практикалық шешімдер қабыл-

данғанына көз жеткізген жақсы емес пе? Концепциядан бастап таратуға дейінгі

кезеңі дұрыс жолға қойылса, зерттеу жобаңыз көп өзгеріс әкелуі мүмкін.

Академиялық білік жинауға, деңгейіңізді көтеруге жол ашасыз. Бұл мақсаттар жо-

ғарыда көрсетілген оқу мақсаты сияқты мәртебелі емес шығар, бірақ оның өте

маңызды екенін ешкім жоққа шығармайды.

Процесті басқару



 



36 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 

 

   



Бағдарламаны түсіну



 

 

 

Талаптар

 

  

 

 

y Дедлайнды сақтау. Ең үлкен қиындық осы шығар, бірақ мерзімнен ауытқымау

өте маңызды. Жұмысты бекітілген мерзімнен кейін өткізсеңіз, оны қабылдамауы

немесе шара қолдануы мүмкін. Мерзімін біліп алып, жұмысты тапсырудың ең

соңғы уақытын белгілеңіз; үлгермеймін десеңіз, жұмысқа кіріспей тұрып уақы-

тын ұзартып алыңыз.

Сөз лимитін сақтау. Оқу деңгейіне, пәнге және университетке қарай сөз лимиті әр-

түрлі болады. Әдетте сапалық зерттеу жұмысын/тезисін жасауға лимит тағайын-

далады. Студентінің тілімдей қағазбен немесе бір арба қағазбен келгенін көрген

оқытушының екі жағдайда да көңілі көншімейді. Белгіленген сөз лимитінен аспау-

ға және тым аз жазбауға да тырысыңыз. Кей дәріскерлер/оқу орны бекітілген сөз

лимитін сақтамаған жұмысты қабылдамауы мүмкін.

y Этикалық рұқсат алу. Адамдар (немесе жануарлар) қатысатын зерттеу үшін бұл

өте маңызды, оны келесі тарауда тереңдете талдаймыз. Әр университеттің мұн-

дай рұқсатқа қатысты өз талабы, міндеттемесі мен мерзімі бар.

y Прогресс туралы есеп беру/семинарлар. Ұзақмерзімді жобаға кіріскенде уни-

верситет жыл сайын немесе екі жылда бір рет студенттің, жетекшінің немесе екі

тараптың да есебін талап етеді. Студенттер тұрақты түрде өтетін семинарларға

қатысуы керек деген талап та қойылуы мүмкін.

y Емтихан тапсыру процесі. Бұл да оқу деңгейі мен университетке қатысты. Кейбір

зерттеу жұмысына баға қойылады не санат беріледі, ал кейде жарамды/жа-

рамсыз деп қана бағаланады. Ал жоғарырақ академиялық дәреже алу кезін-

де емтихан қабылдау процесіне сырттан мамандар шақыртылады. Қандай ма-

мандарды шақыратынын студент өзі таңдауы да, таңдай алмауы да мүмкін.

37Жұмысты реттеу және бастау

Кейде жұмысты ауызша қорғау керек болады. Сондықтан емтихан және емти-

хан алушы мәселесін процестің басында жетекшімен талқылап алу керек. Сонда

ғана алдыңызда не күтіп тұрғанын біліп, қамданып жүресіз.

y Жұмыстың оригинал және плагиаттан таза болуы. Университеттердің бәрінде

оригиналдық пен плагиатқа қатысты анық ереже бар. Плагиаттың не екенін ұғып

алсаңыз, дереккөздерді қолданғанда сақ боласыз.

Ресурстар

 

 





 

Әттеген-ай! Мұны алты ай бұрын білгенімде ғой!

1-оқиға

– 1 300$! Зерттеу сапарына 1 300$ берді ме? Оны қалай алдың?

–

Зерттеу жұмысын жасап жүрген студенттердің бәріне шығынды жабу үшін жы-

лына 2 500$ бөледі, арнайы форманы толтырсаң болғаны.

– Әзілің бе? Неге маған ешкім ескертпеген?!

2-оқиға

– Ксерокөшірме жасайтын аппаратқа қалай рұқсат алдың?

– Бас кеңседегі Деббиден сұрадым. Оқу орны оны зерттеуші студенттердің

бәріне беріп жатыр.

– Қандай тамаша! Соңғы алты айда ксерокөшірмеге қанша ақша жұмсаға-

нымды білсең ғой?

3-оқиға

– Қайда кетіп барасың?

– Қаланың арғы басындағы Нельсон кітапханасына барып, кітап алуым ке-

рек. Мына кампуста ол кітап жоқ.

– Неге кампусаралық интернет жүйесін қолданбайсың? Сонда саған кітап-

ты салып жібереді ғой.

– Рас па? Қашаннан бері ондай жүйе бар еді?!

2.1-ҚОСЫМША

38 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



y Тұратын орын. Арнайы бөлінген кеңсе бар ма?

y Құрал-жабдық. Телефон, компьютер, принтер және ксерокөшірмені пайдалана

аласыз ба?

y Бағдарламалық жасақтама. Университет қандай бағдарламалық жасақтамамен

қамтамасыз етеді? Сізге керек бағдарламалық жасақтаманы алып беруге әзір

ме?

y Қаражат. Оқу ақысы, кітап, көшірме, пошта, тұтынатын материал (қағаз, карт-

ридж, ақпарат тасымалдағыштар) және жол шығындарының (зерттеу нысанына,

конференцияға бару) орны толтырыла ма және жабдықтармен (жазғыш құрал-

дар, транскрипция аппараты (transcription machine) компьютер, ноутбук, бағдар

ламалық жасақтама т.б.) қамтамасыз ете ме?

y Кітапхана. Қандай дерекқорларды пайдалануға болады? Кітапханааралық або-

немент жүйесі бар ма? Интернетке кіре аласыз ба?

y Семинарлар. Университет әдіснамалық семинар немесе үйірмелер өткізе ме?

y Әдістер бойынша көмек. Сауалнама дизайнына, транскрипцияға, деректер енгі-

зуге қатысты қандай көмек көрсетіледі? Статистикалық кеңес беріле ме?

Жазбаша көмек. Сөйлемдерді дұрыс құрауға көмектесетін, соңғы драфтты тексе-

ріп бере алатын адам бар ма? Редакциялау мәселесі қалай болмақ?

Дайындық



 

 





Кабинет/кеңсе. Өзгелерден оқшауланатын оңаша жер болсын. Зерттеу жұмысы

оқшаулануды талап етеді; жұмыс істеуге қолайлы жер табу өте маңызды.

y Компьютер. Заманауи мәтін өңдеуші бағдарлама мен интернетке үздіксіз қосы-

лу мүмкіндігінсіз зерттеу жұмысын елестете алмайсыз. Жүйеге керек деректерді

басқаратын статистикалық және/немесе сапалық бағдарламаларды да қосуы-

ңыз қажет шығар. Компьютер таңдаған кезде қазіргі талаптарды ғана емес,

зерттеу процесі кезінде туындайтын талаптарды да ескеру керек болады.

y Кәсіби деңгей. Компьютер/интернет заманы болғандықтан мәтінді өңдейтін

және интернеттен материал іздей алатын дағдыларыңыз бар шығар. Дегенмен

білікті арттыру артық болмас. Ауқымды деректі басқару, графикамен жұмыс,

кеңейтілген іздеу немесе жай ғана мәтінді теру болсын, білікті жетілдіре түсудің

пайдасы зор.

39Жұмысты реттеу және бастау

Дұрыс кеңес алу





 

   

 

 

 

  



 



 

 

Әркімнің міндетін анықтап алу

Студент пен жетекші арасындағы нақтыланатын қарым-қатынасқа байланысты

мәселелер:

Дербестік

Студентті университет ресурстарына/талаптарына бағыттауға кім жауапты?

Жұмыс мерзімін кім белгілейді?

Тақырыпты, зерттеу сұрағын, әдіснамалық және теориялық негіздерді таңдау

бойынша жетекші қаншалық кеңес/нұсқау бере алады?

Жетекші шолу жасап, пікір білдіруі үшін студент барлық драфт нұсқаны жіберіп

отыруға міндетті ме?

Жаңа бағыттың бәрін жетекшімен ақылдасуға тиіс пе?

Жазуға/өңдеуге жетекші өзі көмектесе ме?

Талаптарға сай екені туралы соңғы шешімді кім қабылдайды?

Бағдарлама

Қаншалықты жиі кездесесіздер?

Пікір алу және жауап беру жиілігі қандай?

Семинарға презентация жасау керек пе?

Қарым-қатынас табиғаты

Қарым-қатынас тек кәсіби деңгейде бола ма, әлде кәсіби және жеке қарым-

қатынас аралас жүре ме?

Эмоциялық қолдау көрсетіле ме?

Істің барысын ашық, бүкпесіз талқылаймыз деген жоспар бар ма және бұл құптала

ма?

2.2-ҚОСЫМША

40 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  

 

 



  







 

    





  

 



Тамаша жетекші, ой-пікірімді қуаттай түскен доктор Шерманға ерекше алғыс айтамын.

Ой-өрісімді басқа салаға бұрған доктор Хакимге де алғысым зор, ол да керемет жетекші.





Қызыл сияның қаһары немесе Кейттің оқиғасы

Басқа университетке ауысқан кезде маған жаңа жетекші тағайындады. Ол зерт-

теу жұмысының тақырыбы менікіне ұқсас жас доктор еді. Бірнеше рет кездестік,

бірақ қарым-қатынасымыз жақсы өрбіді деп айта алмаймын. Оның докторлық жұ-

мысы менің тақырыбыма ұқсас болғанымен, зерттеу тәсіліміз мүлде өзгеше еді. Ол

менің ұстанымымды өзге тәсіл деп емес, қате деп санайтынын аңғардым. Сын соқ-

қысының астында қалу кімге ұнасын, диссертациямның бірінші тарауын жетекшім-

нің қолына күмәндана ұстаттым. Жұмысты оқыған соң, оның не айтатыны туралы

ойлаудың өзі қорқынышты еді, сондықтан пікірін естуге жүрексініп жүрдім.

Бірнеше аптадан соң тарауды қайтарды, жағдай мен ойлағаннан да нашар болып

шықты. Жұмысымды бастан-аяқ қызыл сиямен шимайлап тастапты. Бұл қызыл сия

маған жетекшімнің қаһарланып, «саған билігім жүреді», «жазғаныңның бәрі қате»

деп айғайлап тұрғандай әсер етті. Енді менің қорқынышым ашуға ұласты. Оның бұ-

лай тізе батыруының жөні жоқ еді. Маған шектен тыс сөгіс керек емес қой, оның

қолдау көрсетуіне, жол нұсқауына, кеңес беруіне ғана мұқтаж едім. Осыдан кейін

жаңа жетекші таңдауға мәжбүр болдым.

2.3-ҚОСЫМША

41Жұмысты реттеу және бастау

  

   

 

 

 

   

 

 

Әдебиеттерді пайдалану



 

 

 

 





 



 

 



 

  

 

 



  

 

 

  

 

 Google Scholar

 



  



   





42 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Жұмыс ауқымын реттеу

 

 

   

  

  

 

2.1-кесте. Гантдиаграммасы

Қаңтар

Ақпан

Наурыз

Сәуір

Мамыр

Маусым

Шілде

Тамыз

Қыркүйек

Қазан

Қараша

Желтоқсан

Дайындық

хх хх

Әдебиеткешолу

хх хх хх хх хх

Әдістердіанықтау

хх хх

Дерекжинау

хх хх хх

Істіңбарысытуралысеминар

12-ші

Деректалдау

хх хх хх

Біріншідрафтнұсқаныжазу

хх хх хх хх хх хх хх

Екіншідрафтнұсқаныжазу

хх хх хх

Соңғысеминар

27-ші

Соңғыдрафтнұсқаныжазу

хх хх хх

Дипломжұмысы

15-ші

 

 

 

  



 

 

43Жұмысты реттеу және бастау

  





  

 



 

  

 

  

  

   



   

   

 

Зерттеуге арналған журналыңызбен жұмыс істеңіз/оқыңыз. Кез келген зерттеуші

үшін жақсы журналдың пайдасы зор, ол шығармашылық шабыт сыйлап, процесті

басқаруға көмектеседі. Журналда ғылыми бақылау нәтижелері, әдіс пен теория

туралы жазбалар, байланыс деректері, түсініктемелер/ескертпелер, тың идея-

лар, суреттер мен ой картасы т.б. болуы мүмкін. Керек дүниені журналға түртіп

қойыңыз немесе оны қайтадан оқып шығыңыз, сонда шығармашылық шабыты-

ңыз бойды керней бастауы ғажап емес.

y Өзіңізді мәжбүрлесеңіз де компьютерге отырыңыз. Кейде ұсақ-түйек жұмыс іс-

теудің соңы өнімді еңбекке ұласуы мүмкін. Салыстырмалы түрде маңызды емес

редакторлық жұмыс жасаңыз, деректерді немесе сілтемелерді тазартыңыз, со-

дан соң кейінге қалдырылған іске кірісіңіз. Компьютерге мүлде жоламай қойса-

ңыз, жұмыс бір қадам да алға жылжымайды. Ал бір міндетті атқаруға отырса-

ңыз, оны орындап қана қоймай, нақты жұмысқа кірісіп кеткеніңізді байқамай

қаласыз.

y Шын немесе ойдан шығарылған досыңызға хат жазыңыз. Ісіңіз алға баспай

жатса біреуге хат жолдап, не ойыңыз бар екенін бейресми баяндаңыз. Ғылыми

стильден алшақтаған кезде идеялар қаптап кетеді.

y Серуенге шығыңыз. Кейде таза аудағы сейілден соң тың идеялар пайда болады.

Қолыңызға шағын диктофон алыңыз (төсектің қасына қойсаңыз, таңертең оян-

ған кезде ойға келген идеяларды жазасыз), оны дереу диктофонға жазбасаңыз

кейін ұмытып қаласыз.

44 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бағдардан ауытқымау

Төзім мен табандылық – дарыннан да артық

Томас Генри Гексли







 









Тепе-теңдікті табу



 

 

   



   



    

  



  

y Жұмыста. Оқудың талаптарын жұмыстағы басшылықпен талқылаңыз. Олар жағ-

дайыңызды түсінеді. Тіпті түсінбесе, шама-шарқыңызды бағалайсыз. Зерттеуіңіз

жұмыспен байланысты болса, жобаға қажет уақыт пен ресурс туралы келісіп

алыңыз, әлбетте, ол үшін зерттеудің маңызы мен жұмысқа тигізер пайдасы тура-

лы жақсылап түсіндіру керек.

y Үйде. Отбасының қолдауы өте маңызды, үй шаруасын атқару, бала қарау сияқты

практикалық көмек қана емес, эмоциялық қолдау да аса қажет. Кейбір жұбайлар

жолдасынан жағдайды түсіндіруін күтіп отырады. Осындай дилеммадан өткен кез-

де бағыт-бағдарыңызды тағы бір нақтылап алсаңыз, позицияңызды анықтайсыз.

y Университетте. Ең жақсы кеңес «кәсіби маман бол» деу, бірақ бәрі заңды болу

үшін мәселенің басын бірден ашып алыңыз. Жетекшімен ашық әрі шынайы сөй-

лескеннің арқасында қол жеткізуге болатын нақты мақсат қоюды үйренесіз.



.

45Жұмысты реттеу және бастау

Мәселені шешу

  

 

 

  

 



  



 









   



  

 

   

 

Өзімді айыпты сезінуге уақыт жоқ! Қызым Дакота туралы оқиға

Магистр дәрежесін алатын кезде уақытымның басым бөлігін қолға алмаған істе-

рімді ойлауға арнадым. Сабақ оқып жүргенде достарыммен және отбасыммен бірге

болуды, олармен серуендеуді армандап, уақытым құр қиялдаумен өтіп кететін. Өзімді

бақытсыз сезінетін сәттер де көбейген сияқты, ісім де алға баспады. Достарыммен

немесе отбасыммен бірге отырғанда да көңілім көншімеді, жұмысым күтіп тұрғанын

уайымдап, өзімді әр кез айыпты сезінетінмін.

Кіші қызым Дакота бір жасқа толғанда докторлық диссертациямды қолға ал-

дым. Тас түйін болып бекініп, жағдайды реттеуім керегін ұқтым. Кішкентай екі балам

бар, соларға қарауым керек пе еді деген ойға беріліп, уақытымды ысырап етпеуге

тырыстым. Яғни айыптан арылу туралы шешім қабылдадым. Белгілі бір уақыт ара-

лығында балаларымды өте жақсы бағып-қағатын жерге апарып жүрдім. Есесіне,

тамаша жетістікке жеттім. Балаларға қарайтын адам бар, алаңсыз жұмысымды іс-

теймін. Отбасыммен отырғанда тек соларға көңіл бөліп, әр сәттен ләззат аламын.

Сондықтан диссертациямды уақытында бітірдім. Осылайша уайымдау мен айыпты

сезінудің еш пайдасы жоқ екен деген тұжырым жасадым.

2.4-ҚОСЫМША

46 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 



 

  

 

 

  

  



   

  

  

 

 



      

  

   

 



 

   

 

  





  

 

  

 



  



   



 





47Жұмысты реттеу және бастау

Оңай әрі қызық

Зерттеу жобамды басынан аяғына дейін қиналмай орындап шығуыма бірнеше

жағдай ықпал етті. Біріншіден, бәрін дұрыс ұйымдастыра алдым. Нақты мерзім бел-

гіледім, тепе-теңдікті сақтауға ұмтылдым, жоспарымды орындауға басқа міндетте-

рімнің кедергі келтірмеуін қадағаладым. Жетекшім де жоспарымның дұрыс екеніне

көз жеткізді. Жұмыстағы және жеке өмірімдегі проблемаларымды саралап қана

қоймай, сарапшыға да толық талдатып алдым.

2.1-сурет. Мем!

Күйзелістің өтпелі жағдай екенін есте ұстауға тырыстым. Мәселелер қаптап кет-

кенде өз-өзімді қолға алып, мұның бәрі өтеді де кетеді деп сабыр сақтадым. Мұндай

кезде сенім мен қолдау іздеп, күйзелістен тез арылуға күш салдым. Басқалардың

неліктен олай істемейтінін түсінбеймін, құрдастарымның көбі күйзеліспен бетпе-бет

келмей жатып-ақ есеңгіреп қалды.

Менен бір кеңес: мақсатыңызды нақтылап алыңыз. Жетекшіңіз сіздің тәсіліңіз-

дің дұрыс екеніне әбден көз жеткізсін. Тыңғылықты дайындалып, бәрін ұйымдас-

тырып қойыңыз; көмек сұраудан тартынбаңыз. Сонда зерттеу жұмысын жүргізудің

кей адамдар ойлағандай соншалықты қиын іс емес екенін көресіз. Оп-оңай атқарып

шығасыз.

2.5-ҚОСЫМША

48 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тарауды қорытындылау

y Зерттеу – белсенді басқаруды талап ететін процесс. Алдын ала жоспарлау ке-

зінде стратегияны айқындап алу, дұрыс ұйымдастырып дайындала білу, зерт-

теуге қажет ой кеңістігін құра алу – процестің маңызды бөлігі.

y Университет бекіткен нұсқаулыққа сәйкес зерттеу жұмысын жүргізу үшін оқу

орныңыздың талаптарымен танысыңыз. Сонда барлық ресурстарға ие бола-

сыз, зерттеу процесіне қажет бағдарыңыз анықталады.

y Дұрыс кеңес алудың да өз қиындығы бар. Жетекшімен жақсы қарым-қаты-

нас орнатып, екі жақтың үміті мен қалауын анықтап алудың маңызы зор.

Тақырыбыңызға қатысты жаңалықтардан хабарсыз қалмау үшін әдебиеттерді

шолып тұрыңыз.

y Зерттеу жүргізу кезінде бірқатар нақты проблема туындайды. Гант

диа граммасын қолданып, тәртіппен және шабытпен жұмыс істеу жұмыс ауқы-

мын дұрыс игеруге және мерзімнен ауытқымауға көмектеседі. Табысқа жету

үшін тепе-теңдікті табу керегін естен шығармаңыз.

y Зерттеу процесі сайрап жатқан даңғыл жол емес: бұралаң, бұрылысы көп, күр-

делі сүрлеу. Өмірдегі проблемалар, өзіңізге деген сенімнің жоғалуы, мотива-

цияның болмауы сияқты жағдайларға кезігіп қалуыңыз мүмкін. Жалғыз еместі-

гіңізді, қолдау көрсететін адам бар екенін сезіну жұмысты сәтті аяқтауға ықпал

етеді.

Зерттеу жобам шап-шағын, докторлық жұмыс сияқты ауқымды емес.

Осы кітапта санамалап өткен қиындықтар мен стратегиялардың маған

қатысы бар ма?





 

  

  





Сұрағым бар

49Жұмысты реттеу және бастау

Қосымша әдебиеттер

 

 

 The Research Student’s Guide to Success



         





The Postgraduate’s Companion

        

        

    





A Practical Guide for Postgraduates

        





          

A Comprehensive Guide to Content and Process

 

 







Дұрыс сұрақ қоя білудің маңызы 52

Бастапқы қадам: тақырыпты анықтау 54

Өзекті тақырыптан зерттеу сұрақтарына ауысу 58

Дұрыс сұрақ дегеніміз не? 65

Қосымша әдебиеттер 69

Зерттеу сұрағын

әзірлеу

52 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Дұрыс сұрақ қоя білудің маңызы

Ғалым – дұрыс жауапты білетін емес, ең алдымен, дұрыс сұрақ қоя алатын

адам.

Клод Леви-Стросс

 

 

 



 

     

 

 

 





Оқыту мақсаты

y Дұрыс сұрақ қоя білудің маңызы

○ Зерттеу сұрағын қоюдың өте маңызды екенін түсіну

○ Зерттеу бағытын анықтап, бағдарды дұрыс ұстану үшін зерттеу сұрағын қол-

дана алу

y Бастапқы қадам: тақырыпты анықтау

○ Тақырыпты анықтауда креативті болу және шабыт шақырудың маңызын

білу

○ Тақырыпқа керек әдебиетті іріктеп алу

○ Зерттеу параметрлерін анықтайтын практикалық аспектілерді есте сақтау

y Өзекті тақырыптан зерттеу сұрақтарына ауысу

○ Тақырыпты зерттеуге келетін сұраққа бағыттайтын процесті білу

○ Сұрақ әзірлеудің қайталанбалы табиғатын ұғыну

○ Зерттеу кезінде гипотезаның қалай және қашан қажет болатынын білу

y Дұрыс сұрақ дегеніміз не?

○ Қойылатын сұрақтардың тиімділігі мен зерттеуге келетінін бағалауға қабі-

летті болу

53Зерттеу сұрағын әзірлеу

 



 

 

 



 





 





y Зерттеу мәселесін анықтайды. Зерттеудегі дұрыс сұрақ сізге де, оқырмандары-

ңызға да жобаңыз туралы ақпарат береді. Ол тақырыпты ашады (жастар ара-

сындағы суицид, қоршаған орта жағдайының нашарлауы, секуляризация т.б.);

зерттеудің сипатын анықтайды (ашу, анықтау, сипаттау немесе салыстыру); өзекті

тақырыпты тауып береді (не, қайда, қалай, қашан, неліктен); концепциялар мен

көрсеткіштерді анықтайды (табысы, жасы, білімі, жынысы, өзін бағалауы, қорша-

ған ортаны ластауы және т.б.); көрсеткіштер арасындағы байланысты болжайды

(өзара қарым-қатынас, арту, кему, байланыс, себептер т.б.).

Шекараны белгілейді. Зерттеу әлеміне саяхат жасағанда жаңа бағыттарды көре-

сіз, айналма жол мен бұрылыстарға тап боласыз, ал дұрыс сұрақ шекараны бел-

гілеп, жан-жағын сызып алуға ықпал етеді. Жаңа бағытқа тап келгенде өзіңізден

«Менің сұрағыма мұның не қатысы бар?» деп сұраңыз. Үш ықтимал жауапқа ке-

зігесіз. Олар: 1) қатысы шамалы – мұны қоя тұрайын, кейінгі жобада қарасты-

рамын; 2) біршама қатысы бар – бұл туралы ойлап жүрген болсаңыз, демек, қа-

тысы бар деген сөз (жұмысқа ерекше жаңа леп әкелуі мүмкін); 3) білгім келетін

нәрсені енді тапқандаймын, бәлкім сұрағымды қайта қарауым керек шығар.

y Бағдар береді. Нақты тұжырымдалған зерттеу сұрағы жобаңыздың негізіне ай-

налады. Ол зерделеуге қажет теорияны көрсетеді; оқып, шолу жасауыңыз керек

әдебиетті нұсқайды; жинауыңыз керек деректер мен қолдануыңыз керек әдіс-

терді ұсынады. Зерттеу сұрағы дұрыс қойылмаса, әдіснаманы нақты анықтау да

мүмкін емес деп ойлаймын. Не білгіңіз келетінін білмесеңіз, оны анықтау жолда-

рын да ұға алмайсыз.

y Жұмысыңызды бағалаудың негізіне айналады. Сұрақтар бірізділікті қамтамасыз

етіп, тұтас зерттеу жұмысының күн тәртібін анықтап қана қоймай, шешім қабыл-

дау процесін бағалауға көмектеседі. Жобаңызға қатысты барлық шешімнің кри-

терийі «Таңдауыңыз зерттеу сұрақтарына сенімді жауап алуға ықпал ете ме, жоқ

па?» деген мәселеге тіреледі.



   

54 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 



  

  

 

 

Бастапқы қадам: тақырыпты анықтау



  

  

 

  

 

  

  



 

 

Әуесқойлық пен креативтілік

Жаңалық – елдің бәрі көргенді көру, бірақ саған дейін ешкім ойланбағандай

ойлану.

Альберт Сент-Дьерди

  

  

  

 



  

 

  

 

    

    

 

55Зерттеу сұрағын әзірлеу

     

  



  

Әдебиетке ден қою





 

 

  



  

 

 

 

 







     

 





Дін

Дінді

ауыстыру

Атеизм

Бедел,

билік және

бақылау

Жастар

мәселесі

Суицид

Поп мәдениет

Сексуалдылық

Жас қыздардың

өзін бағалауы

Өзекті

мәселелер

Қоршаған

орта

Үкіметтің

риторикасы

Қоғамның

хабардар болуы

Қоғам міндеті

Дренаж

басқару

Тұрақты даму

3.1-сызба. Ықтималзерттеутақырыптарыныңойкартасы

56 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ







-



 

 

 

 



Шабыт шақыру

 

 

y Жеке түйсік пен тәжірибе. Әркімнің жеке тәжірибесі мен түйсігі бар, соған сү-

йенсе болады. Мысалы, жұмыс орны. Кез келген жұмысшы не қызметкер жұмыс

орнының проблемасы көп екенін айтады. Олар: қағазбастылық, жұмысты тиімді

ұйымдастырмау, икемсіздік, біліксіздік, істің мән-жайын білмей тұрып шешім қа-

былдау, жемқорлық, қызметтен бұрын пайданы көздеу, моральдық ұстанымдар-

ды дұрыс сақтамау, мотивацияның жоқтығы т.б. Жеке басыңыздан өткен сәтсіз-

діктер басқалардың сәтсіздігімен ұштасып жатады. Оны ұйымның, мекеменің не

қауымдастықтың мақсатына, міндеттері мен келешегіне байланыстыра алсаңыз,

сол сәтсіздікті зерттеу керегін байқарсыз.

y Бақылау. Айналамыздағы заттарды байқамайтын кездер де болады. Жан-

жағымызға өзгенің көзімен қараудың арқасында зерттеу тақырыбын табуымыз

мүмкін. Пойызда келе жатып, жеке кеңістіктің жазылмаған ережесін байқап

қалған студентім осындай күйді бастан өткеріпті. Ол кімнің қайда отырғанын,

қаншалықты жақын отырғанын, кімнің кімнен алшақтағанын, не үшін ол жерден

кеткенін реттейтін ережені білгісі келді. Ол әр аялдамада адамдар саны өзгерген

сайын олардың орын таңдауына мән берді. Ақырында, «орын таңдауды реттейтін

ережені зерттеймін» деп шешім қабылдады.

y Заманауи/уақытылы мәселелер. Кейде ескі тақырып жаңа сипатқа ауысады.

Аяқастынан жұмыс орнында бір мәселе пайда болады немесе жаһан назарын

өзіне аударады. Батыс әлемінің ислам дініне қызығуы, оған таңғалуы не сөгуі –

соның бір мысалы. «БАҚ бұл тақырыпты қалай жазып жүр?», «Үкіметтің саясаты,

практикасы мен риторикасы қандай?» және «Мектептегі нәсілшілдікке мұның ық-

палы бар ма?» деген сұрақтарға жауап іздеу арқылы түйткілді жайтты анықтап,

тақырып табуға болады.

y Мүдделі тараптардың мұқтаждығын анықтау. Мүдделі тараптар әртүрлі мақсат-

ты көздеп бірігуі мүмкін, мысалы: денсаулық сақтаудың дұрыс жүйесін талап ету,

жергілікті тоғандағы көк-жасыл балдырды қалпына келтіру, студенттерді оқуды

57Зерттеу сұрағын әзірлеу

тастамауға үгіттеу т.б. Олардың мұқтаждығын анықтау үшін жергілікті бұқаралық

ақпарат құралдарын шолып отырыңыз, редакцияға жазылған хаттарды оқыңыз

немесе түрлі форумдарға қатысып (қалалық кеңес жиыны, жұмыс орнындағы

кездесулер т.б.) көріңіз, сол жерлерде мүдделі тараптар өздерін алаңдатып жүр-

ген мәселелермен бөліседі.

Зерттеуге лайық мәселелерді таңдау

Төменде студенттерім таңдап алған тақырыптардың біразын мысалға алдым

және олардың бұл тақырыптарды таңдау себебіне тоқталдым.

y Порнографияның қолжетімді болуының жасөспірімдердің сексуалдық мінез-

құлқына әсері. Жоғары сынып психологы мұны алаңдайтын құбылыс деп

есептеп, осы тақырыпты таңдап берді.

y Өрт сөндіру қызметін жоспарлауда климат өзгерісін де бір фактор ретінде

ескеру. Жаңа Оңтүстік Уэльстің ауылдағы өрт қызметі басшысының ұсынған

тақырыбы. Жоспарлау кезінде аталған мәселені ескеру керегін айтты.

y Тұрмыстық қоқыс шелектерінде қайта өңдеуге келмейтін материалдар үлесі-

нің басымдығы. Қоқысқа жауапты кеңестің жоғары лауазымды қызметкері-

нің ұсынған тақырыбы. Ол осы қызметке кіріскенде қоқыстың көптігіне қатты

алаңдаған болуы керек.

y Нақты дәлел болмаған кезде денсаулықты нығайту орталығында шешім қа-

былдау. Бұл тақырыпты негізгі мәселелерді рет-ретімен қоюды анықтай ал-

май шаршаған жаңа орталықтың директоры ұсынды.

y Жедел жәрдем бөлімінде медициналық қызметкерге көрсетілген әлімжеттік

туралы зерттеу. Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы бойынша ғылыми

дәрежесі бар, пациенттің шабуылынан кейін қызметін ауыстыруға мәжбүр

болған бұрынғы медбикенің ұсынысы.

Университеттегі әлімжеттік пен жүгенсіздік. Бірінші курста осындай жағдайға

тап болған студенттің ұсынысы.

y Құрылыс саласындағы қауіпсіздік көрсеткіші төмен қосалқы мердігерлер.

Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы бойынша білім алған студенттің

таңдаған тақырыбы. БАҚ бетінде осы мәселенің көтерілгені ықпал еткен.

y Сыныпта тәжірибелік оқытуды жеткілікті түрде қолданбау. ЖОО-да әде-

биеттанудан білім алып жүрген студенттің өз тәжірибесіне сүйеніп ұсынған

тақырыбы.

y Климат өзгерісі салдарын елемеген адамдардың мотивациялары.

Адамдардың қатер туралы біле тұрып, немқұрайдылығына қайран қалған

студенттің таңдауы.

y Гонконг биік ғимараттарында өрт дабылына мән бермеу. Өрт қауіпсіздігінің

жоғарғы санатты қызметкерінің таңдаған тақырыбы. Дабылды елемей, өрт-

тен қаза тапқан жеті адамның ісі бойынша тергеуге қатысқан.

3.1-ҚОСЫМША

58 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Өзекті тақырыптан зерттеу сұрақтарына ауысу





  

Тақырып аясын тарылту













  



Зерттеу тақырыбын таңдаудағы мүмкіндігім шексіз бе?







 

  

    



  

  

 





 









Сұрағым бар

59Зерттеу сұрағын әзірлеу

Ойкартасынқайтақарау

  

  

   

  

 

 

 



 

   

  

  

 

 

  

Бойжеткеннің

өзін төмен

бағалауы

Ата-аналар қызына

адам құндылығы

сыртқы сұлулығына

байланысты деп

үйрете ме?

Құрдастары

Басқа жыныс

өкілін ұнату

Танымал

болу ниеті

Мектептегі

мазақ

Медиа

Диета жайлы

жарнамалар

БАҚ-та көп

айтылатын

«жұлдыздардың»

дене пішімі

Журналдағы

модельдер

Телеарнадағы

арық жұлдыздар

Қыздар қалыпты

құбылысты

шынайы

қабылдай

алмай ма?

Ата-анасы

Сондай

әдемісің!

Мына киіммен

өте тартымды

көрінесің!

Қошеметтер

Анасының

салмаққа

баса мән

беруі

3.2-сызба. Сұрақтардыойкартасындабейнелеу

60 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сұрақ әзірлеудің төрт сатылы процесі

 

1. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз, бірақ әр сұраққа жауап бір не екі сөзден

ғана құралсын:

а) Тақырыбыңыз қандай? Жауаптардың мысалы: арқа ауруы, қалдықтарды өң-

деу, өз бетінше білім алу, әлеуметтік желідегі буллинг т.б.

ә) Зерттеу жүргізілетін орта қандай? Жауаптардың мысалы: мектеп, жергілікті

билік, аурухана, қоғамдастық т.б.

б) Көздеген мақсатыңыз не? Жауаптардың мысалы: жаңалық ашу, сипаттау, өз-

герту, барлау, түсіндіру, дамыту, түсіну т.б.

в) Қандай сұрақ қоясыз? Жауаптардың мысалы: не, кім, қайда, қалай, қашан не-

месе неліктен?

г) Қандай да бір ықтимал қатынасты зерттегіңіз келе ме? Жауаптардың мысалы:

әсер ету, арту, кему, қатыстылық, корреляция, себеп-салдар.

2. Сұрақтың сипатына келсек (кім, не, қайда, қалай, қашан), ықтимал сұрағыңызға

жауап тапқанша 1-қадамда айтылған жауаптарды біріктіріңіз. Мәселен, тұрмыс-

тық қайта өңделетін жәшіктердегі қайта өңделмейтін қоқыс мөлшерін тақырып

етіп алған шығарсыз (3.1-қосымшада айтып өттік). 1-қадамдағы жауаптардан бір-

қатар сұрақ туады:

а) Тақырып: қайта өңдеу. Зерттеу жүргізілетін орта: тұрмыстық/қоғамдық.

Көздеген мақсатыңыз: тиімділіктің неге аз екенін анықтау. Қандай сұрақ қоя-

сыз: кім және неліктен? Зерттелетін ықтимал қатынас: демографиялық сипат-

тама мен тиімсіз қайта өңдеудің арақатынасы.

Сұрақ: 

 

ә) Тақырып: қайта өңдеу. Зерттеу жүргізілетін орта: тұрмыстық/үй шаруашы-

лығы. Көздеген мақсатыңыз: жеке тұлғаның қайта өңдеу міндетін қалай

атқаратынын анықтау. Қандай сұрақ қоясыз: қалай? Зерттелетін ықтимал

қатынас: қарастырылмайды.

Сұрақ: 

  

б) Тақырып: қайта өңдеу. Зерттеу жүргізілетін орта: үйлер/қауымдастықтар.

Көздеген мақсатыңыз: қайта өңдеудің тиімсіздігі жөнінде қоғамды хабар-

дар ететін науқанға мұрындық болу. Қандай сұрақ қоясыз: не? Зерттелетін

ықтимал қатынас: қарастырылмайды.

Сұрақ: 

 

61Зерттеу сұрағын әзірлеу

3. Сұрағыңыз көбейіп кетсе (есте сақтаңыз: кез келген мәселе бойынша әрқи-

лы зерттеу сұрақтары туындайды) тақырыптың өзектілігі мен практикалық

жағына мән бере отырып, жетекшіңіздің кеңесіне құлақ асып, негізгі сұрақты

анықтаңыз.

4. Сұрағыңыз барынша қысқа әрі нақты болғанша тарылта түсіңіз. Есте сақта-

ңыз: кез келген зерттеу сұрағының бірінші нұсқасына қарағанда үшінші, төр-

тінші немесе бесінші нұсқасы нақты, түсінікті әрі мағыналы болады.



 





Дұрыс зерттеу сұрағының эволюциясы

Бастапқы сұрақ: балаға деген қатыгездікпен мектептер қалай күресуі керек?

Проблемалар: екіұшты мәселе көп – «мектепте, балаларға жасалатын қаты-

гездік», «қатыгездік көрсетуші», «күресу жолы» сияқты терминдерге анықтама беру

керек.

Әдебиеттерді қарап, мүдделі тұлғалармен сөйлесіп, жетекшімен ақылдасқаннан

кейін сұрақ қайтадан қарастырылып, төмендегідей қойылды.

Қайта қарастырылған сұрақ: Ұлыбритания бастауыш мектептерінде физи-

калық, эмоциялық немесе сексуалдық қатыгездікке қатысты оқушылар

шағымына мектеп қызметкерлері қолданған үздік тәжірибе қандай?

Бастапқы сұрақ: есеп беруге міндеттеу отбасындағы зорлық-зомбылықты азайта

ма?

Проблемалар: екіұшты мәселе көп – «есеп беру», «отбасындағы зорлық-зомбы-

лық», «мүдделі тараптар» терминдеріне анықтама беру керек. «Иә» немесе «жоқ» деп

жауап беруді ғана талап етіп тұрғандай көрінетін сұрақ қате болуы мүмкін.

Әдебиеттерді қарап, мүдделі тұлғалармен сөйлесіп, жетекшімен ақылдасқаннан

кейін сұрақ қайтадан қарастырылып, төмендегідей қойылды:

Қайта қарастырылған сұрақ: статистикалық деректерде тіркелген жағдай-

лардың көбейгеніне қарамастан, «Солтүстік аумақтағы тұрмыстық және

отбасылық зорлық-зомбылық туралы» заңға енгізілген тұрмыстық зорлық

туралы есеп беруге міндеттейтін түзетулер осындай оқиғалардың азаюына

ықпал етті ме?

Бастапқы сұрақ: Facebook платформасы барлық зерттеушіге ашық болуы керек пе?

3.2-ҚОСЫМША

62 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қайта қарастыру

  

  



 

  



 





1. Танысуыңыз керек әдебиеттер көлемін анықтаңыз және оларды шолып шығу

үшін зерттеу сұрағын пысықтаңыз.

2. Зерттеу сұрақтары орнықты, мағыналы болуы үшін керек әдебиеттерді оқып

шығыңыз.

  

  

   

 



 

  

   



  

 



  

 



Проблемалар: екіұшты мәселе көп – Facebook-тің аспектісін, зерттеушілерді

және барлау терминдерін анықтау керек. «Иә» немесе «жоқ» деп жауап беруді ғана

талап етіп тұрғандай көрінетін сұрақ қате болуы мүмкін.

Әдебиеттерді қарап, мүдделі тұлғалармен сөйлесіп, жетекшімен ақылдасқаннан

кейін сұрақ қайтадан қарастырылып, төмендегідей қойылды:

Қайта қарастырылған сұрақ: қандай жағдайда кәсіби зерттеушілер

Facebook бетіндегі жазбаларға талдау жасай алады және этикалық тұрғыда

қандай іс-шаралар іске асырылуға тиіс?

63Зерттеу сұрағын әзірлеу





 

Гипотеза дилеммасы



  





  

 





 



 



 

  



 

 

 

Гипотеза – тексеругекелетін, екі немесе

одандакөпайнымалыарасындағыбайланыс

табиғатынақатыстықолданылатынлогикалық

ұйғарым(білімгесүйенгенболжам).

Идеялар

Зерттеу?

Әдістер

3.3-сызба. Зерттеусұрағынәзірлеукезеңдері

64 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



   

  



 





  



  

  

 

  











   

  

 

 

 

   

 





  

Белгілі бір жағдайға қатысты жорамал жасай алмайсыз. Мысалы, Тынық мұхиты-

ның оңтүстігіндегі алкоголизм мәселесін зерттегіңіз келеді, бірақ гипотеза жа-

сай алмайсыз, себебі жорамал жасауға қажет негізгі мәдени контекст жоқ.

Нақты айнымалылар жиынтығы жоқ болса гипотеза жасай алмайсыз. Зерттеуіңіз

нақты жағдайға ықпал ететін факторларды анықтау үшін пайдалы болатын шы-

ғар. Тынық мұхитының оңтүстігіндегі алкоголизм мәселесіне келсек, зерттеу мақ-

саты – мәселеде қамтылған факторларды не айнымалыларды анықтау болуы

мүмкін.

Сұрағыңыз феноменологиялық сипаттаумен байланысты болса (8-тарауды қара-

ңыз), гипотеза жасай алмайсыз. Мысалы, «Тынық мұхит аралдары тұрғындары-

ның алкоголь ішімдік ішу ерекшелігі қандай?» деген сұраққа жауап іздейсіз. Бұл

жерде айнымалылар арасындағы байланыс қамтылмайды.

65Зерттеу сұрағын әзірлеу

y Сұрағыңыз мәдени топтың этнографиясын зерттеуге бағытталса (8-тарауды қа-

раңыз), гипотеза жасай алмайсыз. Мысалы, «Тынық мұхитының оңтүстігіндегі

ауылдарда нақты мәселеге реакция қандай?» деген сұраққа жауап іздейтін шы-

ғарсыз. Бұл жағдайда гипотезаны еріксіз құру жан-жақты сипаттауға жол бермей,

жұмысты тежеп тастайды.

y Мақсатыңыз – бірлескен өзгеріс процесін қамтып, оны зерттеу болса (9-тарауды

қараңыз), гипотеза жасай алмайсыз. «Тәжірибелік зерттеуде» әдіснама аралас әрі

жаңа құбылыс, сондықтан алдын ала жорамал жасаудың жөні жоқ.

  

    

 

  

Дұрыс сұрақ дегеніміз не?



 

 

 

Бұлсұрақөзектіме?

 

  

  



   





 

  

  



y Жеке мүддеңізді көздейтін мәселені зерттеу. Әдетте әлдене туралы нақты көзқа-

рас қалыптастырып алсаңыз, оны терең зерттеу қиынға соғады.

y Отбасындағы зорлық-зомбылық, сексуалдық күш көрсету сияқты мәселелерді

зерттеу. Мұндай зерттеу оңай сияқты көрінуі мүмкін, бірақ жеке және кәсіби мін-

детті араластыру екі тарапқа да ауыртпалық түсіреді.

66 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сұрақзерттеусаласыменұштасама?



 





   

 



 

 

y Білімнің маңызы

y Қоғамдық маңызы

y Ашқан жаңалық (нәтиже) әлеуметтік прогреске қалай жетелейді?

y Зерттеу нәтижесі кәсіби практикаға және/немесе саясатқа қандай жаңалықтар

әкелуі мүмкін?







Сұрақдұрысқойылдыма?





 



  



 

  



    



   

 

  



1. Әуелі патриархалдық құрылым ұғымын анықтап алу. Ол туралы кітаптарда жа-

зылған. Онда жазылғанды рас деп ойлаймыз...

67Зерттеу сұрағын әзірлеу

2. Патриархалдық құрылымдар әйелдерге қысым көрсететіні рас.

3. Фиджи әйелдері осы патриархалдық құрылымды өзгертуді қалайды.

4. Өзгеріс жасаудың жалғыз жолы – құрылымды өзгерту. Бұл термин жеке адам-

ның субъективті пікірін тұспалдайды.

Бұл жауабы табылатын сұрақ па?

 

 





   

 

    



 

  



y уақыт тапшылығы;

y қаражат тапшылығы;

y тәжірибенің аздығы;

y деректерге қолжетімділік мәселесі;

y этикалық рұқсат берілмейтін жағдайлар.

 



 

Істің қыр-сырын білетіндер бұл сұрақты құптай ма?

   

 



 

 

 



68 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Зерттеу үшін бір сұрақты ғана таңдау қандай қиын. Шамамен төрт-бес

сұрағым бар. Соның ішінен біреуін ғана таңдауға міндеттімін бе?

 



  

 

   



Сұрағым бар

Дұрыс сұрақтың бақылау тізімі

Бұл сұрақ маған өзекті ме?

y Сұрақ мені толғандыра ма?

y Біржақты/субъективті пікір туындаса, онымен күресе аламын ба?

Сұрақ зерттеу саласымен ұштаса ма?

y Ашылған жаңалық маңызды бола ма?

y Білімге үлесін қоса ма?

y Өзгеріс жасау мүмкіндігі бар ма?

Сұрақ дұрыс қойылды ма?

y Терминдер дұрыс анықталды ма?

y Тексерілмеген ұйғарым бар ма?

Сұраққа жауап беру мүмкіндігім бола ма?

y Сұраққа жауап беру үшін ақпарат жинауға бола ма?

y Ақпаратты алатындай дағды мен тәжірибем бар ма? Ондай дағдыларды же-

тілдіре аламын ба?

y Соның бәрін орындауға берілген уақыт жеткілікті ме?

y Шығын жеке бюджетімнен асып кетпей ме?

y Этикалық мәселелер туындауы мүмкін бе?

Істің қыр-сырын білетіндер бұл сұрақты мақұлдай ма?

y Жетекшім менің бағытымды дұрыс санай ма?

y Сарапшылар мен көтерген мәселені өзекті/маңызды/орындауға лайық деп

есептей ме?

3.3-ҚОСЫМША

69Зерттеу сұрағын әзірлеу

Тарауды қорытындылау

y Нақты тұжырымдалған зерттеу сұрағын қою өте маңызды, себебі ол жобаны ай-

қындап, шекарасын белгілейді, бағыт беріп, жұмысты бағалауда бағдар береді.

y Зерттеу тақырыбын таңдау өте қиын. Әдебиеттерді оқу, жеке тәжірибеңіз бен

идеяңыз, бақылау жасау; өзекті/маңызды проблемалар, мүдделі тараптарды

анықтау т.б. жағдайлар шабыт беруі мүмкін.

y Зерттеу бағыты зерттеушіге әр кез тәуелді бола бермейді. Мынадай практика-

лық жайттарды есте сақтаңыз: тақырып өзекті ме, жетекшінің қолдауына ие

болды ма, қаржыландыру мүмкіндігі мен міндеттері қандай?

y Тақырыптан зерттеу сұрағына ауысу қиындық тудыруы мүмкін. Ой картасын

жасау немесе тарауда келтірілген сұрақ әзірлеу процесін қолдану және қайта

қарастыру әдістерін пайдалану арқылы дұрыс сұрақ қоюға болады. Бұл әдістер

қажет жағдайда гипотеза құрастыруға да көмектеседі.

y Зерттеу сұрағы дұрыс қойылуы керек: сауалыңыз өзіңіз үшін өзекті, салаңыз

үшін пайдалы, жақсы қойылған, жауабы табылатын болуы керек және саланы

білетіндер оны құптауға тиіс.

Қосымша әдебиеттер

  



The Craft of Research. 





Real World Research.



  

Interesting Research

  

   



   





   





Билік, саясат, этика және зерттеудегі адалдық 72

Сенім тудыру: білім өндірудегі адалдық 74

Этика: адалдық және зерттелушілер 90

Қосымша әдебиеттер 99

Этика талаптарына

сай, сенім тудыратын

зерттеу жүргізу

72 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Билік, саясат, этика және зерттеудегі адалдық

Ақиқаттың алдында біздің ғылым қарабайыр әрі жас баладай аңғал болып кө-

рінеді, бірақ біздегі ең бағалы дүние – осы ғана.

Альберт Эйнштейн

    

   



 

 

 





  







 







Билік ойынын ұғу



   

Оқыту мақсаты

y Билік, саясат, этика және зерттеудегі адалдық

○ Зерттеудің саяси реңкін түсініп, оларды үйлестіре білу

y Сенім тудыру: білім өндірудегі адалдық

○ Парадигмадан тәуелсіз, сенім тудыратын зерттеу жүргізуді бағалау

○ Зерттеудің сенімділігіне қатысты позитивистік және постпозитивистік инди-

каторларымен танысу

y Этика: адалдық және зерттелушілер

○ Зерттеу жүргізуге тән құқықтық, моральдық және этикалық міндеттерді білу

○ Этикалық тексерістен өту процесінің негізгі элементтерімен танысу

73Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

  



  





   

  



 

 

  

 



  



 

    

   



   

   



 

  

 

 

 





4.1-кесте.Билік,артықшылықжәнеэго

Билік пен артықшылық Кемшілік пен маргиналдану

Ақнәсілді Басқанәсілдіадам

Дамығанелдіңөкілі Дамушыелдіңөкілі

Христиан Мұсылман,индуист,буддист

Университеттеоқыған Ортабілімдінемесебілімалмаған

Ортатап Жұмысшытап

Ортажаста Жас/кәрі

74 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Билік пен артықшылық Кемшілік пен маргинализация

Ерадам Әйеладам

Анатілі–ағылшын Ағылшынтілінбілмейді

Сенім тудыру: білім өндірудегі адалдық





 



   







  

  



 

   

    



 



 





 



 

 

  



 

Сәйкес индикаторлармен жұмыс істеу

  





Сенім тудыру–сенімұялататынсапа,қа-

білетнемесекүш.

75Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

 

 



 





  

  

 



 

 

 



   

 



 

y Субъективтілікті мойындадыңыз ба, оны басқаруға бола ма?

y «Шын болмысты» таптыңыз ба?

y Қолданылатын әдістер бірізді ме?

y Дәйектер орынды әрі мәселеге қатысты ма?

y Зерттеу нәтижесін тексере аласыз ба?







  





Субъективтілікті басқару



   

  

 



   

  



76 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 









 







 



  

 



 

 

 

 

 





 

 

Нәсіл,тапжәнегендерлікерекшеліктіескермеу



 



  

 

 











 



  

  



77Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу



   

   

  

 

 





 

Үстемдауыстығанаесту

  

  





  



 



   



  

 

 

 

   

 



  

 

 





 

   

  

Тілдіңқуатынелемеу





78 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  









     

  



  

  

  



 

 



Субъективтіліктібасқарустратегиясы

 



 

Мен өскен өңірдегі халық немесе Кейттің оқиғасы

Жергілікті кеңеспен бірігіп зерттеу жұмысын бастадым. Алғашқы кеңес оты-

рысына қатысқанға дейін мэрмен және бірнеше кеңесшімен қауымдастық жайлы

сұхбат жүргізіп үлгерген едім. Зерттеу кезінде бұрын-соңды естімеген мәліметтер-

ге қанықтым. Мен зерттеп жүрген аймақтың этностық шығу тегіне келсек: 45%-ы

англоавстралиялықтар, 25%-ы азиялықтар, 20%-ы үндістер және 10%-ы гректер

екен; олар жеті түрлі дін ұстанады. Дегенмен кеңеске келгенде менен «христиандық»

есімімді атауды сұрады, протестант діни қызметкерінің дұғасынан кейін ғана жиын-

ды бастадық. Осы кезде жан-жағыма барлай қарап, кеңесшілердің бәрі англоавст-

ралиялық тектен екенін байқадым.

Мэр мен кеңесшілердің ұдайы өз қауымдастықтары туралы айта бергені есіме

түсті. Сонда «өз қауымдастығымызға» кімдердің жататынын болжай бастадым. «Өз

қауымдастығымыз» ұғымына сайлаушылардың заңды бөлігі кіре ме, әлде демогра-

фиялық тұрғыда өмірі өздеріне ұқсайтын тұлғалар жата ма? Кеңес жиынына келген

ақ түсті христиандар қауымы «өз қауымдастығымыз» болып есептеле ме? Осы сәттен

бастап зерттеуімде үстем дауысты топ өкілдерін ғана емес, шынайы қоғамды көрсе-

туім керек деген ойға бекідім.

4.1-ҚОСЫМША

79Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу



  



y Балама шындықты бағалау. Зерттеуші мен зерттелушінің түсінігіне негіз болған

жеке және қоғамдық тұжырымдарды белсенді түрде зерттеңіз. Олар әрқилы бо-

луы мүмкін, оны қабылдауыңыз керек.

y Жедел тұжырым жасамау. Өзіміз түсінбеген дүниені сөгуді әдет еткен қоғамда

өмір сүріп жүрміз. Зерттеушінің де түсінбейтін кездері болады, сондықтан өзіңіз-

ше пайымдап, үкім шығармаңыз.

y Оқиғаларды, жағдаяттарды және құбылыстарды инсайдерлермен бірге тексеріп

алу. Мәдениетаралық зерттеу кезінде өте маңызды қадам – осы. Мәдени орта-

дан шыққан адамның жағдайды бағалауын пайымдау арқылы біржақты пікірден

арыласыз.

y Жағдайды жете білу. Әдетте біз іздеген адам мен оқиғаға араласқысы келетін

адам үстем дауысты адам болады. Өзіңіз қызыққан, зерттеуіңізге араласуға ұм-

тылған және негізінен үнсіз қалатын зерттелушілер зерттеу жобасында түгел

қамтылсын.

y Балама және плюралистік көзқарасты іздеу мен қамту. Түсіндірмелерді сұрып-

тау кезінде әртүрлі пікір тудырған күрделі әрі ауқымды ұстанымдарды қамтуға

тырысыңыз.

Ақиқатқа жету





  





 

 

 

 

 

 

 

    

authenticity 

 







80 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бұл кімнің шындығы?

Бірде гуманитарлық мамандықта оқып жүрген студенттерді 5-сынып оқушыла-

рына алып бардым. Сыныпта 10 жастағы 42 бала сабақ оқиды. Олар жеті қатарда

алты баладан, бәрі алға, тақтаға қарап отыр екен. Мұғалім сыныптың алдыңғы бөлі-

гінде, орта тұста балаларға қарап тұрды. Студенттерді екі топқа бөлдім де, сыныптың

неліктен осылай жобаланғанын анықтауды сұрадым.

Олардың берген жауабы әртүрлі болды. Бірінші топ сұраққа мұғалімнің көзқа-

расы тұрғысынан жауап беруге тырысты. Олар мұғаліммен сұхбат жүргізді де, «оқу-

шыларды осылай отырғызу қолайлы, сыныпты басқаша жобалау қисынсыз» деген

қорытындыға келді. Сондықтан бірінші топ «балалар мұғалімге де, тақтаға да қарап

отырғаны дұрыс» деп тұжырымдады. Студенттердің пікірінше, осылай отырған оқу-

шылардың бір-бірімен сөйлесу, қарым-қатынас орнату, әлденеге алаңдау мүмкіндігі

азаяды да, бар зейінін оқытушыға бөледі.

4.1-сурет. Сыныпбөлмесіндегіқатарлар

Екінші топтың жауабы мүлде басқаша болып шықты. Олар сыныптың дәл осылай

жобалануына сыни көзқарас тұрғысынан қарады. Мұндай құрылым мектептердегі

сыныптың көпшілігіне тән, сондықтан оқушыларды мұғалімнің бақылауға алуының

басты тетігі деп пайымдады. Оқушыларды осылай орналастыру мұғалім мен оқушы

арасындағы біржақты билікке құрылған қарым-қатынасқа жол ашады деген ой түй-

ді. Ал сыныптас балалардың бір-бірімен байланыс орнатып, бір-бірінен үйренуіне

еш жағдай жасалмағанын айтты. Екінші топтың пікіріне сенсек, мұндай құрылым

4.2-ҚОСЫМША

81Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Сенімдінығайту

  





 

 

 

  

 

y Гендер. Өзара түсінісу мен сенімді нығайту, естіген оқиғаңызға бейімделу, есте-

ліктерді еске түсіру мәселесінде гендерлік проблема туындайтынын 4.3-қосымша-

да көрсеттік. Мысалы, баласынан айырылғаны туралы оқиғасын кейбір әйел тек

әйел адамға ғана айта алуы мүмкін. Промискуитет (promiscuity) сұхбат жүргізеті-

ніңізді елестетіңіз, зерттелуші сіздің жынысыңызға қарай ақтарыла алуы немесе

айтарын іркіп қалуы мүмкін. Бұл жерде қатып қалған ереже жоқ. Гендер мәселесі

туралы саналы түрде ойланып, оның сенімді нығайту факторы бола алатынына көз

жеткізіңіз.

y Жас. Респонденттермен қарым-қатынас жасау қабілетіңізге және олардың сіз-

бен байланыс орнатуына қарай сенімді нығайтасыз. Бірақ бұл мәселеде адам-

ның жасы да үлкен рөл ойнайды. Мысалы, ата-анасы жасөспірім баласынан «осы

демалыста не істедіңдер?» деп сұрағанда перзенті тәптіштеп түсіндіре қоймайды

(әсіресе демалыста есте қаларлық ештеңе болмаса!). Сізге ұнай ма, әлде жоқ па,

шын дерекке қол жеткізуде адамның жасы шешуші фактордың бірі екені анық.

Бұл жерде де қатаң қағида жоқ, адамның жасы зерттеуші мен зерттелушінің қа-

рым-қатынасына ықпал ететінін ескерсеңіз болғаны.

Этносы. Зерттеушінің этномәдени тамыры зерттеу процесіне ықпал етпей қоймай-

ды. Өкінішке қарай, этностық және нәсілдік тегіне байланысты күмәнмен қарау,

сенбеу, тең қабылдамау оқиғалары әлі де кездеседі. Қалай десек те бұл жағдай

өмір шындығы, этностық шығу тегіңіз сіздің сенімді нығайту мүмкіндігіңізге ық-

пал етеді. Мысалы, испантектілердің білімге көзқарасын зерттегіңіз келді делік.

балаларды бір-бірінен алшақтауға ықпал етеді, оқушылар ұжым ретінде ұйыса ал-

майды, сондықтан қауқарсыз бола түседі. Екінші топ мынадай ой түйді: сыныпты

осылай жобалаудың ұстанымы білім алуды да шектейді, себебі балалар білім алу

процесіне қатыспайды, сабақты механикалық тұрғыда ғана есте сақтайды.

Қай топтың пікірі дұрыс? Мәселе мынада, бұл жерде дұрыс не бұрыс жауап жоқ.

Бұл – шындық пен көзқарастың таласқа түсу мәселесі. Өзіңіз ұсынған шындықты бі-

лесіз, бірақ сіз аңғармай тұрған шындықтың да бар екенін де мойындауыңыз керек.

82 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сырттан келген ақнәсілді адам шынайы ақпарат алу үшін, яғни сенімді нығайту

үшін барын салуы керек, ал сол қауымдастықтың испантілді өкіліне шынайы әрі

ашық пікір алу түк те қиынға соқпайды.

y Әлеуметтік-экономикалық мәртебесі/білімі. Адамның әлеуметтік жағдайы да

зерттеу процесіне үлкен ықпал етеді. Білім мәселесінде, негізінен, зерттеуші-

лер артықшылыққа ие, сондықтан зерттелушімен арадағы кедергіні жойып,

оны сөгіп, жазғырмайтыныңызды сездіруіңіз керек. Өзіңіз бен зерттелушінің

әлеуметтік-экономикалық дәрежелеріңіз бен білім деңгейлеріңізді білу зерттеу

кезінде туындайтын мәселелерді шешуге көмектеседі.

y Мәдениет немесе субмәдениет ішіндегі билік пен артықшылық. Қандай да бір

мәдениет ортасында ғалым немесе сарапшы болып жұмыс істеген зерттеушіге

билік теңсіздігі проблема тудырады. Гэри Ларсонның бір карикатурасында ла-

шықта отырған байырғы тұрғындар «антропологтар!» деп айғайлап, бейнемагни-

тофондары мен теледидарларын жасырып жатқандары суреттелген. Осы кари-

катурада бейнеленгендей, зерттелушінің зерттеушіге деген көзқарасы жағдайды

бұрмалауы мүмкін. Мәдениетаралық зерттеу жасаған кездегі негізгі дилемма –

зерттеу жасалып жатқан жандарға билігіңіз бен артықшылығыңыз әсер еткенде,

зерттелушілер табиғи болмысын сақтай алмағанда қалай дұрыс зерттеу жүргізу

керегін білу.

Гендер, сексуалдық ерекшелік және америкалық әткеншек немесе

Аннаның оқиғасы

Бәріміз америкалық әткеншек тебеміз деп шешкен едік. Бірақ, түптеп келген-

де, Джон, оның ер жолдасы және мен – үшеуміз ғана баратын болдық. Ғашықтар

арасында үшінші болу қызық емес қой, ал гей жұптың арасында үшінші болу тіпті

біртүрлі екен. Бұрын өзім мән бермейтін, алайда нағыз жігіттерге тән деп есептей-

тін ұсақ-түйек іс-әрекеттердің байқалмағаны алаңдата бастады (себебі ешкім менің

ойымдағы қадамға бармады). Ешкім мен үшін төлем жасамады, әткеншекте ешкім

жол бермеді, тіпті жарыстарда ешкім де мені жеңуге ұмтылмады. Ең ақырында, аме-

рикалық әткеншекте жалғыз өзім айналдым. Бірінші вагонда екі жігіт, ал мен артын-

дағы вагонда жалғыз отырдым. Мұндай сәтте кәдімгідей ойланады екенсің. Үшеуміз

бірге қыдырған күнге дейін ер адамдарға әйел көзімен қарайтынымды білмеппін.

Ер адамдарға қатысты көзқарасымды өзімнің сексуалдық ерекшелігіме байланысты

орнықтырғанымды түсініп, қайран қалдым.

Осы оқиға жайлы ойлана келіп, дерек жинау кезінде гендер мен сексуалдық

ерекшеліктің қаншалықты маңызды екенін түсіндім. Зерттеп жүрген дүниемді шы-

нымен түсінгім келсе, өзімнің кім екенімді ескеруім керек екен. Зерттеуші ретіндегі

жеке тәжірибем осылай дейді.

4.3-ҚОСЫМША

83Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Айыптамайтыңдау

   





 

   



    

  

 

 

 



  

 

    

  

  

  

 



 

 

  

Әдістерді бірізді қолдану



 

 



 

 





 

  

 

 

 

84 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  

  



  





 

 

 

 

   





Ең бастысы жарамдылық пен сенімділік пе?

Жақсы зерттеудің негізгі индикаторы – жарамдылық пен сенімділік екенін ай-

татындар көп. Олар бірлесе келіп ғылыми дәлел ұсынады. Жарамдылық дегенде

анықтағымыз келген дүниені ғана анықтап жатқанымызды назарға аламыз. Басқа

ықтимал себеп-салдарлық қарым-қатынастарды айналып өтеміз. Яғни мұны ойын

тілінде айтсақ, нысанаға «аттық» деген сөз.

Сенімділік дегенде, нәтижеге бірден қол жеткізбейтінімізді назарда ұстаймыз.

Қайта-қайта зерттеу жүргізгенде ғана бірыңғай нәтижеге жететінімізді білеміз.

Сондықтан нысананы бірнеше рет «атамыз».

Сенімділік те, жарамдылық та қатар жүрсе, нысанаға тиіп қана қоймай, ондыққа

тигізгеніңізді байқайсыз (4.1-сызбаны қараңыз).

Сенімсіз әрі жарамсыз Сенімсіз, бірақ жарамды

Сенімді, бірақ жарамсыз Сенімді әрі жарамды

4.4-ҚОСЫМША

85Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Орынды әрі сәйкес дәйектер келтіру







   

 



 



Зерттеудіңшектеулерінанықтау

   

   

   



Сенімсіз әрі жарамсыз Сенімсіз, бірақ жарамды

Сенімді, бірақ жарамсыз Сенімді әрі жарамды

4.1-сызба. Жарамдылықпенсенімділік

Әлбетте, бұл жақсы. Алайда сенім тудыру қабілеті мен ғылыми ақиқатқа алғы-

шарт ретінде жарамдылық пен сенімділікті талап ету қиынға түседі. Мұндай жағдай-

да адамзаттық/әлеуметтік әлемнің күрделі салаларын зерттей алмай қаламыз.

Егер түрлі шындық, түрлі көзқарас бар екенін білсеңіз, адам табиғаты өзгерме-

лі, тұрақсыз екенін түсінсеңіз, осындай күрделі әрі жан-жақты шындықпен жұмыс

істей алатын жақсы зерттеу индикаторын табуыңыз керек. Сондықтан да «постпо-

зитивизм» зерттеушілері жарамдылық пен сенімді орнықтыру қабілетіне (4.2-кес-

теде көрсетілген) қоса, аутенттілікті де ескеруге шақырады (ол да 4.2-кестеде

көрсетілген).

86 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

   



  

  

 

  



 

 



  



Сәйкесадамдартобыатынансөйлеу





 

 

Зерттеудің шектеулерін анықтау

Студент жазбасынан алынған мына үзіндіде зерттеудің шектеулерін анықтау-

ға мүмкіндік беретін үш сатылы тәсілге жақсы мысал келтірілген:

Бастапқы дерек жинау хаттамасы бойынша тұрғындарды кездейсоқ таңдап,

сауалнама алуды көздеген едік. Алдын ала жүргізілген зерттеу тұрғындар ауқы-

мы белгісіз екенін көрсетті. Отбасындағы зорлық-зомбылықтан зардап шеккен

ер адамдардың тізімі мүлде жоқ. Отбасында зорлық-зомбылық көрген ер адам-

дардың көбі ол туралы жақ ашқысы келмейді [1-қадам]. Сондықтан кеңселерге

үнпарақты тарату арқылы зерттеуге қатысатын еріктілерді іздейміз деп шештік.

Оған қоса, «жабыла жинақтау» тәсілімен іріктеу техникасына

сәйкес, еріктілер-

ге үнпарақты зорлық-зомбылыққа тап болған таныстарына таратуын сұрадық.

[2-қадам]. Осындай жолмен жүргізілген сауалнама нәтижесі тұрғындардың ба-

сым бөлігінің пікірін көрсететініне толық сенбесем де, бұл зерттеуге қатысуға

ниетті әрі ашық-жарқын еріктілерді көптеп жинау арқылы аталған құбылыс тура

лы бағалы ақпарат алуға болады. Атап айтқанда, отбасындағы зорлық-зомбы-

лықтың жете зерттелмеген бір қыры туралы мәлімет аламыз [3-қадам].

4.5-ҚОСЫМША







87Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

 

  

   

 

 



  



 

 

 

generalizability

  transferability

 

 

 





 

Нақты әрі тексерілетін зерттеу есебінің болуы

 





  

зерттеуіңізді





   



 

   







 



y Деректі көпе-көрінеу қолдан жасау немесе нәтижесін ойдан шығару.

Бір жағдайды жасырып қалу немесе істі маңызды деп көрсету үшін цифрлармен ойнау.

88 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бастапқы автор(лар)ын көрсетпей мақалалардан не кітаптардан үзінділер беріп,

плагиат жасау.

y Жалған авторды көрсетіп, авторлықты бұрмалау; бірнеше автор атсалысқан ең-

бекті тек өзі иемдену немесе зерттеуге қатыспаған адамды қосалқы автор етіп

көрсету.



