«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

History in

Practice

Third Edition

LUDMILLA JORDANOVA

Нұр-Сұлтан

2020

Тарихи білім:

пәні және зерттеу

әдістері

шінші басылым

ЛЮДМИЛА ДЖОРДАНОВА

Джорданова Людмила

Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық

қоры, 2020. – 376 бет.

ISBN 978-601-7621-22-3

Кітапта тарихи білімнің қалыптасу, қолданылу және өзгеру процестері сипатталады. Тарих пә-

нінің әдістері, тарихи зерттеуді тиімді жүргізу тәсілдері, тарихи тәжірибенің қазіргі жетістіктері

мен әлі де зерделеуді қажет ететін тақырыптары талданады. Еңбек оқырманға тарих пәнінің негізгі

мәселелері туралы түсінік беру, оларды ауқымды контексте қарастыру және тарихшылардың қан-

дай жұмыс атқаратынын анықтау сияқты негізгі үш мақсатты көздейді. Сонымен бірге әлеуметтік

ғылымдардағы тарихтың рөлі, қоғамдық тарих пен оның түрлері, тарихи білім саласын түбегей-

лі өзгертетін цифрлық технологиялар мен ресурстарды пайдалану, цифрлық тарихтың тәсілдері,

олардың маңызы және тарихшыларға қажетті машықтар кеңінен қарастырылады.

Оқулық жоғары оқу орындарындағы тарих факультетінің студенттеріне, магистранттары мен

докторанттарына, оқытушыларға және тарихқа қызығатын оқырман қауымға арналған.

ӘОЖ 94 (574)

КБЖ 63.3 (5қаз)

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 94 (574)

КБЖ 63.3 (5қаз)

Д 42

ISBN 978-601-7621-22-3

This translation of «History in Practice, Third Edition» is published by arrangement with Bloomsbury

Publishing Plc.

Д 42

Кітапты баспаға әзірлеген:

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

Бас редактор Исембердиева А.Б.

Аудармашылар

Тілеужанқызы Ә.

әлеуметтік

ғылымдар магистрі

Жүндібаева А.Қ., PhD,

қауымдастырылған профессор

Ғылыми редактор Көкебаева Г.К.,

тарих ғылымдарының

докторы, профессор

Әдеби редактор Мұхамедиев Д.Б.,

филология ғылымдарының

кандидаты

Жауапты шығарушы Мұхамедиев Д.Б.

Пікір жазғандар Смағұлова С.О.,

тарих

ғылымдарының докторы

Шілдебай С.Қ.,

тарих ғылымдарының

кандидаты

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

тарих кафедрасында ғылыми талқылаудан өтті

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыра-

тын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордала-

рының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Сүйікті қызым әрі әріптесім Аликске арналады

МАЗМНЫ

АЛҒЫC ..................................................................................................................................... 13

ОҚЫРМАНДАРҒА ЕСКЕРТУ ....................................................................................... 15

Кіріспе ............................................................................................ 17

Бастау ................................................................................................................................ 17

Тарихшы құндылықтары ............................................................................................ 21

Міндеттемелер және стандарттар ............................................................................ 22

Тарихшы міндеті ........................................................................................................... 23

Тақырыптар: айырмашылықтары мен алуантүрлілігі ..................................... 24

Ортақ принциптер ........................................................................................................ 25

Тарихшылардың рөлі ................................................................................................... 27

Тарих пәнінің негізгі ерекшеліктері ....................................................................... 29

Өткел ................................................................................................................................. 30

БІРІНШІ ТАРАУ. Тарих туралы жалпы түсінік ..................................... 31

Тарих және пәндер ....................................................................................................... 31

Инфрақұрылым ............................................................................................................. 33

Өткенді зерделеу ........................................................................................................... 36

Азаматтық ........................................................................................................................ 38

Университеттер .............................................................................................................. 39

Тарих және іргелес салалар ....................................................................................... 41

Тарихшылардың ұйымдары ...................................................................................... 45

Жариялау ......................................................................................................................... 48

Зерттеу .............................................................................................................................. 53

Өткел ................................................................................................................................. 56

ЕКІНШІ ТАРАУ. Тарих пәнін анықтау ................................................ 58

Тарих пәнінің өлшемдері ........................................................................................... 58

МАЗМҰНЫ

Негізгі материалдар ...................................................................................................... 59

Тарихтың салалары ...................................................................................................... 63

Саясат ................................................................................................................................ 63

Қоғам ................................................................................................................................. 66

Біртұтас тарих ................................................................................................................ 68

Ғұмырнама ....................................................................................................................... 70

Тың салалар ..................................................................................................................... 71

Географиялық шекаралар........................................................................................... 75

Сандық тәсілдер ............................................................................................................ 76

Ауызша тарих ................................................................................................................. 80

Тақырыптық тарих ....................................................................................................... 81

Теорияға негізделген тарих ....................................................................................... 82

Өткел ................................................................................................................................. 84

ҮШІНШІ ТАРАУ. Тарихтың гуманитарлық ғылымдардағы орны ........... 85

Білімді ұйымдастыру ................................................................................................... 85

Пәнаралық сипат ........................................................................................................... 87

Философия ...................................................................................................................... 89

Мишель Фуко ................................................................................................................. 91

Чарльз Тейлор ................................................................................................................ 94

Әдебиет және мәтін ...................................................................................................... 96

Өнер тарихы/визуалды мәдениет ......................................................................... 102

Теориялар ...................................................................................................................... 107

Археология .................................................................................................................... 110

География ....................................................................................................................... 113

Өткел ............................................................................................................................... 116

ТӨРТІНШІ ТАРАУ. Тарих және әлеуметтік ғылымдар ........................117

Білім мен өзгеріс .......................................................................................................... 117

Тарих және әлеуметтік ғылымдар ......................................................................... 119

Терминдер мен шарттар ............................................................................................ 121

Тарих және әлеуметтану .......................................................................................... 122

Мәдениет пен тап ........................................................................................................ 126

Антропология мен мәдениет ................................................................................... 127

Санадағы тарих ............................................................................................................ 132

Қолданбалы психология ........................................................................................... 134

Әлеуметтік репрезентация....................................................................................... 136

10 МАЗМҰНЫ

Норберт Элиас ............................................................................................................. 136

Пәнаралық тарих ......................................................................................................... 139

Тарих ғылымының маңызы ..................................................................................... 140

Өткел ............................................................................................................................... 142

БЕСІНШІ ТАРАУ. Тарихи білім мәртебесі ..........................................143

Тарихқа күдіктену ....................................................................................................... 143

Стандарттар мен сапа ................................................................................................ 144

Ақиқат пен сенімділік ................................................................................................ 145

Таным әдістері..............................................................................................................146

Тарихи жазбаларды бағалау: деректер ................................................................. 151

Жан-жақтылық химерасы ........................................................................................ 153

Бағалау құрылымдары .............................................................................................. 154

Жазбаны бағалау ......................................................................................................... 155

Түсініктеме .................................................................................................................... 158

Пайымдау және cенім ................................................................................................ 161

Өткел ............................................................................................................................... 163

АЛТЫНШЫ ТАРАУ. Кезеңдеу ..........................................................164

Тарих және уақыт ....................................................................................................... 164

Өткен уақытты кезеңге бөлу ................................................................................... 169

Оқиғалар мен кезеңдер.............................................................................................. 171

Сипаттама және кезеңдеу ......................................................................................... 175

Қазіргі кезеңге қатысты терминдер ...................................................................... 180

Метафоралар мен тақырыптар ............................................................................... 182

Тарихнама және кезеңдеу ........................................................................................ 184

Өткел ............................................................................................................................... 186

ЖЕТІНШІ ТАРАУ. Қоғамдық тарих ...................................................187

Қоғамдық тарих деген не? ........................................................................................ 187

Тарих көріністері ......................................................................................................... 189

Қоғамдық тарихтың әралуандығы ........................................................................ 192

Пайдалануға жарамды тарих ................................................................................... 194

Жанр мен аудитория .................................................................................................. 199

Қоғамдық тарих және саясат ................................................................................... 202

МАЗМҰНЫ

Өмірбаян – қоғамдық тарихтың бір түрі ............................................................ 207

Өткенге кім иелік етеді? ........................................................................................... 209

Моральдық пайымдар ............................................................................................... 212

Өткел ............................................................................................................................... 217

СЕГІЗІНШІ ТАРАУ. Тарихшылардың машықтары ...............................219

Машық деген не? ......................................................................................................... 219

Машық түрлері ............................................................................................................. 221

Техникалық машықтар .............................................................................................. 224

Деректерге негізделген машықтар ........................................................................ 229

Интерпретация және машық ................................................................................... 231

Архив культі .................................................................................................................. 232

Машықтар және мәтіндік емес деректер ............................................................ 234

Тарихты оқыту ............................................................................................................. 237

Машықтар және тарих пәні ..................................................................................... 240

Өткел ............................................................................................................................... 243

ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ. Цифрлық дәуірдегі тарих .............................244

Тарихшылар үшін жаңа әлем .................................................................................. 244

Цифрлық тарих деген не? ........................................................................................ 246

Цифрлық форматтағы тарих ................................................................................... 249

The Valley of the Shadow жобасы ............................................................................. 253

Қылмыскерлер мен соттар ....................................................................................... 255

Құлдықты зерттеу ....................................................................................................... 258

Бірлескен тарих ........................................................................................................... 260

Кеңістік пен уақыт ...................................................................................................... 263

Шектеулер мен кедергілер ....................................................................................... 267

Өткел ............................................................................................................................... 270

ОНЫНШЫ ТАРАУ. Трендтер ............................................................271

Трендтер неліктен маңызды? .................................................................................. 271

Қақтығыстар мен еске алу ........................................................................................ 274

Өкіну мен жауапкершілік ........................................................................................ 281

Өткенді елестету .......................................................................................................... 284

Антропоцен .................................................................................................................... 288

12 МАЗМҰНЫ

Жаһандану ..................................................................................................................... 290

Дүниежүзі тарихын жазу .......................................................................................... 292

Зерттелген өмірлер ..................................................................................................... 295

Сабақтастық .................................................................................................................. 298

Қазіргі тарих ................................................................................................................. 299

Хиллсборо және көндігу ........................................................................................... 300

Автор туралы мәлімет ............................................................................................. 303

Суреттер тізімі ........................................................................................................... 304

Ескертпелер ................................................................................................................... 306

Дереккөздер .................................................................................................................... 343

АЛЫC

Осы және алдыңғы екі басылымның жарыққа шығуына көмек көрсеткен бар-

лық адамдарға ерекше алғысымды білдіремін. Бұл басылымға «Цифрлық тарих»

атты тарау қосылып, тарихпен іргелес пәндер де жан-жақты зерделенді. Мәтін,

әсіресе «Трендтер» атты соңғы тарау қайта қаралды. Кітаптың кейбір сипаты өз-

гертіліп, құрылымы жеңілдетілді. Сондай-ақ дизайны да жаңартылды. «Тарихи

білім: пәні және зерттеу әдістері» (History in Practice) кітабының үшінші басы-

лымының жарық көруіне қолдау білдіріп, қамқорлық жасаған «Bloomsbury

Academic» баспасының қызметкерлеріне ризашылығымды білдіремін. Маған

көмек көрсетіп, шыдамдылық танытып әрі осы кітапты аяқтауыма жігер беріп,

ынталандырған «Bloomsbury» баспасында қызмет ететін редакторларым Фрэнсис

Арнольд, Эмили Дрю, Родри Могфорд және Хелен Треджетке алғыс айтамын.

Анонимді рецензенттерге сындарлы пікірлері үшін ризашылығымды білдіремін.

Тарихи тәжірибеде контекст айрықша маңызды болғандықтан, осы басылым-

ды ретке келтірген екі орталықты – Лондондағы Корольдік колледждің және

Дарем университетінің тарих факультетін айрықша атап өткім келеді. Өз тәжіри-

бесімен бөлісіп, маған шабыт сыйлап әрі құнды мәліметтер ұсынған әріптестерім

мен студенттерімнің көмегі мен қолдауын жоғары бағалайтынымды олар біледі

деп үміттенемін. Менің осы соңғы екі академиялық ортамнан басқа маған көмек

қолын созып, құнды сілтемелер, идеялар мен мәліметтер ұсынған жанашыр жан-

дарға ризашылығымды білдіргім келеді.

Зерттеу жобасына түрлі сала мамандарын мейлінше көбірек тарту маңызды

деп білемін. 2011 жылдан бастап, Science Museum Group-пен бірлесе жұмыс істеу

мен үшін ерекше мәртебе болды. Қызметкерлер, заттар, көрмелер мен экспози-

циялардың барлығы бізге өткен уақыттан хабар береді, сондай-ақ оның қалай көр-

сетілгені мен түсіндірілгені туралы ойлануға жетелейді. Дарем университетінің

бай коллекциясына әрдайым бас-көз болып, оны сақтап, көрмеге қойып, қызмет

етіп жүрген Culture Durham-мен бірлесе жұмыс істеу маған үлкен пайда әкелге-

нін мақтанышпен айтқым келеді. Кит Бартлетт пен оның әріптестері мені дос кө-

ңілмен, қуанышпен қарсы алып, ерекше қолдау көрсетті. Осы коллекциялардан

алынған заттарды оқулықта пайдаланудың өзі бір ғанибет. Мұндай құнды зат-

тарды таңдауға көмек көрсеткен үшін Крэйг Барклэй, Рейчел Барклэй, Фрэнсис

Готто, Майк Харкнесс, Ричард Хиггинс, Сара Прайс және Майкл Стансфилдқа

айрықша алғыс айтамын. Бұл басылымды әзірлеу барысында қатаң талаптарыма

14 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қарамастан, қол ұшын созып, сабырлық танытқан Эдинбургтағы Шотландия

Ұлттық кітапхана қызметкерлерін ерекше атап өткім келеді.

Дарем университетінде 2013–2015 жылдардағы «Тарих және оның аудитория-

сы» (History and its Audiences, 2013–2015) модулі бойынша дәріс алған студентте-

рім осы басылымда талқыланатын көптеген тақырыптар жайында ойымды жүйе-

леуге көмек көрсетті. Олардың бірі – Джеймс Уэст. Бұл жақсы студент кітаптың

соңғы 10-тарауында баяндалған Хиллсбородағы қайғылы жағдай туралы ақпарат

берді. Ричард Смит 9-тараудың жобасы туралы өз пікірін білдірді, көп жылдар

бойы қолдау көрсетіп келе жатқаны үшін оған алғыс айтамын. 10-тарауда өз суре-

тін пайдалануға рұқсат берген Джойс Кэрнске де рахмет айтамын.

Осы кітапты дайындау барысында жақында дүниеден өткен екі ұлы тарихшы-

ның орны ойсырап қалғанын айрықша сезіндім. 2016 жылдың желтоқсанында

қайтыс болған Джойс Эпплби қырық жылға жуық жақын дос әрі дана тәлімгер

болды. Мен оның табанды ұмтылысын, жігерлі әңгімесін, сыртқы әлеммен ин-

теллектуалдық және саяси ықпалдастығын әрі маған әрдайым қолдау білдіріп

отыратын мейірбан қасиеті мен жанашырлығын сағындым. Барлық тарихшылар

да мен сияқты ерекше құрметтейтін тарихшы Кристофер Бэйлиден 2015 жылғы

сәуір айында кенеттен айырылып қалдық. Оның еңбектері өткен уақыт туралы

ойлаудың айқын, нақты және құнды тәсілдерін ашады. «Заманауи әлемді жаң-

ғырту: 1900–2015 жылдар аралығы (Remaking the Modern World, 1900–2015) атты

еңбегін оның бізге берген соңғы сыйлығы деп білеміз. Ол кітап «Тарихи білім:

пәні және зерттеу әдістері» оқулығы баспаға дайындалып жатқанда жарық көрді.

Қызым әрі әріптесім, тарихшы Аликс Гринге ерекше қарыздармын және оған

осы басылымды арнаймын. Ол мені көптеген тың идеялардан және мәселелерден

хабардар етті, екеуіміздің ұзақ жылдар бойғы пікірталасымыз қуаныш пен шабыт-

тың көзі болды. Отбасым мен жақын достарыма және Говард Нельсонға шын жү-

ректен алғыс айтамын. Мен олардың айналасына жақсы көңіл-күй сыйлайтынын

және қарапайым нәрселерге қуанып, одан ләззат алатынын әрі әзіл-қалжыңды

түсінетінін ерекше бағалайтынымды біледі деп үміттенемін.

Людмила Джорданова, Дарем қаласы

Эдинбург және Бьюли

2018 жылдың күзі

ОЫРМАНДАРА ЕСКЕРТУ

«Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» оқулығында «тарих» деп аталатын

білім түрінің қалыптасу, қолданылу және өзгеру процестері сипатталады. Бұл кі-

тапта түйіні шешілмеген мәселелер де бар, өйткені қойылып отырған сұрақтар қа-

рапайым жауаптармен шектелмейді. Тарих пәні – ауқымды сала, сондықтан бұл

еңбекте тарихқа қатысты барлық мәселелерді қамтуға ұмтылмаймын, өйткені ол

мүмкін емес. Аталмыш пәнге деген айрықша қызығушылығым бұл кітапта қамтыл-

май қалған тақырыптардың орнын біршама толтырады деп үміттенемін. Кітапта

негізгі мәселелерді жағымды сипатта зерделеп, жағымсыз мысалдарды пайдалан-

бауға тырыстым. Шартты түрде сыртқа жария болмайтын семинар немесе оқу са-

бақтарында біз өзгелердің еңбегіне сын айтып, оларды қалай басқаша жасауға бо-

латыны туралы пікір айта аламыз. Ал мынадай еңбектерде жағымсыз мысалдарды

пайдаланбаған абзал. Өршіл және ықпалды тарихи еңбектерден дәйексөз келтіру,

көрнекті тарихшылардың интеллектуалдық жетістіктерін мойындау, тарих сала-

сындағы әртүрлі іс-әрекетке назар аудару, әрі бұл кітап өзге мамандарға қандай да

бір пайдасын тигізеді деп үміттену көңіліме қуаныш сыйлайды.

Мұнда келтірілетін дәлел түрлерін түсіндіре отырып, бұл кітапта қандай мәсе-

лелер қамтылмайтынын атап өткенді жөн санап отырмын. Мысалы, бұл еңбекте

тарихи дәлелдердің сипатын, ұғымдарды, теория мен дәйектердің пайдаланылуын

зерттейтін және бағалайтын тарихнама философиясы қарастырылмайды. Әрине,

біз бұл мәселелерге тарихи білімнің мәртебесін қарастыратын тарауда міндетті түр-

де тоқталып өтеміз, бірақ ол – кітапта зерделенетін басты тақырып емес. Сонымен

қатар мен постмодернизмнің немесе кез келген өзге теориялық негіздердің қоятын

сұрақтарына жауап іздемеймін. Соңғы жылдары тарихты зерттеу мәселесінің қа-

лай өзгергенін көрсетуге ұмтылсам да, мен пәнді қорғауға тырыспаймын, керісінше,

оны түсіндіруге тырысамын. «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» оқулығы

оқырманға әдістер мен тәсілдерді қалай қолдану, зерттеулерді мейлінше тиімді

жүргізу немесе оны қалай жариялау туралы мағлұмат беретін нұсқаулық құрал

емес. Дегенмен бұл кітаптың іске жаңа кіріскен тарихшыларға пайдасы тисе жақ-

сы-ақ болар еді. Жалпы алғанда, бұл тарихи білім тарихы туралы еңбек емес, бұл

кітапта тарихи жазба мен тарихшы кәсібінің ғасырлар бойы қалай өзгеріске ұшы-

рағаны туралы баяндалмайды. Дэниел Вульфтың бес жүзден астам беттен тұратын

«Тарихтың жаһандық тарихы» (A Global History of History) атты кітабы, оның түйін-

демесінің алғашқы сөйлемінде жазылғандай, «ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі

тарихи жазбаның, ойдың және пәннің дамуының жаһандық тарихын» сипаттайды.

Осындай ауқымды тақырыпты мұндай еңбекте бастан-аяқ қамту мүмкін емес.

16 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

«Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» оқулығында оқырманға тарих пә-

ніндегі кейбір негізгі мәселелер туралы түсінік беру; оларды ауқымды контексте

қарастыру және тарихшылардың қандай жұмыс атқаратынын, оны қалай және не

үшін жүзеге асыратынын саралау сияқты негізгі үш мақсат көзделеді. Бұл кітап

тарихтың антропологиясына ұқсас, ол тарихшылардың не істеуі керек екені тура-

лы тым көп ақыл-кеңес ұсынбай-ақ, адамдардың белгілі бір тобының тәжірибелері

мен идеяларын ой елегінен өткізуге тырысады. Алайда бұл тікелей бақыланатын

мінез-құлық туралы егжей-тегжейлі сипаттайтын этнография емес, өйткені ол эт-

нографияға қарағанда, әлдеқайда кең тұрғыда әрекет етеді. Оқулықта стандарт-

тар туралы мәселе де назардан тыс қалмаған. «Жақсы» немесе «нашар» жазыл-

ған тарихты ажырата білу мүмкін және өте қажет деп білемін. Бұл кітапты тарих

антропологиясына ұқсатуым саланың ажырамас бөлігі саналатын сыни тұрғыдан

бағалауды қамтитын тарихтың қандай пән екенін сипаттаған практик маманның

жанашырлық есебі ретінде түсінілуі керек.

Тарих туралы жазу ісі деректер, тәсілдер мен дәлелдер туралы пайымдау-

ды қамтиды. Мұндай мәселелерді мүмкіндігінше жан-жақты зерделеген абзал.

«Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» контексінде көлемді жазбалармен ны-

ғайтуға болмайтын жалпылама тұжырымдар жасау қажет болды. Мен мүмкінді-

гінше көп оқып, зерттеп, тыңдауға бейім болдым, сондай-ақ оқыту мен талқылау-

ларға қатыстым. Оның барлығына сілтеме жасау қиынға соғады. Кітаптағы менің

дәлелдерімді бекітетін мысалдардың шағын іріктемесін ескертпелер мен библиог-

рафиядан табуға болады.

Тақырыптардың басым бөлігі кітаптың бүкіл мәтініне қатысты болса да, әр та-

қырыпқа арналған тарауларды жеке оқуға болады. Жалпы жинақталған библиог-

рафияға сілтеме жасалған. Ескертпелерді мүмкіндігінше қысқаша беру мақса-

тында бірінші автордың аты-жөні, еңбектерінің жарияланған мерзімі және қажет

болған жағдайда бет саны көрсетілген. Автордың есімі көрсетілсе, ол тегі ұқсас

өзге автормен шатастырып алмау үшін жасалған. Мәтінде аталған авторлардың

жарияланымдарын библиографиядан табуға болады.

Ескертпелер қажет мәліметті табуға көмектеседі, сонымен қатар әр тараудағы

тақырыпшалар да пайдалы болады деп ойлаймын. Мәтінде журналды атап өткен-

де, оның алғаш рет жарияланған жылы жақша ішінде беріледі. Сондай-ақ кейде

веб-сайттарға сілтеме жасалады, оқырмандар оқулықта пайдаланылған сайттарға

сыни тұрғыдан баға бере отырып, адам есімдерін, жер-су атауларын, дәлел түрлері

мен мекемелерді тексеруіне болады. Аталған веб-сайттар 2018 жылы тексерілген,

бірақ сілтемелерді қысқаша беру үшін уақыты көрсетілмеген. Суретке қатысты

берілген түсініктемелер олардың менің дәлелдеріме сәйкес келетінін білдіреді,

сонымен қатар суреттер мен нысандар тарихшыларға зерттеу жүргізуге және өз

салалары туралы ой қорытуға септігін тигізеді деп үміттенемін.

Кіріспе

Мұнда жеке тәжірибем мен ынта-жігеріме сүйеніп және қайталанатын

кейбір тақырыптарды көрсете отырып, тарихи тәжірибе туралы

көзқарасымды түсіндіремін, кітаптың өзге бөлімдері қандай болатыны

жайында мағлұмат беремін.

Бастау

Өзімнің жеке көзқарасымды білдіруден бастайын. Бұл өмірбаяндық ниеттен

емес, керісінше, оқырманның менің пікірлерімнің түп-тамырын білу құқығын мо-

йындаудан туындайды. Мен өзін-өзі танитын тарихты жақтайтындықтан, оны тә-

жірибе жүзінде қолдануға ұмтылуым керек. Барлық тарихшылар сияқты, мен де

контекстің маңызы зор екеніне сенемін, демек осы басылымға да аздаған контекст

ұсынуға тиістімін.

1960 жылдардың соңында орта мектепті тәмамдап, тарих пен философия ғы-

лымдарын зерттей бастағанымда, тарих саласымен алғаш рет етене таныстым.

Бұл сала өткен уақытпен тығыз байланысты болса да, сол кезеңде ол тарихтың

негізгі желісіне емес, жаратылыстану ғылымдарының бастамаларына негізделген

еді. Тарихты философиямен қатарластыра зерттеу айрықша маңызды болды, бұл

үйлесім идеяларды сыни тұрғыдан талдауды тарих тәжірибесінің басты бөлігі-

не айналдырады. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы француз

биологиясы бойынша докторлық зерттеу жүргізу барысында тарих пен ғылым та-

рихы арасында тығыз байланыс қажет екенін жете түсіндім, алайда сол уақытта

мұның соңы неге алып келетінін білмедім. Маған осы салада менен гөрі тәжірибе-

лі, өз мақсатына берік адамдар айрықша ықпал етті. Олардың талпыныстарының

нәтижесінде қазіргі таңда ғылым тарихы мен медицина тарихы жалпы тарихпен

анағұрлым сабақтасқан, дегенмен олар ғылыми немесе медициналық дайындығы

бар мамандар айналысатын дербес қосымша салалар болып қала береді.

Ғылым мен әдебиетке айрықша көңіл бөлу ғылым тарихындағы елеулі құ-

былыс болды, мұның өзі өзіндік болжамдары, әдістері мен мақсаттары бар әде-

биет сыншыларын ғылым тарихын зерттеушілермен тығыз байланыс жасауға

18 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

итермеледі. 1970–1980 жылдары мәтіндік тәсілдермен танысуым мені ерекше

шабыттандырды. 1960–1970 жылдары ғылым тарихын зерттеушілердің антропо-

логияны «ашуы» да дәл осындай қызықты болған еді. Бұл бізге заманауи талап-

тар бойынша ғылыми емес болып саналатын сенімдер жүйесін бағалаумен қатар,

өзге мәдениеттерден қажетті қашықтықты сақтай отырып, оларға жанашырлық-

пен қараудың күш-қуатын бағалауға мүмкіндік берді. Мен үшін бұл – тарихи

0.1-сурет. Адриан Спигель (Adriaan van de Spiegel), Джулио Кассери және басқалары.

Дамып келе жатқан ұрық (De Formato Foetu), 7-кесте. Падуа қаласы, Келлет, 165

Тарихшылар адам дене мүшесін түсіну мен бейнелеудің өзгермелі тәсілдерін зерттеу үшін

суреттері бар медициналық кітаптарға қызығушылық танытты. Соның ішінде феминист

тарихшылар әйелдер анатомиясының қалай сипатталып, бейнеленгенін және гендерлік

жағынан қалай зерделенгенін түсінгісі келді. Көптеген тарихшылар (заң, әлеуметтік, де-

мографиялық және медициналық бағыттағы тарихшылар) адамның көбеюі мәселесіне

назар аударса, ал өнер тарихшылары сурет пен гравюралар жасау әдістеріне, сондай-ақ

визуалды шарттылыққа мән берді. Латын тілі ғалымдар үшін ортақ тіл болды, бұл кейбір

жағдайларда XIXғасырға дейін созылды. Анатомия және медицина туралы еңбектер бі-

лімді адамдардың ерекше қызығушылығын туғызды және бұл тек кәсіби аудиториямен

шектеліп қана қоймады. Бұл еңбектердегі суреттер әрі нәзік нақышты, әрі ақпараттық

сипатта болды. https://www.dur.ac.uk/library/asc/. Сондай-ақ қараңыз: Gameson, 2007.

