1 5 0

Е У Р О П А Ж 0 Н Е ДYНИЕЖYЗI

тiлiнiн пайдасына ж^мыс

icTe^TiH зан кабылдады.

Б^рын оган деген кажеттiлiк жок

eдi.

Бiздiншe, б^л - ек 1 еуропалык тiлдiн Америка к¥Рлыгындагы болмашы гана кайта

бeлiнуi. Дамудын нeгiзгi YPдici тYciнiктi.

12.3.

Америка - Yш тiлде свйлейтiн ^урлы^

Бес жуз жылдын iшiндe Америка к¥Рлыгын^1н халкы бiрнeшe есе кeбeйдi, бYгiндe

ол

жерде

туратын журттын

басым

бeлiгi

португал,

испан жэне

агылшын тiлдeрiнiн

бiрiндe

ceйлeйдi.

Лингвистик тургыдан бул - элем тарих^хндагы

бурын-сонды ешка-

шан болмаган бiрeгeй жагдай, eндiгэрi мундай жагдай болмайды да, eйткeнi бул жана
технологияга ие адамдар ондай технологиясы жок адамдардан басым тYciп, улкен жер
бeлiгiн eздeрiнe

каратып алган кезде

болды.

Еуропалыктардын жeлкeндi

кeмeci

мен

кай^1гы, зeнбiрeгi, ат-кeлiгi жэне сокасы болды.

Кемелер оларды Америкага жeткiздi,

кару-жаракпен жeргiлiктi тургындарды

багындырды,

ал

eгiншiлiк азыкпен камтама-

сыз eтiп, кeбeйiп, баюга мYмкiндiк бeрдi.

Олардын да ез тiлдeрi болды. Еуропалыктар XVI гасырда отарлауды бастаган кез­

де олардын жазба тiлi eндi-eндi калыптасып жаткан.

Португал, испан жэне агылшын

тiлдeрiнiн Yшeуi

де

латын тiлiмeн ресми контексте

бэсекеге тYCтi.

XV I-X VII

гасыр-

ларда эр eлдiн улы жазушысы, емле жэне стиль нормалары пайда болды. Бiрак Амери­
ка басып алган жерлерде еуропалык улттык тiлдeр о бастан артыкшылыкка ие болды.
Бай^1ргы халыктардын тiлдeрiнiн дамуына мYмкiндiк бeрiлмeдi, колдануга шектеу ко-
й^1лды. Америкалык eлдeрдiн басым кебiнiн бiр ортак тiлi бар eдi.

БYгiндe

Америка

курлыгындагы

тургындардын

саны

950

миллионга

жуык,

ал

Еуропада 735

миллиондай адам турады.

Еуропада отызга жуык ел бар, улттык т^лдер

сан^1

да отыз

шакты,

олардын эркайсысында

бiрнeшe

миллион адам cейлeйдi.

Аме-

рикадагы мемлекеттер саны да шамамен сондай (Вест-Индиян^1 коссак), бiрак тек уш
улкен т^л жэне eкi миллионга жуык адам cейлeйтiн жет^ тiл бар; атап айтканда: испан,
агылшын, португал, кечуа, аймара, гуарани жэне француз тiлдeрi. Кeйбiр баска тiлдeр-
дiн ресми тiл деген статусы бар,

атап айтканда:

Суринамдагы голланд тiлi

(бурынгы

голланд Гайанасы) жэне Гаитидeгi гаити тiлi.

Еуропада отыз шакты т^л бар, Америка ic жYзiндe уш тiлдe cейлeйдi, халкы Еуро-

падан кебiрeк.

Еуропан^хн уш eлi Американы жаулап алды,

ейткeнi

бурынгы

басып

алулар мен миграциялар ондай жeтicтiккe жете алмады деп тYciндiру жeткiлiкciз. Еу­
ропалыктардын

сан^1

жeргiлiктi

Yндicтeрмeн

салыстырганда

анагурлым

кеп

болды,

олар

еуропалыктардан

жуккан

эпидемиялык

аурулардан

кынадай

кырылды,

ал

еу­

ропалыктардын бала туу,

еciп-ену дeнгeйi

ете

жогары

болды.

Тагы

бiр

айта кетет^н

жайт,

Еуропадан келгендер

еуропалык т^лдерден

бурмаланып жеткен жана тiлдeрдi

эрi карай дамытуга катыспады,

ол кезде

барлык жерде т^лдер жeтiлiп,

дамып жатты,

бiрак А ^Ш -та олардын тiлдeрi тук те дамымады. Жазба т^лдер мен мектептер о бастан
бар eдi.