 

 

  

 

  



Индикаторлар және бақылау тізімі





 

 



 

4.2-кесте. Мәселелерменпарадигмабойыншасенімтудыруиндикаторлары

Позитивист индикаторлар Постпозитивист индикаторлар

Субъективтілікмойындалдымажәнеолбасқарылама?

Объективтілік

–бақыланатынқұбылысқа

негізделгенқорытындылар.Эмоция,жеке

тұлғаныңөзпікірінемесеоныңсубъективті

көзқарасынатәуелдіемес.

Бейтараптық

субъективтілікнәтижені/

қорытындыныбұрмаламайтындайанықталады

жәнекелісіледі.Ашықтықпенқатарқолданылатын

субъективтілік–субъективтіжағдайдықабылдау

жәнеанықтау;жасалғанқорытындыныескере

отырып,оныңзерттеупроцесінеықпалынбілу.

«Нақтытабиғаты»ашылдыма?

Жарамдылық

–шынайықұндылыққа

қатысты,яғни«дұрыс»қорытынды.Сондай-

аққолданылғанәдіс-тәсіл,тетіктердің

зерттелетіндүниегеқатыстыболуынесепке

алады.

Аутенттілік

бірнешеақиқаттыңболуымүмкін

екенінескереотырып,ақиқаттыңқұндылығына

қатыстықолданылады.Тәжірибеүшін«дұрыс»

депесептелетінтәжірибе/құбылыстыңтерең

құрылымынсипаттауғадақатыстықолданылады.

89Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Әдістердіқолданудабірізділіксақталғанба?

Сенімділік

–ішкісәйкестіккебайланысты,

яғнидерек/нәтижежиналдыма,сараланды

ма,әлдеқайталамасынақнәтижесінде

бірдейболдымадегенсауалдарғажауап

іздеу.

Сенімдіорнықтыруқабілеті

әлеуметтік

мәселенізерттеудесенімділікмүмкінемесін

мойындайды.Бірақәдістердіңжүйеліболуында,

дұрысқұжатталудажәнедизайндаудазерттеу

субъективтілігітуралыесепберугебағытталады.

Дәйектерорындыәрісәйкеспе?

Жалпылау

іріктемежиынтықтан,жағдайдан

немесетоптаналынғаннәтижені/жасалған

қорытындынынегізгіжиынтыққа,басқа

жағдайғанетопқақолдануғаболамадеген

сауалғажауапіздейді.

Тасымалдау

іріктемежиынтықтан,жағдайданне

топтаналынғаннәтижені/жасалғанқорытынды

негізгіжиынтықүшін,басқажағдайнебасқатоп

үшінпайдалымадегенсауалғажауапіздейді.

Зерттеунәтижесінтексеругеболама?

Репродукциялаумүмкіндігі

бірдей/ұқсас

мазмұндағыөзгезерттеудеосындай

әдіснамақолданылса,алынғаннәтиже/

жасалғанқорытындысақталамадеген

сауалғажауапіздейді.

Бақылаумүмкіндігі

зерттеумазмұныныңмаңызды

екенінтүсінеді,сондықтаносындайнәтижежасау

себебінбасқаларкөруіүшінәдістердітолық

түсіндіругетырысады.

Сапалық зерттеу сандық зерттеу сияқты сенім тудыра ала ма?





 

   

 





 

 

 

Сұрағым бар

90 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Этика: адалдық және зерттелушілер



 





 



Құқықтық міндеттемелер

 







  





 













   

  



 

 

 



  



  

   



   



91Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Моральдық міндеттемелер

 

  











 



y Саналылық. Зерттеу жүргізуге қатысты кез келген шешім қабылдау кезінде, ең

алдымен, респонденттер мен қатысушылардың мүддесін қаперде ұстау керек.

Зерттеушінің белгілі бір билікке ие екенін есте ұстасаңыз, сол билік зерттеу жо-

басына қатысушылардың хал-ахуалы қамтамасыз етуде маңызды рөл ойнайды.

Әділдік. Халықтың белгілі бір бөлігін ғана зерттеу нысанына айналдырып, ал бас-

қаларына қарамау мәселесі бар. Мысалы, түрмедегілер, студенттер, балалар

мен азшылық өкілдері зерттеу нысанына жиі айналады. Сол зерттеу нысанына

айналған топ өздерін «тәжірибе жасалатын қоян» сезінбеуі керек.

Шыншылдық. Зерттеушілердің респонденттерді алдап, алдағы жағдай туралы өті-

рік айта салатын, неліктен зерттеу жасалып жатқанын жасыратын уақыт баяғы-

ның еншісінде қалған. Зерттеуші ашық, шыншыл болуы керек, зерттеу процесі

айқын болсын.

Этикалық міндеттемелер

 

 



  



Респонденттер ақпараттан хабардар болып, келісім бергеніне кепіл беру. Зерттеуге

қатысушылар уақытқа қатысты міндеттеме, іс-әрекет түрі, қамтылатын тақырып-

тар және басқа да ықтимал физикалық/эмоциялық тәуекелдер туралы алдын ала

біліп, толық түсінген соң, зерттеуге қатысуға келісім бергенін білдіреді. Келісім

бергенде қатысушылар мәселеден хабардар екеніне көз жеткізу үшін олардың

мына қабілеттерге ие болуы маңызды: білікті – қабілетті, кемел; дербес – өздігінен

таңдау жасай алады; ерікті – ешкім қысым жасап, күш көрсеткен жоқ; бас тарта

алады – зерттеуге қатысуды жалғастыруға ешкім міндеттемейді (немесе қысым

жасамайды); алданбаған – зерттеу сипаты, оның қолданылатын жері ашық әрі

92 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

шынайы екенін біледі; ешкім мәжбүрлемеген – жеке тұлғаларды қатыстыру үшін

күш қолданбаған; ықпал жасалған жоқ – қатысқан адамға бөлген уақыты мен

жұмсаған күш-жігері үшін өтемақы беруге тыйым салынбаған, бірақ солай ынта-

ландыру қатысушының ой-пікіріне ықпал етпеуі керек.

y Респонденттерге еш залал келмейтініне кепілдік беру. Бұған эмоциялық, психо-

логиялық және физикалық залал жатады. Физикалық залалды ажырату оңай,

ал психологиялық залалды анықтау және болжау қиын. Реніш, алаңдау, қолай-

сыздық тудыру немесе жағымсыз естеліктерді еске түсіру арқылы жоспарламай,

байқаусызда психологиялық залал келтіріп алуыңыз мүмкін, жалпы, бұл – жиі

кездесетін жағдай. Этикалық және моральдық жағынан дұрыс саналмаған

іс-әрекеттер кейде заң тұрғысынан да проблема тудырады. Бұл жерде сот ісі ту-

ралы айтып тұрмыз. Ар-ұятыңыз бен кәсіби этикаңыз шешіміңізді ақтаса да, сот-

та қаралуы мүмкін деген іс-қимыл тәсіліңізді өзгертуге ықпал етер.

y Құпиялықты, (қажет болса) анонимдікті қамтамасыз ету. Құпиялық зерттеуге де-

рек берушілердің жеке тұлғасын қорғауды білдіреді; барлық мәлімет тек зерттеу-

шіде қалуы керек. Кісіні жасыру үшін бүркеншік ат қолдану жеткіліксіз. Өзгелер

сіздің кім туралы айтқаныңызды не кімнің сөйлеп тұрғанын біліп қойса, ол адам-

ды тағы да бүркемелеу керек немесе аты-жөнін атауға рұқсат алғаныңыз жөн.

Анонимдік құпиялық шегінен жоғары, бұл кезде тіпті зерттеушінің өзіне зерттелу-

ші жасырын болып қалады. Анонимді жолмен жинақталған ақпарат, дерек неме-

се жауап қандай да бір респондентке тиесілі екені ешбір әдіспен анықталмауы ке-

рек. Оның жарқын мысалы – сыныпты «аноним» бағамен бағалау, қатысушылар

өз пікірлері өздеріне таяқ болып тимейтініне сенімді болуға тиіс. Жеке тұлғаны

жасырудан бөлек құпиялық пен анонимдікті қорғау: өңделмеген деректі қауіпсіз

қорғау; деректі алуға шектеу қою; деректі бірнеше рет қолдануға рұқсат алу; өң-

делмеген деректі жойып жіберу ықтималдылығын қамтиды.

  





  



 

Зерттеу кезінде туындайтын этикалық дилеммалар

Зерттеу жүргізгенде қандай этикалық дилеммаға тап болуыңыз мүмкін?

Университеттердің барлығы зерттелушілеріңізден зерттеу жүргізуге келісім алғаны-

ңызды және олардың зерттеуіңізді жан-жақты білетінін, неліктен қатысатынын ай-

тып, хаттама толтырады. Бағыңызға қарай, этикалық хаттама физикалық залал келу

қаупін айтарлықтай азайтты. Бірақ өз тәжірибем көрсеткендей, этикалық тұрғыда

мынадай тұзақтар кездесуі мүмкін:

4.6-ҚОСЫМША

93Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

1. Маргинал топтарға/респонденттерге немқұрайды қарау

Этностық топтармен жұмыс істегенде, мысалы, мәдени ерекшелігін есепке

алатындай білім керек. Оны алдын ала болжау мүмкін емес. Австралия мен Жаңа

Зеландияда қатар жұмыс істей жүріп байқағаным, зерттеушілер абориген және/не-

месе маори респонденттерді қалай ренжітіп алғанын түсінбей де қалады.

2. Құпиялықты қамтамасыз етпеу

Респонденттердің жауабы құпия сақталады деп уәде береміз, бірақ негізгі ақпа-

рат берушімен жүргізген сұхбат туралы жазғанда жұмыс орнын, бөлімін, лауазымын

айтып қоямыз, осылайша ол адамды еш қиындықсыз тауып алуға жол сілтейміз.

3. Респондентті қиындықта/шиеленісті жағдайға қалдыру

Фокус-топта осындай сәтсіз оқиғалар көп кездесті. Өзара шиеленіс ушығады, оны

сәтімен шешпесе, жағдай нашарлайды. Топ мүшелері бір жерде жұмыс істесе, бір

отбасынан болса не бір мектепте оқыса, зерттеудегі келіспеушілік өмірлерінің басқа

саласын да қамтуы мүмкін. Берер кеңесім – алғашқы фокус-тобыңызды (әсіресе дау

тудыратын тақырыпқа қатысты) өз бетіңізбен құрмаңыз. Проблемаға ерекше мән

беретін фокус-топтан да қашыңыз. Шешімге ұмтылған фокус-топты басқару оңай.

4. Керексіз әрі қауіп төндіруі мүмкін сұрақтар қою

Адамдардың нені көңілге алатынын түсіну қиын болар. Көп адамдар сексуалдық

зорлық, отбасындағы әлімжеттік және соғыста көргендері туралы айтқанды ұнатпай-

ды. Facebook, диета дағдысы мен прокрастинация туралы айтуды өтінгенде ренжіген

адамдарды да көрдім. Сондықтан да этика комитетінің бақылауы өте бағалы болмақ.

Респондентті байқаусызда ренжітіп алсаңыз, жауапкершілікті өзіңізге алмайсыз.

5. Сенімді бұзатын жағдайға тап боласыз (сізге солай көрінеді)

Балаларға қатыгез қарым-қатынас жасау, қауіпті жұмыс тәжірибесі, алаяқтық,

ұрлық – бәрін аяқастынан білуіңіз мүмкін. Зерттеу процесін тоқтатып, білгеніңіз

жайлы құзырлы органдарга баяндайсыз ба? Балаларға қатыгездік көрсетілгенде

ол – өте дұрыс қадам. Ал кішігірім ұрлық жасалса ше? Біреудің мүлкін жымқырса

ше? Еңбекті қорғау мен денсаулық сақтау ережелері өрескел бұзылса ше? Бұл ере-

желер аздап бұзылған болса не істеу керек? Дилемма жетерлік. Тек, жалғыз өзіңіз

шешім қабылдамаңыз. Жетекшіңізбен сөйлесіңіз, этика жөніндегі комитетке жібері-

ңіз. Ондай міндетті өз мойныңызға алмаңыз.

94 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Этика ережелерін стандарттау

Ұлыбританиялық Экономика және әлеуметтік зерттеу жөніндегі кеңестің

(www.

esrc.ac.uk/funding/guidance-for-applicants/research-ethics/useful-resources/) этика-

лық талап жөніндегі нұсқаулығы (4.2-сызбада көрсетілген) блок-схемадан тұрады, ол

этикалық рұқсат алу процесіндегі шешім қабылдаудың негізгі жағдайларында зерт-

теушілерге көмектеседі.

Бұл зерттеу ме?

(Зерттеу этикасы нормасы

сөздігін қараңыз)

Иә Жоқ

Өтініште этика мәселесі

қарастырылған ба?

Иә

Жоқ

Зерттеуге 2005 жылғы Әрекетке

қабілеттілік туралы заң бойынша

NHS (Ұлттық денсаулық сақтау

қызметі) емделушілері, жазбалар,

құрал-жабдықтар, ғимараттар

немесе әлсіз топқа кіретін адамдар

қатыса ма?

Осы зерттеу үшін рұқсат

алған хаттама бар ма?

Толық шолу үшін этика комитетіне

өтініш жіберу керек пе?

Қатер деңгейі минимумнан

жоғары ма? (Зерттеу этикасы

нормасының 1-бөлімін қараңыз)

Мүдделер қақтығысы немесе

апелляция болуы мүмкін бе?

Кәсіби кодекске

бағынады

Басты тергеуші

қорытынды жазады

Этика бөлімі шағын

шолу жазады

NHS шолуы

Шағын шолу

Университет этика

комитетінің шолуы

4.2-сызба. ЭҰС-ныңэтикажөніндегіблок-сызбасы





4.7-ҚОСЫМША

95Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Австралияның этика жөніндегі ұлттық сауалнама формасы

(National Ethics

Application Form; Денсаулық сақтау және медициналық зерттеу жөніндегі ұлттық ке-

ңес

әзірлеген, www.neaf.gov.au/default.aspx сайтынан көре аласыз) өте ауқымды,

ұсақ-түйек деректердің бәрін қамтыған, зерттеуші-студенттер үшін тым күрделі. NEAF

формасына этика жөніндегі қосымша ғана деп қарамаңыз. Жобаңызды бұлыңғыр

идеядан нақты зерттеу процесіне айналдыратын құрал деп есептеңіз. 4.3-сызбада

NEAF анықтама картасын мысалға келтіреміз.

Жылдам шолу картасы: мұнда ЭҰС-ның барлық бөлімдері берілген. Зерттеу жұ-

мысыңыздың сипатына қарай қажет бөлім анықталады.

Әкімшілік бөлімдер











Жобаның тақырыбы мен түйіндемесі

1.1. Тақырыбы

1.2. Жобаны ұғынықты тілмен сипаттау

1-бөлім

Жоба

5.1. Зерттеу түрі

5.2. Зерттеу жоспары

5.3. Пайда/тәуекел

5.4. Мониторинг

5-бөлім

2-бөлім

Зерттеушілер

2.1. Бас зерттеуші(лер)

2.2. Негізгі зерттеуші(лер)

2.3. Көмекші зерттеуші(лер)

2.4. Байланыс

2.5. Зерттеу жобасының басқа өкілі

2.6. Зерттеуші(лер)нің куәлігі

2.7. Зерттеуші(лер)ні дайындау

6-бөлім

Қатысушылар

6.1. Зерттеуге қатысушылар

6.2. Қатысушыны сипаттау

6.3. Қатысушының тәжірибесі

6.4. Зерттеушінің қатысушыға

қарым-қатынасы

6.5. Адам тарту

6.6. Келісу процестері

3-бөлім

Ресурстар

3.1. Жобаны қаржыландыру/қолдау

3.2. Мүдделердің екіжақтылығы

4-бөлім

Алдын ала шолу

4.1. Этикалық шолу

4.2. Шетелде жүргізілген зерттеу

4.3. Бір қатардағы зерттеу

4.4. Этикалық шолу бөлімдері

Нақты қатысушыларға қатысты

7.1. Ана тілі ағылшын тілі емес

қатысушылар

7.2. Балалар не жастар

7.3. Ақыл-ой дамуында және когнитивті

ақауы бар не психикалық дертке

шалдыққан адамдар

7.4. Біреуге тәуелді немесе теперіш

көрген адамдар

7.5. Басқа мемлекеттегі адамдар

7.6. Жүкті әйелдер және адам

эмбрионы

7-бөлім

96 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

4.3-сызба.ЭҰС-ныңанықтамакартасы

8-бөлім

Құпиялық/Жеке өмір

8.1. Бұл өтінімді этикалық тұрғыда

қарауда жеке адамның құпиясын

сақтау ережесін ұстану

8.2. Қатысушылардың ақпаратын

пайдалану

8.3. Жоба кезінде және біткен соң

қатысушылар туралы ақпаратты

сақтау

8.4. Зерттеу жобасы кезінде жиналған

және алынған ақпаратқа меншік

құқығын беру

8.5. Ақпаратты жою

8.6. Жеке басқа қатысты нәтижені қа-

тысушыларға және басқа тұлғалар-

ға баяндау

9-бөлім

Нақты жобаға қатысты

9.1. Зерттеу/сынақ түрі

9.2. Клиникалық зерттеу

9.3. Иондаушы радиация қолдануға

қатысты зерттеу

9.4. Адам эмбрионы немесе гаметасын

қолдануға қатысты зерттеу

9.5. Адам үлгісін (human samples) тар-

ту/пайдалануға қатысты зерттеу

9.6. Генетикалық тест алу/зерттеуге

қатысты зерттеу

9.7. Байырғы тұрғындар және Торрес

бұғазы тұрғындары қатысатын

зерттеу

9.8. Жұмыс орнындағы тәжірибені не-

месе жұмыс орнындағы қарым-қа-

тынастың ықтимал әсерін зерттеу

9.9. Шетелде жүргізілген зерттеу

9.10. Негізін қалайтындарға қатысты

зерттеу

Этикалық рұқсат алу процестері

      











 

 

 



    





 



97Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Этикаға қосымша. Қатысушы ақпараты туралы мәлімдеме және

келісім формасы

Этика туралы өтінімдердің бәріне қосымша ретінде керек екі негізгі құжат: қаты-

сушы ақпараты туралы мәлімдеме мен ақпараттық келісім формасы. Этика жөнін-

дегі комитеттердің көпшілігінің нақты талабы, мысалы және үлгісі болады, сол үлгі-

лерді ұстануды қатаң талап етеді. Ондай құжаттардың негізгі элементтері төменде

көрсетілген.

Қатысушы ақпараты туралы мәлімдеме

1. Мақсат-міндетіңізді қысқаша сипаттаңыз, қол жеткізгіңіз келетін мақсаты-

ңыз туралы да айта кетіңіз.

2. Зерттеуді кім жүргізеді (адам немесе команда, мекеме, дәрежесі және же-

текшісі) – анықтап жазыңыз.

3. Зерттеу нені қамтиды – сұхбат, фокус-тобы, бейнежазба т.б. қамтитын ау-

мақты, қамтитын тақырыптарын, қатысушыларға қажет уақыт пен тәуекел-

дер туралы баяндаңыз.

4. Қатысушы кез келген уақытта зерттеуден шыға алатыны жайлы жазыңыз.

5. Құпиялыққа кепілдік беріңіз.

6. Қатысушылардың қандай пайда көретінін айтыңыз.

7. Қосымша ақпарат алу және туындаған мәселелерді талқылау үшін байланыс

дерегін қалдырыңыз.

Ақпараттық келісім формасы

1. Жоба атауы.

2. «Мен, ... , зерттеу жобасына қатысуға келісім беремін» деген рұқсат беру

өтініші.

3. Келісім беретін нәрселер тізімі. Мысалы, «Келісім беру арқылы мыналарды

растаймын:

y Жобаға қажет процедуралар мен жұмсалатын уақыт туралы мәлімет

алдым.

y Қатысушы ақпараты туралы мәлімдемені оқыдым, бұл ақпаратты және

жобаға қатысуымның жай-жапсарын зерттеушімен талқыладым.

y Жобаға өз еркіммен қатысып отырмын, келіспеуге де құқылы екенімді

білемін.

y Жобаға қатысуым қатаң құпия сақталатынын білемін. Зерттеу нәтижесі

бойынша жиналған кез келген дерек жариялануы мүмкін, бірақ мен ту-

ралы ақпарат жеке дерегімді әшкерелейтіндей жолмен жарияланбайты-

нынан хабардармын.

y Зерттеуден кез келген уақытта бас тартуға болатынын білемін, ол менің

зерттеушімен не Х университетімен қарым-қатынасыма ықпал етпейтінін

білемін».

(Мысалдар мен үлгілерді көбірек көру үшін қосымша сайттарды



қараңыз).

4.8-ҚОСЫМША



98 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 





 















Жұмысты бастауым керек, бірақ этикалық рұқсат алу мәселесі кешігіп

жатыр. Рұқсат алғанша, дерек жинаудың қажеті жоқ па?

 

 

 







 







Сұрағым бар

Тарауды қорытындылау

y Зерттеудің негізгі пайымы жауапкершілік пен адалдық болуы керек. Оған

білім өндірудегі адалдық және зерттеуге қатысушылармен қарым-қатынас

орнатудағы адалдық кіреді.

Зерттеуде этикалық және саяси сауаттылық басты аспект болуға тиіс. Билік,

саясат және этиканы белсенді басқару керек.

99Этика талаптарына сай, сенім тудыратын зерттеу жүргізу

Қосымша әдебиеттер

Білім өндірудегі сенім тудыру мен адалдық

Critical Issues in Social Research:

Power and Prejudice



  



     

Promotes Responsible Conduct





Research



 

Research Integrity and Responsible Conduct of Research



 







Этика

   Research Ethics and Integrity for Social Scientists: Beyond

Regulatory Compliance

y Индикаторларды парадигмаға сай таңдаудың орнына, негізгі проблеманы

қарастырып, сәйкес индикаторлардың әдіснамалық тәсілдерін сыни тұрғы-

да зерделеу арқылы анықтағаныңыз абзал. Мұндай проблемаларға субъек-

тивтілікті басқару, сенімді нығайту, ақиқатқа жету, дәлелдер келтіру және

нақты есеп ұсыну жатады.

y Адалдық пен зерттелушілер дегеніміз – зерттеуге қатысушылар-

дың хал-ахуалы мен ар-ұяты алдындағы жауапкершілік. Мұндай жауапкер-

шілік құқықтық, моральдық және этикалық аспектілерді қамтиды.

y Ресми этикалық рұқсат алу адалдықты қамтамасыз етіп, қатысушылар ал-

дындағы жауапкершілікті арттырады, зерттеушіні де, оған зерттеу құқығын

берген мекемені де заң тұрғысынан қорғайды.

100 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

         



 





 



The Students’ Guide to Research Ethics



 

 







Ұсыныстың рөлі 104

Ұсыныстың элементтері 107

Ұтымды ұсыныс жазу 109

Кедергілер мен қиындықтар 113

Қосымша әдебиеттер 116

Зерттеу ұсынысын

әзірлеу

104 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Ұсыныстың рөлі

Әуелі, әдістің жолына түсейік, зерттеуіміз қайда жетелерін сонда байқармыз.

Эдуард Гиббон

 

  

 



 





  







 







Оқыту мақсаты

y Ұсыныстың рөлі

○ Ұсыныс зерттеу сұрағының артықшылығын, ұсынылған әдістерді және зерт-

теушіні айрықша етіп көрсете алатынын түсіну

y Ұсыныстың элементтері

○ Зерттеу ұсынысында қамтылған негізгі элементтермен танысу

y Ұтымды ұсыныс жазу

○ Ұсыныстың негізгі принциптерін берік ұстану керегін түсіну

○ Мақсатты жазу дағдыларын дамыту

○ Бірнеше драфт жазу керегін түсіну

y Кедергілер мен қиындықтар

○ Ұсынылған зерттеу әдістері: ұсыныс талаптарына сай болмағанда; әлі де ке-

ңінен қолданылмағанда; бағытты өзгерту керек болғанда туындайтын қиын-

дықтарды білу және оларды еңсеру

105Зерттеу ұсынысын әзірлеу

 



  

  



 

  

 







 

Зерттеу сұрағының маңызын көрсету

 

 

  

 

 

  

 

 

 

Зерттеу сұрағының маңызды екені талас тудырмайды (мысалы, «18 жасқа толмаған

балалар арасында маскүнемдікпен күресудің тиімді стратегиялары қандай?»), баға-

лаушыларға сұрағыңыздың маңызды екенін оп-оңай дәлелдей аласыз. Бәрі тамаша!

2. Зерттеу сұрағының маңызды екені күмәнсіз, бірақ келтірген дәйектеріңіз баға-

лаушыларды сендірмейді, істі атқарып шығатыныңызға ешкімді иландыра алма-

дыңыз. Кәдімгідей тер төгуіңіз керек.

3. Зерттеу сұрағының маңызды екені күмәнді (мысалы, «Аға» (Big Brother) фильмін

АҚШ тұрғындарына қарағанда британдықтар көбірек ұната ма?»), бірақ сіз дә-

лелдер келтіріп, оны нағыз мәселеге айналдырып, зерттеу жасау арқылы қандай

пайдаға кенелуге болатынына көз жеткізе алдыңыз. Олай болса керемет!

4. Зерттеу сұрағының маңызы күмән тудырады, оның маңызын аша алатындай қа-

білетіңіз де жоқ. Келтірген дәйектеріңіз әлсіз, сондықтан сыншылар қолын бір

сілтеп, жобаңызды қабылданбаған ұсыныстар қатарына қоса салады.



    

  



106 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Ұсынылған әдістердің маңызын көрсету



 

1. Ұсынылған әдістер түсінікті баяндалған ба? Бағалаушылар ұсынысыңызды ай-

қын түсінбесе, оны қолдай қоюы екіталай.

2. Ұсынылған әдістер қисынды ма? Маңызы қандай, бағалаушылар ол әдістердің

шынайы дерекке қол жеткізетініне сене ме?

Үміткер зерттеудің шекарасын белгілеп алды ма? Дерек жинау мен талдауда кез-

десетін кедергілерді ескерді ме? Зерттеу жұмысын бағалап үйренгендер зерттеу-

дің бәріне қойылатын шектеу бар екенін біледі. Оны мойындап, ешбір шектеуге

қарамастан, әдістеріңіздің сенімді екенін дәлелдеңіз.

4. Ұсынылған әдістер этикаға сай ма? 3-тарауда талқыланғандай, этика барлық

зерттеу процесі үшін аса маңызды (этика жөніндегі ұсынысқа, әрине, айрықша

назар аударады). Ұсыныста респонденттердің абыройына, хал-ахуалына психи-

калық және физикалық тұрғыда еш залал келмейтіні, жан-жақты қорғалатыны

көрсетілуі керек.

Ұсынылған әдістер практикалық па/орындала ма? Әдістер қаншалықты қисынды

әрі мұқият ойластырылған болса да, сарапшылар оның жүзеге асатынына сенбе-

се, ештеңе де шықпайды. Тәжірибеңіз бар екенін немесе оны дамыта алатыны-

ңызды, қажет деректерді қолға түсіре алатыныңызды; белгіленген уақытқа үл-

геретініңізді; бюджет шеңберінен шықпайтыныңызды дәлелдеңіз (уақыт кестесі

мен бюджетті де қамту қажет).



 



Зерттеушінің еңбегін көрсету









  

   

  

  



 

  

  

 



107Зерттеу ұсынысын әзірлеу

Ұсыныстың элементтері

  





Атауы. Тақырыбыңыз түсінікті, қысқа болсын, екіұштылықтан қашыңыз. Зерттеудің

тақырыбы мазмұнына қатысты болғаны, ал ұсыныс барынша қысқа жазылғаны

дұрыс.

y Түйіндеме/аннотация. Ұсыныста жобаның түйіндемесін беру керек, әдетте оны

бірнеше сөзбен қысқаша жазу талап етіледі. Жобаңыздың не туралы екенін, не-

ліктен және қалай зерттейтініңізді қысқа да нұсқа тұжырымдап, бірнеше сөйлем-

ге сыйдыру арқылы бағытыңыздың дұрыс екенін дәлелдейсіз.

y Мақсат/міндеттер. Ұсыныстың көпшілігінде жобаны жүзеге асыру арқылы қол

жеткізуді көздейтін жалпылама бір мақсат көрсетіледі. Мақсаттар жиынтығы

басты мақсатқа жетелейді. Мақсат/міндеттер көбіне әсірелеп көрсетіледі, тұжы-

рымдама сөздермен беріледі, мысалы: ... дамыту; ... таныту; ... зерделеу; ... өл-

шеу; ... түсіндіру; ... сипаттау; ... салыстыру; ...анықтау т.б. Менеджментке қатысты

әдебиеттерде «SMART» мақсаттарды кездестіресіз, «SMART» – нақты, өлшеуге бо-

латын, қол жеткізе алатын, өзекті/нәтижеге бағытталған/шынайы және уақыты

шектеулі деген сөздердің акронимі. Қиялдағы бұлыңғыр елеске малданбай, мақ-

саттарды нақты анықтап алыңыз; неге қол жеткізу керегін білсеңіз, сол мақсат

жолындағы жұмысыңыз жеңілдейді.

y Зерттеу сұрағы/гипотеза. 4-тарауда сипатталғандай, жақсы қойылған зерттеу

сұрағы (немесе гипотеза) зерттеуді нақтылап, шекарасын белгілеп, бағытын көр-

сетіп, жұмысты бағалауда бағдар болады. Ұсынысты қараған кез келген мекеме

жоба туралы жалпы түсінік қалыптастыру үшін сұрақтарыңызды елеп-екшейді.

Сұрақты/гипотезаны мейлінше дәл беру үшін уақыт аямаңыз.

y Кіріспе/анықтама (бэкграунд)/негіздеме. Бұл бөлімде тақырыпты таныстырасыз

және мәселенің өзекті екеніне оқырманның көзін жеткізіп, оны зерттеу және

қаржыландыру қажеттігіне сендіресіз. Сіз зерттейтін проблеманың мәнін ашып,

жағдайды жақсарту үшін осы салада жұмыс істеудің кезек күттірмес мәселе еке-

нін жан-жақты көрсетуіңіз керек.

y Әдебиетке шолу. Әдебиетке шолудың ресми түрі (ол туралы 6-тарауда толық

баяндалған) дегеніміз – жоба кеңістігін құру үшін ғылыми және академиялық

зерттеуге сүйенген дәлелді мәтін. Әдебиетті шолу арқылы оқырманға осы сала-

дағы оқиғалар жайлы ақпарат бересіз және сол білімге үлес қосуға лайық ға-

лым екеніңізді көрсетіп, бедел қалыптастырасыз. Әдебиетке шолу жасағанда

сөз саны барынша шектеулі болсын, сондықтан біраз драфт жасап, дайындалып

алыңыз.

y Теориялық көзқарас. Бұл бөлімде зерттеуіңізді концептуалдық немесе теория-

лық құрылымға салуыңыз керек. Яғни идеяларыңызға бағыт беретін, оларға не-

гіз болған теориялық көзқарасты немесе көзқарастарды баяндаңыз, атап айт-

қанда, теорияның зерттеуге қатысын және/немесе бағытын көрсетіңіз.

108 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Әдістер. Барлық ұсыныста әдіс талап етіледі. Жоспарды барынша анық тұжы-

рымдап, әдісіңіз практикалық жағынан жарамды, қойылған сұраққа шынайы

жауап алуға көмектесетініне оқырманды сендіруіңіз керек (7-тарауды қараңыз).

Әдістерге мыналар кіреді:

○ Тәсіл/әдіснама. Мысалы, этнографиямен айналыссаңыз, практикалық зерт-

теу жасасаңыз немесе кездейсоқ бақылау сынағын жүргізсеңіз (8, 9 және

10-тарауларды қараңыз) қажет болады.

○ Респонденттерді табу. Оған тұрғындарды жіктеу және сұрыптау процедурасы

кіреді (11-тарауды қараңыз).

○ Дерек жинау әдіс(тер)і. Мысалы, сауалнама, сұхбат алу және құжаттарды тал-

дау (12, 13-тарауларды қараңыз) әдістері кіреді.

○ Талдау әдістері. Статистикалық немесе тақырыптық талдау жасайсыз ба,

әлде солардың басқа нұсқаларын қолданасыз ба (14 және 15-тарауларды қа-

раңыз)? Соны жақсылап анықтап алыңыз.

Шектеулер/Шекараны анықтау. Шектеулерге іріктеме санының аздығы немесе де-

ректерге қол жеткізе алмау сияқты нәтиженің әмбебаптығы мен пайдалылығына

ықпал ететін шарттар немесе дизайн сипаттамасы жатады. Есіңізде болсын, жо-

баның көбі уақыт, ресурстар, ақпаратты алу немесе ұйымдастыру мәселесі сияқты

шектеулерге тап болады. Сондықтан мұндай кемшіліктер туралы ашық айтыңыз,

жауырды жаба тоқып, сарапшыларға ұсына салмаңыз, олар кемшілік туралы біл-

се, ұсынысыңызды қабылдамауы мүмкін. Шекараны анықтау зерттеудің ауқымын

нақтылап алуға байланысты, мысалы, «зерттеу кезінде белгілі бір жастағы немесе

белгілі бір ауданның мектебіне кіретін балаларды ғана зерттеймін» деген сияқты

саналы түрде шектеу қойып алыңыз. Енді есте сақтаңыз, алған нәтижеңіздің қан-

дай да бір шектеуге/шекараға қарамастан оқырманды иландыруға лайық екеніне

сендіруіңіз қажет. Ол үшін зерттеудің параметрі жайлы ашық баяндаңыз, өзіңізді

қорғауға немесе кешірім сұрауға тырыспаңыз. Шектеулерге қарамастан, сенім ту-

дыру үшін қандай да бір әдісті қолданғанда осылай әрекет етіңіз.

y Этикалық түсінік. Зерттеуге адамдарды көптеп тартқан сайын, этика мәселесі

алдыңыздан кесе-көлденең шығады. Сондықтан оны ескеру керек (3-тарауды

қараңыз). Этикалық комитетке ұсыныс берсеңіз, онда ұсыныстың басым бөлігін

этикалық мәселелерге арнау қажет болар еді. Бірақ, тіпті бағдарламаны алуға

өтініш білдірсеңіз де, білім өндірудегі адалдық пен қатысушылардың эмоциялық,

физикалық және интеллектуалдық жай-күйіне жауапты екеніңізді көрсетіп, оқыр-

манды сендіруіңіз керек.

y Уақыт кестесі (Timeline). Әдістеріңізді қолдану мерзімдерін көрсетуіңіз керек. Ол

көбіне кесте немесе диаграмма түрінде жасалады. Ұсынысыңызды қараған ко-

митет жоспарыңыздың шындыққа сай келуін тексереді, оның мерзімге сәйкес

болуын қадағалайды.

y Бюджет/Қаржыландыру. Шығын туралы және оны кім төлейтіні жайлы толық

есеп. Этикалық рұқсат алғанда және студенттердің ғылыми зерттеуіне ұсыныс

бергенде шығын есебін талап етпеуі мүмкін. Ал грант ұсынысын әзірлеп жатса-

ңыз, зерттеуіңізді қаржыландырушы мекеме, ең алдымен, бюджетті сұрайды.

109Зерттеу ұсынысын әзірлеу

Расымен де, реалист болу керек, шығынды бақылаудан шығарып алу оп-оңай.

Жалақы, бағдарламалық жасақтама, жабдықтар, іссапар, жазбалар, әкімшілік

қолдау т.б. қабаттасып кетеді, жобаның ортасына келгенде қаржы тапшылығы

қолды байлайды. Тапсырыс берілген жоба бойынша тендерге қатыссаңыз, қар-

жыландырушы мекеменің бюджетін шамалап болса да білген абзал. Сонда өз

әдісіңізді әзірлеп, бәсекеге қабілетті боласыз.

y Сілтемелер. Бұл екі нәрсеге қатысты болуы мүмкін. Біріншісі, кез келген ака-

демиялық/кәсіби еңбектегі сияқты, дереккөзге сілтеме жасауыңыз керек. Оны

да ескермей, ұмытып кететіндер бар. Екіншісі, кейбір комитеттер жұмысыңыз

туралы ақпарат беретін 10 немесе 15 шақты сілтеменің тізімін алғысы келеді.

Бұл ақпараттар сіздің біліміңізді бағалауға мүмкіндік береді, комиссия мүшелері

зерттеуіңіздің бағыты жайлы нақты түсінік қалыптастырады.

Ұтымды ұсыныс жазу

 



  



 



  



Нұсқаулықты ұстану

        

          

    

Сіз көрсеткен элементтердің бәрін қамтуым керек пе, әлде оларды үлгі

ретінде ұстанайын ба?



  

 

   



Сұрағым бар

110 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

 

  

 

 

  

 

y ұсынысты талап етілген бөлім/тақырыптарға барынша сай етіп жазу;

y сөз лимитін сақтау;

y орфография мен грамматика талаптарын түгелдей сақтау;

y мерзімді қатаң ұстану.

Мақсатқа сай жазу

  

  



   

 

y Сәтті жазылған ұсыныстарды қолға түсіруге тырысыңыз. Өзіңіз өтініш берген

комитеттің немесе соған ұқсас мекеменің елегінен сәтті өткен ұсыныстарды

сұратып көріңіз. Өтінішіңізді қарайтын мекемеде ондай ұсыныстардың онлайн

нұсқасы болуы мүмкін. Немесе «зерттеу ұсынысының үлгісі» деп Google-дан із-

деп көріңіз. Оны өзіңіздің оқу дәрежеңізбен (PhD, бакалавриат) және/немесе

зерттеу саласымен (бизнес, әлеуметтану, саясат) байланыстыра іздеуге болады.

Дегенмен интернеттен табылған мысалдың бәрі бірдей жақсы емес екенін есте

сақтаңыз. Тараудың соңындағы кітаптарды да қарап шығыңыз.

y Өзіңізді көрсетіңіз. Әдетте үшінші жақтан сөйлеген дұрыс. Бірақ істеген істі көр-

сеткен кезде «мен» деп айту да кең тараған. Сондай-ақ келер шақта жазуды

ұмытпаңыз. Ұсыныс сіздің не істегеніңіз немесе істеп жатқаныңыз туралы емес,

енді не істейтініңіз жайлы болмақ.

Ұғынықты жазыңыз. Жазбаңыз қысқа әрі ықшам, тура мағынасында, түсінікті бо-

луы керек. Жаргон қолданып, артық сөйлеуден, мақтанудан абай болыңыз.

Жеткілікті жазыңыз. Жоғарыда айтылған пікірге қарама-қайшы көрінгенімен, са-

рапшылар шешім шығаруы үшін жазбаңыз барынша толыққанды болсын.

y Сарапшыға емес, жай адамдарға арнап жазыңыз. Сіздің салаңызға қатысы жоқ

адам оқыса да түсінетіндей етіп жазылсын.

Үй тапсырмасын орындаңыз. Қысқа көлемді ресми ұсыныстағы ең сүйкімсіз нәр

се – қателер. Деректерді дұрыс баяндаңыз, әдебиеттердің орны үңірейіп тұрма-

сын, кез келген теория/әдіске жасалған сілтеменің нақты екеніне көз жеткізіңіз.

111Зерттеу ұсынысын әзірлеу

y Дәйексөзді шектен тыс көп қолданбаңыз. Әдетте ұсыныстың әр жолы өлшеулі,

сондықтан дәйек сөзді молынан келтіруге орын табу қиын. Сөз бен идеяны өзіңіз

жазып, әдебиетті көрсетіп қойсаңыз жеткілікті.

y Дедлайн жеткенде ғана жанұшыра қимылдамаңыз. Жұмысты ертерек аяқтауды

жоспарлаңыз, сонда қайта қарап шығуға, қайта драфтауға уақытыңыз артылады.

Есте сақтаңыз, көп жағдайда дедлайнды жылжытуға болмайды, жұмысты өткізе-

тін уақыт жеткенде жанталассаңыз, сапаға зияны тиеді.

y Драфтауға және қайта драфтауға әзір болыңыз.

Драфтау және қайта драфтау



 

 



 





    



 

  





 

Ұсыныс үлгісі

Әріптесім екеуміз біраз уақыт бұрын өткізген көлемді ұсыныстың (қаржылан-

дыруға қатысты) бірнеше бөлімін осында салайын. Ұсыныстың қаржыландырушы

мекеме қойған талаптарға сай келуін мақсат еттік. Бір қызығы, олар анықтамалық

әдебиет сұрамады, сондықтан оны ұсынбадық.

Жоба атауы: «Сөз құдіреті. Мемлекеттік сектордағы әсерлі презентация құпиясын

ашу».

Жобаны шолу (150–250 сөз): тамаша презентацияларды көріп, спикерлердің

жалынды сөзін естіп жүрміз. Ұдайы ізденісте болғандықтан ол жұмыстармен таныс-

пыз. Басқаларға ол жұмыстар жайлы айтқымыз келеді. Себебі презентациялардағы

сөзден шабыттанамыз. Алайда біреуді шабыттандыру – күрделі мақсат. Ақыл-кеңесті

аямай беретініне қарамастан, адамды мезі қылатын, нәрсіз сөздері көп презента-

циялар да жалықтырады, мемлекеттік сектор да осындай кемшіліктерден құралақан

5.1-ҚОСЫМША

112 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

емес. Әдетте мемлекеттік сектордағы өзгерістер үгіт-насихат цикліне байланысты,

ондай циклдер көбінесе үздік презентацияларға тәуелді. Реформа көп жағдайда

ықпалға байланысты жасалмақ, сондықтан идея беріп, аудиторияны шабыттандыру

қажет екені айдан анық. Тиімді презентация жасау арқылы аудиторияға ықпал ету-

дің қиындығы көп. Әсіресе бір кездері мамандар ғана білетін ақпаратты Google мен

Уикипедиядан оп-оңай алатын заманда жаңа білім туралы айту өте қиын.

Бұл жобаның мақсаты – мемлекеттік сектор саласында презентация жасауды

оқыту мен үйретуді жетілдіретін ұсыныстар беру. Соңғы онжылдықтағы 70 үздік пре-

зентацияға (соның ішінде мемлекеттік секторға екпін бере отырып) талдау жасау ар-

қылы ең үздік презентацияларға негіз болған элементтерді талқылаймыз. Сондай-

ақ жобада Тасмания қоғамдық сектор презентацияларының бір бөлігін талдап, сол

арқылы озық тәжірибе мен оқытудағы кемшіліктерді анықтаймыз.

Жоба мақсаты (100–200 сөз): зерттеу жобасының басты мақсаты – мемлекет-

тік секторда презентация жасауды оқыту мен үйретуді жетілдіру мақсатында нақты

ұсыныстар жасау.

Жоба міндеттері:

y Өте тиімді, әсерлі презентация жасауға көмектесетін негізгі элементтерді

анықтау.

y Мемлекеттік сектор үшін ерекше маңызға ие негізгі элементтер мен соған

қатысты мәселелерді анықтау.

y Негізгі элементтерді оңай анықтау үшін сапалы матрица жасау.

y Австралия/Жаңа Зеландия мемлекеттік секторындағы презентацияның тиім-

ділігін бағалау және осы саладағы оқыту мен үйретуді жетілдіру мақсатында

тиімді презентациялардағы кемшіліктерді анықтау.

Жобаның пайдасы (100–200 сөз): мемлекеттік сектордағы бастамалар, жо-

балар, бағдарламалар немесе саяси реформалар қолдауға мұқтаж. Үгіт-насихат

өте маңызды, мотивация бере алмаған презентация жақсы реформаның дүниеге

келмей жатып тұншығуына себеп болуы мүмкін. Мемлекеттік секторда презента-

ция жасауды оқыту мен үйретуді жетілдіруді мақсат еткен жобамыз үш мүдделі

тарапқа пайдалы болмақ.

Транс-Тасмания мемлекеттік секторы саяси циклге ықпал ету мүмкіндігін артты-

рады. Презентацияны жақсарту мемлекеттік басқарудағы негізгі мәселелерді бел-

сенді талқылауға және мемлекеттік сектордағы реформаларды жалғастыруға ықпал

етеді.

Қаржыландырушы мекеме болашақтағы оқу және қолданбалы оқыту/білім беру

қызметі саласындағы ресурстарды дамыту арқылы пайдаға кенеледі. Жоба мақса-

ты – мемлекеттік сектордағы коммуникация саласындағы мамандарды даярлауда

жетекші болып қалу, үкіметтегі озық тәжірибені дамытуды қолдау.

Студенттер дағдысын жетілдіріп, сенімді бола түседі және ықпал ету деңгейін

арттырады.

Әдіснама. Жобаңызда қандай зерттеу әдістері қолданылады (50–150 сөз)?

Әдіснама онлайн режимдегі және бетпе-бет алынатын деректерді арқау еткен екі

сатылы сапалы әдіске сүйенбек.

113Зерттеу ұсынысын әзірлеу

Кедергілер мен қиындықтар



    

   

Дизайныңыз ұсыныс талаптарына сай болмаса...

    

           

Бірінші кезеңде соңғы он жылдағы 70 әсерлі презентацияға талдау жасалады.

Негізгі жиынтық: медиа және сөз сарапшылары әсерлі деп тапқан онлайн-презента-

циялар (ағылшын тілінде). Іріктеу стратегиясы: спикерлер демографиясының кең ау-

қымын есепке алып әзірленген мақсатты іріктеме, кем дегенде 35 мемлекеттік сек-

тордың презентациясы бар. Анализ: нарративтік (сипаттама) талдау, контент-анализ

және семиотиканы қолдану арқылы озық тәжірибе матрицасын жасау.

Екінші кезеңде Транс-Тасмания аймағындағы 30 мемлекеттік сектор презента-

циясына талдау жасалады. Негізгі жиынтық: ANZSOG жыл сайынғы конференция-

сында жасалған презентациялар және онлайн-презентациялар. Іріктеу стратегиясы:

кездейсоқ, салааралық. Анализ: бірінші кезеңде әзірленген матрицаны қолданып,

презентацияларды бағалау арқылы кемшіліктерді талдау. Бұл кезеңде қолданылған

презентациялардың иесі аталмайды, деректері де нақтыланбайды. Мақсатымыз –

жекелеген презентацияларды сынау емес, тәжірибе жүзінде кездесетін жалпы кем-

шіліктерді анықтау.

Бұл әдісті/әдістерді осы жобаға қолдануға қандай негіз бар (100–150 сөз)? Бұл

жобаның әдіснамасы нақты бір әдіске немесе тіпті бір нақты парадигмаға толық сай

келмейді, керісінше, әлеуметтік ғылымдардың дәстүрлі әдістерін де, жобаны басқару

құралдарын да қамтитын әдіске жүгінеді. Атап айтқанда, жоба сандық парадигма

аясында әзірленген іріктеу стратегиясына; контент-анализ, нарративті талдау және

сапалық мектептен алынған семиотика сияқты деректерді талдау әдісіне және жоба-

ны басқаруда кездесетін кемшіліктерді талдау стратегияларына негізделген. Мұндай

аралас әдістер парадигмалық дәстүрге қатысы жоқ қолданбалы зерттеуде көбірек

ұсынылады. Әртүрлі ой-пікір мектебінен сабақ алу, интернеттің мүмкіндігін пайдала-

ну әдістерді нақтылауға көмектеседі және контекске бағытталған әдістерді дайын-

дауға ықпал етеді. Бұл жобада қолданылатын әдістер сенімді нәтиже береді және

дер кезінде әзір болатын жоба жасауға көмектеседі.

(Басқа да мысалдарды қарау үшін қосымша сайттарды қараңыз



114 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

    



  

  

  



 



 





  

 

 

 



 

 

   

 

Қолданысқа жаңа еніп жатқан дизайн болса...





 

 



 



 











 







115Зерттеу ұсынысын әзірлеу



    

   



  



  



 

  

  

  



 

Бағытты/әдісті өзгерткіңіз келсе немесе

өзгерту керек болса

   

 



 



 

  

    

  

 

  



 



 



Ұсынысымды кері қайтарса не істеймін?

  

 

Сұрағым бар

116 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тарауды қорытындылау

y Зерттеу ұсынысы ойыңызды нақтылап, идеяларды әзірлеп, болашақ

іс-қимылдың жоспарын жасайтындай етіп ойлануға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ ол зерттеу мәселесі мен ұсынылған әдістердің құндылығын баян-

дап, жобаңызды сату құралы бола алады.

y Ұсыныс талаптары әртүрлі, бірақ көпшілігінде кездесетін жалпылама та-

лаптар мынадай: атауы; түйіндеме/аннотация; мақсат/міндеттерін көрсе-

ту; зерттеу сұрағы/гипотеза; кіріспе/анықтама/негіздеме; әдебиетке шолу;

теориялық көзқарас/әдістер; шектеулер/шекараны анықтау; этикалық мә-

селелер; уақыт кестесі; бюджет/қаржыландыру және сілтемелер.

Ұтымды ұсынысты мекеменің талаптарын қатаң сақтап, мақсатты түрде жа-

зыңыз. Дұрыс жоспарлауға, тақырыпты білуге, өзіңізді көрсетуге, жеткілікті

және ұғынықты жазуға, сарапшы емес адамдарға арнап жазуға және қайта

драфтауға дайын болыңыз.

y Ұсыныс жазған кезде комитет талаптарына сай болмау, дизайнның талап-

қа сай келмегенімен, оның аяқасты өзгеруі сияқты кедергілер туындауы

мүмкін. Мұндай жағдайларды алдын ала ескеріп, бәріне дайын болыңыз,

көңіл күйіңізді түсірмеңіз.

Қиын тисе де, бағытты/әдісті өзгерткіңіз келсе не өзгерту керек болса, рұқ-

сат беруші мекемеге ол туралы ескерту керек.

   

 

 



  



Қосымша әдебиеттер

 





Suggestions for Students in Education and the Social and Behavioral Sciences



117Зерттеу ұсынысын әзірлеу

    





Proposals That Work:





 

Research Proposals: A Guide to Success





      







       







Әдебиеттердің маңызы 120

Керек әдебиетті іздеп табу 124

Әдебиеттерді басқару 132

Әдебиетке шолудың ресми үлгісін жазу 136

Қосымша әдебиеттер 143

Әдебиетке шолу

120 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Әдебиеттердің маңызы

Өз ақылымды ғана емес, өзгенің ақылын да пайдаға жаратамын.

Вудро Вильсон

        

 





 



 



  



  

        

         

Оқыту мақсаты

y Әдебиеттердің маңызы

○ Зерттеу процесі кезінде әдебиетпен жұмыс істеудің аса маңызды екенін

түсіну

○ Әдебиеттердің зерттеу процесіндегі ақпарат беру жолдарын түсіну

y Керек әдебиетті іздеп табу

○ Әдебиет түрлерімен танысу және олардың зерттеу жобасын жүргізудегі рө-

ліне тоқталу

○ Керек әдебиетті тиімді іздеу дағдыларын жетілдіру

y Әдебиеттерді басқару

○ Табылған әдебиеттің сапасы мен өзектілігін жүйелі түрде бағалай білу

○ Тиісті дереккөздерге сыни пікір айта алу

y Әдебиетке шолудың ресми үлгісін жазу

○ Әдебиетке шолудың ресми үлгісін жазудың мақсатын түсіну

○ Әдебиетке шолуда неге назар аудару керегін анықтау

○ Әдебиетке шолудың тиімді үлгісін жазуға көмектесетін қадамдармен танысу

121Әдебиетке шолу

    

 

  

 





 



 





 





ӘДЕБИЕТПЕН

ЖҰМЫС ІСТЕУ

МАҚСАТ ДЕРЕККӨЗ БАСҚАРУ ШОЛУ

Зерттеу

тақырыбын таңдау

Сұрақ дайындау

Маңызын дәлелдеу

Теорияларды

пайдалану

Әдістерді

дизайндау

Басты дереккөз

Әдебиет түрлерін

білу

Сарапшыларға

сүйену

Зерттеу дағдысын

жетілдіру

Өзектілікті

тексеру

Жүйелі болу

Сілтемелерді

көрсету

Әдебиетті шолу

мақсатын түсіну

Орынды қамту

Мақсатқа сай

жазу

6.1-сызба. Әдебиеттерменжұмысістеу

122 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Әдебиеттің рөлі







Бұл тақырып жайлы

не білемін?

Білімімді қалай

арттырамын?

ТАҚЫРЫПТЫ

ЗЕРДЕЛЕУ

БАҚ, мәтіндер, журналдар т.б. көлемді

материалдарды қосымша оқу арқылы білім

көкжиегіңізді кеңейту

Дұрыс сұрақ әзірлеу

үшін нені оқуым

керек?

ЗЕРТТЕУ

СҰРАҒЫН

ДАЙЫНДАУ

Салаға қатысты және маңызды мәселелерді

зерттеу үшін әдебиеттерді терең зерделеу

Бұл зерттеудің

маңызын қалай

жеткіземін?

МАҢЫЗЫН

ДӘЛЕЛДЕУ

Ауқымды қоғамдық/ғылыми контексте

зерттеу маңызын көрсететін қосымша/кон-

текст материал оқу

Зерттеуіме сай

келетін қандай

теория(лар) бар?

ТЕОРИЯЛАРДЫ

ПАЙДАЛАНУ

Заманауи және классикалық

теоретиктерді/теорияларды оқу

(тақырыпқа тікелей қатысы бар немесе

пайымдауыңызға/әдісіңізге қатысты

теориялар)

Сәйкес әдістерді

жоспарлап, ұсыну

үшін нені оқуым

керек?

ӘДІСТЕРДІ

ДИЗАЙНДАУ

Бұрынғы зерттеулерді шолу арқылы әдіс

таңдау жолын білесіз. Белгілі бір әдістерге

қатысты қосымша әдебиеттер де біліміңізді

толықтыратынын білу

Осы салада шолуыма

негіз етіп алуға

тұрарлықтай, қандай

зерттеулер жүргізіл-

ген?

ӘДЕБИЕТКЕ

ШОЛУ ЖАЗУ

Осы және ұқсас тақырып бойынша

жүргізілген зерттеулерге (әдетте журналдар

негізінде) жан-жақты әрі сыни шолу жасау

Қандай да бір

әдебиетті зерделеу

және талдау дерегі

ретінде қолданамын

ба?

БАСТЫ

ДЕРЕККӨЗ

Бұл зерттеудің әдіснамалық жоспарының

құрамына кіреді, құжаттарды жүйелі түрде

алып, талдау керек (12-тарауды қараңыз)

6.2-сызба.Әдебиетжәнезерттеупроцесі

123Әдебиетке шолу

 

 

 

 

  

 



 



 

 





 

 



 

 

 

    

 

 

 

  

 

 

 





 











 









  

124 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





 



  



  











 





 



 дереккөзі

 



 



 

   



Керек әдебиетті іздеп табу

 

  

 







Әдебиет түрлері

  



 

125Әдебиетке шолу

y Салаға негізделген анықтама материалдар. Белгілі бір ғылыми саланың жаргон-

дарын білетін адам ол терминдердің көпшілігі күнделікті өмірде қолданылмайты-

нын ұмытып кетуі мүмкін. Ал ол салаға қатысы жоқ адам соған қатысты анықта-

ма материалдарды қарағаны жөн, сонда негізгі терминдер мен тіркестер және

теориялар жайлы түсінік қалыптастырады.

y Кітаптар. Зерттеу жолына енді түскендерге арналған кітаптар мен мамандарға

арналған күрделі еңбектер, антологиялар, зерттеу есептері, танымал ғылыми-

танымдық дүниелер мен қиял-ғажайып туындылар т.б. қосымша мәлімет беріп,

теория мен әдіс туралы танымыңызды арттырады. Әдебиетке шолудың үлгісіне

келсек, кітаптың жарық көргеніне біраз жыл өткен болуы мүмкін, сондықтан за-

манауи зерттеу үлгілерін кітаптан гөрі журналдан қараған жөн.

y Журналдағы мақалалар. Мұндай мақалалар кіріспе мәліметтен тыс, күрделі

зерттеу мәселелерін түсінуге мүмкіндік береді. Олар әдебиетке шолу жасауда өте

маңызды, себебі ғылыми аудиторияға бағытталған; көбіне рецензиялаудан өт-

кен, демек, сенім тудыратын күші бар; белгілі бір салаға қатысты болатындықтан

және тұрақты шығып тұратындықтан өзекті саналады. Қазір мақалалардың жи-

нақталып берілуі, мамандыққа арналуы мен қолжетімділігі артып келеді. Онлайн-

журналдар мен кітапханааралық абонементтің компьютерлік желісінің пайда бо-

луы мәлімет алуды жеңілдетті.

y «Сұр әдебиет» (Grey literature). Бұл – жарияланған және жарияланбаған мате-

риалдарды бірдей қамтитын термин, әдетте оларды жариялаған кітаптың ха-

лықаралық стандарт нөмірі (ISBN) немесе халықаралық стандартты сериялық

нөмірі (ISSN) болмайды; оған конференция құжаттары, жарияланбаған зерттеу

тезистері, газеттегі мақалалар мен брошюралар кіреді. Зерттеушілердің көбі

зерттеу кезінде осындай әдебиеттерді пайдаланады. Соңғы шыққан тезистер

мен конференция материалдары заманауи түпнұсқа еңбектің құнды қайнар көзі

бола алады. Ал газет мақаласы, брошюралар, памфлеттер қосымша дерек ре-

тінде немесе құжатты талдау процесінде кәдеге жарайды (13-тарауды қараңыз).

y Ресми жарияланымдар, статистикалық деректер мен мұрағаттар. Бұл материал-

дар – қосымша және контекст ақпараттың бағалы дереккөзі, көбінесе зерттеу

негіздемесін жасауға атсалысады. Сондай-ақ олар құжатқа анализ жасауда та-

маша дереккөз болады (13-тарауды қараңыз) немесе статистикалық талдауда

қосымша дерек алуға ықпал етеді (14-тарауды қараңыз).

Көмекші құралдар. Оған библиографиялық анықтама материал, сөздік, энцикло-

педия, тезаурус, альманах, дәйексөз кітабы сияқты дереккөздер жатады. Мұндай

ресурстар жазу процесі кезінде айтарлықтай қолдау көрсетеді және еңбектің

лингвистикалық стилін жақсартуға, мәтінді қызықты етуге, фактілерді тексеруге

және сол фактілерге сілтеме жасауға көмектеседі.

Сарапшыларға арқа сүйеу

 



126 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 









 









 

  



 

 







 





 



   

  

 





  





 

  



Дерекқорға жету жолдары

 



CrossSearch

127Әдебиетке шолу



 

 



Google Scholar

   







   



 

  





6.3-сызба. GoogleScholarкеңейтілгеніздеуі

128 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

 

  

 









 

   









  

 







Databases by Title

A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z -

New - Trials - Alerting services - E-journals - E-books - For mobile devices

Databases by Subject

Aboriginal Studies Econometrics & Business Statistics

Mathematics and Statistics

Accounting Economics

Media and

Agricultural Science Education

Communications

Agricultural and Resource Engineering

Medical Humanities

Economics English Literature and Language

Medical Radiation Sciences

Agriculture – Plant Science Environmental Science

Medicine

Ancient History Exercise and Sports Science

Microscopy and

Anthropology Film Studies

Microanalysis

Arabic & Islamic Studies Finance

Modern Greek

Archaeology French

Museum Studies

Architecture, Design and Gender and Cultural Studies

Music

Planning Geosciences

News Services

Art history and theory Germanic Studies

Nursing and Midwifery

Asian Studies See also Government & International Relations

Nutrition

Chinese Studies,

Health Informatics

Occupational Therapy

Japanese Studies, and

Hebrew, Biblical and Jewish Studies

Organisational Behaviour

129Әдебиетке шолу

Korean Studies History

– See Work and

Australian Literature History and Philosophy of Science

Organisational Studies

Behavioural and Social Human Resources

Orthoptics

Sciences in Health – See Work and Organisational Studies

Peace and Conﬂict Studies

Biochemistry and Image & online video databases

Performance Studies

Microbiology Indigenous Health Studies

Pharmacy

Biological Sciences Indian Sub-Continental Studies

Philosophy

Business Information Indonesian Studies

Physics & Astronomy

Systems Industrial Relations

Physiotherapy

Business, International and – See Work and Organisational Studies

Political Economy

Entrepreneurship Information Technologies

Project Management

Business Law International Business/Entrepreneurship

Psychology

Celtic Studies Italian

Public Health

Chemistry Japanese Studies – English

Religious Studies

Chinese Studies – English language and Japanese language

Social Work & Policy

language and Chinese Korean Studies – English language

Studies

language Labour History

Socio-Legal Studies

Classics – See Work and Organisational Studies

Sociology and Social Policy

Coaching Psychology:

Law

Spanish

– See Work and

Library Catalogues

Speech Pathology

Organisational Studies

Linguistics

Statistics –

Commercial Law – see

Logistics see Transport/Logistics

See Mathematics and

Business Law Management

Statistics

Computer Science – see – See Work and Organisational Studies

Transport/Logistics

Information Technologies

Marketing

United States Studies

Curriculum Studies – see

Urban Planning

Education and Curriculum

Veterinary Science

Studies

Work and Organisational

Dentistry

Studies

Development Studies

Digital Cultures

6.4-сызба. Электрондықресурстар-дерекқорлар

Зерттеу дағдысын ұштау

 





130 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  

 



 



 

y дене пирсингі (құлақ, мұрын пирсингі т.б.);

y жасөспірімдер (қыздар), (ұлдар), (жеткіншек), (бозбала, бойжеткен).

 

 



y қарсылық;

y балалықтан жасөспірім кезеңге өту рәсімдері.

ПИРСИНГ

ФУКО

ЖАСӨСПІРІМДЕР

КЕЗЕҢГЕ ӨТУ РӘСІМІ

Қосымша әдебиет

Өзектілігі жоғары

Өзектілігі орташа

Өте өзекті

6.5-сызба. Әдебиеттіңтоғыспалысалалары

131Әдебиетке шолу







 

 



  

 

Авторлық құқық туралы білу



 





  

 



y кітаптың бір тарауын немесе 5 пайызын;

y журнал немесе газеттің бір мақаласын;

y конференция материалдарының жинағынан бір баяндаманы;

y заңдар жинағынан бір кейсті;

Жетекшімнің айтуынша, зерттеу жұмысын жүргізу барысында әрдайым

ғылыми әдебиеттегі жаңалықтармен жіті таныс бола түскенім жөн

екен. Әдебиетпен таныс болсам да, жаңалықтардан әрдайым хабардар

болып жүру үшін не істеуге болады?

  

 

  

  шолумақсатында

іздеп әдіснамалық

іздеуге 

  нақты іздеуге 

 мониторинг 



Сұрағым бар

132 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y көлемі 10 бетке дейін жететін шағын әдеби шығарманы;

y уеб-материалдың бір (баспа) көшірмесін (көшірудің басқа тәртібі сайтта

көрсетілмесе).



  







Әдебиеттерді басқару





 



 

Өзектілікті бағалау





 

 

  



 

  







  



 

Сапасын бағалау



 

 

133Әдебиетке шолу





   

  



y Зерттеушінің субъективтілігін ашық айтып, оны басқарған ба?

Ол жарамды және/немесе аутентті ақиқатқа бастайтын логикалық әдістерді қол-

данған ба?

y Оның тәсілі бірізді ме?

y Қолданған дәйектері өзекті әрі тақырыпқа қатысты ма?

y Зерттеуді қайта қарауға/тексеруге бола ма?





   



  

Жүйелі болу



   

 

  



 

 

   

 

 

  

 









 





 

134 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

 

Аннотацияланған сілтемелер

Оқу арқылы білім аламыз, бірақ сол білімді көкейге тоқу үшін ойлану керек.

Джон Локк

       

 

 

   

 



 











 







 

 



  

 

 

 



 

 



   

     



   

  

 

Аннотацияланған библиография– кел-

тірілген дереккөздердің маңызы, дұрыстығы

және сапасына қатысты қысқаша сипаттама

жазылғанәдебиеттертізімі.

135Әдебиетке шолу



 

 

 



 

 

 



  

   

 



 

 



 

  

 

  

  

  

  

 

 

Қысқа аннотацияның үлгісі

Сілтеме: O’Leary, Z. (2001a) «Conversations in the Kitchen» in A. Barlett and G.Mercer

(eds) Postgraduate Research Supervision: Transforming (R)elations. New York: Peter

Lang.

Автор/Аудитория: авторы – Сидней университетінің аға оқытушысы, кітапта аспи-

ранттар мен жетекшілерге арналған тарауды жазған.

Аннотация: отбасылық жауапкершілік пен оқуын қатар алып жүруге тырысатын

зерттеуші студенттердің басынан өтетін интеллектуалдық қиындығы мен эмоциясын

сипаттап, қызықты оқиғаларды баяндайды.

Сыни бағалау: қызықты оқиғалар барынша қысқа, тартымды әрі еркін стиль-

мен жазылған; жеңіл оқылады. Дегенмен бұл қандай да бір деректермен/нақты

6.1-ҚОСЫМША

136 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

әдебиетке шолудың ресми үлгісін жазу

  









    









   

  

 

  

  



  

  

 



Мақсат

 

  





Оқырманға саладағы өзгерістер туралы ақпарат беру. Зерттеу жұмысы оқырман-

ға өз тақырыбыңызға қатысты мәселені баяндап қоймай, сол саладағы жалпы

Әдебиетке шолу – жинақталған білімді,

оныңжаңалықтарын,теориялықжәнеәдісна-

малық ерекшеліктерін мақсатты түрде сыни

талдау.

мәліметтермен бекітілген зерттеу емес, сондықтан көтерілген мәселенің деңгейі

мен ауқымын бағалауға мүмкіндік бермейді. Бірақ ол Филд пен Ховард (2002) және

Дрейкер (2003) жүргізген нақты зерттеуге сүйенген сияқты.

Өзектілігі: бұл еңбек менің «Қиындықтармен күресу және рөл мен жұмыс жүкте-

мелерін басқару стратегиялары» тарауыма сәйкес келеді Мәтін тым құрғақ болып

шықса, бір-екі цитата қоссам болады.

137Әдебиетке шолу

жағдайды хабардар етуі керек. Әдебиетке жан-жақты шолу жасағанда қазіргі

контекст туралы есеп беріп, тақырыпқа қатысты теорияларды, әдістер мен сол

тақырып бойынша әдебиет негізін құрайтын ғылыми зерттеуді талқылайды.

Тақырыпқа сай деректі жинақтап ұсынады.

y Зерттеушінің сенім тудыра алатынын көрсету. Зерттеуші жаңа білім өндіруге

жауапты болғандықтан, олар салаға қатысты жаңалықтардан хабардар екенін,

өзгерістерді бақылап отырғанын дәлелдей алуы керек; өз зерттеу саласындағы

ғылыми дискурстар мен пікірталастарды бақылап жүргені дұрыс. Әдебиетке шолу

зерттеушінің тиісті зерттеу жұмысына қатаң әрі сыни баға беру арқылы оның шы-

найылығын анықтауға мүмкіндік береді; негізгі мәселелерді түсініп, өз жұмысы-

ның саладағы басқа еңбектерге қатысын жалпылама сипаттап беруі керек.

y Зерттеу жұмыстарының қажеттігі мен өзектілігін талқылау. Зерттеушінің шолу

жасаған әдебиеттері өз зерттеу бағдарламасының маңызды екенін көрсетуі

керек. Ол қазіргі зерттеу жұмысын бұрынғы еңбектермен салыстырып, солар-

дың аясында қарастырады. Әдебиетті шолу арқылы бұрынғы еңбектерде кеткен

олқылықтар анықталады. Демек, салаға қатысты зерттеу жүргізу маңызды әрі

орынды. Сондай-ақ ол жалпылама қабылданған әрі зерттеу түріне тән әдісна-

малық тәсілдерді сыни бағалауды, бұрынғы зерттеуде де кездескен шектеулерді

анықтауды және әдіске негіз болған дәлелсіз болжамдарды анықтауды мақсат

етеді.