КРСПЕ 19

тәжірибенің негізі. 1970 жылдардың аяғында ғылыми және медициналық әре-

кеттің барысында пайда болатын заттар мен бейнелер туралы ойлана бастадым,

бұл қызығушылығым мені өнер тарихына алып келді. Ғылым тарихы сияқты өнер

тарихы да – өзіндік журналы, кәсіби қауымдастықтары мен интеллектуалдық құ-

рылымдары бар, өз алдына бөлек сала. Өнердің де ғылым тәрізді кейде оның то-

лық контекстелуіне кедергі келтіретін аурасы бар, дегенмен бұл қос саланы да бай

тарихи ортаға орналастырғанда ғана түсінуге болады. Тарихи тәжірибеге визуал-

ды және материалдық дәлелдерді енгізу – маңызды іс. Шынында да, өткен тәжі-

рибедегі барлық ұғымдардың атқарған рөлінің маңызы барған сайын арта береді;

демек, олардың іздері тарихи түсініктерді қалыптастыруға қабілетті. Тарих сала-

сына қатысты көптеген мамандықтар болуы ықтимал, бірақ олардың бір-бірінен

үйренетін дүниелері көп, ал олардың алатын орны заманауи пәндік бөліністерге

сәйкес болуға бейімделмеген. Пәнаралық тәжірибелер менің тарих пәнінің қалай

болғанда да, өзіндік ерекшеліктері бар деген ойымды бекіте түсті.

Сонымен қатар өзім зерттеу жүргізген кезеңдер де тарихқа деген көзқарасым-

ды қалыптастырды. Зерттеулерімнің басым бөлігі XVIII ғасырдың екінші жар-

тысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысына қатысты болды. Енді мені шамамен

1600 жылдан бастап, бүгінгі күнге дейінгі ұзақ кезең туралы жазу қызықтырады.

Эссекс университетінде жаңа заманның бастапқы сатысы бойынша зерттеулер

жүргіздім және әлі толық зерделенбеген осы белгісіз кезеңге қатысты қызығушы-

лығымды Йорк университетіндегі ерте модернистерден құралған мықты топ одан

сайын арттыра түсті. Алайда мен ежелгі немесе орта ғасырлар тарихын ешқашан

зерттемегенімді мойындаймын. Дегенмен ерте кезеңдерді зерттеген тарихшылар-

дың көкейінде жүрген кейбір мәселелер аталмыш кітапта ұсынылады деп үміт-

тенемін. Сондай-ақ соңғы онжылдықта мені көбірек қызықтырған қазіргі заман

тарихы туралы да ой қорытуға тырыстым. Өткенді елестетіп, сипаттап, қалыптас-

тыру үшін саналы әрі бейсаналы механизмнің барлық түрі біздің еншімізде, бұл

мәселені осы кітаптың кезеңдеу мәселесіне арналған алтыншы тарауында кеңірек

зерделеймін. Бұл кейбір тақырыптарға, уақыт пен тәсілдерге артықшылық беру

және өзгелерін сырт қалдыру дегенді білдіреді. Әр тарихшының жүрегіне жақын

санайтын үлгілері көбінесе олардың кезеңімен, сондай-ақ саяси, әлеуметтік әрі

экономикалық көзқарастарымен және эстетикалық таңдауларымен байланысты.

Сонымен бірге тарихшылар білім алатын, дәріс оқитын және зерттеу жүргі-

зетін институттарды да ескеру қажет. 1980 жылдың қаңтарында Эссекс универ-

ситетіндегі қазіргі заманның ерте сатысы мен қазіргі сатысын салыстыра зерттеу

кафедрасының оқытушысы ретінде қызметке келгенге дейін ешбір университет-

тің тарих факультетінде ресми түрде қызмет еткен емеспін. Мұнда бакалавр сту-

денттері жыл сайын бірінші курста XVI–XVIII ғасырлар бойынша шолу курсын

өтеді, соңғы курста қазіргі заман тарихының ең соңғы сатысын оқуды аяқтай-

ды. Салыстырмалы тарихқа айрықша көңіл бөлудің екі жағымды нәтижесі бар.

Біріншісі – бұл жүйелі салыстыруды талап ететін ұғымдар мен категорияларға,

құрылымдарға, талдамалы рәсімдер мен теориялық идеяларға үнемі назар аудару.

Екіншісі – Америка Құрама Штаттары мен Латын Америкасы, Ресей, Қытай және

Африка тарихшыларымен, сондай-ақ европатанушы мамандармен күн сайын

20 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

байланыста болу. Сонымен қатар студенттердің басым бөлігі ересек студенттер

еді. Олардың көпшілігі мектепті ертеректе тәмамдаған әрі тәжірибесі бар адамдар,

теңдік, тап және гендер сияқты тақырыптар жөнінде кесімді пікірлері де болды.

Йорк университетінің тарих кафедрасында қызмет істегенде жаңа тәжірибе

жинақтадым. Бұл жерде орта ғасыр тарихын зерттейтін әріптестерден көп нәрсе

үйрендім, өнер және әдебиет тарихын зерттеушілермен тығыз байланыс жасадым.

Тарих бойынша оқу бағдарламасы ерекше сипатта әзірленді, мысалы, барлық

0.2-сурет. Аспан глобусы. Мыс, диаметрі– 15.7, Үндістан, Моғол әулеті, 1790–1791жж.,

DUROM.1994.1

Бұл әдемі нақышталып, ойылған аспан глобусы – XIII ғасырда өмір сүрген, өзі өлсе де

идеялары 500 жыл бойы өзектілігін жоғалтпаған білімпаз ғұлама Насреддин ат-Тусидің

еңбектеріне негізделген. Глобуста жұлдыздардың орналасуы мен сол жұлдыздардан құ-

ралған шоқжұлдыздардың суреттері көрсетілген. Бұл үндістандық моғолдардың қолө-

нер шеберлігін, білімнің берілуін және идеялар мен бұйымдардың таралуын көрсетеді.

Глобус 1994жылы сатып алынған. Дарем университетінің құрамындағы Шығыс музейі

1960 жылдың мамырында ашылған: https://www.dur.ac.uk/oriental.museum/. Сондай-ақ

қараңыз: Barclay, 2010.

КРСПЕ 21

студенттер «тарих пәні» курсын міндетті түрде оқитын еді. 1996 жылы Шығыс

Англия университетіне жұмысқа орналасқанда мен тарих факультетінде қызмет

істеген жоқпын, бұл жерде археолог, антрополог және өнер тарихын зерттеуші ға-

лымдармен бірге қызмет еттім. Мұның өзі материалдық мәдениетті зерттеу, оқи-

ғаларды географиялық және уақыт ауқымында зерделеу туралы ойлануға себеп

болды. Кембридж университетінде жұмыс істеп жүрген кезімде ірі және қуатты

тарих факультеті бар және басқа бөлімдерінде көптеген тарихшылары бар оқу

орнында өнер, гуманитарлық, әлеуметтік ғылымдар саласында пәнаралық зерт-

теулерді дамытуға көмектестім. Осылайша кең мағынадағы тарихты зерттеу мен

басқа салалар арасындағы өзара байланысқа назар аудардым.

Араға он жыл салып, 2006 жылдың қаңтар айында тарих факультетіне қайта

оралдым. Лондондағы Корольдік колледждің үлкен және сан алуан мамандығы

бар факультетінде белсенді докторанттар қоғамдастығымен етене жұмыс істеу

мен үшін өте пайдалы болды. Қазіргі таңда мен Африка тарихын зерттеумен айна-

лысатын басқа бір тарих кафедрасында еңбек етудемін. Ол артефактілер, суреттер,

сирек кітаптар және қолжазбалардың ерекше коллекциялары бар университетте,

алайда ол куратор, суретші, кітапханашылар мен институттың бүкіл ғалымдары

арасындағы жемісті ынтымақтастық үшін тым шағын еді. Әлемнің көп бөлігінің

өткенін зерттеудің тарихшыларға қаншалықты пайдалы екенін Даремдегі әйгілі

Шығыс музейіне барғанда ғана түсінесіз. Визуалды мәдениетті зерттеумен айна-

лысу барысында мен әлі де болса, суреттер мен жәдігерлерді тарихи ойлау проце-

сіне кіріктіру жолдарына ерекше көңіл бөлудемін.

Тарихшы құндылықтары

Практик ғалымдар мойындаса да, мойындамаса да тарихты зерттеу – саяси

кәсіп. Тарих бойынша зерттеумен айналысу барысында осы істің қоршаған орта,

оқыту және зерттеу жүргізудің арасындағы байланыстардан бастап, институттар

мен олардың ішкі бөлімдерінің микросаясатына дейінгі әр саласында саясат үне-

мі бой көрсетіп отырды. Әрине, кәсіби жұмысты да саясаттың негізін қалайтын

басты құндылықтармен байланыстырған жөн. Сондықтан мен өзімді феминист

тарихшымын деп мақтанышпен атаймын, себебі гендерлік қатынастар, оның та-

рихы мен болашағына әйел көзқарасымен қарау өмірімнің негізгі ұстанымына

айналды. Тарихтың тәжірибесі маңызды міндеттерге қатысты екенін оның аза-

маттық толқулардан кейінгі татуласу процестеріндегі рөлінің артқанынан бай-

қауға болады. Ал тарих пен саясаттың арақатынасы жайлы пікірталастар тари-

хи тәжірибенің қоғам өміріне тікелей үлес қосуға әлеуетті екенін көрсетіп отыр.

Мұның бәрі «саяси» деп атауға болатын белгілі бір контекстерде жүреді, өйткені

олар саяси шешім қабылдау, ресурстарды бөлу мен бағалау сияқты процестерді,

сондай-ақ қоғамдағы дискурстың даулы түрлерін қамтиды.

Мен тарихшылар үшін саясаттың кең таралған маңызды мәселе екенін ескер-

темін, өйткені тарихи тәжірибе туралы кез келген кітап «бұрмалануға» қатысты

мәселемен бетпе-бет келеді. Барлық адамның қандай да бір алдын ала жасаған

22 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тысқары пікірі болады, оны жоққа шығару адалдыққа жатпайды. Бұрмаланбаған

таза тарих деген ұғым болмайды, бірақ өзін-өзі танитын, теңдестірілген тарих бар.

Бұрмалаушылық тарихшылардың парасатты болуына кедергі жасап, олардың жұ-

мысын сыни тұрғыдан бағалауына жол бермесе, ол күрделі мәселеге айналады.

Тарихи жазбалар міндетті түрде құндылықтар мен құштарлыққа негізделеді, се-

бебі олар жазбаға күш дарытады. Дегенмен құндылық пен құштарлықтарды үнемі

тексеріп отыру қажет; олар дәлелдерше сүйенуге тиісті, алайда асқан құлшыныс-

пен жазылған тарих терең зерделенбеген деп ойламау керек. Тарихшылар дәлел-

дерді анықтау, іріктеу және түсіндіруге ерекше назар аударады, зерттеу барысын-

да олардың құндылығын ешкім жоққа шығармайды. «Бұрмаланбаған тарих» қол

жетпейтін идеалға қол жеткізем деудің ешқандай мәні жоқ.

Міндеттемелер және стандарттар

Авторлардың наным-сенімдері, таңдаулары, міндеттемелері, өмірлік тәжіри-

бесі олар жазған тарихта әртүрлі тәсілдермен көрініс береді. Пәндегі ең басты

құндылық не және оны қалай дамтуға болады деген мәселені түсіну оңай емес.

Бұл кітап өткенді зерттеу, тарихи білімді мүмкіндігінше тиімді және ауқымды

түрде тарату мақсатында жазылды. Бұл жұмыс үшін міндетті талап болмаса да,

тарихшылардың көпшілігі өз ісін жақсы көреді. Тарихи зерттеудің парадоксы

сол, ол біздің зерттеу нысанымен өзара тығыз әрекеттестігіміздің болуын талап

етеді. Дегенмен сүйіспеншіліктің бір түрі деуге болатын мұндай қатыстылық жа-

ғымды үйлесімге де, сондай-ақ тым жақын қарым-қатынастан туатын жағымсыз

әрекеттерге де алып келуі мүмкін. Бұл пәннің тағы бір ерекшелігі бар: талдау

жасауға мүмкіндік беретін өзіне сыни тұрғыдан қарайтын бейтараптығы, немқұ-

райлы, енжар, тіпті лепірмелі болып көрінуі мүмкін.

Тарихтың анықтаушы сипаттарын қысқаша баяндау қиын, дегенмен түрлі

дәлелдерге ашықтық және сараптамалық тұрғыдан икемді болуы – оның негізгі

ерекшеліктері. Бұл пәннің негізгі мақсаты – өткен туралы біртұтас сипаттамалар

қалыптастыру үшін әртүрлі деректер мен тәсілдерді кіріктіру. Мұндай мақсат

кейде жеке алғандағы анықтауы қиындау болатын мәдени тарихпен байланыс-

ты. Бұл мінез-құлық, оқиғалар және институттарды қалыптастыратын ақыл-ой

процестеріне, яғни әлемді қалай көру, бейнелеу және түйсінуге басымдық береді.

Ғалымдар өз интеллектуалдық мақсаттарын тұжырымдаған кезде, өздерінің

жеке көзқарастарын ашық білдіреді. Мұнда «жеке» дегенде автордың өмірбая-

нының ажырамас бөлігі саналатын жүрегінен шыққан ойларды меңзеп тұрмын.

Мысалы, осы кітаптың алғашқы басылымын жазу барысында тарихи тәжірибе

туралы көзқарасымның кезінде өзім оқыған тарихпен және ғылым философия-

сымен терең астасып жатқанын, сондай-ақ ғылымның, ғылыми зерттеулердің

және медициналық білімнің «әлеуметтік конструктивизм» деп аталатын тәсіл-

дерімен өзара сабақтас екенін түсіндім. Нәтижесінде тарихи білім алу тәсілдері,

өз кезегінде, институттар, ұлттар, саяси топтар және тағы басқаларға негізделген,

КРСПЕ 23

айтарлықтай жақсы құрылымданған қоғамдастықтар шеңберінде қалыптасаты-

нын атап өткім келеді. Тарихтың сәтті сипатталуы оны бағалайтын контекске

байланысты және мұндай мәселелер туралы ойланудың ең оңтайлы жолы –

«ақиқат» туралы қарабайыр түсінік емес, бедел, дәлел, сенім және сенімділік

тұрғысынан пайымдау.

Бұл ұстанымнан туындамайтын құбылысты да атап көрсету қажет. Тарихи ең-

бекті бағалайтын нақты стандарттар жоқ немесе тарих пән ретінде өткен уақыт

әлемінің материалдық бейнесімен өзара әрекеттесе алмайды деп айтудан аулақ-

пын. Дереккөздерден тарихшылардың пайымдауларына тікелей және қарапайым

түрде өтуге болады деп болжау дұрыс емес, сондай-ақ дереккөздер де әрдайым тек

ақиқат ретінде қабылданбауға тиісті. Баламалар артефактілердің, соның ішінде

мәтіндердің жасалуының, әлеуметтік ортада мән-мағыналарды қалыптастыру-

дың күрделі тәсілдеріне назар аударады. Тарих пен ғылым философиясындағы

осы бағытта атқарылған жұмыстың негізінде ғылым туралы қалыптасқан көзқа-

растарды өзгертуге деген ұмтылыс тұрды. Мұндай алаңдаушылық күрделі интел-

лектуалдық негізде және жақсы деңгейде жасалса ғана пайдалы болады. Тарихта

да дәл осындай жағдай орын алады. Тарихшылар өздерінің дәрістерінде де, зерт-

теулерінде де өз аудиториясын адамның жағдайы туралы бар ынтасымен және

тереңірек ойлануға жетелей отырып, олардың бойында алаңдаушылық сезімін

қалыптастыра білгені жөн.

Тарихшы міндеті

Тарихи білім қоғамдастықтардағы әлеуметтік процестер арқылы әрі нақты

контекстерде қалыптасады және бұл білім беделді болып саналады, сондықтан

мұндай жұмысты атқаратындардың алдында тек интеллектуалдық қана емес, эти-

калық міндеттер де бар. Өткен туралы ойымызға келгенді айтуға құқымыз жоқ,

себебі тарихи мәлімдемелердің зардаптарына оларды жасаушылар жауапты болу-

ға тиісті. Бұл жауапты міндеттер – қоғамдық тарихтың біршама жаңа саласында

айрықша көрінетін күрделі мәселе.

Тарихшылардың ойлары әрдайым бір жерден шығады деп ойлауға болмай-

ды, өзгелер бағынатын күштерге біз де бағынамыз. Алайда кәсіби және ғылыми

дайындығымыз бізді сезімімізді тежеуге, міндеттерімізді бағыттау әрі пайымдау

жасау барысында мүмкіндігінше тепе-теңдік сақтауға үйретеді. Дегенмен біздің

әлемге деген көзқарасымыз әртүрлі, сондықтан тарихшылар арасында материя-

ның мәні туралы туындайтын ойлардың бірдей болуы мүмкін емес. Кәсіби тарих-

шылардың алуан түрлі пікірлері әуесқойларға түсініксіз болып көрінуі мүмкін

және қоғамдық өмірдегі тарихи сараптаманың рөлі үшін маңызды болмақ. Тарихи

бірауыздылық болмаса да, біз бәрібір өткен тарих туралы мазмұнды пікірталас-

тарға атсалысамыз, адамдардың дәлелдерге, олардың көрсеткені мен айтқанына

сыни тұрғыдан қарауына дем береміз. Басқаша айтқанда, саяси плюрализмнің ма-

ңызы зор. Тарихшылардың пікірлері әртүрлі болатыны сөзсіз. Оларды біріктіретін

24 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

ортақ нәрсе бар, бұл – дәлелдерді сыни тұрғыдан бағалау, мұқият зерделеу және

деректерді ашып көрсету.

Пайдалы плюрализм ашықтыққа негізделеді. Мен өзімнің қызығушылықта-

рым мен мүдделерімді жасырмаймын, осылайша оқырман оңшылдардан гөрі,

солшылдарды қолдайтынымды түсінеді. Егер консервативтік тарих өзінің ради-

калды аналогы сияқты жақсы жасалса, онда ол оған қызықпайтынымды немесе

ұнатпайтынымды білдірмейді. Ол маған ұнамауы мүмкін, дегенмен мен оған құр-

метпен қараймын. Шынында да, жеке пікіріңізге қайшы келетін көзқарастар сіз-

ді терең пайым жасауға жетелейді. Пікірталастар тек идеологиялық мәселелерге

ғана емес, білім сапасына және оның қалай қолданылатынына да қатысты болуы

қажет. Идеологиялық қақтығыстар болатыны сөзсіз, ең бастысы, сыни-пікірді

ашық әрі конструктивті түрде жеткізу маңызды. Сөйтіп, құштарлық талқандауды

көздемейтін қызу пікірталастарда байқалады және сыннан өтеді.

Бұл ұстанымнан тағы бір мәселе туындайды. Кейде тарихи құбылысты зерт-

теу оны мақұлдаумен тең деп ойлайды. Бұл мүлдем негізсіз болжам емес, та-

рихшылардың өздері зерттеп жүрген дүниелерімен рухани жақындығы болады,

алайда бұл тым қарабайыр пікір. Интеллектуалдық әуестікке әртүрлі тәсілдер,

соның ішінде алаңдаушылық та, мақұлдау да дем береді. Мысалы фашизм, тота-

литаризм және диктатураны зерттеу арқылы тарихшылар өздері зерттейтін құн-

дылықтар жүйесін қолдайтынын білдірмейді. Дегенмен олардың еңбектерінде

қамтылатын билік пен зорлық-зомбылықтың шектен шыққан түрлеріне деген қы-

зығушылық көп нәрсені түсіндіруді талап етеді. Сол сияқты құлдықты қолдайтын

дәйектердің көбесін сөгу тарихшылардың бұл тәжірибені қолдайтынын білдір-

мейді. Сипаттау мен талдауды нұсқаулармен және насихаттаумен шатыстырып

алмаған жөн. Оқиғаның мән-жайын тиянақты талдау – мұны мақұлдау дегенді

білдірмейді. Тарихшылар мүдделі тараптар болса да, олар ұсыныстар жасаушы-

ларды жақтайтындардың қатарына кірмейді. Егер тарихшылар өздерінің тарихи

зерттеулерін орынсыз пайдаланса, оларды бұл әрекеттері үшін айыптауға болады.

Мұнда «орынсыз» деп дәлелдер мен басқа да ғылыми жұмыстарға тиісті назар

аудармауды, түсінікті тәсілдің болмауын немесе дұрыс емес мақсаттарды меңзеп

тұрмын. Көпшілікке арналып жазылған еңбектерде сілтемелердің толық тізімін

ұсыну қиындық туғызуы мүмкін. Алайда баспагерлер мен рецензенттер бұл іске

жауапкершілікпен қараса, бұл шешілмейтін мәселе бола қоймас.

Тақырыптар: айырмашылықтары

мен алуантүрлілігі

Тарихшылар әртүрлі көзқарас ұстанатыны белгілі және ол пәннің қоғамдық

пікірталастарға белсенді араласу қабілетіне нұқсан келтірмейді. Сондай-ақ бұл

пән қарастыратын тақырыптар мен пайдаланылатын тәсілдер тұрғысынан плюра-

листік сипатта болуы керек. Осыдан тарихнамалық үлгілер шығады. Бұл үлгілер

КРСПЕ 25

көптеген жаттығуларды, соның ішінде кейбір студенттер мен практик мамандарға

ескірген немесе зеріктіргіш болып көрінуі мүмкін іс-шараларды да жүзеге асыру

үшін қажет. Мысалы, шамамен соңғы 150 жылдағы тарихқа көбірек көңіл бөлу

үрдісі байқалады, соның салдарынан студенттер көбінесе шектеулі уақыт кезең-

дерін ғана оқиды. Бұл студенттерді интеллектуалдық тұрғыдан шектейді, сондық-

тан барлық студенттерге кең хронологиялық ауқым ұсынатын оқу бағдарламасы

аса қажет. Археология мен Египет сияқты, ежелгі өркениеттер де ерекше қызығу-

шылық туғызады, ал орта ғасыр тарихы секілді, зерттеуді әлі де қажет ететін, бәл-

кім, тартымдылығы артып келе жатқан салалар кейбір тарих факультеттерінде

мүлдем оқытылмайды. Тарихтың жаңа түрлерінің студенттерге қолжетімді болға-

ны дұрыс, алайда олар тарихтың ежелден қалыптасқан формалары есебінен ұсы-

нылмауы керек. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық тарих пен сандық (цифр-

лық емес. – Ауд.) тәсілді пайдаланатын салалар кенжелеп қалып отыр. Әлдебір

салалардың мәртебесі қалай өзгеретінін түсіндіру қиын, алайда өзгеретіні анық.

Нақты салалар мен тәсілдердің құндылығы туралы интеллектуалдық дәлелдер –

назар аударуға тұрарлық құбылыс.

Экономикалық тарих – тарих пәнінің іргелі бөлігі. Ресурстар мен олардың

таралуын зерттейтін экономика пәні – әр қоғамның қызметін бейнелейтін әре-

кеттің ажырамас бөлігі. Өткен қоғамдар туралы жалпы мәлімдеме жасауға ты-

рысатын біздің пәніміз мұндай құрылымдық құбылыстардың шектеулі бөлігіне

ғана негізделеді. Студенттер спорт немесе жануарлар тарихы, сондай-ақ эконо-

микалық, саяси, әлеуметтік немесе интеллектуалдық тарихқа қатысты сабақтар-

ды таңдау кезінде соңғы аталған бағыттардың бұрынғыға қарағанда аясы кеңдеу

екеніне көз жеткізеді деп үміттенемін. Бұл бұрынғыларға қызығушылықты тө-

мендету үшін емес, олардың пәндегі рөлінің әртүрлі екенін мойындау үшін жаса-

лады. Мысалы, киім тарихы туралы курс мемлекет тарихы жөніндегі курс бере-

тін мәліметті бере алмайды. Олардың біреуі екіншісінен «артық» емес, олардың

тек пән аясындағы маңызы әртүрлі.

Мұндағы басты мәселе – пәнге тиесілі негізгі тәсілдерді табу. Мәдени тарих

пен интеллектуалдық дәстүрлер тарихы – экономикалық тарих сияқты, тарихи

түсініктің ажырамас бөлігі. Өйткені олар әлемнің басқа уақытта, өзге жерлерде қа-

лай қабылданатыны және тұжырымдалатыны жайында түсінік береді. Осылайша

тарихтың бұл түрлері зайырлы ортадан шыққан студенттер адамды адастырады

деп бағалайтын дін сияқты құбылысты түсінуге көмектеседі. Яғни дінге сенетін

студенттер де оларды зайырлы контекстерді зерттеу үшін пайдаланады.

Ортақ принциптер

Оқу бағдарламаларында қай елдер мен ғасырлардың қамтылуы керек еке-

ні туралы ортақ келісім жоқ. Университет деңгейіндегі курстар экономикалық,

әлеуметтік және саяси тарихпен, сондай-ақ бірнеше елдердегі (студенттердің

туған елін қоса алғанда) екі құрлық пен үш ғасырдан астам уақыт аясындағы

26 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

0.3-сурет. Ағаш табыт ішіндегі зығыр жамылғыға оралған мумия

Табыттың ұзындығы– 165 см, ені– 50 см және тереңдігі– 40 см. Египеттің оңтүстік бөлі-

гінде орналасқан Ахмим қаласы болуы мүмкін, Птолемей кезеңі, шамамен біздің дәуірі-

мізге дейін 250 жыл. DUROM.1999.32

Ежелгі Египет көптеген жыл бойы әлемді өзіне тамсандырып келеді. Музейге мумиялар-

ды көру үшін келетіндердің қатары көп болатыны таңғаларлық емес. Қазіргі таңда бұл

әйелдің мумиясы екені белгілі болды, дегенмен табыттағы жазба жарақаттанғандықтан,

оның есімін анықтау мүмкін емес. Мумия Ұлыбританияға 1888 жылы Көлді аймақта ор-

наласқан музейге тарту ретінде әкелінген. Мумияның денесіне медицина, физикалық

антропология, археология және тарихпен байланысты ауқымды зерттеу жұмысы жүргі-

зілді. Мумияның қашан табылғаны және Англияға қалай жеткізілгені белгісіз болғаны-

мен, оның 1880 жылдан бастап, әртүрлі жерде болғаны туралы жазбалар оның қайдан

шыққанын түсінуге көмектеседі.