 

 











6.1-кесте. Білімжетілдірумақсатыменәдебиеткежәнеәдебиеткересмишолу

Білім жетілдіру үшін әдебиетке шолудың

мақсаты

Әдебиетке шолудың ресми түрі нені көздейді?

Саладағыжаңалықтартуралыбілу Оқырманғасаладаболыпжатқанөзгерістер

туралыхабарлау

Өзектіжәнеәдістемелікбілімментәжірибенің

негізінқалау

Білімдіәріқабілеттізерттеушіретіндебедел

қалыптастыру

Сыниойлау/талдаудағдыларынжетілдіру Зерттеумәселесініңөзектілігіменмаңызын

дәлелдеу

138 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Ықтималзерттеумәселесіболуымүмкін

олқылықтардытабу

Өзәдіснамалықұстанымыңызғаконтексттабу

Жалпы/типтікәдістердісынибағалау Ұстанымыңыздыңөзектіәріорындыекенін

дәлелдеу

Өзәдіснамалықұстанымыңыздыкүшейту

Қамту





 







   









  



 



Плагиат

 

 олай істеме-

ңіз

 

  









 

 

y идея, сөйлем, абзац, диаграмма немесе суретті дереккөзге сілтеме жасамай кө-

шіріп, кесіп алып, қоймаңыз;

139Әдебиетке шолу

y ақысын төлеймін деп өзге біреуге материал жаздырмаңыз;

y онлайн дереккөзден материал жүктеп алып, өзіңіздікі ретінде жібермеңіз;

y басқа студенттің жұмысын оның келісімінсіз көшіріп алмаңыз;

библиографияда дереккөзді атап өте тұра, мәтінде оған сілтеме жасамай кетпеңіз;

біреудің идеясында айтылған сөзді өзгертіп алып, оған сілтеме жасамай қоймаңыз;

y баяндамашының рұқсатын алмай оның сөзінен немесе дәрісінен дәйексөз

келтірмеңіз.

  









Жазу процесі

 



 

 

  

 





1. Әдебиетке шолуды үздіксіз процеске айналдыру. Әдебиетке шолу сұрағыңызға,

теорияңыз бен әдісіңізге қатысты ақпарат береді, ал сұрағыңыз, теорияңыз бен

әдісіңіз әдебиетке шолу параметрлерін қалыптастырады. Бұл – циклді процесс.

Әдебиетке шолу – зерттеу жұмысы алға жылжыған сайын ойлауды да, жазуды да

қамтитын, үнемі жетілдіруді талап ететін нысана.

Тақырыпқа қатысты жақсы шолуларды көп оқыңыз. Өз шолуыңызды жасамай тұ-

рып, әдебиетке жақсы шолу жасаудың қандай болатынын біліп алуыңыз керек.

3. Зерттеудегі айнымалыларды анықтаңыз. Мысалы: а) дене пирсингі; ә) жасөспі-

рімдер; б) жасөспірімдікке өту кезеңі.

Синонимдер тізімін немесе оның баламасын жасаңыз. Мысалы: а) пирсинг, құлаққа

сырға тағу, мұрынға сырға тағу, денеге сурет салу т.б.; ә) жасөспірімдер, қыздар,

ұлдар, жеткіншектер, жастар; б) жаңа кезеңге өту рәсімі, инициация, индукция,

ұстану.

5. Терминдерді Венн диаграммасына орналастырыңыз. 6.5-сызбада көрсетілген-

дей орналастырып шығыңыз.

6. Іздеу жүйесін қолданыңыз. Тиісті дерекқорды табыңыз және/немесе кітапхана-

шыдан нұсқаулық сұраңыз. Айнымалыларды қолданып және олардың синоним-

дерін/баламасын пайдаланып іздеңіз.

140 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

7. Дәйек сөзі бар үзінділерді жинаңыз. Олардың біразын электрондық түрде табуға

болады.

8. Үзінділерді оқып, тақырыпқа қатысы жоқ мақаланың бәрін алып тастаңыз.

Тақырыпқа еш қатысы жоқ ақпараттан құтылыңыз, қалғандарын өзектілігіне қа-

рай сұрыптаңыз.

9. Тереңірек үңілу керек пе, әлде назар аудару керек пе – анықтап алыңыз. Назар

аудару үшін дұрыс айнымалыларды қоссаңыз болады (6.3-сызбаны қараңыз)

және/немесе ертеректе, мысалы, бес не жеті жыл бұрын жасалған зерттеуді

қараңыз. Әдебиеттерді іріктеу немесе репрезентативті қамту арқылы да шолуды

шектеуге болады. Ауқымды кеңейту дегеніміз – айнымалыларды шектеу/өзгерту

және/немесе уақыт аралығын арттыру. Есіңізде болсын, өзекті, ақпараты мол

әрі пайдалы зерттеу жұмысы сіздің тақырыпқа тікелей қатысты болу керек деген

шарт жоқ.

10. Тақырыпқа қатысты жазбаларды жүйелі түрде тіркеп отырыңыз. Бәрін қамтитын

библиографияны өзіңіз жасауға немесе ProCite, EndNote не Reference Manager

сияқты библиография жасауға арналған бағдарламалық жасақтаманы пайдала-

нуға болады.

11. Тақырыпқа қатысты әр мақаланы оқып, аннотация жасаңыз. Осыған дейінгі та-

рауда айтылғандай, автор/аудитория, негізгі сәттер, сын-пікір және тақырыптың

өзектілігі жайлы пікір жазып отырыңыз.

12. Аннотацияларды сұрыптап, бір ретке келтіріңіз. Тақырыбына, көтерген пробле-

масына және жалпы кемшілігіне т.б. қараңыз. Сол кезде өз аргументіңізді ұсыну-

ға дайын үлгі пайда бола бастайды.

13. Әдебиетке шолуға арнап нобай жасаңыз. Керек әдебиетті қамтығаныңызға

оқырманды сендіретін аргументтерді табыңыз. Пайымыңыз қалыптасқан сайын

құрылым да өзгеріп отырады, бірақ басты дәйек зерттеуді сіз ұсынған әдіспен

жүргізуіңіз үшін басты дәйегіңіз өзгермесін.

14. Мақсатты түрде жазыңыз. Әдебиетке шолуды жоспарсыз жазу мүмкін емес.

Аудиторияңыз шолудың әр бөліміндегі негізгі ойды анықтай алуы керек.

Мәселені не үшін көтергеніңізді түсінбесе, ұстанымыңызды қайта қарағаныңыз

жөн (6.2-қосымшаны қараңыз).

15. Аргументтеріңізге сендіру үшін әдебиеттерді пайдаланыңыз. Басқалардың ар-

гументтерін шолып, баяндап немесе өзіңіздікі сияқты көрсеткеннің орнына өз

дәйегіңізді келтіріп, дамыту үшін әдебиеттерді пайдаланыңыз. Яғни әр абзац әде-

биетке сілтеме жасалған көзқарасты білдіруі керек.

Мысалы: Климат өзгерісіне орай білім мен мінез-құлық өзгерісі арасын-

да байланыс бар деген пікір дау тудырады [осындай ойды ұсынып отырсыз].

Бірқатар зерттеу климат өзгерісі туралы білу мінез-құлыққа әсер ететінін көрсет-

ті (Jones, 2008; Wong, 2002; Smith, 2007), ал Берни мен Повис (2009) жүргізген

соңғы зерттеуде білімнің бұл өзгеріске ықпалы аз екенін дәлелденді. Білімнің

өзгерісіне замандастар мен көршілердің тәжірибесі көбірек ықпал етеді дейді

[сіздің көзқарасыңызды қолдайтын дәлел].

141Әдебиетке шолу

Әр абзацты автордың атын атаумен, яғни «Джонс (2008) былай дейді», «Уонгтың (2002)

пікірінше» және «Смит (2007) былай дәлел келтіреді» деп бастау оңайырақ.

16.

Керек стиль мен екпінді ұстаныңыз. Яғни тым сыпайылық танытып, құрмет көр-

сетудің керегі жоқ, бірақ шектен тыс сын да айта бермеңіз. Есіңізде болсын,

мақсатыңыз – өз идеяңызды ұсынып, пікір өрбіту, талқылау және білімге үлес

қосу. Өзіңізді қарапайым студент сезінсеңіз, сын айту қиынға түседі. Өзгелердің

еңбегінің кемшілігін теру арқылы бедел жинауға ұмтылсаңыз, шектен тыс сын-

шыл, міншіл әрі еңбектің маңызын бағалай алмайтын адам болып көрінесіз.

17. Фидбәкті көптеп жинаңыз. Әдебиетке шолу жасау – күрделі жұмыс. Жетекші қа-

лауын дөп басып табу да оңай емес. Жазу процесін бастап, кері байланыс орнату

үшін соңғы сәтке дейін күтіп отырмаңыз. Жетекшіңізге немесе басқа бір мүдделі

адамға жұмысты бастағаннан-ақ драфт нұсқасын беріп қойыңыз.

18. Қайта драфтауға дайын болыңыз. Студент болсаңыз да, кәсіби зерттеуші болса-

ңыз да, екі (немесе үш, төрт) қайыра драфтамай жұмысты бітіруіңіз екіталай.



  

Әдебиетті шолудағы жазу стильдері

Сипаттама жазба. Атауында айтылғандай, фактілерді/ақпараттарды ұсыну – бә-

рін сипаттама түрінде бересіз. Яғни әдебиетке шолудың басым бөлігі жағдайды си-

паттауға арнайсыз.

Аналитикалық жазба. Аналитикалық жазбада сипаттама жазбаны бір қадам алға

жылжытып, ақпаратты логикалық топтарға бөлесіз. Онда байланыстарды салысты-

расыз, салғастырасыз, зерделейсіз. Әдеби шолуды осылай құрылымдайсыз.

Сыни жазба. Жұмыстарды салыстырып болған соң, пікір айтасыз. Еңбектерді ба

ғалап, құндылықтарын анықтайсыз. Олар туралы пікіріңізбен бөлісесіз.

Уәжді немесе дәлелді жазба. Әдебиетке қатысты сын-пікіріңіз дайын болған соң,

сол сынды аргумент келтіре алатындай ұйымдастырасыз. Әдебиетті шолу кезінде өз

зерттеуіңіздің маңызын дәлелдейсіз.

6.2-ҚОСЫМША



142 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тарауды қорытындылау

Жақсы зерттеу жұмысы тақырыпқа қатысты, әдіснамалық және теориялық еңбек-

терді қамтуды талап етеді. Бұл тақырыпты зерделеп, сұрақты анықтауға көмек-

теседі, зерттеуіңізді теориялық тұрғыда негіздеп, жақсы дизайндауға, әдебиетке

шолу жасауға және кейде бастапқы дереккөз болуға ықпал етеді.

y Әдебиет түрлеріне анықтама материал, кітап, журнал, «сұр әдебиет», ресми жа-

рияланым, мұрағат деректері мен жазбаша құралдар жатады. Керек материал-

ды табу үшін кітапханашыдан көмек сұраңыз. Жетекшіңізден, басқа зерттеуші-

лерден кеңес алыңыз.

y Әдебиеттерді табу оңайлаған сайын студенттер түрлі электрондық дерекқор

мен іздеу жүйесінен кілт сөздерді пайдаланып, материал іздеу дағдысын жетіл-

діруі керек. Жазба еңбектер саны көп болғандықтан, өзектілігі мен сапасына

қарай керегін сұрыптаңыз.

y Керек әдебиеттің қажет бөлігін жазып алу арқылы дереккөзді басқарып, аннота-

ция жасауға болады. Оған дәйексөз жазып алу, автор мен аудиторияның бағытын

ескеру, қысқаша түйіндеме, сыни пікір және зерттеудің өзектілігі жайлы жазба кі-

реді, оның бәрі материалдың маңызын, дәлдігі мен сапасын еске салып отырады.

y Әдебиетке шолудың ресми үлгісі – оқырманға тақырыбыңыз жайлы ақпарат

беретін, зерттеуші ретінде жұмысыңызға сенім тудыратын және жұмысыңыз-

дың қажеттігі мен өзектілігі жайлы пікір қалыптастыратын өте маңызды, дәлел-

ді жазба. Зерттеушілердің көпшілігі оны ауыр міндет санайды, себебі ол төзімді,

тәжірибені ғана қажет етіп қоймай, драфт нұсқа жазып, қайта драфтауды да

талап етеді.

Әлі де түсініксіз жайттар көп. Аргументтерді қолдан дейсіз, бірақ нақты

қандай аргумент келтіруім керек?



  



 



 







 

  

  



Сұрағым бар

143Әдебиетке шолу

Қосымша әдебиеттер





Conducting Research Literature Reviews: From the Internet to Paper





 

Writing Literature Reviews: A Guide for Students of the Social

and Behavioral Sciences

  



Evaluating Research Articles from Start to Finish





 







 

   

 Preparing Literature Reviews: Qualitative and Quantitative

Approaches



 

The Volta Review

  

     

         

 

The Literature Review: A Step by Step Guide for Students

  

 







Сұрақтан жауапқа көшу 146

Зерттеуші үшін дұрыс жол таңдау 152

Прагматика: жүзеге асыру 154

Детальдар маңызды 155

Қосымша әдебиеттер 161

Зерттеу жоспарын

дизайндау

146 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сұрақтан жауапқа көшу

Әдістер мен құралдарды түпкі мақсаттан бөліп қарауға болмайды.

Эмма Голдман

 



 



  

 

  

     

   

 

 

Оқыту мақсаты

y Сұрақтан жауапқа көшу

○ Зерттеу сұрағыңызға жауап беретін әдіснамалық дизайнның қажеттілігін

түсіну; мүмкіндігіңіз бен қызығушылығыңыздың шегінен шықпау; икемді әрі

қолайлы ету

○ Дерек жинаудың тиісті әдістерін және сәйкес әдіснаманы анықтаудың қа-

жеттігін түсіну

y Зерттеуші үшін дұрыс жол таңдау

○ Зерттеу дизайнын жеке қызығушылықтарыңыз және дағдыларыңыз арқы-

лы үйлестіре білу

○ Зерттеушінің әртүрлі рөлін анықтау

y Прагматика: жүзеге асыру

○ Әдіснама жоспарының тиімділігін бағалай алу

y Детальдар маңызды

○ Дизайн туралы «кім, қайда, қашан, қалай, не» деген негізгі сұрақтарды

пысықтау

○ Қолданысқа енді еніп жатқан және икемді әдіснамалық дизайнның қиын-

дықтарын түсіну

147Зерттеу жоспарын дизайндау

Жол табу

  



  



 





 





 

Q A

7.1-сызба. Біржол

Q A

7.2-сызба. Бірнешежол



 

 



   













    

 





148 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

7.3-сызба. Жолдаржәнеперспектива



  

 

 

 



Әдіснамалық дизайныңыз

мынадай болуы қажет:

Сұраққа жауап беруі

Қызығушылығыңыз бен

дағдыңыздың болуы

Практикалық және жүзеге

асыруға жарамды болуы

7.4-сызба. Әдіснамалықдизайнныңмақсатынақолжеткізу

Сұраққажауапберу

 

  



149Зерттеу жоспарын дизайндау









  





  







      

   

 

 

 

 

 

   





 

     

 



 

Әдіснамадеңгейіндежұмысістеу

       





 



  

  

 





 





Әдіснама–түрлізерттеумектептерінлеги-

тимдіқылатын,нақтыпарадигмалықжорамал-

дарғақатыстыпайымдаупринциптерінұсынатын,

ауқымды,бәрінқамтитынмакродеңгейліқұры-

лым.Әдіснамазерттеужүргізугеқажетстрате-

гияныұсынып,жұмыстынегіздеугекөмектеседі.

Оғанғылымиәдіс,этнографияжәнеіс-әрекетті

зерттеужұмыстарымысалболаалады(8,9және

10-тараулардықараңыз).

Әдістер – дерек жинау мен талдау үшін

қолданылатын макродеңгейлі тәсіл. Дерек

жинауғасұхбаталу,сауалнама,бақылаужәне

сырттай бақылау тәсілдері кіреді (12және

13-тарауларды қараңыз); ал талдау әдісі

сандық стратегияны (яғни статистика) және

сапалық стратегияны (тақырыптық зерттеу)

қамтиды(14және15-тараулардықараңыз).

Құралдар – сауалнама, бақылау тізімі

жәнесұхбаткестесісияқты зерттеугеқатыс-

ты деректерді жинау кезінде қолданылатын

құралдар(12және13-тараулардықараңыз).

Әдіснамалық дизайн–жоғарыдағыныңбә-

рінқамтитынзерттеужобасынжүргізужоспары.

150 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  



y Мәселені түсіну. Проблемалық жағдайды жақсы түсінуге бағытталған талпыныс

қоғамдық көзқарастарға, пікірлерге және ішкі проблемалық жағдайдың түсі-

ніксіздігі мен күрделілігіне назар аудартуы мүмкін. Мысалы, жұмыс орнындағы

стресс мәселесін алайық. «Стресс жұмыс орнында қаншалықты кең тарағанын»

білгіңіз келуі мүмкін. Сіздің сұрағыңыз осы болса, сыртқы зерттеуді, мысалы,

сауалнама әдісін қолдана отырып, демографиялық зерттеу жасауыңызға бо-

лады. Белгілі бір қызметкерлер тобының стресті қалай қабылдайтынын неме-

се жұмыстағы стресті қалай сезінетінін зерттегіңіз келсе, қиындықтарды тере-

ңірек саралауға мүмкіндік беретін қосымша стратегияларды қарастырарсыз.

Мысалы, этнография немесе феноменологияны (8 және 9-тарауларды қараңыз)

қолданасыз.

y Тиісті шешімдер табу. Қажеттіліктерді бағалау мен болашақты болжау; іс-ша-

раларды, қызметтерді, ықтимал бағдарламаларды анықтау; өзгерту бойынша

нақты бастамалардың мүмкіндіктерін зерделеу. Мәселен, жұмыстағы стресті

зерттеуде оны азайту үшін не істеу керегін болжап, білгіңіз келді. Ол үшін қойы-

латын арнайы сұрақтар мынадай болуы мүмкін: «Қызметкерлер үшін жұмыстағы

стресс басты мәселе ме?», «Басқа жұмыс орнындағы мәдениет туралы қызмет-

керлердің пікірі қандай?», «Басқа жұмыс орындарында стресті жою үшін қандай

бағдарламалар енгізілді?», «Х бағдарлама жұмыс орны үшін сәйкес келе ме/

экономикалық тұрғыда тиімді ме?». Осындай сұрақтар «алдыңғы жоспар анализі»

деп аталады және бағалау зерттеуінде бұл тәсіл кең қолданылады. Сондықтан

мақсат-міндеттеріңіз алдыңғы жоспар анализіне бағытталса, осы саладағы әде-

биеттерге көз салуға тура келеді (10-тарауды қараңыз).

y Шешім табуға ұмтылу. Бұл жерде зерттеу мақсаты білім өндірумен шектелмей-

ді, өзгеріс жасауды зерттеудің бір бөлігі ретінде қарастыратын жұмыстар туралы

баяндап отырмын. Әдетте өзгерістер тәжірибені жақсарту, жүйені ауыстыру не-

месе түбегейлі өзгеріске ұмтылу мақсатында жасалады. Стресті азайтатын стра-

тегияны ойлап тауып, жүзеге асыруға және сондағы қызметкермен ортақ оқу жо

басында әріптес болуға ұмтылдыңыз делік. Қызметкерлердің мінез-құлқындағы

өзгерістерді, жұмыс орнындағы практиканы немесе ауқымды корпоративті мә-

дениетті зерттегіңіз келсе, осындай іс-әрекетті зерделейтін әдебиеттерді көбірек

оқыңыз (10-тарауды қараңыз).

y Өзгерісті бағалау. Мақсатымыз – өзгеріс бастамасы/бағдарламасы өз жемісін

берді ме деген сұраққа жауап беру. Бағалаудағы мүддеңіз мысалы, «Х бағдар-

ламасы өз мақсатына жетті ме?» деген нәтижелерге байланысты қалыптасады.

Бірақ, сонымен қатар «Х бағдарлама қаншалықты жақсы орындалды?» деген

сауал да маңызды. Стресті азайтудың су жаңа бағдарламасын бағалағыңыз кел-

се, «Бағдарлама стресті азайтты ма?» деп сұрайсыз. Бұл сұрақ сізді «нәтиже» мен

«қорытындыны» бағалауға қатысты әдебиетке жетелейді. «Бұл бағдарламаны қол-

данудағы артықшылықтар, кемшіліктер, мүмкіндіктер мен қауіп-қатер қандай?»

деген сұрақты қойсаңыз, онда бағалау немесе бағалауды қалыптастыру процесі

бойынша әдебиеттерді барлауға тура келеді (10-тарауды қараңыз).

151Зерттеу жоспарын дизайндау

 



 





Әдісдеңгейіндежұмысістеу

 

 

  

   

  



 

 





  

 

 

   

  



  

 



   





      





   

 

  





   

  

 

152 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Зерттеуші үшін дұрыс жол таңдау

 

 

 

 

  

 

Проблемалық жағдайды барлау:

мектептегі салмағы артық

қыздардың оқшаулануы

Көбірек білгім

келеді

Не істеуге болатынын

білгім келеді

Жағдайды іс жүзінде

өзгерткім келеді

Оқшаулану

қандай

екен?

Мектептегі

қыздар

топтарға қалай

бөлінеді?

Оқшаулану өзара

қарым-қатынаста

қалай байқалады?

Барлау

Феномология

(10-тарау)

Барлау

Этноәдіснама

(10-тарау)

Барлау

Этнография

(9-тарау)

Барлау

Популяциялық

зерттеу

(9-тарау)

Проблеманың

деңгейін

анықтағым

келеді

Оқшаулануды

азайту үшін

мектеп

бағдарлама-

сы туралы

білгім келеді

Белгілі

бағдарлама

нәтижелі

бола ма?

Қолданылған

бағдарлама

нәтижелі

болды ма?

Барлау

Қолданбалы

зерттеу

(11-тарау)

Барлау

Баға беруші

зерттеу

(11-тарау)

Жергілікті

мектептерде

жағдайды түсіну

және оны

өзгерту үшін

өзгелермен

жұмыс істегім

келеді

Мектеп/мәде-

ниет жүйесіне

көңіл

бөлгенде ғана

тұрақты

өзгеріс

болады

Зардап

шеккендермен

жұмыс істеп,

оларды жүйені

өзгертудегі

әлеуетін

арттырғым келеді

Жүйедегі

әділетсіздік-

ті көпшілікке

ашып

көрсеткім

келеді

Барлау

Іс-әрекетке

негізделген

зерттеу

(11-тарау)

Барлау

Қатыса отырып

бақылау зерттеуі

(11-тарау)

Барлау

Сыни

этнография

(11-тарау)

7.5-сызба. Әдіснамалардыбілу

153Зерттеу жоспарын дизайндау

 

 

 



 

   



 

Қабілет пен қызығушылық

 

  



 

 



  





 

 



  

     

 



Зерттеу рөлдері



   





  

   

 





 



154 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Теоретик – философ немесе ойшыл. Теоретик – сыни түрде анализ жасай ала-

тын және абстрактілі ойлай алатын зерттеуші. Теоретиктер басқа теоретиктердің

жұмысына сүйеніп, жаңа жол табуға ұмтылады. Белгілі бір құбылысты немесе

жағдайды түсіндіре отырып, теоретиктер көбінесе парадигмадан тыс жатқан тү-

сініктерді дамытуға тырысады. Теоретик әртүрлі әдіснамаларға/әдістемелік тә-

сілдерге бейімделе алады.

Ғалым – объективті сарапшы. Ғалым – формула бойынша жұмыс істейтін; нақты

әдіскер, жоғары білімді және зерттеу процесін бақылауында ұстайтын зерттеу-

ші. Объективтілік ғалымның зерттеу процесіне қатты ықпал етпеуіне әсер етеді.

Ғалым сандық парадигмамен жұмыс істеуге бейім болады.

y Өзгеріс агенті – эмансипатор. Өзгеріс агенті субъективтілікті танып қана қой-

май, сонымен қатар субъективтілікке негізделген жағдайды жақсарту үшін жұ-

мыс істейді. Бұл жерде зерттеу/өзгерту процесіне және респонденттердің сөзі

мен іс-әрекетіне деген сезімталдығына көп көңіл бөлінеді. Өзгеріс агенттері кө-

бінесе ортақ және бірлескен түрде жұмыс істейді. Олар – зерттеу стратегиясы-

ның әрекет етуіне ең қолайлы адамдар.

y Бриколор – қолынан барлық іс келетін маман немесе бәрін өзі істейтін кәсіби

жан. Бриколор – әдістерді пайда болған сұрақ пен контекске тәуелді деп са-

найтын зерттеуші. Бриколор түрлі әдіснамалық құралдарды пайдаланады, тіпті

жұмбақты шешу үшін немесе шешім табу қажет болғанда жаңа әдістерді ойлап

табады (Denzin and Lincoln, 2007). Бриколор әртүрлі әдіснамалық/әдістік нұсқа-

ларымен жұмыс жасауға бейім.

y Хореограф – би үйлестіруші. Хореограф – жұмысын негізгі ұстанымдармен бас-

тайтын, өзіндік көзқарасы бар және шектеулі көзқарас аясында қалмауға ты-

рысатын зерттеуші. Хореограф денені қыздыру немесе дайындық, барлау және

жаттығу, ақыр соңында, түсіндіру арқылы тұжырымдамамен жұмыс жасайды

(Janesick, 2007). Хореограф әдетте сапалы әдіске жақын.

Прагматика: жүзеге асыру

    

 

 

  



 



 





y Әдіснамаңыз этикалық нормаларға сай келе ме?/Қажетті этикалық рұқсат

алу мүмкін бе? Кез келген зерттеу дизайнының айқын критерийі – этикаға

сай болуы дер едік; мұны этика комитеті тексеруі мүмкін. Зерттеу адамдармен

155Зерттеу жоспарын дизайндау

қарым-қатынасты талап етсе, көбінесе ресми жұмыс орны және/немесе уни-

верситеттің рұқсаты қажет. 3-тарауда этика туралы егжей-тегжейлі әңгімеледік.

Сол айтқанымызға қосарымыз, этикаға сай зерттеу білім өндірудегі адалдыққа

жауапты және респонденттердің менталды, эмоциялық және физикалық денсау-

лығының қорғалуын қамтамасыз етеді.

y Дерек ала аласыз ба? Зерттеушілер кезігетін үлкен қиындық – дерекке қол жет-

кізу. Құжаттарды зерттеу, сұхбаттасу, сауалнама жүргізу немесе бақылау жасау-

ды жоспарласаңыз да, адамдарға, орындарға/мекемелерге кіріп, жазбаларға

қол жеткізудің жолын таба алмасаңыз, ең мінсіз жоспардың өзі пайдасыз болып

қалады. Бұл зерттеушінің реалист болу керектігін көрсетеді. Дереккөздерге қа-

лай қол жеткізетініңізді және әдістеріңіздің шынымен де жүзеге асатын-аспай-

тыны туралы ойланып алыңыз.

y Уақыт жете ме? Иә, жобаңыздың асқақ мақсаттарға қол созғаны жақсы, бірақ

уақытылы орындалатындай болса әлдеқайда жақсырақ. Әдіснамадағы талаптар-

дың орындалуына жеткілікті уақыт бөлмесеңіз, қатты қиналып, күйгелектеніп,

тапсырмаңызды бекітілген мерзімде орындай алмайсыз; зерттеудің орта жо-

лында әдіснамаңызды өзгертіп, жобаңызға кедергі келтіруіңіз мүмкін; бастапқы

әдіснамаңызбен немқұрайды жұмыс істеуіңіз мүмкін; жұмысыңыздың/өміріңіз-

дің басқа аспектілеріне тиесілі уақытты жұмсап, жобаны мүлде іске асыра алмай

қалуыңыз ықтимал.

y Қаражат жеткілікті ме? Зерттеу жүргізу арзан емес, ал студенттік ғылыми жо-

баларды университет қаржыландыра қоймайды, берсе де аз қаражат бөле-

ді. Сондықтан зерттеуіңіз үшін шынайы бюджетті қарастыру өте маңызды.

Жобаңыздың қаншалықты қымбат екенін біліп таңғалуыңыз мүмкін. Мәселен,

сауалнаманы алыңыз. 300 респонденттің дерегін жинағыңыз келді делік. Ол үшін

2 000 сауалнаманы таратуыңыз керек. Ол сауалнамаларды басып шығару, сон-

дай-ақ конверттермен жеткізу (жіберу және қайтару) құнын қосса, шығын көбе-

йеді. Екінші жағынан, шағын, бірақ тереңдетілген сұхбаттар да қымбатқа түсуі

мүмкін. Бір сағат сұхбат стенограммасы 50 беттен асады. Бір адамды жалдап,

сұхбаттың бірнешеуін қағазға түсірсеңіз, шығын шынымен көбейе түседі. Кітап,

компьютер, компьютерлік бағдарлама, жабдық, түсіндіруші, аудармашы, тренинг

және т.б. нақты қарастырылуы керек. Кез келген жоба қаншалықты лайық болса

да, шығынның орнын толтыра алмасаңыз, оны жүзеге асыру мүмкін болмайды.

Детальдар маңызды

  



  



 

156 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Негізгі сұрақтар

  

 



Кім?

y Зерттеуде кім туралы сөз қозғағыңыз келеді? Нақтырақ айтқанда, зерттеу жүргі-

зілетін негізгі жиынтық кім және зерттеу нәтижелерінің қолдану аймағы қандай?

Нәтижелеріңіз сіз сөйлескен аудиториямен ғана шектеле ме, әлде ауқымдырақ

топты қамтығыңыз келе ме? Мысалы, зерттеу нәтижелері сұхбат алған балалар-

ға, болмаса Филадельфиядағы, АҚШ-тағы немесе Батыс әлеміндегі балаларға

қатысты болуы мүмкін. Әлде нәтижелеріңіз Кент қаласындағы белгілі бір топты,

Англияның ауылдық жерлерін немесе Ұлыбританиядағы бүкіл ауыл адамдарын

көрсете ме?

y Кіммен сөйлесуді/кімді бақылауды жоспарладыңыз? Пікірін білгіңіз келе-

тін аудиторияның әрбірімен жеке сұхбаттасып шығу мүмкін бола бермейді.

«Негізгі жиынтық» туралы айтқыңыз келсе, сіз сөйлесетін топ «іріктеме» бол-

мақ. Іріктемедегі басты нәрсе – оның қызықты болуы немесе ауқымды негізгі

жиынтықты сипаттауы. 10-тарауда іріктеме мен негізгі жиынтық туралы кеңінен

әңгімелейміз.

Қайда?

y Іріктемеңіздің физикалық аймағы қайда? Әдістерді орындау үшін қаншалық шал-

ғайға бару керектігін анықтап алыңыз. Әртүрлі географиялық аймақтарға сапар

шегуіңіз керек пе? Бәлкім, әртүрлі орындарға бару керек шығар?

y Баратын орындарыңыз әдістеріңіздің сенімділігіне сәйкес келе ме? Зерттеу ай-

мағыңыз әдісіңізге қалай әсер ететінін қарастырған жөн. Мысалы, құрылысшы-

лардың жұмысына көңілі толатын-толмайтынын білу үшін сұхбат жүргізгіңіз кел-

се, онда жұма күні, кешкі сауық орнындағы бейресми сұхбаттан алған мәліметтің

және жұмыс орнындағы бейресми сұхбаттан алған мәліметтерден айырмашылы

ғы бар екенін ұмытпаңыз.

Қашан?

y Әдістеріңіз мерзімге лайық па? Студенттер деректерді жинау үшін қанша уақыт

кететінін жете бағаламайды, оларды талдауға, қорытынды жасауға, ақырында

есеп дайындауға өте көп уақыт жұмсайды. «Қашан» деген сауал мерзімді ұдайы

еске салып тұруы керек.

y Берілген мерзім әдістеріңіздің сенімділігіне сәйкес келе ме? «Қашан» деген

сауалды ұмыт қалдырып, өзіңізге ыңғайлы уақытта сауалнама немесе сұхбат

жүргізсеңіз, онда зерттеуіңіз сенім тудыра қоймайды. Мысалы, бетпе-бет сауал-

наманы 9:00 – 17:00 аралығында жүргізсеңіз, зерттеуіңізде жұмысшыларды аз

қамтисыз. Қорытынды шыққан күні университеттегі пәндерді бағалау бойынша

зерттеу жүргізсеңіз, деректеріңіз өзгеретіні анық.

157Зерттеу жоспарын дизайндау

Қалай?

y Деректі қалай жинаймын? Дерек жинау, жасақтау және/немесе қалыптасты-

ру үшін қолданылатын әдістер мен құралдар туралы шешім қабылдау керек. 12

және 13-тарауларда бақылау, сұхбат, сауалнама және құжат талдауы сияқты бір-

қатар негізгі әдістер туралы айтып өтеміз.

y Әдістерді қалай қолданамын? Қандай әдіс қолданатыныңызды шешкен соң, оны

пайдаланудың жолын үтір-нүктесіне дейін анықтап алыңыз. Мысалы, сұхбатта-

рыңызды таспаға түсесіз бе, әлде қағазға жазып аласыз ба; бақылау жасау үшін

қауымдастықта бір жыл өмір сүресіз бе, әлде бірнеше рет барып-келіп тұрасыз

ба?

Не?

y Нені іздейсіз/не жөнінде сұрайсыз? Таңдаған әдістеріңізге байланысты анкета құ-

растыру, бақылау тізімдерін жасау және құжат талдау құрылымын әзірлеуді қамти-

ды. Мұны жалғыз жасамаңыз; кеңес алып, көмек сұраңыз. Бұл құралдарды дұрыс

қолдану өте қиын және олармен оңтайлы жұмыс істеп, жақсы мәлімет алу үшін сы-

нақтан немесе сынамадан өту керек (12 және 13-тарауларды қараңыз).

 

     



 



7.1-кесте. Әдіснамалықдизайнныңбақылаутізімі

«Ата-аналар (аналар) қыздарына құндылықтардың сыртқы сұлулыққа тәуелді екенін үйрете

ме?»

Біржылдықзерттеужобасы

7.1-сурет. Сұлулықпенқұндылық

158 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Әдістер

1-ші драфт

Әдістер

2-ші драфт

КІМ КІМ

Кім туралы: Ирландиядағықыздардыңата-

анасытуралы

Кім туралы: Ирландиядағыкішкентай

қыздардыңанасытуралы

Кіммен сөйлесу/кімді бақылау:Дублиндегі

2–5жастағы30қыздыңаналарымен

Кіммен сөйлесу/кімді бақылау: Дублиндегі

2–5жастағы30қыздыңанасынбақылау,10ана-

ны2фокус-тобынабөліпсұхбаттасу

8 Сұрақтыңдұрыстығы (толық сәйкескел-

мейді– аналар ≠ ата-аналар, Дублин ≠

Ирландия–өзгертуқажет)

9 Сұрақтың дұрыстығы (ата-аналар дегенді

аналар деп өзгертемін және әдебиеттер

арқылыирландиялықсөзінқолдануғабо-

латындаймүмкіндіктердіқарастырамын)

9 Зерттеуші үшін (топпен жұмыс істегенді

ұнатамын)

9 Зерттеуші үшін (топпен жұмыс істегенді

ұнатамын)

? Орындалу мүмкіндігі (орындай аламын,

бірақ30сұхбаттымкөпболыпкетуімүм-

кін)

9 Орындалумүмкіндігі(екіфокус-тобында-

ғы10адамболсаорындайаламын)

ҚАЙДА ҚАЙДА

Зерттеу аймағы:Дублин Зерттеу аймағы: Дублин

Орта: университетте сұхбат/бақылау жасауға

бөлмеалу

Орта:ойыналаңындафокус-тобынұйымдастыру

? Сұрақтыңдұрыстығы(табиғи жағдайке-

рекболар)

9 Сұрақтыңдұрыстығы (табиғи бақылауды

көбейту)

9 Зерттеушіүшін(қолайлы) 9 Зерттеуші үшін (аналардың жергілікті

жердетұруы)

9 Орындалумүмкіндігі(бөлмеалу) 9 Орындалу мүмкіндігі (ойын алаңының

меңгерушісінеескерттім)

ҚАШАН ҚАШАН

УАҚЫТ:тәулікортасы,аптаортасы УАҚЫТ:ойынкезінде(4апта)

УАҚЫТ АРАЛЫҒЫ:мамырдыңбасы УАҚЫТ АРАЛЫҒЫ:наурыз

? Сұрақтың дұрыстығы (аналар ұйқысы

қанбай,шаршап,стрестежүруімүмкін)

9 Сұрақтың дұрыстығы (аналардың апта-

лықкестесінқараймын)

9 Зерттеушіүшін(қолайлы) 9 Зерттеушіүшін(қолайлы)

? Орындалу мүмкіндігі (тәуліктің ортасы

дұрыс,уақытжетпеуідемүмкін)

? Орындалумүмкіндігі(наурызайыыңғай-

лы)

ҚАЛАЙ ҚАЛАЙ

Әдіс:бақылаужәнежекесұхбаттар Әдіс: бақылаужәнефокус-топтыңсұхбаттары

159Зерттеу жоспарын дизайндау

Әдісті пайдалану:(аналарменбалалардыоқи-

ғаменсұхбаткезіндевидеотаспағажазу)

Әдісті пайдалану: (ойыналаңындабақылаутізі-

мінжасап,фокус-топтыаудиоғажазу)

? Сұрақтың дұрыстығы (видеодан деталь-

дарды байқауға болады, бірақ аналар

таспаға түсіріп жатқанын біліп, өздерін

басқашаұстауымүмкін)

? Сұрақтың дұрыстығы (менің ойымша,

бақылаупарағыменжазбашажұмысың-

ғайлы,бірақәдістінақтыбілместенбұрын

онысынапкөруімкерек,бастапқысынақ-

тыңнәтижелерінебайланыстыөзгерістер

болуымүмкін)

? Зерттеушіүшін(бұрынменвидеоғатүсір-

генмін,бірақанализжасапкөрмеппін,сол

қабілеттіқалыптастыруымкерек)

9 Зерттеушіүшін(бұрынтоптыұйымдасты-

руменбайқаужұмыстарынжасағанмын,

біраққабілеттішыңдауымкерек)

8 Өзгерту мүмкіндігі (бірнеше камерамен

түсіру керек, бірнеше қатысушы аналар

видеоғатүсугеқымсынатынынайтты;30

сұхбаттамәліметтымкөпболады)

9 Орындалу мүмкіндігі (алынған мәліметті

басқаруғаболады)

НЕ НЕ

Сұрақтар:бақылаутізімдеріменсұхбат

сұрақтарындайындау

Сұрақтар:бақылаутізімдеріменфокус-топтың

талқылайтынтақырыбындайындау

? Сұрақтарғажауапберу(дайындауменқұ-

ралдардысынаудакөмеккемұқтажбын)

? Сұрақтарғажауапберу(дайындауменқұ-

ралдардысынаудакөмеккемұқтажбын)

9 Зерттеуші үшін (кейбір қабілеттерді үй-

ренуімкерек)

9 Зерттеуші үшін (кейбір қабілеттерді үй-

ренуімкерек)

9 Орындалумүмкіндігі(құралдарыдайын-

даудасупервайзерменәдіслекторының

қолдауыбар)

9 Орындалумүмкіндігі(құралдарыдайын-

даудасупервайзерменәдіслекторының

қолдауыбар)

(Бақылаупарағықосымшасайттабар ).





 

  





160 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Мұның бәрі қисынды сияқты, бірақ бұл сіздің нақты жоспарыңыздың

бар екенін білдіреді. Әдіснамалық жоспар өзгерсе немесе ауысса не

істеймін?

  әрдайым 



 

 





 

 



 



  



 

  







  



    









 

 



  

  

 

 

 

Сұрағым бар

161Зерттеу жоспарын дизайндау

Мақсаттың тұрақтылығы әдістің икемділігін талап етеді.

Уиллиам Джордж Планкетт

Қосымша әдебиеттер

 

 



Approaches

        

 



,



       









 

Тарауды қорытындылау

y Сұрақтан жауапқа көшуде сенім тудыратын бірнеше жол бар, олардың әрқай-

сысы әртүрлі.

y Дизайндалған мақсатқа жету үшін сұрақтарға жауап беру қажет; дағдыңыз бен

қызығушылығыңызды дамыта алуыңыз және тәсіліңіз де орындалатындай бо-

луы керек.

y Зерттеуші ретінде эпистомологиялық құрылым, қызығушылық пен дағдыңызға

сай келетін әдісті дайындауыңыз қажет.

y Этикалық рұқсаты жоқ үздік дизайнның өзі жарамсыз. Мұндай жағдайда керек

деректерге қол жеткізе алмайсыз, жұмысыңызды уақытылы аяқтамайсыз, қар-

жыны да желге шашасыз.

y Дизайнның детальдарына үңілу «кім, қайда, не және қалай» деген сұрақтарға

рефлексивті түрде жауап беруге мүмкіндік береді. Бұл алдын ала жоспарлауды

қамтиды, бірақ сіздің икемділік те қажет.

Қосымша материалдармен https://study.sagepub.com/oleary3e сілте-

месі арқылы таныса аласыз.

Сандық және сапалық зерттеу тәсілдерін білу 164

Сандық дәстүр 166

Сапалық дәстүр 176

Қосымша әдебиеттер 196

Әдіснамаларды түсіну:

сандық және сапалық тәсілдер

164 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сандық және сапалық зерттеу тәсілдерін білу

 

 

  



  





 

 

  

 

 



 

 



  





 

    

   



Оқыту мақсаты

y Сандық және сапалық зерттеу тәсілдерін білу

○ Сандық және сапалық зерттеудің контексі мен оларға тән зерттеу дәстүрін

түсіну

y Сандық дәстүр

○ Ғылыми/гипотезалық-дедуктивті әдістермен таныс болу

○ Негізгі эксперименттер мен популяциялық зерттеуді дизайндау

y Сапалық дәстүр

○ Сапалық зерттеуде сенімділік қалай көрініс табатынын түсіну

○ Этнографияның, феноменологияның, этноәдіснаманың және феминистік

зерттеудің негізгі элементтерін түсіну

165Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Сандық дәстүр Сапалық дәстүр

Парадигма/ұйғарым:

позитивизм, эмпирицизм

Әдіснама:

ғылыми әдіс, гипотезаға негіздел-

ген, дедуктивті, сенімді, жарамды,

репродуктивті, объективті,

жалпылауға икемді

Әдістер:

кең ауқымды, сауалнамалар,

кездейсоқ жолмен таңдалған

бақылаумен жүргізілген сынақ

Деректер түрі:

жалпы сандық

Талдау түрі:

статистика

Парадигма/ұйғарым:

субъективизм, интерпретивизм,

конструктивизм

Әдіснама:

этноәдіснама, феноменология,

этнография, әрекетті зерттеу,

индуктивті, субъективті, идиографи-

калық, интуитивті

Әдістер:

шағын ауқымды, сұхбат алу,

бақылау, құжатты талдау

Деректер түрі:

жалпы сапалық

Талдау түрі:

тақырып бойынша

зерттеу

8.1-сызба. Сандықжәнесапалықзерттеудәстүріндегіұйғарымдар

Сандық және сапалық дәстүр арасынан таңдау жасауым керек пе?



  



 

  

 

 



 





  

Сұрағым бар

166 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 



 





  

 

 



 

 



 

Сандық дәстүр

 

 

 





 

 













  



 





Ғылыми/гипотезалық-дедуктивті әдістер

 

1. Теориямен жұмыс істеу, оны қолданысқа енгізу, икемдеу немесе теорияны

жасау.

Сандық тәсіл– сандықдеректерге(сан-

дықдеректер, сондай-ақ біз сандарментаң-

балайтын ұғымдар) жүгінетін зерттеу тәсілі.

Көбінесереализм,эмпирицизмжәнепозити-

визмгетиесіліұйғарымдарғасүйенеді.

167Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

2. Теориядан керегін алу және дедуктивті ойлау процесін (теорияға жүгіне отырып,

одан әлдеқайда нақты мысалдарды жасап шығару) қолдану, ерекше ұсыныстар

мен гипотезалар шығару.

Көп жағдайда эксперименттік жоба арқылы немесе әлеуметтік ғылымдарда, кең

ауқымды сауалнамалық зерттеу жүргізу арқылы сандық деректер жинау.

4. Деректерді статистикалық процесс арқылы талдау.

5. Гипотезаңызды қолдайтын не қолдамайтын қорытындылар жасау.

 

  

  

  

  

 

  









   











Эксперименттік дизайн

Білімнің шынайы әдісі – эксперимент.

Уильям Блейк









 

  



 

   





Эксперименттік дизайн–себеппенсал-

дардыжітізерттеуәрібақылауарқылыіздеу.

Зерттеушілер тәуелсіз айнымалы (зерттеуін-

дегінегізгідетерминантдепсенетінәлдене)

тәуелдіайнымалыға(зерттеудіңбастынысаны)

әсеретеалатынын не әсер ете алмайтынын

байқау үшін оны әртүрлі мәнге өзгертеді.

Дәлірекайтқанда,

-тіөзгертесіз,ол

-кеәсер

етерін-етпесін байқау үшін жағдайды өзіңіз

басқарып,құбылтасыз.

168 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 



  

 

 



 



 

  

  

    





  

  

   

 



-

   

  

     

 

Экспериментжүргізу

 

 

  



  



   

 

 

 



 

 



169Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер



 

 

 

 

  



  

1. Тәуелді және тәуелсіз айнымалылар. Зерттеуіңізді және нені бағалағыңыз ке-

летінін (тәуелді айнымалы), негізгі зерттеу нысанын, сонымен бірге әсер тудыру

үшін өзіңіз басқарып, өзгертетін айнымалыларды (тәуелсіз айнымалы) анықтап

алыңыз. Яғни IQ көрсеткіші балықты тұтынуға тәуелді деген гипотезаны ұсынды-

ңыз. IQ көрсеткіші – тәуелді айнымалы, балықты тұтыну – тәуелсіз айнымалы.

Айнымалыларды түрі бойынша осылай анықтап алу корреляциядан себеп-сал-

дарға ауысу үшін маңызды.

2. Өзгерісті бағалау. Тәуелсіз айнымалыңызды өзгертуіңіз тәуелді айнымалыңызға

әсер етер-етпесін анықтау үшін өзгерісті бағалауыңыз керек. Оны жүзеге асы-

рудың ең тиімді тәсілі – претест және посттестіні қолдану. Яғни негізгі деректі

немесе оған қол жеткізу мен эксперименттік араласу нәтижесінде пайда болған,

салыстыратын деректерді жинау керек. Бұл жағдайда өзгерісті бағалау өте қара-

пайым және ол (тиімді екеніне сенеді деп ойлаған жағдайда) стандартталған IQ

көрсеткішінің сынақтарын бақылаудан тұрады.

3. Зерттеу ортасы. Зерттеуді зертханада жүргізесіз бе, әлде табиғи ортада ма?

Зертхана сізге толық бақылау орнатуға мүмкіндік береді, бірақ әлеуметтік ғы-

лымның көп мәселелері сияқты, оның да тәжірибелік маңызы болмай қалуы

мүмкін. Зерттеуде ата-аналардан үйдегі ас мәзірін өзгертуді немесе балабақша-

да бір апталық ас мәзіріне өзгеріс енгізуді ұйымдастыруға болады.

4. Қатысушы саны. Зерттеудегі қатысушылардың саны да аса маңызды. Қандай да

болсын тұжырымдамалық немесе статистикалық қорытындылар жасауға қанша

қатысушы керек болатынын ойлаңыз. Мысалы, бір белгіні 5 баладан тапсаңыз,

сол жеткілікті ме? (10-тарауда іріктемелердің көлемін анықтайтін тіректер тура-

лы айтамыз).

5. Топ саны. Бақылау тобын қолданасыз ба – оны да шешіп алыңыз. Балықпен та-

мақтану мысалымызда бір топты қолдану арқылы барлық балалардың IQ көр-

сеткішін өлшейміз, оларды аптасына белгіленген күн реті бойынша балықпен

тамақтандырамыз, біраз уақыт өткен соң нәтижені көру үшін қайта тексеруден

өткіземіз. Бақылау тобыңыз бар болса, барлық баланы претестіден өткізіп, топ-

тың жартысын бақылау тобына ауыстырып, жартысын мақсатты топ етіп, балық-

ты тек қана мақсатты топтағы балаларға бересіз. Біраз уақыттан соң екі топты

қайтадан тексеріп, нәтижелерін салыстырасыз.

Топтарға бөлу стратегиясы. Бақылау тобын зерттесеңіз, топтарды қалай белгілей-

тініңізді анықтаңыз. Балықпен тамақтанатын топтың балалары кездейсоқ таңдала

ма, әлде іріктеуде белгілі бір категорияларға жүгінесіз бе? Кездейсоқ іріктеу се-

беп пен салдарға байланысты мықтырақ негіздеме алуға жағдай жасағанымен,

170 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

балаларды іріктеудің, мысалы, олардың балабақшада болатын күндеріне қарай

іріктеудің сіз үшін тәжірибелік маңызы әлдеқайда салмақты болуы мүмкін.

7. Айнымалылардың саны. Бір ғана тәуелсіз айнымалыны тексересіз бе, әлде бас-

қа айнымалыларды да қарайсыз ба? Мысалы, балықпен ғана тамақтануды қа-

растырасыз ба, әлде көкөніс сияқты басқа тағамдарды жеуін байқап көресіз бе?

8. Этика. Алдын ала рұқсат алу керек пе – соны біліңіз. Мысалы, балықпен тамақ-

тану туралы мысалды анықтауда ата-ана рұқсаты керек. Сонымен қатар балалар-

дың бақылау тобына не мақсатты топқа қандай да бір артықшылық беріліп, қауіп

төнуі мүмкін бе – оны да зерделеңіз. Балықты жеуді немесе жемеуді зерттеген-

нен балаларға үлкен қауіп төне қоймас. Бірақ дәріні сынау, емдік бағдарлама

және білімге қатысты бастамалар үлкен этикалық дилеммаға алып келеді.

9. Ортаны бақылауда ұстау. Шынайы өмір жағдайында жұмыс істеу мен зерттеу ор-

тасын бақылау арасында тепе-теңдік ұстау жайын ойланыңыз. Ашқан жаңалығы-

ңыз тәуелді және тәуелсіз айнымалылар арасындағы шынайы себеп-салдарлық

байланыстарға қатысты екеніне кепіл бола аласыз ба? Эксперименттік дизай-

ныңызды бақылай түскен сайын, дәйектеріңіз де сенімдірек болады. Бірақ бақы-

лаусыз дәйектердің қауырсындай да салмағы жоқ:

а) Қоршаған орта бақыланбаса, онда өзгертілген, жылжытылған, басқарылған

немесе енгізілген жалғыз айнымалы сіздің нақты тәуелсіз айнымалыңыз

екеніне сендіру қиын. Тамақтанудағы өзге де жағдайлар, ұйқының өзгерісі,

стресс т.с.с. жағдайлар эксперименттік дизайныңызға қатысы болмауы да

мүмкін.

ә) Ойға қонымды сандар болмайынша, статистиканың маңызын немесе алынған

нәтижелердің жай кездейсоқтық емес екенін дәлелдеу қиынға соғады.

б) Бақылау тобыңыз болмаса, тәуелді айнымалыға сіз зерттеп жатқан тәуелсіз

айнымалылардан тыс, басқа бір фактор әсер етпегенін дәлелдеу қиынға соға-

ды. Мысалы IQ көрсеткішінің жақсаруына балаларға қосымша назар аудару,

балалардың IQ тест жазудан тәжірибе жинақтауы немесе жаңа білім бағдар-

ламасының кездейсоқ енгізілуі сияқты факторлар да әсер етуі мүмкін.

в) Топтарға бөлудің кездейсоқ стратегиясынсыз (көбіне оның далалық зерттеуде

тәжірибелік құндылығы төмен) екі топтың арасында айырмашылық жоққа жа-

қын немесе минималды ғана екенін дәлелдеуге тиіссіз. Біздің мысалымызда,

егер екі топтың оқып-үйренуінде туабітті айырмашылықтар болса, IQ көрсеткі-

шінің жоғарылауын тамақтанудың ерекшелігіне телімейміз.

  



  -

  

 



 



171Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

   



  

 

 

 

 



  

  

  

 

 

 

   

  



 

   

8.1-сурет. Балықжеде,ақылдыбол

172 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Экспериментжүргізудіңартықшылықтарыменкемшіліктері

  

  



 



   

 

 





 



 



  

 

  

 

   

  

  





 



Популяциялық зерттеу













 



 







173Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Популяциялықзерттеужүргізу







Қолдабардеректерменжұмысістеу

 

  

 

 

  



Палау аралындағы тамақтан улану оқиғасын зерттеуде қолда бар

деректерді пайдалану

Мені бірнеше жыл бұрын Палаудағы «Денсаулыққа қатысты іс-шаралардың

ұлттық жоспары» (National Environmental Health Action Plan) атты топқа мүше болу-

ға шақырды. Сөздің шынын айтқанда, осы шақыруды алардан бұрын Палау аралы

туралы хабарым аз еді. Кейін білгенімдей, Палау Тынық мұхиттың ортасындағы,

Индонезияның солтүстігіндегі алақандай ғана жер екен. 300-ден аса әктасты арал

халқының саны шамамен 20 000 адам. 1994 жылға дейін АҚШ-тың протекторатын-

да болған, қазір қадамын апыл-тапыл басқан жас мемлекет. Дайвиң мен су астында

сүңгуді қатар дамытқан бұл елдің экономикалық келешегі туризм секторын қалып-

тастыруына тікелей байланысты.

Мені және әріптесімді жобамен таныстыра сала Палаудағы Қоршаған ортаны

қорғау бөлімінің (ҚОҚБ) ең өзекті мәселелерінің бірі – тағам қауіпсіздігі екенін айт-

ты. Ел арасындағы алыпқашпа әңгімелерге сенсек, мұнда тамақтан уланудың жоға-

ры көрсеткішін сипаттайтын дәлелдер жетіп-артылады. Әсірсе туристер тағамнан көп

уланады екен. Дегенмен бұл мәселенің шындығын дәлелдейтін бұлтартпас дерек-

тер жоқ. Бұл туралы толығырақ білу үшін дизайндау әдісіне басымдық беруге шешім

қабылдадық. Сол уақытқа дейін қанша оқиға тіркелгеніне, жағдайдың қаншалықты

ушыққанына, кімдердің зардап шеккеніне, әр маусымда жағдайдың өзгерген-өзгер-

мегеніне қатысты және олардың болжамды себептеріне байланысты деректерді жи-

нақтауда қиындықтарға тап болдық.

Бірнеше оқиғаны саралап көрген соң (олардың ішінде туристерге сауалнама

жүргізу де бар), біз осыған дейін жинақталған жазбаларға басымдық береміз деп

шештік. Зерттеу тобы тамақтан уланған барлық жазбаларды (шын мәнінде, улану

деректері шамадан тыс көп сияқты естілуі мүмкін, алайда арал халқының саны кі-

шігірім қалашықтан да аз екенін есіңізден шығармаңыз) анықтап және зерделеу

мақсатында елдегі әрбір ауруханаға, дәрігерге, медициналық орындарға бардық.

Олардан алған жазбалардың да кемшілігі бар екен: ендігіде ресми түрде тіркелген

8.1-ҚОСЫМША

174 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





 

 



Негізгідеректердіжинақтау

  

 

 



 

 

  

улану оқиғасын ғана қарастырамыз; оның өзінде қолымыз жеткен жазбаларды ғана

қараймыз; тіпті қолымыз жеткен жазбалардың арасынан дәл, егжей-тегжейлі жаз-

ған деректерді ғана зерттей алмақпыз. Дегенмен деректерді жинауда бұл тәсіл ең

тиімді және ең арзан әдіс екеніне сенімді болдық. Өйткені ол ҚОҚБ-ға: 1) ресми түр-

де тіркелген тамақпен улану көрсеткіштерін қалыптастыруға; 2) маусымға, нәсілге,

туристер мен жергілікті халық арасындағы айырмашылық т.с.с сияқты үлестірімге;

3) тіркелген жазбалар бойынша уланудың себептеріне; 4) тағамға қатысты әлдеқай-

да тиімдірек заң қабылдауға; 5) медициналық сектор ауқымындағы деректерді жүйе-

лі түрде жинақтауға қатысты кеңестер беруге жол ашты.

8.2-сурет. Палауаралы

175Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

y Ақпаратын тексергіңіз келетін негізгі жиынтықты анықтау. Мысалы, белгілі бір

ортада, мемлекетте, елде, мәдени топта, жұмыс орнында немесе мектеп айма-

ғында тұратын барлық адамдар, ортақ қызығушылықтары/белгілері бар жандар

(мәселен, күнделікті теннис ойнаушылар, бұлшық ет дисторфиясы бар адамдар).

y Негізгі жиынтықтың әрбір элементінен ақпарат жинау мүмкіндігін не мүмкін еме-

сін бағалау. Негізгі жиынтықтың барлық мүмкін элементтерін анықтаудың қиын-

дығын сирек жағдайларда ғана ескермеуге болады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық

қаңғыбастардың тізімін жасауда немесе постнаталдық депрессияны бастан ке-

шіп жатқан барлық австралиялық аналардың тізімін жасауда кездесетін қиын-

дықтар туралы ойланыңыз. Оған қоса, негізгі жиынтықтың әрбір мүшесін санап

шығу мүмкін болғанымен де, ол санақты жүргізуге қажет уақыт пен ресурстарға

көп жағдайда қол жете бермейтінін де ұмытпаңыз. Бұл жердегі жалғыз қалыпта-

ғыдан тыс жағдай – негізгі жиынтықтың барлық мүшелерінен ақпаратты жинауға

қажетті ресурстарға инвестиция жасайтын Ұлттық халық санағын жүргізу ғана.

Халық санағын жүргізу тиімсіз болса, онда келесі қадамға өту керек.

y Репрезентативтеу және жалпылау мақсатында іріктеме жиынтықты жасақтау.

Мақсатыңыз – ауқымды негізгі жиынтық туралы статистикалық маңызды қоры-

тынды шығару үшін жеткілікті адамдардан (іріктеме жиынтықтан) ақпарат жинау.

y Стандартталған құралды қолдану, оны икемдеу немесе жасап шығару. Бұл – сіз-

ге қажет ақпаратты жинақтап бере алатын сауалнама.

y Құралды мұқият және орынды пайдалану. Бұл сауалнама процесі үшін маңызды.

y Қолданысқа енгізу. Дайын құралды тарату және жинақтау.

y Деректерді саралау үшін статистиканы қолдану. Дескриптив және инференциал

статистиканың екеуіне де жүгінуіңіз мүмкін.

  





Популяциялықзерделеудіңартықшылықтарыменкемшіліктері

 



 

 





 



  



176 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ







  

  

 

Сапалық дәстүр

Бұл, шынымен де, ғылымды әртүрлі жолмен жасау мәселесі...

Әңгіме парадигмадағы өзгерістер туралы.

А. Джонсон

 

  



  

 



  

 

Табиғи эксперимент жүргіземін деп шештім. Бірақ маған барлық

айнымалыларды бақылауда ұстау немесе жақсы бақылау тобын табу

қиынға соғып тұр. Бұл менің зерттеуімнің сенім тудыратын сипатына

сын болмай ма?

   

  

 

   

  



   



 

 



Сұрағым бар

Сапалық тәсіл–сапалықдеректерге(са-

налмайтынсөздер,суреттер,тәжірибелержәне

бақылаулар)жүгінетінзерттеутәсілі.Көбінесе

релятивизмге,әлеуметтікконструкционизмге

жәнесубъективизмгетиесіліұйғарымдармен

байланысты.

177Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

 

 

  

   





  

  

  

 

 

  



 



 







 

 

  

  



 

 





  



 

  

 

         



  

 

 





        

        

178 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

       

          

 

          

       

  



   



Сапалық зерттеудің сенім тудыруы

 

  



  

 

 



  

   

   

 

 

 



 

  

Сапалық зерттеуде сенімділікке қол жеткізу стратегиялары

Мұқияттық пен қатаңдықты сақтау үшін қолданылатын әдістер:

y Қанықтық. Теорияны жасау немесе құбылысты терең түсінуге жаңа дерек үлес

қоспаса, деректерді жинауды тоқтату.

y Кристалдау. Әлемді барлық қырынан көру арқылы жеке бір жағдайдың неме-

се құбылыстың қанық әрі сан қырлы түсінігін жасап шығару. Нені көретініміз

қайда қарайтынымызға, жарықтың қалай түсуіне т.с.с. байланысты болатынын

мойындау.

y Ұзақ зерттеу. Мәдениетті үйренуге, контексті түсінуге және/немесе сенім мен ке-

лісім қалыптастыруға жеткілікті уақыт жұмсау.

8.2-ҚОСЫМША

179Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер







 

 

Этнография

Мінсіз әрі қарапайым шындық сирек жағдайда мінсіз болғанымен, ешқашан

қарапайым болмайды.

Оскар Уайльд

 

   

   



 





  



  



    



y Табанды бақылау. Жағдай туралы бастапқы, көбіне тым үстірт ақпараттан өзге

дереккөздерді іздеу.

y Кең ауқымды репрезентация. Институт, мәдени топ немесе құбылыс туралы се-

німмен айтуға болатындай кең ауқымды репрезентация.

y Рецензиялау. Әдіснаманы және зерттеу процесін өзге бір әріптесі жан-жақты

сынап, тексереді.

Растау немесе тексеру үшін қолданылатын әдістер:

y Триангуляция. Әрбір дереккөздің түпнұсқалығын растау үшін деректердің бірне-

ше көзін қолдану.

y Топ мүшелерін тексеру. Оқиғалар, жағдай және құбылыстардың түсіндірмесі ин-

сайдерлердің түсіндірмесіне сәйкес келетінін тексеру.

y Әдістердің толық түсіндірілуі. Оқырман зерттеуді тексеріп және/немесе қайта

жүргізе алатындай етіп, оны жеткілікті әдіснамалық детальдармен қамтамасыз

ету.

180 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





 

 

    

   

 

 



 

 

 

 







 





   

1. Этнография – мәдени топтарды зерттеу. Бұл маңызды, өйткені «мәдени» терми-

ні топтарды біріктіреді. Айталық, генетика, биология немесе география сияқты

салалардан әлдеқайда ауқымдырақ тұжырым жасайды. Мәдени топтар әлеумет-

тік салт-дәстүр, сенім мен мінез-құлықтардың ортақ белгілері арқылы бірігеді

(мысалы, этностық топтар, қауымдастықтар немесе жұмыс бабындағы топтар).

Этнографиялық зерттеу жеке адамның әлемді түсініп, қабылдауы мәдени тәжі-

рибелер арқылы құрылады және сонымен шектеледі деген сенімге негізделген.

Мәдени топтарды зерттеу – ортақ түсініктерді, сондай-ақ мәдени және норма-

тивтік белгілерді ашып көрсете алатын мінез-құлықтың символикалық аспекті-

лерін қарастыру. Демек, этнография кез келген жағдайды қарастыратын әдіс-

терді, қағидаларды, рөлдерді және одан күтетін нәтижелерді зерделейді.

2. Этнография өмір сүру салтын қатысушының көзқарасы тұрғысынан қарасты-

рады. Бұл сала адамдар өмір сүретін ортаның символикалық әлемін түсінуге

тырысады. Мәдени топ мүшелері заттарды қалай көрсе солай байқауды, әлемді

түсіну және оған мән-мағына беру үшін сол топ өкілдері қолданатын мәндерді

ұғынуды мақсат етеді. Этнографтар мән-мағыналарды мәдениеттің өзегін тү-

сіндіруге немесе Гирцтің ([1973] 2000) «толық сипаттау» деп атайтын жолымен

жүруге тырысады. Бұл маңызды, өйткені этнография сан алуан өмір шынды-

ғын қабылдайды және мәдени жанашырлықты талап етеді. Этнографтар кей-

де Батысқа, бейтаныс дүниетанымға қарсы түсініктерді жинақтаудың орнына

орынсыз сын айтуды доғаруға және зерттелінушінің көзқарасы тұрғысынан бә-

рін түсінуге тырысады.

Этнография–түсіну,сипаттаужәнетүсін-

дірумақсатындамәденитоптардыңөмірсүру

ерекшелігінаталмыштопмүшелеріаясында

зерттеу.

181Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Этнографиялық зерттеу мысалы

«Конвейердегі әйелдер»

1970 жылдардың соңы мен 1980 жылдардың басында Мириам Глаксманн

(Miriam Glucksmann) зауытта жұмыс істейтін әйелдердің арасында Рут Кавендиш де-

ген бүркеншік атпен жүріп, әйелдердің жұмыстағы және үйдегі жауапкершіліктерін

қалай қатар атқаратынын және олардың зауыттағы өмірі туралы көзқарастарын зер-

делеп, этнографиялық зерттеу жасады (Глаксманн, 2009). Рут қатыса отырып бақы-

лаушы ретінде өзі зерттеген әйелдерге жанашырлық танытып қана қоймай, олардың

өмірімен күн кешуге талпынды. Осы тәжірибесі арқылы ол индустриялық әлемдегі

әйелдердің өмір шындығын – сұңғыла, жарқын, жанашыр, жеке нарративті бейнесін

көрсетті. Эксперимент, сауалнама немесе сұхбат жүргізу сияқты дәстүрлі әлеуметтік

ғылымдағы техникалар арқылы мұндай зерттеуді көрсету мүмкін емес еді. Аталған

және өзге де себептерге байланысты Кавендиштің зерттеуі бүгінде классикалық/

алғашқы этнографиялық зерттеу ретінде ғана емес, сондай-ақ экономикалық, ген-

дерлік және еңбек әлеуметтануындағы классикалық зерттеуге жатады.

8.3-сурет. Конвейердегіәйелдер

Глаксманның еңбегі қосымша уеб-сайтта бар .

8.3-ҚОСЫМША



182 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

3. Этнографиялық зерделеу түсінуді, жаңалық ашуды, сипаттауды және түсіндіруді

қамтиды. Этнографияға қатысты айтылатын ең көп сын – этнография сипаттап

қана қояды дейтін пікір. Бірақ мінез-құлықты да және мән-мағынаны да қалып-

тастыратын негізгі қағидаларды ашып көрсете алатын толық сипаттау да жаңа-

лық ашу мен түсіндіру әрекеті іспетті екенін естен шығармаңыз.