КРСПЕ 27

негізгі интеллектуалдық дәстүрлермен таныстырар еді. Мұның бәрі қосымша

дәрістермен толықтырылған негізгі элементтердің көмегімен жүйелі түрде іске

асырылады. Машықтар мен пәннің өзін түсіну арқылы тарихты оқытудың барлық

процестеріне кіріктірілгенін қалар едім. Мені тарихшылардың өздерінің кәсіби

тәжірибесіне тарихи тұрғыдан қарамайтыны таңғалдырады, дегенмен тарихқа,

әсіресе, осы пәннің интеллектуалдық тарихына деген қызығушылық күн санап

артып келеді. Кез келген дәлелге қатысты негізгі сұрақтарды қоюды үйрену қиын

емес. Қосалқы дереккөздерге қатысты «бұл қашан жасалған және оны кім, қандай

жағдайда жасады?» деген сұрақ қоюға болады. Осылай жүйелі түрде әрекет ете

отырып, біз тарихи тәжірибенің өзгеруі және өзіміздің шығу тегіміз туралы түсі-

нік қалыптастырамыз. Бұл – тарихтағы негізгі машық саналатын сыни тұрғыдан

оқу мен тұжырымдаудың логикалық жалғасы.

«Пікірлеріміздің түп-тамырын білу» – тарих саласының маңызды аспектісі.

Алдыңғы параграфта осы сөйлемді қолданғанымда, университет студенттерін

қоса алғанда, өздерін тарихшы деп санайтындардың пікірлерін меңзеген едім.

Тарихшылар өз зерттеуін әріптестері мен студенттерге ғана емес, сонымен қатар

одан кеңірек топтарға арнайды. Өткенге деген қызығушылық – тәсілдеріне қа-

рай әртүрлі формаларда кездесетін құбылыстардың бірі. Мұнда талқылау идеясы

пайдалы болмақ. Осылайша тарихшылар бір-бірімен, өздерінен бұрынғы зерттеу-

шілермен және деректермен үнемі байланыс орната отырып, өздері жазатын әрі

оқытатын басқа да мүдделі тараптармен қарым-қатынаста болады. Бұл мәселелер

көбінесе байқалмай қалады, тек қана Холокост сияқты ерекше тарихи құбылыс-

тарға байланысты танымал бола бастады. «Холокост» сөзі қолданысқа жақында

ғана енген термин. Бұл көптеген диалогта қолданылатын шартты белгінің бір

түрі. Сонымен қатар мұны апат деген мағынаны білдіртетін еврейдің «Шоа» сөзі-

мен бірге пайдаланады. Мүдделі тараптар құрамына тарихшылар жұмыс істейтін

қоғамдар кіреді. Қоғамдық талқылауларда көпшілік өткен уақыт туралы пайым-

дауларға жиі сүйенеді, соның нәтижесінде тарихи тәжірибенің этикалық аспектісі

туралы мәселе туындайды.

Тарихшылардың рөлі

Қоғамдық дискурстағы тарихтың маңызы өткеніміз туралы тарихшылардың

куәлік беретінімен байланысты болады. Жалпы тарихшылар тікелей куәгер бола

алмайды, олар мүмкіндігінше басқалардың айтқанын түсіндіреді. Құдіретті күш-

тердің көрінісіне куә болудың наным-сенімді таратудағы мәртебесі ерекше деген

идея тұрғысынан алғанда, куәлік ұғымының күшті діни астары бар. Бұл идеяның

тағы бір аспектісі бар – өзге біреулердің атынан іс жүргізу, мысалы, қойылған

қолдың заңдылығын растау. Тарихшыларға өткен замандар туралы сенімді пікір-

лер білдіру үшін айтарлықтай басымдықтар мен құқықтар берілді. Зерде мен еске

алу, ақиқат пен елдестіру сияқты эмоциялық және әлеуметтік құндылықтарды

мойындаушылар саны өсіп келе жатқанын ескерсек, тарихшылардың қазіргі рөлі

28 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

ерекше маңызды екенін байқаймыз. Өткен заманда болған оқиға үнемі бұрмала-

нып, күмән туғызып отырады, сондықтан тарихи тәжірибенің сенімді түрлеріне

қажеттілік туындайды. Егер тарих тек ойдан құрастырылған оқиға болса және

көпшілік оны сол күйінде қабылдаса, саяси пайда үшін бұрмалаушылыққа сонша-

лықты бас қатырмас та едік. Тарихты фактілердің ойдан құрастырылған сипатта-

масы ретінде түсіну – оның шынайы маңызын және өткен шақ туралы мағыналы

сөйлеу қабілетін мойындаумен толық үйлеседі. Бұл пәннің болашағы практик ма-

мандар мен олардың оқырмандарының пәннің шектеулерін жете түсінуімен және

оның интеллектуалдық қуаты мен жетістіктеріне сенім артуымен байланысты.

Кәсіби тарихшылардың жоғары дәрежедегі маман болуы қажет және өздері де

соны қалайтынын мойындаймын. Дегенмен ғасырлар бойы сақталып келе жатқан

негізгі құрылымдық элементтер, ауқымды тақырыптар мен дәлелдерді де назарда

ұстаймыз деп үміттенемін. Маңызды тарихи мәселелерге әділетті түрде қарайтын

тарихшыларды айрықша құрметтеймін. Сондай-ақ деректер мен тәсілдерді жан-

жақты қарастыра отырып, үлкен аудиторияны шығармашылық бағытта дамыта

аламыз деп үміттенемін. Алайда жан-жақтылық (инклюзивтілік) мақсаты мұқият

зерделеуді қажет етеді. Мысалы, бұл пән экономикалық тарих секілді салаларды

қолдап, белсенді түрде дамыту керек деген пікірімді білдірдім, өйткені олар қо-

ғамдағы құрылымдық мәселелер туралы ойлауға ықпал етеді. Алайда бұл кітап

көптеген ғасыр бойы, айталық, Қытай немесе Үндістанда дамыған тарихи жазба

дәстүрлеріне сәйкес бола алмайды. Осы тұрғыдан алғанда, бұл кітап жан-жақты

емес. Көптеген мәдениетті қамтитын жан-жақтылық – кез келген тарихшы үшін

күрделі мәселе. Мұндай күрделі мәселелер туралы зерттемей және ой елегінен

өткізбей тұрып жазу дұрыс емес. Тарихты жазу тәсілдері тіл, әдеби әрі мәдени

дәстүрлер, саяси формациялар және тағы басқа дүниелермен тығыз байланысты.

Көптеген тарихшылар үшін жаһандық жан-жақтылық мәселесі мүмкін емес бо-

лып көрінуі ықтимал.

Сонымен қатар басқа дәстүрлер жоқ деп ойлау дұрыс болмас еді. Тиімді анало-

гия ғылым тарихынан туындайды. Әуесқойлар жаратылыстану ғылымдарының

«Батыс» деп аталатын аймақтан тыс жерде дамыған түрлерінің қаншалықты көне

әрі күрделі болғанын білген кезде таңғалуы мүмкін. Джозеф Нидэм өзінің сана-

лы ғұмырын Қытай ғылыми және медициналық дәстүрлерін қалың көпшілікке

жеткізуге арнады. Қытай өркениетіне айрықша қызығушылық білдірген Нидэм

сияқты тарихпен айналысу ісіне ынтасымен берілген адамдар ұсынған өзге тәсіл-

дермен жұмыс істеу пайдалы болмақ. Сол себепті жан-жақтылықтың мақсаты әр

тарихшының шектеулерін қарапайым бағалау тәсілімен тығыз байланыста болуы

керек. Егер жан-жақтылық бір нәрсенің бар екенін жай ғана атап өту міндеті ре-

тінде түсіндірілсе, онда оның нәтижелері интеллектуалдық тұрғыдан тым мар-

дымсыз болады. Осы мәселелерді шешудің бір жолы – тарихи тәжірибені мерзім-

ді және шектеулі тәсіл ретінде түсінумен ұштастырылған ашықтық.

Ашықтық – бұл пайдаланылатын деректердің түрі мен мазмұнын, өзгелердің

идеялары немесе әдістері мен тәсілдеріне қатысты алғандағы эмоциялық және

интеллектуалдық тұрғыдан түсіне білу. Зерттеуге қажетті тарихи мәселелерді

КРСПЕ 29

шешу барысында белгілі бір деңгейдегі ашықтық қажет. Әйтпесе мұнда көпші-

лікке бұрыннан белгілі мәселені жай ғана растау қаупі туындайды. Әлемнің әлі

күнге дейін нақты қоғамдастықтарға беймәлім және болашағы белгісіз бөліктерін

осы тұрғыдан зерттеу пайдалы болмақ. Оның негізінде жатқан мотивтер тарих

туралы жаңа көзқарастарға жол ашады. Мұны белгілі бір тарихи мәселені зерттеу,

салыстыру үшін бірқатар мысалдарды пайдалануды көздейтін тарихты салыстыр-

малы тәсілдер тұрғысынан қарастырған пайдалы. Осылайша кәсіби тарихшылар

өзінің зерттейтін салаларын кеңейте алады, ал аймақтарды таңдау қатаң интел-

лектуалдық тұжырыммен анықталады. Сондай-ақ тілді жақсы меңгеру және зерт-

телетін елдермен тікелей таныс болу да тарихи тәжірибенің бір бөлігі саналады.

Тарихшылардың өздері таңдаған салалары бойынша жұмыс істеу себептері

күрделі. Бұған трендтердің бағалануы, қаржылық мүмкіндіктер мен тақырып-

тың өзектілігі, сондай-ақ мүдделер мен жеке байналыс себеп болуы ықтимал.

Тарихшыларға зейінді және мүдделі аудитория қажет болғандықтан, олар қы-

зығушылық тудыратын трендтер мен тақырыптарды бақылап отыруы мүмкін.

Беймәлім өткенге бойлай алмайтын, айналасында болып жатқанды сезіне алмай-

тын тарихшылар өткен мен болашақ арасындағы делдал ретінде тап осы қазіргі

заманда тұрғанын білеміз. Демек, өзіміздің саламызды болашаққа бағдарланған

өзара түсіністік пен бірегейлікті жасауға көмек ретінде қарастырғанымыз орынды.

Тарих пәнінің негізгі

ерекшеліктері

«Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» кітабында тарих пәнінің алты ма-

ңызды белгісіне тоқталамын. Біріншіден, мұның жұмыс істеу тәсілдері айқын;

екіншіден, мұнда эклектика тек лайықты ғана емес, қолайлы да; үшіншіден, та-

рихшылар парасаттылықты ерекше бағалайды; төртіншіден, олар алуан түрлі тә-

сілдер мен тақырыптарды тиімді түрде қамти алады; бесіншіден, теорияны жақ-

таушылар мен оған қарсы адамдар арасындағы қатаң қарама-қайшылықтан аулақ

болған жөн; барлығынан хабардар болу практик мамандарға өздерінің дәстүрлері

мен рәсімдерін тарихи өнім ретінде жете түсінуге мүмкіндік береді. Осы ерекше

белгілердің барлығы «тарих» деп аталатын белгілі бір академиялық тәжірибе-

лер жиынтығы маңында қатаң шекаралар болмауы керек деп болжайды. Тарихи

тәжірибенің қоғамдық салдары терең және ол үнемі сыни тұрғыдағы бағалауды

қажет етеді. Көпшілігіміз тарих тек бізге ұнайтындықтан ғана емес, сондай-ақ әр-

қайсысымыз өткен шақ туралы қандай пікірлердің айналымда жүргені маңызды

деп санайтындықтан тарихпен айналысамыз. Тарихшы кәсібінің ажырамас бөлі-

гі – әр тұжырымда, оқытуда және жазбасында көрсетілген өз тәжірибесін адал әрі

дұрыс қабылдау. «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» үлкен аудиторияға

тарихи тәжірибенің кейбір маңызды мәселелерін жеткізуге тырысады. Осы тұр-

ғыдан алғанда, бұл кітапты – қоғамдық тарих саласына қосылған кішігірім үлес

30 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

деп білемін, ол ой елегінен өткізілген және дәлелді мәлімдемелерді жеке міндет-

темелерге қатысты ашықтықпен ұштастыруға бағытталған.

Өткел

Алайда мен утопиялық тұрғыдан қарастырған ашықтықтың да өзіндік шегі бар.

Кез келген автордың ойында, оған біздің дәлеліміз жетіспегендіктен және адам

ақыл-ойының күрделілігі себепті біз біле алмайтын көптеген нәрсе бар. Бірақ қа-

лай болғанда да оқырмандар автордың пікірлерінің түп тамырын білуі керек. Бұл

кітапта өзімнің кейбір қызығушылығым мен құлшынысым туралы хабардар етіп,

жұмыс істеу әдістерімді көрсетуге тырыстым. Мұның барлығы менің қиялымдағы

аудиториямен тығыз байланысты. Бұл кітапты әріптестерім үшін емес, бір жағы-

нан, қалың оқырман қауымға, ал, екінші жағынан, студенттерге арнап жазып жат-

қанымды елестетуге тырыстым. Тарихнама және бұған іргелес салалар бойынша

сабақ беретіндер бұл кітапты пайдаланады деп үміттенемін, дегенмен бұл кітап

тек соларға ғана арналмаған. Мұндағы мақсат – ақпарат беру емес, идеялармен

және дәлелдермен жұмыс істеу. Мұнда келтірілген қысқа мысалдар негізгі мәсе-

лелерді түсіндіруге қызмет етеді, өзге зерттеушілер де дәл осылай жасар еді деп

ойлаймын.

Тарихты көптеген машықты қажет ететін кәсіпі ретінде қарастыруға болады,

ал жазу – оның ажырамас бөлігі. Тіпті көрнекі, материалдық және дыбыстық дә-

лелдермен жұмыс істей отырып, барынша көп оқи келе, біз идеялар мен дәлелде-

мелерді сөзбен жеткіземіз. Менің сөздерім мен пайымдарым өзгелердің ой-пікірін

анықтауға, сонымен қатар біздің айналамыздағы өткеннің белгілерін түсіндіруге

көмектеседі деп үміттенемін. Тарих академиялық сала болғандықтан, оның құры-

лымын зерделеуден бастау орынды.

БРНШ ТАРАУ

Тарих туралы жалпы

түсінік

Тарих – академиялық пән атауы. Бұл тарауда нені пән деп атауға

болатынын, оның ішінде сол пәнге қатысты ұйымдастырушы негіздерді

қарастыру аясында тарих пәні туралы жан-жақты түсінік беруге

тырысамын.

Тарих және пәндер

«Тарих» сөзінің әртүрлі мағынасы және алуан түрлі коннотациясы бар, олар-

дың кейбіреулері эмоциялық сипатта болады. Мұны біз өткенде орын алған жағ-

дайлардың беделін көтеру, бүгінгі күні өзектілігін жоғалтқан жайттарға назар

аудару, өзіндік құндылығы мен мәртебесі бар нәрселерге көңіл бөлу және ана-

ғұрлым ертеректегі әрі жақсырақ әлемді танып-білуге талпынысты арттыру үшін

қолданамыз. Тарихтың негізгі мағынасының бірі «өткен уақыт» болғандықтан,

өткен уақытпен байланысты кез келген ұғымдар тарих ретінде қарастырылуы

мүмкін. Тарихты анықтаудың тағы бір жолы – өткенді зерттеу. Бұл тұрғыдан ал-

ғанда, тарих – академиялық пән. 1-тарауда тарихпен байланысты академиялық

пәндердің сипаты қарастырылады.

«Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» негізгі үш мақсатты көздейді: осы

пәннің негізгі мәселелерінің мәнін ашу, бұл сала туралы түсініктің аясын кеңей-

ту, тарихшылардың іс жүзіндегі тәжірибесін көрсету. Аталған мақсаттар «акаде-

миялық пән дегеніміз не және тарихтың сипаты қандай?» деген сұрақтарға жауап

іздейді. Менің бірінші мақсатым – кез келген саладағы практик мамандардың ин-

теллектуалдық мүдделері ортақ екенін білдіреді. Олар – өз еңбектерінде, өзара

32 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тығыз байланыстарында әрдайым талқылайтын идеялар төңірегінде құрылған қо-

ғамдастықтардың мүшелері. Бұдан шығатын ой: жарияланымдарды өздігінше дер-

бес деп санасақ та, олар мұндай сипатта болмайды, оларды өзге тарихшылар және

(көзі тірі немесе қайтыс болған) түсініктеме берушілермен болған күрделі сырла-

судың бір бөлігі ретінде қарастырған жөн. Бейнелеп айтқанда, біздің еңбектеріміз

үкімет, саяси партиялар, мүдделі топтар және тағы басқалармен диалогқа түседі.

Жарияланымдардың көптеген аспектісі бар. Олар диалогқа қатысумен қатар, өз

авторларының зерттеу аясын белгілейді, қазіргі мәселелер жайында сөз қозғайды

және өткенді түсінуге жағдай жасайтын құрылымды қалыптастыруға ықпал етеді.

Екінші мақсат – сала туралы түсініктің аясын кеңейту. Пәндерді, оларды қол-

данатындар сияқты, оқшау қарастыруға болмайды дегенді білдіреді; іс жүзінде піл

сүйегінен салынған мұнара деген жоқ, яғни әлемнен бөлініп қалған ғалымдар мен

олардың еңбектері болмайтыны белгілі. Соңғы онжылдықтарда тарихтың тәжі-

рибесі саясат, медиа, тарихты насихаттау, тарихи мұра идеяларымен және ұлттық

мемлекеттердің өзгермелі басымдықтарымен тығыз байланысты болып барады.

Барлық пәндерге тән интеллектуалдық қатаң талаптар күллі әлеммен кең ауқым-

дағы өзара байланыстарға толық сәйкес келеді. Тарихты зерттеу музейлер, білім

беру жүйелері және үкімет секілді әлеуметтік, саяси, экономикалық институт-

тармен тығыз байланысты. Бұл мәдени өмірмен, атап айтсақ, телевизия, көркем

әдебиет, драматургия, поэзия, радио, кино, бейнелеу өнерімен тығыз байланысты.

Элита өкілдері ғасырлар бойы өткенді әдіс, құрал ретінде пайдалануға, оның кө-

мегімен иландыруға, алдауға және ізгілікке бағыттауға болатынын білді. Өздерін

бағынышты, қаналушы немесе маргинал сезінетін топтар тап осындай құралдар-

ды қолданды. Осылайша ауызша тарих, жұмысшылар тарихы, қаранәсілділер та-

рихы және әйелдер тарихы, төменнен жазылған тарих пен субалтерн зерттеулері

(subaltern studies – отарлық елдердегі ешқандай құқығы жоқ қорғансыз, елеусіз

қалған халықтар тарихы туралы зерттеулер. – Ауд.) қалыптасты.

Үшінші мақсатым – тарихшылардың іс жүзінде немен айналысатынын көрсе-

ту. Тарих пәнін наным-сенімдер мен теориялар немесе пәннің тұрақты жиынтығы

ретінде емес, тәжірибелер жиынтығы ретінде қарастырған жөн. Тарих – тарих-

шылардың зерттеу еңбектерінің нәтижесі. Бұл тұжырымдама тиісті қоғамдастық

мүшелерінің дұрыс деп санайтын пікірінен ғана жасақталған пәннің өзіндік мәні

жоқ дегенді білдіреді. Академиялық пәндерді түрлі жолдармен реттеп отыратын

институттар арқылы кімді тарихшы және қай пәнді академиялық тарих деп атауға

болатыны туралы нормалар қалыптасты. Бұл тұрғыда мектептер, университеттер,

кәсіби бірлестіктер, мемлекеттік органдар мен мамандандырылған баспалардың

ерекше маңызы бар. Қазіргі таңда тарих туралы пікірталастар әлі де жалғасуда,

олар біздің өткенімізді түсіндіруге деген зор құлшынысымыздан және мүдделері-

міздің әртүрлі болуынан туындайды. Бұл пікірталастар академиялық пәндердің

айналасында ешқашан нақты шекаралар болмауынан да туындайды: шекаралар

«шикізат» материалдарға қатысты қолданылады, осылайша мұнда өткен уақыт-

тан гөрі, ғалымдар мен ғылым туралы көп мәлімет беріледі.

Тарихшы ретінде зерттеу жүргізіп жүрген адамдардың көпшілігі өткен уақыт

туралы егжей-тегжейлі мәлімет алуды реттейтін, мысалы, деректерді іріктеу,

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 33

пайдалану және дәйексөз ретінде алу туралы жалпы ережелермен келіседі. Ал

алауыздықтар бұл ережелердің қатаң сақталу-сақталмауы төңірегінде туындайды.

Сонымен қатар тарихшылар әлеуметтік және саяси мәселелер ғана емес, акаде-

миялық мәселелер бойынша да әртүрлі пікір айтады. Оларды өздері сенетін мәлі-

меттің мазмұны емес, өткенді зерделеуге айрықша мән беруі және бірлесе ұйым-

дастырылған іс-шараларға атсалысуы, сондай-ақ процесс барысында белгілі бір

тәсілдер арқылы шынайы тарихи мәлімет алуға болатыны туралы сенім бірікті-

реді. Осылайша тарих пәні күрделі тәжірибе кешені саналады және бұл белгілі бір

инфрақұрылымға сүйенеді. Заманауи қоғамдарды көлік, банк ісі және денсаулық

сақтау сияқты олардың жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін құрылымдар тұрғысы-

нан қарастыру қажет, сондай-ақ академиялық пәндер де бұл құрылымдардың қо-

салқы жүйелері мен институттық негіздерінің аясына орналастырылуға тиіс.

Инфрақұрылым

Тарих инфрақұрылымы кадр даярлау, кәсіби ұйымдар, мемлекеттік орган-

дар, жұмыспен қамту, баспа ісі, идеялар мен ақпаратты жариялау және тарату-

ды қамтитын бірнеше элементтерден тұрады. Бұл ретте баршаға ортақ сәйкестік

туындайды, мәселен, мектептер мен университеттер білім алатын әрі еңбек ететін

орын саналады және бұл білім ошақтары көптеген елде үкіметпен өзара тығыз

байланыста. Дегенмен бұл екі саланы айқын түсіну үшін олардың айырмашы-

лығын білген жөн, өйткені олардың әрқайсысының өзіндік жеке мәселелері бар.

Бұл элементтерді егжей-тегжей талқыламас бұрын, негізгі екі ойды ортаға сала

кеткен жөн. Көрнекті тұлғалар, топтар мен ұлттар интеллектуалдық өмірдің ин-

фрақұрылымын қалыптастырып, өздігінше пайдаланады және оның талаптарына

әртүрлі тәсілмен жауап береді. Тарихшылар өз таңдауын жасайды, мәселен, олар

көңілі қалаған кәсіби қауымдастыққа мүше бола алады. Ұлыбританияда екі негіз-

гі ұлттық ұйым бар: 1906 жылы негізі қаланған Тарих қауымдастығы (Historical

Association) мен 1868 жылы ашылған Корольдік тарих қоғамы (Royal Historical

Society). Біріншісіне кәсіби мамандармен қатар, әуесқой тарихшылар да мүше

болады. Ал екіншісі тарихи мәселелерге арналған ғылыми жарияланымдары бар

мамандарды ғана мүшелікке қабылдайды. Мұндай ұйымдарға мүше болу жайын-

дағы шешім жеке тұлғаның тарихты зерттеудегі артықшылықтары мен оларды

қалай ынталандыруға болатыны туралы пікірін білдіреді. Мен сияқты көптеген

адам алуан түрлі көзқарасты ұстанатын адамдар тобы мен ғылыми ұйымдарды

бір-бірін толықтырушы ретінде қарастырады. Алайда Ұлыбританиядағы бірде-

бір ұйым 1884 жылы құрылып, бүгінде үлкен әрі ықпалды институтқа айналған,

«Америкалық тарихи шолу» (American Historical Review, 1895) сияқты беделді ба-

сылым шығаратын Америка тарих қауымдастығындай саяси мәселелерді ашық

түрде айтатын дәрежеге жеткен жоқ.

Америка Құрама Штаттарының көптеген тарихи ұйымдары сияқты Америка

тарих қауымдастығы да басты назарын жыныс, нәсіл және таптарға қатысты

34 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тарихи және кәсіби мәселелерге аударады. Британдық ұйымдар тарихшылардың

мүдделерін кең ауқымда білдіруге тырысса да, олардың саяси дәрежесі төмен-

деу және көп жағдайда ескі дәстүрлі сипатта қалған. Мәселен, Корольдік тарих

қоғамын тұңғыш рет әйел президент 2000–2004 жылдар аралығында басқарды.

Австралия тарих қауымдастығы (Australian Historical Association) 1973 жылы құ-

рылды, ол да басқа ұйымдар сияқты сыйлық пен стипендиялар тағайындайды,

журнал мен ақпараттық бюллетень шығарады әрі конференциялар ұйымдасты-

рып, қоғамдық істермен айналысады. Бұл қауымдастыққа кез келген адам мүше

бола алады. Ал жақында ашылған Австралия кәсіби тарихшылар кеңесі (Australian

Council of Professional Historians) керісінше, мүшелікке өтуге талпыныс білдірген

мамандардан кәсіби біліктілігін дәлелдеуді талап етіп, олардың кәсіби деңгейі-

не айрықша назар аударады. Оның этика туралы кодексінде тарихты зерттеумен

1.1-сурет. Америка тарих қауымдастығының веб-сайтынан алынған скриншот

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 35

айналысатын адамдармен бірлесе жұмыс істеуге арналған бөлім бар. Кеңестің

веб-сайтында «кәсіби тарихшы» түсінігіне анықтама берілген және тарихшылар-

дың лауазымы мен тәжірибесіне сай төленетін қаламақы кестесі бар. Сонымен

қатар бұл кеңес тарихшылардың атынан қоғамдық пікір білдіреді. Тек жекелеген

адамдар ғана таңдау жасамайды, түрлі елдердегі тарихшылар да бұл таңдауды әр-

түрлі контексте жүзеге асырады.

Идеялар мен ақпаратты медиа арқылы тарату тарихи контекстің маңызды бө-

лігі саналады. Франциядағы күнделікті газеттерде тарихи мәселелерге айрықша

назар аударып, жиі жариялап отырады. 1985 жылы көрнекті тарихшы Фернан

Бродель қайтыс болған уақытта басылымдардың бірқатарында оның өмірі мен

бұл салаға қосқан үлесі егжей-тегжей, Ұлыбритания мен АҚШ-та бұрын-соңды

болмаған деңгейде талқыланды. Дегенмен британдық газеттер мен журналдар-

да тарихи тақырыптағы, әсіресе тарихшылардың өмірбаяны мен мұрасына және

әскери мәселелерге қатысты кітаптарға сын-пікірлер жиі жарияланады. Сол се-

бепті Францияда іске асырылатын тарих тәжірибесін ойға алғанымызда ондағы

ауқымды ортаны, ең алдымен, саяси әрі революциялық дәстүрлер туралы қызу

1.2-сурет. Австралия тарих қауымдастығының веб-сайтынан алынған скриншот

36 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

пікірталастарды ескеруіміз керек. Бұл кейбір жағдайда француздардың өткенді

зерттеуге және оны баяндаушыларға қатысты алаңдаушылығын білдіреді.

Бұдан түсінгеніміздей, жеке таңдау мен ұжымдық оңтайландыруға айтарлық-

тай мүмкіндік берілсе де, тарихқа деген көзқарас, негізінен, ұлттық және инсти-

туттық құрылымдар мен идеологиялар арқылы анықталады. Бұған мысал ретінде

Германия мен Жапония туралы пікірлерді, әсіресе, Екінші дүниежүзілік соғыста

жеңіске жеткен елдердегі көзқарасты атауға болады. Ұлттық стереотиптер өте тұ-

рақты болып шықты және олар әртүрлі формада, еліктеуден бастап ұлттық мінез

бен ұлттың айыптылығы туралы жалпы ой қорытудан, сондай-ақ өзге тілді үй-

ренуге құлық танытпаудан байқалады. Кейбіреулер мұны ел ішінде кең таралған

теріс сенім деп те айтуы мүмкін. Алайда соғыстан кейінгі жылдарда бейнелер, тіл

және музыканы пайдалана отырып, 1939–1945 жылдар аралығында болған оқи-

ғаларға қатысты осы маңызды пікірді қалыптастырған мектеп, газет пен медиа,

атап айтқанда, телевизия мен кино индустриясының әрекеті арқылы мұндай тү-

сініктер күшейтіле түскен.

Пән инфрақұрылымының таңдауымен нығайтылған

мұндай құндылықтар тарихи тәжірибеге айрықша әсер етеді. Тарих пәнінің оқу

бағдарламасы мазмұнының аясына сыймайтын білім беру стильдері ең негізгі тер-

миндерді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады, осы терминдердің көмегімен

балалар тарихпен танысып, өткен шақты ой елегінен өткізеді.

Өткенді зерделеу

Тарихты зерделеу – көптеген білім беру жүйелерінің маңызды бөлігі. Ол кә-

дуілгі оқу бағдарламаларында негізгі пән ретінде анықталған. Өткенді білу – па-

расат-пайымның маңызды құрамдас бөлігі және заман ағымына сай өмір сүретін

азамат үшін құнды білімнің қайнар көзі. «Тарихтан сабақ алу» идеясы бұл пән не

үшін кеңінен оқытылуға тиіс деген көптеген білім беру дәлелдерінің негізінде жа-

тыр және көбінесе осы саланың негізгі қорғанысы ретінде қолданылады. Мұнда

мектептегі тарих білімінің құндылығы туралы кең тараған болжамдардың маңы-

зы зор, себебі халықтың көпшілігі міндетті білім алу кезінде бұл пәнмен алғаш рет

танысады. Өткен туралы түсінік және оған деген қызығушылық пен осы саланы

зерттеушілерге көрсетілетін құрмет медиа, соның ішінде баспа ісін қоса алғанда,

әсіресе газет, тарихи фантастика, фильм мен теледидар, сондай-ақ өткенмен бай-

ланысты тәжірибелерді табыс көзіне айналдырған, дамып келе жатқан сектор –

демалыс индустриясы арқылы қалыптасады.

Сонымен бірге білім беру жүйесі де кәсіби тарихшыларды дайындайды. Осы

жағынан алып қарағанда, ол мемлекеттік және жалпы идеологиялық құндылық-

тарды таратушы, ал ең бастысы, оқытушылар мен зерттеушілердің келесі буыны

қандай болатынын анықтау құралы болуы мүмкін. Мектепте оқытылатын та-

рих пәні кейбіреулер үшін бағдарламаның бір бөлігі ретінде саналса, басқалар

үшін бұл өмірлік қорек болар мамандыққа дайындық. Мектепте оқытылатын та-

рих пәні тарихтағы жағдайға сай өзгеріп отырады және саяси талаптарға жауап

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 37

береді. Мәселен, мектептегі тарих пәні саяси тарихқа айрықша назар аударудан

енді ғана арылды және тарихи тәсілдердің естеліктер мен ауызша тарихты қоса

алғандағы кең ауқымын қолдана бастады. Маңызы зор ұлттық тарихтың басым-

дықтарына мән бермеу пікірталас тудыратыны сөзсіз. Оқиға қатысушылардың

аузынан жазып алынған деректерді зерттеу оларға жанашырлықпен қарау мәсе-

лесін алға тартады.

Жанды тарих, яғни балалардың бұрынғы кезеңде өмір сүрген адамдардың

шынайы болмысын, жүріс-тұрысын бейнелеп, көрсету үшін олар сияқты киінуі

тарихқа қатысты жалпы көзқарасқа да, тарихшылардың өз кәсіби қызметі тура-

лы пайымдауына да елеулі ықпал жасайды. Кей кездері музейде тарихи оқиға-

ны театрланған көрініс ретінде насихаттайды және тарихтан хабары бар адамдар

мұны бос уақытын тиімді өткізу үшін пайдаланады, демек, бұл көпшіліктің та-

рихты бақылап отыратынын білдіреді. Мұнда нақты суреттеп, бейнелеу бар, оны

анағұрлым кең білім беру трендтері аясында қарастыру керек. Бұл өткеннің «бө-

тен» болмағанын және тарихи нақтылық туралы ақиқат көзқарастың маңызы зор

екенін білдіреді. Мектептердегі тарих пәнін оқыту тап пен тарихи әрекет туралы

кең таралған болжамдарға сүйенеді. Мәселен, мұнда өз пікірлерін тұрақты фор-

мада жеткізуге әлдеқайда бейім келетін элитадан гөрі, түрлі пікірді ұстанатын

қарапайым адамдардың айтқанын тыңдауды жақтайды. Бұдан тарихты мәртебесі

жоғары, биліктің адамдары ғана емес, сонымен қатар қолында билігі аз адамдар да

жасай алатынын ұғуға болады.

Әлеуметтік тарихқа назар аударумен қатар, өткен кезеңдегі меншік және тұты-

ну туралы идеяларға қатысты бірқатар өзгерістер орын алуда. Қазіргі таңда топ-

тар, әсіресе элиталық емес топтар өзінің өткен тарихына өздері иелік етеді және

оны өздерінің көңілінен шығатын бүгінгі бірегейлігін қалыптастыру құралы ре-

тінде қарастырады деген идея кең таралған, мұның саяси идея екені постотарлық-

тан кейінгі бірегейліктерден айқын көрінеді. Тарихты оқыту арқылы құндылық-

тарды танымал ететін институттар оны қолдайды және насихаттайды. Бұл даулы

мәселелер болғандықтан, алдағы тарауларда кеңірек қарастырамыз. Мәселен, бұл

бізді әйел тарихшылардың әйелдер тарихын зерттеуге қажетті бірегей мүмкіндік-

тері бар ма деген сауал қоюға итермелейді. Холокосттан кейінгі еврей тарихын

тек еврейлер ғана зерттеуге тиісті ме, әлде оны ата-тегіне қарамастан, бұл жайтқа

қызығушылық білдірген кез келген тарихшының зерттегені дұрыс па?

Білім беру жүйелерінің ұстанымдары бірдей емес. Заңды түрде бекітілген ұлт-

тық оқу бағдарламасы бар Ұлыбританияда тарих пәнін оқыту көпшіліктің тәжіри-

бесіне айрықша мән бере отырып, мемлекеттіліктің қарапайым концепцияларын

түсіндіру үшін пайдаланылады. Мемлекеттілікке деген қызығушылық саясат пен

саяси көшбасшыларға айрықша назар аударуға итермелейді, өткенге жақындап,

бүгінгіге бағдар ұстау қазіргі заманғы ұлттық мемлекет арқылы іске асады, ерте-

де өткен процестердің бәрі осы негізгі мақсатқа айналған қазіргі заманғы ұлттық

мемлекетке әкеледі деп саналады. Осылайша қазіргі ұлттық мемлекеттер қалып-

ты жағдай ретінде көрінеді және бұл болжам мектептер мен университеттерде та-

рихты оқыту арқылы ғана емес, сонымен қатар спорттық іс-шаралар мен халықа-

ралық дипломатия сияқты білім беруден тыс әрекеттер арқылы да насихатталады.

38 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Мектепте оқытылатын тарих өткен туралы негізгі ұғымдарды қалыптастырады,

сол арқылы көптеген адамдардың тарих жайындағы түсініктерін анықтайды.

Тарих туралы білімді ресми түрде меңгеру тарихи тұрғыда жасалған контекстер

арқылы жүзеге асады. Мұнда Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттарының

арасындағы айырмашылық анық байқалады. Британдық монархияның табанды-

лығы, оның жоғары әлеуметтік беделі, сондай-ақ қарама-қайшылыққа толы сипа-

ты барлық дәуірлердің патшалары мен патшайымдарына деген халықтың қызығу-

шылығы, оның нәтижелерінің бірі – ұлт пен монарх арасындағы күшті байланыс.

2012 жылғы гауһар той және 2016 жылы атап өтілген II Елизавета ханшайымның

90 жылдық мерейтойы халықтың басым бөлігінің монархқа ерекше құрметпен

әрі сүйіспеншілікпен қарайтынын көрсетті. Мұның өзі халықтың монархқа қа-

тысты көзқарасының жылдам өзгергенін аңғартады. Айталық, 1997 жылы Уэльс

ханшайымы Диананың қазасынан кейін король отбасын сынаушылардың қатары

көп болған еді. Монархияның тарихи табиғаты әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде

салтанатпен расталады.

Азаматтық

Білім беру бағдарламаларында азаматтық туралы түсінік соңғы онжылдықта

пайда болды. Біз мүмкін Британ аралдарындағы этностық және аймақтық біре-

гейліктерге қатысты күрделі мәселелерді шешу тәсілдерін зерделеп, олардың

БАҚ беттеріндегі таптаурын түсініктердің сақталуына жағдай жасауын бағалау-

ға ниеттенерміз. Бұған тарихты зерттеу ісі маңызды үлес қосуы әбден мүмкін.

Әлбетте, «Ирландия мәселесі» секілді жайттардан қашып құтылуға әсте бол-

майды. Дегенмен Англия, Шотландия және Уэльс арасындағы шиеленістің ұлт-

тық оқу бағдарламасына айтарлықтай көлеңкесін түсірмейтінін атап өткен жөн.

Жуырда болған жағдайлар, ең әуелі, 2014 жылы Шотландияның тәуелсіздігі жө-

ніндегі референдум және 2016 жылы Ұлыбританияның Еуропалық одақтан шы-

ғуы туралы референдум саяси ұйымдар арасындағы күрделі қарым-қатынастар

тарихының жан-жақты зерттелуінің маңызын арттыра түсті.

Ал АҚШ-та керісінше, cаяси бірегейлік Британ империясының бодандарын

тәуелсіз жаңа республиканың азаматтарына айналдырған ұлт құрудың саналы

әрекетіне негізделгендіктен, ұлт тарихы мүлде басқа сипатта, айқын түрде аза-

маттық пен патриотизм тұрғысынан көрсетілген. Аталған елде президенттерге

табыну қаншалықты күшті болса да, ол британдықтардың өз монархына деген

құлай берілуінен мүлде бөлек. 2008 жылы Америка тарихында тұңғыш рет қара-

нәсілді Барак Обаманың президент болып сайлануы және оны 2012 жылы қайта

сайлау нәсілдік қатынастар тарихын БАҚ пен қоғамдық пікірталастардың басты

тақырыбына айналдырды. Соншалықты күрделі, кейбір жағдайда сәйкес бола

бермейтін бірегейлікті тарихи тұрғыдан түсіну қажет деген идея Америка қоға-

мының барлық сатыларында үнемі қайталанады. 2016 жылы Дональд Трамптың

президенттікке сайлануы тарихи тұрғыда жақсы ақпараттанған пікірталастарға

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 39

шақырумен қатар, алауыздықтардың да бар екенін көрсетті. Осыған ұқсас қайшы-

лықтар Еуропада да байқалады: онда саяси даму ағымында миграция мәселесі ай-

рықша маңызды болып отыр және сол миграцияға қарсы топтар өздерін қолдауды

арнайы ұйымдастырады. Азаматтыққа қатысты ежелден келе жатқан дәстүрі бар

Францияда әйелдердің мұсылмандарға арналған киім кию-кимеуіне қатысты жа-

қын уақытта туындаған дау – дін, мәдениет пен білімді басты тақырыпқа айнал-

дырып жіберді.

Ұлыбритания – азаматтарын емес, бодандарын басқаратын монархия ұлттық

бірегейлікті қалыптастыратын және білім беру жүйесіне әсерін тигізетін жалғыз

мемлекет емес. Даттар, шведтер мен норвегтер өз елдеріндегі корольдік отбасы-

ның өміріне ерекше қызығушылық танытады. Дания үкіметі мектептерде ұлттық

мәдени бірегейлік сезімін күшейтуге ұмтылады. Атақты тұлғалардың мәдениеті

және монарх па, әлде президент пе, әйтеуір көшбасшылардың маңындағы мол

байлық пен саяси биліктің тартымдылығы арқылы ұлттық мәдениет балаларға

өткенді түсінуге мүмкіндік беретін тәсілдерді қалыптастырады. Ұлттық бірегей-

лік пен тарихқа көзқарас тұрғысынан алғанда, Ресей Федерациясы жақсы мысал

бола алады.

Университеттер

Мектептерде тарихты оқытудың саяси тақырыбы қаншалықты өзекті болса

да, университет қабырғасындағы курстардың кәсіби тарихшылардың құндылық-

тары, көзқарастары мен интеллектуалдық құрылымдары үшін айрықша ықпалы

бар. Сонымен қатар жоғары оқу орындарында берілетін тарихи білімнің жараты-

лыстану ғылымдарымен тіпті басқа гуманитарлық пәндермен салыстырғандағы

айырмашылығы – оны әртүрлі елдерде және бір елдің ішінде де оқытудың ай-

тарлықтай ерекшеліктері болуы мүмкін. Мұндай көпнұсқалылық негізгі мәсе-

лелердің кейбірі тарих пәнімен байланысты екенін көрсетеді. Әсіресе мынадай

ерекшеліктер өзекті: қамтылатын кезеңдер мен елдер; негізгі және қосымша де-

реккөздерді қолдануда тепе-теңдікті сақтау; оқытудың тақырыптық ұйымдастыру

дәрежесі; саяси әрі теориялық мәселелерді ашық түрде көтеру деңгейі. Жоғарыда

аталғандардың тарих мазмұнына қатысы бар екені сөзсіз, алайда оның тарихтың

ұйымдастырушылық құрылымымен де байланысы бар және бұл негізгі үш тәсіл

арқылы жасалынады.

Біріншіден, колледждер мен университеттерде қызметкерлер тарапынан ұсы-

нылатын оқыту мазмұнын бекітудің әкімшілік механизмдері бар. Осы оқу орын-

дарының ресми және бейресми мәдениеті шеңберінде пәндердің кейбірі оқуға

ұсынуға лайықты болса, ал енді бірі студенттер үшін жарамсыз саналады. Біз

көптеген тарих кафедраларының ұзақ уақыт бойы әйелдер тарихы бойынша курс

ұсынуға қарсы болғанын, Ұлыбритания мен Германиядағы оқу орындарының

кейбірі нәсілдік және этностық немесе ауызша тарихты оқытуға әлі күнге дейін аз

сағат бөлетінін не болмаса бұл тақырып бойынша ешқандай сабақ оқытпайтынын

40 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

байқаған кезде, мұндай механизмдердің қаншалықты маңызды екенін бірден

түсінеміз. Жаңа тақырыптар қауіпті деп табылуы мүмкін, білім беру ұйымдары

бұл тақырыптар интеллектуалдық тұрғыдан аса қиын болмайтын, тым сәнді әрі

«нағыз тарих» емес деген емеурін білдіретін тәсілдер ойлап табуы да ықтимал.

«Жаңа» деген сөзді тырнақшамен беріп отырмын, өйткені кейде әйелдер тарихы

сияқты қарастырылып жатқан тақырыптар жаңа болмай шығады. Кәсіби тарих-

шылар бұл тақырыпты ұзақ уақыт бойы зерттеп, жазып келеді. Әйелдер тарихын-

дағы «жаңа» деген ұғым феминизмнің екінші толқынымен, яғни ер адамдармен

тең дәрежеде еңбекақы төлеу, гендерлік тұрғыдан кемсітушілік, бала күтімі және

халық санының өсуін бақылау жөніндегі саяси науқанмен байланысты. Көптеген

институттар бұл мәселелерді әлі де зерттеп келеді. «Феминизм» әлі де болса дау-

дамай туғызатын термин, сондай-ақ гендерлік қатынастар да әлеуметтік, эконо-

микалық және саяси қақтығыс туғызатын тақырыптардың бірі болып қала береді.

Дегенмен бұл тақырып бойынша зерттеумен айналысатын көптеген адам акаде-

миялық жұмысқа орналасып, қазіргі таңда гендер және жыныс мәселелері кеңі-

нен талқыланатындықтан, комитеттер құрамы өзгереді және бұған дейін күрделі

деп саналған ұсыныстар қабылданды. Оқу бағдарламасындағы жаңашылдықты

«жақсы», ал бұған қарсы болуды «жаман» демеймін. Алайда оқу бағдарламасы

шынымен де өзгерісті қажет етеді, оны жаңаша түрде саралау керек, ал бұған

қарсыластықтың сипатына қарап ол бағдарламаларды қалыптастыратын және

қолдайтын пән мен институт өкілдерінің айырылғысы келмейтін таным-түсінік-

терінің бар екенін сезуге болады. Өзгеріс енгізу шығынға батырып қана қоймай,

табысқа да кенелтеді және бұл процесте құнды перспективалардың жұтылып кет-

пеуін қадағалаған жөн.

Ұйымдардың тарихтың мазмұнын қалыптастыруы, яғни ресурстармен қамта-

масыз етуінің екінші жолы университеттер деңгейінде оқыту үшін өзекті болып

саналады. Тарихтың жаңа салалары, мейлі цифрлық немесе дәстүрлі формада

болсын, қосымша ресурстарды талап етеді. Жоғары білім алу көрсеткішінің ар-

тып келе жатқанына қарамастан, қазіргі уақытта әлем бойынша білім беру сала-

сындағы серпіліс аяқталған сияқты. Бұл үкіметтің білім беру саласына азырақ кө-

ңіл бөлетінін білдірмейді, бұл мәселеге қатысты мінберден айтылатын сөздердің

мазмұны өзгерген жоқ. Алайда экономикадағы өзгерістер бұл саладағы шығын-

дарды азайтты және қазіргі таңда көптеген елдер кез келген стандарт бойынша

кітапханалар секілді әлсіз инфрақұрылымдармен жұмыс істеуде. Тіпті «бірінші

әлем» елдері білім беруге бөлінген бюджетті қатаң бақылауда ұстап, сондай-ақ

өз халқының жалпы біліктілік деңгейін арттыруға ұмтылады. Мұндағы «білік-

тілік» сөзінің астарында сауаттылық, заманауи тілдерді, есептеу және талдауды

үйрену, сонымен бірге ақпараттық технологияларды тиімді қолдана білу жатыр.

Компьютер тарихты зерттеу саласында айрықша рөл атқарады, ол – тарих инфра-

құрылымының негізгі құрамдас бөлігі. Ал интернет дүниежүзі бойынша кітапха-

на қоры мен каталогтарына, сонымен қатар интерактивті веб-сайттар мен әлемдік

ақпарат кеңістігіне жол аша отырып, бұл инфрақұрылымның ерекше маңызды бө-

лігіне айналды. Ең сапалы білім беру жүйелерінде ақпараттық технологияларды

оқытудың бағдарламалары қарастырылған. Тарихшылар да цифрлық материалды

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 41

бағалаудың сыни тұрғыдағы машықтарын игеруге тиіс. Сонымен бірге тарих ту-

ралы мәлімет көлемінің артуына байланысты бұрын-соңды айналымда болмаған

көптеген журнал мен кітаптар шығарылуда. Мұның нәтижесінде ресурсқа түсетін

салмақ күшейді: бұл қазіргі таңда жаңа салалар мен бағыттарды дамытуға кедергі

жасамауы мүмкін, бірақ студенттердің анағұрлым жоғары деңгейдегі жұмыс тәжі-

рибесін қалыптастырады.

Ұйымдастырушылық мәселелердің тарих мазмұнын қалыптастыруға ықпал

ететін үшінші тәсілі «сұранысқа» байланысты. Соңғы жылдары жалпы өзгерістер

орын алды, соның нәтижесінде нарықтың идеологиялық сипаттағы тілі кеңінен

қолданыла бастады және бұл тренд жоғары білім беру саласында ерекше байқа-

лады. Студенттер «тауарды» таңдап, сатып алатын тұтынушыларға айналды.

Риторикамен бірге білім беру саясаты да өзгереді. Тарих саласы нарыққа енгендік-

тен, бұл – университеттерге ғана емес, баспа ісіне де қатысты мәселе. Сайып кел-

генде, курстар студенттердің мұның алдындағы білім деңгейі, жұмысқа орналасу

мүмкіндігі, жеке қызығушылықтары мен саяси орта қалыптастыратын талаптарын

қанағаттандырады. Шындығында, студенттерге білім алудың жеке траекториясын

таңдауды ұсынатын университеттер саны неғұрлым көп болған сайын, тарих пәні-

не «нарықтың» ықпалы да соғұрлым күшейе түседі. Мұнда мамандық таңдау ту-

ралы түсініктің маңызы зор және жоғары білім беру саласында кәсіби пәндерге

ерекше ден қоятын жалпы трендтер қалыптасуы мүмкін әрі оған жұмысқа орнала-

су мүмкіндігіне қатысты талаптардың күшеюі де себеп болуы ықтимал. Дегенмен

таңдау қолданбалылық талабына ғана негізделмейді. Мысалы, оның көптеген ма-

мандықтарға қатысы бар екеніне қарамастан, экономикалық тарихқа деген қызы-

ғушылықтың жалпы төмендеуі байқалады. Жалпы алғанда, мәдениет және мұра

курстарына, атап айтқанда, музей мен медиаға қатысты курстарға қызығушылық

артып келеді. Оқу орны арқылы табатын пайдасы жайында алаңдайтын институт

басшылары кей кездері қазіргі заманның талабына сай келе бермейтін пәндерді

қысқартуға дейін барады, олардың пікірінше, бұл студенттің сұранысына жауап

бере алмайтын пәндер. Алайда мұндай салалар кафедра және университеттер ая-

сында белсенді түрде дамытылса, онда сұраныс құрылымы өзгеруі мүмкін.

Тарих және іргелес салалар

Академиялық пәндерді оқыту сол пәндерді қалыптастыруға септігі тиетін күр-

делі ұйымдастырушылық құрылымдар шеңберінде жүзеге асырылады. Өздері

негізделетін институттардың оралымсыздығына қарамастан бұл құрылымдар да

өзгеріске ұшырайды. Айналамызда болып жатқан түрлі өзгерістер академиялық

пәндерге де ықпал ететіні сөзсіз: бұған кафедралар мен кәсіби мамандандырылған

курстардың атауы жақсы мысал бола алады. Қазіргі уақытта тарих өзге пәндердің

құрамында оқытылады, олардың кейбіреулерінде «тарих» деген сөз мүлде жоқ.

Бұған тарих пәнінің өзге гуманитарлық немесе қоғамдық ғылымдар құрамында-

ғы пәндермен қатар, нақты бір географиялық аймаққа қатысты қолданылатын

42 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

аймақтану құбылысы мысал бола алады.

Бұл тренд әлемнің бөліктері назар ау-

даруға лайықты деп саналатын өзгерістер туралы да, тарих пен басқа пәндер ара-

сындағы байланыстардағы өзгерістер жайынан да хабардар етеді.

Қырғиқабақ соғыс кезінде Кеңес Одағына деген қызығушылықтың күрт артуы

ерекше құбылыс болды. Ресейлік зерттеулер тарихшылар, тіл мамандары, әде-

биет сыншылары, әлеуметтанушылар мен экономистер және саясаттанушылар-

дың басын біріктірді. Бұрын Кеңес Одағының құрамында болған елдерде ауыр

зардаптары болуы мүмкін қақтығыстардың қайта туындауына қарамастан, ресей-

лік зерттеулер сала ретінде сұйылды. Әдетте аймақтануда тарих пен өзге пәндер

арасындағы байланысқа ерекше назар аударылады. Америкалық, латынамерика-

лық зерттеулер сияқты және тағы басқа салалардың мақсаты үшін тарих бірін-

бірі толықтырып отыратын қосымша тәсілдердің қатарына жатады. Негізінен,

тілді тарих контексі аясында оқыту да осы толықтырушы тәсілдерге жатады.

Германиядан тыс елдерде, әсіресе ағылшынтілді ортада Германия тарихы шағын

сала болып отыр, бұл мұнда тілдің айтарлықтай кең қолданылмауына байланыс-

ты болуы мүмкін. ХХ ғасырдағы Германияға деген орасан зор қызығушылықты

ескерсек, бұл мысқылдайтын жағдай екенін байқаймыз. Дегенмен кейбір экзо-

тикалық тілдерді, әсіресе Жапония мен Қытайдағыдай, олар саяси және эконо-

микалық күшке ие болған жағдайларда кеңінен қолдануға тырысады. Мысалы,

Африкадағы тілдердің қолданылу аясы мұндай кең емес. Қазіргі уақытта Қытай

тарихын зерттеу үшін ол тілді білудің маңызы зор, сол себепті уақыт өткен сайын

қытай тілін үйренушілердің қатары көбейіп келеді. Мұның нәтижесінде бакалав-

риат студенттерін оқыту үшін ағылшын тілінде жоғары деңгейде әзірленген көп

еңбектер бар.

Тілдер мен географиялық аймақтардың тартымдылығы өнер, му-

зыка, фильм және әдебиет арқылы эстетикалық әрі академиялық таңдауды қа-

лыптастыратын ауқымды мәдени контексте қарастырылуға тиіс.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Ресей, Африка, Латын Америкасы, Азия

секілді саяси және экономикалық тұрғыда маңызды саналатын мемлекеттер ай-

мақтану саласының тәсілдерін қолдана бастады. Кез келген сәтте қай аймақтарға

қаншалықты басымдық берілетіні, бір жағынан, отаршылдық саясаттың үлгілері-

не байланысты. Ұлыбритания зерттеушілерінің Үндістан мен Кариб елдерін зерт-

теуге деген қызығушылығы көп жағдайда бұл аймақ тұрғындарының миграциясы

мен ұлттық сана және отбасылық естеліктерін, дәстүрлерін зерделеуге бағыттал-

ған. Қай географиялық аймақты зерттеу маңыздырақ деген сұраққа әркім әртүрлі

жауап береді, бұл зерттеушінің ұстанымына байланысты. Ұлыбритания тарих-

шыларына «британдық зерттеулер» ұғымы оғаштау көрінеді: маңызды тарихи

зерттеу мақалаларын жариялайтын «Британдық зерттеулер» журналы (Journal of

British Studies, 1962) Солтүстік Америкалық британдық зерттеулер конференция-

сының басылымы саналады.

Әр мемлекет өз тарихына басымдық беруге тырысады, бірақ оның бейнелену

деңгейі әртүрлі болады. Пәнаралық зерттеулерге қолайлы аймақтарды анықтау

экзотикалық түрдің ерекшелігін білдіреді; соған орай аймақтану саласы, негізі-

нен, біз тұратын аймаққа емес, әлдеқашан басқа аймақтарға айналған өңірлерге

негізделеді. Аймақтану университеттер бойынша айтарлықтай біркелкі таралма-

ған, олар көбінесе пәнаралық жұмысқа бейім және тарих ғылымының астарында

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 43

жатқан саяси императивтерге ерекше назар аударатын институттарда болады.

Сонымен қатар зерттелетін ел немесе аймақ мәдени дипломатия мен институттар

арқылы қаржымен қамтамасыз ету туралы ұсыныс жасаған, ғалымдардың наза-

рын әлемнің осы бөлігіне қызықтыратын конференциялар мен көрмелер өткіз-

ген жағдайда ғана, олар халықаралық қатынастардың бір түріне айналады. Сайып

келгенде, географиялық аймақтарды қызықты, саяхаттауға әрі сауда жасауға тұ-

рарлық орын және әлемдік саясатқа қатысатын аймақ ретінде насихаттауға бола-

ды. Нәтижелі серіктестік болу үшін жұмсақ күш пен академиялық ұмтылыстар

біріктірілуі қажет.