Этнографиялықзерттеужүргізу



 

  





 



 

Ықтималмәденитоптардыңауқымы

 

   

 



  

   





 





   





 

 



 

 



 



  

  

183Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Ықтималдеректердіжинауауқымы/Зерттеуәдістері

 

 

 

 

  





y Бақылау. Қатыса отырып бақылау көптеген этнографиялық зерттеуге тән, әрі ол

мәдениетке дендеп енуді білдіреді. Этнографтар мәдени жанашырлық танытуға

және өзгенің шынайылығында «өмір сүруге» тырысады. Сондай-ақ этнографтар

құрылымы әлдеқайда жақсырақ бақылау жүргізу мақсатында «қатыспай бақы-

лау» техникасын да қолдануы мүмкін.

Сұхбат алу. Әдетте терең әрі нақты бір құрылымсыз, қатысушының бақылауымен,

көбіне әңгімелесу түрінде жүргізіледі. Ер адамдар, әйелдер, балалар, үлкендер,

жаңа мүшелер, негізін қалаған мүшелер т.с.с. мәдени топтың бөліктерін көрсете

алатын негізгі ақпарат берушінің және/немесе жеке адамдардың қатысуымен

сұхбат жүргізуге болады.

y Құжаттарды талдау. Кейде зерттелушінің өмір шындығын түсіну үшін жазған мә-

тіндерін талдау керек. Зерттеліп отырған мәдени топтың табиғатына байланысты

жергілікті газеттерді, телевизияны және/немесе радионы зерделеуге болады.

Жергілікті өнер, поэзия мен оқушылардың шығармалары, журналдар мен күнде-

лікті басылымдар, доктриналар мен догмаларды талдайды.

y Сауалнама жүргізу. Этнографияны жүргізушілер сауалнаманы «тым редукцио-

нист» деп жиі сынайды. Ықтимал дерек жинақтаушы құрал ретінде сауалнаманы

қоспау дұрыс деп ойламаймын. Таза сауалнамаға негізделген зерттеу этногра-

фия деп саналмағанымен, сұрақ-жауап сияқты сауалнама жүргізу құралы нақты

бір мәдени топты кеңінен зерделеуге арналған ең тиімді жол болуы мүмкін.

Этнографияныңартықшылықтарыменкемшіліктері



 



 

    



  

 



184 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 

 



  

 





  



 

   

 

 

  

 

  

  



  

 

  

 

 

 

  



 







 

 

 

Феноменология





 

  

185Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

 

 

 

   

   

 

 

 



 



 







   



 







    

  









 

 







 

1. Феноменологиялық зерттеу жеке адамдарға тәуелді. Жеке адамдар, мейлі сұх-

баты, мейлі мәдени өнімдері (жазған сөзі, салған суреті т.с.с.). арқылы белгілі

бір құбылыстан алған тәжірибесін бейнелеуге әдеттенген. Мысалы, босқындар-

дан, спортшылардан немесе көшбасшылардан мекен ауыстыруды, жеңіс пен

билікке қатысты тәжірибелерін сипаттап беруді сұрауыңыз мүмкін. Яғни жеке

адамдар феноменологиялық зерттеуде маңызды орынға ие. Бірақ феномено-

логияның зерттеу нысаны адамдардың өздерінен бұрын, олардың өмірлік тәжі-

рибесі дер едім.

Феноменология – жеке адамның білімі

ментәжірибесіарқылықұбылыстардызерттеу.

Негізгі зерттеу нысаны – Әлеуметтік-тарихи

контекст немесе объекті туралы шындықты

емес,құбылыстардытүсіну.

186 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

2. Феноменологиялық зерттеу, сондай-ақ конструкцияға да тәуелді. Мекен алмас-

тыру, жеңіс пен билік сияқты конструкциялар зерттеліп отырған феноменология-

лық тәжірибе үшін аса маңызды. Феноменологиялық зерттеуде, кон струкцияның

шынайылығы маңызды емес, олар жақша ішінде қарастырылғаны жөн. Яғни ол

қандай болу керектігі жөніндегі әлемнің көзқарастарынан мейлінше тәуелсіз

түрде зерттелуі керек. Феноменологияда қалыптасқан мағынасынан ажыраған

конструкцияны көп жағдайда нысан деп атайды.

Феноменологияның зерттеу нысаны құбылыс, адамдар мен объектілердің қиылы-

сында орналасады және сол объектідегі жеке адамдардың өмірлік тәжірибе ор-

талығы болып саналады. «Х-тің себебі не?» немесе «Х дегеніміз не?» деп сұраудың

орнына феноменология Х-тің өмірлік тәжірибесін зерттейді. Дәлірек айтқанда,

феноменология жеке адам мен объект арасындағы байланыстың тәжірибесін

зерделейді. Яғни феноменология жеке адамның тікелей танымын білдіретін құ-

былыстың зерттелуі деген дұрыс болар.

Феноменологиялықзерттеудіңжүргізілуі







   





Феноменологиялықсипаттамалардыөндіру



  



 









 

 



 

  

    

  





187Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

  

 

 



 

 





  





Екіншіцикл



 



 

 

  

  

 

 



Феноменологияныңартықшылықтарыменкемшіліктері

 

 





 

 







   



 

 

 



188 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  

  





 

 

 

  

  



 

 

  

 

    

 



Феноменологиялық зерттеу мысалы

ЖИТС-ке шалдыққан әйелдердің күтімі

«ЖИТС-ке шалдыққан әйелдердің күтімі» (Sinﬁeld, 1995) зерттеуі ЖИТС-ке шал-

дыққан әйелдер мұқтаждығының (конструкт деп аталған 2-бөлік) тәжірибесінен

медбикелер (1-бөлік, зерттеу барысында жеке адамдарға тәуелді) мән-мағынаны

(өмірлік тәжірибе деп аталған 3-бөлік) қай қырынан көретінін түсінуді мақсат еткен.

Ғылыми білімге негізделген жаттығулармен қатар, бұл зерттеудің мақсаты күтім жа-

сауға, медициналық білімге және медициналық зерттеуге ықпал ету мүмкіндігін де

қамтыды.

Мақсатына жетуі үшін Синфильд Австралияның Оңтүстік Жаңа Уэльстегі қатты

сырқатқа шалдыққан науқасқа күтім жасайтын 90 адамдық ауруханада жұмыс іс-

тейтін сегіз медбикемен көлемді әңгіме (феноменологиялық сипаттамалар) жүргі-

зетін феноменологиялық әдісті қолданды. Әр әңгіменің нәтижесі бес түрлі тақырып

(оқудағы жетіспейтін тұстарды анықтау; бір тақырыпқа ерекше назар аудару; реттеу;

жақшаға алу; және жүйе ауқымында жұмыс істеу) бойынша біртіндеп зерттеліп (син-

тездеудің екінші сатысы), соның нәтижесінде дерекке айналдырылды.

(Синфильдтің еңбегі қосымша уеб-сайтта бар

)

8.4-ҚОСЫМША



189Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

 





 



Этноәдіснама

 

   

  

    











 







 







 

  

 

 



 

 

  

  

 

 

 



 

 

Этноәдіснама – жеке адамдардың күн-

деліктііс-әрекетінорындаужәне әлеуметтік

әлеміне мән-мағына беру үшін қолданатын

әдістерді зерттеу. Этноәдіснаманың зерттеу

нысанықарапайымөмірдібағыттайтынере-

желердіашып көрсету. Олүшін айтылған не

жасалғаннәрседұрыспа,бұрыспа,шын ба,

жалғанба,олжағықызықемес.Шындығында,

этноәдіснама«қандай»дегенсұрақтыелемей-

ді, оның орнына қарым-қатынастар «қалай»

жүзегеасадыдегенсұраққамәнбереді

Индекстілік–мінез-құлықпенсөйлесудің

контекстіктабиғаты,әсіресепаттерндердіма-

ғынасыбартаныссипатқаайналдырады.

190 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

 



Этноәдіснамалық зерттеу жүргізу



 







Ереженібұзатынэксперименттержүргізу





 

 

 

  

  

 

 



  

Этноәдіснама мысалы

«Гарфинкельдің Агнесі»

1967 жылы жазылған, «Этноәдіснамадағы зерттеу» (Stadies in Enhnomethodology)

атты еңбегінде Гарфинкель (Garﬁnkel) этноәдіснама саласындағы зерттеуі – әлеумет-

тік жұмысын ұсынады. Ер адамның жыныс мүшесімен дүниеге келген, 19 жастағы,

өзін әйел ретінде таныстыратын Агнес 17 жасқа дейін ұл бала ретінде тәрбиеленген.

Еңбек Агнестің әйел ретінде күнделікті іс-әрекетін қалай атқарғанын зерттеп көрсе-

теді. Гарфинкель әйел баласының баршаға бұрыннан таныс өмірін және күнделікті

өмірде әйел болудың қандай екенін ашып көрсетуді мақсат етті. Өмірінің 17 жылы ұл

бала ретінде өткен Агнес әйел адамның күнделікті өмірде атқаратын іс-әрекеті «солай

болуға тиіс» деп қабылданатынын және көзге көрінбейтін міндеттерін ашып көрсетуге

(немесе үйренуге) тырысты. Гарфинкель зерттеуінің ерекшелігі – адамдар күнделікті

өмірде қарым-қатынасты қалай орнататынын этноәдіснаманың ықпалын көрсететін

мысал ретінде қарастырылады.

8.5-ҚОСЫМША

191Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

 

 

  

  





   

  

 

Ортақинтерпретациялардыңқалыптасуынзерттеу



 

  



 

 



 

 

  



  

  



 

  



 

 

  

  

  

  

 



 





  

192 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 





  





 

 

 

 

 

 



 

  

 

   

Қатеинтерпретациялардызерттеу



 

 

   

 



   

    

  

   

  

   

  

     

 

 





 



  



193Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Этноәдіснаманыңартықшылықтарыменкемшіліктері



 

  

   

  

 





  

 

  



 



 

   

 



  

 

 

  















  



 



 

 



 

 

 

194 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

 





 



Феминистік тәсілді түсіну

 

 

 

 



 

 



 





 







 











 

 

   

 

y әрдайым саяси мотивациясы бар;

y әйелдерге құқық пен мүмкіндік берген;

y әлеуметтік теңсіздікті өзгертуге бағытталған;

y маргиналданған дауыспен қоса, адамзаттың әртүрлілігін көрсететін;

y әйелдер мен ерлер арасындағы, сондай-ақ әйелдер арасындағы маңызды (нәсі-

ліне, табына, ұлтына, дініне, мәдениетіне, сексуалдық бағдарына т.с.с. байланыс-

ты) айырмашылықтарды мойындайтын;

195Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

y зерттеушінің ықпалы мен ұстанымын мойындайтын;

y зерттеуші мен зерттелушінің арасындағы өзгешелікті азайтатын;

y сан алуан, субъективті және жартылай ақиқатты мойындайтын зерттеу.





  







   

  





 

   

  

  









Сапалық зерттеу аса қызық сияқты, алайда феноменология мен

этноәдіснамалық зерттеу қаншалықты пайдалы?



 

   

 





 





Сұрағым бар

196 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қосымша әдебиеттер

 





Сандық зерттеу әдісі





    

        

 





Social Sciences







Тарауды қорытындылау

y Сандық және сапалық дәстүрлер білім өндірісінде іргелі пікір туындатты. Бірақ

сандық және сапалық терминдер, әсіресе әдіснамаға қатысты шатастыруға,

бөліп қарастыруға, шектеуге алып келуі мүмкін.

y Сандық дәстүр негізінде қоғамды зерттеу өзге зерттеуден ерекшеленбейді де-

ген сенімге негізделген және ғылыми әдіске, дедуктивті логикаға, объективті-

лікке, сандық бағалауға арқа сүйейді. Әлеуметтік ғылымдарда ол эксперимент-

тік дизайн не сандық деректі талдау арқылы гипотезаны тексеруге жатады.

y Сапалық дәстүр сандық дәстүрді қалыптастыратын тұжырымдарды сын тезі-

не салады, оның негіздеріне логика, субъективтілік, сан қырлы ақиқат, зерт-

теудің саяси табиғаты мен саннан гөрі тереңдік маңыздырақ деп есептейді.

Этнография, феноменология, этноәдіснама және феминистік көзқарас – сапа-

лық әдіснаманың үлгісі.

y Аралас әдіснама дәстүрлі шекараларды кесіп өтіп, сандық әрі сапалық зерттеу

әдістерін бір зерттеуде қатар қолданады. Дұрыс қолданылса, олар екі дәстүрдің

ең жақсы тұстарын ашып көрсетіп, екі әдіске тән кемшіліктерден арылады.

y Аралас тәсіл сандық деректерді қабылдай отырып, сапалық зерттеу дәстүріне

негізделуі мүмкін; немесе сапалық дәстүрге негізделіп, сандық деректерді қа-

былдауы мүмкін; тіпті болмағанда зерттеу сұрақтарына иек артады.

197Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Гипотезалық-дедуктивті әдістер



 

 

 





  





Эксперименттік дизайн

         

Approaches

  

 

 

   



Approach



  





  



 

 

 



Популяциялық зерттеу





198 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сапалық дәстүр



Research



 







 

 



Этнография

  







Ethnography: Step-by-step

  



   

The Interpretation of Cultures

 

 



Women on the Line

 

Being Ethnographic: A Guide to the Theory and Practice of

Ethnography

        

  





Ethnography: A Way of Seeing.

  

 

199Әдіснамаларды түсіну: сандық және сапалық тәсілдер

Феноменология

 The Social Construction of Reality: A Treatise

in the Sociology of Knowledge.

 

      

  





 

Interpretative Phenomenological Analysis:











  



Phenomenological Research and Writing.



 



Этноәдіснама

An Invitation to Ethnomethodology

      

       





Studies in Ethnomethodology.



        



Ethnomethodology



       

 



200 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Understanding Qualitative Research and Ethnomethodology



 

 



Феминистік көзқарас

Feminist Research Practice: A

Primer, 2nd Edition









Choices

 

 

  

       





         



 





Аралас әдіснаманың жақсы жақтары 204

Қиындықтар мен мүмкіндіктер 205

Перспективалар мен стратегиялар 207

Қосымша әдебиеттер 214

Әдіснамаларды түсіну:

Аралас тәсілдер

204 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Аралас әдіснаманың жақсы жақтары











 

 

 





  

  





    





  

 





Оқыту мақсаты

y Аралас әдіснаманың жақсы жақтары

○ Сандық және сапалық дәстүрлерді ерекшелеп көрсетудің маңызын түсіну

○ Парадигмалық бөлінудің орнын басатын зерттеу тәсілдерінің маңызын білу

y Қиындықтар мен мүмкіндіктер

○ Аралас әдістерді қолданғанда туындайтын қиындықтар және оларға қарсы

тұру жолдарын түсіну

y Перспективалар мен стратегиялар

○ Сандық және сапалық зерттеуді/деректерді интеграциялау мүмкіндіктері-

мен таныс болу

○ Аралас әдістердің сенім тудыру қабілетін көрсету

Аралас әдіснама–сапалықжәнесандық

зерттеупарадигмаларын,көзқарастарын,кон-

цепцияларын,әдістерінжәне/немесетехника-

ларынбірзерттеудеқатарқолдану.

205Әдіснамаларды түсіну: Аралас тәсілдер



 

 





y диалог, әңгіме және сурет қосу арқылы сандарға тереңдік пен жаңа идеяларды

үстемелеп, жағдайды жан-жақты көруге;

y сандар мен статистиканы сөзге қосу арқылы нақтылауға (бұл нәтижелерді әлде-

қайда жалпылай түседі);

y әр кезеңде әртүрлі зерттеу хаттамаларын қолдануға;

y түрлі көзқарасты қамтуға;

y триангуляцияны қолдануға мүмкіндік береді.

ҚИЫНДЫҚТАР мен мүмкіндіктер



 

   

 



 

 

 

   



  

 

 

   

  







 

  



 

 

 



206 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

 





 





 



 

 

  

   





  

 

Зерттеу сұрағыма ең дұрыс жауапты аралас тәсіл арқылы ғана аламын ба? Бұл – ең

маңызды сұрақ. Аралас тәсіл маңызды болмаса немесе жауабын тапқыңыз келетін

жақсы ойластырылған сұраққа еш нәрсе қоса алмаса, онда бұл басты дәйекке еш-

теңе қарсы келе алмайды. Терең ойланған соң да, маман пікірін естігеннен кейін де,

бұрынғы еңбектермен таныс болған соң да, «иә, осы тәсіл өте ыңғайлы» деп жауап

берсеңіз, зерттеу сұрағыңызға аралас тәсілдің әдісі сәйкес келсе, тағы да сұраңыз:

2. Бұл маған шынымен керек тәсіл ме? Бірнеше тәсілді қолдануды қажет ететін дағ-

дыларды үйренуге және оларды қалыптастыруға ниеттімін бе? Сенім туғызатын

зерттеу жүргізу үшін сенім, табандылық пен дағдылар аса маңызды, сондықтан

мәселеге тура қараңыз. Екі дәстүрді қатар алып жүрудің қиындығы жайында ғы-

лыми жетекшіңізбен және өзге де зерттеушілермен ақылдасыңыз. Таңдауыңызды

сонда да өзгертпесеңіз, тағы да сұраңыз:

3. Мұны жүзеге асыру мүмкін бе? Аралас тәсіл жетекші, уақыт және/немесе қар-

жылық шектеулер тұрғысынан тиімді ме? Әдістер жетекшіңізге қолайсыздық

туғызса және екі дәстүрді қолданатын зерттеуге жетекшілік етуге тәжірибем аз

десе, кімнің қолдауына сүйенетініңізді ойланып көріңіз. Уақытыңыз бен қаржы-

ңыз жетпесе, ол да – бір үлкен сынақ. Жобаны тапсыратын уақыт сіз ойлағаннан

әлдеқайда жылдам жетіп келеді. Өз басым қаржысы жеткілікті студент аз екенін

жақсы білемін.

 



  

 



207Әдіснамаларды түсіну: Аралас тәсілдер

Перспективалар мен стратегиялар



  



 

 

Теориялық перспективалар

 





  

Парадигмалық перспектива. Бұл парадигмада ауқымы кең сандық және сапалық

дәстүрлерге арқа сүйейсіз. Сандық және сапалық тарихи айырмашылықтар –

қайта қарастырылуы мүмкін конструкциялар. Әлемнің тұтастығы туралы білім

дамып келе жатқандықтан, бәрі де қайта жазылғаны дұрыс.

y Әдіснамалық перспектива. Бұл парадигмалық ұйғарымдар шынайы/үздік, алай-

да сандық және сапалық дәстүрлер құнды деп қарастырылады. Әдіснамалар мен

әдістер қажетті парадигмаға негізделген ережелерге сай болуға тиіс және өте

мұқият қолданылғаны жөн.

y Зерттеу сұрағының перспективасы. Бұл тұрғыда әдістер зерттеу сұрағына қа-

рай айқындалады. Аралас тәсілдің сәйкес екенін қандай да бір парадигма емес,

логика анықтайды. Сондай-ақ ол «парадигмалық емес ұстаным» деп те аталуы

мүмкін және дизайн мәселесі айқын парадигмалық түсініктен төмендеу тұрады.

Аталған перспектива, негізінен, шағын/қолданбалы зерттеуге тән.

Әдістер/деректер перспективасы. Бұл тұрғыдан алғанда, аралас әдіс дегеніміз –

зерттеуде сандық та, сапалық та деректерді (сандар және сөздер/бейнелер) жи-

нау. Әдіс парадигмалық мәселелерге қатыссыз жүреді және сөздер мен сандар

кез келген парадигмалардың бір бөлшегі болады.

Операционалдық перспективалар







  

  

 



208 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сапалықдеректердіқабылдайтынсандықтәсіл





   

   

 

   





 

 





   

   



 



 

 



 

 



Сандықдеректердіқабылдайтынсапалықтәсіл

  



   

 

 

  

  

 

 



   





209Әдіснамаларды түсіну: Аралас тәсілдер

 



 







  



 



 



 

 



 



   

 



  

Кезеңдіктәсіл









 

 



   









 

 

    



 

210 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





   

Триангуляциялықтәсіл

 





    

 





 

 





    

 



Сұраққанегізделгентәсіл

 



 

 











 

   

 

 





 

  

 



   

211Әдіснамаларды түсіну: Аралас тәсілдер

Аралас әдіснама мысалы

Хоторн эксперименттері

1924–1932 жылдар аралығында АҚШ-тың Хоторн қаласындағы Батыс электр

компаниясының зауытында өнімділікке ықпал етуі мүмкін факторларды (электр жа-

рығы, үзіліс, жұмыс уақыты сияқты) зерделейтін эксперименттер жүргізілді (Mayo,

1933: Roethlisberger and Dickson, 1939). Зерттеушілерді таңғалдырған жайт – айны-

малы қолдан өзгертілген сайын өнім деңгейі жоғарылап отырған. Тіпті бұл логикаға

сыймаса да, өзгертілген айнымалыларды бастапқы қалпына қайтарғанда да өнімді-

ліктің артуы байқалған. Яғни айнымалыны қалай өзгертсе де өнімділік арта берген.

9.1-сурет. Хоторн зауыты. «Реле түйінін тексеретін алаңдағы әйелдер», шамамен 1930 жыл,

БатысэлектркомпаниясыХоторнэксперименттеріжинағы.©2007Гарвардколледжініңпрези-

дентіжәнежолдастары.Барлыққұқығықорғалған.

Мұндай екіұшты нәтижелер (бүгінде Хоторн әсері деген атпен белгілі жай ғана

бақылаудың нәтижесінде мінез-құлықтың өзгеру құбылысы) өнімділікке байланыс-

ты факторлардың әлдеқайда толық түсінігін беруге бағытталған аралас әдіснаманы

қалыптастырды. 1928–1932 жылдар аралығында зерттеушілер қызметкерлердің

қарым-қатынасы, ар-ұяты, жеке өмірі, бала тәрбиелеуі, тамақтануы және өзге де мә-

селелер бойынша Хоторн зауытында 21 000 қызметкерден сұхбат алды. Сондай-ақ

олар нақты бір жұмыс тобының күнделікті іс-әрекетін бақылаумен, жақыннан көріп

зерделеумен де айналысты. Осылайша түпнұсқалық эксперименттік әдістер сапалық

стратегиялармен толықтырылды.

(Mayo and Roethlisberger-Dickson еңбегі қосымша уеб-сайтта бар

)

9.1-ҚОСЫМША



212 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

 

 

    

  

 







 



  





   

Сапалық деректерді талдау бағдарламасынан және статистикаға

негізделген бағдарламалардан хабардармын. Ал аралас әдіспен

зерттеудің арнайы бағдарламасы бар ма?

 

  

   

 











 













 

 

Сұрағым бар

213Әдіснамаларды түсіну: Аралас тәсілдер

  

 

 





Аралас әдіспен зерттеудің сенім тудыруы





 

  

  

 

       



 





 



   

  

 

 

 

Тарауды қорытындылау

y Аралас әдіснама дәстүрлі, сандық, сапалық зерттеу тәсілдерін қатар қолдана-

ды. Дұрыс қолданылса, олар екі дәстүрдің кемшіліктерін жойып, ең үздік қырын

жарқырата көрсетеді.

y Аралас әдістің қиындықтарын айналып өту үшін не істейміз? Екі дәстүрдің де

болжамдарымен танысу, дерек жинақтау/хаттамаларды талдау бағытында қа-

жет дағдыларды қалыптастыру, екі дәстүр ауқымында жұмыс істеуден туындай-

тын уақыт пен қаржы шектеулерін шешу керек.

y Аралас тәсілді құраудың жолы көп. Ол парадигмамен, әдіснамамен, зерттеу сұ-

рағымен, әдіспен интеграциялануы мүмкін.

y Аралас тәсіл сапалық деректерді қабылдай отырып, сандық зерттеу дәстүріне

негізделуі; сандық дәстүр сапалық деректерді қабылдауы; сандық және сапа-

лық әдістердің сатыларына негізделуі; триангуляция бағытында жұмыс істеуі;

зерттеу сұрақтарына сәйкес құрылуы мүмкін.

214 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 





 

 

 



Қосымша әдебиеттер





Аралас әдіснама



Approaches,

     

 

 





  







Research.

  







    







215Әдіснамаларды түсіну: Аралас тәсілдер

 



Field

        

         

   



 



Works

 



Social and Behavioral Research

  

         







Өзгеріс жасауға ұмтылатын зерттеу 218

Баға беруші зерттеу 219

Іс-әрекетке негізделген зерттеу 231

Эмансипаторлық зерттеу 238

Қосымша әдебиеттер 245

Әдіснамаларды түсіну:

баға беруші, іс-әрекетке

негізделген және эмансипаторлық

стратегиялар

218 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Өзгеріс жасауға ұмтылатын зерттеу

Әрекетке ұласпайтын ой толымсыз, ал ойдан туындамаған әрекет жарамсыз.

Жорж Бернанос

 

 



 

   

 

  

  







  



  



Оқыту мақсаты

y Өзгеріс жасауға ұмтылатын зерттеу

○ Әртүрлі зерттеу бағдарламаларын және олардың өзгеріске қатысын түсіну

y Баға беруші зерттеу

○ Нәтижелерді бағалаудың мақсаты мен әдісін түсіну

○ Процесті бағалаудың мақсаты мен әдісін түсіну

○ Баға беруші зерттеуге тән саясатты білу

○ Баға беруші зерттеудің шынайы қиындықтарын еңсеру

y Іс-әрекетке негізделген зерттеу

○ Іс-әрекетке негізделген зерттеудің негізгі элементтері мен ауқымын түсіну

○ Іс-әрекетке негізделген зерттеу мәселелерін білу

y Эмансипаторлық зерттеу

○ Эмансипаторлық зерттеудің мақсаты мен міндетін түсіну

○ Сыни этнография мен іс-әрекетке негізделген зерттеу негіздерін түсіну

219Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

  



      

 

 



















 

  

 

  



Баға беруші зерттеу

 





 



Іргелі зерттеу–жағдайдыжақсартумақ-

сатында емес, білімді кеңейту мақсатында

жүргізілетінзерттеу.

Қолданбалы зерттеу – білім өндіру ая-

сынан шығып, жағдайды жақсартуды мақсат

ететінзерттеу.

Эмансипаторлық зерттеу – идеология-

лардыашыпкөрсетуарқылы,олардыңқысы-

мындақалғандарғабостандықәперудімақсат

тұтатынзерттеу.

Зерттеудің білім өндірудегі мақсаты:

Кеңірек

түсінік

қалыптастыру

Негізгі

немесе

таза зерттеу

Өзгеріске

бастайтын

жол салу

Қолданбалы/

баға беруші

зерттеу

Іс-әрекет арқылы

жүйелі

өзгеріс әкелу

Іс-әрекет

арқылы

эмансипациялау

Іс-әрекетке негізделген зерттеу

Техникалық/

тәжірибелік

Қатысушы/

эмансипаторлық

Үстем

құрылымдарды

ашып көрсету

және өзгерту

Сыни/

радикалды

этнография

10.1-сызба. Білімненөзгеріскедейінгізерттеумақсаттары

220 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 









    

  

      







 



Stakeholder

  

 

 

Жиынтық бағалау*

 



  







 





 







Жиынтықбағалаудыңсәйкестәсілдері

 

    

 

 





Баға беруші зерттеу – Бастамалардың

құндылығын анықтауға тырысатын зерттеу

түрі.Бағаберушізерттеубастамалардыңсал-

дарын,сондай-ақолардыөзгертуменжақсар-

тумүмкіндіктерінанықтайды.

221Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

  



 



  

  

y Провайдердің перспективасы. Әдістерді құрастырғанда бастаманың сәтті болаты-

нына деген провайдер сенімін анықтаудың, әдетте екі жолы бар. Біріншісі – сұрау.

Бастаманың дизайнына, жүзеге асырылуына және енгізілуіне, сондай-ақ жоғары

деңгейдегі ұйымдастыруға жауапты мамандармен сөйлесіңіз. Сұхбат және фокус-

топтар (12-тарауды қараңыз) көмекке келуі мүмкін. Екінші әдіс – құжаттамалық

рұқсатты қарау (13-тарауды қараңыз). Әсіресе бұл аз шығын жұмсайтын немесе

жұмыстың сәттілігі жазбаларда дәлелденетін сұрақтар үшін өзекті болмақ.

y Қабылдаушының перспективасы. Бастаманың өзгеріске негізделген нәтижеле-

ріне қол жеткізгенін/жеткізбегенін бағамдайсыз. Көпшілік (мен де осы қатар-

дамын) мұны топтар мен уақыт арасын салыстыруға мүмкіндік беретін экспе-

рименттік немесе квази-эксперименттік дизайн (8-тарауды қараңыз) арқылы

жүзеге асыру керек деп есептейді. Үш мүмкіндігіңіз бар:

○ Кейс/басқару дизайны. Бастама мақсатты топты өзгертті ме – анықтаңыз.

Бастамаға ілікпеген бақылау тобы мен бастама бойынша зерттеу жүргізіл-

ген мақсатты топты салыстыру арқылы өзгерісті білуге болады.

○ Дизайнға дейін/дизайннан кейін. Кейде бұл тәсіл «уақыт кезеңінің талдауы»

деп аталады. Дәл бір топты бастама енгізілгенге дейінгі/кейінгі уақытта са-

лыстыруға мүмкіндік береді.

○ Кейс/басқару дизайны. Дизайнға дейін/дизайннан кейін. Екі әдісті бірікті-

ріп, әлдеқайда айқын нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

y Тәсілдің үшеуі де перспективалық жоспарлауды талап етеді, бірақ әрдайым оны

жоспарлай алмайтыныңызды тарау соңында айтып өтеміз. Өзгеріске баға бер-

мей тұрып, сұхбат жасау арқылы адамдардың өзгерісті қалай қабылдағанына

баға беруге болады (12-тарауды қараңыз). Қабылдаушы өзгеріс орнағанына

сене ме – анықтап аласыз.

y Барынша ауқымды қауымдастық перспективасы. Бастамалар көбінесе мүдделі

топ мақсатынан құралады. Мысалы, жоғары сынып оқушылары жасы кішілерге

қысым көрсетпеуін мақсат еткен мектеп бастамасы. Ата-ана/қауымдастық осы

мәселені негіздеуі мүмкін. Ал медициналық ұйымдардың бастамасы ұйымның

қауымдастықтағы беделін арттыруды мақсат ететін шығар. Бұл жағдайда сауал-

нама және фокус-топ (12-тарауды қараңыз) әдісі таңдалады. Бұл тәсілдер арқы-

лы қауымдастық мүшелерінен өзгерісті қалай қабылдағанын және ол қабылдау

қалай өзгергенін хабарлауын сұрайды. Сол арқылы бастамаға дейінгі балама

мәліметтер арқылы жағдайды тікелей салыстыруға мүмкіндік туады.

222 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

10.1-кесте. Бағаберушіәдістер

Провайдер

перспективасы

Қабылдаушы

преспективасы

Барынша ауқымды

қауымдастықтың

перспективасы

Нәтижесі

Орындалды

ма?

Олпровайдерүшінтиімді/

пайдаәкелеме?

Мақсаттытоптаанық

өзгерістербайқалды

ма?

Барыншаауқымды

қауымдастықтың

перспективасын

қанағаттандырама?

Ықтималәдістер Ықтималәдістер Ықтималәдістер

Құжаттардықарастыру Дереккедейінгі/

деректенкейінгі

жағдайдықолдана

отырып,

бақылаутоптарына

эксперимент/квази-

экспериментжүргізу

Сауалнама

Негізгіақпаратберушілер Фокус-топтар

Сұхбаттар

Фокус-топтар

Процесс

Қалай

жетілдіруге

болады?

Мықтыжағы/әлсізтұсы

қандай?Бұлпроцесс

ұйымғақандайжолдармен

әлдеқайдатиімдірек/

өнімдірекболуымүмкін?

Артықшылығы/кемшілігі

қандай?

Бұлпроцесспайда

тапқысыкелгендерүшін

қайткендетиімдірек/

өнімдірекболуы

мүмкін?

Артықшылығы/кемшілігі

қандай.Процестіқайткенде

тиімді/өнімдіқыламыз?

Ықтималәдістер Ықтималәдістер Ықтималәдістер

Ұйымдағымүдделі

топтарменсұхбат

Сауалнамалар Сауалнамалар

Фокус-топтар Фокус-топтар Фокус-топтар

Бақылау Сұхбаттар(көпжағдайда

негізгіақпаратберушілер/

мүдделітоптар)

Құжаттардышолу

Формативті/процесті бағалау



 

 

 

       

223Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

 







 

 

Формативтібағалаудыңсәйкесәдістері



  

 

  

 



 

 

y Провайдердің перспективасы. Қолданатын әдісіңіз ақпаратты қамтамасыз ету-

ге жауапты топтардың күрделілігі мен сан алуандығына тәуелді. Мысалы, сізден

белгілі бір мұғалімнің бастамасымен сыныптағы өзгеріске баға беруді сұрауы

мүмкін. Бұл жағдайда терең сұхбат алып көріңіз (12-тарауды қараңыз). Тағы бір

мысал келтірейік. Сізден үкімет пен жекеменшік индустрияның әртүрлі деңгейін-

дегі жұмысшыларға қатысты денсаулықты қорғаудың үкіметтік жаңа заңының құ-

рылымына, дамуына және енгізілуіне баға беруді сұрауы мүмкін. Мұндай кешен-

ді деңгейдегі қажет ақпаратты жинақтау үшін сұхбат, фокус-топ және сауалнама

сияқты әртүрлі әдіске сүйенуіңіз ықтимал (12-тарауды қараңыз). Сондай-ақ зерт-

теліп отырған процеске қатысты жазбаларға, хаттамаларға көз жүгіртіп, оларды

талдайтын құжаттарды сараптаудың немесе процесті тікелей бақылаудың да ма-

ңызы зор (13-тарауды қараңыз).

y Қабылдаушының перспективасы. Басқарушылар бәрі ойдағыдай деп есептегені

үшін ғана қабылдаушылар бастаманы құптайды дей алмаймыз. Жақсы жүргізіл-

ген процесті бағалау провайдердің ғана перспективасын ескеріп қоймай, өзге-

рістің артықшылығы мен кемшілігі, ықтимал өзгерістері туралы қабылдаушының

да ойын білгісі келеді. Провайдерлік зерттеу жүргізетін мақсатты топ көлемі мен

кешенділігіне қарай әртүрлі болады, соған орай өзіңізге керек деректі жинау

үшін сұхбат, фокус-топ, сауаланама сияқты әдістерге сүйенуіңіз мүмкін (12-та-

рауды қараңыз).

y Барынша ауқымды қауымдастықтың перспективасы. Өзіңізге қоятын бірін-

ші сұрақ: «Клиент барынша ауқымды қауымдастықтың ойын білгісі келе ме?».

Барынша ауқымды қауымдастықты маңызды мүдделі тараптар деп есептемеуі-

ңіз, дәлелді пікірді қамтамасыз ететін негізді білімі жоқ деп ойлауыңыз мүмкін.

Қарастырылып отырған бастамаңыз қауымдастыққа ықпал ететіндей, кең ау-

қымды болуы ықтимал немесе қауымдастық мүдделі тарап ретінде қандай да бір

224 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

мәселеге бастама болуы мүмкін. Мысалы, ауладағы граффитимен сурет салуды

тоқтатуға бағытталған тұрғындардың бастамасы. Осы орайда ол бастаманың ар-

тықшығы мен кемшілігіне қатысты пікір жинау қажет шығар. Ықтимал әдістерге

сауалнама, фокус-топ және ықтимал негізгі ақпарат берушілерден сұхбат алу жа-

тады (12-тарауды қараңыз).

Баға беруші зерттеу ұстанатын саясат

Сын айтқанда досқа да, қасқа да батыл, қатал әрі әділмін. Бұл жағынан ешкім

де мені жолымнан тайдыра алмайды.

Эдгар Аллан По

 

  

 

10.2-кесте. Бағаберушізерттеудегібайланыстар

Клиенттер

іздейтін

бағалаушылар

туралы тенденция

Таза фидбәк Жарамдылығы Қаржылық талапқа сай

болуы

Сын

Сенімтудыру

қабілеті:сенімді

нығайтуқиынға

соғуымүмкін,сол

арқылыдеректерге/

нәтижелергеықпал

етеді

Клиенттер

бастамаларының

кемшілігінбілгісі

келгенімен,айтылған

сынныңкесірінен

шынайыбағасын

алмағандайжәне

басқаныңалдында

қадірікеміпқалғандай

сезінуімүмкін

Бұлқарым-қатынастың

қиындығыкөп.

Клиенттерморальдық

соққыалуы,көңілі

қалуы,тіптіашуға

булығуымүмкін.Оларға

қарсыайтылғансын

болашақтақарым-

қатынастыүзуімүмкін

Бағалауды

қадірлемейтіндерсынды

мүлдеқабылдамауы

мүмкін.Бұлжағдайда

сенімдіәлсіретуқаупі

басым

Жаңсақ пікірге ұрынбаған ғалым

Сенімтудыру

қабілеті:сенім

тудыратындеректің/

нәтиженіңеңжақсы

нәтижекөрсетуі,

әсіресетаңдалған

тәсілжаңсақ

пікіргеұрынбаған

деректерді

жинақтаудасенім

ұялатудымақсат

тұтады

Жақсыүйлесім

ғалымныңсаяси

қабілетіншыңдайтүсуге

кесірінтигізбейді.

Тіптітазасын-пікірді

қалайтындардыңөзі

дедипломатияның

болғанындұрыссанайды

Нәтижелерәділетті

болатұра,олардың

қалайқабылданатыны

жәнежарамдылыққа

қолжеткізгісі

келетіндердің

қандайәрекетететіні

көбінесезерттеушінің

сезімталдығына

жәнетілтабысаалу

қабілетінебайланысты

болады

Нәтиженіқолдауыжәне

зерттеушініңадамдармен

қарым-қатынасорната

білуіарқылықарым-

қатынасжақсарады–

бағалаудыңқұнын

арттыруүшінтілтабыса

алудағдыларыкөмекке

келуімүмкін

225Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

Делдал/ментор

Сенімтудыру

қабілеті:бастама

сәттіболса

нәтижелерсенімді

болады

«Жаманынжасыру,

жақсысынасыру»

тенденциясы

пайдалыболуы

мүмкін

Олдұрысұсыным

жасауғаәсеретуі

мүмкін

Әдеттеқарым-

қатынастаржағымды

болатұра,клиенттер

керібайланысорната

алмаған/нақтыдеректер

алаалмағанжағдайда

зерттеуіңізденкөңілі

қалуымүмкін

Шындығында,

бұлклиенттерге

жұмысының

құндылығын

сезіндіреді.Процесс

туралыкеңестің

ескерілумүмкіндігі

жоғары

Менторларсенімді

нығайтуыжәне

бағалаудыңқұндылығын

ұғындыруымүмкін.Бірақ

клиенттымсыншыл

болса,ментордыңкеңесін

бағаламауымүмкін

Саясаткер

Сенімтудыру

қабілеті:нәтижелер

саясиконтекст

тұрғысынан

зерделенуіқажет

Сөздіңастарында

нежатқанынтүсіне

білгендұрыс

Нәтижелер

зерттеуді

тексерушілердің

өзектісұрақтарына

жауапберетіндей

құрылуыкерек

Нәтижелерайқын

болса,бәріоңайлайды.

Зерттеушіменклиенттің

міндеттерібір-біріне

қайшыкелмеуіүшін

ашықболуыжәнебәрі

келісілуікерек

Саясаткерменклиент

мақсаттасболса

(жарамдыету)қарым-

қатынасжақсыболуы

ықтимал.Алекеуінің

мақсатыбір-біріне

қарама-қарсыболса,

клиенттіңқанағаттану

деңгейітөмендейді

Жақсытенденция,өйткені

мақсаттарбелгілібір

өзектімәселелермен

сәйкестендіріле

жасалады.Сынипікірдің

деңгейіталқыланады

жәнеөзаракелісіледі



    



 

   

     

 

   

   

  

 

 

226 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

 

  

 





 



    

  

           

  

 

 

 





 





 

 

 



  

Жұмыстың нәтижесі көңіл көншітпесе, бағалауымды қалай жазғаным

дұрыс?



 



  





  



Сұрағым бар

227Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

 қолдана-

тындай ұсынудан іске көшуге

 



    



   

 

   



 

 

 

  



  



 

  

 

   

 

 

  

  



Баға беруші зерттеудің шынайы мәселесін талқылау





   

  





  

   

  

228 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Зерттеубасталасалабағалаутуралышешімшығарғанда...

  

  

 

    



   

 

 



   

 

 



 

  





 

1. Тексеріліп отырған бастаманың ықпалын білгіңіз келсе мүдделі топтар үшін «тек

кейінгі топ» зерттеуін жүргізіңіз. Салыстырма әдісі секілді мықты болмаса да, бұл

тәсілдің де маңызы зор. Мұндағы басты мәселе – нені күтетініңізді анық білу.

Клиенттеріңіз әдіснамалық шектеулерден және зерттеу нәтижелеріне қалай ық-

пал етуі мүмкін екенінен де хабардар болуы керек.

2. Бастаманың құрылымына, жеткізілуіне және енгізілуіне қатысты мүдделі та-

раптардың ойын назарға алатын процесті бағалайтын зерттеу түрімен ғана

шектеліңіз.

Мақсатнақтыланбағандажәнеөлшенбегенде



  

  

 

  







 



229Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

Бастаманың мақсатын нақтылап және айқындап алу үшін мүдделі тараптармен –

бағдарлама логикасымен жұмыс істеу (кейін кеңірек тоқталамыз).

y Қандай мақсатты бағалауға артықшылықтар берілетіні туралы шешім қабылдау.

Бұл мақсаттар қалай жүзеге асырылатынына байланысты шешім қабылдау және

ол туралы ортақ келісімге келу (мысалы, «балалардың оқуға қызығуын» өлшей

алатын әдісті құрап шығудан «үшінші сынып оқушыларының оқу жылының соңы-

на қарай бос уақытта оқумен шұғылдануы 50%-ға жоғарылағанын» өлшей алатын

әдісті құрастыру әлдеқайда қиын).

Бастаманың нәтижесін ұзақ уақыт күтуге тура келгенде















  

  



 

 



  

 

Салдардыөлшеу/бастамаменбайланыстыруқиынболғанда





   

   

 





 





Бағдарлама логикасы –бастаманыңде-

талі,міндетіжәнежетістігіқалайөлшенетінін

айқындайтынжоспар,ойалмасужәнебағалау

үлгісі/құралы.

230 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

10.3-кесте. Идеалдыбағалау

Идеалды бағалау дегеніміз... Өкінішке қарай, шынайы өмірде:

Саясат

Мүдделітараптардыңбірлесежұмысістеуі Бірлесежұмысістеуқиынболуымүмкін.

Бағдарламаныбастаушыларуақытыменресурсын

жұмсауғақұлықсызжәнеайтылғансынменкелісе

бермейді

Объективтінәтижелергеұмтылу Ешкімбастамасыныңашықсыналғанын

қаламайды.Кейбіреулеріқалайтындашығар,бірақ

өзгелеріталапқасайболудыңжолынғанаіздейді

немесерұқсаталудығанакөздейді

Заңдытараптарқысымжасамайды Жұмыстыңсәттібағалануыүшінашықнеастарлы

түрдеқатаңжәнеаныққысымжасалады

Бағыттар

Клиенттіңнақтыбағдарлары Бағалаужүргізілугетиісекенітүсініктішығар,бірақ

көбінесебағалаудыңқандайболатынытуралы

ортақкелісімжоқ

Шынайыболжам Көбінесенәтижегежетумүмкінемес,әсіресе

бастаманыңсалдарын:1)өлшеуқиынболғанда;

2)зерттеліпотырғанбастамаменбайланыстыру

қиынболғанданәтижегеқолжеткізеалмайсыз

Бастама

Бастаманыңалғашқысатысынанбағалау

жоспарланады

Көбінесебастамаенгізілгенсоңбағабересіз,

демек,мықтыдеректернегізінжәне/немесе

салыстыруғакелетінбасқарутобынтабу

қиындайды

Нақтыжәнеөлшенбелімақсаттармен

міндеттер

Мақсаттар:1)анықемесжәненақты

айқындалмаған;2)өлшенбейтінболуымүмкін

Жақсықұрастырылғанжетікбастамалар Нәтижегебірденқолжеткізумүмкінемес.Бірақ

сізбелгілібіруақытқатәуелдісіз.Алолуақыт

өзгерістербасталмайжатыпаяқталады

Ресурстар

Зерттеудіжүргізугеуақытпенқаржы

жеткілікті

Кезкелгензерттеудегісияқты,уақытпенресурс

жеткіліксізболуымүмкін

Зерттеушілерішкіжағдайдан,саяси

түйсіктенжәнесыртқыобъективтіліктен

хабардар

Көпжағдайдасаясижәнеғылымимәселелер

арасындатепе-теңдікұстауқажеттігітуындайды

231Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

 

  

  





 

Іс-әрекетке негізделген зерттеу

Адамның мақсаты – ойында емес, әрекетінде.

Томас Карлейль



 



   

 



    





 





 

 

 





 

 



 









  



Іс-әрекетке негізделген зерттеу–циклді

процесс арқылы жаңалықты интеграциялау

бағытындағыіс-әрекет;білімөндіругеқатысу

және бірлесе жұмыс істеу арқылы шынайы

өмірмәселелеріншешетінзерттеустратегия-

лары.Іс-әрекеткенегізделгензерттеудепро-

цесс,нәтижежәнеолардыңқолданылуыөзара

тығызбайланысты.

232 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Іс-әрекетке негізделген зерттеу ауқымы

 







 







 

  



 

 

Тәжірибеніжетілдіру



 







  

  

 



 

 







Жүйелердіауыстыру

    



 

 



    





233Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

  

 

  



  

  





 

   

 



 



 

 

 

Іс-әрекетке негізделген зерттеудегі басты элементтер





 

 



Шынайыөмірмәселелеріншешеді

  

  

 





 

 



Іс-әрекетпенбілімдікөздейді

 



  

 

234 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 







 

  

  

 

 

 

Қатысу







  



 



 

 



   

 

 









 



Оқытуменіс-әрекеттіңциклдері

  

    

  

 

 

 





235Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар



  





 

   



  

 

 

 

 





Бақылау

(Бақылау/

дерек жинау)

Ойлану

(Сыни тұрғыда

ойлау)

Жоспарлау

(Стратегиялық

іс-әрекеттің

жоспары)

Әрекет ету

(Енгізу)

Бақылау

Ойлану

Жоспарлау

Әрекет ету

Бақылау

Ойлану

Жоспарлау

Әрекет ету

т.с.с.

10.2-сызба. Іс-әрекеттіталапететінзерттеуциклдері

236 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Іс-әрекетке негізделген зерттеу қиындықтары



  

Іс-әрекетке негізделген зерттеу мысалы

«Байырғы халық өкілдерінің оқу бітіру көрсеткішін жақсарту»

Зерттеуге қатысушылардың құқығы мен мүмкіндігін кеңейту практикалық зерт-

теуде аса маңызды. Сондықтан маргиналданған топтармен араласу үшін аса тиімді

әдіснама. Іс-әрекетті талап ететін «TAFE-дағы басты бағыттар бойынша байырғы ха-

лық өкілдерінің оқуды тамамдау көрсеткішін жақсарту» (Balatti et al., 2004) зерттеуін-

де авторлар білімді өндіру және өзгеріс әкелу үшін құрастырылған қатысушылық,

циклдік процестер арқылы Австралиялық TAFE-дағы байырғы халық өкілдерінен

шыққан студенттердің оқудан шығып кету көрсеткішінің жоғары болуына байланыс-

ты шынайы проблеманы көтеруге тырысқан. Зерттеу процесі барысында студенттер-

ден, басқармадан, қолдау көрсетуші кеңселерден, менеджерлер мен қауымдастық

мүшелерінен, оған қоса, делдалдар мен мәдени кеңесшілерден тұратын, 7–10 адам-

нан құралған әртүрлі мүдделі тараптардың төрт тобын жасап, оларға көмектесті.

Содан кейін, әр топ өз іс-әрекеттері арқылы жаңа білім өндіруге және (жаңа ұйым-

дық келісімдер, жаңа оқу бастамалары мен жеткізудің жаңа түрлері сияқты) өзгеріс-

ке ықпал етуге тырысып, процесті тіркеп, әрбір жеке мәселе бойынша жұмыс істеді.

10.1-сурет. Байырғыхалықөкіліненшыққантоптыңуниверситетбітіруі.Аризонаштатыунивер-

ситетініңкітапханасыұсынған

Balatti et at. еңбегі қосымша уеб-сайтта бар .

10.1-ҚОСЫМША

237Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

  



 



  

   



 

 



y Бағыт берудің орнына делдал болу. Қатысушы болғандықтан, жобаның түпкі бағ-

дары толығымен сіздің қолыңызда емес. Жобаның бағдары және оның ықтимал

нәтижелері туралы шешімдер ұжымдық болғаны абзал.

y Ауқымын басқару. Іс-әрекетке негізделген зерттеу тез арада ұлғайып кетуі мүм-

кін. Жаңа зерттеушілер қажеттіктердің бағалануына немесе іс-әрекетке негіз-

делген зерттеу цикліндегі баға беруші зерттеудің жүргізілуіне, жеке бір үлкен

зерттеу жобасы бола алатынына таңғалуы мүмкін.

y Әдістерді қолдануда тиянақты болу. Үздіксіз жетілдіру стратегиялары бейресми

мәліметтер мен жалпыға ортақ ой-пікірге сүйенсе, іс-әрекетке негізделген зерт-

теу тиянақтылықтың жоғары деңгейін талап етеді. Іс-әрекетке негізделген зерт-

теудің әр цикліндегі негізгі зерттеу сұрағын айқындап және оларды өздігінше

кіші зерттеу сияқты қарастырған дұрыс шығар. Бұл зерттеу нақты, шынайы шек-

терді қажет еткенімен, олар әлі де болса сенімділік, аутенттілік, жарамдылық,

бірізділік т.с.с. сияқты жақсы зерттеу индикаторларына сәйкес зерттелуге тиіс

(3-тарауды қараңыз).

y Жылдамдықты басқару. Мүдделі тараптардың басын біріктіру, келісімге келу

процестері және шынайы өзгерістер, әсіресе көпциклді жағдайда бірден байқал-

майды. Іс-әрекетке негізделген зерттеуге уақыт керек және, ең дұрысы, онымен

күнделікті айналысқан жөн.

y Ырғақтан шығып қалмау. Ұзақмерзімдік жобада көп нәрсе ойдағыдай болмай

жатады. Негізгі мүдделі тараптардың келуі, кетуі, өзгеріс бастамалары орнына

жетпеуі, жан-жақты зерттеу жүргізу қиынға соғуы мүмкін. Бұл іс-әрекетке негіз-

делген зерттеудің табиғаты десек те, шынайы жоспарлау, күтпеген жағдайларға

икемді болуға дайын болу ырғақтан шығып қалмауға көмектеседі.

y Адамдарды басқару. Бірлестікте жұмыс істеуде делдал болу оңай емес. Кейбір

мүдделі тараптар зерттеушілерді естімегендей, өздері елеусіз қалғандай және/

немесе маргиналданғандай сезінуі мүмкін; кейбірі тым тәкаппар әрі үстем бола-

ды; кейбірі өзекті мәселесін бірден шешіп тастаса деп ойлайды. Делдал ретінде



238 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

келіссөз жүргізіп, жағдайды жеңілдетіп және келіспеушіліктерді шешу қабілетіне

ие болуыңыз қажет.

y Этикалық жауапкершілік. Зерттеушілер білім өндірудің және зерттелуші жағда-

йының жақсы болуы үшін де этикалық жауапкершіліктің ауыртпалығын көтереді

(3-тарауды қараңыз). Іс-әрекетке негізделген зерттеуде ізденіс тобына мүдделі

тараптардың қатысуы және оған өзгеріс әкелетін өзекті мәселенің қосылуы үл-

кен жауапкершілік жүктейді. Зерттеуші қатысушылардың жағдайын қорғауы аса

маңызды.

y Бірқатар дағдыларды қажет ету. Білікті зерттеуші болумен қатар, іс-әрекетке не-

гізделген зерттеумен айналысатын зерттеуші, істі соңына дейін жеткізетін ұйым-

дастырушы, тіл табысқыш, білікті келіссөз жүргізуші, келіспеушіліктерді шешудің

маманы, уақытын дұрыс басқарушы, стратег-жоспарлаушы, құжатты жақсы жүр-

гізуші және өзгерісті енгізуші ретінде ауыр жұмыстан қашпаңыз, себебі осының

бәрі маманның қабілетін дамытуды талап етуі мүмкін.

Меншік құқығы. Зерттеуші жариялау құқығы және авторлық құқыққа қатысты мә-

селеге кезігуі мүмкін. Сондықтан зерттеу нәтижелерінің меншік құқығына қатыс-

ты келісім жасап алуы қажет.

  



 

  

 

 



Эмансипаторлық зерттеу

Философтар дүниені әртүрлі пайымдайды; алайда оны өзгерту маңызды

емес пе?

Карл Маркс





     





 

  

   

Сыни тұрғыда ойлау–әртүсініккесынкө-

зіменқарау.«Бұлне?»депқанаемес,сонымен

қатар«Негеосылай?»,«Оданкімпайдакөре-

ді?»және«Оныңорнынақандайбаламаболуы

мүмкін?»дегенсұрақтардыдақоябілукерек.

239Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар



 

 

   

 

 

   

 







 



 

  

 





  

 

  

 

  

  

 

 

  

 



 



  

 

 

 

 



  

 

  



Радикалды көзқарастар–қазіргітәжіри-

белердегі, жағдайлардағы, институттардағы

және идеологиялардағыіргелінемесерево-

люциялықөзгерістердіқорғау.

Эмансипаторлық мақсаттар – түбегейлі

өзгертубағытындажұмысістеу.

240 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ







 

 



Бірлескен іс-әрекетке негізделген зерттеу

 













 

 

  











  

   





  

Іс-жүзіндегі мәселелермен айналысады. Іс-әрекетке негізделген зерттеудегі сияқ-

ты, БІӘНЗ мүдделі тараптарға тікелей пайдалы білім мен әрекет ету үшін шынайы

өмірлік мәселелермен айналысады. Көбінесе маргиналданғандардың мүмкіндік-

терін кеңейтеді, стратегиялық жоспарын жасауға және жүзеге асыруға тырысады.

y Білімді өндіреді. БІӘНЗ жүйе ішін ғана сынамайды, сондай-ақ ол жүйенің өзін де

сынайды. Ол билік пен басқарудың құралы ретінде білім өндірудегі саяси аспек-

тілердің шынайы бет пердесін ашып-көрсетуге тырысады.

Өзгеріс әкеледі. Барлық іс-әрекетке негізделген зерттеу процестеріне ортақ жағ-

дай, БІӘНЗ-дің тікелей мақсаты білім өндіру аясынан да ауқымды. Бұл мақсаттар

биліктің әділетсіз қарым-қатынасын өзгерту арқылы эмансипация мен еркіндік-

ке қол жеткізуге ұмтылады.

241Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

Қатысушы. БІӘНЗ зерттелушімен жұмыс істейді. Ол маргиналданғандардың білімі

мен тәжірибесіне құрмет көрсетілуге, құны бағалануға тиіс деп санайды, негізі-

нен, ескерусіз қалатын қабілеттер мен мәдени тәжірибелерге басымдық беруге

тырысады. Сондай-ақ БІӘНЗ сыни сана (Freire, 1970) бағытында немесе қанал-

ғандардың санасының оянуы үшін жұмыс істейді. Олардың көзқарасы мен мүд-

делерін көздеп, білімі мен іс-әрекетін қалыптастыру қабілетін күшейту үшін әре-

кет етеді. Білім мен әрекетті туындатушы әдістер кең, эклектикалық, эмерджентті

болады және Батыстың дәстүрлі зерттеу жүргізу жолдарымен шектелуі міндетті

емес. Ән, поэзия, өнер, пьеса, тарих білімді қалыптастырушы және жасап шыға-

рушы тәсілдерге сәйкес салалар сияқты болып көрінуі мүмкін.

y Циклдік процеске сүйенеді. Іс-әрекетті талап ететін барлық зерттеу түрлері сияқ-

ты, БІӘНЗ жағдайды түсініп, бақылау, ойлану, жоспарлау және әрекет циклдері

арқылы процесті жақсартуға тырысады.

Сыни этнография





 





 

       

 







 

 



 



  

 





 



 

 

  

242 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y зерттеушілердің когнитивті қызметін өзгерту;

y маргиналданғандардың даусына құлақ асу;

y өзгелермен қарым-қатынас орнатуға бастамашы болу, ол әлеуметтік сауатты-

лықты көтереді;

y мақсаттас адамдардың ортасын қалыптастыру;

y заңнамалық және/немесе саяси реформалардың орталығы болу.

Сыни этнографияға саяхат

Менің студентім университеттегі жоғары курс студенттерінен қысым немесе әлім-

жеттік көрген бірінші курс студенттері арасында этнографиялық зерттеу жүргізді.

Қысымның шындығын «жапа шегушілер» тарапынан түсінуге тырысты. Бақылау, сұх-

бат алу және құжат талдау арқылы студент қысым көрсету құбылысы мен оның қанат

жайған мәдениетінің көлемді сипаттамасын және интерпретациясын беруге тырыс-

ты. Зерттеу барысында ол аталмыш мәдениеттің жалғасуына және тамыр жаюына

жағдай жасайтын ықпалдарды сыни тұрғыда талдамайынша, әлімжеттік көрсету-

ді қалай тоқтатуға болатынын түсіну мүмкін еместігін аңғарды. Сондықтан ол пат-

риархат, миф, агрессия, көкесі барға қолдау көрсету, үнсіздік, билік және басқару

мәдениеті интерпретацияларын ашып көрсету және деконструкциялау мақсатында

кампустағы әлеуметтік-тарихи контексті зерттеуге білек сыбана кірісті. Ақырында,

оның жұмысы белгілі бір мәдени өмір шындығын жасап шыққан ауқымды әлеуметтік

жүйелерді ашып көрсететуге тырысатын, сыни тұрғыдағы зерттеу ауанына ауысып

кетті.

10.2-сурет. Әлімжеттік

10.2-ҚОСЫМША

243Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

Эмансипаторлық зерттеу мәселелері

 

 

 



 

   



 



  







  



 

Эмансипаторлық зерттеу мысалы

Stoudt, B.G., Fox, M. and Fine, M. (2012) «Contesting privilege with critical

participatory action research», Journal of Social Issues, 68(1): 178–93.

Бұл зерттеу Нью-Йорк қаласының жастарымен бірлескен зерттеу жобасына не-

гізделген. Жоба қала жастарының мемлекеттік мекемелермен қарым-қатынас ор-

натудағы әділетсіздік, әділдік тәжірибесін зерттеді. Авторлар салыстырмалы түрде

жастардың дамуында артықшылықтың атқарар тарихи және мойындалмаған рөлін

талдады. Шынайы БІӘНЗ-де авторлар артықшылық түсінігін ғана емес, белсенді ке-

лісім орнатудың ықтимал платформасы ретінде де сараптаған.

Fitzpatrick, K. (2011) «Stop playing up!: Physical education, radicalization and

resistance». Ethnography. 12(2): 174-97.

Бір жылға созылған бұл этнографиялық зерттеу Жаңа Зеландияның Солтүстік

Оклендіндегі кедейлігімен, қылмыстарымен және мәдени әралуындығымен танымал

көпұлтты мектебі: оқушыларының өміріндегі дене шынықтыру пәнінің рөлін зерттеді.

Авторлар дене шынықтыру пәнінің жағымды жақтарымен (жаңа адамдармен ара-

ласу, ойын және сыни тұрғыда қарсылық көрсете алу) қатар, адамның өзін-өзі тану

кеңістігін, адам ағзасының нәсіл мен гендерлік тұрғыда қоғамдық талқыға түсуін,

саяси кеселге апаратын кеңістігін де түсінуге талпынған зерттеудің маңызын да бі-

луге болады.

(Еңбектердің толық мәтіні қосымша уеб-сайтта бар

10.3-ҚОСЫМША

244 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 



  

  

 



   

 



Өзгеріске бастайтын зерттеумен айналысуға шынымен де қызығамын,

бірақ оның нұсқалары өте көп. Таңдауды қалай жасасам болады?

 









 





  

 

  

 



 

  

 







Сұрағым бар

245Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар

Қосымша әдебиеттер

 



  

 



Баға беруші зерттеу

        Program Evaluation:

Alternative Approaches and Practical Guidelines







Evaluation: A Systematic Approach



Тарауды қорытындылау

y Өзгеріске бастауға бағытталған әдіснамалар туралы айтқанда баға беруші

зерттеу мен қолданбалы зерттеу өзгеріске қажет кеңес береді; іс-әрекетке

негізделген зерттеу өзгерісті зерттеу процесіне қарай тікелей интеграция-

лайды; ал эмансипаторлық зерттеу іргелі деңгейде өзгеріс жасап, еркіндік

беру мен өзін-өзі айқындауға күш салады.

y Баға беруші зерттеу бағдарлама енгізу мен нәтижелерді қамтитын бағдар-

лама немесе саясат сияқты бастамалардың құндылығын анықтау үшін жүр-

гізіледі. Ол – сан алуан әдіске жүгінетін саяси әрі шынайы бастама.

y Іс-әрекетке негізделген зерттеу білімнің интеграцияланған өніміне және

өзгерістің енгізілуіне арналған. Оның мақсаты – мүдделі тараптарға қатысу

және бірлесе жұмыс істеу тәсілдері арқылы оқуына және өз-өзін дамытуы-

на жағдай жасайтындай құқық пен мүмкіндіктер беру.

y Екіжақты қатысуды талап ететін зерттеу құқық пен мүмкіндіктер береді

және радикалды өзгерістің мәселелерінде анық байқалады. Оның мақса-

ты – халық арасындағы топтардың жарқын болашағы үшін жоспар жасау

және білім өндіруге көмек беру.

y Сыни этнография маргиналданғандардың мүддесіне қарай үстем жүйелер-

ді ашып көрсетуге тырысады. Қысым көргендерге көмектесуге, жеке адам,

заңнама және саяси деңгейдегі іс-әрекетті өзгертуге ұмтылады.

246 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 





Program Evaluation: An

Introduction

    





Program, Evaluation, 4th Edition

  

       

 

Іс-әрекетке негізделген зерттеу

Improving





 





       

         

         





Introduction to Action Research: Social Research

for Social Change



  





Students and Faculty



  

 

 

247Әдіснамаларды түсіну: баға беруші, іс-әрекетке негізделген және эмансипаторлық стратегиялар



 





           

 

  



     

         





Эмансипаторлық зерттеу

Ethnography Unbound: From Theory Shock



 

 





Participatory Action Research: Theory and



       



        





Ethnography

 

Pedagogy of the Oppressed

       

 







People, Participation and Place.

248 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





    

 

    



          

      





Participatory Action Research

 





           

Journal of Social Issues

 

  



Жауап қайда жасырулы? 252

Іріктемелер: негізгі жиынтықтың

элементтерін сұрыптау 253

Негізгі ақпарат берушілер: сарапшылармен және

инсайдерлермен жұмыс істеу 264

Кейстер: детальдарға бойлау 268

Қосымша әдебиеттер 273

Іріктемелерді, ақпарат

берушілерді және

кейстерді анықтау мен

сұрыптау

252 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

ЖАУАП ҚАЙДА ЖАСЫРУЛЫ?

 

  

  



   

 



 

  



 

 



 

 



   



Оқыту мақсаты

y Жауап қайда жасырулы?

○ Жауапты қай жерден табуға болатынын анықтаудың маңызды сипатын

түсіну

y Іріктемелер: негізгі жиынтықтың элементтерін сұрыптау

○ Іріктемемен жұмыс істеудің мүмкіндіктерін түсіну

○ Кездейсоқ және кездейсоқ емес іріктеу стратегияларын дамыта алу

y Негізгі ақпарат берушілер: сарапшылармен және инсайдерлермен жұмыс істеу

○ Негізгі ақпарат берушілермен жұмыс істеудің мүмкіндіктері мен қиындықта-

рын түсіну

○ Ақпарат берушілерді сұрыптау стратегияларын дамыту

y Кейстер: детальдарға бойлау

○ Кейс-стади зерттеуінің маңызын түсіну

○ Мақсатты кейсті сұрыптаудың маңызын түсіну

253Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

          

 







  



   

  

  

 



 

 

         

 

 



 



        

         

     



  

  



ІРІКТЕМЕЛЕР: НЕГІЗГІ ЖИЫНТЫҚТЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІН СҰРЫПТАУ

       

  

  

 

   

 

     

    

 





Негізгі жиынтық –белгілібірадам,объект

немесеоқиғалартобыныңтолықмүшелері.

Санақ – іріктемеге жүгінбейтін зерттеу.

Белгілібірнегізгіжиынтықауқымындағыәр-

бірэлементбірдейзерттеледі.

254 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 

   



       

        



        

  

 

 

   

    

       

   

 

  





Іріктемелермен жұмыс істеудегі мүмкіндіктер

  

 

  

  

           







       





Іріктемелерді сұрыптау



 

  



Іріктеме – негізгі жиынтықтың қосалқы

бөлігі.

Іріктеу–зерттеудеқамтылуыүшіннегіз-

гіжиынтықтыңэлементтерінтаңдаупроцесі.

Іріктемелер репрезентативті болады: яғни

іріктеменің таралуы мен сипаты нәтижені

тиістінегізгіжиынтыққажалпылауғамүмкін-

дікбереді.

255Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау



 

  

        



 



 

   

 





 

Негізгіжиынтықтыанықтау



        



       

      



 

 



 

         

 



  



  



 



 



Іріктемеқұрылымы





  

256 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  

   

  

 





 

 

Іріктеменіңкөлемінанықтау

 



         



  



 

  

  

            









y Сандық деректермен/талдаумен жұмыс істеу. Сандық дерекпен жұмыс істеудің

басты ережесі – уақыт пен шығынның мүмкіндігіне қарай іріктемені барынша

үлкен етіп алуға талпыну. Іріктеме үлкен болған сайын ол репрезентативті бола-

ды. Респондент санының аздығы статистикалық талдау деңгейімен анықталады.

○ Минимал статистикалық талдау. Ықтималдыққа негізделгендіктен, көптеген

статистикалық талдау кем дегенде 30 респондентті талап етеді; одан төмен

көрсеткіш, әсіресе нәтижелер кең таралса, статистикалық мәнді көрсету

қиындайды. Шағын іріктемелердің репрезентативті екенін дәлелдеуіңіз ке-

регін ұмытпаңыз.

○

Орташа статистикалық талдау. Күрделірек талдауға өткен сайын әрбір қосал-

қы бөлімді қолдану керек. Ол әр категорияда шамамен 25 кейсті талап ете-

ді. Мысалы, сізде 500 мүшеден тұратын қауымдастықтың іріктемесі болуы

мүмкін, бірақ олардың 263-і ғана әйел. Одан басқа, 18 жастан кіші бала-

лары бар 62 ана бар, 20 ананың ғана сәбиі 5 жасқа жетпеген. Жасы 5-тен

аспаған баласы бар аналардың арасында статистикалық талдау жүргізу

257Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

қиындайды. Көпөлшемді талдаудың (әртүрлі айнымалылар арасында бір уа-

қыттағы байланыстың зерттелуі) мәнін көрсеткіңіз келсе, зерттегіңіз келетін

әрбір айнымалы үшін кем дегенде 10 кейс керек.

○ Жоғары статистикалық талдау. Белгілі негізгі жиынтықты айқындалған се-

німділік деңгейімен көрсеткіңіз келсе, төмендегі формуланы қолдана оты-

рып, өзіңізге қажет өлшемді есептеп шығара аласыз:

n=[(K × S)/E]

мұндағы

К – қалаулы сенім деңгейі;

S – іріктеменің стандартты ауытқуы;

Е – қажетті дәлдік деңгейі.

Қажет болмаса, жеке басым формуламен жұмыс істемеймін. Сондықтан бар-

жоғы негізгі жиынтықтың ғана көлемін, сенімділік интервалын (мысалы, орташа

мәннен жоғары немесе төмен аралықты аласыз) және сенімділік деңгейін

(нәтижелеріңіздің әдетте 95% немесе 99% болатын кездейсоқтықтан әлде-

қайда жоғары екеніне қаншалықты сенімдісіз) қажет ететін «іріктеме көле-

мі калькуляторын» жиі қолданамын (14-тарауды қараңыз). 11.1-кесте www.

surveysystem.com/sscalc.htm сайтындағы калькулятордан алынды және әдетте

ең көп қолданылатын сенімділік деңгейіне арналған іріктеме туралы біршама

түсінік береді. Негізгі жиынтық өскен сайын іріктеме көлемі айтарлықтай өз-

гермейтінін ескеріңіз. Ауқымды іріктеме көлемі неғұрлым жоғары сенімділік

деңгейін талап етеді.

11.1-кесте. Қажеттііріктемекөлемі

Негізгі жиынтық 95% ± 5% СИ 99% ± 5% СИ 99% ± 1% СИ

28 29

Жеткіліксіз

100

80 87 99

500

217 286 485

1000

278 400 943

5000

357 588 3845

10000

370 624 6247

50000

381 657 12486

100000

383 661 14267

1000000

384 665 16369

258 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Сапалық деректермен жұмыс істеу. Сапалық деректерді жинайтын зерттеуші-

лер негізгі жиынтықты түсіну мақсатында репрезентативтілікті қарастырмайды.

Олардың мақсаты – көпшіліктен емес, аз жиынтықтан алынуы мүмкін нәтиже-

ні тереңірек түсіну. Ондай зерттеу зерттеушінің кез келген іріктемені (бір ғана

жағдайды да) кеңірек контекспен байланысы барын дәлелдей алу қабілетіне

тәуелді. Мақсатты негізгі жиынтықты көрсетпейтін іріктемеден сапалық дерек

жинағысы келетін зерттеушілердің үлкен іріктеме көлемінен жеткілікті, жан-

жақты дерек жинауы өте қиын. Мұнда екі стратегияны қолдана аласыз. Бірінші

стратегия – репрезентативтілікті қамтамасыз ете алатын, шектеулі іріктеме-

ні қолдану критерийлерін қолдан жасау. Зерттеп жүрген негізгі жиынтықтың

нақты айқындалған профайлына, мысалы, орта жасы, табысы және біліміне

қатысты жеке адамдарға негізделген іріктемелеріңізді сұрыптаңыз. Сандарға

жүгінуден гөрі іріктемеңіз әртүрлі элементтерді/негізгі жиынтықтың сипатын

қамтитынын логикалық тұрғыда дәлелдеуіңіз керек. Екінші стратегия – мини-

малды статистикалық талдауға мүмкіндік беретін, барынша ауқымды іріктемені

сұрыптау. Бұл негізгі жиынтығыңыз туралы барынша математикалық жалпылау

мақсатында нәтижелеріңіздің біразын сандық тұрғыда қорытындылауға мүм-

кіндік береді.

y Сандық және сапалық деректермен жұмыс істеу. Деректің екі түрімен де жұмыс

істеп жүрсеңіз, сапалық деректі жинаудың табиғаты іріктеме көлеміңізді шектейті-

нін түсінесіз. Алайда қандай да бір жоспарланған статистикалық талдау кейстердің

ең аз мөлшерін талап етеді. Ең дұрысы, жүргізгіңіз келетін кез келген статисти-

калық талдауға қажет минималды көлемді анықтау үшін 11.1-кестеге қараңыз,

сол іріктемеден сапалық деректерді жинаудың және талдаудың тиімділігі туралы

ойланыңыз. Уақыт пен қаржы шектеулі болмаса, әдетте көлемді, терең, сапалы

дерек пен ықтимал статистикалық талдау деңгейі арасындағы теңдік сақталады.





 



 



Іріктеместратегиясынқолдану



 



 

 





259Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

Кездейсоқіріктемелер

   



 

  

 







   

 



 



 

 

 



 

   

1. Қамту қателігі. Іріктеме құрылымыңыздың жеткіліксіз және мақсатты негізгі

жиынтығыңызды ойға қонымды түрде көрсете алмайтын жағдайдағы қателік.

Қораптың ішінен адам аттарын суырып алуға мүмкіндік бірдей берілгенімен, қо-

рапта есіміңіз жазылған қағаз салынуға тиіс болса да, ол қорапқа салынбаса,

қамту қателігі бар деген сөз. Бұл бір кездері үйге телефон шалу арқылы сауална-

ма жүргізудегі ең жиі кездесетін қиындықтың бір түрі ретінде белгілі еді. Тұрмысы

нашар үйлер телефон орнатпайды деген түсінік жойылған, қазір көпшіліктің үйін-

де телефон бар. Бірақ бүгінгі күні көпшілігі үй телефонын қалта телефонына ауыс-

тырды, сондықтан үйге телефон шалу арқылы іріктемелерді қамту бұрынғыдан да

ауқымды мәселеге айналды. Электрондық пошта арқылы жүргізілетін сауалнама-

ларда да осыған ұқсас қиындықтар бар. Әрбір сұралатын жеке адамда электрон-

дық пошта бар екені анықталмағанша, іріктеме толық қамтылды дей алмаймыз.

Сондықтан іріктеме құрылымыңыз толық екенін және қамтудан тыс қалуы мүмкін

негізгі жиынтықтың кез келген секторын зерттеуге қосу аса маңызды.

Жауап бермеуден туындайтын қателік. Жауап беруге келіскендер мен келіспеген-

дердің сипаттары бірдей болса, жауап бермеу көп қиындық тудырмайды. Бірақ

көп жағдайда олай емес. Мысалы, тұтынушының разылығын анықтайтын сауал-

намада сауалнамаға қатысуға келісім беретіндердің арасында өкпелілер көп

шығар. Болмаса, сіздің сауалыңыздағы бір жауапқа қызығатын немесе зерттеуді

өзекті санайтындар ғана қатысуға тырысуы мүмкін. Екі жағдайда да соңғы ірікте-

меңіз негізгі жиынтық үшін репрезентативті емес. Олай болса ауқымды репре-

зентативтілікті қамтамасыз ететін стратегияны ойластыру қажеттілігі туындайды.

260 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

    

  



Кездейсоқемесіріктемелер

   

 



  





  

 

   

 





 

   

   

   





 



   





11.2-кесте. Кездейсоқіріктеу

Қарапайым кездейсоқ іріктеу

Негізгіжиынтықэлементтердітүгелайқындау,тізімінберужәнесолтізімарқылы

кездейсоқжолментаңдау.

Барлықэлементтердіңқамтылуыбірдеймүмкіндіккеие.

Әділжәнежалпылауғамүмкіндікбередідепесептелінеді.

Сирекқолданылады,өйткеніанықтау, тізімдіберужәне элементтердікездейсоқ

таңдаупроцесінжүзегеасырумүмкінемес.

Зерттеунәтижесіндеқолжеткізгеніріктемелерзерттегіңізкелетінбелгілібіркіші

топтардыңэлементтерінқамтымауымүмкін.

Кездейсоқ іріктеу–негізгіжиынтықтағы

әрбірэлементтііріктемегеқосуүшінтаңдалу

мүмкіндігібірдейпроцесс.

Ортанғы шек теоремасы – кез келген

шекті орташа мәні және шекті дисперсиясы

барүлестірімніңқалыптыүлестірімгесәйкес

келетін орташа мәнін бақылайтын іріктеме.

Яғниіріктемелершамаменнегізгіжиынтықтың

орташамәнінетеңболады.

Қамту қателігі–іріктемеауқымыныңжет-

кіліксізболуыжәнемақсаттынегізгіжиынтық-

тыдұрыскөрсетеалмау.

Жауап бермеуден туындайтын қателік –

іріктемеге кіруден бас тартатындар мен ке-

ліскендердің арасындағы айырмашылықтан

туындайтынәсер.

261Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

Жүйелі іріктеу

Айқындалғаннегізгіжиынтықтыңауқымындағыәрбірn-элементтітаңдау.Мысалы,

әрбір10-үйгебарунемесетізімдегіәрбір20-адамдытаңдау.

Кездейсоқтаңдауүшінәдістердіжасағанша,осыіріктеужұмысыыңғайлырақ.

Элементтербелгілібірретпенорналасқанша,кездейсоқіріктеудіңжақыншама-

сынұсынады. Мысалы, екіесігібар үйі көпаймақта көшенің қиылысындағы үй

үнеміжекетұрғандықтан,әрбір10-үйгебарсаңыз,кездейсоқшамаболмайды.

Жіктеу арқылы іріктеу

Негізгіжиынтығыңыздыәртүрлікішітоптарғабөліп,олардыңәрқайсысынанкез-

дейсоқіріктеменіалу.

Іріктемеңіз негізгі жиынтығыңыздың негізгі кіші топтарын, мысалы, ерлер мен

әйелдердіажыратыпкөрсетеалатынынакепілдікбереді.

Кішітоптардыңнегізгіжиынтығыбарнемесежоқболуымүмкін.Мысалы,сіз80%-ы

әйелдерденжәне20%-ыерадамнантұратын100күтушініңішіненнегізгіжиынты-

ғыңыздыіріктегіңізкелсе,пропорционалдыжіктелгеніріктеме80әйелденжәне20

ерадамнанқұралареді.Негізгіжиынтығыжоқжіктелгеніріктемеденегізгіжиын-

тықтанөзгеше,мысалы,50ерадамжәне50әйеладамтәсілінқолданаредіңіз.

Жіктеужүйеліәрікездейсоқіріктемеменқатарқолданылуымүмкін.

Кластерлік іріктеу

Негізгіжиынтықтыңбарлықкластерібойыншасауалнамажүргізу.

Кластерлергемектептер,ауруханалар,аймақтарт.с.с.жатуымүмкін.

Кластерлерөзарасындасауалнама/сұхбатжүргізеалатындайетіпіріктелінеді.Яғни

жоғарысыныпоқушыларынжоғарысыныпмектептерінен;ауруханадаемалушы-

лардыауруханалардантабасыз.

Іріктеукөпжағдайдасатылытүрдеатқарылады.Мысалы,негізгіжиынтығыңызҚытай

ауруханаларындағыемқабылдаушыларболса,Қытайаймақтарынтаңдауғакез-

дейсоқіріктеустартегиясынқолданаредіңіз,таңдалғанауруханалардыңішіненем

қабылдаушылардыңіріктемесінтаңдауүшінөзгеіріктеустратегиясынқолданардан

бұрын,солаймақтарауқымындағыбірнешеаурухананытаңдайсыз.Олүшініріктеу

стратегиясынқолданасыз.

Негізгіжиынтықтыңтолықтізіміқажетемесжәнеіріктеулердіқорытындылаугеог-

рафиялықмәндергеиеболуымүмкін.

 

 



     



  



    

Кездейсоқ емес жолмен іріктеу–кезкел-

генбіркейстіңіріктемегетаңдалумүмкіндігі

жәнеықтималдығыбелгісізпроцесс.

Байқамай жіберілетін жаңсақ пікір – он-

сыздасолайболуымүмкін-аудегенболжамы-

ңыздыңжетегіндебайқамайәрекететупроцесі.

262 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

   



     

  







   

 

Байқамай жіберілетін жаңсақ пікір. Онсыз да солай болуы мүмкін-ау деген бол-

жамыңыздың жетегінде байқамай әрекет ету процесі. Іріктегенде кетуі мүмкін

қате. Мысалы, жұмыс орныңыздағы бастаманы бағалауға көмектесуі мүмкін

деген фокус-тобыңыз; саналы түрде басқа жолды таңдамасаңыз, шешім қа-

былдамасаңыз, жағдайды қалауыңызға орай үйлестіре салу оңай. Сексуалды

белсенді жасөспірімдерді зерттеуде, мәселен, әртүрлі сексуалды партнермен

жақын болуына орай, олардың ата-анасымен пікір қайшылығы бар деп сенуі-

ңіз мүмкін. Сол сеніміңізді бекіту үшін ойыңыздағы негізгі жиынтықты іздеуге

құлшынып тұрасыз.

Қате ұйғарым. Бұрыс ұйғарымға негізделген іріктемелерді сұрыптау. Детройтта

тұратын еврей әйелдерді зерттегіңіз келеді делік. Еріктілерді табу үшін

Детройттағы синагогаға баруды ұйғардыңыз. Бұл жердегі қателік – «барлық

еврей әйелдер синагогаға барады» деп болжағаныңыз. Сондай-ақ іріктемеңіз-

дің ішіндегі элементтердің сипаты туралы қате ұйғарым жасауыңыз да мүмкін.

Мысалы, жасөспірімдер арасындағы мазасыздықты зерттегіңіз келеді делік.

Мазасыздану туралы өз пікіріңіздің жетегіне еріп іріктемелерді таңдайсыз.

Ұйғарымыңыз қате болса және шектен шыққан деп ойлап жүргеніңіз орташа

шамаға сәйкес келсе, жасаған жалпыламаңыз жарамсыз болады.

 

  





 

  

 

 



Қате ұйғарым – жалған болыпшыққан

(негізгіжиынтықтуралы),алдыналажасал-

ған болжамдар. Бұл негізгі жиынтықты дұ-

рыс көрсетпейтін іріктемелерге алып келуі

мүмкін.

263Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

11.3-кесте. Кездейсоқемесіріктеу

Мұқият таңдап іріктеу

Ойдағыбелгілібірмақсаттыестеұстайотырып,іріктемелердітаңдау.

Репрезентативтілікзерттеушініңтиптік,кеңдисперсия,сараптамасияқтыбел-

гілібіркритерийлергесәйкескелетінкейстердітаңдайалуқабілетінетәуелді

болады.

Асаөзекті,шектеншыққан,қалыптыданауытқығаннемесесаяситұрғыдамаңызды

кейстердетаңдалуымүмкін.Оларрепрезентативті,мұндайкейстітаңдаудыңне-

месеқұбылыстыңшектеріменшекараларынзерттеуарқылызерттеудітереңдете

түсугемүмкіндікбереді.

Жабыла жинақтау арқылы іріктеу әдісі

Біреулердіңнұсқауыарқылыіріктемеқұру.

Бастапқыреспонденттіанықтағансоң,оданзерттеукритерийлерінесәйкеске-

летінөзгеадамдардыанықтапберуінсұрайсыз.Оладамдардыңәрқайсысынан

өзгеадамдардыұсынуынсұрайсыз.

Көбінесеанықталуықиынжәнебағаланбайтыннегізгіжиынтықпенжұмысісте-

гендеқолданылады.Мысалы,қаңғыбасадамдардыңнегізгіжиынтығынанықтау

қиынболуыықтимал,бірақбіреулердіңкөрсетуіарқылыіріктеметезқұралуы

әбденмүмкін.

Жабылажинақтауарқылыіріктеутәсілірепрезентативтіліккекепілдікбермей-

ді.Әдебиеттерарқылынегізгіжиынтықпрофайлынқұрастыружәнеіріктемеңіз-

діпрофайлменсалыстыруарқылырепрезентативтіліктібағалайаламыз.

Еріктілерге негізделген іріктеу

Еріктілердіңкөмегінежүгінуарқылыіріктемелердітаңдау.Мысалы,мектептер

немесеқауымдастықтоптарысияқтыжергіліктіұйымдарғабарунемесегазет-

тергежарнамаберу.

Олыңғайлыболсада,репрезентативтіемес.Еріктіретіндеқатысушылардыңси-

патыеріктіеместергеқарағандаәлдеқайдаөзгешеболуымүмкін.

Репрезентативтіліккебайланыстыдәлелдереріктілерменнегізгіжиынтықтың

қалғанбөлігіарасындағыөзгешеліктіазайтуүшінқолданылатынстратегияларға

сүйенеді.

Ыңғайлы іріктеу туралы пікір

Оқу барысында іріктеудің ыңғайлы іріктеу деп аталатын түріне жолығуыңыз

мүмкін:іріктеменізерттеушігеыңғайлыболатындайетіпіріктеу.Шындығында,

кездейсоқемесіріктеудісолайсанайтындарбар.Бірақсенімтудыратынзерт-

теудеыңғайлыіріктеугеорынжоқекенінестесақтаңыз.

264 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

НЕГІЗГІ АҚПАРАТ БЕРУШІЛЕР: САРАПШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ

ИНСАЙДЕРЛЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ



  

 

  

 

 





 

  

  

  





  

 

АҚШ-пен Еуропа университеттердегі сексуалдық түсінік туралы

пәндерінің ерекшелігін білгім келеді. Ғылыми жетекшім оқу

бағдарламасын салыстыру арқылы ол өзгешеліктерге зерттеу жүргізуді

ұсынды. Іріктемені қолдануым керек пе, сонымен қатар адамдарға

қатысты стратегияларды қолдана аламын ба?





 







 

 

 





   

Сұрағым бар

265Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау



  

    

   



 



 

 

 

  





 

Негізгі ақпарат берушімен жұмыс істеудің мүмкіндіктері

  









 





y Зерттеудің бастапқы кезеңдерінде маңызды болуы мүмкін. Зерттеушілер кон-

текстік білімін құрастыруда негізгі ақпарат берушілерге жүгінуі мүмкін. Сондай-

ақ олар сұхбат сұрақтарын жасап шығаруға, құрылымда көмекші болуға немесе

сауалнама құралын қарап шығуға көмекке келуі мүмкін.

y Жиналған/жасалған деректердің дұрыстығын триангуляциялау үшін немесе рас-

тау үшін қолданылуы мүмкін. Негізгі ақпарат берушімен жүргізілген сұхбаттардан

алынған деректер сауалнама, бақылау немесе құжаттық деректер сияқты өзге

дереккөздердің аутенттілігін растау үшін қолданылады. Негізгі ақпарат беруші,

сондай-ақ сенім тудыру қабілетін растау үшін деректерді бейресми қарастырған-

да немесе түсініспеушіліктер, қате түсіндірмелер мен мойындалмаған жаңсақ

пікірлерді зерделеуде көмекке келуі мүмкін.

y Бастапқы деректерді қалыптастыру үшін қолданылуы мүмкін. Негізгі ақпарат

берушімен жүргізген сұхбаттар сапалық деректің бастапқы дереккөзі бола

алады.

Негізгі ақпарат берушілер–рөлінемесе

тәжірибесіарқылызерттеушініңтақырыбына

қатысты ақпаратқа, білімге ие адам. Олар –

білгенінзерттеушіменбөліскісікелетінжеке

тұлғалар.

266 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Ақпарат берушіні таңдау



 



 

 



y Сарапшылар. Өз саласы бойынша құрметті адам.

y Инсайдерлер. Ұйымның, мәдениеттің немесе қауымдастықтың ішіндегі және ай-

наладағы ахуал туралы ақпаратпен бөліскісі келетіндер.

y Тәжірибесі мол тұлғалар. Бәлкім, жетік сарапшы болмауы мүмкін, бірақ сіз зер-

делеп жатқан зерттеуге қатысты салада тәжірибесі мол адам.

y Көшбасшы. Ресми және бейресми деңгейдегі көшбасшы.

Бақылаушы. Ұйымда немесе қауымдастықта кімнің кім екенін және ненің не еке-

нін жақсы білетін адамдар.

y Өсекші. Бақылаушы секілді; бақылау (кейде алып-қашпа сөздерден) қызығынан

бас тартпаңыз; ақпаратыңыз дұрыс екеніне сенімді жүресіз.

y Қосымша тәжірибесі барлар. Мысалы, жастар арасындағы суицид мәселесін

зерттеп жүрсеңіз, жастарға қоса, жұмысыңызға қатысты тың ойға жетелеуі үшін

нақты бір жетекшілерді, мұғалімдерді және ата-аналарды да іздеуіңіз мүмкін.

y Сөз тасушы. Классикалық полицей секілді «ақпарат беруші» болғысы келетіндер;

сізге анық және жасырын өзекті мәселеден хабардар адам.

«Экс» (Бұрынғы). Бұл тізімде азаматтығынан айырылғандар, шеттетілгендер, қай-

та ақталғандар, дінін ауыстырғандар, жұмыстан қысқарғандар мен жұмыстан

шығарылғандар және зейнеттегілер болуы мүмкін.













       

 





  

 



  

267Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

        

 

         

   

   

 

  

 

  



   





  

           

        







11.4-кесте. Негізгіақпаратберушілер:мүмкіндіктерменэтикалықдилеммалар

Мүмкіндіктер Этикалық дилеммалар

Ақпаратлегінкүшейту

мақсатындасенімдінығайту

Ақпаратберушініңтымэмоцияналдыболу

Біртәсілретіндедостыққарым-қатынасорнату

Болашақтаістейалмайтыннемесеістеугениеттіемеснәрселерді

істеугесөзберу

Ресмиарналармен

хаттамалардыайналып

өтетіндейқабілеткеиеболу

Ақпаратберушініэтикалықыңғайсызкүйгетүсіру

Өзіңіззерттепжүруіңізмүмкінұйымғақатыстыэтикағажат

әрекетету

Құпияақпарттықолдаұстау Ақпаратберушіңіздензаңсыз/этикағажатәрекеттерітуралы

сұрау,соныкүтунемесеқабылдау

Өзіңіззерттепжүруіңізмүмкінұйымғақатыстыэтикағажат

тұрғыдажәне,бәлкім,заңсызтұрғыдаәрекетету

Тақырыптыңасанәзіктұсына

бойлау

Ақпаратберушіңізденүлкенэмоционалдыкүшжұмсауынсұрау

Ақпаратберушіңіздіңжекежәнеқұпиядетальдарынөзгелермен

байланыстыру

Ақпаратберушіңізденескетүсіругеқиынжайтқақайтаоралуын

сұрау

268 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

КЕЙСТЕР: ДЕТАЛЬДАРҒА БОЙЛАУ







 









  





 







     

  



 

  

 

Негізгі ақпарат берушіңіз бар. Бірақ одан сұхбат алып болған соң, шын

мәнінде, ештеңе айтпағанын түсіндіңіз. Мұндай сәтте не істейсіз?

   

    

  

 

  

   

   





 

Сұрағым бар

Кейс–анықталаалатыншекараларарқы-

лы айқындалуы мүмкін орын, нақты жағдай

немесеобъект.

Кейс-стади–жекеахуалдыңнемесежағ-

дайдыңжан-жақтысипатталуыменталдануы

арқылы әлеуметтік құрылымымыздың эле-

менттерін талдау әдісі. Кейс-стади зерттеуі

жеке дара немесе бірнеше кейс-стадилерді

қамтуымүмкін.

269Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

  

 

 

  

 

 

  

  



 



   



  



 



 



  

  



 

 

y Ішкі құны. Кейстер аса өзекті, саяси тұрғыда «қызуқанды», ерекше, қызықты не-

месе тіпті дұрыс түсінілмеуі мүмкін. Мысалы, жабық медиа – бақылаумен жүргі-

зіліп жатқан культті зерттеу. Олар белгілі бір ұйым/қауымдастық ішінде немесе

солар үшін ғана маңызды шығар.

y Теорияны теріксе шығару үшін қолдану. Бір кейс-стади әдетте қалыпты болып

саналатын түсініктің шын мәнінде қате екенін көрсетуі ықтимал. Мысалы, түрме-

дегі зорлық-зомбылықты терең кейс-стади жасағанда, ол жағдайды сотталушы-

ның көзқарасы тұрғысынан ғана бағамдасаңыз, өзгелер зерттеуіңізге күдіктенуі

ықтимал.

y Жаңа айнымалылар. Зерттеу кейстері жаңа түсініктерді алға шығаруы мүмкін.

Мысалы, белгілі бір ауруханадағы жедел жәрдемді зерттегенде қызметкерлерді

стреске ұрындыратын жаңа факторды анықтап, оны әдебиеттерде ешкім нақты

көрсетпегенін ашуы ықтимал.

y Теорияға қолдау болатын дәлелдер келтіру. Кейс-стадилер өзге дерек жинақтау

әдістерін триангуляциялауы немесе теория үшін қолданылуы мүмкін. Мысалы,

нақты бір ұйым ХХІ ғасырдағы оқу ұйымының айқын мысалы ретінде зерттелуі

ықтимал.

270 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Теория негізін ұжымдаса қалыптастыру. Бірнеше кейстер индуктивті тұрғыда

жаңа түсініктер үшін қолданылуы мүмкін. Мысалы, ажырасудан пайда болған

стрестен айығу үшін құқықтар мен мүмкіндіктерді ұлғайту тақырыбын қозғауға

болады.

      

  



 

  



 



Кейстерді таңдау

   

    

   

  

  



 

   

 

  

 

    

 

Адамдар:

• гендері,нәсілі,табы;

• білімі;

• тәжірибесі;

• жұмысы;

• географиясы

• сияқтыбелгілерінеқарай

анықталады.

Мысалы,қаланыңорталығындағыжоғарысынып

оқушыларынемесестрессалған,ауруханадағы

емқабылдаушылар

Институттар:

• қызметі;

• мемлекеттік/жекеменшік;

• көлемі;

• орналасуы;

сияқтыбелгілерінеқарай

анықталады.

Мысалы,ауылдықжерлердегіүйлер,жергілікті

мемлекеттікмекемелернемесеАзиядағыүлкен

зауыттар

271Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

Мәденитоптар:

• нәсілі,табы,гендері;

• тілі;

• тәжірибесі;

• жұмысы;

• әлеуметтікжелілер;

• географиясы

сияқтыбелгілеріне

қарайанықталады.

Мысалы,мектеп-интернаттатұратынстуденттер

немесекультмүшелері

Оқиғалар:

• табиғаты;

• көлемі;

• болғануақыты/уақыт

аралығы;

• орны

сияқтыбелгілерінеқарай

анықталады.

Мысалы,АҚШ-тағысоғысқақарсы

наразылықтарнемесеАнглиядағы

футболшылардыңбаскөтеруі

11.1-сызба. Кейстіанықтау

  









 

   

 



  

 



  

   

  

 

  

 

   

  

 



y Прагматика. Прагматик болудың еш сөкеттігі жоқ. Прагматика белгілі бір кейсті

зерттеуге тапсырыс беру/демеуші болу сияқты жауапкершіліктен тұруы мүмкін.

Сондай-ақ ол уақытында дұрыс жерден табылу; қазіргі оқиғалар мен жұмыстың

артықшылығын көрсететін уақытша мүмкіндіктерден де тұрады. Мысалы, су тасқы-

нынан ес жиып жатқан халықты зерттеу немесе спорттық қарсылықты зерделеу.

272 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Прагматика әдетте күрделі дүниенің артықшылығын қолданудан да тұруы мүмкін;

мысалы, жұмыс орныңызға қатысты кейсті зерделеу немесе бір-біріңізге жақсы

сенетін және бір-біріңізді сыйлайтын адамның қатысуымен кейс жасау.

y Мақсаттылық. Зерттеушілер көбіне белгілі бір дәлелдер келтіре аламын-ау деп

үміттенетін кейстерді таңдайды. Мысалы, репрезентативтілікті дәлелдеп шығу-

ды мақсат етсеңіз, қалыпты кейсті таңдауыңыз мүмкін. Шектен шыққан немесе

әдеттегіден тыс жағдайлар теорияны жоққа шығару немесе ауытқуларды көрсету

үшін таңдалады. Ал кейстердегі жиіліктің көптігі жаңа түсініктерді қалыптастыру

және теория шығару үшін қолданылуы мүмкін. Осы тараудың басындағы кездей-

соқ емес іріктеу бөлімі мақсатты кейс таңдауда қолданылуы мүмкін стратегия-

ларды пайдаланады.

Ішкі қызығушылық. Сондай-ақ зерттеушілер өзін қызықтыратын тақырып болған-

дықтан белгілі бір кейсті таңдауы мүмкін. Ол маңызды, ерекше, таныс емес, қате

түсінілген, қате түсіндірілген, маргиналданған, еленбеген, саяси өзекті тақырып

немесе қазіргі медианың назарындағы мәселе шығар. Бұл жағдайда белгілі бір

кейстің өзіне тән құнын және мәнін дәлелдеу керек.

   





  

 

   

 

  

  



Кейс-стади сапалық әдіснамаға қатысты деп ойлаған едім. Оны неге

бұл тарауға қосқансыз?

 

 

  



   



  

Сұрағым бар

273Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР

  



   



 

  

 



  

 

   



 

   

Тарауды қорытындылау

y Мейлі негізгі жиынтыққа қатысты болсын, мейлі негізгі ақпарат берушілерге қа-

тысты болсын, тіпті екеуіне бірдей қатысты болсын – сұрағыңызға кім жауап бере

алатынын немесе жауап қайда жасырулы екенін білу аса маңызды. Ақпаратты

жинау мүмкіндігіңіз сенім тудыруға қабілетті деректері жинау үшін керек.

y Дұрыс, ашық, шынайы, білімді, есте сақтау қабілеті жақсы, өзін көрсетуге жас-

қанбайтын, өздерін белгілі бір қырынан көрсетуді қажет деп таппайтын рес-

понденттері таңдауыңызға және оларды іріктеуде қиындықтарға кездесуіңізге

тура келеді.

y Іріктеу сізге көпшіліктің ойын, білімін, бір нәрсеге қатысын, сенімін және/не-

месе сенімдерін қамту үшін аздаған ақпарат алуға мүмкіндік береді. Кездейсоқ

іріктеу репрезентативті іріктемені мақсат етеді, ал кездейсоқ емес іріктеу рес-

понденттердің «жабыла жинақтау» техникасы арқылы немесе еріктілер арқылы

іріктеуге жол ашады.

y Жобалық зерттеуде негізгі ақпарат берушілер құнды ақпарат көзі бола алады.

Олар зерттеудің алғашқы кезеңдерінде; деректі триангуляциялау және растау

үшін; деректің басты қайнар көзі ретінде қолданылатын болар. Ақпарат беру-

шілерге сарапшылар, тәжірибесі барлар, көшбасшылар, бақылаушылар, өсек-

шілер, қосымша тәжірибесі барлар, инсайдерлер, сөз тасушылар және «экстер»

(бұрынғылар) жатуы мүмкін.

y Қоғамның элементтерін жан-жақты сипаттау арқылы және жеке бір жағдайда

немесе кейсті зерттеу кейс-стади зерттеуі деп аталады. Олар репрезентативті

болмағанымен де, кейстер теорияны жоққа шығару, теория жасау немесе бар

теорияны қолдау арқылы білімге өз үлесін қоса алады.

274 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Іріктемелер және іріктеу

Applied Survey Sampling.

       

         

         

  



Choices.

 



Sampling and Choosing Cases in Qualitative Research: A Realistic

Approach.



 

  

 



          

Applications,

 

 



Sampling. 



        



A practical Guide to Research



 

  





Кейстер/Кейс-стадилер

 



275Іріктемелерді, ақпарат берушілерді және кейстерді анықтау мен сұрыптау

 

  



  Case Study Research: Principles and Practices.



  

 

 



for Beginning Research.

 



 



The Art of Case Study Research.

      

        

  







 

 





    

 

 







Бастапқы дерек жинаудың мүмкіндіктері

мен қиындықтары 278

Сауалнама жүргізу 279

Сұхбат алу 295

Бақылау 309

Қосымша әдебиеттер 320

БАСТАПҚЫ ДЕРЕК:

сауалнама, сұхбат және

бақылау

278 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бастапқы дерек жинаудың мүмкіндіктері мен

қиындықтары

   

 



 





  

 



   



 



 



 

Оқыту мақсаты

y Бастапқы дерек жинаудың мүмкіндіктері мен қиындықтары

○ Зерттеу жұмыстарындағы бастапқы деректің маңызын түсіну

y Сауалнама жүргізу

○ Сауалнама жүргізудің табиғатын және оның қай кезде жарамды болатынын

түсіну

○ Конструктивті сауалнама құралын жасау және сынақтан өткізу

y Сұхбат алу

○ Сұхбат алудың табиғатын және оның қай кезде жарамды болатынын түсіну

○ Сұхбатты тиімді жоспарлау және сұхбат жүргізу

y Бақылау

○ Бақылау жасаудың табиғатын және оның қай кезде жарамды болатынын

түсіну

○ Бақылау жасау зерттеуін тиімді жоспарлай алу және жүргізу

279БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

 





 





 













  

 

Сауалнама жүргізу

   







 

 

  









Нұсқалар мен мүмкіндіктер

   

  

 

 

  





 

Сауалнама жүргізу – кісінің ерекшелік-

тері, өмірлік ұстанымы немесе пікірі туралы

бірдей сұрақтарды жеке адамдарға қоятын

сауалнамаарқылыдерекжинаупроцесі.

280 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

12.1-кесте. Сауалнамамәселелеріментиптері

Іріктеме жасайсыз ба, әлде негізгі жиынтықтағы барлық адамға сұрақ қоясыз ба?

Санақ.Іріктемегесүйенбейтінсауалнама;нақ-

тырақайтқанда,белгілібірнегізгіжиынтықтағы

барлықадамдықамтиды.

АҚШ-тағы санақты мысалға алуға болады. Ал

кішіауқымдағы санақтуралы айтсақ, онда бір

мектептегіоқушыларсанағынмысалғааламыз.

Кросс-секциялық сауалнама. Респонденттер-

діңтүрлітоптарыннеіріктемелерінқолданатын

сауалнама.Мақсаты–мақсаттынегізгіжинтық-

тыкөрсетужәненәтиженінегізгіжиынтықарқы-

лыжалпылау.

Сауалнамалардыңбіразыосыкатегорияғажата-

ды.Мысалы,онүйдіңбіреуінеғанабағытталған,

бірақбүкілқауымдастықтысипаттаудыкөздей-

тінқауымдықзерттеу.

Сауалнамаңыз сипаттауды ғана көздей ме, әлде түсіндіруге тырыса ма?

Дескриптив сауалнама. Жасы, әлеуметтік-эко-

номикалықмәртебесі,жынысысияқтыдемогра-

фиялық ақпаратты; дауыс беру ерекшеліктері

немесезаңсызесірткіқолданусияқтыжекебас-

қақатыстынемінез-құлықақпаратын;мәселен,

трансұлттық корпорацияларға, абортқа немесе

денсаулық сақтау шығындарына қатысты ұста-

нымдарынанықтайтынкөзқарасақпаратынжи-

нау арқылы респонденттердің келбетін жасау,

олардысипаттаудымақсатететінсауалнама.

Сайлаушыларды, олардың ұстанымын сипат-

тауғатырысатынсаясисауалнама–дескриптив

сауалнаманыңжарқынмысалы.

Түсіндірме сауалнама. Мақсаты – сипаттама-

дан немесе тіпті корреляциядан да терең, ке-

шендітүсініктердіталдау.Дәлірекайтқанда,құ-

былыстыңнегеолайболғанынакөзжеткізу,яғни

себеппенсалдарарасындағыбайланыстытабу.

Австралиялық бір газет жақында халықтың

Ирактағы соғысқа қатысты көзқарасын анық-

тайтын сауалнама жүргізді. Сонымен қатар

сауалнамада сол көзқарасты қалыптастыруы

мүмкіндегенжайттарға(жекетәжірибе,отбасы-

ныңұстанымы,саясибағыты)қатыстымәлімет-

тердідежинады.

Сауалнаманы белгілі бір кезеңде жүзеге асырасыз ба? Олай болса, құбылыстың уақыт

аралығындағы өзгерісін талдайсыз ба, әлде адамдардың өзгеруіне мән бересіз бе?

Тренд сауалнама. Бұл сауалнамада респон-

денттердің ұқсас топтарына белгілі бір уақыт

аралығында(екінеодандакөпрет)бірдейсұ-

раққояды.Мақсаты–уақытөтекелеадамның

өзгеруерекшеліктерінклассификациялау.

Жас жұбайлардың некегеқатысты көзқарасын

зерттеуүшін20жылішінде(1989,1999,2009)

жүргізілген үш сатылы сауалнаманы мысалға

алайық. Мақсаты – 1980 және 1990 жылдары

үйленгендердіңнекетуралыкөзқарасайырма-

шылығынсалыстыру.

Панельдік зерттеу. Панельдікзерттеудереспон

денттердіңбіркелкі(бірақ бір-бірінеұқсамай-

тын)респондентіріктемелерінебелгілібіруақыт

аралығындаекінемесеодандакөпретбірдей

сұраққояды.Мақсаты–адамдардыңуақытөте

өзгеретініненеөзгермейтінінекөзжеткізу.

Жоғарыда келтірілген мысалды пайдаланайық.

1989 жылы жас жұбайлардан сауалнама алса-

ңыз,1999 жылы (некеге тұрғандарына 10 жыл

өткенде) және 2009 жылы дәл сол адамдарға

қайтасауалнамажүргізіп,уақытөтекелекөзқа-

растарыныңқалайөзгергенінбағалайсыз.

281БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Сауалнаманы қалай жүргізуді жоспарладыңыз?

Бетпе-бет сауалнама.

Артықшылықтары

: жылдам жауап аласыз, қа-

рым-қатынас пен сенімнің қалыптасуына, рес-

понденттіынталандыруға,қосымшасұраққою-

ға, бейвербал сигналдарды түсінуге, ымдауға

мүмкіндікбереді.

Кемшіліктері

: көп уақытты, қаржыны қажет

етуі мүмкін, географиялық кеңістікті шектейді,

анонимдікті, құпиялықты қамтамасыз етпейді,

сауалнамажүргізушініңбіліктілігіжоғарыболуы

керек.

Ойын-сауық орталығы немесе супермаркетте

қолында қағазы бар әлдекім бірнеше сұрақ-

қа жауап беруіңізді сұрап тоқтатса, бетпе-бет

сауалнамадеген–сол.

Телефон сауалнамасы.

Артықшылықтары

: салыстырмалы түрде арзан,

ауқымдыгеографиялықкеңістіктіқамтиалады,

анонимдікпенқұпиялықтысақтайды,түсіндіру-

ге,ымдауға,қосымшасұрақтарқоюғамүмкіндік

береді.

Кемшіліктері

:жауапберугеазуақытберіледі;қо-

лайсызуақытта хабарласуыңызмүмкін,респон-

денттелефонтұтқасынқоясалуыықтималжәне

телефоныбарларменғанашектеліпқаласыз.

Нарықты зерттеу тәсілдерінде телефон сауал-

намасы жиі қолданылады. Бірақ көп адам бұл

тәсілден мезі болғандықтан, телефон арқылы

әлеуметтанушының сауалнама жүргізуі қиын-

дайтүсті.

Пошта, электрондық пошта сауалнамасы не

онлайн сауалнама.

Артықшылықтары

: құпиялық/анонимдік сақта-

лады, кең географиялық кеңістікті қамти ала-

сыз, респонденттер өздеріне ыңғайлы уақытта

жауапбереалады.

Кемшіліктері

:өтеазадамжауапбереді,нақты-

лайтынсұраққоюғамүмкіндікжоқ,алпоштамен

сауалнамажүргізудіңшығыныкөп.

Электрондық пошта басып шығару және жет-

кізуқұнын азайтып,ақша үнемдеуге мүмкіндік

береді,бірақсауалнамаңызнегізгіжиынтықтың

онлайн түрімен ғана шектеледі. Респонденттер

сіздітанымаса,спамдепқабылдап,сауалнама-

ңызғажауапбермеуідемүмкін.

Мәселелер мен қиындықтар

 



 

  











282 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





  

 



  





 

 

Сауалнама процесі











 

Жоспарлау

 

  



 



    





Жақсы сауалнаманы жоспарлау

Кім, қайда, қашан, қалай және не деген сұрақтарды қарастыру

Жоспарлау барысында ескерілуге тиіс негізгі мәселелер:

Негізгі жиынтық және іріктеме/респондент/қатысушылар. Кім туралы айтпақ-

шысыз (негізгі жиынтық) және деректерді кімнен аласыз (іріктеме)? (11-та-

рауды қараңыз).

Қолжетімділік. Іріктемеңізге қалай қол жеткізесіз? Онымен байланысуға шек

қоятын кез келген тілдік немесе мәдени кедергілерді қарастырыңыз.

12.1-ҚОСЫМША

283БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Анкетаәзірлеу

 



   

 

   

   

 



  



 



3. Жаңсақ түсініктеріңіз. Субъективтілігіңізді мойындап, оны бақылауға алу ке-

рек. Оған сенімділікті қамтамасыз ететін сауалнама құралдары көмектеседі.

Қабілетіңіз. Сауалнама жүргізуге қажетті қабілетіңізді/ресурстарыңызды (мы-

салы, статистикалық зерттеу білігі) қалай дамыта аласыз?

5. Этикаға сай болу. Жобаңыздағы барлық этика мәселелерін қарастырып, қа-

жет болса этика жөніндегі ұйымның рұқсатын алу.

6. Дерек. Зерттеу сұрағыңыздың анкета арқылы жауабын табуға болатын тұс-

тарын ойластыру. Сіз жинайтын деректің пішімі мен қалыбы талдаумен үйле-

сімді ме, әлде жоқ па?

7. Детальдар. Анкетаны тарату, респондентке ескерту, жауап беретіндер саны

және деректі өңдеу.

8. Күтпеген жағдайлар. Күтпеген, жоспарланбаған және жазатайым оқиғалар.

Жауап беру деңгейі төмен болса, қосалқы жоспар дайын болуы керек.

Анкета әзірлеу

Бұл жайт келесі бөлімде толығымен қамтылған, бірақ қысқаша сипаттап өтейік:

1. Тұжырымдарды операционалдау. Абстракциялық концепциялардан өлшене-

тін/бағаланатын айнымалыларға өту; мысалы, сауалнамаңызда байқалатын

кедейліктің немесе қоршаған орта азаматтығының нақты өлшемі.

2. Қолда бар мүмкіндіктерді анықтау. Ерекше нәрсе ойлап табудың қажеті жоқ.

Бұрыннан бар сауалнамада айнымалыларыңыз қолданылса, онда оны қа-

былдау, бейімдеу және өзгерту жолдарын қарастырыңыз.

3. Сұрақ әзірлеу. Жаңа сұрақ қойғанда мүмкіндігінше нақты әрі түсінікті

жазыңыз.

12.2-ҚОСЫМША

284 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Пилоттықнұсқажәнеоныөңдеу

  

 

  



 

 

  



4. Жауап санаттарын анықтау. Жауап санаттарының респонденттің жауап беру

ықтималдығына әсерін анықтаңыз; түрлі жауап санаттарының дерекке қалай

айналарына, оны статистикалық жолмен қалай өңдейтініңізге ден қойыңыз.

Шолу. Әр сұрақ пен жауапты мұқият оқып шығыңыз. Сұрақтарыңыз түсініксіз,

қайшылықты, шамына тиетін, негізсіз тұжырымға сүйенетін, екіұшты сұрақ

емес пе – көз жеткізіңіз.

6. Сұрақтарды қайта жазу. Сұрақтарды бағалау үшін оларды әріптесіңізге не

жетекшіңізге көрсетіп алыңыз. Әр сұрақ ойдағыдай шығу үшін оларды қайта-

қайта қараңыз.

7. Сұрақтарды реттеу. Сұрақтарды респонденттерге жеңіл болатын тәртіппен,

қисынына қарай реттеңіз.

8. Нұсқаулық жазу. Респондентке мүмкіндігінше анық, түсінікті нұсқаулық

жазыңыз.

9. Пішін. Таза, логикалық, кәсіби және эстетикалық тартымды пішін мен ди-

зайнды әзірлеңіз.

10. Ілеспе хат/кіріспе сөз жазу. Мұнда әдетте сіздің кім екеніңіз, жобаңыздың

мақсат-міндеттері, құпиялық/анонимдік кепілдемесі және нәтижемен танысу

мүмкіндігіне қатысты ақпарат болады.

Сауалнаманың пилоттық нұсқасы және оны өңдеу

Сауалнаманы дұрыс жоспарлап, әзірлеу маңызды, бірақ ол жеткіліксіз. Оның іске

жарамдылығын тексерудің жалғыз жолы – сынап көру.

1. Сынау. Іріктемеңізге ұқсас бәкграунды бар респонденттер тобына пилоттық

тест жасаңыз.

2. Ой жүгірту. Пилоттық тест процесін ой елегінен өткізіп, кездескен кез келген

қиындықты бақылаңыз. Алынған дерекке де қарап шығыңыз, сауалнама аяқ-

талған соң, оны зерделеуде қиындық туған жоқ па?

12.3-ҚОСЫМША

285БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Сауалнамажүргізужәненәтиженіталдау

 





 

3. Фидбәк алу. Ілеспе хаттың тиімділігіне, жалпы, пішін мен дизайнға, нұсқау-

лықтардың пайдалылығына, сұрақтың лексикасына, ұзақтығына және сауал-

намаға кеткен уақытқа қатысты пилоттық топтан пікір алыңыз.

Статистика жағын сынап көру. Айнымалыларды анықтап, пилоттық сынақтан

келген жауаптарды кодтаңыз, негізгі деректерді енгізген кезде қандай да бір

мәселеге кезігетініңізді/кезікпейтініңізді көру үшін статистикалық бағдарла-

маға енгізіңіз.

5. Өңдеу. Бұл сіздің ой жүгіртуіңізге, пилоттық топтан алған фидбәкке және

алынған деректердің сапасына негізделеді.

6. Басына оралу керек пе? Өңдеу қажет болса, жоспарлауды және әзірлеу мен

сынақтан өткізу процесін қайта қарап шығу керек. Яғни этика комитетінен

қайта өтуіңіз мүмкін.



Сауалнама жүргізу және нәтижені талдау

Зерттеушінің көпшілігі осы сатыға мүмкіндігінше тезірек жеткісі келеді, ал енді

біреулері жоғарыдағы кейбір сатыларды қысқартуды көздейді, бірақ бұл қиындыққа

тап болуыңыз мүмкін дер едім.

1. Басқару. Анкетаны тарататын уақыт. Дәстүрлі поштаны қолдансаңыз кері

қайтару бойынша нұсқаулықты (мысалы, мекенжай мен қайтару күні) және

қайтаратын мекенжай мен марка жапсырылған хатқалтаны қоса жіберіңіз.

2. Еске салу. Ұзақ уақыт жауап қатпаса, еске салып отырыңыз.

3. Жауаптың аз болуына қатысты жоспар. Белгілеген уақыт аралығында жеткі-

лікті дерек жиналмаса, істі тездетіңіз.

4. Деректерді жылдам жинастырыңыз. Дерекпен жұмыс істеу уақыты келгенде,

ретсіздіктен асқан қиындық жоқ. Жүйелі және ұқыпты болыңыз, қажет бол-

са, дерекқорды пайдаланыңыз және деректерді мұқият енгізіңіз.

5. Талдау. Деректен қандай нәтиже шыққанына көз жеткізетін кез. Сауалнама

деректерінің басым бөлігі статистикалық түрде талданады (13-тарауды қара-

ңыз), бірақ ашық сұрақтың бәріне тақырып бойынша талдау жүргізу қажет

(14-тарауды қараңыз).

(Бақылау парағы қосымша уеб-сайтта бар

12.4-ҚОСЫМША

286 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ









Сауалнама құралы



 

  

 



  

 

 

Концепцияныоперационалдау

 

 









  

  

 

  



 

  



   

 





 

 

 

 

 

  



287БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау



   





   

 

 

 

   



   



1. Гомосексуализм – азғындық.

2. Гейлермен оңай достасамын.

3. Сыныпта гей оқушылармен қатар отыру – қалыпты жайт.

4. Гей оқушы шкафта отыру керек деп ойлаймын.

5. Гей оқушымен бірге киім ілетін бөлмеге барғым келмейді.

6. Осыған ұқсас пікірлер т.б. (100-ге дейін).

 

 

 



 



y Лайкерт шкаласы. Мамандар қатыстылықты бағалау үшін бес балдық шка-

ла қолданады: 1 = концепцияға мүлде лайықты емес, 2 = концепцияға лайық-

ты емес, 3 = белгісіз, 4 = концепцияға лайықты, 5 = концепцияға өте лайықты.

Содан кейін зерттеуші барлық жұп элементтер арасындағы корреляцияларды

есептеу үшін статистикалық пакетті қолданады және барлық элементтер бойын-

ша жалпы балмен ең жоғары корреляциясы бар элементтер сараланады (жоға-

ры деңгейлі корреляция мамандардың осы нақты элементтерге келісетінін көр-

сетеді). Мақсат – 10–15 сенімді элемент жасау.

Шкаланы жүргізуде респонденттерден таңдалған 10–15 элементтің әрбірін

4 пен 9 балдық жауап шкаласы бойынша дәрежелерге бөледі. Мысалы, 5 бал-

дықтай шкала: 1 = мүлде келіспеймін, 2 = келіспеймін, 3 = белгісіз, 4 = келісе-

мін, 5 = толық келісемін деген шкалалардан тұруы мүмкін. Тақ санды шкалалар

бейтарап орта нүктені ұсынады, ал жұп сандар бейтарап орта нүктеден шығып,

респонденттерді белгілі бір тарапты ұстануға мәжбүрлейді. Жалпы бағалау үшін

жеке элементтің ұпайлары жинақталады.

288 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Гуттман шкаласы. Мамандар концепцияға лайықты сөйлемдердің әрбірі үшін

«иә», ал концепцияға лайықты емес сөйлемдердің әрбірі үшін «жоқ» деген жауап

қолданады. Содан кейін зерттеуші барлық элементтерге қатысты респондент-

тердің жауаптарын көрсететін кестені құрастырады және оны матрица бойынша

саралайды. Мәлімдемелердің көп бөлігімен келісетін респонденттер матрица-

ның жоғары жағында, ал мәлімдемелердің аз бөлігімен келісетін респонденттер

матрицаның төменгі жағында көрсетіледі. Мақсат – тізімдегі кез келген нақты

сұраққа келіскен респондент алдыңғы сұрақтарға да келісуге тиіс элементтер

жиынтығын қалыптастыру. Респонденттің балы 3 болса, бұл оның алғашқы үш

мәлімдемемен келіскенін білдіруі керек. Ал респонденттің балы 7 болса, бұл

оның алғашқы жеті мәлімдемемен келіскенін білдіреді. Осы іріктемеге толық

сәйкес келетін элементтер жиынтығын (шкалограмма талдау арқылы жасалады)

табу керек.

Шкала жасағанда респонденттерден өздері келіскен элементтерді тексеруін

сұрайды. Әрбір элементтің өзімен байланысты шкала мәні бар (шкалограмма

талдау арқылы алынған) және жалпы бағалау үшін тексерілген әрбір респондент-

тің шкала балдарын қосады.

Тростон шкаласы. Мамандар 1-ден 11-ге дейінгі әрбір элементті бағалайды. Бұл

жерде 1 концепцияға қатысты лайықты емес, ал 11 концепцияға қатысты өте

лайықты деген ұғым бар. Зерттеуші әрбір элемент үшін медиана мен квартиль

аралықты есептеп шығарады, медиана диапазондарының арасында тең интер-

валдары болатын және шағын диапазоны бар мәлімдемелерді таңдайды (бұл

мамандар арасындағы келісімнің басымдығын көрсетеді). Мұнда адамдардың

континуум бойынша қалай орналасқанын өлшеу үшін бір өлшегіш қалыптасты-

руды мақсат етеміз. Жоғары медицинадағы элементтер концепцияға қатысты

неғұрлым қолайлы пікірді көрсетуі керек.

Шкаланы жүргізгенде респонденттердің әрбір мәлімдемемен келісетінін/

келіспейтінін сұрау қажет. Жалпы бағалау үшін респонденттер келіскен барлық

элементтердің медианаларының ортасын аласыз.

Сұрақтарәзірлеу



  





Мүлде қоюға болмайтын сұрақтар

Жақсы сұрақ анық, түсінікті және бейтарап болуы керек. Сұрақтарды әзірлеу ке-

зінде мынадай қателіктерді жібермеген жөн:

12.5-ҚОСЫМША

289БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Нашар құрастырылған сұрақтар

y Күрделі терминдер мен ауыр тіл. Ұзын-сонар сөйлемнен қорқатын адамдар бар.

Аса қажет болмаса, оны қолданбаңыз. Өте күрделі ғылыми оралымдар түсініксіз-

дікке, ұзақ-сонар сөйлемдер шатасуға алып келуі мүмкін.

y Анық емес сұрақтар. Бірдеңеге сілтеме жасаудың түрлі жолдары бар, сондықтан

қойған сұрағыңыз анық болмай қалуы әбден мүмкін. Мысалы, «Отбасыңыз қан-

шалықты үлкен?» және «Есірткі қолданасыз ба?» деген сұрақтарды қарастырайық.

Нуклеарлық отбасы бар және әулет бар, ал ажырасқан ата-аналардың балалары

өздерін екі отбасының да мүшесімін деп ойлауы ықтимал. Сол сияқты, ағылшын

тіліндегі drug сөзі «есірткі» әрі «дәрі» деген мағына береді. Кей респонденттер

есірткі туралы, ал басқалары рецептімен берілетін дәрі туралы ойлауы мүмкін.

Мұнда алкоголь мен темекі де қарастырыла ма, ол жағын білу мүмкін емес.

y Болымсыз сөйлем. Мен де болымсыз сөйлеммен тұрған сұраққа жауап беруге

қиналамын. Келісемін/келіспеймін жауабын қарастырайық. «Жұмысыңызға қа-

нағаттанбайсыз ба?» деген сауал келді. Жұмысыңызға қанағаттансаңыз – «ке-

ліспеймін» деп жауап бересіз, ал бұл көптеген адамды шатастырады.

y Қосарланған сұрақтар. Бір сауалдың ішінде бірнеше мәселені сұрау. Мысалы,

«Президентті адал әрі тиімді жұмыс істейтін көшбасшы деп санайсыз ба?» деген

сұрақты алайық. Респондент «иә, тиімді жұмыс істейді, бірақ ол адал емес» деп

ойлауы мүмкін.

Біржақты, жетелеуші немесе ауыр сұрақтар

y Шындыққа ұқсас мәлімдеме. Шындық болып көрінетіндіктен, оңай келісуге бола-

тын пікір болады. Олар көбінесе «келісемін/келіспеймін» деген нұсқада келеді.

«Осы күні адамға сену қиын» және «түрлі қиын жағдайлар болады, бірақ айнала-

ңыздан әрдайым сенім артатын адам табылады» деген пікірлерді алайық. Ақылға

қонымды болғандықтан, бір-біріне қарама-қайшы екі пікірмен де жұрттың көбі

келіседі, яғни «келісемін» деп жауап беретіндердің саны басым болмақ.

y Келіспеу қиын мәлімдеме. Респондент «иә, бұл дұрыс, бірақ...» деп ойлауы мүм-

кін. Алайда респондентке мүмкіндік берілмегендіктен, ол келісуге немесе келіс-

пеуге мәжбүр. «Анасы апта бойы үйде болса, бұл бала үшін жақсы» деген сөйлем

соған мысал бола алады.

y Жетелеуші сұрақ. Респондентті белгілі бір бағытқа қарай жетелеуші сұрақ бай-

қаусызда немесе саяси мақсатпен әдейі жасалуы мүмкін. Келісу/келіспеу сұ-

рағындағы сөз қолданысының жауапқа қалай ықпал ететінін қарастырайық:

«жойылу алдында тұрған, қорғансыз түрлерді айуандықпен қырып-жоюдан қор-

ғау – үкімет көңіл бөлуі керек маңызды мәселе» деген сөйлем мен «үкімет био-

логиялық әртүрлілікті қорғауға басымдық беруі керек» деген сөйлемді салысты-

рыңыз; «аналар дүниеге келмеген баласын өлтіруге құқылы» және «әйелдер өз

тәніне қатысты таңдауды өзі жасай алу керек» деген сөйлемді салыстырыңыз.

Респондент үшін қиын сұрақ

y Еске түсіру қиын сұрақ. «Қанша жігітіңіз/қызыңыз болған еді?» деген сияқты кі-

сінің жадын тексеретін сұрақтар бар. Маңызы не уақыт шегі көрсетілмесе, бұл

сұраққа берілген жауаптың көбі қате болады.

290 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  

 



 



 





Жауапсанаттары

 

 

  





 



 





  



y Намысқа тиетін сұрақ. Респондентке намысқа тиетін сұрақ қойса, жауап беру

былай тұрсын, сауалнаманы лақтыра салуы мүмкін. Намысқа тиетін сұрақ мы-

надай болуы ықтимал: «Сізді күйеуіңіз тастап кететіндей не істедіңіз?» немесе

«Қанша ақша табасыз?».

y Білімге қатысты сұрақ. Сіз білетін тақырыпты респондент те біледі немесе ха-

бардар деп ойламаңыз. «ХХІ ғасырдағы саясатта марксистік теорияға орын жоқ»

деген келісу/келіспеу тұжырымын мысалға алайық. Әлдекім «Бұл нендей акаде-

миялық сандырақ?» деп жауап берсе, таңғалмаңыз. Респондент сауалнамаңыз-

ды қоқыс шелегіне тастай салады.

y Негізсіз болжамдарға қатысты сұрақ. Респондент өзі келіспейтін тұжырым ай-

тылған сұраққа жауап беруге қиналуы мүмкін. Мысалы, «Ауруханада сіз ұнатқан

сәт қайсы?» деген сұрақ арқылы «респондент ауруханада жатқанда кей нәрсе-

лерді ұнатты» деген тұжырым жасалады.

y Қоғам қалайтын жауабы бар сұрақ. Бұл бетпе-бет сауалнамада кездесуі мүмкін.

«Қарулы күштерде жұмыс істейтін әйелдер әріптес ер-азаматтармен тең құқық

пен міндетке ие болуы керек пе?» деген сұрақ қойсаңыз, әсіресе сұхбат алушы

әйел болса, респондент сауалға «жоқ» деп жауап беруге ыңғайсыздануы мүмкін.

291БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

 

 



  



 

Ашықжауаптар

 

 



 



Жабықжауаптар

 

 

 

Иә/жоқ немесе келісемін/келіспеймін:

Алкогольді сусын ішесіз бе? Иә/жоқ

«Ішімдік денсаулығыңызға зиян» Келісемін/келіспеймін



  



 

   

   

  

Бос орынды толтырыңыз:

Салмағыңыз қанша?

         





  

 

292 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тізімнен таңдау:

Қай ішімдікті жиі ішесіз?

Сыра Шарап Спирт Аралас ішімдіктер Коктейльдер

   

   

  





Реттік нұсқалар:

Төмендегі ішімдіктерді өз қалауыңыз бойынша бойынша орналастырыңыз:

Сыра Шарап Спирт Аралас ішімдіктер Коктейльдер



   



Интервал жауап шкаласы:

«Жасөспірімдердің ішімдік ішуі қалыпты жағдай»

1 2 3 4 5

Мүлде

келіспеймін

Келіспеймін Сенімді

емеспін

Келісемін Толық

келісемін

  

 

 

  

  



Ақпарат және нұсқаулар





 

 

  

 

293БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

 





  





 





Ұйымдастыружәнекөлем

 

 

 





 

  



 

      





 

 

 



 

 

 

Формамендизайн



  

 

 





 

 

294 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 





Онлайн сауалнама және анкета

   

 

  

  



 

 



  

  

 

 

 

 



 



  

  



 

 













y Сауалнаманың сыртқы көрінісін басқару. Икемділігі мен баптауын іздеу.

y Скип логикасын қолдану. Тоғызыншы сұраққа «жоқ» деп жауап берген адам

13-сұраққа жауап беру мүмкіндігіне ие болады.

y Түтік. Сауалнаманың бір бөлігіндегі жауапты екінші бөліктегі жауаппен байла-

ныстыру. Респондент Джефферсон атындағы орта мектепте оқығанын айтса,

295БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

келесі сұрақ былай қойылады: «Джефферсон атындағы орта мектептегі уақыты-

ңыз жақсы өте ме?».

y Рандомдау. Таңдалған бөлімдегі сұрақ тәртібін автоматты түрде кездейсоқ рет-

пен орналастыру.

y Бар уеб-сайтпен біріктіру. Сауалнамаңызды өз парақшаңызбен немесе сайтпен

біріктіруге мүмкіндік беру.

Деректі талдау. Көпшілік қарапайым дескриптив статистиканы, ал басқалары ке-

шенді логикалық статистиканы ұсынады.

Сұхбат алу

Тыңдағанды ұнатамын. Мұқият тыңдаудан көп нәрсе үйрендім. Адамдардың

көпшілігі ешқашан тыңдамайды.

Эрнест Хемингуэй



  

   

Сауалнама жасаудың мұндай қиын болатынын білмеген едім. Енді

сауалнамадан бас тартуым керек пе?

 



 

  

   



  

 

   







  

 



Сұрағым бар

296 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 



  

 



 



Нұсқалар мен мүмкіндіктер

  





 

   

   



12.2-кесте. Сұхбатмәселелеріментиптері

Сұхбатты қалай жүргізгіңіз келеді: ресми ме, әлде еркін бе?

Ресми сұхбат.Сұхбаталушысұхбатберушіден

алшақ болуға тырысады және объективті по-

зиция ұстанады. Бұл көбінесе ресми жағдайда

жасалады.

Классикалық сұхбатқа ұқсас. Сұхбат алушы

жағдайды толық бақылайды, ал сұхбат беруші

қобалжып,ақпараттыеркіналумүмкіндігішек-

телуімүмкін.

Бейресми сұхбат.Адамменбайланысорнату,се-

німінекіружәнеқарым-қатынасжолдарынашу

үшінресмисұхбаттағыережелерменрөлдерді

назарғаалмайды.Сұхбатберушіменсұхбаталу-

шыныңарасындағыалшақтықтыбарыншаазай-

татынеркінстиль.

Бұлсұхбаткеңселердеғанажүргізілмейді.Бар-

дасыранемесебалабақшадашайішіпотырып

жүргізілуі мүмкін. Сұхбат беруші өзін ыңғайлы

сезінуі үшін қолыңыздан келгеннің бәрін жа-

сауыңыз керек. Бейресми сұхбат, негізінен, құ-

рылымданбайды,бірақзерттеушіөзыңғайына,

стиліне,мақсатынақарайөзіншешешімқабыл-

дайды.

Сұхбатты қалай жүргізесіз: құрылымданған ба, әлде еркін бе?

Құрылымдалған сұхбат.Алдыналабелгіленген

сұрақтарды алдын ала белгіленген тәртіппен,

стандарт бойынша қою әдісі.Түрткі және туын-

даушы сұрақтар алдын ала белгіленеді және

белгілі бір жағдайларда қолданылады. Сұхбат

берушітақырыптанауытқыпкетпеуіүшінсұхбат

алушы,негізінен,ресмистильдіқолданады.

Бұл–стандартдеректердімақсатеткенсұхбат

үшін ең қолайлы әдіс. Тәжірибесі жоқ сұхбат

алушыәдеттеосықұрылымданғансұхбатәдісін

қолайлыкөреді.

Сұхбат алу–белгілібіртақырыпаясыне-

месемәселебойыншасұрақтарғаашықжауап

іздейтін,зерттеушілердіңқатысуыменжүзеге

асатындерекжинаутәсілі.

297БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Жартылай құрылымданған сұхбат. Икемдіқұ-

рылымдыпайдалану.Сұхбаталушыбәрінжауап

алу жоспарынан бастай алады. Бірақ жоспар

сұхбаттың табиғи қалпын сақтау үшін өзгеріп

отырады.Сұхбаталушықызықтыжанамабағыт-

тықарастыруыүшінжоспарданауытқуымүмкін.

Артықшылығы:мақсатеткенбарлықдеректерге

жәнекүтпегенқызық әріжаңадеректергеқол

жеткізеаласыз.Сұхбаталудыңбұлстилітәжіри-

беніқажететуімүмкін.

Құрылымдалмаған сұхбат. Белгілі бір тақы-

рыптарға, идеяларға және мәселелерге қатыс-

ты ақпарат, көзқарас, пікірлер мен сенімдерді

анықтауғатырысу.Мақсат–ақпаратқатолысұх-

бат алу.Көбінесебейресми құрылыммен қатар

қолданылады.

Сұхбатберушініңкөпшілігісұхбаттыңосытүрін

ұнатады.Себебісұхбатберушісұхбаталушының

нұсқауынабағынбай,өзидеяларынайтаалады.

Сұхбат алушының міндеті – кедергі келтірмеу

жәнесұхбаттытолыққандыжүргізу.

Бір уақытта қанша адаммен сұхбат жүргізесіз: бір адаммен бе, әлде бір топпен бе?

Бір адаммен сұхбат. Сұхбаталушыменбірғана

сұхбат беруші арасындағы байланыс. Бұл зерт-

теушігепроцестібақылауға,алсұхбатберушіге

өзойынеркінжеткізугемүмкіндікбереді.Сұх-

баттыңбұлтүрінеаудармашынемесестенограф

сияқтықосымшаадамқатысуымүмкін.

Бірадамменсұхбатәдеттебетпе-бетжүргізіле-

ді,бірақгеографиялықауқымдыұлғайтунемесе

кездесугемүмкіндігіжоқреспонденттенсұхбат

алуүшінтелефонарқылыдажүргізілуімүмкін.

Телефонменсөйлескендебейвербалсигналдар-

дыңжоқтығықиындықтуғызуымүмкін.

Көпшілікпен сұхбат. Бір уақытта екі немесе

оданда көпадамнансұхбаталу.Бұләрадам-

ныңжекеойынбілуүшінресмиқұрылымданған

тәсілмен жүргізілуі мүмкін. Респонденттердің

өзарақарым-қатынасыменпікірінеәсеретуге

мүмкіндікберетіннеғұрлымашықпроцесс.

Көпшілікпен сұхбат құру уақыт пен ақшаны

үнемдеп қана қоймай, адамдардың ақтарыла

сөйлеуіне мүмкіндік береді. Деректерге әсер

етуімүмкінболғандықтан,мұны ескеруіңізқа-

жет.Көпшілікпенсұхбаткейбірреспонденттер-

дің тыңдалмай, шеттеп қалуына себеп болуы

мүмкін. Көпшілікпен сұхбат жүргізу қиын бо-

латын шығар, сондықтан сұхбат алушылардың

көпшілігі өңделмегендеректерді таспаға жазу

арқылысақтауғатырысады.

Фокус-топ. Шамамен 4–12 адамнан тұратын

топтықсұхбаттыңтүрі.Бұлсұрақ/жауаппроце-

сінен гөрі пікірталас болып саналады. Сұхбат

алушы–байланысорнатудымақсаттұтқанжүр-

гізушінемесемодератор(«Сұрағымбар»қосым-

шасынқараңыз).

Тікелейжауапалукезіндеанықталмағантерең

ойдыкөрсетуүшінпікірталастықолданудымақ-

сатетеді.Тиімді,шығыныазсұхбаттүрі.