1.3-сурет. Солтүстік Америкадағы Британдық зерттеулер конференциясынан (Тhe

North American Conference on British Studies) алынған скриншот

44 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Көптеген университеттерде әлі күнге дейін жеке тарих факультеттері бар

және оларда бұрын бітіріп кеткен студенттерге толық немесе жартылай ғана та-

ныс тарих курстарын оқытады. Дегенмен жалпы институттық орта айтарлықтай

өзгерген. Белгілі бір салаға ерте мамандануды болдырмау механизмдерімен қоса,

ғылыми дәрежелер алуға арналған модульдік тәсіл бұрыннан қолданылатын

Америка Құрама Штаттары сияқты елдерде бакалаврларға бір саланы үш немесе

төрт жыл бойы оқытпайды. Анағұрлым мақсатты түрде бағытталған үлгі – кейбір

еуропалық елдерде, соның ішінде Ұлыбританияда сақталған. Ұлыбританиядағы

курстардың көпшілігі модульдік жүйе бойынша оқытылғанымен, мұнда ерте ма-

мандануды болдырмайтын біршама ережелер бар. Сол себепті студенттер іс жү-

зінде Солтүстік Америка студенттері сияқты тарих пен өзге пәндерге кіріктіріл-

ген нұсқаларды сирек таңдайды. Алайда білім беру ұйымдары мен қаржыландыру

органдары пәнаралық жобаларды әзірлеп, дамытып отырады, бұл мәселелер жиі

талқыланады.

Тағы бір айта кетерлік жайтқа келсек, кейбір институттарда түрлі гуманитар-

лық пәндерді, атап айтқанда, «гуманитарлық ғылымдар», «біріктірілген зерттеу-

лер» немесе тіпті «теориялық зерттеулер» деп аталатын жалпы кафедраларға

біріктіретін үрдіс белең алды. Бұл кафедраларда белгілі тарихшылар дәріс бере-

ді, алайда олардың атқарып жатқан жұмысын тарих деп санауға болмайды. Бұл

сипаттамалық тәсілден гөрі, тақырыптық тәсілдің дамуына ықпал етеді. Бұл тә-

сілдің мысалы ретінде «400–1200 жылдар аралығындағы Еуропа тарихы» немесе

«Британ империясы және Достастық тарихы» деп аталатын курсты атай аламыз.

Негізінен, тақырыптық курстар адамды қызықтырады, себебі бұл пәндер тарих-

ты тың тәсілдер арқылы зерделейді, осылайша студенттерді жаңа әдістер мен

тәсілдерді меңгеруге бағыттайды. «Қазіргі мәдениеттің ерте кезеңі тарихының

негіздері» деп аталатын курс студенттерге саяси, әлеуметтік және экономикалық

баяндаудан өзгеше сипаттағы талдауды ұсынады. «Солтүстік Ирландия мәселе-

лері» курсы – қатысушыларға бүгінгі әлемді әлі күнге дейін толғандыратын және

күрмеуі қиын жағдайлар туралы ойлануға шақырады. Мұның тарихшыларға ғана

емес, саясат пен дінтануға қызығатындарға да қатысы бар.

«Революциялар» кур-

сы – студенттерді 1789 жылғы Франция мен 1917 жылғы Ресей арасындағы ұқ-

састықтар мен айырмашылықтарды қарастыруға, басқаша айтқанда, салыстырма-

лы түрде ойлануға үйретеді. Бұл оларды режимдерді әлсірететін экономикалық

қиындықтар мен саяси наразылықтар арасындағы байланыс, харизмалы көшбас-

шылар, саяси тұрғыдан белсенді таптар, революция теориялары және тағы бас-

қа мәселелерге аналитикалық тұрғыдан ой қорытуға шақырады. Дегенмен мұн-

да қамтылатын тақырыптар бұрмаланып берілсе, мысалы, саяси реформаларды

қамтитын контексте, негізінен, феминистік қозғалыстар жайында сөз қозғалмаса

немесе XVII ғасырдағы ғылыми революция өзге кезеңдегі интеллектуалдық және

әлеуметтік ауыс-түйіспен салыстырылмаса, студенттің ой-өрісі шектеліп қалады.

Бұл дәлелдерді мемлекеттер, аймақтар немесе кезеңдерді өзінен-өзі түсінікті ны-

сан ретінде және бір-бірінен бөлек алып қарайтын, тарихтың өзі деп саналатын

саяси оқиғаларға ерекше басымдық беретін сипаттамалық курстарға да қолдануға

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 45

болады. Ең дұрысы – курстар мен тәсілдерді ұштастыру. Мұны ауқымы кең тарих

факультеттері ұсына алатыны сөзсіз. Кейбір институттар үшін ол мүмкін де емес,

себебі мұнда тарих пәнін оқытуға қатысты жалпы ұстанымды олардың рухы,

ұйымдастыру жүйесі және пәндерге қатысты тәсілдері анықтайды.

Осы уақытқа дейін пәннің білім беру аспектілерінің қалай ұйымдастырыла-

тынын айқындайтын кейбір параметрлеріне жалпы сипаттама бердім, сондай-ақ

оларда үлкен айырмашылықтар бар екенін атап өттім. Алайда көптеген елде та-

рихқа да, басқа пәндерге де қатысты кәсіби өмірді ұйымдастыруда ортақ элемент-

тер бар: мектеп бағдарламасының айрықша маңыздылығы; мектеп мұғалімдерінің

жоғары білімі мен біліктілігінің болуы; адамдарға жоғары деңгейде жұмыс істеуге

мүмкіндік беретін ғылыми кадрларды даярлау жүйесі; үкіметтің қаржыландыру

мен стандарттарға қатысуы; конференциялар ұйымдастырып, тарихшыларды ша-

қыру, мемлекеттік органдармен жұмыс істеу және зерттеушілер еңбектерін басы-

лымдарға жариялауға жағдай жасайтын кәсіби ұйымдар құру.

Тарихшылардың ұйымдары

Тарихшыларға көмектесетін көптеген ұйымдар баршылық, оның ішінде ар-

хивте жұмыс істеуіне жағдай жасайтын жергілікті ұйымдардан бастап, әлемнің

түкпір-түкпіріндегі кәсіби мамандардың келелі кездесулерін ұйымдастыратын

халықаралық ұйымдар да бар. Маманданудың деңгейі әркез жоғарылап келе жат-

қандықтан, ұйымдар санының өсуі шындығында, ешкімді таңғалдырмайтын жайт.

Ұйымдар арқылы тарихтағы белгілі бір тақырыпқа қызығатын кәсіби және әуес-

қой тарихшылар қатары көбейеді. Сондай-ақ тарихқа қатысы бар жұмыс ауқымы

да кеңейеді әрі тек оқу орындарында ғана емес, сонымен қатар мемлекетттік ор-

гандар, медиа және музейлерде жұмыс орындары ашылады. Мұндай ұйымдардың

бір ғана міндет атқаруы сирек кездеседі. Яғни олар идеялар мен адамдарды наси-

хаттау үшін құрылады және ресурстар шектеулі болған кезде, олардың маңызы

арта түседі. Кәсіби ұйымдардың атқаратын қызметі әртүрлі, олардың кейбіреуі

өзге ұйымдарға қарағанда, ашық түрде бағаланып жатады. Бұл ұйымдар саланың

мүддесін қорғауға тырысады, мысалы, мемлекет саясатына ұсынылатын өзгеріс-

тер туралы өз пікірін ортаға салады. Аталмыш ұйымдар осы және іргелес салалар-

да қызмет істейтін әріптестердің, ғалымдардың және кейде жалпы қоғамның на-

зарын аудару үшін қызмет етеді. Көп жағдайда бұл ұйымдар журнал шығару ісіне

демеушілік жасайды, cөйтіп журнал кәсіби топтың немесе ғылыми қоғамның қо-

ғамдық келбетіне айналды. Осылайша олар «тарих» ұғымының мәнін анықтауға

көмектеседі. «Америкалық тарихи шолу» (American Historical Review), «Корольдік

тарихи қоғамның еңбектері» (Transactions of the Royal Historical Society, 1876) не-

месе «Австралия тарихы» (History Australia, 2003) журналдарында жариялан-

ған мақалалар тарих саласына жатады. Салалар өзгеріске ұшыраған кезде және

оның жаңа қосалқы салалары пайда болған уақытта бұл функция айрықша ма-

ңызды болады. Сондықтан ғылыми беделі жоғары журналға «жаңа» тақырыпты

46 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

зерделеген, өзекті мақала жариялау жай ғана бір жеке мақала жариялаудан әлде-

қайда маңызды саналады. Бұл дегеніміз, тарих туралы ұғымның мәнін анықтауға

қатысты болуы мүмкін. Жаңа ұйымдар мен журналдар – өзінің құрылтайшыла-

рына «мансап капиталын» беретін, саладағы ұғымдар мен түсініктерді «заңдасты-

ратын» құралдар. Осылайша кәсіби ұйымдар өз пәндерін анықтауға және оларды

көпшілікке ұсынуға көмектеседі. Аталған ұйымдар веб-сайттар, конференциялар,

ақпараттық бюллетеньдер және басқа да жарияланымдар арқылы мәлімет беріп,

қоғамдастықтар мен интеллектуалдық желілер құрады.

1.4-сурет. Ұлыбританияның Ауызша тарих қоғамының (UK Oral History Society) веб-сай-

тынан алынған скриншот

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 47

Осылайша ғалымдар жалақы алып немесе жарияланымдар жариялап жүрген-

нен емес, кәсіби бірегейлігін растайтын топтар құрамына кіретіндіктен, өздерін

тарихшылар қатарына жатқызды. Сонымен бірге жұмыс орнын сақтап қалуға,

мақала жариялауға, мансабын көтеруге мүмкіндік беретін байланыстарды орнату

желісін құру сияқты тікелей кәсіби функциялар да бар. Кейбір қоғамдар жұмыс

орындарын жарнамалайды және мұны институттардың өз салаларын қысқарт-

пауын, дарынды жас ғалымдарды лайықты жұмысқа орналастыруды әрі әйел-

дер мен азшылық топтарға тең мүмкіндіктер беруді бақылауды өздерінің міндеті

санайды. Осылайша кәсіби ұйымдар тарихшылардың өз саласына деген сезімін

одан сайын оятуға, мәселелерді талқылауға, тарихтың жалпы құндылығын түсі-

нуге және процесс барысында өз бірегейлігін қалыптастыруға көмектеседі. Бұл

процестердің жүзеге асып жатқанын президенттік жолдаулар мен инаугурация-

лық дәрістерден және осы сала бойынша қызмет етіп жүрген көрнекті тұлғалар-

дың шешуші мәселелер бойынша өз әріптестеріне арнаған сөздерінен байқаймыз.

Ұйымға мүше мамандардың көпшілігі өздерін сол тұлғалармен тең дәрежедеміз

деп санайды және өздерін тарихшы ретінде дәлелдеу әрі өз саласы бойынша өзін-

өзі дамыту үшін олардың сөзін пайдаланады. Дегенмен олардың біразы белгілі

тұлғалардың пікірімен әрдайым келісе бермейді, керісінше өз бірегейлігін дәлел-

деуге ұмтылады. Бұл процестердің барлығы кәсіби орта тап өкілдерінің өз ұста-

нымдарын қалыптастырып, соны берік ұстануымен сипатталады.

Кәсіби ұйымның мүшелігіне өту оңай процесс емес, олардың кейбіреулері бұл

қатарға тек шақырту немесе арнайы сайлау арқылы ғана қабылданады. Олардың

рөлі әртүрлі болғандықтан, олардың арасында қайсысының рөлінің басымды-

ғына орай айтарлықтай айырмашылық бар. Шетқақпайланудан үрейленетін

жаңа салалар мен ғалымдар көпшілікке өзін мойындату үшін конференциялар

ұйымдастыратын, зерттеу материалдары мен атқаратын қызметін өзгелерге жа-

риялайтын мүдделес адамдар тобына сүйенеді. Мұндай топтардың кейбірі өзін

радикал және оппозициялық деп санайды, мысалы, Ұлыбританиядағы Ауызша

тарих қоғамы (Oral History Society) мен Америка Құрама Штаттарында шығатын

«Радикал тарихи шолу» (Radical History Review, 1975) журналының негізін қала-

ған топтар өздеріне қоғамның назарын аударуға тырысады. Үкімет, университет,

қаржы ұйымдары және т.б. тарапынан мойындау сияқты әріптестердің мойын-

дауы да маңызды. Тарихшылар пәнді өзге салалармен байланыстыра және күллі

әлемге осы саладағы жетістіктерді көрсете отырып, оның маңызын дәлелдейді.

Білім кәсіби ұйымдарда беріледі, осылайша жасалып жатқан жұмыстың сапасы

жақсара түседі. Желілер құру, байланыс орнату және бекіту сияқты функциялар

да маңызы рөл атқарады. Сондай-ақ бұл ұйымдардың көпшілікке танымал болуы

да маңызды, өйткені ол ұйымдар тар шеңберде мамандандырылған білім беру

және басқа әлем (оның ішінде, саясат жасау) сияқты, екі жолдың торабында тұр.

Қазіргідей цифрлық технология дамыған заманда тарих саласы ұйымдарының

веб-сайттары өз құндылығы мен атқарған қызметі туралы мәлімет береді, бұл та-

рихшылар, қалың бұқара мен ресми мүдделі тараптар арасында қарым-қатынас

орнату үшін қызмет етеді.

48 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Жариялау

Басқа салалар сияқты тарихшылар да, зерттеу нәтижелерін әртүрлі формада,

соның ішінде электрондық формада жариялап, таратады. Көп жағдайда көпұлтты

орасан индустрияның бір бөлігі саналатын баспагерлер ғылым саласында шешуші

рөл атқарады. Сол себепті тарих саласы баспагерлермен тығыз байланысты және

оларға тәуелді. Қай салада қолданылатынына қарамастан, белгілі бір құбылыс-

ты білім деп санау үшін, алдымен, бірқатар бағалаулар мен тексерулерден өткізу

қажет, сол себепті авторлардың өз әріптестері мен оқырмандарының алдындағы

жауапкершілігі зор. Оқырман ғылыми еңбектің соңында берілген сілтемелер мен

библиография арқылы кітаптағы тұжырымдамаларды тексере алады. Сілтемелер

автордың оқуға кеңес берген дереккөздер ауқымын көрсетеді және кітап пен жур-

нал рецензенттері сияқты сыншылар автордың өз еңбегінде дереккөздердің ма-

ңызды бөлігін дұрыс бергенін немесе бермегенін зерделеп, сыни тұрғыдан тал-

дау жасайды. Бұл студенттерді дәйекті дәлелдерді бағалауға және дәйексөзді

дұрыс пайдалана алуға үйретеді. Бұл – теория ғана, ал іс жүзіндегі жағдай ана-

ғұрлым құбылмалы болады. Егер алдыңғы жарияланымдарыңыз сәтті шыққан

болса, онда сіздің кім екеніңіз ендігі жарияланымыңызға әсер ететіні сөзсіз. Ал

мұндағы «сәтті» деген сөз осы контексте қандай мағына білдіреді? Бұл көпшілік

сол жарияланымдарды оқыды әрі онда келтірілген дәлелдерді қолданды, ол өзге

адамдардың зерттеу жұмысына айрықша ықпалын тигізді дегенді білдіруі мүм-

кін. Мұнда әсіресе көптеген «бестселлердің» шын мәнінде көп оқыла бермейтіні

және бұл мәртебеге басқыншы маркетинг арқылы жеткенін ескерсек, жарияла-

нымдар статусына шүбә келтіру маңызды мәселе. Сондай-ақ сілтемелер индекс-

тері секілді болжам объективті көрсеткіштер де адамды жаңылыстыруы мүмкін.

Қалай болғанда да, коммерциялық табыс пен сыншылар тарапынан берілетін оң

бағаның арасын ажырата білуіміз керек, сондай-ақ бірқатар қоғамдастықтар кез

келген жарияланымды сынға алатынын мойындауымыз керек, ең бірінші болып

әріптестердің сынға алуы ықтимал. Сондықтан кітапқа «сәтті», «тамаша» немесе

«жаман» деген баға берілсе, оның себебін мұқият зерттеу қажет.

Есімі елге танымал авторларға еңбектерін басып шығару туралы келісімдерге

қол жеткізу қиындық тудырмайды. Кітаптар туралы сөз болғанда, толықтай «со-

қыр» (анонимді) деп бағаланатын, яғни рецензент автор туралы ештеңе білмейтін

жайттар сирек кездеседі. Кейбір баспагерлер, бірқатар журналдар да, әлі күнге де-

йін осы жүйені қолданады, алайда өз тәжірибеме сүйенсем, іс жүзінде оның жүзе-

ге асу тәжірибелері әртүрлі болып келеді. Қалай болғанда да, «соқыр сын-пікір»

(анонимді сын-пікір) жүйесінің тиімді жұмысы оқырмандардың шынайы бей-

тараптығы сияқты бірқатар факторларға байланысты, бұл бір салада жүргендер

үшін күрделі мәселе, ал басқа саладан шақырылған зерттеушілер үшін кемшілік-

терді байқау қиынға соғуы мүмкін. Сонымен қатар бұл жүйе автордың өзіне ұсы-

нылған кез келген өзгерістің қажеттігін қабылдауға әзір екеніне де негізделеді. Ол

авторлардан өзінің кім екенін жасыруды талап етеді, ал іс жүзінде бұл оңай шаруа

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 49

емес. Өзара байланыстары жақсы шағын ғылыми қоғамдастықтардың болуына

қарамастан, ең беделді журналдар бұл жүйені әлі күнге дейін мүмкіндігінше қа-

таң түрде қолданады. Дегенмен сол беделді журналдар қабылдамаған мақалалар-

ды оларда жарияланған мақалалардан «нашар» деуге болмайды. Мәселен, бұл ма-

қалалар журналдың тарихқа қатысты көзқарасына сай келмеуі, редактор немесе

редакция алқасы, не болмаса бекітілген рецензенттер үшін өзекті тақырып болып

саналмауы мүмкін. Сол себепті ғылым сапасын анықтауға деген ұмтылыстарға

күмәнмен қараған жөн. Дегенмен транспаренттілік идеалы, яғни деректерге, ұс-

танымдарға, шешім қабылдау мен түсіндіруге қатысты ашықтық әлі де маңызды.

Негізінен, баспа ісіндегі қамқорлық көрсетудің әлі де маңызы сақталғанын ес-

кере отырып, мұны біз басқаша қарастыруымызға болады. Тарихпен байланыс-

ты көптеген ұйымдар өздерін меритократиялық сипатта деп санайды, алайда бұл

қамқорлық көрсету маңызды емес дегенді білдірмейді. Бәсекеге қабілетті әлемде

сұрыптау болуға тиісті және кез келген жағдайда оның критерийлері тиімді бола

бермейді. Академиялық қызметке орналасу барысында рецензенттердің маңызды

рөл атқаратыны белгілі: олар өз салалары бойынша білікті әрі танымал мамандар

ма? Олар тым көп адамға рецензия бере ме? Өз бағасын түсіріп аламын деп ой-

ламай ма? Олар үміткерді шынымен біле ме? Оларды құрметтей ме? Негізінен,

бұлай ойлау баспа ісіне де жат емес. Мұнда тарихшылар өздерінің адамдарын

ұсынуды әдетке айналдырған, мысалы, өздері жетекшілік ететін докторанттар-

ды белгілі бір баспагерге бағыттайды. Сонымен бірге оларды әртүрлі конферен-

цияларға, өзге кафедралар ұйымдастыратын семинарларға қатыстырады және

көрнекті ғалымдармен байланыс жасауына көмектеседі. Тарихшылардың шағын

тобы шығарған кітап топтамасы дегеніміз – саланы қалыптастыру кезінде қам-

қорлық көрсетуді іске асырудың айқын тәсілі. Көптеген баспаларда академиялық

басымдықты көрсететін топтамалар бар. Ғалымдар үшін бұл дегеніңіз үйреншікті

жайт саналады, ал жарияланымға сенетін, кімнің не жарияланып жатқаны, қайда

әрі қалай жариялайтыны және жұмыстың қалай насихатталып жатқаны туралы

ойлана бермейтін студенттер бұдан бейхабар. Сол себепті мен кез келген кітаптың

авторлары белгілі бір саладағы өз орнын айқындайтын, тәлімгерлеріне, ұстаздары

мен әріптестеріне ризашылық білдіретін кіріспесі мен алғыс бөлімдерін мұқият

оқимын.

Баспа ісі – халықаралық деңгейде жұмыс істейтін ауқымы кең, күрделі ин-

дустрия.

Бұл индустрияның құрылымы мен қызметі жайында егжей-тегжейлі

мәлімет беру бұл жерде орынсыз болса да, тарих саласына арналған кітаптарды

басып шығаратын баспалардың әртүрлі екенін білген жөн. Сондай-ақ олардың

түрлі коммерциялық және интеллектуалдық мақсаттары мен жекелеген тізім-

дерін есте ұстаған жөн. Коммерциялық факторларды ескермейтін баспагердің

болмайтыны анық, әсіресе көптеген ертеден келе жатқан университет баспала-

ры өзге компаниялардың шама-шарқы жетпеген құны қымбат немесе жоғары

дәрежеде маманданған баспа ісін жалғастырып келеді. Мұның айқын мысалы

ретінде Британиядағы Оксфорд ұлттық өмірбаян сөздігін (Oxford Dictionary of

National Biography) атап айтуға болады. Бұл – Оксфорд университеті баспасы-

ның (Oxford University Press) қымбат әрі өршіл жобасы. Бұл сөздік жаңа ғылыми

50 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

білім мен құндылықтардың тың жүйесіне сүйенеді, мысалы, қазіргі таңда бұл

іске түрлі ортадан шыққан адамдар (ерлер мен әйелдер) жұмылдырылған. Сөздік

2004 жылы басылып шыққан, ал онлайн нұсқасы әрдайым толықтырылып оты-

рады.

Баспагерлер нарық мәселелерін игеруде, олардың таңдауы басылымның

мазмұнына және кітаптарды білім беру жүйесінде қалай пайдаланатынына ай-

тарлықтай ықпал етеді.

Оқу басылымы туралы ойлағанда, оқулықтың еске түсетіні ақиқат. Оқулықтар

мектептерде, ғылым, заң, экономика және медицинаның барлық деңгейінде пай-

даланылса да, оның тарихты зерттеудегі, әсіресе, университет деңгейіндегі рөлі

дәл сондай айқын емес.

Сайып келгенде, оқулықтар жайлы негізгі төрт түсінік

бар: уақыт өте келе, пәнде белгілі бір деңгейдегі тұрақтылық бар; түрлі оқу орын-

дарда өзара ұқсас пәндер оқытылады; студенттерге «алдын ала қорытылған» мате-

риал ұсынуға болады, мұндай басылымдардың өміршең болуы үшін маңызды мә-

селелерді шешуде ортақ келісім бар. Қаржылық жағдайға байланысты оқулықтар

үнемі қайта қаралып, мазмұны жаңартылып, толықтырылуы мүмкін. Бірақ бұл

жағдайда да еңбектің негізгі алғышарттары өзгеріссіз қалады. Сонымен, оқулық

туралы түсініктің өзі мазмұн мен педагогикалық философия тұрғысынан белгілі

бір сабақтастықты болжайды. Ғылыми жарияланымдармен салыстырғанда, көп-

теген оқулықтар негізгі дереккөздерден әлдеқайда алшақ болады. Кейбірінде не-

гізгі дереккөздерден қысқа үзінді келтірілсе де, бұл ой-өрісі кең студенттер үшін

жеткіліксіз.

Сондай-ақ өзге тілде жазылып, тілді білмейтіндер үшін қол жетім-

сіз болып келген құжаттар топтамасы өте пайдалы болуы мүмкін. Дегенмен оқу-

лықтар автордың көзқарасын білдіреді. Жеткілікті тәжірибе жинаған адамдарға

бағытталған монографиялар, өзіндік зерттеулерге негізделген арнаулы ғылыми

еңбектер де осы сипатта болады. Монографиялардың көпшілігі студенттер түсі-

не бермейтін күрделі мазмұнымен ерекшеленеді. Ал оқулықтар керісінше жал-

пылама, жинақталған әрі баяндау сипатында жазылады. Өз баспагерлеріне мол

пайда әкелетін жарияланымның бұл ерекше түрінің маңызын бағамдап, оларды

бағалаудың сыни машықтарын дамыту маңызды болып саналады. Оқулықтарды

кәсіби құрылымдар мен пәндік инфрақұрылымдар тұрғысынан түсіну қажет.

Оқулық мазмұнын тарихи шолулармен салыстыру пайдалы болар еді.

Оқулықтар белгілі бір білім беру деңгейлері мен мақсаттар үшін жазылады.

Әдетте көп уақыт аралығы мен түрлі тақырыпты қамтыған тарихи зерттеулер

оқулыққа айналуы мүмкін, бірақ бұл дау туғызуы ықтимал.

Оқырман тарих ту-

ралы зерттеуді оқыған кезде, оқулықта берілген мәліметке сенгендей көп дүние-

ні қабылдау, соның ішінде мысалдардың мұқият әрі дұрыс таңдалғанын, автор

өзге зерттеушілердің еңбектеріндегі тарих туралы пайымдаулар мен тұжырым-

дарды қайталамағанын немесе қосымша деректерді сыни тұрғыдан талдағанын;

олардың соңғы зерттеулер мен әдіс-тәсілдерді басшылыққа алғанын білуі қажет.

Тарих туралы кейбір зерттеулердің зор ықпалы бар. Бұған мысал ретінде Эрик

Хобсбаумның «Революция дәуірі» (The Age of Revolution, 1962), «Капитал дәуі-

рі» (The Age of Capital, 1975), «Империя дәуірі» (The Age of Empire, 1987) және

«Шектен шығу дәуірі» (Age of Extremes, 1994) атты еңбектерін келтіруге болады.

Бұл кітаптар оқырман тарапынан жоғары бағасын алған туындыларға айналды,

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 51

дегенмен бұл еңбектердегі марксистік көзқараспен тек санаулы оқырман ғана ке-

ліседі. Сонымен, белгілі бір еңбекті қандай себеппен стандарт саналатын немесе

классикалық туынды қатарына жатқызуға болады? Тарих туралы жарияланым-

дарды талдау және өткен уақыт жайындағы көзқарастың қалай қабылданып әрі

өзгергенін зерделеу оңай дүние емес.

Бұл мәселелерге алдағы тарауларда тереңірек тоқталамыз; олар осы еңбекте

екі себепке байланысты пайымдалады. Біріншіден, тарихи жазба – баспа ісі ин-

дустриясында өзіндік орны бар, тарих инфрақұрылымының маңызды элементі.

Тарихи жазба жанрларының арасындағы айырмашылықтарды, атап айтқанда,

оқырманды қалай жаулап алатынын түсінуіміз қажет. Екіншіден, жарияланым-

дар ешқашан бөлек сипатта жазылмайды және көп жағдайда оқырман мұны өт-

кен уақыт туралы өзге болжамдармен байланысты болғандықтан қабылдайды.

Хобсбаумның мысалында экономикалық күштердің әлеуетіне көз жеткізу үшін

марксизмді қолдаудың қажеті жоқ. Оның кітабы тар экономикалық аяда жа-

зылмаса да, бұл капитализмнің түрлі кезеңдерінің айналасында құрастырылған.