Мәселелер мен қиындықтар

   









 

298 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ







 



  

 

 

  

 

y ресми байланыс жолдары мен құралдарын қолдану, оларды айналып өтпеу;

y байланыс орнату, бірақ адамның жеке басына тиіспеу;

y этикаға қарсы әрекет жасауға итермелемеу, басшыларын айналып өтуді сұра-

мау, оның орнына хатшылар не жауапты қызметкерлер арқылы байланысу;

y бос мақтауға бой алдырмай, сенімге негізделген қарым-қатынас орнату;

y қолайсыздық туғызбау, қайта ашар есікті қатты жаппау;

y өз тарапыңыздан бірдеңе ұсыну, бірақ қолдан келмейтін уәде бермеу.

 

-

  

 

 

   



  

 

 

 



 

   



      



 

  





  

299БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

  

  

 

 

  

Бұл жай ғана сұрақ-жауап емес пе?

А-дан К-ге Жолда адасып кету ...

Сұхбат

алушы

Асұрақ

әзірлейді

A-денB-ге:ойыңызбенсөзіңізұдайы

сәйкескелмейді.

Bсұраққояды B-денC-ге:респондентсұрақты

естімейқалуымүмкін.Акцент,тілді

түсінудеңгейі,аудармашы–барлығы

бұрмалауғажолберуіықтимал.

Респондент

Cсұрақты

тыңдайды

C-денD-ге:респонденттіңтүсінігімен

сұхбаталушыныңтүсінігіәрдайым

бірдейболмайды.

Dмағынасын

түсіндіреді

D-денE-ге:респондентсұрақтыәдейі

фильтрлеуі/жасыруы/өтірікайтуы

немесежайесіненшығаруымүмкін.

Eжауаптарды

қарайды

E-денF-ке:айтылғансөзойменұдайы

сәйкескелмейді.

Fжауаптарды

концепциялайды

F-тенG-ге:сұхбаталушыда

респонденттіңжауабынестімей

қалуымүмкін.Жауаптытаспағажазып

алсаңыз,оныңсапасынтексеріңіз.

Сұхбат алушы

Gжауапты

тыңдайды

G-денH-ке:неғұрлым«шетелдік»

мәдениеттіңадамыболғансайын,

интерпретациядасоғұрлымәртүрлі

болады.

Hмағынасын

түсіндіреді

H-тенI-ға:жауаптыжазыпотыруоңай

емес.Маңыздыақпаратты(мағлұматты)

өткізіпжіберуіңізмүмкін.Сондай-ақ

транскрипцияпроцесіндедеректерді

жоғалтыпалуыңыздаықтимал.

Iқағазғатүсіреді

Jсинтез/анализ

жасайды

I-данJ-ге:пікірлерді/интерпрета-

циялардысұхбаталушыжасауыкерек

Kесепбереді J-денK-ге:сұхбаталушытүсінгенін

шындықретіндеқабылдап,есепбереді.

12.6-ҚОСЫМША

300 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ









 

  



Сұхбат процесі

  

 

  

   



 

Жоспарлау



      

 













Сұхбатты жоспарлау – «кім, қайда, қашан, қалай және не?» деген

сұрақтарды қарастыру

Сұхбаттың сәттілігі жоспарыңыздың нақтылығына байланысты болмақ.

Негізгі жиынтық/іріктеме/респондент/қатысушы. Кім туралы айтасыз (негізгі

жиынтық) және деректерді кімнен аласыз (іріктеме) (11-тарауды қараңыз).

Қолжетімділік. Сұхбаттағы алғашқы саты, сұхбат берушілерге этика нормала-

ры аясында қол жеткізу керегін жоғарыда талқыладық.

3. Сіздің рөліңіз. Өзіңізді қалай таныстырасыз? Ресмилік пен шынайылық

арасында тепе-теңдікті қалай сақтайсыз? Сұхбат стиліңіз немесе зерттеу

мақсатыңыз қызметтік емес немесе бейресми жағдайға сайкес келе ме?

12.7-ҚОСЫМША

301БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Сұхбаткестесінжәнедеректердіжазужүйесіндайындау



  

    

  

  



 

Сөйлеу мәнеріңіз қандай? Қалжыңдайсыз ба? Қимыл-қозғалысыңызды да

ұмытпаңыз. Бейвербал ишараларды (сұхбат берушіңіз сіздің ишараларыңыз-

ды) ұғыңыз. Жанарын жасырып, өзге жаққа бұрып әкете ме, әлде тырнағын

тістей ме? Агрессияшыл ма, әлде жайбарақат па?

4. Жаңсақ түсініктеріңіз. Кез келген сұхбат құралдарының сенімділігін қамта-

масыз ететін ең жақсы әдістер арқылы субъективтілікті тану және бақылау.

5. Этика/этикалық рұқсат. Жобаңызға тән кез келген этикалық дилеммаларды

қарастыру және тиісті этикалық рұқсат алу.

6. Деректер. Респонденттеріңізден қандай мағлұмат алғыңыз келеді (мысалы,

естеліктер, сипаттамалар, сезімдер, ойлар, пікірлер).

Детальдар. Кездесу, уақыт (бару уақыты, сұхбаттасу уақыты, күту уақыты), ор-

наласқан жері, жазу әдісі және т.б.

8. Ықтимал мәдени/тілдік кедергілер. Туындауы мүмкін кез келген тілдік және/

немесе мәдени мәселелерден хабардар болыңыз және оған дайындалыңыз.

9. Күтпеген жағдайлар. Күтпеген, жоспарланбаған және жазатайым жағдай-

лар. Маңызды сұхбаттар болмай қалса, қосалқы жоспар дайын болуы керек.

Сұхбат кестесін/деректерді жазу жүйесін дайындау

Қандай сұхбат жасағыңыз келсе де, жоспар әзірлеп алыңыз.

y Сұрақтар мен тақырыптардың алғашқы нұсқасын әзірлеу. Құрылымдалған

сұхбат алу үшін сұрақтардың алғашқы нұсқасын жазу керек. Ал аз құрылым-

далған сұхбатқа дайындалғанда, қамтығыңыз келетін тақырыптарды, олар-

дың шет-шегін белгілеңіз.

y Шолу. Әр сұрақты мұқият оқып шығыңыз және оның түсініксіз, бағыттаушы,

тіл тигізетін не қиындық туғызатын сұрақ емес екеніне көз жеткізіңіз.

y Сұрақтарды қайта жазу. Сұрақтарды бағалау үшін әріптесіңізге немесе же-

текшіңізге көрсетіп алыңыз. Сұрақ ойдағыдай шығуы үшін бірнеше рет қайта

жазыңыз.

12.8-ҚОСЫМША

302 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Пилоттықтестжәнесұхбаттыөңдеу

y Сұрақтарды реттеу. Сұрақтарыңызды қисынды және респонденттерге жеңіл

болатын ретпен қойыңыз.

y Қосымша ақпарат дайындау. Сұхбатқа сәйкес келеді деп есептеген нұсқау-

лықтар мен сынама сұрақтарды қарастырып, дайындаңыз.

y Сұхбатты жазу әдістерін анықтау. Сұхбатты қағазға жазсаңыз, бұл процес-

ке көмектесетін форманы қарастырып, дайындап қойыңыз. Ал аудио неме-

се видеоға түсірсеңіз, осы құралдарды алып, олармен танысып шығыңыз

(«Сұхбат жүргізу» бөлімінде толығырақ талқыланады).

Стенографшы/аудармашы дайындау. Қандай да бір қиындық пен қате түсінік

туындатуы мүмкін топпен жұмыс істегіңіз келсе, стенограф немесе аударма-

шыны пайдаланыңыз.

Сауалнаманы пилоттық сынау туралы естігенмін, бірақ сұхбатты

пилоттық сынаудан хабарсызбын. Ол қажет пе?

 

 



 

 





 

Сұрағым бар

Пилоттық тест және сұхбатты өңдеу

Жақсы жоспар мен жасақтама қажет дегенімізбен, екеуі ғана жеткіліксіз бола-

ды. Сұхбат алу тәжірибеші қажет ететін дағды, бұл процесті жүргізу өте қажет. Дерек

пен процесті әбден игергенше қайта қарап, нақтылап жүріңіз.

1. Сынап көру. Пилоттық сұхбат осал тұстарын анықтайды әрі сенімді ете түседі.

2. Ой жүгірту. Қолжетімділік, жұмсалған уақыт, сұрақтың түсінікті болуы, құрылым,

кіріспе ақпарат, нұсқаулық, ишара, сұхбат алу жылдамдығы, таспаға/қағазға

жазу, рөлдер, объективтілік, әңгімелесу ағымы, белгісіздік және мәдени мәсе-

лелерге қатысты кездескен кез келген қиындыққа назар аударыңыз.

12.9-ҚОСЫМША

303БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Сұхбатжүргізужәнеоныталдау

  









 

 







3. Фидбәк алу. Жоғарыда аталған мәселелер және басқа кез келген мәселе бо-

йынша сұхбат берушінің пікірін тыңдаңыз.

4. Жазбаларды қарап шығу/деректі транскрипциялау. Жазбалардың түсінікті еке-

ніне және транскрипциялай алатыныңызға көз жеткізіңіз. Транскрипция жа-

саудың қаншалықты ауыр және уақыт алатын жұмыс екенін көріп таңғалуыңыз

мүмкін.

5. Өңдеу. Ой жүгіртуге, сұхбат берушіден алған фидбәкке, алынған деректердің са-

пасына негізделеді.

6. Басына оралу керек пе? Өңдеу қажеттігі туындаса, жоспарлау, әзірлеу және пи-

лоттық сынақ процесін қайта қарап шығу керек болады. Ондай жағдайда этика

комитетінен қайтадан өтуіңіз керек.

Сұхбат жүргізу және оны талдау

Енді сұхбат бастауға болады. Сұхбат үшін қажет қадамдар:

1. Алдын ала дайындық. Кездесу уақытын ертерек белгілеңіз (кейбір адамдар

кездесуді бірнеше ай бұрын белгілеуі мүмкін), барлық жабдықтарыңызды ор-

натуға және тексеруге уақыт болу үшін сұхбат алуға ерте келіңіз.

Сұхбат берушіге барынша қолайлы жағдай жасау. Сенім туғызыңыз, жұмысы-

ңыз туралы ақпарат беріңіз және этика мәселесін талқылаңыз.

3. Негізгі сұрақтарға/тақырыптарға жол ашу. Бірден даулы мәселелерді көтер-

сеңіз, сұхбат берушіні ренжітіп алуыңыз мүмкін, сондықтан даулы тақырып-

тарға өтуді ойластырыңыз.

4. Тепе-теңдік сақтау. Негізгі мәселеден ауытқымай, сұхбат мақсаттарына сай

жанама тақырыптарды да қарастырыңыз, процесін басқарыңыз.

5. Сұхбатты қорытындылау және аяқтау. Сұхбат берушіге алғыс айтыңыз, ке-

йін қайта сөйлесу қажет болатынын ескеріп, қайта байланысуға мүмкіндік

қалдырыңыз.

12.10-ҚОСЫМША

304 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сұхбат жүргізу

     

  

 

    

 

   





  





Алдыналадайындық

 



 

 



  



-



 



 

6. Деректерді мүмкіндігінше тез жинақтап, реттеңіз. Деректі саралайтын кез

келгенде ұмытылған деталь не түсініксіз жазбадан жаман нәрсе жоқ. Жүйелі

және ұйымдаса әрекет етіңіз.

7. Тақырыптық талдау. Деректің нәтижесіне көз жүгіртетін уақыт келді.

Сұхбаттағы көп дерек тақырып бойынша талданады (14-тарауды қараңыз),

бірақ 30 немесе одан да көп сұхбат болса, онда статистикалық анализ жасау

керек болады (13-тарауды қараңыз).

(Бақылау парағы қосымша уеб-сайтта бар



305БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Сұхбаткезіндереспонденткеқолайлыжағдайжасау





 



    

Жауапберугеынталандыратынсұрақтарқоюжәне

жауаптыжазыпалуғадайынболу

 





 

 

 



  

 

  



 

  

 

y Бейнежазба. Бұл тәсіл өңделмеген деректі толық сақтауға мүмкіндік береді.

Респонденттің әңгімесін, сөз мәнерін, дауыс ырғағын көрсетіп қана қоймай, ка-

мера визуал белгіні де түгел түсіреді. Алайда бейнежазбаның әуресі көп, техни-

калық мәселе жиі туындайды, талдауға келмейтін деректі көп жинауы мүмкін.

y Аудиожазба. Өңделмеген деректі сақтап, кейінірек қайта тыңдауға мүмкіндік

беретіндіктен бұл тәсіл кең таралған. Сұрақ/жауап процесін қайта жинақтауға,

өзіңізге ыңғайлы уақытта аудионы қайта қосып тыңдауға ыңғайлы. Әңгімені ау-

диотаспаға түсірудегі кемшіліктер: бейвербал ишараны түсіру мүмкін емес; де-

ректерді транскрипциялауға көп уақыт пен қаржы кетеді (жарты сағаттық сұхбат

шамамен 30 бетті құрауы мүмкін); сұхбат беруші ыңғайсыздануы мүмкін (рес-

пондент өзін қолайсыз сезінгенін түсінсеңіз, аудионы тоқтатып, блокнотқа түртіп

алуға болатынын есте сақтаңыз).

y Сұхбаттан кейін қосымша мәлімет сақтау. Бұл – менің сүйікті әдісім. Сұхбат

аяқтала салысымен, ойыңыз бен әсеріңізді цифрлық диктофонға түсіріп қойы-

ңыз. Ол – сұхбатыңызға өте жақсы қосымша, пайдалы дерек. Сұхбаттан алған

әсеріңіз құнды дереккөзге айналады. Сұхбат кезінде туындаған идеяны ұмыт-

паймын дерсіз, бірақ ол ойды бірнеше сұхбаттан соң ұмытып қалуыңыз ықтимал.

Сондықтан әсеріңіз бен ойыңызды жазып қойыңыз.

306 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Ескертпе жазу. Қатаң құрылымды ескертпеден бастап, ашық және сипаттама-

лы ескертпеге дейін әркелкі болуы мүмкін. Қатаң құрылымды ескертпе жазу

үшін көбінесе сұхбат беруші сөйлеп отырғанда арнайы форманы толтыру әдісі

жиі қолданылады. Ортақ жауапқа арналған кодтардың тізімі де керек болатын

шығар (толыққанды сұхбат жүргізілсе, ол кодтар статистикалық талдау жасауға

жол ашады). Құрылымдалмаған ескертпе жазу түрі де бар. Ол үшін ой картасын

қолданып, тұжырымдарды сұхбат кезінде немесе сұхбаттан кейін қағазға түсіру

қажет. Әңгімелесіп отырып ескертпе жазғыңыз келсе, бір уақытта сөйлесіп, тың-

дап және жазуға тура келеді. Ол ескертпеңіздің кейін оқи алатындай жазылуына

мән беріңіз. Оның үстіне, ескертпе жазу – талдаудың бастапқы түрі екенін естен

шығармаңыз (не жазу керек екенін өзіңіз шешесіз). Аудио немесе бейнежазба-

мен қатар ескертпе жазып отырғаным дұрыс деп шешуіңіз де мүмкін.

Аударма мәселесі

Аудармашы қажет болса, сенім тудыратын дерек жинау мүмкіндігіңізге көп нәрсе

ықпал етеді. Мынадай мәселелерді қарастыруға тура келеді: 1) аудармашы тәжіри-

белі ме: екі тілді меңгергені жеткілікті емес, тәжірибесі бар ма, басқалардың оған

қатысты пікірі қандай, соны анықтап алыңыз; 2) ілеспе аударма жасай ма немесе

сұхбат берушінің ана тілінде сұхбат жүргізіп, кейінірек сіздің тіліңізге тәржімалай ма,

мұны да анықтап алған жөн; 3) аудармашының сөзбе-сөз аударғанын қалайсыз ба,

әлде сөйлемнің мағынасын жеткізгені дұрыс па, оны да бірден анықтаған дұрыс; 4)

аудармашымен түсіністік орнату, уақытты созбау, қосымша мәселелерді қарастыру,

негізгі тақырыптан ауытқымауын қадағалау және т.б. мәселелерді қамтитын процес-

ті басқара аласыз ба, мұны да біліп алу өте маңызды.

Бұл істе дұрыс не бұрыс деген нәрсе жоқ, әркім өз ыңғайына қарай жасайды.

Зерттеу сұрағыңызға қарай ең дұрыс бағытты анықтайсыз, ал ол бағытты дұрыс таң-

дау үшін бірнеше процестен өтуіңіз керек болады.

12.1-сурет. Аудармамәселесі

12.11-ҚОСЫМША

307БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Процестібасқару



  







   

  

 



 

 

 











Сұхбаттыаяқтау

  

  

 

  

 





Өзрөлінеадалболу

  

 

 







Онлайн сұхбат



 

308 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  







  

 

  

 

 





  









  





 

 



 

  

  





Фокус-топтың бір топ адамнан алатын сұхбаттан айырмашылығы

кандай?



 

 

 



 



Сұрағым бар

309БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Бақылау

Өзі баяу, өзі бағаланбайтын әрі ақы төленбейтін бақылау деген іспен айналы-

сады... Ол – дүниенің жанары.

Ральф Уолдо Эмерсон

 

 











 

 

 



  

  

 

Нұсқалар мен мүмкіндіктер







 

  





 







  

  



 



Бақылау–зерттеушініңсезімдерарқылы

мәлімет жинауына мүмкіндік беретіндерек-

тердіжинаудыңжүйеліәдісі.

310 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





 





12.3-кесте. Бақылаужасаумәселелеріментүрлері

Бақылаушы ретінде алыстан бақылау жасауға тырысасыз ба немесе қатыса отырып

бақылау жасайсыз ба? Дәлірек айтқанда, өзіңіз зерттеп жүрген ортаға араласасыз ба?

Қатыспай бақылау. Зерттеушіөзібақылапжүр-

генжүйеніңнемесеқауымдастықтыңажырамас

бөлігі болмайды және болуға да ұмтылмайды.

Бақылаушы физикалық тұрғыда қатысады, бі-

рақкөзгетүспеугетырысады.Қатыспайбақылау

белгілі бір уақыт кезеңінде орындалады және

қатаңқұрылымданғантүрдежүреді.

Біржақты айна арқылы қарым-қатынас бақы-

лауынмысалғаалайық.Бөлменіңбірбұрышын-

да отырып, кездесуді бақылау немесе қауіпті

жолқиылысынанжаяужүргіншіжолағыарқылы

адамдардың жолдан қалай өтетінін бақылауға

болады.

Қатыса отырып бақылау.Зерттеушіөзібақылап

жүргентоп,қауымдастықнемесемәденитоптың

қатысушысынаайналады. Мақсат–табиғижағ-

дайдысақтаужәнеқұбылыстарменоқиғаларды

сезінеотырыпбақыланушыретіндемәдениэм-

патия алу.Қатыса отырыпбақылаукөбінесеаз

құрылымдалған этнографиялық процеспен жиі

теңестіріледі.

Бақылаушы «инсайдер болуға тырысатын аут-

сайдер» болуы мүмкін (зерттеуші қауымға қо-

сылады)немесеөздерізерттейтінтоптың(еңбек

ұжымының,қауымдастықтыңнемесешіркеудің)

мүшесіне,яғниөзадамынаайналады.Екімысал-

дадақатысаотырыпбақылауғакөпэмоциямен

уақытжұмсалады.

Ескерту:қатысыпнеқатыспайбақылаурөлдерібірыңғайболмауымүмкін.Кейдеолрөлдербір-

біріменараласыпкетеді.Мысалы,қатыспайбақылаушыпроцескеараласса,зерттеуініңпараметр-

лерінеәсеретуімүмкін.Екіншіден,қатысушыныңбастымақсаты–бақылау,олбақылауортасына

неғұрлымтереңдепенсе,зерттеушірөлінсақтаусоғұрлымқиын.

Бақылауды жасырын түрде жүргізесіз бе, әлде ашық түрде жүргізесіз бе?

Ашық бақылау.Зерттеушізерттеужұмысының

сипатын, бақылау процесіндегі рөлін және ба-

қылаудан не алатынын ашып көрсетеді. Көп

жағдайдаэтикаережелерітолықашықболуды

талапетеді.

Сіздісырттанбіреубақылапжүргенінбілсеңіз,

табиғитүрдеәрекететуқиын,әсіресе«зертте-

ліп жатқаныңызды» білген кезде жағдай тіпті

күрделі. Сондықтан сенімді нығайтып, қатысу-

шылардыңашықпроцестеөздерінжайлысезі-

нетінінекөзжеткізуқажет.

Жасырын бақылау.Зерттеушізерттеудіңсипа-

тын өзі бақылайтын адамдарға айтпайды, тіпті

зерттеужүргізіпжүргенінбайқатпауыдамүмкін.

Жасырын зерттеуге этикалық рұқсат алу қиын,

себебіолэтиканыңескертуарқылыкелісімалу

принципінбұзады.

Жасырын зерттеу зерттеушіге «тыңшылық жа-

сауға»жәнетабиғитүрдеәрекетететінқатысу-

шылардыңмінез-құлқынжасырынтүрдебақы-

лауғамүмкіндікбереді,бірақбұлэтикағақайшы

келуімүмкін.

311БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Құрылымдалған немесе құрылымдалмаған бақылау техникаларының қайсысын

қолданасыз?

Құрылымдалған бақылау. Зерттеуші деректі

жүйелі түрде жинау үшін адам, оқиға, жағдаят,

мәселе,іс-қимыл,әрекетпенқұбылысқақатысты

алдын ала білгіленген критерийлерді қолдана-

ды.

Бақылаупарағынемесебақылаукестесіалдын

алаәзірленеді,зерттеушіжекеқарым-қатынас-

ты барынша азайту үшін объективті, бейтарап

жәнетәуелсізболуғатырысады.

Жартылай құрылымдалған бақылауБақылау-

шыалдынаалабелгіленген,бірақоныменшек-

телмейтін критерийлерді қолданады немесе

бақылауаясындағыпайымдардыңөзектіекенін

анықтап,кейінгібақылауындасолөзектідүние-

нісыртқалдырмауғатырысады.

Бақылаукестесінемесебақылау парағыбақы-

лауды ұйымдастыру үшін қолданылады, бірақ

бақылаушы жоспарланбаған немесе күтпеген

деректердідежазыпалуғатырысады.

Құрылымдалмаған бақылау. Бақылаушы ал-

дыналабелгіленгенкритерийлердіқолданбай-

ақбақылауғажәнедеректердіжазыпалуғаты-

рысады.

Бақылаушыбақылағаныныңбәрінжазады,кейін

пайдаболғанерекшеліктердііздейді,бастапқы

бақылаудыңдұрыс-бұрыстығынбағалап,кейінгі

бақылауғаназарсалуғатырысады.

Мәселелер мен қиындықтар

  

  

 

 



 

  



 



 

 





 



312 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

  

 



 

 







   





 

БАҚЫЛАУ ӘДІСІ

АШЫҚ ЖАБЫҚ

ҚАТЫСПАУ ҚАТЫСУ ҚАТЫСПАУ ҚАТЫСУ

Бақыланушы

зерттеушінің жіті

бақылауында екенін

біледі. Мысалы,

бақылаушы

бөлменің бір

бұрышында

отырады. Бақылау-

шы барлық нәрсені

жазып отырады,

бақылау көбінесе

құрылымдалған

болады.

Бақыланушы

зерттеушінің бақылап

отырғанын әрі оның

қатыса алатынын

біледі. Мысалы,

қызметкерлердің

қарым-қатынасын

бақылайтын кезекші

медбике немесе

аудиторияның

мінез-құлқын

бақылаушы және

соған қатысушы

студент. Бақылау

құрылымдалған не

құрылымдалмаған

болуы мүмкін.

Бақыланушы

бақылаушыны, оның

ниетін білмейді.

Бақылаушы мен

бақыланушы

арасындағы

қарым-қатынас

жоққа тән. Оған

интернеттегі чат

диалогын, жол

қиылысындағы жаяу

жүргіншілерді

бақылау жатады.

Бақылау құрылым-

далған не

құрылымдалмаған

болуы мүмкін.

Зерттеуші жағдай,

контекст немесе топ

туралы нақты түсінік

алу үшін тасадан

бақылау жасайды.

Этикалық мақұлдау

алу қиын, бірақ

мұндай зерттеулер

жасырын, маргинал

немесе заңсыз топтар

мен әрекеттерді,

мәселен, культтер,

бұзақылар, жезөк-

шелер және т.б.

түсінуге ықпал етті.

Әдетте құрылымдал-

маған бақылау

жүргізіледі.

12.1-сызба. Бақылаудыңнегізгітөрттүрі

313БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау



 

 

 







Бақылау процесі

  

 

 



Біз бақылайтын

әлем

Сезім

мүшелерімізбен

қабылдау

Ой елегінен

өткізу

Ресми

бақылау

12.2-сызба. Бақылаудысүзгіденөткізу

Олар алыс аймақтан келе ме?

Тимотидің оқиғасы

Антропология сабағында көрген деректі фильм әлі есімде. Онда зерттеушілер

Оңтүстік Американың бір жерінде кішігірім қауымға бақылау жүргізгенін сипаттай-

ды. Ғалымдар «жергілікті гуру» деп ат қойған егде әйелдің «жексенбілік жоралғысын»

камераға түсіреді. Бұл шараға алғаш қатысқан зерттеушілер әлгі әйелді көру үшін

адамдардың алыстан жиналатынын айтты. Фильмді көріп отырып, ойланып қалдым:

«Тоқта, бұл адамдар камерасы, жарығы мен дыбыс күшейткіш микрофоны бар ақнә-

сілді адамдарды көру үшін келген болса ше?». Камераны, үлкен микрофонды ұстауға

тырысып, күліп жатқан екі балаға қарай бұрылған кезде күдігім тіпті күшейе түсті.

Зерттеушілер бақылау жасап жүрген нысанына ықпалы туралы ешқашан айтқан жоқ

және олар бақылаған нысанының бәрін жергілікті контекспен байланыстырды.

12.12-ҚОСЫМША

314 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





 

Жоспарлау

 

  

   

 

   

 

    

  

   



Жоспарлау – «кім, қайда, қашан, қалай және не?» деген сұрақтарды

қарастыру

Бақылаудың сәттілігі жоспарлау процесін қалай ойластырғаныңызға

байланысты.

1. Бақылау түрін қарастыру. Мақсатыңыз бен контексіңіз ашық немесе жасырын,

қатысып не қатыспай, құрылымдалған не құрылымдалмаған бақылау зерттеуіне

сәйкес келе ме және бақылаудың ұзақтығы қандай?

2. Негізгі жиынтық пен іріктеме/респонденттер/қатысушылар. Кім туралы айтуды

жоспарладыңыз (негізгі жиынтық) және деректі кімнен аласыз (іріктеме) (11-та-

рауды қараңыз)?

3. Қолжетімділік. Бақылағыңыз келетін топқа/жағдайға/әрекетке қол жеткізу жо-

лын қарастырыңыз. Процеске кедергі келтіруі мүмкін тілдік немесе мәдени мә-

селелер бар ма? «Гейткиперлерден» өте аласыз ба? Сізді дұрыс қабылдай ма?

Сенім тудыра аласыз ба?

4. Жаңсақ түсінігіңіз. Сенімділікті барынша қамтамасыз ету үшін субъективті көз-

қарастарыңызды анықтап, оған тұсау салу керек. Ең дұрысы, қалыптасқан пікір-

тұжымдар бойынша брейнстормиг жасау.

5. Қабілетіңіз. Бақылау жүргізу үшін қажетті қабілетіңізді/ресурстарыңызды қалай

дамытасыз?

6. Өзіңізді таныстыру. Орындайтын рөліңізді, бақылауға қаншалық қатыса алаты-

ныңызды айтыңыз.

7. Сенімділік. Сенімділікті қамтамасыз ету стратегиясын қарастырыңыз (8-тарау,

8.2-қосымшаны қараңыз).

12.13-ҚОСЫМША

315БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Бақылау,оныжазыпалужәнеалдыналаталдау

  



 

   



 

 



8. Құралдар. Бақылау кестесін/парағын дайындаңыз немесе бақылауыңыз құры-

лымдалмаса, барлау үшін тиісті тақырыптарды қарастырыңыз.

9. Детальдар. Жұмысты қай уақытта істейсіз? Бір рет, бірнеше рет бақылау жасай-

сыз ба, әлде зерттеуіңіз ұзаққа созыла ма? Деректі қалай түртіп аласыз?

10. Этикалық рұқсат алу. Бақылау процесі бақыланып жатқандарға және/неме-

се бақылаушыға физикалық, психикалық немесе эмоциялық ықпалы бар-жо-

ғын қарастыру керек. Мысалы, бақылаушы қауіпті жағдайға түсіп қалмай ма?

Адамгершілікке жат не заңсыз әрекетке бармай ма немесе ол бақылау ортасынан

кетіп, нәтижелер туралы хабарлау керек болғанда стресске түспей ме? Жасырын

зерттеу жүргізуге рұқсат алу үшін лайықты негіз керек. Кейбір этикалық комитет-

тер барлық жағдайда рұқсат бере бермейді. Кей комитеттер қандай уәж айтса да

рұқсат бермейді, ал кейбіреулері зерттеуші бақыланатын және бақылайтын адам-

ның физикалық, психикалық және эмоциялық жағдайына, құпияның сақталуына,

оның қоғамға пайда келтіретініне кепілдік берсе, рұқсат етуі де ықтимал.

11. Күтпеген жағдайлар. Күтпеген, жоспарланбаған және жазатайым жағдайлар.

Бастапқы жоспарыңыз жүзеге аспаған жағдайда қосымша жоспар іске қосылуы

керек.

Бақылау, оны жазып алу және алдын ала талдау

Бақылау жүргізу мен оны жазып алуды ыждағатпен, мұқият орындау – бақылау

зерттеуі кезінде деректі сәтті жинаудың кілті.

Бақылау ортасына бейімделу. Бақылау құрылымдалған және ашық болса, бұл да

сұхбатты бастайтын кезге ұқсайды. Яғни уақытында келіп, қажет жабдықты ор-

натып, тексеріп көріңіз, зерттеуіңізбен таныстырып, өзара түсіністік орнатыңыз.

Сезім мүшелерін пайдалануға әзір болыңыз. Дерек жинау үшін барлық сезім мү-

шеңізді, бәлкім, тіпті түйсігіңізді пайдаланыңыз.

Уақыт жұмсау. Бұл процесті сіз басқарамайтын болғандықтан, бақылауға көп уа

қыт жұмсауға дайын болыңыз.

12.14-ҚОСЫМША

316 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Шолу,нақтылаужәнеталдаудыжалғастыру





 

  











4. Толық мәлімет жинау. Бақылау процесінен басқа жаңа ақпарат алмайтыныңыз-

ды сезгенде ғана жұмысты тоқтатыңыз.

5. Бақылауды сол арада жазып отыру. Бақылауды уақытылы жазып отыру қажет.

Кесте қолдансаңыз, оны бақылау жасап жатқан кезде толтыру керек. Зерттеу

контексіңізге тереңірек үңілгіңіз келсе, бақылаудан шыққаннан кейін бақылау

нәтижесін деректер парағына немесе журналға жазған жөн. Фотосурет пен бей-

не/аудиотаспа да жазба материалына жатады.

6. Талдау. Бақылау арқылы жиналған дерек сандық (тексеру парағын қолдану ар-

қылы; 14-тарауды қараңыз) немесе сапалық (журналға енгізу арқылы; 15-та-

рауды қараңыз) болуы мүмкін. Есте сақтаңыз, талдау сіздің зерттеу мәселеңізді

жан-жақты тәсілдермен шешуге бағытталуға тиіс.

Тексеру, нақтылау және талдауды жалғастыру

Бақылау зерттеуіңізді рефлективті түрде нақтылау маңызды. Ол үшін сізге мына-

лар қажет:

1. Процесті шолу. Кез келген қиындықты жазыңыз; мысалы, қолжетімділік, жұм-

салған уақыт, адамдардың қатысуы, мәдени «білімсіздік», таспаға/қағазға жазу,

рөлдер, объективтілік.

2. Жазбаларыңызды шолу. Бейне/аудио таспадағы материалды шолу кезінде

қиындық туғызған жайттарды жазыңыз.

3. Растау. Инсайдермен сөйлесіңіз, басқа бақылаушылардан жазбаларды салысты-

руды сұраңыз, бақылау деректеріңізді басқа дерек түрлерімен триангуляциялаңыз.

4. Өңдеу. Бақылау процесіңізге, өзіңіз қолдануға тырысқан растау әрекеттеріне,

жиналған деректердің сапасына сүйене отырып, қайта өңдеңіз.

12.15-ҚОСЫМША

317БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Қабылдау, ой жүгірту, жазу және аутенттеу процесі



 

 

 

 

 

 

Қабылдаупроцесі

 

 

 

 



 



 



 

 

  

    

 

   

  

   

5. Шолу мен қайта нақтылауды жалғастыру. Бақылау тәжірибені қажет етеді, сон-

дықтан процесс пен жиналған дерек ойлаған деңгейге жеткенге дейін жетілдіре

беріңіз.

6. Үлкен мәселелер. Үлкен, күрделі мәселе шықса, мұны жетекшіңізбен ашық тал-

қылаңыз және өзгеріс енгізу жағын қарастырыңыз.

7. Талдауды жалғастыру. Деректер сандық (13-тарауды қараңыз) не сапалық

(14-тарауды қараңыз) болса да, бақылау, теория, зерттеу сұрағы, мақсат-міндет-

ті бірдей алып жүріңіз әрі субъективтігіңізді де тексеріңіз.

(Бақылау парағы қосымша уеб-сайтта бар



318 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  









Ойжүгірту



  





   



 







 

   

  







 



 

 



 

 

 

   

  

 

Жазыпалу



 

  

  



319БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау









  



 

 



 





   

 

 

Аутенттеу

  



  









Онлайн мінез-құлықты бақылауға бола ма?





  

 



 

  

 

  

  

 

Сұрағым бар

320 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қосымша әдебиеттер

Сауалнама жүргізу





 









      

    







 

 



Тарауды қорытындылау

y Бастапқы дерек жаңа, зерттеушіге толық тиесілі және оның қажеттіліктеріне

бағытталған. Бірақ оны жинау қиын, ұзақ әрі қымбат болуы мүмкін.

y Бұрыннан бар деректер жиынтығын да пайдалана аласыз. Бірақ өзіңіз жина-

ған дерек негізіндегі зерттеу жоспарын жасап, оны жүргізу қайталама деректі

пайдаланғаннан әлдеқайда көп жаңалық ашуға мүмкіндік береді.

y Сауалнама жүргізу дегеніміз – респонденттердің ерекшелігі, өмір салты, пікірі

және т.б. туралы ақпаратты анкета арқылы жинау. Ол көп респондентті қамту-

ға, стандартталған, сандық, эмпирикалық деректі (сонымен қатар кейбір сапа-

лық деректерді) жинауға көп мүмкіндік береді және құпиялықты/анонимдікті

сақтайды.

y Түрлі мәселе не тақырып аясында ашық жауап алғысы келетін зерттеуші сұхбат

әдісін таңдайды. Сұхбат арқылы стандартталған, сандық дерек те жинауға бо-

лады, бірақ ол, негізінен, сапалық дерек жинау үшін қолданылады.

y Бақылауда зерттеуші сезім мүшелері арқылы дерек жинау қабілетіне сүйенеді

және ол мінез-құлық туралы жауаптан гөрі нақты мінез-құлықтың өзін зерттеу-

ге мүмкіндік береді.

321БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау









 

 

            

Questionnaires for Survey Research

 

 

 

 

Sociological





 



Сұхбат жүргізу





 



  



The





  

 

InterViews: Learning the Craft of Qualitative

Research Interviewing





 



322 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ





Behavioral Sciences



 

         



        

         

 





   

       



Бақылау жасау

   Participant Observation: A Guide for

Fieldwork

 

 







  



     Anthropologists in the Field: Cases in

Participant Observation









Analyzing Social

Settings: A Guide to Qualitative Observation and Analysis





323БАСТАПҚЫ ДЕРЕК: сауалнама, сұхбат және бақылау

Observational Studies

      

 







Қайталама дерек деген не? 326

Қолда бар дерекпен жұмыс істеу 333

Онлайн жиналған дерекпен жұмыс істеу 342

Алдыңғы зерттеуді талдау 351

Қосымша әдебиеттер 357

Қайталама дерек:

Қолда бар дерек, онлайн

жиналған дерек және

алдыңғы зерттеу

Зина О’Лири және Дженифер Хант

326 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қайталама дерек деген не?

 



 





 

 



    



  

 

 

 



  

  



Оқыту мақсаты

y Қайталама дерек деген не?

○ Қайталама дерекпен жұмыс істеудің артықшылықтары мен кемшіліктері

○ Қайталама дерек түрлерімен танысу

y Қолда бар дерекпен жұмыс істеу

○ Әртүрлі «мәтіндерді» талдау

○ Қолда бар дерек жиынтығын/дерекқорларын талдай білу

y Онлайн жиналған дерекпен жұмыс істеу

○ Қажет сәтті жіберіп алмау құралы ретіндегі интернеттің мәнін түсіну

○ Big Data мен уеб-майниңнің (web mining) мәнін түсіну

○ Интернет қауымдастықтарын оқып-үйрену тәсілдерін түсіну

y Алдыңғы зерттеуді талдау

○ Қолда бар зерттеудің сапалық және сандық нәтижелерін синтездеу

Қайталама дерек –зерттеупроцесіүшін

арнайыжиналмаған,зерттеушініңқойғансұ-

рақтарына,қосымшаізденістерінеқатысыжоқ,

бұрыннанбардерек.

327Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу



  



 

 

 



 

  

 





  

  



 

  



 

 



 



 

 

 



Қайталама дерекпен жұмыс істеудің артықшылықтары мен

қиындықтары

Миымды толық іске қосып қана қоймай, басқалардың миын да толық

пайдаланамын.

Вудро Вильсон

   

  



 



328 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 



  



 

 



 

 

 

 

 





 



 

  

 



   



Артықшылықтары

 





 

 

 

 



    

 

 

   

 



329Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Қиындықтары

 

 

 





 

 



 







  

 







 

Куәландырушы ақпарат. Автордың құзыреті, білігі және оның тұлғасын анық-

тайтын ақпарат қандай?

y Мотив/ниет. Ұйымға қатысы, оған демеуші болуы мүмкін мекемелер. Қай ұйым-

мен байланысы бар? Сол ұйымның байланыс нөмірі немесе электрондық мекен-

жайы жазылған ба? Алайда автор жазған ақпаратты ұйым мақұлдады деуге де

болмайды.

y Мойындалған бедел. Автордың ғылыми немесе кәсіби басылымдарда жарияла-

нымдары бар ма? Бұл жарияланымдар басқа сарапшылардың рецензиясынан,

яғни қатаң ғылыми сүзгіден өткен бе?

y Объективтілік. Сыңаржақ пікірлер бар ма? Әлдебір өнімді таныстырмай ма?

y Тексерімділік. Автор сілтемелердің толық тізімін ұсына ма? Кімге сілтеме жасай-

ды және ол адамдар өз саласының сарапшылары ма?

y Қолданымдылық. Уеб-ақпарат жаңа ма? Байланыстар бар ма немесе жұмыс іс-

тей ме? Уеб-дизайнының нашарлығы, сайттың көп уақыт қараусыз қалғаны ұсы-

нылған ақпараттың жаңа әлде ескі екенін анықтауда қиындық тудыруы мүмкін.

 

  -



   





330 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

   

  

 

 



Уеб-сайттың сенім туғызу қабілетіне қатысты қандай кеңес бересіз?

         

  

 

 

 

   

Домен аты URL Сенім туғызу

қабілеті

.com

.net

Кеңтараған,коммерциялықнемесежекесайт Төмен

.org Белгілібірмүдденіқорғаудымақсатеткен

коммерциялықемесдәстүрліұйым.Сондықтан

бұлсайттардабелгілібірмәселелербойыншакөп

ақпарат,соныменқатарсыңаржақпікіркездесуі

мүмкін.«org»жалпыдомендікеңейтуүшінкең

таралыпжатқанынаназараударыңыз

Төменненорташаға

дейін

.edu Білімберуинституты.Бұлдомендібастауыш

мектептенжоғарыоқуорнынадейінгі

мекемелердіңсайттарықолданады.Белгілібір

университеттеоқитынстуденттер.eduдомені

баруеб-сайталуымүмкін,сондықтанжекеуеб-

сайттардыңфакультеткенемесестуденттерге

қатыстылығынтексеріпалыңыз

Орташа

.mil Әскеримекеменіңсайты.Халыққаарнаған

беттеріндепайдалыдерекнемесезерттеу

нәтижелеріболуымүмкін.

Орташа

.gov Мемлекеттікуеб-сайттар.Әдеттеақпаратресми

статистиканы,департаментқұжаттарынжәне

құқықтықережелердіқамтиды.

Жоғары

Сұрағым бар

331Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу



 

 



 

 





 

  





  



   





 



 

Онлайн іздеуді нақтылау

y Синонимдері бар нәтиже алу үшін іздеу сөзінің алдына тильда (~) қойыңыз.

y Екі терминнің бірін іздеу үшін «немесе» (‘or) сөзін қолданыңыз.

y Нәтижеңізде қажет емес терминді көрсету үшін минус (–) белгісін

пайдаланыңыз.

y Дәл сөзді іздеу үшін сөздің екі жағына тырнақша (« ») қойыңыз.

y Жұлдызша белгісін (*) қолданыңыз. Google мұны «бос орынды толтыру опе-

раторы» деп атайды. Мысалы, «ойын-сауық*» деп жазсаңыз, ойын-сауыққа

қатысты беттерді және Google іздеу жүйесі лайықты деп тапқан сөз(дер)ді

шығарады. Жұлдызша белгісін сөздің бір бөлігінің орнына қолдана алмай-

сыз. Мысалы, «ойын-сауық п*» деп жазуға болмайды.

y Іздеуді «сайттардан» (‘site) бастаңыз, бұл іздеуді нақты сайттармен немесе

сайт түрлерімен (.org, .edu) шектейді.

y Іздеуді шектеу үшін файл типтерін және әріптік файлдың аббревиатурасын

қосыңыз. Мысалы, PDF немесе PPT.

Google Goggles app қосымшасын қолданыңыз және жазудың орнына суретке

түсіріңіз.

y Жергілікті нәтижелерді көру үшін іздеудің соңына пошта индексін қосыңыз.

y Ұқсас сайттарды табу үшін «байланысты» сөзін қолданыңыз. Мысалы, Youtube-те

ұқсас сайттарды табу үшін «related: www.youtube.com» деп қолдануыңызға болады.

13.1-ҚОСЫМША

332 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қайталама дерек түрлері

 

   

  

 

 

 

 

  



Қолдабардерек





 

  





 





y Ресми дерек. Қол жеткізу қиын болғанымен, оның салмағы жоғары.

○ Халықаралық дерек. Біріккен Ұлттар Ұйымы, Дүниежүзілік банк немесе

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сияқты мекемелердің ресми деректері.

○ Ұлттық дерек. Ұлттық үкіметтерде, үкіметтік департаменттерде біраз ресми

дерек бар, мәселен, оған ұлттық санақ дерегі кіреді.

○

Жергілікті билік дерегі. Қоршаған ортаның жай-күйі туралы есеп, аймақтағы сауал-

нама, судың сапасы туралы дерек, жер кадастры және т.б. ресми дерек жатады.

○ Үкіметтік емес ұйым дерегі. Тапсырыс бойынша немесе тәуелсіз зерттеу ар-

қылы жиналған дерек түрі.

○ Университет дерегі. Оқу орындарынан кез келген зерттеу сұрағына қатысты

сан түрлі дерек таба аласыз.

○ Мұрағат дерегі. Туу, өлім, неке және т.б. туралы деректі табуға болады.

○ Заңнама. Жергілікті шешім, қаулыдан бастап, ұлттық деңгейдегі норматив-

тік-құқықтық актілер.

○

Директивтік құжаттар. Мемлекеттік және жеке сектордан жинайтын мәлімет.

y Ұжымдағы хат-хабар, құжаттар мен жазбалар. Ұжымдық ақпарат: уеб-сайт,

баспасөз хабарламасы, каталог, памфлет, брошюра, жиналыстың күн тәртібі мен

хаттамасы; мекемеішілік және мекемеаралық хаттар; қауіпсіздікке қатысты жаз-

балар; сату көрсеткіші; кадр бөлімі жазбалары; тұтынушыға қатысты жазбалар

(ұйымның түріне қарай студенттер, науқастар және т.б. болуы мүмкін).

333Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Жеке хат-хабар. Хат, журнал, күнделік, естелік сияқты жеке жазбалар; эскиздер

мен сызбалар; өлеңдер мен әңгімелер; фотосуреттер мен видеолар; медицина-

лық жазбалар; білім беру жазбалары; үй жазбалары (мысалы, чек дәптері, чек-

тер, сақтандыру құжаттары) және т.б.

y Медиа. Мұнда дерек көбінесе контент немесе бейнеге қатысты мәселелер бо-

йынша қаралады. Мысалы, жеке жарнаманың мазмұны қандай? Ерлердің жы-

лағаны қаншалықты жиі көресетіледі? Сексуалдық озбырлық тақырыбы соңғы

екі жылда жаңалықтардан неше рет берілді? Деректі газет-журнал мақаласынан,

жаңалықтар мен сараптама хабарларынан; теледрама, ситком және реалити

шоулардан, жарнама роликтерінен, видеоклиптер мен әндерден, өмірбаяндар

мен автобиографиялардан аламыз.

y Өнер. Ғасырлар бойы әлемнің әр түкпіріндегі адам рухы мен оның жай-күйін

бейнелейтін дүниелер өнер арқылы сақталып, қатталып келеді, олар мәдениет

пен уақытты салыстыруға мүмкіндік береді; картина, сызба мен эскиздерде; фо-

тосурет, музыка, пьесалар мен фильмдерде қоғамдық көзқарастар жақсы көрі-

ніс тапқан.

Әлеуметтік артефактілер. Әлеуметтік тіршіліктің кез келген туындысы. Әлеуметтік

туынды әркелкі болуы мүмкін. Оған қоқыс та, граффити де, балалар кітаптары да,

салт-жоралғылар мен әзілдер де, футболкадағы сөздер мен құрал-саймандар да,

қолөнер бұйымдары мен видеолар да (Youtube аса ауқымды әрі қолжетімді дерек

базасын қалыптастырған) кіреді.

 

  

 



Онлайнжиналғандерек

 

  



 

 

 

 



Қолда бар дерекпен жұмыс істеу

 

 



Онлайн жиналған дерек–интернеттене-

месеинтернетарқылыжасалғансапалықжәне

сандықдеректіңауқымдыжиыны.

334 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 



Мәтін/құжат талдауы



 



  

 

 





  

 

 

 

 





  





  

   

 

 

 

 

 



 

 



Жоспарлау

 



 

   

Мәтін талдау – құжаттардан және блог,

видео, фотосурет, пост, мем, өлең, ән, туит

жәнет.б.көздерденәлеуметтікіс-әрекеттердің

белгілерінзерттеу.

Құжат талдау–зерттеудерегінің негізгі

қорыретіндежазылғанмәтінніңәртүрінжи-

нау,талдау,оныменжұмысістеужәнесаралау.

335Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

 

 

  





Мәтіндіжинау,шолужәнетексеру



  

 

 



Жоспарлау – «кім, қайда, қашан, қалай және не» сұрақтарын

қарастыру

Сараптаманың сәтті шығуы жұмыстың қаншалықты жан-жақты жоспарлағаны-

ңызға байланысты.

1. Негізгі жиынтық/іріктеме/респондент/қатысушы. Мәтін талдауында зерттеп,

түсінгіңіз келетін «мәтіннің» тізімін жасау керек. Зерттегіңіз келген мәтін тым

көлемді болса, оған сәйкес іріктеме стратегиясын әзірлеуіңіз қажет (11-та-

рауды қараңыз).

2. Қолжетімдік. Мәтінді қалай табасыз, оған қалай қол жеткізесіз? Мәтінді то-

лық алуға тосқауыл болады деген кез келген тілдік немесе мәдени кедергіні

ойластыруыңыз керек.

3. Сыңаржақ пікіріңіз. Субъективті пікірлеріңізді мойындап, оларды бақылауға

тырысыңыз, ол мәтінді бейтарап талдауыңызға кедергі жасамайтынына көз

жеткізіңіз.

4. Қабілетіңіз. Талдау жасауға қажет қабілеттеріңізді/ресурстарыңызды қалай

жетілдіресіз?

5. Сенім туғызу қабілетіңіз. Сенім туғызу стратегиясын қарастырыңыз

(8.2-қосымшаны қараңыз).

6. Дерек. Мәтіннен не іздейтініңізді, нені табуға тырысатыныңызды нақты

біліңіз.

7. Этика/этикалық рұқсат. Жобаңызға қатысы бар барлық этика дилеммала-

рын қарастырыңыз. Құпия, жасырын немесе жеке өмірге қатысты мәтіндерді

зерттеу үшін этика комитетінің рұқсатын алу керек.

8. Күтпеген жағдай. Күтпеген, жоспарланбаған және жазатайым жағдайлар.

Негізгі жоспарыңыз жүзеге аспаған жағдайда қосалқы жоспар дайын болуы

керек.

13.2-ҚОСЫМША

Жанама дәлел–мәтінгеқатыстықосымша

ақпарат.Мысалы,авторы,аудиториясы,мәтінді

жазудыңмән-жайы,құжаттыңтүрі,стилі,жазу

себебі,саясимақсатыжәнет.б.

336 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  



 



 









 

 

y Сұхбат. Сұхбат алу кезінде әр құжатты зерттеу сұрағыңызға жауап беретін ақ-

паратпен қамтамасыз ететін респондент ретінде қарастырасыз. Сұрақтарыңыз

зерттеу сипаты мен құжат түріне байланысты болсын. Сұхбат кезіндегідей не біл-

гіңіз келетінін көкейде ұстаңыз. Бұл құжат керек жауапты бере ала ма? Содан

соң әрбір сұрақты қойып, құжаттың оған жауап беретін тұстарын белгілеуіңіз

керек. Жауаптарды түсті кодтау жүйесін пайдалану арқылы жіктеуге болады.

Құжаттарды индекстеуде N-ivo немесе NUD*IST сияқты деректі басқару бағдар-

ламаларын қолдана аласыз.

y Жиілікті анықтау. Жиілікті анықтау – құжаттағы белгілі бір сөздердің, сөз тір-

кестерінің және концепциялардың қолданысын есептейтін процесс. Формалды

құрылымдық бақылау әдісіндегідей, зерттеуші не іздеп жатқанын анықтайды,

оқиғалар контексінің санын және жиілігін жазып отырады.

Мысалы, федералдық заңнамада көрсетілген позицияны негізге алып кли-

маттың күрт өзгерісін зерттегіңіз келді делік. Біріншіден, қандай заңнамалық құ-

жаттарды зерттейтініңізді анықтап, ол құжаттармен танысуға рұқсатыңыз бары-

на көз жеткізуіңіз қажет. Жұмысты «климаттың өзгеруі» деген сөз тіркесін және

оған қатысты терминдерді іздеуден бастаңыз. Құжатпен таныса сала, ол құжатқа

сәйкес сұрақ қойып, терминнің қалай және неліктен қолданылатынын терең түсі-

ну үшін жауаптарды зерттеу керек. 13.3-қосымшада құжаттарды тексеру кезең-

дері көрсетіледі.

Тура дәлел –мәтінавторыныңаудитория-

сыменбөліскісікелгенақпараты.

Мәтінді жинау, шолу және тексеру

Мәтін талдау процесін бастау үшін:

1. Тиісті мәтіндерді жинау. Жоғарыда айтылған мәтіндердің көпшілігі жиналуы

мүмкін, бірақ кейбір мәтінді оқу үшін сол жаққа баруыңызға тура келеді; мы-

салы, граффитиге, мұражай экспонаттарына көз салу керек.

13.3-ҚОСЫМША

337Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Ойжүгірту,нақтылаужәнеанализжасау

 

 

  

 

  



 

 

 

  

 



2. Ұйымдастыру. Мәтіндерді жинау үшін ұйымдастыру және басқару сызбасын

жасап, қолданыңыз.

Көшірме алу. Аннотация мақсаты үшін түпнұсқа мәтіннің көшірмесін жасаңыз.

4. Аутенттігін растау. Мәтіннің шынайылығы мен сенімділігін бағалаңыз.

5. Мәтіннің өзектілігін зерттеу. Мәтінді шолып, кез келген сыңаржақ пікірлерді

тексеріп шығыңыз.

6. Қосымша ақпаратты зерттеу. Зерттеліп жатқан мәтіннің авторы, аудитория-

сы, мақсаты және стилі туралы ақпарат жинаңыз.

7. Мәтінге қатысты сұрақ қою. Мәтінді кім жазды? Не үшін жазды? Мәтін жазу

кезіндегі жағдай қандай еді? Қашан, қайда және неге жазды? Бұл деректің

қай түрі? Негізінде, кез келген қосымша ақпаратты (кейде жасырын контент

немесе жанама дәлел деп аталады) зерттеңіз.

8. Контентті зерттеу. Бұл мәтіннің түріне байланысты өзгеріп отырады, келесі

бөлімде талқылайтын сапалық және сандық процесті қамтиды. Ең бастысы –

мәтіннен нені анықтайтыныңызды алдын ала ойластырыңыз.

Ой жүгірту, нақтылау және талдау жасау

1. Оқу барысында түсіну және жетілдіру. Анализге қайталанатын және үздіксіз

процесс ретінде қараңыз.

2. Процесті шолу. Мәтінді жинауға қатысты кез келген қиындықтарды ой елегі-

нен өткізіңіз, дереккөздерді шолып, контентті зерттеңіз.

3. Жазбаларыңызды шолу. Жазбаларыңызды түсіну кезінде кездескен қиын-

дықтың барлығын ой елегінен өткізіңіз.

13.4-ҚОСЫМША

338 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тарихи талдау

 



 



 

  

  



 

 

   





 





 



 

  



  



4. Өңдеу. Процесті және жиналған деректің сапасын шолу арқылы өзгеріс

енгізу.

5. Әрі қарай шолу және нақтылау. Процесті толық бітірдім, деректі толық жина-

дым дегенге дейін шолу мен нақтылауды жалғастыра беріңіз.

Үлкен мәселе. Үлкен мәселелер бар болса, жетекшіңізбен ашық талқылаңыз

және оны өңдеуді ойластырыңыз.

7. Талдау. Мәтін талдауында сандық (әртүрлі есептеу тәсілдері мен тереңдетіл-

ген статистикалық талдау әдістерінің көмегімен; 14-тарауды қараңыз) неме-

се сапалық (терең рефлективті процестердің көмегімен; 15-тарауды қара-

ңыз) дерек жиналуы мүмкін. Зерттеу сұрағыңызды терең түсіну бағытында

талдау маңызды екенін естен шығармаңыз.

(Бақылау парағы қосымша уеб-сайтта бар

Тарихи талдау – өткен оқиғалар туралы

дерек қалыптастырып, одан қорытынды жа-

сау мақсатында деректің әр түрін жинақтау,

талдау,оларменжұмысістеужәнезерделеу.



339Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Мәдени артефактілерді талдау

 







 





 





 

y Эрозия. Тозғанды зерттеу. Қылмыс орнында аяқ ізіне немесе соққы ізіне қарау

іспетті. Әлеуметтік ғылым әлемінде тозған орынға қарап жүргіншілердің пойызда

қай жерге көп отырғанын білуге немесе күту бөлмесіндегі кітаптарды тексеру ар-

қылы емханадағы емделушінің нені көбірек оқитынын анықтауға болады.

y Аккреция. Адамдардан қалған затты зерттеу. Мысалы, қылмыс орнына қайта

оралсақ, ДНҚ немесе түсіп қалған сіріңке қорабын іздейміз. Әлеуметтік ғылым

әлемінде емхананың қоқыс салатын жәшігіне қарап, қызметкерлердің қоқыстар-

ды жою саясатын анықтауға тырысамыз, ал дәретхана есігіндегі граффитилерді

зерделей отырып, олардың тазалыққа деген көзқарасын тексере аламыз.

 

  





 

 



 



  

  

 

 

Мәдени артефактілерді талдау–объек-

тілердіжасаушылардыңжәнеқолданушылар-

дыңмәдениетітуралыақпараттардыанықтау

үшінадамныңқолыменжасалғанәртүрліобъ-

ектілердіжинау,талдау,соларменжұмысістеу

жәнесаралау.

Құжат пен мәтін талдау мысалдары

Halabi, S., Smith, W., Collins, J., Baker, D. and Bedford, J. (2012) «A document

analysis of HIV/AIDS education interventions in Ghana», Health Education Journal,

published online 10 July 2012.

13.5-ҚОСЫМША

340 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қайталама талдау

 

 





 

Бұл құжат талдауында жылдам жинақтау іріктемесін қолдана отырып, 24 оқу бағ-

дарламасын, яғни жеті мектеп, ересектерге арналған 15 және көпмақсатты 2 оқу

бағдарламасын қосып, талдайды. Екі зерттеуші әрбір оқу бағдарламасын жеке-жеке

кодтап, проблемасы бар тұстарын жазып алды. Нәтижесінде оларда деректік қате-

лер; артық ақпарат; тым қарапайым фактілер; қорқыныштан туған төзімділікті наси-

хаттау; мүшеқап туралы даулы ақпарат; инфекцияны әйел проблемасы ретінде көр-

сету; жеке бастың тәуекелін бұра көрсету фактілері бар болып шықты.

Sofalvi, A. (2011) «Health education ﬁlms of the silent era: A historical analysis»,

International Electronic Journal of Health Education, 14: 135–41.

Бұл тарихи/мәтін талдауында дыбыссыз фильм дәуірінде шығарылған денсаулық

жөнінде білім беретін 11 фильм, сондай-ақ осы фильмдер туралы жарияланған шо-

лулар зерттелді.

Ол дәуірдегі фильмдерде туберкулез, анкилостома, баланы емізу, жол қозғалы-

сының қауіпсіздігі, тіс күтімі және бала денсаулығы туралы көп айтылған. Авторлар

фильмдерді сол әлеуметтік-тарихи контексте қарастыра отырып, осындай жұмыс-

тардың денсаулық сақтау саласында білім беретін мамандар үшін маңызды тарихи

дереккөз екенін айтады.

Wales, E. and Brewer, B. (1976) «Grafﬁti in the 1970s», Journal of Social Psychology,

99(1): 115–23.

Классикалық артефакт талдау. Әлеуметтік-экономикалық және нәсілдік негізгі

жиынтықтарды репрезентациялау үшін төрт мектептегі ерлер мен әйелдер дәрет-

ханаларының граффитиін зерттеді. Үш тәуелсіз төреші граффитиді 16 контент сана-

тына бөлді. Зерттеуші романтикалық граффитидің 88 пайызын, негізінен, әйелдер

салғанын анықтады. Әлеуметтiк-экономикалық жағдайы жоғары студенттер әлеу-

меттiк-экономикалық жағдайы төменірек студенттермен салыстырғанда романтика-

лық емес және эротикалық сөздер жазған. Зерттеушінің пікірінше, бұл әйелдердің

сексуалдық және пікір білдіру бостандығына ерекше көңіл бөлудің нәтижесі болуы

мүмкін.

(Бұл жұмыстардың толық нұсқасы қосымша уеб-сайтта бар

Қайталама деректі талдау–осығанде-

йінқарастырылмағаннетолықзерттелмеген

сұрақтарғажауапберумақсатындақолдабар

дерекжүйесінжинақтау,шолужәнеталдау.



341Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

 

  



  

 

   

  

 

   





    

 

  

  

  

Қайталама талдау кезеңдері

Зерттеу сұрағын анықтау. Жоғарыда көрсетілгендей, нені іздеп жатқаныңыз-

ды анық білу.

2. Деректі табу. Ненің бар екенін және оған қол жеткізе алатыныңызды білу.

Кітапханашының көмегімен интернеттен жедел іздеу бірнеше нұсқаны

көрсетеді.

Дерекке қол жеткізу. Деректің қайда екенін білсеңіз болды, оны ала саласыз

деген сөз емес. Рұқсат керек. Зерттеу сұрағыңызбен бөлісуге дайын болы-

ңыз және зерттеуіңіздің артықшылығы сізге көмектеседі.

Деректің сәйкестігін бағалау. Дерек жинағанда мәліметтердің бастапқы мақ-

саты, негізгі жиынтық, іріктеме стратегиясы/іріктеме, дерек жинау ережесі,

концепцияларды операционалдау, қойылған сұрақтар және деректің форма-

сын қарастыру керек.

5. Деректің сенім тудыру қабілетін бағалау. Зерттеген адамның білім-білігін

анықтау, кездесетін кез келген қиындықтардың, әдістердің түсіндірмесін із-

деу, мәліметтердің басқа дереккөзден алынған дерекпен қаншалықты сәй-

кес келетінін салыстыру, деректің бұрын жарияланған басқа бір сенімді ең-

бекте қолданылғанына көз жеткізу.

Талдау. Бұл бірқатар статистикалық процесті қамтиды (14-тарауды қараңыз).

Мысал келтірейік:

1-кезең. Зерттеу сұрағын анықтау: «Соңғы 30 жылда Канадада дінге сену қалай

өзгерді?».

13.6-ҚОСЫМША

342 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Онлайн жиналған дерекпен жұмыс істеу



 

   

y Tinder-ді 590 278 рет солға немесе оңға жүргізеді

y Google-да 3 250 800 рет іздейді

y YouTube-тің 7 480 200 видеосын көреді

y Facebook-тің 4 1666 667 постына лайк басады

y 347 000-нан астам туит жібереді

y Snapchat-тың 284 722 суретін бөліседі

y Instagram-ның 1 736 111 суретіне лайк басады

y Vine-ның 1 041 666 видеосын көреді

y 149 885 700 электрондық хат жібереді

2-кезең. Бұл ақпарат кездесуі мүмкін деген дереккөздерді іздеңіз, оған санақты

да қосуға болады.

3-кезең. Сұрақ қою арқылы тақырыптың өзектілігін зерттеу. Сұрақтың қалай қо-

йылатынына қатысты сыңаржақ пікір немесе ұйғарым бар ма, әлде жоқ па; бұл сұ-

рақ 30 жыл уақыт кезеңінде қойылды ма, әлде жоқ па – анықтап алыңыз.

4-кезең. Сенімдікті бағалау. Мысалы, санақ дерегін пайдалансаңыз, әдістерді

нақты көрсету керек.

5-кезең. Діни сенім саласындағы трендтерді зерттеу арқылы талдау. Бұл геогра-

фиялық аймақ, жас, әлеуметтік-экономикалық мәртебе, гендер және білім сияқты

демографиялық сипаттарға қарай қаншалықты әркелкі болатынына көз жүгірту.

Онлайн дерекқордан қандай пайда бар?

 







 



 





 



Сұрағым бар

343Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

  Бір минут ішінде.

  

 

  

   

    

   

 

 

 

 

  

 

  

 



  

 

Ұтымды сәтті пайдалану

 



  

   



  

  

 

  

 





y Wayback Machine. Интернет архивіндегі Wayback Machine белгілі бір уеб-сайт-

тың уақыт өте келе қалай дамығанын көруге мүмкіндік береді (http://archive.org/

web/web.php).

y Конгресс кітапханасының уеб-сайттар архиві (Library of Congress Web Archives).

Конгресс кітапханасының уеб-сайттар архиві жобасы 11 қыркүйек оқиғасы, АҚШ-

тағы сайлаулар және Ирак соғысы сияқты өзекті оқиғалармен байланысты сайт-

тардың архивін жасайды (http://lcweb2.loc.gov/diglib/lcwa/html/lcwa-home.html).

344 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 







  

 



 

 





 







 



  

 



  

  

 

 

 



Интернетте аңду

Wayback Machine – уеб-беттердің ескі нұсқаларын мұрағатқа жинайтын ком-

мерциялық емес іздеу роботы. 2014 жылы ол әлеуметтік медиадағы мына постты

сақтады: «Торез қаласының маңында жаңа ғана АН-26 ұшағын атып түсірдік. Ол

«Прогресс» шахтасының маңында жатыр. Біздің әуе кеңістігімізде ұшпасын деген

ескерту жасадық. Мұны растайтын бейнежазба бар. Ұшақ үйілген қоқыстың үсті-

не құлады. Адам тұратын аймақтарға зақым келген жоқ. Бейбіт азаматтар зардап

шекпеді».

Бірнеше минуттан соң, халықаралық жаңалықтар Малайзия әуе компаниясының

MH17 ұшағының Украина әуе кеңістігінде атып түсірілгенін және ұшақтағы 298 ада-

мының қаза тапқанын хабарлады. Бұл дәл сол ұшақ болуы мүмкін бе? Әлеуметтік

медиадағы посттарға жауапты топтың әкімшілігі солай ойлағандай көрінді.

Азаматтық авиация апаты туралы жаңалықтар шыққан кезде, әлгі топ өз постын өші-

ріп тастауға тырысты. Алайда олар интернет архивіндегі скриншотты өшіре алмады.

13.7-ҚОСЫМША

345Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Big Data*

 



 



    

 

 







 















 

 



   



 







Wayback Machine Facebook бетінің бұрынғы нұсқаларына сілтеме жасай отырып,

Facebook-те: «Міне, біз осы үшін жұмыс істейміз», – деп жазды. «Украиналық сепа-

ратистер өз уеб-сайтында Ресейді жақтайтын топтың украин ұшағын атып түсіргенін

жазып мақтанды. Ол #MH17 #MalaysiaAirlines ұшағы екені белгілі болған кезде оны

өшіріп тастады, бірақ біздің WayBack машинасы тарих үшін уеб-бетті сақтап қалды».

Интернет архиві және осы сияқты басқа да архивтер ашықтықты қолдайтын бот-

тар мен басқа да құралдардың жаңа толқыны үшін таптырмас айғақ бола алады. Бұл

технология үкіметтердің, саясаткерлер мен басқа да ықпалды тұлғалардың сандық

ортаны қалай манипуляциялайтынын әшкерелеуде қолданылады. Интернет архиві-

нің уеб-бетіне бір кісі «бұл – маңызды жұмыс, бұл болмаса біз Оруэллдің «1984» ро-

манындағыдай күйге түсер едік» деген пікір қалдырған.

Big Data–ауқымдылығыжәнекүрделілігі

соншалықты, дәстүрлі дерекқорлар немесе

деректіөңдейтінқосымшаларарқылыталдау

мүмкінемесақпарат/дерекжиынтығы.

Әлеуметтік дерек–адамдардыңсаналы

түрде,өз еркімен бөлісетіндерегі. Олдерек

Twitter, Fаcebook не YouTube платформала-

рындажарияланғантуит,постякивидеобо-

луымүмкін.

346 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

  





  









 

 

  





 



 





 



 

  

 





 



 

  

 

 











 

 

 



347Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Уеб-майниң

 

     

Big Data және әлеуметтік дата қолданатын зерттеу



 





 



 







 

 

 











 

 



 



 





 

 

 



13.8-ҚОСЫМША



348 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ











  



   



 

 

 

 





  



 

 



  

  

 

 

 

Онлайн қауымдастықтарды зерттеу

   

 

  



 

 

 

  

 





  



Уеб-майниң – интернеттегі деректер

жиынтығының ерекшеліктерін табу процесі.