Экономикалық тарих – тарихтағы ең қызықты сала, бірақ көптеген тарихшылар

қоғамның өзге өкілдері сияқты жан-дүниесі бойынша экономикалық детерменис-

тер болып қала береді. Хобсбаумның еңбектеріне деген қызығушылықтың туын-

дауына марксизм идеясының әлсіреуі мен жойылуынан гөрі, байлық пен тұтыну-

ға қатысты көзқарастар себеп болуы мүмкін.

Қолжетімділік шкаласының екінші басында жылына бірнеше рет шығатын

және жаңа зерттеулер туралы арнайы мақалалар жариялайтын ғылыми журнал-

дар тұр. Қазіргі таңда онлайн жарияланымдар, соның ішінде журналдарды басып

шығару маңызды құбылыс болып отыр. Іс жүзінде тарих саласына қатысты жур-

налдар қолданылатын ортасына қарамастан, әртүрлі. Олардың кейбірі зерттеу ма-

териалдарын түрлі стандарт бойынша жариялайды, ал өзгелері, мәселен, «Тарихи

шеберлік» журналы (History Workshop Journal, 1976) және «Радикал тарихи шолу»

(Radical History Review, 1975) тарихтың барлық аспектілеріне ден қойып әрі өз

аудиториясының назарын аудару мақсатында әртүрлі мақалаларды, соның ішінде

шолу мақалаларын, фильмдерді талдауға арналған мақалалар, некрологтар және

өткізілген көрмелерге білдірілген пікірлерді жариялап тұрады. Сонымен қатар

мұнда зерттеу мақалалар да жарияланады, алайда бұл журналдардың жалпы стилі

қордаланған тарихи мәселелерді шешуге және тар элиталық бөлінушілікті бол-

дырмауға арналған. Кейбір журналдар жарияланатын мақалалардың тақырыбы-

на шектеу қоймайды, мұнда «тарихи» сипатта түсіндірілетін кез келген тақырып

жарамды болып саналады: мысалы, «Анналдар» (Annales, 1929) мен «Өткен уақыт

және қазіргі кезең» (Past and Present, 1952) журналдары. Алайда өзге журналдар

белгілі бір мемлекет, аймақ, өңір, сала немесе кезеңге қатысты зерттеулерді көбі-

рек әрі жиі жариялау үшін қысқа мерзімге жоспарланған күн тәртібін белгілейді.

Бұған «Тынық мұхит аймағы тарихы» (Journal of Pacific History, 1965), «Қазіргі

замандағы Еуропа тарихы» (Journal of Modern European History, 2003), «Тарихи

география» журналы (Journal of Historical Geography, 1975), «Медицинаның әлеу-

меттік тарихы» (Social History of Medicine, 1988), «Бухгалтерлік есеп, бизнес және

қаржы тарихы» (Accounting, Business and Finance History, 1990), «Орта ғасырлар»

52 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

(Le Moyen Age, 1888), «XVII ғасыр» (Seventeenth Century, 1986), «Викториялық

зерттеулер» (Victorian Studies, 1957) және «Қазіргі заман тарихы» (Journal of

Contemporary History, 1966) сияқты журналдар мысал бола алады.

Салалардың, оның бөліктерінің және солармен байланысты басылымдардың

кеңінен таралуына орай, білім мен аудиторияның бөлшектенуі бірқатар мәселе

1.5-сурет. «Радикал тарихи шолу» (Radical History Review, 1975) журналының веб-сай-

тынан алынған скриншот

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 53

туындатады. Кез келген нақты бір зерттеудің ең үйлесімді аудиториясы қандай

болуы қажет? Зерттеудің сапасын бағалауға тырысу, пәнаралық тарихқа бағыт

алу трендтері және еңбекті көпшілігінің беделі өте жоғары тарихи журналдарға

мойындатудың қиындығы да бұл мәселенің өзектілігін күшейте түседі, әрине, ол

журналдар тарихтың барлық салаларын қамтитындықтан, оларға өтініш өте көп

түседі, сондықтан олар қатаң таңдау жасауға тиісті.

Журналдар тарихи зерттеу-

лердегі соңғы жаңалықтарды ұсынатын құрал болғандықтан, осы процесс тұтас-

тай қанша уақытқа созылатыны күтпеген жағдай болып көрінуі мүмкін. Мақаланы

бастапқы ұсынудан бастап, соңғы нақты қабылдап алуға дейінгі процеске, соның

ішінде сын-пікірлерді тексеру, сол рецензенттердің түзеген өзгерістерін енгі-

зу, дәлелдерді тексеру және тағы басқа әрекеттерге (байланысқан бірінші жур-

нал мақаланы бірден қабылдайды деп болжанса) бір жылдан астам уақыт кетуі

мүмкін. «Экономикалық тарихқа шолу» (Economic History Review, 1927) секілді

кейбір журналдар әр мақаланың алғашқы ұсынылған мерзімі мен редакцияға қа-

былданған нақты уақытын жариялайды, бұл – ғылым саласына ортақ тәжірибе.

Мақаланың форматы мен әрбір жеке басылымның талабына байланысты қойы-

латын шектеулер, соның ішінде сөз санына қатысты шектеу бұл жанрдың нақты

шартын көрсетеді, мұны кейбіреулер білмеуі де мүмкін. Мерзімді басылымдар

интеллектуалдық пікірталастар алаңы болып саналады, өйткені тарихшылар көп

жағдайда пікір алмасудың бұл түрін дұрыс деп санайды және журналдар жылына

бірнеше рет қана шығады.

Тарихи тәжірибеге әсер ететін өзге басылымдар оның ішінде ауқымды аудито-

рияға арналғандарының қатарында журналдар мен газеттер бар. Көптеген мемле-

кетте академиялық тарихшылар астарлы тарихи мәселелерді анықтау үшін қазіргі

таңда болып жатқан оқиғаларды еркін түрде жазады. Кітапқа берілетін сын-пікір

әртүрлі формада жазылады және маңызды пікір білдіруге болатын алаң ретінде

қызығушылық тудырады. Сын-пікірдің белгілі бір авторларға арналатынын ес-

керсек, оның өзіндік бірнеше жеке сипаты бар. Баспагердің пікірінше, сын-пікір

неғұрлым пікірталасқа толы сипатта жазылса, соғұрлым пайдалы болады, ал ав-

тордың пайымынша, бұл жағдай оның ғылыми беделіне немесе зерттеу еңбегіне

нұқсан келтіруі мүмкін. Жарияланымдар мен аудиторияның әртүрлілігін, көпші-

лік қауымға тарихты ұсыну тәсілдерінің әрқилы екенін және баспа инфрақұры-

лымының күрделілігін ұмытпаған жөн.

Зерттеу

«Зерттеу» сөзінің мағынасы, шын мәнінде жалпылама әрі анықталмаған тер-

мин. Зерттеу – тың материалдарды зерделеу және жаңа идеяларды тұжырым-

дау деген ұғымды білдіреді. Алдыңғы қатарлы академиялық еңбекте маңызды

элемент болып саналатыны – түпнұсқа. Дегенмен қазіргі таңда көптеген зерт-

теу ұйымдарында тарих туралы жазбалардың өте көп екенін ескерсек, кез келген

зерттеудің түпнұсқа екені бұлыңғыр болуы мүмкін. Сонымен, түпнұсқалықтың

54 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

деңгейін қалай анықтауға болады? Интернеттегі материалдарды бағалау өте күр-

делі мәселе. Зерттеу, ең алдымен, деректерді жинау мен оны зерделеу процесі

болып санала ма? Интерпретациялық құрылым әзірлейтін жазу процестері ту-

ралы не айтуға болады? Тың материал немесе ақпарат өздігінен ерекше маңыз-

ға ие бола алмайды, керісінше, оларды пайдалану және алдыңғы сипаттамалар-

мен байланыстыру тәсілдері өте маңызды саналады. Бұған дейін зерттелмеген

жазбалар тұрақты түрде жарияланып тұрады, ал әлі зерделенбеген архив мате-

риалдары тарихи түсінікті түбегейлі өзгертуі мүмкін. Кей жағдайда олар мұнда

қамтылатын ақпаратқа байланысты жасалады, бірақ көп жағдайда тарихшыларға

мұндай дәлелдерді, ең алдымен, өздері түсініп, одан кейін оқырманға түсіндіруі

үшін еңбектенуге, сондай-ақ тиімді теориялар, тұжырымдамалар мен тәсілдерді

іздеуге тура келеді.

Тарихи зерттеулерді «мәліметтер» деп қабылдау қате түсінік болса да, «өң-

делмеген мәліметтер» көп нәрседен хабар береді. Бұл зерттеу туралы алдын ала

ойлау, жоспарлау мен оны жазу барысында жазбаны дайындап, жетілдіріп, қоры-

тудың маңызды екенін көрсетеді. Іс жүзінде деректердің мүлде өңделмеуі сирек

кездеседі. Бұл мәселелер тарихшылардың машығын дамытуда ерекше рөл атқа-

рады, сондай-ақ олар зерттеуге қолдау көрсетуге тиісті пәннің инфрақұрылымы-

на да әсер етеді. Зерттеу жұмысын жеңілдететін негізгі үш тәсіл бар: біріншісі –

институттар, қызметкерлер құрамына зерттеу жүргізу үшін арнайы түрде уақыт

пен ресурстар ұсынатын жоғары білімді құрылым болуы міндетті емес, екінші-

сі – арнайы ұйымдар, мемлекеттік немесе қайырымдылық, жеке тұлғаларға, топ-

тарға немесе институттарға зерттеу шығындарын өтеу үшін грант беретін ұйым-

дар, ал үшіншісі – өз уақыты мен қаражатын пайдаланатын жеке адамдар. Бір

қуантарлығы, қазіргі таңда өз алдына бөлек зерттеу жүргізетін тәуелсіз ғалымдар

баршылық және олардың көпшілігі жемісті еңбек етуде. Зерттеу жұмыстарына

қолдау көрсетудің алғашқы екі түрі белгілі бір жағдайларға байланысты. Кейде

бұл ашық түрде жүргізіледі – грант ұсынатын ұйымдардың көпшілігі қаржыны

басқару және есеп беру барысында әділ болуды қалайды. Университеттер азда-

ған шарт қана қоюы мүмкін, алайда зерттеу сапасын ресми түрде бағалау және

оның мәртебесінің өзге де белгілері немесе зерттеуге қатысты емес міндеттермен

байланысты қысым жасау – зерттеу жүргізу процесіне айтарлықтай ықпал етуі

ықтимал. Интернеттен зерттеуге қатысты ресурстарды жүктеу мүмкіндігінің ма-

ңызы зор болғанымен, негізгі материалдарды іздеу – айтарлықтай қиындық ту-

ғызатын мәселе. Сондай-ақ тарихшылар архив сияқты өзге де органдарға тәуелді,

ал архивтің басым бөлігі цифрлық форматқа, микрофильмге түсірілмеген немесе

қолжазба түрінде, тіпті толығымен каталогқа енгізілмеген, сондай-ақ зерттеу жұ-

мысына байланысты кейбір мекемелерге кіру қиын болуы мүмкін. Көшірмелері

жоқ деректерді іздеп табу, оларды фотоға түсіруге байланысты іссапарға жұмсал-

ған шығындарды да есепке алмауға болмайды.

Цифрлық технология дамыған заман болса да, ірі кітапханалар қорына жақын

жерде орналасқан зерттеу ұйымдарында қызмет ететін тарихшыларға мүмкін-

дік мол. Сондықтан Австралия, Канада, Жаңа Зеландия және Америка Құрама

Штаттары секілді «жаңа» елдердегі ірі әрі қаржылық тұрғыдан бай университеттер

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 55

1.6-сурет. Джон Сенекс, Оңтүстік Америка, Лондон және Париж корольдік қоғамына

хабарланған ескертпе түзетулерімен

Ұзындығы– 40.5 см, ені– 26.3 см, Лондон, 1721 жыл немесе одан кейінгі уақыт. Бамбург.

R.4.7

Карталар тарихшыларға жер бетінде қандай оқиғалар болғанын, қазіргі елдер бұрын

қалай аталғанын анықтап және картограф, нақышшы мен баспагерлердің еңбекте-

рі жайында мәлімет береді. Джон Сенекс– баспагер әрі кітап саудасымен айналысқан

кәсіпкер болумен қатар, карта мен глобус жасайтын маман еді. Ол атап өткен екі қо-

ғам, негізінен, ХVII ғасырда табиғат әлемі туралы білімді дамыту мақсатында құрылған.

Сонымен қатар ол Корольдік астроном Эдмунд Галлеймен бірлесе жұмыс істеген әрі бұл

картаны оған арнап жасаған. Сенекс– ғылыми еңбектерді жариялау ісі саласында таны-

мал баспагер болды. Қолмен боялған карта экспедиция кезінде жүріп өткен бағыттар,

нақты бір жерлердің ашылу мерзімі сияқты, тарихи деректерге толы. Біліктілікті қажет

ететін кәсіптер мен қауымдастық желілері арасындағы өзара байланыстың маңызына

Сенекстің атқарған қызметі бірден-бір дәлел бола алады.

56 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

зерттеуге қатысты материалдарды сатып алу саясатын белсенді түрде жүргізіп,

осылайша олар бұл процесс барысында әлемдегі үздік қорлардың бірін, соның

ішінде онлайн деректердің қорын қалыптастыруда. Алайда тіпті ең үлкен кітап-

ханалардың да өзіндік шектеулері бар және өз аймақтарынан әлдеқайда алыс,

кедей немесе саяси жағынан тұрақсыз әлемнің бөліктерінде жұмыс істеп жатқан

тарихшылар қиын-қыстау кезеңді бастан өткізуі мүмкін; сондай-ақ ол елдер «да-

мыған» әлемнен хабарсыз болуы да ықтимал. Мұндай аймақтар қатарына Латын

Америкасы, Азияның көп бөлігі (әсіресе Орталық Азия) және Африка кіреді. Бұл

аймақтарда жұмыс істейтін тарихшыларға кедергі жасайтын өзге мәселелер де

бар. Оқырмандардың негізгі тарихи әрі географиялық мәліметтерді білмеуі, тіл-

дік кедергілер және түсініктеме беретін тиімді құралдар мен құрылымдарға қа-

жеттілік біз зерделейтін инфрақұрылым мәселелерінің аясынан шығып кетеді.

Герберт Клейн өзінің Колумбияға дейінгі дәуірден басталатын Боливия тарихы-

на арналған еңбегінде осындай мәселелердің бар екенін мойындайды.

Өткел

Бұл тараудың әрі «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» кітабының басым

бөлігі осы пәнге, сондай-ақ мамандандырылған мекемелерде және түрлі сипаттағы

1.7-сурет. ЮНЕСКО веб-сайтынан алынған скриншот

ТАРИХ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТСНК 57

кәсіби тарихта іс жүзінде қалай қолданылатынына арналған. Дүниежүзі тарихы

мен жаһандық перспективаларға деген құлшыныстың артып келе жатқанына қа-

рамастан, бұл пән қосалқы салаларға бөлінеді. Бұл қосалқы салалардың көптеген

аумақты қамтитыны соншалық, осы бағытта еңбектеніп жүрген мамандардың өзі

оның әлі де зерттеуді қажет ететін қырларының көп екенін мойындайды. Белгілі

бір құбылыстың ішіне үңілу оны толық тануға мүмкіндік бермейді. Айталық, де-

малыс индустриясы саябақтар, музейлер мен галереялар, танымал басылымдар,

фильм, телевизия және радио, өткенге қатысы бар заттарды сататын дүкендер ар-

қылы тарихшылардың талпынысын қолдауға қызмет етеді. «Қолдау» деген сөзді

пайдаланғаныма кейбір оқырмандарым таңғалуы мүмкін. Мұра индустриясы мен

демалыс индустриясының әртүрлі салалары тарих пәніне өз үлесін қосады деп

айта алмаймын, дегенмен көптеген музей мен галереялар да өз рөлін осылайша

түсіндіреді.

Бұл индустрия салалары өткен уақытты қабылдау, түсіну және зер-

делеумен тығыз байланысты деп ойлаймын.

Мысал ретінде «индустриялық революцияның отаны» ретінде сипаттала-

тын, бүгінде ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізіміне енген Англияның

Шропшир графтығындағы Айрон-бридж шатқалын айтуға болады. Бұл – табыс-

ты коммерциялық кәсіпорын ғана емес, сонымен қатар индустриялық археология

үшін маңызды аймақ және британдық бірегейлікті анықтайтын процеспен байла-

нысты ауқымды экспозиция. Бұл кәсіпорын индустриялық революцияны қызы-

ғушылықпен, бәлкім, «мұраға» қатысты мәселе болғандықтан, визуалды ләззат

пен жалпы әуестік тудыратын құбылыс ретінде мақтанышпен еске алатынына

байланысты. Бұл – индустриялық археологияға деген қызығушылықтың артуы

сияқты, соңғы уақытта қалыптасқан үрдіс. Қалпына келтірілген сорғы қозғалт-

қыштары бумен жүретін пойыз жолдары сияқты ерекше тартымды болуы мүмкін,

алайда Айрон-бридж – бұл әртүрлі аудиторияға ұсынылатын күнделікті өмір та-

рихына деген әуестіктің артуымен тығыз байланысты өзгеше құбылыс. Демалыс

индустриясы мен академиялық пәндер өзара ұқсас әлеуметтік және экономика-

лық күштерге бағынады. Өткеннің деректі түрде ұсынылғанына немесе ашық түр-

де ойдан шығарылғанына қарамастан, мұра индустриясы да инфрақұрылымның

бір бөлігі саналады. Ол неғұрлым ерте заман туралы кең таралған идеяларға ық-

пал ететін ойлар, сөздер, нысандар, суреттер мен ғимараттарды қолжетімді етуге

және оларды әріқарай дамытуға көмектеседі. Академиялық пәндер тарих мыса-

лындағыдай осындай ауқымды контекстерде болады. Дегенмен тарих та – кең ау-

қымды әрі күрделі идея. Келесі тарауда бұл мәселелер жайында егжей-тегжейлі

баяндаймыз, әсіресе тарихтың мазмұны мен оған қатысты академиялық тәсілдер-

ге айрықша назар аударамыз.

ЕКНШ ТАРАУ

Тарих пәнін анықтау

«Тарих» – күрделі ұғым. Біз оны тарихи еңбектерді жіктеудің

дереккөздеріне, тәсілдері мен әдістеріне қатысты өзгеретін

тәжірибелер жиынтығы ретінде қарастыра аламыз. Бұл тарау

біз пайдаланатын алуан түрлі дәлелдерге және тарихтың негізгі

салаларына назар аударып, үнемі өзгеріп отыратын аталмыш

пәннің карта-сызбасын ұсынады.

Тарих пәнінің өлшемдері

Академиялық пәндердің бірнеше өлшемі бар, бұған дейін солардың ішінен

біреуін – салалардың басым бөлігінде ұқсас болатын ұйымдық базаны немесе

инфрақұрылымды қарастырып келдім. Сондай-ақ аталмыш пәннің өзге өлшем-

дері жайында сөз қозғап, оны пәннің мазмұны деп атадым. Алайда тарих мазмұны

қарапайым болып көрінгенімен, шын мәнінде әлдеқайда күрделі. Бәлкім, тарих

пәнінің мазмұнын «өткен» деп түсінген де дұрыс шығар, дегенмен бұл ұғымның

ауқымы кең болғандықтан әрі толық анықталмағандықтан, ол пәннің табиғатын

аша алмайды. Пәндер зерттеу нысандары, әдістер, тәсілдер, теориялар мен бі-

лім жинақтарынан тұрады. Бір қарағанда, тарихты білімнің жиынтығы ретінде

анықтау оңтайлы болып көрінеді; ол өткен туралы көп нәрсенің белгілі екеніне

және оны қалай түсінуге болатыны туралы жинақталған даналықпен сәйкес ке-

леді. Дегенмен де бұл тұжырымдамаға байланысты екі мәселе бар. Біріншіден,

ол салыстырмалы түрде шекаралары айқын анықталған саланы қамтитындай кө-

рінеді. «Тарих» ұғымының ауқымы кең және оның шекарасы айқын емес, сон-

дықтан оған қатысты алғанда, шектеулі білім жиынтығы деген идея мүлде орын-

сыз. Екіншіден, ол өткен заман туралы тарихи көзқарастар арасындағы түбегейлі

айырмашылықтарды ескермейді. Тарихшылардың әртүрлі мәліметтерді беретінін

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 59

ескерсек, мұны интеллектуалдық жиынтықтан гөрі, тиісті тарихи зерттеулердің

құндылығына бейілділікті қажетті деректермен қалай жұмыс істеу керектігі ту-

ралы түсінікпен ұштастыру деп қабылдаған жөн. Әрине, біз тарихи білім жүйесін

қалыптастырамыз, алайда осы саланың негізінде жатқан тарихи білімнің нақты

анықталған жиынтығы жоқ. Білім интеллектуалдық тұрақтылықты білдіреді.

Бұл бұрыннан зерттеліп келе жатқан тарихи салаларда болуы мүмкін, бірақ пән

әртүрлі салалардан тұрады. Қазіргі таңда аталмыш пән аясында бұған дейін жү-

йелі түрде зерттелмеген әртүрлі тақырыптар, соның ішінде жеңсіктік, тамақтану

және спорт сияқты әртүрлі тақырыптарды қарастырады. Осылайша оның көле-

мін, деректер топтамасы мен бірқатар мәселелерін, сондай-ақ тарих тәжірибесінің

әралуандығын есепке ала отырып, тарихтың мазмұнын білім жиынтығы ретінде

анықтау жеткіліксіз екенін байқаймыз.

Демек, онда өзіндік әдістер мен тәсілдер болуы мүмкін. Тарих – методология-

лық тұрғыдан қарастырғанда көп қырлы сала, үнемі басқа пәндерге сүйенеді және

мұнда алуан түрлі тәсілдер пайдаланылады. Бұл пәннің өзіне тән бір ерекшелігі

бар деп ойлаймын, бірақ әдістеріне баса назар аударсақ, онда оның мазмұнын тал-

қылауда ілгерілей алмаймыз. Ал теориялар туралы не айтуға болады? Бұл – күр-

делі мәселе. «Тарих теориясы» тіркесінің астарында уақытша өзгеріс анықтаған

жалпы түсініктер мен саланың жұмыс істеуіндегі негізгі тәсілдер жатыр.

«Тарихи

теория» – тағы бір орынды тіркес. Кәсіби тарихшылардың көпшілігі өзгерісті тү-

сіндіретін әлдеқандай бір жалпыға ортақ тәсілдің болуы мүмкін екеніне күмәнмен

қарайды.

Бір ғана теория жеткілікті деңгейде түсініктеме бере алмайды, өйтке-

ні мұндай ауқымды сала шеңберінде қарастырылуға тиіс құбылыстар көлемі тым

көп. Бұл жағынан алып қарағанда, тарих пәні жаратылыстану ғылымдарына ұқса-

майды, себебі жаратылыстану ғылымдарында теория мен білімді толық игермей

тұрып, ешкім оны пайдалана алмайды. Тарихтың мазмұны туралы ойлана отырып,

біз басқа жаққа мойын бұруымыз қажет. Тарих пәнінің өзге екі өлшемін, атап айт-

қанда, деректерді және оларды жіктеу тәсілін қарастыруды ұсынамын. Бұл тарау-

да тарихтың интеллектуалдық тұрғыдан ұйымдастырылуына және ондағы тарихи

тәжірибе туралы нақты болжамдарға ерекше назар аударылады.

Бұл пәнге тән ерекше сипаттардың бірі – оның құрамында тарихтың өзара са-

бақтас көптеген түрлерінің болуы. Тарихтың ауқымы соншалықты кең болған-

дықтан, бағдар беруші құралдарды қажет етеді. Ыңғайлы болуы үшін көптеген

тақырып пен тәсілді қамтитын, практик мамандар жұмылдырылған саланы жүйе-

леп, жіктеген абзал. Осы бөлімдердің негізін, олардың қалай және неге өзгереті-

нін әрі құрамдас бөліктердің табиғатын түсіну қажет.

Негізгі материалдар

Бұл тараудың негізі – тарихты құрайтын материалдар. Тарихшылардың алуан

түрлі деректерді пайдаланатыны белгілі. Десек те, олардың өздері таңдаған дерек-

термен жұмыс істеуі тарихи тәжірибенің ең маңызды бөлігі саналады, сондықтан

оны тараудың басында қарастырған жөн. Бұл тақырыпты әрі қарай жалғастырмас

60 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

бұрын, алдын ала екі мәселені атап өткенді жөн санап отырмын. Біріншісі – құнды

артефактілер мен деректерді кездейсоқ кезіктіруге қатысты. Көптеген деректер

кездейсоқ сақталған. Мұндай деректерден өрт, су тасқыны секілді апатты оқиға-

лар кезінде айырылып қалуға болатыны белгілі және кей жағдайда деректер қаса-

қана жойылады, сондай-ақ немқұрайдылықтың да зардабы жеткілікті. Сонымен

қатар көптеген деректерді жасау кезінде олардың тұрақты сақталу жағдайлары

ескерілмеген. Көптеген мекемелер болашаққа бағдарлана отырып, өз қызметі ту-

ралы есептерді әдейі құрастыруға тырысқанымен, адам өмірінде пайдаланылатын

өзге салалардың көпшілігі мұндай әрекеттерге бара бермейді. Тіпті келер ұрпаққа

жазбалар қалдыру мақсатында әрекеттер жасалса да, аталмыш салалар ақсап жа-

тады. Әрине, мұнда қарсы әрекет жасайтын күштердің болғаны белгілі, құқықтар-

ды, сыйақыларды және мойындауды уәде ететін құжаттарды көптеген әлеумет-

тік топтар сақтап қалған, алайда олар бұл құжаттарды жасаушылардың ниетінен

өзгеше мақсатта пайдаланған. Дегенмен де тарихи деректерді сақтап қалу ісінде

кездейсоқтыққа негізделген көрегендік секілді маңызды элементтің барын атап

өткен жөн, бұл тіпті ресми құжаттарға да қатысты. Осы сый-сияпат белгілерін

алғандар белгілі бір ықпалға да ие болады, алайда оның ірі құрылымдармен қа-

лайша үйлесетіні түсініксіз болуы мүмкін. Бұл Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде

Голландияда фашистерден жасырынған еврей қызының құрметіне «Анна Франк

эффектісі» деп аталуға тиісті. Анна Франктің күнделігі әлемнің көптеген тіліне

тәржімаланып, басылып шықты, ал күнделік авторы үлгі тұтатын тұлғаға айнал-

ды. Көп ұзамай күнделіктің қалай мұқият өңделгені және осының өзі оқырман-

дардың ойына қалай әсер еткені белгілі болды. Аннаның күнделігі жарияланған-

нан кейін негізгі деректен алынған көптеген басқа да дәлелдер табылды. Мұнда

кезінде ерекше саналған деректі қандай контексте түсіндіру қажет екені анықтал-

ды. Анна Франк және оның мұрасы жайында өрбіген қызу пікірталастар мұнда-

ғы деректердің маңызы мен олардың кездейсоқ қасиеттері туралы нақты түсінік

береді.