Мұндай әдістерге контент-талдау, жасанды

интеллект,машиналықоқыту,статистикажәне

дерекқоржүйелеріжатады.

349Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

 



  

  

 

  

 

  

 

 

  







 

 



 

  

   

   

 

  

  

  



 



   

  

 

y Әлеуметтік белгілері болмауы мүмкін физикалық емес орта

y Жеке және қоғамдық сфераның екі ортасында

y Оған қол жеткізу және қосылу оңай

y Әлеуметтік қарым-қатынас орнатудың бұрын-соңды болмаған дерек базасын

құра отырып, мұрағатталған орны

 



1. Этикаға сүйену. Толық ақпарат бермей, қатыса отырып бақылау үшін этикалық

рұқсат алуыңыз екіталай. Бұл үлкен кедергі болуы мүмкін, яғни сіздің зерттеу

Онлайн этнография–онлайнқауымдас-

тықты түсінуге тырысады және классикалық

антропологиялықтұжырымдарғанегізделеді.

Әдетте ғалымдар уеб-сайт, блог, талқы плат-

формаларыжәнеәлеуметтікжелісияқтыре-

сурстарғақатысаотырыпбақылаужүргізеді.

Нетнография – алдын ала келісілген

стандартты тәсілдер арқылы уеб-сайт, блог,

талқыплатформасысияқтыресурстардыжәне

әлеуметтікжелілердіқатысаотырыпбақылау

арқылыкомпьютеркөмегіменбасқарылатын

онлайнқауымдастықтардыңбірегейтабиғатын

түсінугеталпынады.

350 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

мәселеңізді этика комитетінің барлық мүшесі қабылдамауы мүмкін. Бірақ толық

ақпаратқа негізделген келісімнің қандай болатыны, нақты кімнің келісімін алу

керектігі және кім екеніңізді оларға қаншалық жиі айту керек екені түсініксіз.

Онлайн қауымдастық – этика комитеттері үшін жаңа және даулы сала.

2. Зерттелетін онлайн қауымдастықтарға қол жеткізу және олардың қабылдауы.

Бұл үшін қауымдастықтардың қалай жұмыс істейтінін түсініп, форум, блог, хабар-

ландыру тақтасы, чат, жедел хабарлама алмасу платформасы, ойын әлемі сияқ-

ты топты жұмылдыратын ресурстарға кіруге тура келеді.

3. Дерек жинау. Бұл – форум, блог, хабарландыру тақтасы, чат, жедел хабарлама

алмасу платформасы сияқты жерлерден мәлімет жүктеуден кезінде жиналған

дерек және зерттеушінің журналға тіркегені (классикалық этнографиялық тәсіл).

Мақсат – ұзақ зерттеу арқылы сол ортаны терең түсіну.

4. Дерек талдау. Бұл – контентке дата-майниң жасаумен шектелмейді.

Этнографиялық тәсілдер ұзақ зерттеуді және зерттеу ортасына тереңдеп ену ар-

қылы мәдени контексті түсінуді қажет етеді. Бұл визуал және әлеуметтік ишара-

лардың мүмкіндігі шектеулген онлайн режимде өте маңызды.

Онлайн қауымдастықтарды этнографиялық зерттеу

Blevins, K. R. and Holt, T. J. (2009) «Examining the virtual subculture of johns»,

Journal of Contemporary Ethnography, 38(5): 619–48.

Зерттеуде жезөкшелерге баратын ерлердің уеб-форумдардағы 6 899 ірікте-

ме постын жинау және талдау арқылы осындай қызметті пайдаланатындардың

субмәдениеті зерттелді. Этнография әдісі бойынша қатыса отырып бақылау маңыз-

ды, бірақ бұл істе зерттеуші бақылаумен ғана шектелуге тиіс. Зерттеуші ашық форум-

дарды зерттеді, алайда қатысушылармен байланыспады. Ғалым форумдағы посттар-

ды негізделген теориялық талдау арқылы тақырыпты терең түсінді.

Nelsen, M. R. and Otnes, C. C. (2005) «Exploring cross-cultural ambivalence:

A netnography of intercultural wedding message boards», Journal of Business Research,

58(1): 89–95.

Бұл еңбекте мәдениеттер арасындағы алшақтық және түрлі мәдениет өкілдері-

нің үйленуін жоспарлау болашақ қалыңдыққа қалай әсер ететіні зерттелген. Мұнда

нетнография тәсілі қолданылған: біріншіден, автор болашақ қалыңдықтар арасын-

дағы онлайн сұхбатқа қатысып, оларды бақылады. 16 елдегі болашақ қалыңдықтың

шамамен 400 посты талданды. Содан кейін авторлар мәдени алшақтық және оны

жеңу тақырыптарын талдау үшін негізделген теорияның тұрақты салыстырмалы әді-

сін пайдаланды.

(Бұл жұмыстардың толық мәтіні қосымша уеб-сайтта бар

 ).

13.9-ҚОСЫМША



351Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

алдыңғы зерттеуді талдау

    

 





  





  

 

 



Жүйелі шолу

  

 









  

 



 

   





 

 

  

 

y Ашық, растауға болатын және қайталанатын тәсіл

y Бұрмалану мен қатені барынша азайту

y Жарамдылығы және сенімділігі аса жоғары тұжырымдар

y Зерттеушілер, практиктер және саясаткерлер арасында тез таралатын зерттеу

саласының кешенді көрінісі

y Жаңа зерттеу нәтижелерін интерпретациялау үшін контекст

Жүйелі шолу–жаңалықтарменсенімту-

ғызатынзерттеудіңнәтижелерінорнықтыру-

да,сынитұрғыдабағалаудажәнесинтездеуде

ашық қайта өңделетін әдістерге сүйенетін,

белгілібіртақырыпбойыншабастапқызерт-

теугеталдаужасау.

352 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

 

1. Зерттеу сұрағын қалыптастыру. Кез келген зерттеу процесі сияқты, түсінікті әрі

айқын зерттеу сұрағы зерттеуіңіздің бағытын белгілеуге көмектеседі. Мысалы,

«Австралиялық жасөспірімдердің темекі шегу көрсеткішін азайту үшін денсаулық

сақтау науқанының қандай түрлері тиімді болды?» немесе «Мектеп басшылығы

білім беру стандарттарына әсер ете ме?».

Ашық әрі қайта өңделетін әдіснама әзірлеу және пайдалану. Жүйелі шолудың кіл-

ті – бұрмалаудың барынша азайтылуы, әдістердің ашық және қайта өңделетін

болуы.

Қосу және алып тастаудың түсінікті критерийлерін әзірлеу және қолдану. Әдебиет

ауқымы кең. Қосу үшін іріктеудің нақты критерийлерін анықтау маңызды.

4. Ашық іздеу стратегиясын әзірлеу және қолдану. 3-ші тармақта белгіленген жа-

рамдылық талаптарына сай келетін зерттеу еңбектерінің барлығын анықтау ма-

ңызды. Іздеу ауқымды болуы керек әрі көп дерекқорды пайдаланған жөн.

5. Таңдап алған зерттеу еңбектеріндегі нәтижелердің жарамдылығын сыннан

өткізу. Мұнда қатысушыларды таңдау, дерек жинау әдістері және талдау түр-

лерін сыни бағалау арқылы сапасын тексереміз. Мұндай бағалауды әдетте та-

қырыпты да, ғылыми әдіс түрлерін де білетін екі немесе одан да көп сарапшы

жүргізіледі.

6. Зерттеу нәтижелерін талдау. Бұл – әдіснамалық критерийлерді пайдалана оты-

рып, нәтижелерді салыстыру және синтездеу. Көбінесе сапалық зерттеуге қатыс-

ты қолданылады. Сандық әдісте әдетте зерттеу арасындағы айырманы зерттеу

және олардың әсерлерін салыстыра қарау үшін статистикалық әдісті қолданады

(төмендегі мета-талдауды қараңыз). Айырмашылық табылса, оның пайда болу

себебі талданады.

7. Қорытындыларды синтездеу және интерпретациялау. Шолудың кемшіліктерін

және онда қамтылған мәселені ескере отырып синтезделген нәтижелерді ин-

терпретациялау қажет. Ағылшын тілінде ұсынылған зерттеуді ғана қосу осыған

мысал болуы мүмкін. Мұндай ашықтық деңгейі оқырманға шолудың сенімді-

лігін және нәтижелерді қолдануға болатындығын бағалауға мүмкіндік береді.

  

  

  

 



  

 



       





353Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Жүйелі шолуды жетілдіруге арналған үш орталық

«Кокран» (Cochrane Collaboration) (www.cochrane.org)

«Кокран» – 130-дан аса елден 37 мыңнан аса адам кіретін халықаралық желі.

Біз медициналық-санитарлық көмек туралы негізделген шешім қабылдауда ме-

дициналық қызмет көрсетушілерге, саясаткерлерге, емделушілерге, олардың

адвокаттары мен күтім жасайтындарға көмектесу үшін «Кокран шолуын» әзір-

леп, жаңартып отыру және оның қолжетімділігін арттыру арқылы бірлесе жұ-

мыс істейміз. Қазірге дейін 5 000-нан аса шолу Cochrane Database of Systematic

Reviews журналында онлайн жарияланды.

Денсаулық сақтау саласына бағыттала отырып, Cochrane Collaboration сайты

әлемдегі ең ірі кездейсоқ бақылау сынағы жазбаларының жиынтығымен қатар, жү-

йелі шолу тренингтерінің сілтемелерін, бай кітапхананы және ауқымды шолу ресурс-

тарын ұсынады.

EPPI-Centre (eppi.ioe.ac.uk)

«Саясат және практика саласындағы дерек» ақпараттық-үйлестіру орталығы

(The Evidence for Policy and Practice Information and Co-ordinating Centre) Лондон

университеті білім беру институты жанындағы әлеуметтік зерттеу бөліміне қарай-

ды. 1993 жылдан бері әлеуметтік ғылымдар мен мемлекеттік саясат саласында

жүйелі шолу және оны жүргізу әдістерін әзірлеуге ерекше көңіл аударып келеміз.

Саясат әлде басқа сала не жеке өмір болсын, кез келген салада шешім қабыл-

дайтын адамдарға сенімді деректерді қолжетімді етуге күш саламыз.

EPPI-Centre сайты жүйелі шолу тренингтері, құралдар, әдістер мен дерекқорлар-

ға қатысты бірқатар сілтеме ұсынады. Сондай-ақ білім, қоғамдық денсаулық және

қатыса отырып зерттеу бойынша 200-ден астам шолудан тұратын кітапханасы бар.

Campbell Collaboration (www.campbellcollaboration.org)

Campbell Collaboration – әлеуметтік интервенцияның әсері туралы жүйелі

шолу жасайтын халықаралық зерттеу желісі. Campbell Collaboration... білім, қыл-

мыс пен сот және әлеуметтік қамсыздандыру бойынша жүйелі шолу әзірлеу, оны

тұрақты жүргізу және тарату арқылы адамдардың ақпаратқа негізделген шешім

қабылдауына жәрдемдеседі.

Campbell Collaboration сайтында 300-ден аса шолудан тұратын кітапхана, саяси

құжаттар, нұсқаулықтар, шолу үлгілері, пайдалы сілтемелер және бейнематериалдар

қамтылған ресурстық орталық бар.

13.10-ҚОСЫМША

354 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Мета-талдау

   

     

  







  

 



 

   

 

 

 



 

y Статистикалық әлеует

y Нәтижеге сенім

y Ауытқуды түсіндіру

y Нәтижені жалпы негізгі жиынтыққа қолдану қабілеті



Қымбат болуы мүмкін, себебі құрамдастыруға келетін зерттеуді табуға көп уақыт

кетеді

y Озық статистикалық әдістерді қажет етеді

Жариялауға байланысты біржақтылыққа ұшырауы мүмкін (белгілі бір тақырыпқа

сай келетін нәтижесі бар зерттеу жылдам жариялануы мүмкін)

 

  

 

1. Зерттеу сұрағын қалыптастыру

2. Ашық әрі қайта өңделетін әдіснама әзірлеу және пайдалану (бұл кезең мета-тал-

дау туралы шешім қабылданғанда жасалады)

3. Қосу және алып тастаудың түсінікті критерийлерін әзірлеу және қолдану

4. Ашық іздеу стратегиясын әзірлеу және қолдану

Таңдап алған зерттеу еңбектеріндегі нәтижелердің жарамдылығын сыннан өткізу

6. Қорытындыларды синтездеу және интерпретациялау. Статистикалық талдауда

мыналарға қатысты шешім қабылданады:

а. Шолу жасалатын тәуелді және тәуелсіз айнымалылар

ә. Іріктеме көлеміне байланысты зерттеу қалай салыстырылады?

Мета-талдау – бірдей гипотезаларды

бірдейжолменқарастыратынекіжәнеодан

да көп зерттеу нәтижелерініңстатистикалық

талдауыменсинтезі.

355Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

б. Сезімталдық талдауын (sensitivity analysis) қалай жүргізу керек (деректі бірік-

тіруге арналған тәсілдердің әртүрлі бола тұра, зерттеу қорытындыларының бір

шамада болуы)

7. Қорытындыларды синтездеу және интерпретациялау

  

Мета-талдаудың мысалдары

Мета-талдау үшін дерекқор іздеу оңай, өйткені «мета-талдау» термині көбінесе

зерттеудің тақырыбында болады. Міне, әртүрлі тақырып пен тәсілдерді көрсететін

үш зерттеудің қысқаша мазмұны.

Jeynes, W. H. (2001) «A meta-analysis of the relation of parental involvement to urban

elementary school student academic achievement», British Journal of Cancer, 85(11):

1700–5.

Бұл мета-талдау ата-аналардың қатысуы мен қаладағы бастауыш мектеп оқу-

шыларының үлгерімі арасындағы қатынасты зерттейтін 41 зерттеуді синтездеді.

Статистикалық талдау ата-аналардың жалпы қатысуы мен қосымша категориялар-

дың әсерін анықтауға бағытталған. Талдау ата-аналардың қатысуы мен оқушылардың

үлгерімі арасындағы маңызды байланысты көрсетті. Ақ нәсіл өкілдері мен азшылық

топ балаларында да, ерлер мен әйелдерде де осындай байланыс бар болып шықты.

Doucouliagos, H. and Ali Ulubaşğlu, M. (2008) «Democracy and economic growth: A

meta-analysis», American Journal of Political Science, 52(1): 61–83.

Бұл мета-талдау мета-регрессиялық талдауды пайдалана отырып, демократия

мен даму төңірегіндегі 84 зерттеуді синтездеді. Талдау нәтижесі көрсеткендей, де-

мократия экономикалық дамуға тікелей әсер етпейді. Дегенмен демократияның

адам капиталын жоғарылатып, инфляцияны төмендету, саяси тұрақсыздықты бә-

сеңдетіп, экономикалық еркіндікті қамтамасыз ету арқылы экономикалық өсімге

жанама оң әсер ететіні анықталы. Үлкен үкіметтер мен еркіндік біршама шектелген

халықаралық сауданың да демократиямен байланысы анықталды.

Ferguson, S. S. (2008) «Nicotine patch therapy prior to quitting smoking: A meta-

analysis», Addiction, 103(4): 557–63.

Бұл мета-талдау темекіні тастау алдында пластырьмен емдеудің төрт әдісін син-

тездеген. Оның мақсаты – темекіні тастардан көп уақыт бұрын пластырьмен емдеу

әдісін темекіні тастайтын күні пластырьмен емдейтін қазіргі режиммен салыстыру.

Темекіні тастардан көп уақыт бұрын пластырьмен емдеу әдісі екі есе тиімді болып

шыққан. Мекамиламинмен қосымша негізгі терапияның әсерін өзгертпеген.

(Бұл жұмыстардың толық мәтіні қосымша уеб-сайтта бар

13.11-ҚОСЫМША



356 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тек бастапқы деректі жинайын деп жүргенмін. Қайталама дерек

жинаудың көп жолы бар екенін білмедім. Енді мұны да зерттеуіме

қосуым керек пе?

 

 

  

    



    

 

 

  

 





Сұрағым бар

Тарауды қорытындылау

Қайталама дерек – құжат, дерекқор және интернеттен табуға болатын қол-

да бар дерек.

y Қайталама дерекпен жұмыс істеу уақыт пен ресурсты үнемдеуге, сондай-

ақ зерттеушіге сыңаржақ пікірлерден алшақ тұруға мүмкіндік береді. Бірақ

қайталама дерек басқа мақсаттар үшін жинақталса, ол өзектілігін жоғал-

туы, ескіруі және оның әдіснамалық кемшіліктері болуы мүмкін.

Маңайымызда адамдардың әлеуметтік әрекетінің ізі толып жатыр. Баяндама,

заң, саяси құжат, күнделік, журнал, мақала, видеожазба, блог, сурет, өлең,

ән, хат-хабар, тіпті facebook-тағы пост – барлығы зерттеу процесі арқылы

талданатын құжаттар немесе ауқымды мәтіндер.

y Қазір интернетте бұрын-соңды болмаған ауқымды дерек бар. Бұл интер-

нетті шетсіз-шексіз жанды кітапханаға айналдырды. Сонымен қатар интер-

нет – қолданушы жасайтын контент пен виртуалды қауымдастықтың меке-

ні. Зерттеу әлеуетін ашу үшін инновациялық әдіснамалық тәсілдерді үнемі

жетілдіру қажет.

y Зерттеу сұрағыңызға әлдеқашан жауап табылған болуы мүмкін. Жүйелі

шолу мен мета-талдауды пайдалана отырып, қолда бар зерттеуді жалпы

талдай аласыз.

357Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

Қосымша әдебиеттер

 



  

   

Мәтіндер мен құжаттар







 





 

 



 

  



 





          

 





 

Journal of Social Psychology



 

Unobtrusive





          





358 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қайталама деректі талдау

The Secondary Analysis of Survey



 

 



 

  



Онлайн жиналған дерек



Journal of Contemporary Ethnography

 









 







  





 

       







         











 



Research Trends



359Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу

 













Journal of Business Research



 

Алдыңғы зерттеу





  

        





American Journal of Political Science

 

An Introduction to Systematic

Reviews

 



 



Interventions

 





 







 





Өңделмеген деректен маңызды нәтижеге қол жеткізу 362

Дерекпен жұмыс істеу және айнымалыларды анықтау 366

Дескриптив статистика 370

Инференциал статистика 375

Сандық деректерді көрсету 380

Қосымша әдебиеттер 389

САНДЫҚ ДЕРЕКТІ

ТАЛДАУ

362 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Өңделмеген деректен маңызды нәтижеге қол жеткізу

Барлығы да интерпретацияға тәуелді екенін білеміз.

Джордж Элиот

 

       



 

  

  

Жалпы жобаның мәні

        

 



Оқыту мақсаты

y Өңделмеген деректен маңызды нәтижеге қол жеткізу

○ Деректі талдаудағы жобаның мәнін сақтаудың маңызын түсіну

y Дерекпен жұмыс істеу және айнымалыларды анықтау

○ Сандық дерекпен мұқият жұмыс істеу

○ Айнымалылардың әртүрлі типтерін анықтау

y Дескриптив статистика

○ Деректер жиынтығын сипаттау үшін тиісті статистиканы қолдану

y Инференциал статистика

○ Инференциал статистикаға қандай сұрақ сәйкес келетінін түсіну

○ Тиісті статистикалық тестілерді таңдау

y Сандық деректі көрсету

○ Кесте, диаграмма, графика және инфографика арқылы сандық деректі

көрсету

363САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

  





  













 



 



 



       

 

 







Зерттеу

сұрағы/

гипотеза

Мақсаттар

мен

міндеттер

Әдістемелік

шектеулер

Тиісті

теория

Жобаның

мәнін сақтау

Жинақтау

Өңделмеген

деректерді

біріздендіру

Сұрыптау

Деректерді

кодтау және

енгізу

Статистикалық

талдау

Мағына

іздеу

Интерпретация

Нәтижелерді

ашып көрсету

және табу

Қорытынды

шығару

14.1-сызба. Рефлексивтіталдаупроцесі

364 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

       

 

    

     

        



 

 



Ауқымды бейнені ойда сақтауға арналған сұрақтар

Күтетін нәтижеге қатысты сұрақтар

y Не күтемін, яғни менің гипотезам растала ма?

y Не күтпеймін, оны қалай іздеймін?

y Қорытындым балама түрде интерпретациялана ма? Оның салдары қандай?

Зерттеу сұрағына, мақсатына және міндетіне қатысты сауалдар

y Зерттеу сұрағымды ең қолайлы жолмен сұрауым үшін деректеріммен қалай

жұмыс істегенім дұрыс?

y Қорытындым зерттеу сұрағыммен, мақсатыммен және міндетіммен байла-

нысты ма?

Теориялық сұрақтар

y Теориямды қорытындым қуаттай ма? Қалай? Неге? Неге растамайды?

y Теорияларым қорытындыны интерпретациялауға көмектесе ме? Қалай

көмектеседі?

y Мен күтпеген қорытынды балама теорияларға қатысты ма?

Әдістерге қатысты сұрақтар

Деректерді жинақтау және/немесе талдау әдістерім нәтижелеріме реңк бер-

ді ме? Солай болса, қандай жолдармен?

y Әдіснамалық кемшіліктерім нәтижелеріме қалай әсер етуі мүмкін?

(Тексеру тізімі қосымша уеб-сайтта бар

14.1-ҚОСЫМША



365САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Статистикалық талдау жүргізу





 

       

p



        



 



  

 



  







SurveyMonkey сияқты онлайн сауалнама құралын қолданамын деп едім.

Менің ойымша, олар қажет статистикамен толық қамтамасыз етеді.

Ендеше, осы тараудың қалған бөлігін оқудың қажеті бар ма?

         

  



       



           

   

        

      





      

 

Сұрағым бар

366 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

   







  

        

 



 

 





 





Дерекпен жұмыс істеу және айнымалыларды анықтау







 

Дерекпен жұмыс істеу







          



 

1.Ыңғайлыбағдарламаментанысыңыз

        

      



 

y IBM SPSS statistics – күрделі және қолдануы оңай бағдарлама (www.spss.com);

SAS – Институтталған стандартты бағдарлама, бірақ кейбіреулер оны SPSS сияқ-

ты қолданылуы оңай емес дейді (www.sas.com);

367САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Minitab – кіріспе бағдарламасы, үйренушілерге ыңғайлы, шағын деректер жиын-

тығы бар (www.minitab.com);

Excel – статистикаға арналып жасалмаған бағдарлама бола тұра, негізгі тапсыр-

маларды орындай алады және ДК-нің (дербес компьютер; Microsoft Ofﬁcs өнімі)

түгелге жуығында бар;

y R – Статистикалық есептер мен сызбаларға арналған тегін бағдарлама (www.r-

project.org).

2.Деректіжазыпотырыңыз





 

  

3.Дерегіңіздеолқылықжоқпа,сонытексеріпотырыңыз

         

 

 



4.Деректіенгізіпотырыңыз

 

      

 



         

        

         

           



5.Деректітазартыпотырыңыз

 



  

 

Себеп пен салдар арқылы айнымалыларды түсіну

 

  

368 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

14.2-сызба. IBMSPSSStatisticsбағдарламасындағыайнымалылардыңкөрінісі

14.3-сызба. IBMSPSSStatisticsдеректердіңкөрінісі

369САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Айнымалы–бірнешемәнібарқұрылымдар;айнымалыларикемсіз(мысалы,гендер,биіктік,табыс)

немесеикемді(мысалы,өзін-өзібағалау,құн,саясипікір)болуымүмкін.

Тәуелді айнымалылар–зерттеушізерттеугенемесеөлшеугетырысыпжатқаннәрселер.Мысалы,

созылмалыбасауруына,жақсытабыскөзіненемесеортамектептегіжақсыүлгерімгеқандайфак-

торларәсерететінінбілугеқызығуыңызмүмкін;басауруы,табыскөзіжәнежақсыүлгерім–тәуелді

айнымалылар.

Тәуелсіз айнымалылар–сізтүсінугетырысқанқұбылысқаықпалетуімүмкіннәрселер.Мысалы,оқу

басауруынасебепболуымүмкін;гендертабыскөзінанықтаудабелгілібіррөлгеиеболуыықтимал;

ата-ананыңықпалыжетістікдеңгейінеықпалетуімүмкін.Бұлжердегітәуелсізайнымалылар–оқу,

гендержәнеата-ананыңықпалы.

        

    



-

  

 



Өлшеу шкаласы арқылы айнымалыларды түсіну

 

 



 

   

 

14.1-кесте. Өлшеушкаласы

Номинал сандар Реттік сандар Интервал сандар Қатынас сандар

Топқабөледі

9 9 9 9

Реттейді

9 9 9

Тең қашықтыққа

иебірліктер

9 9

Абсолюттінөл

370 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Дескриптив статистика

  

   

       

 

 

 



Номинал сандар–сандарсанаттардыбілдіреалатындай,кезкелгенжолменбелгіленетінөлшем

шкаласы.Оларкездейсоқәрісандық мәні жоқболғандықтан,математикалықамалдардыорындау

мақсатындақолданылмайды. Гендермысалында әйеладам үшін әйтеуір бір санды, айталық, 1са-

нынжәнебасқаерадамүшін2санынқолданаредіңіз.Осытараудакейініреккелтірілетінмысалда

«университетбітіргенненкейінгіжоспар»айнымалышамасы–номиналсан,онда1=қысқамерзімді

курстар/техникалықбілім,2=университет,3=жұмыс,4=шетелгешығу,5=әлішешілмегенжәнебасқа

депкездейсоқсандықайнымалымәндерретіндебелгіленген.Номиналөлшемдекодтарбір-бірінің

үстіне«мінгесіп»қалмауыкерек(оларөзарабірін-біріқайталамасын)жәнебарлықмүмкіндіктерді

қамтығаныжөн(бәрінбірлесеескеруіқажет).Номиналдеректердіңбастықызметі–зерттеушілерге

жиынтықдистрибуциясынтүсінуүшінжауаптардықиюластыруғамүмкіндікберу.

Реттік сандар – санаттарды мағынасынаорайретке келтіретінөлшемшкаласы.Алайдаайыр-

машылықмагнитудасыкөрсетілмейді.Мысалы,әлеуметтік-экономикалықстатустөменгі,ортажәне

жоғарғытапретіндетоптастырылуымүмкін.Төменгітапөзгеекітаптантөменірекстатустыбілдіруі

мүмкін,бірақайырмашылықтыңкөрсеткішіанықталмаған.Мысалы,ұшақпенсапаршегу(экономкласс,

бизнескласс,біріншікласс),респонденттерденөзтаңдауындеңгейінеқарайреттеуінсұрау(дамыған

елдердіңалдында тұрған, қоршағанортаға байланысты бастымәселе). Респонденттерөз жауабын

(мысалы,«менжұмысқабарғандыжақсыкөремін:1=мүлдекеліспеймін,2=келіспеймін,3=бейта-

рап,4=келісемін,5=толыкелісемін)лайкертшкаласысындыреттіксандарменбелгілейді.Өйткені

магнитудаарасындағынақтыайырмашылықанықталмайды.Көптегензерттеушілер,лайкертшкаласын

интервалдышкаларетіндеқолданады,себебіоларнақтыстатистикалықтестжүргізеалады.Бұлшағын

шкалалызерттеудеасақиынемес.

Орталық тенденцияны өлшеу

 

 

  

          



        





371САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

14.2-кесте. Қатысушылардыңжасынабайланыстыортақтенденция

Жергілікті жастар тобындағы

қатысушылардың жасына

қатысты дерек

Өңделмегендерек 12,12,10,9,12,15,11,12,11,11,15,16,17,12,13,13,14,11,

10,9,9,8,13,14,12,14,15,13,13,10,9,13,14,13,9

(кейстердіңсаны) 35

Орташамән(орташа) 12,11

Медиана(ортанғынүкте) 12

Мода(еңжиікездесетін

ортақмән)

Дисперсияны өлшеу

 

 







 



  

 



14.3-кесте. Қатысушылардыңжасынақатыстыдисперсия

Жергілікті жастар тобындағы

қатысушылардың жасына

қатысты дерек

Өңделмегендерек 12,12,10,9,12,15,11,12,11,11,15,16,17,12,13,13,14,11,

10,9,9,8,13,14,12,14,15,13,13,10,9,13,14,13,9

(кейстердіңсаны) 35

Ауқым(деректіңтаралуы) 8-ден17-гедейін=9

Квартильаралықауқым

(25%-75%аралығындатаралуы)

10-нан14-кедейін=4





372 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Дисперсия(орташамәнбойынша

таралуы)

4,93

Стандартауытқу(дисперсияның

квадраттағытүбірі)

2,22

Интервал–айырмашылықтыөлшеумақсатындадеректердіреттейтінжәнеэквидистантбірлікті

қолданатынөлшем шкаласы. Бұлшкаланың абсолютті нөлі жоқ.Мысалы,2016 жыл1965 жылдан,

51жылөткенсоңкеледі,бірақуақытбіздіңзаманымыздың1жылы басталмаған.IQ көрсеткішіде

интервалдышкалаболыпесептеледі,алайдашкаладағыкөрсеткіштердіэквидистантдепқарауғақа-

тыстыпікірәртүрлі.

Қатынас–шкаладағыәркөрсеткішэквидистантболатынжәнеабсолюттінөлібарөлшемшкаласы.

Қатынасдеректеріжас,биіктікжәнеарақашықтықсияқтышынайысандар,яғнибарлықматематикалық

амалдардыорындауғаболады.

Дескриптив статистика–дистрибуцияныңпішіні,ортақтенденцияларыжәнедисперсиясысияқты

жиынтықсипаттамасы.

Орталық тенденция–дистрибуцияныңортатұсыннемесеорталығынкөрсететінөлшем:мән,ме-

дианажәнемода.

Орташа мән –арифметикалықорта.Орташамәндіесептеуүшінәркейстіңмәнінқосасызжәне

солкейстерсанынабөлесіз.Орташамәнматематикалықесепболғандықтан,интервалменқатынас-

қабайланыстыдеректердегіортақтенденцияныөлшеуүшінқолданылады.Сандаркодтарретінде

пайдаланылатынноминалжәнереттікдеректерүшінқолданылмайды.Мысалы,христиандарды,буд-

дистердіжәнемұсылмандардыбелгілеугеқолданылатын1,2және3саныныңорташамәнінтабудың

ешмағынасыжоқ.

Медиана–аралықтыңортанғынүктесі.Медиананытабуүшінсізбар-жоғымәндердіөсу(немесе

кему)ретібойыншақойыпшығасызжәнеортанғымәндітабасыз.Әдеттебұлөлшемреттікдерек-

тердеқолданыладыжәнешектеншыққанмәнніңықпалынжоққашығараалуыменартықшылыққа

ие(мысалы,3миллиондолларғатеңжалақытабыстыңмәнінжоғарыетіпкөрсетеді,бірақолорта

нүктегеәсеретпейді).Бұлэкстремалдыдеректерзерттеуүшінмаңызды,демек,шектеудеболуы

мүмкін.

Мода–айнымалышамаүшінбелгіленген,еңкөпкездесетінортақмәннемесемәндер.Номинал

сандаранықболатындықтан,математикалықтұрғыдақолданөзгертумүмкінемес.Номиналсандар

ортақтенденцияныңөлшеміретіндемодағажүгінеді.

Дисперсия–орталықөлшемненжекеөлшемніңқаншалықтышашыраңқыекенінкөрсетеді.

Аралық–дисперсияныесептеудіңеңоңайжолы.Еңжоғарымәнненеңкішімәндіазайтуарқылы

анықталады.Мысалы,респонденттеріңіздіңжасы8–17болса,жасаралығы–9жыл.Бұлөлшемдіесеп-

теуоңайболғанымен,шектеншыққанмәндергетәуелдіжәнеортанғымәндіескермейді.

373САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Квартильдер–аралығыңыздытең төртбөліккенемесеквартильгебөлу және әдеттеординал

деректергеарналғандисперсияныөлшеугенемесеортақтенденциясымедианаменөлшенетіндерек-

тергеқолданылады.Квартильдерзерттеушілергеәртүрліширектердісалыстыруғанемесеішкі50%-ды

дисперсиялықөлшемретіндекөрсетугемүмкіндікбереді.

Варианс–ортақмәнніңтаралымынесептеуүшінбарлықмәндіқолданады.«Ортақквадратмәнінің

орталығы»дегенұғымғасаяды.Интервалменқатынасдеректерінесептегендегіайырмадисперсияны

көрсетеді.Оләлдеқайдажиікездеседі,бірақзерттеушілерарасындаайырманыңквадраттүбірінқол-

данужәнекөрсетустандарттыауытқуретіндебелгілі.

Стандартты ауытқу (с.а.) –айнымалыныңквадраттүбіріжәнеинтервал,қатынасдеректерінеқа-

тыстыеңжиіқолданылатынстатистикалықдеректердіңнегізі.

Инференциал статистика – негізгі жиынтық арасынан алған іріктемелерге негізделген, негізгі

жиынтықтуралытұжырымжасауғақолданылатынстатистикалықөлшем.

Статистикалық мән–әдетте«

-мәнін»білдіреді.Олнәтижелеріңіздіңкездейсоқтықтанартықболу

ықтималдығынбағалайды.

Деректердің пішінін өлшеу



  





 







 

        



Мода, медиана және орташа мән

Қалыпты

Мода

Медиана

Орташа мән

Қисық

+ Эксцесс

– Эксцесс

Эксцесс

14.4-сызба. Деректіңпішіні

374 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

14.4-кесте. Қатысушылардыңжасынақатыстыдеректердіңпішіні

Жергілікті жастардың жасы

туралы дерек

Өңделмегендерек 12,12,10,9,12,15,11,12,11,11,15,16,17,12,13,13,14,11,10,9,

9,8,13,14,12,14,15,13,13,10,9,13,14,13,9

(кейстердіңсаны) 35

Гистограмма(дистрибуция)

8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 18,0

Жиілік

Қатысушылардың жасы

Қалыпты ауытқу = 2,22

Орташа мән = 12,1

N = 35,00

Қисықтығы (симметриялығы) 0,070

Эксцесс (тегістігі) –0,562

*СандарSPSS-пенесептелінген.

     



 

−

68,3%

95,4%

99,7%

14.5-сызба. Қалыптықисықастындағыкеңістік

375САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

 

y кейстердің 68,3%-ы орташа мәннің бір стандартты ауытқу аясына кіреді;

y кейстердің 95,4%-ы орташа мәннің екі стандартты ауытқу аясына кіреді;

y кейстердің 99,7%-ы орташа мәннің үш стандартты ауытқу аясына кіреді.

       

 

         

      







        

 

 

 



Инференциал статистика





      

  



 

       



Инференциал статистикаға сәйкес келетін сұрақтар

   

 

 

Статистикалық мән

  

           

           

376 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  



Инференциал статистиканы қолдана отырып, сандық деректермен

жұмыс істеуге қажет сұрақтар

Зерттеуде қатысушылар үлкенірек жиынтықпен қалай салыстырылады?

Іріктемені негізгі жиынтықпен салыстырады. Белгілі бір университеттегі, бір курс-

тағы студенттерді зерттеп жүрсіз. «Үлгіңіздегі ер және әйел жыныстылардың пайызы,

жасы, қызығушылықтары мемлекет аумағындағы университет студенттерінің статис-

тикасына ұқсас па?» деген сұрақ қоюыңыз мүмкін. Мұндай сұраққа жауап беруге

жалпы халық туралы мәліметке қол жеткізу керек. Студенттердің де көпшілігі туралы

мәлімет сонда бар.

Екі немесе одан да көп респондент тобы арасында айырмашылық бар ма?

Екі немесе одан да көп топтарды салыстыруға арналған сұрақ өте жиі кездеседі.

Ол көбінесе «субъектілер арасында» деп аталады. Студенттер тақырыбына байла-

нысты ер және әйел жынысты студенттердің қызығушылықтары бірдей болуы ықти-

мал ма; әртүрлі ұлттан шыққан студенттер әртүрлі пәндерді оқуы мүмкін бе; әртүрлі

кампустарда оқитын студенттер әртүрлі үлгерім көрсеткішіне ие бола ма деген си-

патта сұрақ қоюыңыз мүмкін.

Уақыт өте респонденттерім өзгерді ме?

Бір топтағы респонденттердің дерегіне қатысты немесе сипаты сәйкес келетін

респонденттерге қатысты қолданылады. Әдетте оларды «пән аясында» деп атайды.

Мысалы: «Оқудың бірінші жылымен салыстырғанда соңғы курста студенттердің дағ-

дысы өзгерді ме?»

Екі немесе одан да көп айнымалылар арасында байланыс бар ма?

Мұндай сұрақтар байланыстар мен корреляцияларды немесе себеп пен сал-

дарды анықтауы мүмкін. Мысалы, «Оқуға жіберілген уақыт пен университетке кө-

ңілі толудың арасында байланыс бар ма?» және «Студенттердің гені мен олардың

сабақтан тыс айналысатын істері арасында корреляция бар ма?» деген сауалдар

– байланысқа қатысты сұрақтардың мысалы. Себеп пен салдарды іздейтін сұрақ-

тар тәуелді және тәуелсіз айнымалылар арасында ажыратылады. Мысалы, «Көңілдің

толуы оқуға жіберілетін уақытқа тәуелді ме?» және «Оқитын пәнге орай стресс туа

ма?». Сондай-ақ себеп пен салдар байланысы тәуелді айнымалыдағы өзгешеліктер-

ді түсіндіру мақсатында бірден көп тәуелсіз айнымалыларды (көп айнымалы талдау)

іздеуі мүмкін. Мысалы, «Университетке көңіл толу оқу әдетінің ұзақтығына, жасқа

немесе мансапқа деген құлшыныстың жиынтығына тәуелді ме?».

14.2-ҚОСЫМША

377САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

 





 

  

 





 

Дұрыс статистикалық тестіні түсіну және таңдау









      

   

 





Бір айнымалы талдау –бірмезгілдебірайнымалыныңстатистикалықталдануы.Олортақтенден-

ция,дисперсияжәнедистрибуциясияқтыамалдардантұрады.Бірайнымалыталдаукорреляцияға,себеп

пенсалдарғанемесемодельдеугеқарамағанымен,талдаудыңбұлтүрідескриптивзерттеудебасты

орыналады және статистикалықталдаудыңбарлықтүрлерінде,деңгейлеріндемаңызды бастапқы

кезеңболыпесептеледі.

Қос айнымалы талдау –екіайнымалыарасындағықатынастардыстатистикалықталдау;қосай-

нымалыталдауекіайнымалыарасындағықарым-қатынастыбағалайды;мысалы,білімдеңгейімен

теледидаркөруәдетіарасындағыбайланыснемесегендерментабысарасындағыбайланыс.14.5-кесте-

дегіқарым-қатынасзерттеуінеқолданатынтестілердіңтүрікөпжәнеоларайнымалыныңтүрінеқарай

өзгешеленеді.Еңжиіқолданылатынтестілеркросскесте(номиналайнымалыларғақолданылатынхи-

квадратты),ANOVA(бірноминалғажәнебірқатынасайнымалысынақолданылады)жәнекорреляциялар

(екіқатынасайнымалысынақолданылады).

Көп айнымалы талдау – үш немесеоданда көпайнымалы арасындағы қатынасты зерттейді.

Зерттеушігесебеппенсалдардыіздеуге,модельдерментесттеорияларынқұруғамүмкіндікбереді.Көп

айнымалыталдаумензерттеушілертәуелдіайнымалыныңекінемесеодандакөптәуелсізайнымалы-

ларғағанатәуелдіекенін(яғнитабысгендергеде,оқудағыжетістіккедетәуелді)зерттепқанақоймай,

тәуелдіайнымалыларарасындағыбайланыстыдабілеалады(мысалы,гендерменоқудағыжетістік

арасындағыбайланыс).Көпайнымалыталдаудақолданылатынкейбірәдістер:фактордыталдау,қо-

рытындылардыжітізерттеу,құрылымдықтеңдеумоделі,MANOVA,көпдеңгейлірегрессия,канондық

корреляцияжәнепат-анализ.Статистикабойыншаталдаудеңгейініңосыжерінежеткендемамандарды

шақырукерегінайтакеткенорынды.

378 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

  





14.5-кесте. Статистикалықдеректердііріктеу

Бір айнымалы Қос/көп айнымалы

Номинал Реттік Интервал/қатынас

(Егер қалыптылық

ұйғарымы қалыпты

болмаса, реттік

тестілерді қолданыңыз)

Номинал

2көрсеткішті

шкала,мысалы,

гендер:1=әйел

кісі,2=еркісі

Екінемесеодан

дакөптоптарды

салыстырыңыз:хи-

квадрат

Екітоптысалыстырыңыз:

Манн-Уитни (Mann-

Whitney)

Үшнемесеодандакөп

топтар:Крускл-Уаллис

(Kruskal-Walllis)

Екінемесеодандакөп

топтардысалыстырыңыз:

-тестінен кейін ANOVA

тесті

3көрсеткішті

шкала,мысалы,

дін:1=католик,

2=протестант,

3=иудей

Ортақүрдіс:мода

Дисперсия:жиілік

Уақытөткенсоң,бір

топтыңішіндеқайта

салыстырыңыз

2көрсеткішті:

Макнемар тесті

3+көрсеткішті:

Кохреннің

-тесті

Біртоптыңішінде

екіреттенкөп

салыстырыңыз

2көрсеткішті:

Уилкоксоннмен

белгіленген деңгей тесті

3+көрсеткішті:

Кохреннің

-тесті

Үшнемесеодандакөп

рет(2+көрсеткішті):

Фридман тесті

Уақытөткенсоң,

біртоптыңішінде

салыстырыңыз(2+

көрсеткішті):

-тестінен кейін ANOVA

тесті

Іріктеменінегізгі

жиынтықпен

салыстырыңыз:

хи-квадрат

Өзге

айнымалылармен

байланысы

Иә/жоқ:хи-квадрат

Өзгеайнымалылармен

байланысы

Иә/жоқ: хи-квадрат

Байланыскүші:

Өзгеайнымалылармен

байланысы

Иә/жоқ:Пирсонның

корреляция

коэффициенті

Байланыскүші:

-тест

379САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Номинал

Байланыскүші:

2көрсеткішті: phi

3+көрсеткішті:

лямбда

2+көресткішті:лямбда Екінемесеодандакөп

тәуелсізжәнетәуелді

айнымалымен:

MANOVA

2+тәуелдіайнымалылар

және3+топтар:көп

регрессиялы немесе

пат-анализ

Реттік

Теледидаркөру

Таңдауреті:

1=ситкомдар,

2=телехикаялар,

3=фильмдер,

4=жаңалықтар,

5=тв-реалити

немесе

Лайкертшкаласы:

1=мүлде

келіспеймін,

2=келіспеймін,

3=бейтараппын

т.с.с.

Ортақүрдіс:

медиана

Дисперсия:

квартиль аралық

ара

Шағыншкала,<10

Кендаллдың

рангтік корреляция

коэффициенті

Үлкенірекүлгі:

Спирменнің

rho

корреляциясы

Джаспеннің

көптізбекті корреляция

коэффициенті

Тәуелдіинтервалдық/

қатынасайнымалымен:

ANOVA

Іріктеменінегізгі

жиынтықпен

салыстырыңыз:

Колмогоров-

Смиронов

Тәуелдіретіндебір

айнымалымен:Сомердің

-тесті

380 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Интервал/

қатынас

Интервал,мысалы,

IQкөрсеткіші

қатынасы,мысалы,

мынадайсандар,

жас,биіктік,

салмақ

Орталық

тенденция:

орташа мән

Дисперсия:

стандартты

ауытқу

Іріктеменінегізгі

жиынтықпен

салыстырыңыз:

-тесті

Өзгеайнымалылармен

байланысы

тәуелді/тәуелсіз

айырмашылықсыз:

Пирсонның корреляция

коэффициенті

Біртәуелсізжәнебір

тәуелдіайнымалымен:

Пирсонның сызықтық

корреляциясы

Екінемесеодандакөп

тәуелсізжәнебіртәуелді

айнымалымен:

көп регрессиясы

Екінемесеодандакөп

тәуелсізжәнеекінемесе

одандакөптәуелді

айнымалымен:

канондық корреляция

    

  

       

 

 

 

  

           

 

  



Сандық деректерді көрсету

       









381САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

       



 



         

 

 

 

Графика қолдану

  

 



  

 

 

          

       

 

14.6-кесте. Ойданшығарылғантөртайнымалыдантұратындеректержиынтығы

Гендер

1=әйел

2=ер адам GPA (4-тен)

Оқуды бітірген соң

қандай жоспарыңыз бар?

1=қысқамерзімді курстар/

техникалық білім

2=университет

3=жұмыс

4=шетелге шығу

5=әлі шешілмеген

6=басқа

Зерттеудің маңызы

1=мүлде

маңызды еместен

7=маңыздыға дейін

1 3,10 2 7

2 2,60 3 2

1 1,30 3 2

2 3,60 5 6

2 1,50 1 1

382 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бағандыграфика

Санақ

Қысқамерзімді

курстар/

техникалық

білім

Университет Жұмыс Саяхаттау Әлі

шешілмеген

Басқа

Оқуды бітірген соң қандай жоспарыңыз бар?

Гистограмма

Басқа Қысқамерзімді

курстар/техникалық білім

Университет

Әлі шешілмеген

Саяхаттау

Жұмыс

383САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Сызықтыграфика

Санақ

Қысқамерзімді

курстар/

техникалық

білім

Университет Жұмыс Саяхаттау Әлі

шешілмеген

Басқа

Оқуды бітірген соң қандай жоспарыңыз бар?



 



Кластерлібағандыграфика

Санақ

Оқуды бітірген соң қандай жоспарыңыз бар?

Қысқа-

мерзімді

курстар/техникалық

білім

Университет Жұмыс Саяхаттау Әлі

шешілмеген

Басқа

Гендер

Әйел Ер адам

384 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

         

      

         



GPA-дізерттеу

 





Қалыптысызықтыгистограмма

1,00

1,25

1,50

1,75

2,00

2,25

2,50

2,75

3,00

3,25

3,50

3,75

4,00

Жиілік

Орташа деңгей көрсеткіші (GPA) (4-тен)

Қалыпты ауытқу = ,79

Орта мән = 2,57

N = 60,00

Орташа деңгей көрсеткіші (GPA) (4-тен)

GPAмен«университеттіңмаңызы»

арасындағыбайланыстызерттеу

        

        

 

 

         

 

385САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Шашыраңқыграфика

0,5

0 1 2345678

1,5

1,0

2,0

4,0

3,5

3,0

2,5

4,5

Орташа деңгей көрсеткіші (GPA) (4 балдан)

Университеттің маңызы

Графика жасау

     

      

       

 

           

   



Кесте жасау

         

    

       



 



 





386 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



         



   



 



1-кестеде  

  n



    

1-кесте. Шығусапарыныңжіктелуіжәнедистрибуция

Шығу сапарының түрі Жіктеу критерийлері

Ашуменқарсылықбілдіру,30% Өміргеболмасада,құдайданнемеседінненбазкешудің,

ашудың,жиіркеніштіңсөйлеумәнеріндебайқалуы

Қарсыәрекететудіңнемесеқарсылықбілдірудіңсапары

Күдіктенарылаалмау,29% Меланхолиялыжәнекүйзелістегіинтеллектуализм

Арылмайтынкүдікпенмағынасыздықтансоң,діннен

біржолатақолүзу

Ашықзерттеу,41% Негізсізнемесеинтеллектуализмсізжағдай.Рухани

мүмкіндіктердітәжірибеменсілтемелерауқымынантыс

кеңейтугедегенниет

2-кесте     

 

      

  



2-кесте. Шығу сапарының түріне қарай демографиялық айнымалыларға арналған жиілік

дистрибуциясы

Қарсылық білдіру Күдік Тану

Гендер

Әйел 50,0% 45,8 46,9

Ер 50,0 54,2 53,1

100,0 100,0 100,0

Дін

387САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Протестант 29,2* 50,0 46,9

Католик 70,8 50,0 53,1

100,0 100,0 100,0

*ANOVA

<0,05.

-



-



3-кесте 

     

       



 





3-кесте. Шығусапарыныңтүрінеқарайпрофильайнымалыларыүшінмәнкөрсеткішіменмаңызы

Қарсылық Күдік Тану

Қарсылық-

Күдіктену

Қарсылық-

Тану

Күдіктену-

Тану

Біріншікүдікжасы 20,88 19,58 16,94 *

Процессұзақтығы 4,42 10,83 5,62 * *

Процестіңәліде

аяқталмауы

0,08 0,35 0,15 * *

Қарқындылығы 0,70 0,42 0,32 * *

        

       

-



     -

      





388 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қорытынды сөз



 

      



Көмектесіңіздер! Ақпарттың көптігі сондай, игере алмай жатырмын.

Демек, дым түсінбеймін бе?

           

 







  

 

          

 

 

Сұрағым бар

Тарауды қорытындылау

y Деректерді түсіндіру – кез келген зерттеудегі басты қиындық. Тиімді деректерді

көзден таса қылмау; деректеріңізбен жұмыс істеу; талдаудың шынайы процесі-

мен айналысу; деректеріңізді тиімді көрсете алу өте маңызды.

y Деректермен жұмыс істеу – сәйкес бағдарламамен таныс болу; жүйелі түрде

логиніңізбен кіріп, деректеріңізді тексеріп отыру; деректі бағдарламаға жүк-

теу; деректерді тазарту деген сөз. Сондай-ақ себеп пен салдар (тәуелді немесе

тәуелсіз) айнымалыларын және олардың өлшем шкалаларын (номинал, реттік,

интервал және қатынастық) тани алуыңыз керек.

y Дескриптив статистика ортақ тенденцияның (орташа мән, мода және медиа-

на), дисперсияның (аралық, квартильдер, айырма және стандартты ауытқу)

және дистрибуцияның (асимметрия және эксцесс) өлшемдері арқылы деректер

жиынтығының басты сипаттамаларын тұжырымдау үшін қолданылады.

y Инференциал статистика зерттеушіге жылдам деректерден тәуелсіз қорытын-

дылар жасауын бағалауға мүмкіндік береді. Мысалы, үлгі жиынтықты білдіре

ме; екі немесе одан да көп топтар арасында айырмашылық бар ма; уақыт өтуі-

мен өзгерістер болды ма; немесе екі не одан да көп топар арасында байланыс-

тар бар ма?

389САНДЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУ

Қосымша әдебиеттер

Жалпы қоғамдық ғылымдар статистикасы



       

       







  

 

 





   

  

 



Компьютерлік бағдарламаларға арналған әдебиеттер

Statistics for Research: With a Guide to SPSS.

 

 

  

 





          

         

 



y Сандық деректерді көрсету үшін көбінесе графика мен кесте жасау керек.

Олар: 1) маңызды дәлел болатындай сұрыпталып жасалған болуы; 2) және

оқырмандарға түсінуге көмек болатындай ақпаратқа қанық әрі қарапайым бо-

луы қажет.

390 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



      



 

 





 



 

 









SPSS





Science Statistics.

           

    

 

  



Сапалық деректен не күтеміз? 394

Сапалық деректі талдау логикасы 399

Сапалық деректі талдау әдісі 402

Сапалық деректі талдаудың арнайы стратегиясы 410

Сапалық деректі презентациялау 410

Пайым 415

Қосымша әдебиеттер 416

Сапалық деректі

талдау

394 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сапалық деректен не күтеміз?

Саналатын нәрсенің бәрі маңызды бола бермейді, сондай-ақ маңызы бар нәр-

сенің бәрі санала бермейді.

Альберт Эйнштейн

    

  



  

 



  

  

    

  

 

Оқыту мақсаты

y Сапалық деректен не күтеміз?

○ Сапалық талдаудың мағынасын ұғу

○ Сапалық деректі талдаудың бағдарламалық жасақтамасымен танысу және

оның мағынасын ұғу

y Сапалық деректі талдау логикасы

○ Индуктивті және дедуктивті пайымдаудың сапалық деректі талдаудағы қол-

данысын түсіну

y Сапалық деректі талдау әдісі

○ Өңделмеген деректен теориялық мағыналы түсінікке өтудің маңызын білу

○ Сапалық деректі талдаудың негізгі сатыларын ұғу

y Сапалық деректі талдаудың арнайы стратегияcы

○ Түрлі пәнге негізделген сапалық деректі талдау стратегияларымен танысу

y Сапалық деректі презентациялау

○ Тура цитаталарды қамтитын сапалық деректі тиісті түрде презентациялау

395Сапалық деректі талдау







 

 





     

  

  







 

  



 

 

Ауқымды мәселені назарда ұстау







 





 





 





  

 

   

 

1. Зерттеуден не күтесіз? Қандай нәтижеге қол жеткіземін/жеткізбеймін деп

ойлайсыз?

2. Зерттеу сұрағы, мақсаты мен міндеті қандай? Жоба мақсатына қол жеткізу үшін

дерекпен қалай жұмыс істейсіз?

Сапалық деректі талдау–сапалықдерек-

тензерттелетінадамдарменжағдайлардытү-

сінуге,интерпретациялауғаөтупроцесі.

396 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

3. Теория. Дерегіңіз теорияңызды құптай ма, теорияңыз дерегіңізді түсіндіруге кө-

мектесе ме, дерегіңіз балама теорияға сілтеме жасай ма?

4. Әдіс. Қолданылған әдістер нәтижеге қалай әсер етуі мүмкін?

 

  

  



 

 



   

  

 





 

 

Тиістібағдарламалықжасақтамаментанысу

 

  



Зерттеу

сұрағы

Мақсаттар

мен

міндеттер

Әдіснамалық

шектеулер

Тиісті

теория

Жалпы жобаның бүтіндігін сақтау

Жинау

Өңделмеген

деректерді

жүйелеу

Сұрыптау

Деректерді

кодтау және

енгізу

Тақырыптық

талдау

Мәнін

іздеу

Интерпретация

Нәтижелерді

тауып

шығару

Қорытындылау

15.1-сызба. Рефлективтіталдаупроцесі

397Сапалық деректі талдау

y NVivo, MAXQDA, The Ethnograph. Мәтінді индекстеу, іздеу және теориялау үшін

қолданылады;

y ATLAS.ti. Бейнелерге, сондай-ақ сөзге қолдануға болады;

y Concordance, HAMLET, DICTION. Контент-анализде кең қолданылады;

y CLAN. Әңгіме талдауда (Conversation analysis) кең қолданылады.

 





  



Деректі енгізу

 

  

 





Дереккөздердіреттеу



 

  

  



Оқыпшығужәнежалпыескертпежасау







    



Деректіталдауғадайындау

 



 



 

398 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Деректердіенгізу/талдауқұралдарындайындау







  

  

 

Сапалық деректі талдаудың бағдарламалық жасақтамасы

  



  



 



 

 

 

 

15.2-сызба. NVivoбағдарламасыныңскриншоты:NVivoсапалықдеректердіталдаубағдарламалық

жасақтамасы;QSRInternationalPtyLtd.10,2012

399Сапалық деректі талдау



  

 

   

  



 

Сапалық деректі талдау логикасы



 

 



 

 



Креативтілік пен назарда ұстаудың балансын сақтау



 

Сапалық деректі талдайтын бағдарламаны қолдану тиімді және

пәрменді болса, оны зерттеушілер неге жиі қолданбайды?

 

  





 













 

Сұрағым бар

400 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

  

   







 





Индуктивті және дедуктивті пайымның арасында жол табу

 



 

  



 

 

 



 

    

    

 

 





Креативтілік пен қатаңдықтың балансын сақтау

Ерекше ойлаңыз ... бірақ мақсатыңыздан ауытқымаңыз.

Оригинал, жаңашыл және қиялшыл болыңыз ... бірақ бағытыңыздан

ауытқымаңыз.

Түйсігіңізді қолданыңыз ... бірақ сол түйсігіңіздің логикасы мен сіздің логика-

ңыз үндес болсын.

Алғыр және икемді болыңыз ... бірақ мұқият болып, әдіске зер салыңыз.

Шабыттанатын, қиялшыл және тапқыр болыңыз ... бірақ шынайы

және нақты болыңыз.

15.1-ҚОСЫМША

Индуктивті логика–теория,принципне-

месе жалпы қорытынды жасау мақсатында

нақтыжекефактініқолдану.Сапалықталдауда

өңделмегендеректердібақылаужәнеталдау

арқылыоқиғаментеориянықұрастырады.

Дедуктивті логика –белгілібіржекефакт

немесеоқиғатуралытұжырымжасаумақса-

тындажан-жақтыталдаужүргізу.Сапалықтал-

даудабелгілібіройларментеориялардыесте

ұстап,солойлардыдәлелдейтіндерекіздейді.

401Сапалық деректі талдау





  

 



 



 

   



 

 

 



 





 

 

   

 

 



 

 



Индуктивті

теорияны

қалыптастыру

Дедуктивті

теорияны

тексеру

Гипотеза

расталды

Гипотеза

расталмады

15.3-сызба. Индуктивтіжәнедедуктивтіпайымциклдері

402 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сапалық деректі талдау әдісі







 







  





  

 



  

 

 

  

  

 

 

 

Өңделмеген дерек

Ұйымдастырылған дерек

Редукцияланған

дерек

Өзара

байланыстырылған

дерек

Тақырыптық дерек

Мағыналы түсінік

15.4-сурет. Сапалықдерекпенжұмыс:тереңдеужәнеабстракциялау

403Сапалық деректі талдау

 

 

 

 





Сыңаржақ пікір мен жалпы әсерді анықтау

 

  

  





 







 

  

   

















Тақырыпты редукциялау және кодтау



 





 

    





  

 

404 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  

 



 

Сөздізерттеу

  

 

 

 



 

 



  

Тұжырымдардызерттеу



 

 

 





 

 

    

 

  





Лингвистикалыққұрылғылардызерттеу

  



  

 

  



 

405Сапалық деректі талдау

Бейвербалишаралардызерттеу

 



 

 

 



 



Паттерндер мен өзара байланысты іздеу



 



  

 

  

  

   



 

 



Тақырып картасын жасау және құру

  



 

 

  

   

 

  



   

   

 

  

406 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



  

 

 

   

 

   

  

   



15.5-сызба. Тақырыпкартасынжасау

Өзге жыныс

өкіліне құмарлық

Танымал болуға

құмарлық

Мектептегі

мазақ

Құрдастар

Бойжеткеннің

өз-өзін төмен

бағалауы

Ата-ана

Анаңыз

салмағыңызға

алаңдайды

Медиа

Диета

жарнамасы

Жұлдыздардың дене

өлшемін баспасөзде

талқылауға болады

Теледидардағы

арық жұлдыздар

Журналдағы

модельдер

Сүп-

сүйкімдісің!

Жарасып тұр!

Қошемет

15.6-сурет. Сапалықдеректіталдаудыңдарақтәріздіқұрылымы

407Сапалық деректі талдау

Теория түзу





   

 

    



Қорытынды жасау

 

 

 

 

 



 



  







Үздік музыкалық клип

Іс жүзінде талдау сатылары қалай болатынын шағын мысал арқылы көрсеткен

дұрыс болар деп ойладым. Сонымен, музыкалық клиптерді қарастырайық. Ортақ

элементті табу үшін соңғы үш жылдағы үздік музыкалық клиптерді зерттеймін деп

ойлап көріңіз. 37 үздік хитті былай талдадыңыз:

1-кезең. Сыңаржақ пікір мен жалпы әсерді анықтау

Барлық адам сыңаржақ пікір мен жалпы әсерге ие. Мысалы, музыкалық клип-

тердің нысаны – әйелдер. Ән мәтіні мағынасыз, ал отандық клиптер түкке де тұр-

майды деп санауыңыз мүмкін. Бұл кезеңді толық орындау өте маңызды. Сыңаржақ

пікіріңіз бар екенін мойындап, мұқият зерттеу жүргізсеңіз, күткен нәтижеге жетесіз.

Келесі қадам – 37 клипті көріп, мазмұнға, сөзге, бишіге, қозғалысқа, эмоцияға,

стильге байланысты жалпы әсерді жазып алу (бұл категориялар жеке қызығушылы-

ғыңызға, түсінігіңізге және әдебиетке қарап жасалады).

15.2-ҚОСЫМША

408 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

2-кезең. Тақырыпты редукциялау және кодтау

Әрбір клипті кезек-кезек қараңыз, 1-кезеңде айтылған/жасаған категориялар-

мен (дедуктивті процесс), сондай-ақ процесс барысында ашылған өзге категория-

лармен (индуктивті процесс) байланысты барлық жайтқа назар аударыңыз. Мысалы,

1-клиптегі ән мәтіннен алдану, жаралы жүрек және сенімнің жоғалуы туралы тақы-

рыпты табасыз. Осылайша әр клипті қарағанда категориялар көбейіп, қосалқы ка-

тегориялар пайда болады.

3-кезең. Паттерндер мен өзара байланысты іздеу

37 клипте ұқсас тақырып кездесуі мүмкін. Сондықтан бұл кезеңде ұқсастық пен

айырмашылықты іздеңіз. Мысалы, клиптегі ең ашық контент әйел артистерге емес,

музыкалық топтың клипіне тиесілі екенін ұғасыз. Отандық клипте бишілер көп еке-

нін де түсінуіңіз мүмкін.

4-кезең. Тақырып картасын жасау және құру

Болашақ картаның шағын бір бөлігі:

Визуалды

образ

Сән

Гендер

Еркіндік

Жанр

Ән мәтіні

Музыкалық

клиптер

Нәсіл/этностық тек

Жаралы жүрек Романтика

Сатқындық

Достық

Осы тұста: 1) барлық негізгі тақырыпты (жанры, жынысы және т.б.) картаға түсіре

беріңіз; 2) жағдайға байланысты барынша көп қосалқы категория жасаңыз (мыса-

лы, «тәуелсіздік» категориясының астына ерлер мен әйелдерді бөлек алыңыз); 3) әр-

түрлі байланысты көрсетіңіз. Бұл тапсырманы орындау кезінде әдебиет оқу керегін

ұмытпаңыз.

Зерттеуіңізде алдымен шекара айқын болмаса, музыкалық клиптердің барлық

аспектісіне сапалық талдау жасау күрделі екенін түсінетін шығарсыз. Сондықтан

өзіңізді қызықтырған бір немесе екі саламен, мысалы, гендермен шектеліңіз.

Ауқымды, бірақ нашар жұмысқа қарағанда, шағын, бірақ сапалы жұмыс жақсы еке-

нін ұмытпаңыз.

5-кезең. Теория түзу және растау

Клиптерді 103 рет қарап, ой картаңызды 72 рет жасаған соң барып, «Міне, енді

ұқтым!» дерсіз. Кім біледі, музыка индустриясын таңдай қақтыратын тамаша теория

ойлап табарсыз.

409Сапалық деректі талдау







Видео

MTV

You Tobe

Ән

Бастау

Көру

ӘЙЕЛДЕР

Дауыс

әуен

Балалар

Джексонның

концерті

клип

танымал

сингл

Бірінші

топ

уақыт

Лирика

Ән мәтіні

ата-ана

фильмдер

серия

1980

жылдардағы

әндер

арна

бірінші бағдарлама

қазақ әншілері

жарнама

бірнеше

оның ішінде

Қайрат

Нұртас

Димаш

Түсірген

Контент

ерте

метраж

промоутер

басқарған

Ал, бастадық

BBC

артистер

жасаған

редакциялаған

Тиым салынған

бәрі

бастадық

өмір

қазір

күлкі

пікірталас

би

15.7-сызба. Музыкалықклиптіңсөзкартасы

6-кезең. Қорытынды жасау

Зерттеу процесі туралы айтарыңыздан әлдеқайда көп білім жинаған шығарсыз.

Сондықтан ненің мағыналы/маңызды екенін шешіп, оны жобаның негізгі сұрағымен

және мақсат-міндетімен мұқият әрі сенімді жолмен байланыстырыңыз.

Сапалық деректі талдау мен тақырыптық талдауды қолданған

зерттеу

Borrell, J. (2008) «Thematic analysis identifying concepts of problem gambling

agency: With preliminary exploration of discourses in selected industry and research

documents», Journal of Gambling Issues, 22: 195–218.

Құмар ойындар мен оның мәселесіне қатысты мысал келтіріп, ғылыми-зерттеу

мекемелерінің жыл сайынғы есебі мен құжатын тақырыптық тұрғыда зерттеген.

Тақырыптық талдау негізгі идеяны, ұйғарымды, тұжырым мен идеологияны зерт-

теу үшін семантикалық мазмұн шеңберінен асқан.

Bischof, G. H., Warnaar, B. L., Barajas, M. S. and Dhaliwal, H. K. (2011) «Thematic

analysis of the experiences of wives who stay with husbands who transition male-to-

female», Michigan Family Review, 15(1): 16–33.

15.3-ҚОСЫМША

410 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

САПАЛЫҚ ДЕРЕКТІ ТАЛДАУДЫҢ АРНАЙЫ СТРАТЕГИЯСЫ

 



  

  

  

 

 





   



 

Сапалық деректі презентациялау

 



 



  



 

 

Транссексуалмен жұп құрғандардың 14 кейсін талдаған. Тақырыптық талдау

транссексуалмен бірге тұрған әйел тәжірибесіндегі негізгі тақырыпты анықтау үшін

пайдаланылған. Тақырып үш негізгі бағытта топтастырылған: тұлғалық, жұптық,

отбасылық-әлеуметтік.

Pehlke II, T. A., Hennon, C. B., Radina, M. E. and Kuvalanka, K. A. (2009) «Does father

still know best? An inductive thematic analysis of popular TV sitcoms», Fathering, 7(2):

114–39.

Алты негізгі телеарнадағы 12 бағдарлама жазылып алынып, әкенің бала тәр-

биесіне араласу мәселесі талданған. Индуктивті тақырыптық талдау үш тақырыпты

анықтауға алып келген: әке мен бала қарым-қатынасы (уақытты тиімді өткізу, эмо-

циялық мінез-құлық пен өмірге баулу); әртүрлі нәсілдік/этностық топ пен әлеумет-

тік-экономикалық жағдайға орай анықталған әке мәртебесі; әкелер туралы жағым-

сыз пікірлер (ақылсыздық және дүмбілез мінез-құлық, отбасы мүшелерінің оспадар

әзілі).

411Сапалық деректі талдау

 



Контент-анализ–сөздіңмағынасынинтерпретациялау.Сөзбенмәтіндібіріктіргенлингвистикалық

сандықбағалаудықамтуымүмкін.Кодтауарқылытақырыптықталдауғадажатады.Маңыздытенден-

циялардыкөрсететінзерттеудеқолданылады.Мысалы,белгілібіртақырыптыңақпараттыққұндылығын

талдаунемесеадамныңбелгілібіртұжырымғақатыстытүпсанасынаүңілу.

Дискурстық талдау – әлеуметтік-экономикалық контекстегі тілдің орнын интерпретациялау.

Дискурстықталдаусөздіемес,тілдізерттейді.Себебітілбилікпенбілімгеқатыстыәлеуметтік-эконо-

микалықконтекстіқұрып,жүзегеасырады.Талдауаясындасынидеректізерттейді;дәлірекайтқанда,

үстемидеологияменкүреседі.Мәтінсаясибилікке,әлеуметтіксанағаәсеретедідепсаналатынзерт-

теудеқолданылады.