Екінші мәселе материалдарымыздың шарттылық сипатына қатысты. Артында

өшпес із қалдырудың себебі әртүрлі және оны мүмкіндігінше қайта қалпына кел-

тіру – тарихшыға жүктелген міндеттердің бірі. Деректердің аз ғана бөлігі болашақ

тарихшыларға арналып жасалған, мұның көпшілігі академиялық пәндер болмаған

кезде әзірленген. Бұл мәліметтер сол заманда орын алған, мекемелер мен үкіметтік

органдарды қоса алғандағы, күйбең тірлік жайсыздығынан туындаған. Бұл түсінік-

ті, алайда деректерді алудың және оларды тарих пәніне пайда келтіретіндей етіп

пайдаланудың анахронизмін еске түсірген жөн. Сондықтан деректердің өздерінде

біз «тарих» деп түсінетін мәлімет аз немесе мүлде жоқ болуы мүмкін. Осы тұрғы-

дан алғанда, тарих, айталық, деректері мен пәнінің ортақ когнитивті құрылымы бар

құқық пен музыкадан ерекшеленеді, сонымен қатар деректері (әртүрлі формадағы

«табиғат») мен жасалатын операциялары арасында айқын айырмашылықтары бар

жаратылыстану ғылымдарына да ұқсамайды. Тарихи баяндаулар мен оның дә-

лелдік базасы арасындағы байланыстар үнемі бұрмаланады және қайта қаралады.

Деректер тарихи баяндаулардың мазмұнына айтарлықтай үлес қосады, сондай-ақ

әлеуетті бастапқы материалдардың әралуандығы таңғалдырады.

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 61

Тарихшылар көбінесе жазбаша материалдарға сүйенеді, дегенмен заттар, су-

реттер мен дыбыстар да танымдық ақпарат ұсынуы мүмкін. Мәтіндік дәлелдер

әртүрлі формаларда кездеседі. Жалпылама сипаттама беретіндей бұлардың саны

өте көп, өйткені өткеннен қалған кез келген мәлімет тарихшылар үшін пайдалы

дерек бола алады. Деректер туралы сөз қозғағанда, оларды «негізгі» және «қо-

салқы» деп қарастыруға болады. Негізгі деректер қатарына зерттелетін дәуірге

сәйкес түпнұсқа құжаттар, өңделген материалдар, тікелей айғақтар жатады, ал

қосымша деректерді өткенді зерттеумен айналысатын тарихшылар мен түсінік

берушілер құрастырады. Сондықтан студенттер мен әуесқойлардың көпшілігі

сүйенетін өткен туралы жазбалар қосалқы деректер қатарына жатқызылады, се-

бебі бұл өткен уақытта құрастырылған өзге материал түрі, яғни негізгі деректерді

зерттеу және ұғыну нәтижесінен туындаған материалдар. Осылайша 1215 жылы

король Иоанның (John) ағылшын халқына берген «Еркіндіктің ұлы хартиясы»

(Magna Carta) – негізгі дерек, ал бұл хартия туралы кітап қосалқы дерек болып

саналады.

Орта ғасыр тарихын зерттеушілер жылнаманы жиі пайдаланады, бұл

жазбаша деректер өткенге шолу сипатында құрастырылған және оны монахтар өз

қамқоршылары үшін әрі соған сәйкес басқа да айрықша мақсаттар үшін әзірле-

ген. Мұндай жылнаманы құрастыратын монахтар қазіргі тарихшылар сияқты си-

паттама әзірлеу үшін құжаттарды пайдаланған. Дегенмен біз олардың еңбектерін

негізгі деректер ретінде бағалаймыз, себебі олар бізге қарағанда өздері сипаттаған

қоғаммен өте тығыз байланыста болды, сондай-ақ бұл жазбалар олардың өзіндік

көзқарастары мен құндылықтарынан хабар береді.

Осылайша орта ғасырға тән

жылнамалар, бір жағынан, негізгі, ал, екінші жағынан, қосалқы дереккөздер бо-

лып саналады. Дәл осы дәлел Жаңа Өсиетке де қатысты, өйткені Библияны зерт-

теушілер сипатталған оқиғалар мен оларды жазу әрекеті сәйкессіздікке ерекше

назар аударады. Көбінесе материалдардың негізгі және қосалқы деректердің бірі-

нен-біріне өтіп кететін кездері болады.

Тарихнама мен тарих мамандығын дамыту жөніндегі жобаларда қосалқы де-

рек саналатын жазбалар негізгі дерек ретінде пайдаланылады. 1892 жылы дүниеге

келген Э.Х. Карр жазған «Тарих деген не?» (What is History?) атты кітап алғаш рет

1961 жылы басылып шыққан. Карр шығармашылығы мен британдық тарихи ойға

ХХ ғасырдағы көзқарас тұрғысынан қарайтын зерттеушілер үшін бұл еңбек не-

гізгі дерек болып саналады.

Сол секілді XVIII ғасырда Рим империясының ұлы

тарихшысы Гиббон туралы жазған Рой Портер негізгі дерек ретінде Гиббонның

жеке жазбалары мен ол туралы замандастарының айтқан пікірлерін пайдаланды.

Мұнда Карр немесе Гиббон пайдаланған түпнұсқа деректердің мазмұнына назар

аударылмай, белгілі бір тарихшылардың оларды қалай қолданғанына ерекше

көңіл бөлінеді. Өзге тарихшылар секілді, бұл авторлар да түсінік берушілердің

тұжырымдары мен идеяларына сүйенген. Айтарлықтай кең таралған бұл жағдай

негізгі және қосалқы деректер деп тым қатаң түрде жіктеу пайдасыз екенін аң-

ғартады. Тарихшылардың деректерді, соның ішінде негізгі деректерді пайдала-

нуында бір мән бар, қолжазба түріндегі негізгі деректер қалай болғанда да жақ-

сырақ, ал қосалқы дерекке сүйену әлсіз деп саналады: негізгі деректер өткенге тән

62 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

құбылыстарды сенімді түрде дәлелдейді. Шын мәнінде кез келген жоба аясында

негізгі және қосалқы деректердің мәртебесі айқын болса, екеуін бірге пайдалану

жаман бола қоймас.

Демек, мұндайда «негізгі» және «қосалқы» терминдері жаңылыстыруы мүм-

кін, сондықтан бұлай жіктеудің әдістерін түсіндірген дұрыс. Негізгі деректерге қа-

тысты қолданған сөздерім осы қиындықты көрсетеді. «Түпнұсқа», «өңделмеген»,

«аутентті» және «тікелей» терминдері оқиға куәгерінің баяндауынан әрі оқиғаға

жақын болудан туындайтын беделді білдіреді. Мұның шындыққа жанасуы әбден

мүмкін, мәселен, мола мен жер бөлігін өз көзімен көрген біреудің сипаттамасы

бұл жайында естіген екінші адамның айтқанына қарағанда, әлдеқайда сенімді бо-

луы мүмкін. Бірақ бұл дәлдіктің салыстырмалы түрде таптаурын түрі және біз ті-

келей куәлік беретіндер ол жазылған кезде дәлелдерді қалыптастыратын мүдделі

тараптар болуы мүмкін екенін ескеруіміз керек. Сондай-ақ, сот істерінен білетіні-

міздей, есте сақтау – екіұштылау және нәзік қабілет екені жалпыға аян. Түзетулер

саналы әрі бейсаналы түрде де, екі фактордың үйлесуі нәтижесінде де орын алуы

мүмкін – бір нәрсеге өте жақын бола отырып, сіз оны әлі де анық біле алмайсыз.

Тарихшылар ақылға қонымды қорытындыға келу үшін дерек арқылы алынған

мазмұн мен идеяларды пайдалана отырып, деректердің қалай жасалғанын анық-

тауға тырысады.

Тарихты құрайтын материалдар әртүрлі және біз олардың әрқайсысының

әлеуеті мен шектеулерін бағалай білуіміз керек. Көрнекті тарих ғылымына тән

сипатты белгілердің бірі – дәлелдерді креативті және саналы түрде пайдалану.

Бұған оқырмандарды деректердің жасалуына септескен кейбір процестерден ха-

бардар ету жатады, мұның өзі деректердің анық беделді статистикалық құжаттар

ретінде емес, керісінше әртүрлі тәсілдермен куәландыратын көп қабатты жинақ-

тар ретінде пайда болғанын көрсетуге тиісті. Бұл машықтар университеттерде

оқытылатынына қарамастан, олар магистратура деңгейінде толығырақ игеріліп,

студенттерге тарихи дәлелдер алуға мүмкіндік береді.

Нәтижесінде дәлелдерді

іздеу, іріктеу және пайдалану тәсілдері, сондай-ақ автордың жанр мен формалар-

ды және мақсатты аудиторияны таңдауы, сонымен қатар тарихи жұмыстардың не-

гізінде жатқан жасырын болжамдар мүмкіндігінше нақты тұжырымдалуы керек.

Тарихи еңбекке сыни көзбен қарайтын оқырман бұл сұрақтар туралы ойлана

алады, ал олардың ең бірінші қадамы – кез келген жазба қандай тарихқа жата-

тынын сұрау. Тарих түрлерін талқылауды жалғастырмас бұрын, деректердің та-

рихи куәлікті хабарлауының көзге бірден түсе қоймайтын тәсілдерін атап өткім

келеді. Бұл туралы тарихшылардың өз материалдарымен, әсіресе өздері көбірек

сүйенетін материалдармен жұмыс істеген уақытта сезетін эмоциялық әрекет тұр-

ғысынан сөз қозғағанымыз әлдеқайда тиімді болмақ.

Бұл – күрделі әрекет және

мұны бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес, бірақ олар біздің барлық істерімізді

қамтиды. Бірегейлендіру идеясы көптеген зерттеушінің өз деректерімен тығыз

байланысын, тіпті өздерін оның ішінде жүргендей сезінуіне септігін тигізуі мүм-

кін. Мұндай жауаптарды мойындау, талқылау және бағалау өте маңызды.

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 63

Тарихтың салалары

Тарих түрлері жайында ойланған кезде бірінші ескерілетін жайт – пәндерді

жіктеу критерийлерінің қаншалықты әртүрлі екенін ескеру керек. Зерттелетін

кезеңге сәйкес, мұндағы негізгі критерийлердің бірі тарихи түсініктеме беруде

маңызды саналатын себеп-салдарлық байланыс және уақыт ұғымдарына қатыс-

ты, сондықтан бұл салада айрықша маңызды рөл атқарады. Басқа критерийлерге

мыналар жатады: әдістер, мәселен, ауызша тарих пен демография; психотарих

сияқты теориялар; орындар – қалалар, арнайы аймақтар, мемлекеттер мен конти-

ненттер тарихы; адам болмысының түрлері – әйелдер, балалық шақ, еврейлер, жұ-

мысшылар тарихы; институттар – шіркеу, мемлекеттік саясат немесе әл-ауқаты

жоғары мемлекеттер тарихы. Жоғарыда аталғандар – бір-бірін жоққа шығаратын

категориялар емес. Әр тарихшы өзі және жұмысы туралы осы аталған бірнеше ка-

тегория тұрғысынан ойлануы мүмкін. Негізінен, тарихтың бұл түрлерін зерттей-

тін мамандар журналдар мен ұйымдар арқылы салаларды анықтайды, осылайша

тарихшылар әркез өздерін жіктеп отырады. Олар бос жұмыс орындары жарнама-

ланатын шарттардың негізі болып саналады. Осылайша XIX ғасырда қыздарды

мектепте оқытумен айналысқан тарихшы әлеуметтік тарихшы, білім беру жөнін-

дегі тарихшы, әйелдер тарихы бойынша тарихшы, феминист тарихшы, сондай-ақ

зерттелетін мемлекет пен кезеңнің тарихын білуші маман бола алады. Олар әр

алуан белгілерді түрлі мақсаттарда пайдалана алады, бірақ олардың интеллек-

туалдық бірегейлігінің негізі болған мәліметті нақты сипаттайтын белгі айрықша

маңызға ие болады. Бұл мүмкіндіктердің әрқайсысың саяси және интеллектуал-

дық коннотациялары бар.

Алайда осы пәннің ең белгілі бөлімдерінің бірі мүлде басқа критерийлерді қол-

данады. Шын мәнінде осы шартты айырмашылықтың артында қандай күш бар

екенін дәл анықтау өте қиын. Мен мұнда тарихтың саяси, әлеуметтік және эко-

номикалық тарих секілді негізгі үш түрі болатынын және бұл түсініктер барлық

жерде қысқартылып қолданылатынын меңзеп отырмын. Бұл түсініктерді біз тал-

дау деңгейлері, қоғамның қосымша аспектілері немесе жеке құбылыстар ретінде

қарастырамыз ба? Олардың арасындағы шекаралар анық емес, мысалы, экономи-

калық мәселелер өмірдің барлық аспектісін қамтиды. Дегенмен олар дұрыс әрі

айқын категориялар болып көрінеді. Әрі қарай саяси және әлеуметтік тарихты

қысқаша талқылайтын боламыз. Алдағы тарауларда әдістерге негізделген жұмыс

контексінде экономикалық тарихқа қайта ораламын.

Саясат

Саяси тарихтың тікелей ұғым екені туралы түсініктің астарында не жатқа-

нын аңғару қиын емес. Әлемнің көп бөлігіндегі мемлекеттерді кішігірім элита-

лық топтармен бірлескен ықпалды тұлғалардың ұзақ уақыт бойы басқарғаны

белгілі. Осылайша «саясатқа» қатысты нәрсе өзін-өзі айқын деп санайды және

64 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

шынымен маңызды құбылыс ретінде қарастырылады. Табысты монархтар, әске-

ри қолбасшылар және тағы басқа тұлғалар басқару ісінде билігін көрсетіп қана

қоймай, сонымен қатар қол астындағы қызметкерлерін өздерімен бірегейлеуге,

тұлға мен саяси бірегейлікті бір-бірінен ажырамайтын түсінік ретінде қарасты-

руға шақырғандықтан, биліктің бұл түрлерін сипаттау оңайырақ. Көшбасшылар

соғыс ашып, заңдар қабылданған саяси тәртіпті қолдайтын көптеген символдық

формалар арқылы өз ұстанымдарын нығайта түскен. Саяси тарихты тарихтың

ерекше түрі ретінде қарастыру шындыққа жанасады. Кейде саяси тарих, яғни би-

лік қатынастарына бағытталған тарих ретінде кез келген құбылысты қарастырады

деген пікірге қарамастан, «саяси тарихтың» билеушілер, үкіметтер, үстем топтар-

дың және халықаралық қатынастардың тарихы ретіндегі коннотациялары әлі де

2.1-сурет. Константинопольден әкелінген Византияның тиындары

Солдан оңға қарай: Анасы Мәриям мен нәресте Иса Мәсіх, құнсызданған, алтын жа-

латылған тетартерон номисма (Византияның алтын және қола ақшалары. – Ғыл.ред.),

VIIМихаил және Мария патшайым, 1071–1078, 19 мм, DUROM. 2018.297; Иса Мәсіхтің

мүсіні, құнсызданған, алтын жалатылған гистаменон номисма, VII Михаил 1071–1078,

27мм, DUROM.2018.296; Иса Мәсіхтің мүсіні, таза алтыннан жасалған солид (Римнің

алтын ақшасы. – Ғыл.ред.), II Юстиниан, 705–711, 20 мм, DUROM.2018.295

Мәриям мен Иса Мәсіхтің суреті бейнеленген бағалы монетаның ерекшелігі – оның бе-

тінде патша мен патшайым бейнеленген. Патшаның суреті тиынның артқы жағының

орта тұсында бейнеленген. Таза алтыннан жасалған солид кейінгі Рим империясы мен

ежелгі Византия әлеміндегі негізгі сауда ақшасы болған. II Юстиниан Иса Мәсіхтің бей-

несін өзінің тиындарына салған алғашқы билеуші болды.

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 65

ерекше маңызға ие болып отыр. Шын мәнінде, бұл жоғарыдан қаралған тарих бо-

лып қала береді. Саяси тарих жан-жақты сипатқа ие – бұл мемлекетке бағыттал-

ған құбылысқа басымдық бере отырып, тарихи жағдайлардың өзара байланысын

қарастырады. Нәтижесінде біз тұтас дәуірді және саланы оның саясаты арқылы

түсіне аламыз – «абсолютизм ғасыры» сияқты тіркестер бұл пікірді бекіте түседі.

Кейбір тарихшылар үлкен саясаттың коннотациясын сақтап қалғысы келеді және

«саяси тарихты» қоғамның кез келген саласына пайдалануға болатыны туралы

идеяны құптамайды. Дипломатия, конституция, сыртқы саясат және жергілікті

үкімет саяси тарихқа жатады, бірақ қазір бұл бұрынғыдай аса өзекті тақырыптар

емес. Кейде «халықаралық тарих» бұрынғы дипломатиялық тарих деп аталған са-

лаға жаңа сипат пен бірегейлік беру үшін пайдаланылады.

Әскери тарих тарихтың түрлеріне тұтастай, сондай-ақ жекелей алғанда сая-

си тарихқа қатысты ойларды бейнелейді. «Әскери тарих» деген тіркес соғыс пен

стратегиялар, шайқастар мен ұрыстарға қатысты егжей-тегжейлі талқылауды

қамтиды. Бұл құбылыстар көпшіліктің қызығушылығын туғызады, мұны ұрыс-

тардың қойылымдары мен осы шайқас орындарының «мұра» нысандарына айнал-

ғанынан-ақ аңғару қиын емес. Мұндай құбылыстардың «саяси» болып саналуы

соғыстарды, әсіресе қазіргі кезеңде мемлекеттер немесе олардың атынан я оларға

қарсы жүргізетініне байланысты. Саяси көшбасшылар оларды орындауға тікелей

атсалысады. Әдетте мұндай процестерге король, мемлекет, ұлт, республика және

ұйымдасқан дін сияқты саяси ықпалды институттардың атынан жалданған көп-

теген жауынгерлер қатысады. Қарастырылып отырған мемлекет қазіргі уақытта

үкіметтік ұйымдар үйлестіретін қосымша экономикалық және моральдық қол-

дау ұсынады. Бір қарағанда, бұдан да «саяси» болатын ештеңе жоқ. Алайда әске-

ри құбылыстардың тарихын әртүрлі жолмен жазуға болады. Олардың барлығы

«әскери тарих» терминімен сипатталатын түрге жатады деуге болмас. Бұл Пол

Фасселдің сарбаздардың Бірінші дүниежүзілік соғысқа реакциясын зерттеуге

арналған «Ұлы соғыс және заманауи жады» (The Great War and Modern Memory)

атты кітабында анық көрсетілген.

Осы бір табысты да ықпалды кітапта соғыс-

қа төменнен қарай отырып, баяндаудың өзгеше тәсілі ұсынылған және мәтінге

ерекше назар аударылған. Бірінші дүниежүзілік соғыс туралы көркем әдебиеттің

көбеюі – тарихшылардың айрықша қызығушылығын тудыратын танымал құ-

былыс. Пэт Баркердің архивтегі мәліметтерді мұқият пайдалана отырып жазған

«Регенерация» (Regeneration) атты трилогиясы оқырманды тарих, көркем әде-

биет, соғыс және саясат шекаралары туралы ойлануға жетелейді.

Саяси тарихқа айрықша назар аудару дәстүрінің себебін мынадай тұжырым-

мен түсіндірген жөн: саясат – адам мінез-құлқының ерекше түрі, ол әлеуметтік-

экономикалық құбылыстардан өзгеше және тарихшыларға өткенге үңілуге мүм-

кіндік береді. Дегенмен саясат, тіпті элиталық деңгейдегі саясаттың өзі жалпы

өркендеумен, сондай-ақ салық сияқты кіріс көзімен және империализм тәрізді

экспансия түрлерімен тығыз байланысты екені белгілі. Жергілікті нарық пен үй

шаруашылығын жүргізу секілді кейбір экономикалық құбылыстың үлкен саясат-

пен салыстырмалы түрде аз байланысы болуы ықтимал, бірақ бай элиталық топ

пен билеушілердің табиғаты мен ресурстарына тәуелді емес саясатты елестету

мүмкін емес. Алайда қоғамның құрылымдық институттары неғұрлым көп болса,

66 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тарихтың түрлерін жіктеуге деген құлшыныс соғұрлым көбірек болады. Осылайша

саяси тарих, негізінен, үкімет аппараты, мемлекеттік басқару және олардың жұ-

мыс істеу тәсілдері тұрғысынан анықталады деп айтуға болады. Күрделі құрылы-

мы жоқ қоғамдарда саяси тарих ұғымы айтарлықтай тұрақсыз болады және еш-

қандай да маңызды рөл атқармауы мүмкін. Бұл, негізінен, қарастырылып отырған

қоғамдағы ең ықпалды адамдарды зерттеуге қатысты болуы мүмкін.

Қоғам

Үшжақты, яғни саяси, әлеуметтік, экономикалық модель тағы бір мәселені

көтереді. «Әлеуметтік» деген сын есімі «қоғам» деген зат есімімен тығыз байла-

нысты. Әдетте көпшілік «қоғам» сөзін мәдени және хронологиялық тұрғыдан

нақты коннотациялары бар ұлт секілді едәуір салмақты әрі тарихи терминдерді

пайдаланудан аулақ болу арқылы тұтастық сезімін ояту үшін қолданады. «Қоғам»

термині бейтарап емес, әйтсе де мұның ұлт, тайпа, қала-мемлекет, этностық топ

екенін нақты көрсетпей, әлеуметтік ғылымдарда құрылымдалған тұтастықты

сипаттау мақсатында жан-жақты термин ретінде бұрыннан бері пайдаланылуы

тарихшылар үшін тиімді болмақ. Алайда кейбір тарихшылар «қоғам» ұғымы-

ның идеологиялық мәні бар деп санайды. Бұл мемлекет, аймақ және аудан деген

ұғымдардан кеңірек мағынаға ие, себебі бұл адам факторына негізделген бірлік

сезімін білдірмейді. Әртүрлі халықтар бірлік сезімінсіз географиялық жағынан

жақын бола алады. «Қоғам» ұғымы қайталанатын үлгілер мен мотивтердің, сон-

дай-ақ құрамдас элементтерді зертеушілердің арасындағы үйлесімді байланыс-

тарды білдіреді. Ал бізге тарихшылар мен әлеуметтанушылар талдау жасайтын

бірлікті белгілеу үшін бейтарап сөз қажет, адамдар тобы бірге өмір сүріп, жұмыс

істеп және көбейген кезде белгілі бір заңдылықтар пайда болатындықтан, оның

сипатты белгілерін өзара байланысты деп қарастырған жөн. Мұндай үлгілер тари-

хи жалпыландыру ісінің мүмкін екенін көрсетеді және әлеуметтік ғылымдардың

бағыт-бағдарын табуға септігін тигізеді.

Олай болса, әлеуметтік тарих, егер бұл қоғамдардың тарихы болса, онда олар-

дың бір ғана аспектісі болып санала ма? Оның бір жауабы мынадай: «әлеуметтік»

сөзі қосымша мамандандырылған мәнге ие болғандықтан, өзіне тән инклюзивті си-

патының бір бөлігін жоғалтып алу қаупі бар.

Іс жүзінде әлеуметтік тарих нені қам-

тиды?

Бұл мәселені үш жолмен шешуге болады: әлеуметтік тарихты нақты пән

ретінде емес, тәсіл ретінде қарастыра аламыз; оған ықпал ететін тақырыптардың

ерекше жиынтығын іздей аламыз және мұны тарихтың басқа түрлерімен, мысалы,

алынып тасталған саяси әрі экономикалық тарихтың сарқыншағымен байланыс-

тыра отырып түсіне аламыз. Егер әлеуметтік тарих тәсіл болса, онда ол тек элита-

ның ғана емес, көпшіліктің өмірін зерттеу керек, күнделікті өмір тәжірибесіне баса

назар аудару қажет, қандай таптан шыққанына қарамастан, адамдар арасындағы

күрделі қатынас зерттелуге тиіс, қоғамда қандай құбылыс туындаса да, оны тарихи

тұрғыдан зерттеу керек деген сенімге байланысты болуы мүмкін. Әлеуметтік та-

рих әлеуметтік теорияға сүйене отырып, түрлі қоғамдар арасындағы құрылымдар

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 67

2.2-сурет. Әйел құдай Жасыл Тара бейнеленген тханка

Жібек; ұзындығы – 72.5 см, ені – 68.2 см. Тибет. Цин әулеті, 1750–1899 DUROM.2000.18.

Тханка – боялған діни жалаулар, алып жүруге қолайлы болу үшін бүктеп немесе орап

алуға және қоғамдық шеруде, медитация кезінде жеке мақсатта пайдалануға болады.

Суреттегі тханка кестеленген жібек және оның мерзімін анықтау мүмкін емес. Мұнда

бейнеленген әйел құдай Жасыл Тара – мейірімділіктің символы, жұбатушы әрі қорғау-

шы, күнделікті өмірдің тауқыметін жеңуге көмектеседі. Осылайша тханка буддистердің

наным-сенімі мен тәжірибесінен хабар береді. Бұл құнды жәдігерді 1917–1922 жылдар

аралығында Бенгал губернаторы және 1930 жылдары Үндістанның мемлекеттік хатшы-

сы қызметтерін атқарған Маркиз Шетлендтің отбасы Дарем университетінің Шығыс

музейіне сыйға тартқан. Ол саяхат кезінде «өнер жауһарларын» жинаумен айналысты,

буддизмге және Азия мәдениетіне айрықша қызығушылық білдірген. Мұндай заттар –

коллекциялаудың, империяның және еуропалықтардың Шығысқа қызығушылығының

дәлелі. Интернет Жасыл Тара, оның рөлі, оны бейнелеу тәсілдері және мантрасы туралы

материалдарға толы.

68 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

мен үлгілерді зерттейді. Осы түсінікке сәйкес, әлеуметтік тарих өзінің әдістері мен

тәсілдері бойынша инклюзивті болып қала береді, ол саяси және экономикалық та-

рихпен көршілес емес, оларды тұтас қамтиды, сондай-ақ «әлеуметтік» пен «қоғам»

арасындағы байланыс салыстырмалы түрде дәйекті болып көрінеді.

Егер әлеуметтік тарихты тақырыптар жиынтығы деп қарасақ, онда мәселе

басқаша қойылады. Тақырыптардың көпшілігінің саяси және экономикалық өл-

шемі бар, олай болса, адам мінез-құлқының қандай түрлері өзінің мәні бойын-

ша «әлеуметтік» болып саналады? Саясат пен экономикаға қатысы аздау қызмет

түрлері ме? Бұдан түсінгеніміздей, кейбір сыншылардың пікірінше, әлеуметтік

тарих айталық, бос уақыт пен отбасылық өмірдің тарихы болуы мүмкін. Мұндағы

«әлеуметтік» сөзі адамдар мен олардың тобының, әсіресе күнделікті өмірде және

қалың бұқара арасындағы қарым-қатынасты білдіреді. Егер біз әлеуметтік тарих-

қа осылай анықтама берсек, онда әлеуметтік және қоғам арасындағы байланыстар

шатасып кетеді. «Қоғам» ұғымы өзінің инклюзивтік сипатын жоғалта бастайды

және кейбір адамның іс-әрекетін басқаларына қарағанда «әлеуметтік» деп айту

мүмкін емес.

Әлеуметтік тарихқа қатысты үшінші көзқарас, яғни тарихтың өзге түрлерінің

қалдығы ретінде қарау мұны сарқыншаққа айналдырады. Біз саяси тұрғыдан ық-

палды элиталардың тарихын, басқару түрлерін және экономика мен оның қосал-

қы институттарының жұмыс істеу жүйесін қарастырмаймыз. Мұнда «әлеуметтік»

пен «қоғам» арасындағы байланыс өте әлсіз, өйткені бұл екеуін тұжырымдауға

ешқандай әрекет жасалмайды. Дұрысы, «әлеуметтік» сөзі, тым төмендетілген

«қарапайым», әсіресе ұлттық немесе әлемдік трендтер үшін елеусіз, маңызсыз де-

генді білдіреді.