Нарративті талдау–адамдардыңбастанкешкеноқиғасынинтерпретациялау.Деректердіжинау

менинтерпретациялау–оқиғақұруменқатаржүретін,жиіқайталанатынпроцесс.Метафоралардың

маңызын қарастырады. Жеке адамның оқиғасын бөліп қарау пайдалы деп есептелетін зерттеуде

қолданылады.

Конверсиялық талдау–әңгімеқұрылымыменсөзқұраудыинтерпретациялау.Сапалықталдау

тәсілініңбіртүрі.Ыждағатпенжазылғанәңгіметілқұрылымынұйымдастырумақсатындазерттеледі.

Әңгіменіконверсиялауүшіншешендікөнерменсөзмағынасыналма-кезекараластырукерек.Адамдар

диалогарқылықалаймағынақұрайтынынталдайтынэтноәдіснамалықзерттеудежиіқолданылады.

Семиотика–таңбаменсимволмағынасынинтерпретациялау.Когнитивтісаланыанықтауүшін

қолданылатыноқытудағдыларын,ақыл-ойпроцесінқамтиды.Кейбірнақтымағынаныдеконструкция-

лауталпынысыдеугедеболады.Лингвистикажәнегуманитарлықсалалардақолданылады.Әлеуметтік

зерттеушілерсемиотиканыкөбінесетаңбақалайқалыптасып,қоғамдықсанағақалайәсерететінін

түсінумақсатындақолданады.

Герменевтика–мәтіндідиалогтәсіліменинтерпретациялау.Герменевтикалықспиральдықолдана

отырып,мәтінніңайналасындағыкөзқарастардыауыстырып,кеңауқымдытүсінікқалыптастыратын

процесс.Баламаперспективаларғаназараударады:кеңауқымғаұсақдетальды,дәстүргесыникөзқа-

растықарсықоядыт.б.Тарихиқұжаттар,романдар,әндер,көркемтуындыларментеатрлардағыәдебиет

зерттеуіндежиіқолданылады.Авторменаудиторияарасындағықарым-қатынаснәтижесіненмазмұн

туындайдыдепұйғарғандакеректәсіл.

Негізделген теория–деректентікелейтеорияжасайтын,жоғарыиндуктивті(аналитикалықин-

дукция)теория.Әрбірдереккөздібұрынталданғандереккөзбенбайланыстырабарлауүшінтұрақты

салыстырмалыәдістіқолданады.Барлықсыңаржақұғымдыысырып,оқиғанытүсіндірудедерекқолдану

маңыздыдепсанайтынзерттеушілердіңтеориясы.

Визуалды талдау– қозғалыссыз/қозғалыстағыкөріністі интерпретациялау. Осы терминдерқа-

тарындаатапөткенбарлықстратегиялогикасынқамтуымүмкін.Айырмашылығы–сөздіемес,кө-

ріністі талдайды. Адамдардың белгілі бір көрініс, клип, туынды және т.б. туралы пікірін жинайды.

412 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Көрініспенсуреттіәлеуметтіктүсінікорнатудамаңыздыдепесептейтінзерттеушілерқолданады.Қазір

Facebook,YouTube,теледидаржәнеDVDдискілеріарқылыкеңтанымалталдаутеориясы.



 



  





 

 

 







Сапалық дерек презентациясының мысалы

Бұл – ашумен немесе зерттеп-білгеннен емес, күмәнданып, көңілі қалған соң

діннен шыққан адамдардың мысалы. Зерттеу барысында бұл респонденттерге «дін-

нен шыққан (сенімнен бас тартқан) эгоистер» деген айдар тағылды. Олар зерттеуіме

қатысқан, діннен шыққан үш топтың біреуі ғана.

Діннен шыққан эгоист

Ортақ жол

Діннен шыққан эгоист дінді әлеммен де, өзімен де үйлестіре алмайды. Шығу про-

цесі Құдайдан, діннен, тіпті кейде өзінен түңілтетін интроспекция. Ол өзін-өзі тексе-

ріп, үмітсіздікке жетелейді. Діннен шығу – шатасу мен безінудің қарқынды интеллек-

туалдық көрінісі. Мына әңгіме діннен шыққан эгоистің жан дүниесін ашады.

Шын мәнінде, ауыр кезеңде жүрмін. Осының бәрі сегіз жасымда басталды.

Ата-анам бір-бірімен көп ұрысты... Құдай оларға көмектескісі келмеген сияқты.

Өмірім қиындай берді... Депрессияға түстім, сарыуайымға салындым, осындай

ауыр ой иектеп, Құдайға деген күмәнім ұлғая берді. Өзіңе деген сенім жоғал-

ғанда өзгеге қалай сенесің? Құдайдан сұрағым келді, бірақ ол мені естімеді.

Құдайдың жанымда жоғын жиі сездім... Бұл «Жалпы ол бар ма еді?» деген сұрақ-

қа жетеледі. Осы сұрақ маза бермеді. Ол бар ма еді? Әлде қамқорлық көрсеткісі

келмеді ме екен? (№ 13-сұхбат).

Бұл эгоистік сөзден Құдай мен діннен түңілу айқын байқалады. «Құдай көмектес-

кісі келмеген сияқты, ол маған қамқорлық көрсеткісі келмеді» деген әңгіме отбасыға

15.4-ҚОСЫМША

413Сапалық деректі талдау

деген сенімнің де, Құдаймен рухани байланыстың да үзілгенін көрсетеді. Көңілі қал-

ғаннан пайда болған интроспективті бағыт күдік пен сансыз сауалға итермелегенін

ұғамыз. Эгоистік жолдың ерекшелігі – бөтенсіген, өзін жоғалтқан сезіммен қатар

жүретін медитативтік және интеллектуалдық фокус.

Бала кезімде бұйығы өстім, білімсіз ортада қаннен-қаперсіз өмір сүрдім,

ата-анамның сөзіне бас шұлғыдым… Олардың ісі мен ойын дұрыс деп есепте-

дім, неге дұрыс екеніне ой жүгіртпедім. Университетке түскенімде сұрақ қоюды

үйреткен бірнеше адаммен таныстым. Барлық сәйкессіздіктер шіркеуде байқа-

лады. Ешқашан дінге объективті түрде қарамаппын; тіпті объективті қарау керек

деген ой басыма кіріп те шықпаған екен. Қалай болғанда да, бұл – өте ауыр жағ-

дай. Шіркеудің байлығын кедейдің қолындағы барымен салыстырып көріңізші.

Шіркеу кедейлерге көмектескісі келетінін, алайда бәрі де Құдайдың қалауында

екенін айтады ғой. Шынында да, бұл жайт маған ауыр тиді... Мұның не мәні бар?

Оны білмеймін (№67-сұхбат).

Бұл үзінді Құдай мен діннен түңілу сезімін анық көрсетеді. Шіркеудің сәйкессіздік-

тері діннен шыққан эгоистің интернализацияланған түңілу сезімін оятты. Шіркеудегі

екіжүзділік сенімді жоғалтты. «Шынында да, бұл жайт маған ауыр тиді» деген сөзде ше-

шімі қиын шатасу сезімі бар. Бұл әңгімеде «Құдай мен дін әлсіз» деп қарастырылады.

Айырылған жол

Адасқан және шатастырған интроспекция сеніммен байланысты емес. Эгоистік

жолдың себебі ұқсас болғанымен ол әртүрлі бағытқа бастауы мүмкін. Мысалы,

эгоист респонденттің бағытын көрсететін интроспекция ызадан, қайғыдан туындауы

ықтимал:

Дәстүрлі шіркеу мен дәстүрлі Құдайға күмән келтіре бастағанымда 16 жаста

едім. Әлемде қасірет көп қой. Сансыз адам өліміне, балалардың зардап шегуі-

не жол беретін Құдайды қалай ғана бар дей аламыз? Қатал әке кейпінде бол-

ғанымен, қолынан түк келмейтін Құдай жаратты деген әлемге қалай сенеміз?

Құдайдың мәні жоқ. Ол бар болса, мейірімсіз әрі кекшіл немесе мүлде жоқ.

Менің ойымша, еркек Құдай болмайды. Ешбір дін әлемнің мәнін түсіндіре алмай-

ды. Діннен көңілім қалды және оның маған не беретінін түсінген сайын... хрис-

тиан діні ашкөздік пен қанаудың мекені екенін түсіндім. Бұл – адам және қоғам

деңгейінде уақытты босқа жоғалту. Сондықтан мен атеист болдым (№ 38-сұхбат).

Бұл респондент дүниедегі қайғы-қасіретке ызаланып діннен шыққан. Христиандықтың

«ашкөздігі мен қанауы» ызаландырған, адам өзін жат сезінген. «Мейірімсіз, кекшіл, қа-

тыгез» сияқты сөздер ашулы реакцияны, ал «уақытты босқа жоғалту», «діннен көңілім

қалды» деген сөздер жеке тұлғаның өзін жат сезінуі мен өмірден мән таппаудың эгоистік

сезімін білдіреді. Осылайша респондент мұңға батып, ызаланған.

Алайда діннен шыққан эгоист ызаланып қана қоймайды. Эгоистік жолдың көбін-

де рационал және логикалық компонент бар. Бұл жағдайда көңіл қалу отбасылық

сенім туралы рационал оймен үйлеседі. Келесі әңгіме – индикативті оқиға.

414 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бұл жолға қалай түскенімді білмеймін. Бірақ, менің ойымша, бұл – жаһандық

мәселе. Қасиетті соғыстар мені әрдайым шошытатын. Артур патша және басқа-

лары. Қасиетті соғыс дегеніміз ақылдан алжасу ғой! Ең әуелі, Құдай ұғымынан

және одан бас тарттым. Бұл дүниеде Құдай жоқ, бар болса, оны неге көрмейміз?

Телефонмен дінді уағыздайтындар қарттардың ақысын жейді, адамдар әлі де

қасиетті соғысқа аттанады. Түсінбеймін, ешқашан түсінбеймін! Дін мен Құдайға

қатысты нақты сұрақтар бар, оларды неге көргіңіз келмейді? Мен Құдайдан бас

тартқан соң... Оның шын «бейнесін» көрдім. Сосын түңілдім. Иә, қиын шығар, бі-

рақ логикалық тұрғыда ойлап қараңыз, діннен шығудан басқа қандай жол бар?

Бұл респондент үшін процестің эгоистік, эмоциялық құрамдас бөлігі логикамен

үйлесетін секілді. Әсіресе эгоизм діннен шығудың бастапқы жолында байқалады.

Алайда бұл эгоизм «логикалық тұрғыда ойлап қараңыз» деп эмоцияны тежеп, ақыл-

ойға басымдық береді.

Қорытынды ескерту

Түңілу, көңілі қалу, шатасу және өмірдің мәнін жоғалту сияқты ауыр сезімдермен

арпалысып, Құдай мен дінді тұлға деңгейінде зерттеп, оны жоққа шығару процесі –

діннен шыққан эгоистер басынан өткізетін жайттар. Дегенмен, бұл процестің өзі

түрлі жолдармен жүруі мүмкін, бірінде ашу-ыза мен реакцияшылдық басым түссе,

екіншісінде рационализм мен логика үстемдік етеді.

Сапалық деректі есептеп, сандық негізде бағалау сондай нашар ма?

10 адамнан сұхбат алдым. Ал сіз оған диаграмма сызба, гистограмма

пайдаланба дейсіз бе?

   

    



   

     

   

  

 





   





Сұрағым бар

415Сапалық деректі талдау

Пайым





   





 

  





 



  



   



  

Тарауды қорытындылау

y Сапалық деректі талдау рефлексивті зерделеу мен интерпретация арқылы

жаңа түсінік қалыптастырады. Ол сұхбат, топтық талқы, бақылау, журнал

және мұрағат құжаты сияқты күрделі дерекке сүйенеді.

Сапалық деректі талдау логикасы өңделмеген дерек арқылы тақырыптарды

индуктивті табу мен дедуктивті ашу процесінде креативтілік пен назарда ұс-

тау арасында тепе-теңдік сақтауды қажет етеді. Бұл – зерттеушінің деректі

жақыннан зерделеуін талап ететін процесс.

y Сапалық деректі талдау: сыңаржақ пікірді анықтау, жалпы әсерді атап көр-

сету; ұйымдастыру және кодтау; паттерндер мен өзара байланыстарды із-

деу; тақырып картасын жасау; теория түзу және тексеру; қорытынды жасау.

y Сапалық деректі талдауға арналған парадигма/пәнге негізделген бірнеше

стратегия бар: контент-анализ, дискурстық талдау, нарративті талдау, кон-

версиялық талдау, семиотика, герменевтика, негізделген теория. Визуалды

талдау олардың барлығын қамтиды және зерттеушіге көріністің маңызын

ескертеді.

y Сапалық деректі тиімді репрезентациялау зерттеуіңізді байыта түседі.

Салмақты ету үшін оқиға тізбегін құрастырып, сөзді және/немесе көріністі

таңдап қолдану қиынға соғуы мүмкін.

416 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қосымша әдебиетТЕР

Жалпы сапалық талдау



        











 





Journal of Gambling Issues

 



       

       

 

Applied Thematic Analysis



   









 





Fathering



 





     



417Сапалық деректі талдау



and Interaction

 











 

        

 



Контент-анализ









Qualitative Content Analysis in Practice

 

 



Дискурстық талдау





 

 

 









 



418 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Нарративті талдау

Conversation Analysis: An Introduction

       







        







Семиотика

Semiotics: The Basics

       







        





Герменевтика





 

    







   

Psychology

      

  

 

419Сапалық деректі талдау

Негізделген теория















 

  

      







 

 

Визуалды талдау



 

 

 





         

         



 













420 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Сапалық деректерді талдау бағдарламалары



        

          

 



 

 



         

   



Using Software in Qualitative Research: A Step-by-

Step Guide.

       

 

  



  



Жазуды аяқтаудың қиындығы 424

Жазу процесі 428

Жақсы презентация жасау 440

Зерттеу жұмысын жариялау 442

Қорытынды 445

Қосымша әдебиеттер 447

Жазуды аяқтаудың

қиындығы

424 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Жазуды аяқтаудың қиындығы

Алғашқы сөйлемді әрдайым жақсы жазамын, бірақ қалған сөйлемдерді жазу-

ға қиналамын.

Мольер

   

 

 



 





 

 







 



 

Оқыту мақсаты

y Жазуды аяқтаудың қиындығы

○ Жазуды мәселе деп есептеу

○ Жазуды аяқтауды коммуникациялық жаттығу деп түсіну

y Жазу процесі

○ Сенім ұялататын мәтін жазу

○ Зерттеу баяндамасының әр тарауының талабын білу

○ Жұмысыңыздың драфт нұсқасын жасау мен қайта драфтаудың дұрыс екенін

білу

y Жақсы презентация жасау

○ Сенім ұялататын презентациядағы негізгі элементтерді білу

y Зерттеу жұмысын жариялау

○ Жұмысыңызды не үшін жариялау керек екенін түсіну

○ Жариялау процесін білу

425Жазуды аяқтаудың қиындығы

Коммуникация ретіндегі зерттеу





 









    





 







Оқырманыңызды білу және олармен араласу



 

Жазудың қызығы мен шыжығы

Жазу оңай процесс емес

Композиция жазу еңбекқорлық пен табандылықты талап етеді.

Самуэль Джонсон (1709–1784), ағылшын қаламгері

Не қалам, не сия, не үстел, не бөлме, не уақыт, не тыныштық, не ынта жоқ.

Джеймс Джойс (1882–1941), ирланд қаламгері

Жазу – құдық қазудың, тауға өрмелеудің, жүгірудің және бала босану қиындығы-

ның қосындысы.

Эдна Фербер (1887–1968), АҚШ жазушысы

Сонымен қатар

Жазу – ауыр еңбек, бірақ әрекетсіздіктен жақсы.

Томас Карлейль (1795–1881), Шотланд жазушысы және тарихшысы

Жазу – ғажап, тамаша сый.

Франц Кафка (1883–1924), неміс қаламгері

16.1-ҚОСЫМША

426 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Кім үшін жаздым? Жазу оқырманмен байланыс орнату процесі болғаны дұрыс.

Яғни оны ешқашан ұмытпаңыз. Оқырманыңыз академиялық ортамен шектеле

ме, әлде еңбегіңізді қауымдастық көшбасшылары мен мүшелері, менеджерлер,

саясатшылар, практиктер сияқты өзге топтар оқуы да мүмкін бе?

y Оқырман қандай ақпаратпен таныс? Жазу формасындағы басты міндет – оқыр-

манды білу. Яғни оқырманыңыз зерттеу тақырыбы мен процесі туралы не бі-

летінін ескеріңіз. Процесс барысында олардың біліміне білім үстеуіңіз қажет.

Студенттің жазу процесінде кездесетін қиындық өзгеше. Студенттің оқырманы

оның зерттеу тақырыбын тең дәрежеде, тіпті өте жақсы білуі мүмкін. Тіпті студент

жұмысын бағалауға жауапты маман болуы да ықтимал. Мұндай жұмыс жазудағы

мәселе – сарапшы болу емес, керісінше, жұмысыңызды қызықты, қисынды, тү-

сінікті жазып шығу.

y Оқырман не күтеді? Ғалымдар, бағалаушылар, емтихан алушылар сізді асқан

біліміңізбен таңғалдыр демейді (солай десе, жақсы болар ма еді). Олар сізден

жұмысыңызға қатысты әдебиетті қарап, логикалық негізді зерттеу жасады деп

үміттенеді. Оған қоса, жұмыстың мүлтіксіз жасалғанын қарайды. Жұмысыңызда

орфографиялық қате жіберуге, сілтемелерді тастап кетуге болмайды.

Лайық құрылым мен стиль табу

  





 

  

 



Дәстүрліформат

  







  

 

 

 

 

 



 

427Жазуды аяқтаудың қиындығы

  



Баламаформаттар

 

  





Хронология. Зерттеу жобаңыздың аясындағы оқиғалар уақыт өте қалай өрбігенін

сипаттау.

Теория құрылымы. Индуктивті тұрғыда теория қалай жасалғанын сипаттау, есебі-

ңізде осы теорияның құрылымын қолдану.

y Алдымен нәтижеге мән беру. Оқырманды алдымен нәтижемен таныстырып, со-

дан соң оған қалай қол жеткізгеніңізді сипаттау.

16.1-кесте. Стандарттыәңгіме

Сұрақ Дәстүрлі мақаланың тарауын/бөлімін

құрылымдайтын жауаптар

Сонымен,зерттеуіңізнетуралы? Тақырып

Абстракт

Кіріспе

зерттеусұрағы(сұрақтары)

гипотеза(қажетболғанжағдайда)

Негесізнақтыосытақырыпты/сұрақты

таңдадыңыз?

Кіріспе

негіздеу

Қандаймақсатқақолжеткіземіндеп

үміттенесіз?

Кіріспе

мақсаттарыменміндеттері

Шынымдыайтсам,бұлтуралыбілетінім

шамалы;кішкенетүсіндіріпжібересізбе?

Тақырыптуралынегізгіақпараттар

әдебиеткешолу(жақындажазылғанеңбектер

жәнебұрынғызерттеу)

теория(қазіргіжәненегізгіеңбектер)

контекст(әлеуметтік,мәдени,тарихижәне

географиялық)

Зерттеуіңіздінақтықалайжүргіздіңіз? Зерттеудизайны/тәсілі

әдіснамалықтәсіл(құрылым)

әдістер(техникалар/процедуралар)

шектеулер

428 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Қандайнәтижегеқолжеткіздіңіз? Нәтиже/қорытынды/жазылған

мәтін,кесте,сызба,диаграмма,тақырыптар,

қанаттысөздерт.с.с.

Талқылануы

талдау,нәтижелердітүсіндіружәнеолардыңмәні

Жұмысыңыздыңөзектілігін/маңызын

қалайтүсіндірередіңіз?

Қорытынды

қорытындытұжырымдар

өзектілігі

ұсыныстар(әсіресеқолданбалызерттеуде

маңызды)



 

 



 



 

  



  

  

 





 

 







 



Жазу процесі



 

  

 



 

429Жазуды аяқтаудың қиындығы

   

 

Зерттеу барысында жазу



 

 

 

  

 



  

  

 



 

 









Талдау барысында жазу



  

 





 

 

 

   



   

 

  

 

430 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Әңгімені құрылымдау



  

 

 





 

1. Зерттеу мақалаңызды әңгіме деп қарастыру. Әңгіме екі тараптан жүретінін бі-

лемін. Есеп жазғанда да әңгімелеу тәсілін қолдана аласыз. Оқырманның жауа-

бын көзбен көріп, құлақпен есту үшін қасында болмауыңыз мүмкін. Алайда

оқырман сізді тыңдап отырғандай, оларды қызықтыруға тырысыңыз. Тиісті ақ-

парат беріп, сұрақтарды болжап, жауап бере алсаңыз, мақалаңыз интерактив

болады. Өзін әңгімелесіп отырғандай сезінетін оқырман зерттеуіңізге қатты қы-

зығатынын есте сақтаңыз.

2. Әдебиеттермен танысып шығыңыз. Оқуды ұнатпайтын автор көп емес.

Жазайын деген тақырып төңірегінде жақсы мысал табу сіз үшін өте тиімді.

Әдебиеттерді оқу барысында мазмұнын ғана түртіп алмай, құрылымы мен стилі-

не де назар аударыңыз. Өте жақсы деп саналған диссертациялар мен есептерді

шолып шығыңыз. Ол жұмыстар прототип бола алмаса да, толық аяқталған зерт-

теу жұмысы туралы түсінігіңізді қалыптастыратын шығар.

3. «Дауысты» табыңыз. Мақала жазғанда «оқиғаны қызықты әңгімелеу» мен «ма-

қаланы байыппен тыңдаңыз» сөздері өзара қабыспауы мүмкін. Мұндай қарама-

қайшылықты жымдастыру сізге, мақсатыңызға, оқырманыңыздың нені күтетініне

байланысты. Осы элементтер туралы неғұрлым көп білген сайын, өз дауысыңыз-

ды соғұрлым оңай табасыз. Жақсы жұмыс жазудың жалпы ережесі мынадай:

жұмысыңыз жеке ұғымға толы және субъективті болып көрінбеуі үшін мақалада

ешқашан бірінші жақтан сөйлемеңіз. Позитивистік парадигма аясында бұл ере-

же жұмсарып келеді (яғни жеке пікіріңізді бірінші жақта айту құпталмайды, бірақ

өзіңіз жасаған іс туралы ақпарат беру үшін бірінші жақтан сөйлеуге рұқсат беріле-

ді). Бұдан былай объективтілік зерттеушінің рөлін жасырудың тиімді тәсілі болып

есептелмейді. Постпозитивистік парадигмаларда зерттеушінің рөлін мойындау

аса маңызды, сондықтан бірінші жақтың дауысын қолдануға қатысты ортақ ереже

жоқ. Шындығында, сапалық тәсілді қолданатын зерттеушілердің біразы мақала-

сының/диссертациясының басына жеке оқиғасын, көтеріп отырған мәселесін,

жеке пайымдарын т.с.с. ерекшелеп көрсету үшін бірінші жақтағы рефлексивті

дауысты қолданады. Бірақ бұл қадам ортақ ережені сақтауда қиындықтар туында-

туы мүмкін. Себебі бұл – еркін әңгіме мен логикаға негізделген жан-жақты зерт-

теу жұмысының арасындағы мәселе. Ең бастысы – жобаңызға сай дауыс табу.

4. Құрылымыңызды дамытыңыз. Құрылымыңызды анықтаңыз және әуел бастан

мәтінге сәйкес жоспармен жұмыс істеңіз. Қайда баратыныңыз туралы неғұрлым

терең білген сайын, ол жерге қалай жететініңіз туралы бағдар жасау соғұрлым

оңай. Ойлау қабілетіңіз дами түскеніне қарай құрылымыңыздың өзгеруі мүмкін

екенін есте сақтаңыз.

431Жазуды аяқтаудың қиындығы

5. Әңгіме желісін құрастырыңыз. Дәстүрлі немесе балама құрылымның қайсы-

сын қолдансаңыз да, жұмысыңыздың басы, ортасы және аяғы болатыны анық.

Бірізді және тартымды оқиға желісімен оқырманыңызды алып жүруіңіз керек.

Зерттеу оқырманды еліктіруге, қызықтыруға және логикалық қорытындыға же-

телеуге тиіс. Оқиға желісі оқырман сұрауы мүмкін сұраққа қисынды жауап бере

алатынын бағалауға көмек беретін тексеру тізімі ретінде 16.1-кестені қолда-

ныңыз. Бұл процесті бастау үшін жақсы креатив тақырып; бір немесе бірнеше

драфт; бір беттік абстракт (зерттеушілер мұны өте қиын, бірақ ойды жинақтайды

деп есептейді) жазуға кеңес беремін.

6. Сенім ұялататын аргументтер келтіруге дайын болыңыз. Зерттеуді мақсаты-

ңызға сай жазғаныңыз өте маңызды. Логикалық және сенім ұялататын аргу-

менттеріңізге орай, жазу сапаңыз бен зерттеуіңіздің сенімділігі айқындалады.

Зерттеудің негізгі себебін айтқанда, әдебиетке шолу жасағанда немесе әдістер-

ді, нәтижелерді, қорытындыны презентациялағанда зерттеу процесі резюмемен,

ақпарат берумен шектелмейді. Зерттеу жұмысы әлдеқайда ауқымды дүниені та-

лап етеді. Бұл – автордың сендіре алу, ойлану және кейсті дәлелдеп шығу қабі-

летіне байланысты процесс. Аргументтеріңізді дұрыс деректермен және сілтеме-

лермен айтуыңыз да маңызды.

Бірінші драфт нұсқаны жазыңыз. Драфт жазамын деп ойлауыңыз мүмкін, ойлап

жүре беруіңіз, тіпті біраз уақыт сол оймен ғана қалуыңыз мүмкін. Драфтты өзіңіз

жазбасаңыз, ешкім жазып бермейді. Жазуды зерттеу процесінің нәтижесі емес,

ажырамас бір бөлігі десеңіз, бірінші драфт нұсқаңыздың қаңқасын дайындап ал-

саңыз, кейін оған қызыл ет жапсыра саласыз. Зерттеуді аяқтаған соң ғана жазу-

ға кірісемін десеңіз, жазбаларыңызды түгел қағазға түсіруге тура келеді. Қандай

тәсілмен зерттеу жүргізсеңіз де, бірінші драфтты жазып шығуға осы уақыт жетеді

дегеннен әлдеқайда көп уақыт жұмсайтынын студенттер біледі.

8. Дұрыс сын-пікірге құлақ асыңыз. Оқырман зерттеуіңізден көп нәрсе күтуі мүм-

кін, сондықтан тәсіліңіз дұрыс емес екенін түсінген соңғы уақытқа дейін күтіп

жүре бермеңіз. Зерттеуде тәжірибелі немесе оқырманның не күтетінін білетін

маманға зерттеуіңіздің драфт нұсқасын көрсетіп алыңыз.

9. Драфт нұсқаны қайта жазуға дайын болыңыз. Көп жағдайда зерттеуіңіздің

драфт нұсқасын қайта жазасыз. Екінші немесе үшінші драфт нұсқасын жазбай,

бірінші нұсқасымен-ақ жұмысын жазып бітіретіндер өте аз.

Әр бөлімді/тарауды әзірлеу

 

   

   

 

  

 

  

 

432 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Бастапқыбөлім







y Тақырыптың атауы. Жобаңызды толық жазып аяқтағанша, мұны қарастырып

бітпейсіз. Әрине, әр кезең сайын нақты, қысқа, екіұшты емес тақырыпқа қарап,

оны жобаңызға сай барынша дұрысырақ қылып өзгерту керек пе – анықтап

отырыңыз.

y Резюме/аңдатпа. Аңдатпалар өте қысқа болғандықтан, оларды лайықты

жасау қиын. Десе де олар зерттеу процесіңіз туралы толық ақпарат бере-

ді. Зерттеуіңізге аңдатпа жазсаңыз, оны дәл қазір оқып көріңіз. Зерттеу ба-

рысында көп нәрсе үйренсеңіз, бәрін қайта жазып шыққыңыз келуі мүмкін.

Студенттеріме жұмыстың талқылау мен қорытынды бөлімін жазбас бұрын, аң-

датпа жазуға кеңес беремін. Сонда олар аргументке қалай назар аудару қажет-

тігін ойлана бастайды. Зерттеудің мақсаты/міндеті бөлімнен бастап әдістер,

нәтижелер, талқылау, қорытынды бөлімнің негізгі зерттеуімен толық сәйкес

келетініне көз жеткізіңіз. Ол үшін ең соңында жұмысыңызды тағы бір қарап

шығуға кеңес беремін.

y Зерттеу сұрағы/гипотезасы. Осы кітапта жақсы жасалған зерттеу сұрағына көп

назар аударғанымызды ескеріңіз. Ол назар аударту зерттеу жобаңызда кездесе-

тін басты мәселе болады деп санаймын. Бұл – зерттеуіңізде шынымен де анық-

тауға тырысқан мәселеңізді тұжырымдауға берілген соңғы мүмкіндік.

y Кіріспе/негіздеме. Мұны зерттеу ұсынысыңызда жазсаңыз, енді оны қайта қа-

рап, күшейтіп, кеңейтіп шығуыңыз керек. Бұл бөлімнің негізгі жұмысы – тақы-

рыбыңызды таныстыру, зерттейін деген мәселеңіздің өзекті, зерттеуге лайық

екеніне оқырманды сендіру (сондықтан да мәселенің ауқымына/қарқындылы-

ғына байланысты қолда бар аздаған статистика тиімді болуы мүмкін) керек еке-

нін 5-тарауда айттық. Осы бөлімде аталған мәселеге қатысты қысқаша ақпарат

беріп, оқырманыңызда мақсатыңыз бен міндетіңізді таныстыратын қорытынды

бөліміне қарай бағыттаңыз. Мақсатты жазу өте маңызды.

y Мақсат/міндет. Зерттеуіңіздің мақсаты мен міндетін алғаш рет жазып отыр-

саңыз, 5-тараудағы кеңесті оқыңыз. Бұл – жоспарыңыз бен нәтижеңіздің ара-

сында байланыстың бар екеніне көз жеткізуге арналған жақсы мүмкіндік. Сізге

толығымен қайта жазып шығу (әсіресе жобаңыз сіз күтпеген бағытқа қарай

ауытқып кеткен жағдайда) немесе кем-кетігін түзеп, аяқтау керек болуы мүмкін.

y Зерттеуге шолу жасау. Әрбір дипломдық жұмыс тарауына қысқа және жеңіл

шолу жасау – қалыпты дәстүр. Бұл әдетте бір тарауға қатысты бір немесе екі бө-

лім жазу арқылы жасалады. Ол мазмұнды ғана емес, сондай-ақ мақсат пен дә-

лелді де қамтиды. Әдетте бөлім былай басталады: Бірінші тарау ... таныстырады.

Екінші тарау … талқылайды. Тараудың екі мақсаты бар… . Үшінші тарау ... ерек-

ше атап көрсетеді. Тарау ... дәлелдейді.

433Жазуды аяқтаудың қиындығы

y Әдебиетке шолу жасау. Жазуыңыздың соңғы кезеңіне қолыңыздағы әдебиет-

терге шолудың драфт нұсқасымен жетесіз. Драфт нұсқаңыз жоқ болса, қазір бас-

таңыз! 6-тараудағы кеңеске құлақ асыңыз. Зерттеу жұмысыңыздың драфт нұсқа-

сы болса, оны қайта қараңыз, жаңа зерттеуіңізді қосыңыз және дәлелдеріңізді

жүйелеп, күшейте түсіңіз. Бұрынғы зерттеуде қалай шолу жасалғанын көрсетіңіз.

Жобаңыздың табиғатына қарай, бұрынғы зерттеуді қамтумен қатар, әдебиеттер-

ге шолуыңызда зерттеуіңізді тұжырымдамалық немесе теориялық құрылымға

орналастыратын бөлім де бар болуы мүмкін.

y Бәкграунд. Бұл – оқырмандарға зерттеу ортасы, мәдениеті, саяси арнасы т.с.с

туралы контексті ақпарат беретін аса жеңіл тарау/бөлім. Мысалы, зерттеуіңіз

Палау елінің дәстүрлі мәдениетіне туризмнің төндіретін қаупі туралы болса, оқыр-

мандарыңызға осы елдің географиясына, туризмнің әлеуетіне, тарихына және

мәдениетіне, сондай-ақ туризм саласындағы трендтерге қатысты ақпарат келті-

руіңіз керек. Дипломдық жұмысыңызда оқырманға керек дүниені ғана қамтуды

есте сақтаңыз. Маңызды болмаса, қоспаңыз.

Зерттеудизайнытуралыбөлім

 

   

 



y Әдіснама. Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдарда зерттеу дизайны әдісна-

маны немесе зерттеуіңізді ғылыми парадигмамен сәйкестендіру үшін қолда-

нылған ауқымды құрылымды талап етеді. Бұл бөлім теориялық болуы мүмкін.

1-тарауда көрсетілген парадигмаларға қатысты пікірталастарды қарастырыңыз.

Бұл бөлімде әдіснама шындық, объективтілік және білімді құрастыру туралы тү-

сінікті орнықтырады және зерттеуші пікірталастың ажырамас бөлігіне айналады.

Сондай-ақ осы жерде зерттеуіңіздің орнын іс-әрекет зерттеуі, эксперименталды

дизайн және феноменология сияқты сандық және сапалық тәсілдер тұрғысынан

айқындайсыз.

y Әдістер. Барлық зерттеу дизайны респонденттерді қалай тапқаныңыз туралы

ақпаратты (негізгі жиынтық және іріктеме/іріктеу процедуралары); деректерді

жинау әдісін (сауалнама жүргізу, сұхбат алу және құжат талдау); талдау әдісі (ста-

тистикалық немесе тақырыптық талдау) қамтуы керек. Бұл бөлім (не жасайын

деп жатқаныңызды көрсететін зерттеу ұсынысымен салыстырғанда) – не жаса-

ғаныңыздың қарапайым есебі.

y Шектеулер/шектер. 5-тарауда қарастырылғандай, зерттеу процесі мен нәти-

желеріне ықпал еткен барлық факторларды анықтап көрсетіп шығыңыз. Бәрін

ашып көрсету маңызды болғанымен, қайта-қайта ақталмаңыз. Кез келген шек-

теуге қарамастан жасаған, зерттеуіңіз бен дерегіңізге қатысты сенім тудыратын

салмақты негіздеме ұсынуыңыз қажет.

434 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Этикалық принциптер/бекіту процедураларды. Соңында мына мәселелерді қа-

расыруыңыз керек: этикалық принциптер; зерттеуге қатысушылардың эмоция-

лық, физикалық және интеллектуалдық жағдайының жақсы болуына көз жеткізу

үшін өзіңіз қабылдаған процестер; бекіту процесі. Тағы қайталап айтайын, бұл –

баяндамадағы бөлімнің салыстырмалы жеңіл түрі.

Соңғыбөлім



 





  



  

 

 



y Нәтижелер. Нәтижелер – негізгі сұрақтарыңызға тапқан жауаптардың көрсе-

тілуі. Олар өңделмеген деректер де емес, теория тұрғысынан деректеріңіздің

толығымен абстракциялануы да емес. Керісінше, олар – сіз өте маңызды деп

есептейтін деректердің жиынтық сипаттамасы. Сондықтан зерттеу процесінде

сіз қойған сұрақтардың бәріне жауап жазуға деген қызығушылыққа қарсы тұра

алуыңыз керек. Нәтижеңіздің қайсысы негізгі, қызықты, үйретуші, ақпаратқа қа-

нық екенін; зерттеу сұрағыңызға/гипотезаңызға қатысты кейске ненің сәйкес

келетінін көрсетіңіз. Тым көп ақпарат бермеңіз. Сандық және сапалық деректер-

ді презентациялау туралы 14–15-тарауларда айттық.

Талқылау. Деректеріңізден бір нәрсе шығару. Мұндағы құрылым көбіне тақырып

бойынша құрастырылады және деректеріңізден туындаған оқиға желісімен бай-

ланыстырылады. Нені тапқаныңызды және нәтижелеріңіздің қолданылуы мен

өзектілігіне қатысты дәлелдерді көрсетудің жақсы мүмкіндігі. Сондықтан нәтиже-

лер бөлімі аса қарапайым болса да, талқылау тарауы/бөлімі нәтижелеріңізден

туындаған және мақсат пен міндетіңізге қол жеткізгеніңізді көрсететін мақсатты

аргументтерден тұрады. Ол үшін деректеріңізді реттеп, міндетіңізді айқындаңыз.

Сапалық деректер жағдайында талқылау бөлімі көбінесе нәтижелер бөлімімен

біріктіріледі.

y Қорытынды. Қорытынды жасау – зерттеу процесіңіздің соңында қандай нәти-

жеге қол жеткізгеніңізді айту және мұны сенім ұялататын тәсілмен жобаңыздың

басты сұрақтары, мақсаттары және міндеттерімен байланыстыру. Әдетте қоры-

тынды бөлім/тарау қысқа болады (және оны талқылау бөлімін ескере отырып

жасаған жөн). Қорытындыда жаңа материал ұсынуға болмайды, алайда жаңа

құрылым немесе модель ұсынып көріңіз. Бұлай жасау ауқымды мәселені аса тү-

сінікті мәнерде тұжырымдай бастағаныңызда ғана орынды болады.

435Жазуды аяқтаудың қиындығы

y Ұсыныстар. Әлеуметтік ғылым зерттеуінде ұсыныстар көбінесе кейінгі зерттеу-

ге арналған ұсыныстармен шектеледі. Мұндай ұсыныстар жасалған зерттеудегі

шектеулер мен зерттеудің шегіне байланысты әрі қарай тексеру қажеттігі туын-

дайды. Мәселені түсінудің келесі логикалық қадамы әдебиеттерде ескерілмеген

мәселені анықтау негізінде жасалады. Бұл ұсыныстар әдетте қорытынды бөлімде

айтылады. Алайда қолданбалы ғылым зерттеуінде ұсыныстар зерттеу жұмысы-

ның соңындағы маңызды бөлігі және көбінесе өз алдына жеке тарау ретінде жа-

зылады. Ондағы ұсыныстар нәтижемен тікелей байланысты, қолданбалы және

іске асыратындай болуы керек. Мұны уақыттың шегі, шығындары, күрделілігі

және қызығушылық танытқандардың қатысуы тұрғысынан топтастырыңыз.

y Қолданылған әдебиеттер тізімі. Мінсіздік! Мінсіз жазыңыз. Әдебиеттер тізімін

дұрыс жасауға арнайы уақыт бөліңіз. Мұны ең соңында жасағаныңыз жөн.

Бірінші драфт нұсқадан соңғы драфт нұсқаға қарай

Күш салмай жазған дүниені, әдетте рахаттанып оқымайсыз.

Самуэль Джонсон



 

 



   

 

 



   

Пікірайтушылардыіздеужәнеолардықолдану

  

 

    

 



  



 

  

 

436 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 

 



 

 

 

   





  



   

  

  







 

 

 







 



 



  

 

 

  



 

   

 

  

  



 

   





437Жазуды аяқтаудың қиындығы



 



Зерттеудіңдрафтнұсқасынжасау

 





 

   

 



   

  

  

  









Драфт нұсқаны қайта жасау процесіне арналған тексеру тізімі

Бірінші драфт нұсқаны қайта жасау

Бірінші драфт нұсқаңыз осылай болғаны жақсы. Бірақ әдетте олай шықпайды.

Өзіңізге есеп берсеңіз, жазу процесінің ойыңызды жетілдіргенін және бастапқыдан

әлдеқайда ауқымды ойлай бастағаныңызды түсінесіз. Бірінші драфт нұсқамен жұ-

мыс істеу барысында өзіңізге мынадай сұрақтарды қойыңыз:

5 Бұл түсінікті ме? Логикасы сай ма? Құрылымын өзгертуім қажет пе?

5 Қолданып отырған стиль ыңғайлы ма?

5 Көп материал/идея керек пе немесе бөлімдер қайталана бере ме?

5 Аргументтерге көңілім тола ма және олар дұрыс келтірілген бе?

5 Әр тарауда немесе бөлімде анық әрі түсінікті көзқарас немесе аргумент бар ма?

5 Сын-пікір іздедім бе және оған жауап бердім бе?

Екінші драфт нұсқаны қайта жасау

Жұмысыңыздағы жалпы ойға, аргументтерге, логикаға және құрылымға көңілі-

ңіз толса, аргументтеріңізді нақтылап, үйлесімді әрі бірізді етіп жасайтын уақыт кел-

ді. Анықтап алыңыз:

16.2-ҚОСЫМША

438 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Өз көзқарасым мен аргументімді қалай нақтылай аламын? Аргументтерімнің

олқы тұстары бар ма? Тым көп жаргон мен қысқартылған сөзді қолданамын

ба? Көбірек мысал қосуым керек пе?

5 Көбірек диаграмма, сурет, карта т.с.с. қосқым келе ме?

Құрылым бірізді ме? Тараулар/бөлімдер арасында анық әрі қисынды байла-

ныс бар ма?

Бөлімдер ішінде және арасында бірізділік сақтала ма? Өз-өзіме қайшы келе-

тін тұстарым бар ма?

5 Көлемі жете ме?

5 Сын-пікір іздедім бе және оған жауап бердім бе?

Аяқталар алдындағы драфт нұсқаға жылжу

Зерттеу жұмысыңызда келтірілген аргументтердің құрылымына және логикасы-

на көңіліңіз толса, аяқталар алдындағы драфт нұсқаға жылжуға дайынсыз. Түсінікті

жазғаныңызға, оқуға жеңіл екеніне назар аударыңыз. Өзіңізге мынадай сұрақтарды

қойыңыз:

5 Барынша түсінікті етіп жазудың жолы бар ма? Терминдер орнымен қолда-

нылған ба? Керек емес жаргондарды алып тастадым ба?

5 Оқуға жеңіл болатындай жазудың жолы бар ма? Аралас құрмалас сөйлемді

бірнеше бөлікке бөлсем бола ма? Бір сөйлемнен тұратын абзацты қайта жа-

зуым керек пе?

5 Тартымды жазудың жолы бар ма? Ырықсыз етістің қолдануын азайта ала-

мын ба? Қайта-қайта кешірім сұрадым ба? Аргументтерім мықты әрі сенімді

ме?

Респонденттерімнің/қатысушыларымның құпиясын қорғағаныма көзім жете

ме?

5 Плагиат деп айыптап жүрмей ме? Мәтіндегі және сілтемелердегі/қолданыл-

ған әдебиеттер тізіміндегі дереккөздерді қайта-қайта тексердім бе?

Жұмыстың алғашқы және соңғы бетін, атап айтқанда, тақырып парағын, маз-

мұнды, кестелер тізімін, алғысты, аңдатпаны, алғы сөзды, қосымша мен сіл-

темені жазып, редакцияладым ба?

5 Сөздердің жазылуы мен грамматикалық қателерін тексердім бе?

5 Сөз санын санадым ба?

5 Сын-пікір іздедім бе және оған жауап бердім бе?

Соңғы драфт нұсқаны жазу

Алдыңғы сөйлемдерде айтып кеткеннің бәрін орындасам, зерттеу жұмысым да-

йын деп ойлап қалуыңыз мүмкін. Олай емес. Енді соңғы рет редакциялауыңыз керек.

Жұмысыңыз көлемді болса және қаражаттан қысылмасаңыз, редактордың қызме-

тіне жүгіне аласыз. Жұмысыңызды бірнеше рет қайта-қайта мұқият тексеріп шық-

қанан кейін де, осы саланың маманы редакциялағаннан кезде қате тауып жатады.

Жұмысыңызды тапсырардан бұрын мынадай сұрақтарға жауап іздеңіз:

439Жазуды аяқтаудың қиындығы

5 Жазудан жіберілетін қателіктердің бәрін қарап шықтым ба?

5 Сөздің жазылуын үш рет тексердім бе (әсіресе компьютерден қарағанда

«жасырынып» қалатын сөзді, мысалы «қал» сөзінің орнына «қол» деп жазып

қою)?

5 Жол аралығын, шрифтін, жиегін т.с.с. тексердім бе?

5 Бет санын түгел қойып шықтым ба? Бәрі ретімен тұрғанына көз жеткіздім

бе?

Жұмыстың аяқталған нұсқасын басып шығарғанда ешқандай қателіктер бол-

мағанына көз жеткіздім бе?

 



Маған сіздің қалай жазатыныңыз ұнайды. Жазуыңыз түсінікті әрі

табиғи. Жазуға түк ебім жоқ. Тағы да қандай кеңес бере аласыз?



   

 

    

 

    



 

 

 

 

 

 





 

  





Сұрағым бар

440 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Жақсы презентация жасау







    

  

 

 

 

  

  



  

 

 





Жақсы презентация жасау элементтері





 

  





  

y Білім мен білік. Зерттеу жұмысыңызды жақсы білуіңіз керек. Не туралы ай-

тып тұрғаныңызды білмесеңіз, оның презентациясын жасауға құқылы емессіз.

Зерттеу жұмысыңызды жақсы білу өзіңізге сенімді әрі батыл болуға мүмкіндік

береді. Өзіңіз білетін нәрсенің бәрін айтуға тиіс емессіз! Білетініңіз көрініп тұр-

сын. Мұны презентацияңызда жұмысыңыздың маңызды жерлерін қою, өзіңізге

деген сенім мен икемділігіңіз арқылы көрсете аласыз. Бұл эгоңызды немесе қан-

шалықты білімді екеніңізді көрсету емес. Тыңдаушылар көп нәрсе біліп, әсермен

кететініндей болуы керек.

y Міндеттер. Зерттеуіңізге қатысты міндетіңіз болатыны дау тудырмайды.

Мысалы, ол «зерттеуіңізді қысқаша мазмұндап, нәтижелермен бөлісу» болуы

мүмкін. Бірақ аудиторияңызға не керек екені туралы біраз аялдап, ойланы-

ңыз. Аудиторияңыздың мақсаты зерттеу процесіңіздің барлық артықшылығы

мен кемшілігін және нақты қандай нәтижелерге қол жеткізгеніңізді білу ме?

441Жазуды аяқтаудың қиындығы

Әлде олардың таңданып, ынталанғанын қалайсыз ба? Меніңше, презентация

жасағанда, ең маңыздысы – осылар. Біз әдетте оларды ұмытып кетеміз. Бірақ

мақсатыңызды аудиториямен байланыстырсаңыз, презентацияңыздың құрылы-

мы мен көрсету жолы өзгеріп қалар. Құрғақ баяндама емес, адамдарды ынта-

ландыру керегін түсінерсіз.

Әңгімелеу. Жақсы презентация жасайтындар оны қалай әңгімелеу керек екенін

біледі. Олар хикаясын әңгімелеп, тыңдарманға алдын ала үміт береді, «иә, иә»

деп басын изеп отыратын сәттерін дәлдеп айтады, қалжыңдарды қолданып, се-

зімдерін қосып отырудан қорықпайды.

Өз қабілетін көрсету. Бұл маңызды. Адам адамнан шабыт алады. Университеттегі

ең сүйікті дәрісті ең ұнамсыз дәріспен салыстырыңыз. Бұл екеуінің арасын-

дағы айырмашылықта дәріс мазмұнының маңызды рөл атқармайтынына се-

німдімін. Сізге күш беріп, шабыттандыратын – мұғалім. Сіз үшін осы маңызды.

Презентацияңызда өз қабілетіңізді көрсете алуыңыз керек. Алайда бұл қалжың-

дай алмасаңыз да, елді күлдіруге (ешкім күлмей қоюы мүмкін!) немесе тым ұяң

болсаңыз, қатал көрінуге (тіпті қиналып кетерсіз!) тырысу керек деген сөз емес.

Керісінше, өзіңізге тән ерекше қабілетіңізді көрсетіңіз. Студенттерімнен ең жа-

қын досыңыз, жолдасыңыз немесе ата-анаңыз сіздің қай мәнезіңізді (қатал, шы-

найы, қалжыңбас, бауырмал, дана) жоғары бағалайды деп сұраймын. Содан соң

олардан осы мінезін презентация жасауда пайдалануды сұраймын.

y Аудио-визуалды көмектер. Олар көмекші құрал болумен ғана шектелуі керек.

PowerPoint бағдарламасын шектен тыс қолданбауға тырысыңыз. Презентация

жасау кезінде әр 2 минутта бір слайдтан артық қолданбауға кеңес беремін, мүм-

кіндігінше азырақ болсын. Сонымен қатар мәтіннен тұратын слайд орнына әл-

деқайда әсерлі визуал қолдануға тырысыңыз. Аудио, видео туралы да ойланып

көріңіз. Интернетті пайдалану бұрынғыдай қиын емес. Сондай-ақ презентация

жасау кезінде қозғалыста болыңыз. Өзім үнемі қозғалмалы микрофон мен сым-

сыз тінтуірді қолданамын, осылайша презентация кезінде еркін қозғалып, тақы-

рыпты назарда ұстаймын. Бір орында тұрып қозғалмай сөйлеу қызық емес.







TED talks (www.ted.com)

«TED talks» бағдарламасындағы мына спикерлердің презентацисын қараңыз.

Олардың мәнеріне мән беріңіз және көрерменді баурап алатын тұстарын анықтауға

тырысыңыз.

y Brene Brown (2010) The Power of Vulnerability

y Susan Cain (2012) The Power of Introverts

16.3-ҚОСЫМША

442 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Зерттеу жұмысын жариялау

Жалпы қауым ғылыми зерттеуге жұмсалған күшті және оның нәтижесін саналы

түрде елеп-екшей алғаны маңызды. Білімді кішігірім топпен шектеп қою адамдар-

дың философиялық рухын әлсіретеді және рухани кедейлікке алып келеді.

Альберт Эйнштейн

         







y William Stephen (2015) A Talk about Nothing

y Simon Sinek (2010) How Great Leaders Inspire Action

y Keren Elazari (2014) Hackers: the Internet’s Immune System

y Hans Rosling (2006) The Best Stats You’ve Ever Seen

y Glen Greenwald (2014) Why Privacy Matters

y Margaret Heffernan (2012) Conﬂict as Thinking

y Ken Robinson (2006) Do Schools Kill Creativity?

Презентация жасар алдында қатты қобалжимын. Қандай кеңес бересіз?





 

   

 

  

  



 

  





  

  

Сұрағым бар

443Жазуды аяқтаудың қиындығы



 

 

  











 

Конференцияларға қатысу





   



 



 

  





 

Презентация жасау

 

 



  

 

Университетте жасалуы мүмкін. Ол сыныпта, семинарда немесе жоғары білімнен

кейінгі топтың отырысында жасалуы мүмкін.

Конференцияларда жасалуы мүмкін. Конференция презентациялары өзіңіз және

жұмысыңыз туралы пікір қалыптастыруы ықтимал. Олар жұмысыңыздың таралуы-

на мүмкіндік беріп қана қоймай, форумдарда тәжірибе жинақтатып, сенімділікті

арттырады, жаңа зерттеу идеяларын қалыптастыруға көмектеседі, таныс маман

көбейеді, одан да көбірек мүмкіндіктер сыйлайды.

444 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

y Әртүрлі мүдделі топтар арасында жасалуы мүмкін. Зерттеуіңіз қауымдастық то-

бына, жергілікті үкімет билігіне немесе белгілі бір жұмыс орны үшін маңызды

болса, нәтижелеріңізбен бөлісіңіз. Жұмысыңызды ол жерде таныстырумен қа-

тар, адамдармен танысып қаларсыз.

Жариялау

      

 

  

   

   

 

 



  

   







  

  



     



Зерттеу салаңызға қатысты ғылыми журналдарды табыңыз. Журналдардың біра-

зы өздері нені назарға алатынын және қандай тақырыптарды қамтитынын уеб-

сайтта сипаттап жазып қояды. Басты сұраққа жақынырақ келген сайын, жария-

лануға қабылдау мүмкіндігіңіз де көбейеді.

Жариялау нұсқаулығымен танысыңыз және сонымен жүріңіз. Бұл дегеніміз мақа-

лаңыз толығымен әрбір нүктесіне дейін форматтау, сөз саны және сілтемелерді

беру жүйесіне сәйкес келетіндей етіп өңдеу дегенді білдіреді.

3. Кәсіби ілеспе хат жазу. Сізбен хабарласу жолдарын қоса алғанда, барлық ма-

ңызды ақпаратты қамтитын кәсіби ілеспе хат жазыңыз.

4. Қосқан үлесіңізбен және оның кең ғылыми қеңістіктің қай жерінде екенімен

бөлісіңіз.

5. Сізді шолу жасаушы ретінде ұсынса, мүмкіндікті жіберіп алмаңыз. Оны қолданы-

ңыз. Ғылыми жетекшіңіз байланыс ортанудың көзі болуы мүмкін.

6. Сын-пікірлерді алған кезде сабыр сақтаңыз. Көңіл күйіңіз болмаса, біраз тынығып,

сосын қайта оқыңыз. Алғаш оқығаныңыздай жаман емес екеніне кепілдік беремін.

7. Жариялауға қайта тапсырарда сын-пікірде қарап шығыңыз да, соған сәйкес

әрекет етіңіз. Мақалаңызды қабылдамаса, қайта жазып шығып, тағы жіберіп

көріңіз.

445Жазуды аяқтаудың қиындығы

Гранттарға өтініш беру



  

 

  

 

 

  



   



Жұмыс табу



    

 

  

    



y қиындықты айқындаудағы тәжірибеңіз;

y қиындық кезіндегі оқуға қатысты қабілетіңіз;

y зерттеу мен баға беруші зерттеуде тексеруші болу қабілетіңіз;

y дәлелді оқи алу және оны түсіндіре алу қабілетіңіз;

y фактіге негізделген шешім қабылдау, фактіге үлес қоса алудағы тәжірибеңіз;

y тыңдай алу қабілетіңіз;

y күрделі жобаны уақытынан кешіктірмеу және аяқтау қабілетіңіз.



 



Қорытынды



  

   

  

446 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

   

Ең бастысы – сұрақ қоюды тоқтатпау.

   

Қиындықтың ортасында мүмкіндік бар.

    

Не істеп жүргенімізді білгенімізде, оны ешқашан зерттеу деп атамас едік, солай

ма?

   

Қап, бұрынырақ білгенімде, темір ұстасы болар едім.



  

Тарауды қорытындылау

y Жазып шығатыныңыз ғылыми еңбектің елеулі бөлігі болатындықтан, жа-

зудан жүрексінуіңіз мүмкін. Алайда жұмысыңыздың сапасын жақсартатын

тиімді стратегиялар жағдайды жеңілдетеді.

y Жақсы жазып шығу үшін аудиторияңызды білуіңіз, құрылымыңызды шешуі-

ңіз, еліктіретін әңгіме желісін құрастыруыңыз, мақсатты түрде жазуыңыз

және қайта драфтауға, сосын тағы да қайта драфтауға дайын болуыңыз

керек.

y Перзентация жасау өз жұмысыңызбен бөлісу мүмкіндігі ғана емес, зерт-

теуіңізден туындайтын мүмкіндіктер туралы басқаларды тамсандыруды да

ескеріңіз. Аудиторияңызды ынталандыратын презентация жасаңыз.

y Кез келген зерттеу жобасының түпкі мақсаты – білімге үлес қосу.

Жобаңызды аяқтаған соң, оны конференцияда баяндау, презентациялау,

мақалаға айналдырып жариялауға жіберу туралы ойлаудың жөні бар.

y Зерттеу процесін жүргізу арқылы өзіңіз ойлағаннан әлдеқайда көп нәр-

се үйренесіз. Сіз жаңалық ашудың сынаққа толы сапарын аяқтадыңыз,

бұл әлеуметтік әлемге және өзіңізге қатысты жаңалық. Ол жаңалықты

пайдаланыңыз.

447Жазуды аяқтаудың қиындығы

Қосымша әдебиеттер

Жазуды аяқтау



 



    

 



 



The Craft of Research





      



Writing the Winning Thesis or



          

 



Writing Empirical Research Reports: A Basic Guide

for Students of the Social and Behavioral Sciences

 



 

Writing Up Qualitative Research

 

 



Презентация жасау





        





448 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



Presentations

      







Жариялау





 









  



   



Writing for Peer Reviewed Journals: Strategies

for Getting Published

 

    



  



Big Data

 



Авторлық құқық   



Айнымалы  







Айырма 



 

Алдын ала хабарланған келісім



 

 

Анонимдік





Аннотацияланған библиография





Аралас әдіснама



Аралас талдау тәсілі







Аралық 

         

 

 

Аралық айнымалы 



    

  

 

  

Асимметриялық





Аудиттілік  



Глоссарий

450 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Аутенттілік   



Әдебиетке шолу



Әдейі келтірілген дәлел 





Әділетті қарау/әділетті қолдану 



 

Әдіснама



 

        

        



Әдіснамалық дизайн

Әдістер       

 







Әлеуметтік дерек





Әлеуметтік конструкционизм

 



Әңгімені талдау



Әрекетті зерттеу







Баға беруші зерттеу

 

 

Бағдарлама логикасы   

    

Байқамай жіберілетін жаңсақ пікір 



  

Байқамай келтірілген дәле       



 



Бақылау



 

Бастапқы деректер 





451Глоссарий

Бейпараметрлік тестілер      

  

Бейтараптық

Бір айнымалы талдау 



 



 

        



Бөлшектеуші тәжірибелер





Варианс



          

 





Визуалды талдау     

        

          

           

   

 



Герменевтика      

       

       



     





  

Гипотеза      



         



Гипотетикалық-дедуктивті әдістер



       



Гистограмма





Гуттман шкаласы 

 

  

         

 

452 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Ғылыми әдіс  

    

Дедуктивті логика       

 



Делимитация





Деректерді қамту қателігі



 

Дескриптив статистика 





Дескриптив сауалнама жүргізу



Дискурстық талдау



 



          







Дисперсия



Екі жақты қатысуды талап ететін зерттеу







Еріктілер арасынан іріктеу



 

Жабыла жинақтау тәсілімен іріктеу







Жалпыламалық



 

 

Жанама дәлел

 

Жарамдылық 

  

 

Жауап бермеуден туындайтын қателік

 

Жеке топ дизайны  



 

Желі көмегімен жиналған деректер     





453Глоссарий

Жетелеуші және ойландыратын сұрақтар



  

Жүйелі іріктеу 

 

Жүйелі шолу



 

  

Зерттеу



 

Зерттеу құралдары





Индекстілік 



 

Индуктивті логика





Интервал  





 



 



Инференциал статистика



Квази-эксперименттік зерттеу дизайны

 

Квартиль аралық         

   





Квартильдер









        



Кездейсоқ емес жолмен іріктеу 





Кездейсоқ іріктеу



 

Кейс 



 

Кейс-стади 



      

 

454 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Конверсиялық талдау

 



 

  

Контент-анализ

       







Кең ауқымды деңгейдегі іріктеме-көрсеткіш



 

Кластерлік іріктеу







Көпайнымалы талдау  



 



Көпсатылы іріктеме



 



       

 

  

Кристалдандыру 



 

Кросс-секциялы сауалнамалар





 

Қалыптастырушы бағалау 



 

 

Қалыпты қисық сызық

 



Қанықтылық 





Қамту қателігі

 

Қарапайым кездейсоқ іріктеу





Қате ұйғарым



 



455Глоссарий

Қатынас 



 

Қатысушы ретінде бақылау 



 

Қолданбалы зерттеу 



Қолмен теріп іріктеу  

 

Қорытынды бағалау

 

 

Корреляция    



Қайталама дерек  



Қайталама деректі талдау        



 



Қос айнымалы талдау  

  





Құжаттау әдісі



Құжат талдау



Құпиялық



Құралдар



Лайкерт шкаласы



 

   



Маман талдауы   

 

Мәдени артефактілерді талдау







Медиана

  



456 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ



 



Мән 

 

Мета-талдау  



Мәтін талдау 



Мода 







Мүдделі тараптар 



Мүшелерді тексеру  



  

Міндеттер          

  



 

Нарративті талдау



 



 

Негізгі ақпарат берушілер 







Негізгі жиынтық





Негізделген теория  



 

   

      



Нетнография       



 

 

Номинал сандар 





 

Объективтілік

        



457Глоссарий

Онлайн жиналған дерек



Онлайн-этнография 



 







Онтология 

  

           



 

Операцияналдаушы тұжырымдамалар    



 

Ординал  



 

Ортақ тенденция





Ортанғы шек теоремасы

          



Орташа мән      

           



 

   

 







Өлшеу шкаласы  

   

Панельдік зерттеу 



  

Парадигма   

 

Плагиат  

 

Параметрлік тестілер



 

Позитивизм

 

Постпозитивизм



 

Процесті бағалау





 

Процестік сауалнама жүргізу

 





458 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Радикалды көзқарастар 



Реализм

  





Релятивизм

 

 

Репрезентативті іріктеме



  



Репродукциялылық  

   

Респонденттер

Реттік сандар         

   

Санақ 

 

Сандық зерттеу парадигмасы 

      

 

Сандық талдау тәсілі 

 



 

Сандық тәсіл 



 

Сапалық деректі талдау   



Сапалық зерттеу парадигмасы



 



Сапалық талдау тәсілі 





 

Сапалық тәсіл  



Сауалнама жүргізу

 

Сезімталдықты талдау





Семиотика

  







  



459Глоссарий

Сенімділік

  

 

Сенімділік деңгейі  





Сенімділік интервалы  



Сенім тудыру қабілеті

Смарт тәсілдер 





Стандартты ауытқу (с.а.) 



Статистикалық мәнp 



 

Стратификациялау арқылы іріктеу       

  

Субъективизм

   

Субъективтілік







Сұхбат алу           

 

Сыни тұрғыда ойлау 

   





Сыни эмансипация           



  

 

Сыни этнография







 

Табанды бақылау 





Тақырып талдау 





   



Тарихи талдау







460 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

Тасымалдылық



 

Тәуелділік 

 

Тәуелді айнымалылар





 

 

Тәуелсіз айнымалылар





 

 



Торстон шкаласы       

    



 

Триангуляция





Түсіндірме сауалнамалар 



 

Тура дәлел

Уеб-майниң

 



 

Ұзақ уақыт бір тақырыппен шұғылдану  

 

Феминистік әдіснама       







 

 

Феноменология



       



Фокус-топ 



Шектеулер







Іріктеу ауқымы



Іргелі зерттеу  



461Глоссарий

Іріктеме

Іріктеу







Іс-әрекетке негізделген зерттеу



 

 

 



Эксперименттік дизайн         

  

  

Эксцесс



 



Эмансипаторлық зерттеу





Эмансипаторлық мақсаттар 

Эмерджентті дизайн 





Эмпирицизм 

 

Эпистемология 



        

  

 



Этика





 



Этноәдіснама        





  

 

  

 

Этнография





          

Research

Research Questions

Statistics for Research

              

Ethnography

  Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge 



            Improving Indigenous







The Social Construction of Reality: A Treatise in the

Sociology of Knowledge

           



Review

Applied Survey Sampling

              Journal of

Contemporary Ethnography

 



    Fear of Knowledge: Against Relativism and Constructivism 



            



The Craft of Research



    

          Journal of

Gambling Issues



Ethnography Unbound: From Theory Shock to Critical



әдебиеттер

463әдебиеттер









Social Constructionism



Applied Business Research: Qualitative and



          



Semiotics





 



              

























The Research Student’s Guide to Success





The Practice of Everyday Life. Berkeley





              



Participant Observation: A Guide for Fieldwork



    







464 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

      Statistics for Real-Life Sample Surveys: Non-Simple-Random





            

American Journal of Political Science





Sampling and Choosing Cases in Qualitative Research



            

Addiction

Ethnography: Step-by-Step





Conducting Research Literature Reviews: From the Internet to Paper



             

Alternative Approaches

and Practical Guidelines

          



An Invitation to Ethnomethodology.

Pedagogy of the Oppressed





Writing Literature Reviews: A Guide for Students of the Social and Behavioral

Sciences

Studies in Ethnomethodology



The Interpretation of Cultures

Relativism and the Social Sciences





         





Approach

Evaluating Research Articles from Start to Finish





465әдебиеттер

Women on the Line. London

          

An Introduction to Systematic Reviews





Introduction to Action Research











Applied Thematic Analysis. Thousand Oaks







The Postgraduate’s Companion





              

Beginning Researchers







Faculty





Varieties of Narrative Analysis

Critical Issues in Social Research: Power and

Prejudice

       Anthropologists in the Field: Cases in Participant

Observation





Conduct



 



Research Ethics and Integrity for Social Scientists: Beyond Regulatory Compliance







Ontology

466 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

           

               





British Journal of Cancer



A Step-by-Step Guide





        

Participation and Place







 

for Students in Education and the Social and Behavioral Sciences





 InterViews: Learning the Craft of Qualitative Research

Interviewing

           

 



     





Research Trends



        Objectivity and Subjectivity in Social Research



             



Journal of Social Issues

Using Software in Qualitative Research: A Step-by-Step Guide



Proposals That Work: A Guide for Planning



Analyzing Social Settings: A Guide

to Qualitative Observation and Analysis

             



Ethnomethodology

467әдебиеттер









   Being Ethnographic: A Guide to the Theory and Practice of Ethnography.





             





Epistemology: A Beginner’s Guide



Participatory Action Research

Unidimensional Scaling





              

Sourcebook

              







Feminist Research Practice: A Primer, 2nd

Edition









               

Evaluation

   Research Integrity and Responsible Conduct of Research. 



Postgraduate



  



Research Proposals: A Guide to Success



   The Students’ Guide to Research Ethics    





 Preparing Literature Reviews: Qualitative and Quantitative Approaches



468 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ









Guide for Postgraduates

                 







Writing Empirical Research Reports: A Basic Guide for Students

of the Social and Behavioral Sciences









Reason and Reality: Realism and Idealism in Pragmatic Perspective. 



            





The Literature Review: A Step by Step Guide for Students

 Introducing Empiricism.

Real World Research











Observational Studies.

Evaluation: A Systematic Approach





               









Content and Process







469әдебиеттер





              

Survey Research

Readings in the Philosophy of Science: From Positivism to Postmodern



Qualitative Content Analysis in Practice

Isaac Asimov’s Book of Science and Nature Quotations



Conversation Analysis: An Introduction





           

Interaction





    Interpretative Phenomenological Analysis: Theory,











          

Edition

The Art of Case Study Research

              

Epistemological Others







              

Behavioral Research

Understanding Qualitative Research and Ethnomethodology.





    Writing for Peer Reviewed Journals: Strategies for Getting

Published

A Practical Guide to Research and Services







Research and Writing

470 ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ

             

Statistics





   Unthinking Social Science: The Limits of Nineteenth-Century Paradigms





Nonreactive Research in the Social Sciences

              The





        



           



            



     

Research



Ethnography: A Way of Seeing

Writing Up Qualitative Research



КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН

ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы:       

 

 

 





Аудармашы: 

 







Аудармашы: 







Аудармашы әрі ғылыми редактор: 

 

 





 

Ғылыми редактор:  



 



Әдеби және жауапты шығарушы редактор: 



Редактор Қ. Сімәділ

Корректор Ж. Молдағалиева

Дизайнын әзірлеген және беттеген А. Турлина

Басуға 03.07.2020 ж. қол қойылды.

Қаріп түрі «Cambria». Пішімі 70х100

1/16

. Офсеттік басылым.

Көлемі 29,5 б.т. Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №



 

ЗИНА О’ЛИРИ

ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН

ЖҮРГІЗУ:

негізгі нұсқаулық