Әлеуметтік тарихтың қарапайым анықтамасы жоқ. Шынында да осы сала да-

мыған сайын, осы мәселелер туралы пікірталастар мінберден түскен жоқ. Бұл

әлеуметтік тарихтың өзге салалармен байланысы жоқ дегенді білдірмейді, кері-

сінше оның негізгі екі ұғымы, яғни қоғам мен әлеуметтік қатынастар үнемі дау ту-

ғызып келеді, өйткені олар бастапқыда нақты теориялық үлгілерден пайда болды

және ерекше саясиландырылған еді. Әлеуметтік тарихтың негізгі теорияларының

бірі марксизмді алсақ, онда қоғамдардың қалай жұмыс істейтіні, мысалы, таптар

арасындағы қатынастың қанаушы сипаты туралы түсінік болды. Кейбір түсінікте-

ме берушілер әлеуметтік тарихтың шынымен социалистік тарихқа айналғанына

алаңдаушылық білдірді, ал көпшілік болса, бұл социалистік сипатты тартымды

деп санады.

Өз ісіне қатал қарайтын әлеуметтік тарихшылар қоғам мен оның

іргелес салалары көтерген теориялық және тұжырымдамалық мәселелерді талқы-

лауды жалғастырып келеді. Сондай-ақ өз салаларын, соның ішінде экономика мен

саясатты кеңінен насихаттады.

Біртұтас тарих

Мұндай қиындықтарды еңсерудің бірі – тұтас тарих тәсілін қолдану, яғни

мәдениет басты рөл атқаратын өткен тарихты зерттеуге біртұтастық тұрғыдан

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 69

қарау. Бұл жоба көбінесе француздың «Анналдар» (Annales) мектебімен бай-

ланысты. «Анналдар» (Annales) журналы 1929 жылдан бастап жарыққа шыға

бастаған, ал оның негізін қалаушылар XIX ғасырдың соңында дүниеге келген.

Анналшылар тақырыптық тарихқа, адамға қатысты алуан түрлі құбылыстарды

зерттеуге әрі өзге салалармен ынтымақтастық орнатуға ықтияр болды.

Дегенмен

мұны әрбір нақты жағдайға қатысты алу керек, нақты зерттеулерде, мысалы,

қауымдастық, қала немесе аймақты зерттеуде не нәрсеге баса мән беру керек еке-

нін анықтап алу қажет. Тұтас тарихты қалайша тақырыптық тұрғыда жүзеге

асыруға болады: идеяның, пәннің немесе қызметтің тұтас тарихын жазып шығу

мүмкін бе? Мұндай тәсілдің жарқын мысалы ретінде Бродельдің Жерорта теңізі

туралы танымал зерттеуін атап айтуға болады.

Ол тек Еуропаның дамуы үшін

ғана емес, сондай-ақ еуропалықтар мен әлемнің басқа бөліктері – Таяу Шығыс,

Африка және кейіннен Жаңа құрлық арасындағы қарым-қатынас үшін маңызды

деп санауға болатын географиялық аймаққа ерекше назар аударды. Сондай-ақ

Бродель әртүрлі тарихи деңгейлерді де назарда ұстады. Оның білімі ұзақмерзімді

қамтыды және бұл оған аса ауқымды жобалар үшін күрделі болған – кітап жазуды

ұйымдастырудың нақты және дәйекті негізін қалай құруға болады деген мәселені

шешуге септігін тигізді. Оның инклюзивтік тәсілдері – қоршаған орта, экономи-

ка және әлеуметтік құрылымдар, сондай-ақ оқиғалар, саясат және адамдар оған

әртүрлі өзгерістер мен оның қарқынын ажырата алуға мүмкіндік берді.

Зерттеу

нысаны ретінде қысқа кезеңдерді қарастыратын тарихшылар баяу қарқынмен жү-

зеге асырылатын өзгерістерді қарастыра алмайды; демек, қамтылатын уақыттың

ұзақтығы туралы шешім бір құбылыстар мен түсініктемелерге қарағанда, баса на-

зар аударуды білдіреді.

Қамтылатын уақыт неғұрлым қысқа болса, кейбір жағдайларда тарихшының

мүмкіндігі де соғұрлым шектеулі болады. Дегенмен ұзақмерзімді қамтуы мүмкін

микротарихты қолдаушылар кішігірім жұмыстың артықшылықтарын көрсете-

ді, мысалы, мұндай жұмыс барысында үлкен мәселелерге қызығушылық білді-

ре отырып, күнделікті тәжірибені қалпына келтіруге болатынын айтады. Тұтас

тарих және микротарих секілді ұғымдар тарихшыларға ауқым және бағыт-бағ-

дар жайында біз қолданатын тарих түрлеріне қатысты таңдау туралы ойлануға

көмектеседі. 1970 жылдары әлеуметтік тарихтың «екінші толқыны» күшейген

уақытта бұл үрдіс тұтас тарих тәсілі бойынша емес, шектеулі уақытқа қатысты

тар аяда бағытталған тақырыптық немесе әлеуметтік зерттеулер жолымен жүрді.

Тақырыптық зерттеу әдісі микротарихтың тәсілінен қарапайым түсініктеме бере-

тінімен ерекшеленетінін айта кеткен жөн.

Тұтас тарих – ұзақмерзімді қамтитын тарих секілді интеллектуалдық тұрғыдан

өте күрделі міндет. Оның идеялары – өміршең әрі айқын, оны қалың оқырманға

арнап жазуды мақсат еткен әрі олардың қызығушылығын тудыратын еңбек жаз-

ған тарихшылардың саны аз, бірақ аз болса да жылдан-жылға қатары көбейіп келе

жатқанын байқауға болады. Бұл жалпы алғанда, айтарлықтай маңызды мәселе.

Лоуренс Стоунның сөзімен айтатын болсақ, бұл – баяндауды қайта жаңғыртудың

үлгісі, яғни бұл оқырманды біріктіруге септігін тигізетін оқиғаларды әңгімелеу-

ге қызығушылық таныту.

Оның көрінісі ретінде Саймон Шаманың кітаптарын

айтуға болады. Ол 1989 жылы Француз революциясының екі жүз жылдығына

70 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

арналған «Азаматтар» (Citizens) атты кітабында революцияны оған қатысушы-

лардың көзқарасы тұрғысынан зерттеген. Бұл – саяси не әлеуметтік тарих емес,

ол төңкеріске қатысудың не екенін көрсету әрекеті. Ол – Бродельдің еңбектері

сияқты тұтас тарих емес. Соған қарамастан, Француз төңкерісі жағдайында ре-

жимнің өзгеруін, революциялық басшылықтың сипатын, енгізілген заңнаманы,

әскери жорықтарды және тағы басқа тақырыптарды қамтитын саяси тарих сияқ-

ты қатаң категория шеңберінен шығуға тырысады. Дәл осы мәселелер қарасты-

рылмағандықтан, кітап революция құрған құрылымдық элементтердің маңызын

кеміткен деп айтуға болады. Мұнда Саймон Шаманың өзге кітаптарындағыдай

мәдениетке және түрлі құбылыстар арқылы түсіндіруге болатын тақырыптарға

ерекше назар аударылады.

Ғұмырнама

Қазіргі таңда тұтас тарихтың екі мысалы ретінде ғұмырнама мен мәдени та-

рихты атауға болады. Бұл жаһандық тарихта да айқын көрінеді. Ғұмырнаманы

әдеби жанр ретінде қарастыруға болса да, ол әлдеқайда көп нәрсені білдіреді; тіпті

оны мәдени тарихтың бір түрі деп айтуға болады. Адамды талдау өлшемі ретінде

қабылдай отырып, біз жеке факторларға баса мән беретін және субъектіні әртүр-

лі тарихи күштер тоғысатын негізгі нүкте ретінде қарастыратын, сонымен қатар

адам өмірінің ұзақтығын «табиғи» уақыт кезеңі ретінде санайтын ерекше тари-

хи көзқарасты қабылдауымыз керек. Ғұмырнама тарихи салалар мен тәсілдер

арасындағы дәстүрлі шекараларды қысқартуы мүмкін. Өміршең ғұмырнаманың

екі шарты бар: біріншіден, оның тақырыбы мамандардың қызығушылығын туғы-

зып қана қоймай, сонымен қатар бастапқы материалдардың жеткілікті мөлшерін

де қамтамасыз етуі керек. Екінші шарт бұл саланы біршама шектейді, дегенмен

алуан түрлі ғұмырнамалық зерттеулер жүргізуге жеткілікті деректер бар. Алайда

кейбір ықпалды тұлғалар өз жазбаларын жойып жіберуі немесе қатаң цензураға

ұшыратуы мүмкін, сондай-ақ олардың туыстары мен достары тарихшыларға жеке

материалдарды бермеуі мүмкін.

Ғұмырнамалық жазбалардың сипаты олардың ұзақмерзімді тарихында айтар-

лықтай өзгерді. Егер бұрын көшбасшыларға, әсіресе саяси және әскери қайрат-

керлерге артықшылық берілсе және көптеген пәндер агиографиялық өңдеуден

өтсе, соңғы жылдары ғұмырнама күрделі тарихнамалық, соның ішінде психоана-

литикалық тәсілдерді қолданудың құралына айналды.

Бүгінгі күні өмірді сыни

тұрғыдан бағалау қолайлы және ғұмырнама жанры қалың оқырман арасында әлі

де сұранысқа ие болып отыр. Адам өмірінен көптеген факторды байқаймыз, атап

айтқанда, болжалды саяси, әлеуметтік және экономикалық факторлар, білім беру

жүйесі, туыстық және достық қатынастар, бос уақытта айналысатын іс-шаралар,

кітап оқу, сенім, жұмыс және тағы басқалары. Осылайша адам өмірін жаңғырту

тұтас тарих тәсілінің неғұрлым меңгерілетін бір түрі болуы мүмкін. Баяндау тә-

сілінде адамдардың көпшілігі қанағаттанарлық деп санайтын үлгі бар, ол өмірден

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 71

алынған оқиғалардың интуитивті тартымдылығының болуы. Ғұмырнама бұрын

қарапайым, ескі жанр болып саналғанымен, қазіргі кезде оның көптеген тарихи

түсініктерді бере алатыны белгілі болды.

Бұған қоса, бұл жанрдан барлық та-

рихи еңбектің негізгі ерекшелігін, атап айтсақ, өзімізді зерттеу нысанымен бі-

регейлендіру қажеттілігіне деген ниетті аңғаруға болады. Интеллектуалдық,

эмоциялық және шығармашылық қарым-қатынас жасайтын адамдар болған

кезде, бірегейлендіру процесі жеңілдейді. Бұған қызықты мысал ретінде Анна

Фундердің «Штазиленд» (Stasiland) атты кітабын атауға болады. Бұл еңбегінде

автор Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін құпия полиция – Штазидің (Германия

Демократиялық Республикасы мемлекеттік қауіпсіздік министрлігінің қысқаша

атауы – Ауд.) бақылауында болған Шығыс Германия тұрғындарының өмірі ту-

ралы қорқынышты әңгіме құрастыру үшін ауызша тарих, ғұмырнама мен қазіргі

заман тарихын біріктіреді. Кітаптың негізін құрайтын бірнеше оқиға бар, алайда

бұл оқиғалар хронологиялық тәртіп бойынша баяндалмаған. Автор оқиғаға қа-

тысы бар адамдармен кездесу арқылы олардың портретін жасаған және Штази

полициясының шредерленген файлдары қайтадан мұқият құрастырылған, демек

оқиғаның қатысушылары өздері туралы не жазылғанынан хабардар бола алады.

Сонымен қатар ол жадынының жұмыс істеуінің күрделі, таңдамалы тәсілдеріне

баса көңіл аудара отырып, «Шығыс пен Батыстың бұрынғы шекарасын ажырата-

тын қаланы» сипаттайды.

Осы уақытқа дейін бұл тарауда үш мәселеге ерекше назар аударылды.

Біріншіден, тарих өзінің тақырыбы, дереккөздері мен ауқымы жағынан сонша-

лықты үлкен, сондықтан оны басқаруға мүмкіндік беру үшін оны жіктеу керек.

Екіншіден, мұны іске асырудың әртүрлі көптеген жолдары бар; оның барлығы да

тарихи түсінік қалыптастыратын маңызды болжамдарды қамтиды. Үшіншіден,

тарихтың әртүрлі түрлерінің арасындағы айырмашылықтар күрделі һәм жасанды

болғандықтан, өткен туралы неғұрлым қанағаттанарлық интегративті сипатта жа-

зуға талпыныстар болды, мен оларды «тұтас тарих» деп сипаттадым. Ғұмырнама

мен мәдени тарих адамның алуан түрлі тәжірибесімен байланысты тарих түрле-

ріне деген ұмтылыстың көрінісі деп пайымдадым.

Мәдени тарих адам санасының табиғатын ғылымның негізіне айналдыратын

әртүрлі теориялық көзқарастарға ашық екенін көрсетті. Бұл жағдайда бірқатар

тарихи дәстүрлер іздеген үйлесімділік немесе тұтастық сезімі психикалық про-

цестерде кездеседі.

Тарихты зерттеудің әртүрлі және өзгеретін тәсілдері туралы

ойлану әрқашан пайдалы.

Тың салалар

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тарихтың көптеген жаңа салалары пай-

да болды және оны мамандандыруды дамытудың нәтижесі деп бағалауға болады.

Сонымен қатар жоғары білімнің кеңеюі университеттер, университет оқытушы-

лары мен студенттер санын едәуір арттырды. Гуманитарлық ғылымдарда зерттеу,

72 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

негізінен, жеке адамдардың ісі болып саналады, сондықтан ол адамға толықтай тие-

сілі құбылыс ретінде қабылданады. Сондай-ақ академия білімді емін-еркін және

ашық түрде таратуға тырысады, сондықтан егер олар нәтижелерді тым еркін жа-

рияласа, осы утопиялық мақсат пен зерттеушілердің өз еңбектерінде өзіндік ерек-

шелігін жариялау қажеттігі арасында үнемі қайшылық туындайды. Тиісінше, жаңа

салалардың дамуын жыл сайын саны артып келе жатқан тарихшылардың өзіндік

нишасын құрудың бір тәсілі ретінде қарастыруға болады. Алайда жаңа салалар

практик мамандардың мүдделеріне сай пәнді жіктеу себебінен ғана туындамай-

ды, бұл салалардың қалыптасуына әлеуметтік және саяси мәселелер себеп болуы

мүмкін.

Әйелдер тарихын зерттеу мәселесі жаңа салалардың дамуына қосылған қомақ-

ты үлес деп айтуға болады. Тарихшылар әйелдер тарихына, әйелдердің ерекше

әлеуметтік рөлдеріне көптен бері қызығушылық білдіріп келеді. Бұл 1790 жыл-

дарға тән әйелдер құқықтарына деген қызығушылық пен XIX ғасырдағы әйел-

дердің құқықтық және әлеуметтік мәртебесін реформалау қозғалыстарының

өсуіне дейінгі XVIII ғасырдың еңбектерінде айқын көрінеді.

Әйелдер тарихын

жеке сала ретінде дамытудың негізгі серпіні феминизмнің екінші толқынымен

тұспа-тұс келді, бұл кезде әйелдер ерлер басым болған мекемелерде академиялық

мансапқа қол жеткізуге тырысты. Осыған орай әйелдер тарихының дамуын өр-

шіл әйел тарихшылардың мүдделеріне қызмет ету ретінде қарастыруға болады.

Дегенмен әйелдер тарихын алғашқы болып зерттегендердің қатарында көпте-

ген ер адамдар болды, оның үстіне сол уақытта бұл жаңа саланың әйелдерді жұ-

мыс орындарымен қамтамасыз ететініне ешкім кепілдік бермеді. Шын мәнінде

Ұлыбританияда әлі күнге дейін көптеген адамдар өздерін осы саланың ізашар-

ларымыз деп санағанына қарамастан, әйелдер тарихына қатысты лауазымдар аз.

Академиялық қызмет саясиландырылған бірегейлікке негізделген АҚШ-та ондай

қызмет орындары баршылық. Әйелдер тарихы Скандинавияда маңызды пози-

цияларға ие болғанына қарамастан, Еуропаның көптеген бөліктерінде қалыптас-

қан тарихи салалармен салыстырғанда шағын әрі біршама маргиналды аймақ бо-

лып саналады.

Көпшілікті мойындатқан сала ретінде әйелдер тарихын дамыту барысында

екі мәселе туындады, ал бұл мәселелердің пайда болуына бірегейлендіру саяса-

тының айналасында қалыптасқан жаңа салалар себеп болды. «Әйелдер тарихы»

атауының өзі тарихи талдау жасау үшін, әйелдер категориясының құндылығын

мойындауды білдіреді. Бұл тек академиялық қызмет үшін ғана емес, сонымен қа-

тар оның бағыт-бағдары саналатын топ үшін де заңдастыру түрі болып санала-

ды. Әйелдер категориясына баса назар аудару – саяси процесс, әйелдер тарихы

әйелдер мен олардың өткенін зерттейтіндердің маңызын арттыра түседі. Осыған

байланысты бірегейлендіру мәселесі туындайды. Әйелдер тарихы сияқты, өз ал-

дына жеке саланың болуы тарихшыларды өздері зерттейтін тұлғалармен және сол

тарихшылардың еңбегін оқитын оқырманның өткен уақытта өмір сүрген әйелдер-

мен бірегейлендіру процесін жеңілдетеді. Сондай-ақ бұл ғалымдарға өз әріптес-

терімен қатар, саяси қозғалыстармен белсенді байланыс арқылы өз бірегейлігін

қалыптастыруға да септігін тигізеді. Осыған ұқсас процестер қаранәсілділердің

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 73

тарихын дамыту ісінде де көрініс берді. Ол әйелдер тарихы сияқты рөлдік үлгі-

лерді жасауға маңызды үлес қосады және адам жанын сыздатқан тәжірибені тари-

хи тұрғыдан түсінуге септігін тигізетін құрал ретінде қарастырылады.

Бұлардан бөлек, жаңа салалар этностық мәселелерді де көтереді: тарихшылар

өткенге шолу жасай отырып, кінәлілерді іздеу керек пе? Олар еліктеуге тұрар-

лық тұлға ретінде қарастыруға болатын адамдарды қалай іздейді және мақтауын

қаншалықты асырмақ? Өткенді қайта баяндау арқылы бүгінгі құндылықтарды

2.3-сурет. Габриэль Метсу. Сырқат қыз

Майлы бояумен сурет салынған кенеп, ұзындығы – 32 см, ені – 27 см, шамамен 1664–

1666 жылдар.

Метсудің Амстердам мемлекеттік музейіндегі картинасы – күнделікті өмірдің көрінісі,

мұндай картиналарға түсініктеме беруге қатысты қызу пікірталастар жүріп жатады.

Кейбір тарихшылар өткен уақытқа жол ашу үшін голландтық «алтын ғасырға» қатысы

бар суреттерді пайдаланған. Саймон Шама «Байлардың абыржуы» (The Embarrassment of

Riches) атты еңбегінде бірталай көрнекі дәйектерді пайдаланған.

Өткенді түсіндірудегі өнердің рөлін жан-жақты зерделеген Фрэнсис Хаскелдің (1988) кі-

табы туралы сыни пікір суреттерді тарихи пікірталастарда қолдану кезінде есте ұстайтын

сақтық түрлерін ұсынды.

74 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

өзгертуге талпыну қаншалықты дұрыс? Бұл сұрақтарға жалпылама жауап беру

мүмкін емес, себебі көп нәрсе бұл мәселелерді қамтитын контекске байланысты

және соған орай оларға берілетін жауаптар да күрт өзгереді. Жаңа салалар күрделі

мәдени және эмоциялық қызметті жүзеге асырады деп күтілуде, сондықтан олар

даулы болуы мүмкін. Жаңа салалар белгілі бір әлеуметтік топқа назар аудару, ез-

гіні мойындау, өзгенің көзқарасын сыйлау сияқты талаптарды қамтитындықтан,

кейде бұл салалар мамандары өздерін қатал, өткір көзқарасты ұстанатындай сезі-

неді, сондай-ақ бұрыннан қалыптасқан салаларда жұмыс істейтін мамандар олар-

ды интеллектуалдық тұтастығы жоқ деген ойда болады.

Балалық шақ тарихы осы сәттерді суреттейді. Тарихтың бұл түрі психоанализ-

ге және балаларға қатігездікпен қарауға ерекше назар аудару нәтижесінде пайда

болды, бұдан жоғары моральдық қағиданы аңғарамыз. Балалардың өзінен шыға-

тын тікелей айғақтардың айтарлықтай аз екенін ескерсек, бірегейлендірудің бұ-

лыңғыр түрлерінің қаупі жоғары болады. Қазіргі таңда атышулы сот істері жәбір-

ленушінің дәлеліне сүйенеді, осылайша ауызша тарих пен қазіргі заман тарихы

ғылыми және қоғамдық ортада маңызды рөл атқаруы мүмкін.

Жаңа салаларды

қолдап және керісінше бұған қарсылық танытып жүрген ғалымдардың көзқа-

расына байыппен қараған жөн, дегенмен осыған байланысты мәселелерді ашық

түрде талқылау қиынға соғатыны анық. Жаңа қосалқы салалардың айналасында

қақтығыстар сөзсіз болуы мүмкін, дегенмен олар да адамгершілік, жанашырлық

және түсіністікке негізделуі қажет.

Тарихи зерттеуді жүргізуге түрткі болатын жағдайлар жеткілікті және тарих-

шылар көп жағдайда өз зерттеу нысандарымен де, тәсілдерімен де тығыз байла-

ныста болады. Бұл рационалды талдауға жатпайтын әрекеттің күшеюіне, сондай-

ақ қарастырылған құндылықтарды жақтамайтын және оларға түбегейлі қарсы

болатын мамандардың қатарының көбеюіне алып келуі мүмкін. Егер тарихшылар

өздерінің еңбектері туралы өз сезімдерін ашық білдіруге дағдыланса, оған қол жет-

кізуге мүмкіндік беретін төзімділік пен міндеттемелерді құрметтеу қажет. Алайда

пәннің практик мамандары арасындағы, мысалы, Ұлыбританияның Еуропалық

одаққа мүшелігі туралы 2016 жылғы референдумнан кейін қызу пікірсайыстар

кезінде анықталған саяси алауыздықтардың қаншалықты терең екендігін ескер-

сек, толық ашықтық көзге түсе бермейді. Мұндай жағдайларда этикалық және

интеллектуалдық аспектілерді қамтитын дәлелдер мен оларды дұрыс пайдалану

туралы идеяларға бейтарап қарау өте маңызды. Балама ретінде бұл күрделі мәсе-

лені терминдер аясында шешуге тырысуды атауға болады, бірақ бұл да нақты ше-

шім бере алмайды, өйткені олар дәлелдерге емес, сенім мәселелеріне негізделген.

Бірақ сенім соншалықты іргелі мәселе болғандықтан, қақтығыстың болуы сөзсіз.

Бұған қызықты мысал ретінде 1940 жылы орнаған пронацистік Виши режимі

кезіндегі Францияның ынтымақтастық деңгейін атауға болады. Бұл тақырыпқа

қатысты пікірлер таласы күшейе түсуде, өйткені «ынтымақтастық» ұғымы – «әді-

летті соғыс» деген түсініктің кеңею контексінде моральдық құлдырауды білдіре-

ді. Лион қаласындағы Француз қарсыласу қозғалысы тарихының музейі дерек-

тердің эмоциялық күшін мойындай отырып, зерттеушілерге көптеген дәлелдер

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 75

ұсыну арқылы бұл мәселенің оңтайлы шешімін тапқаны көңіл қуантады.

Осы

мәселелені жаңа алаңның қалыптасуымен байланыстырсам да, бұл оны айқын

көрсететін орындардың бірі; бұл – бұрыннан қалыптасқан салаларда, әсіресе, қа-

зіргі таңда саяси өмірге араласу бар және бұл үнемі сынға ұшырап отырған сала-

ларда да туындайды. Салалар өзгеріске ұшырап, пән қайта құрылымдалған кезде,

қалыптасып қалған түсініктер туралы ойлануға түрткі болады.

Географиялық шекаралар

Қосалқы салаға қатысты мысалдар келтіргенде, мен әйелдер, қаранәсілділер,

еврейлер, балалар және т.б. ерекше назар аударуды талап ететін адам категория-

ларын зерттейтін қосалқы салаларды пайдаландым. Жұмысшылар, гейлер немесе

құлдар секілді басқа мысалдарды таңдауыма да болар еді. Алайда тарихтың өзі де

мүлде өзгеше критерийлер бойынша бөлінеді. Әрі қарай сол критерийлердің төр-

теуін: аймақтар, тәсілдер, тақырыптар мен теорияларды қарастырамын.

Жалпы бөлініс орналасқан алаңы бойынша іске асады, көбінесе бұл – қазір біз

«ұлттық мемлекет» деп атап жүрген территория. Дегенмен тарихтың көптеген түр-

лерінің жергілікті өлкелерге, ұлттық мемлекеттердің басым бөлігінен әлдеқайда

кіші болатын аймақтарға назар аударатынын, ал олардың атаулары мен шекарала-

ры тұрғысынан алғанда, тарихы тереңде жатқанын және жазбалар мен архивтерге

қатысты әкімшілік маңызы бар екенін атап өткен жөн. Бір жағынан, бұл әуесқой

тарихтың өміршеңдігі мен жергілікті тұрғындардың мақтаныш сезімін көрсетеді.

Сонымен қатар ол белгілі бір аумақтың өткенін археологтардың, антикварлардың,

шежірешілер мен сәулет тарихын зерттеумен айналысатындардың, жалпы тарих-

шылардың зерттеуі сияқты ежелгі ғылыми дәстүрлерді ашып көрсетеді.

Елдің арасын бөліп тұратын шекараның анық көрсетілуі сирек жайт болса да,

мемлекеттер талдаудың негізгі өлшемі ретінде қарастырылады. Дау-дамайға толы

және өзгермелі шекаралардың мән-жайы белгілі. Сонымен қатар ұлттық шекара-

ларда тілді, этностық, діни және аймақтық айырмашылықтарды пайдалану мәсе-

лелері қайшылыққа толы болғандықтан, бірлік ұғымы даулы. Мысалы, Франция,

Қытай, Германия, Мексика немесе Италия тарихын маңызды ұғымдарға айнал-

дыру үшін тарихшылар әртүрлі құбылыстарды біріктіретін тұжырымдамалық құ-

рылымдарды қажет етеді. Тарихи процестерді қазір біз Франция, Қытай немесе

тағы басқа атаумен атап жүрген аймақтарда болғаны үшін ғана біріктіру – интел-

лектуалдық тұрғыдан әлсіз тәсіл болып саналады. Алайда саяси құрылымдардың

біріктіруші әсеріне қайта оралып, бұл біртұтас мемлекеттік аппарат, мемлекет

басшысы және құқық, денсаулық сақтау және білім беру және тағы басқа жүйе-

лерден тұрады десек, онда Грекия, Испания не Египет тарихы туралы сөз қозғау-

дың мәні бар деуге болады. Тарихшылар осы мәселелердің күрделілігіне көбірек

назар аударады. Бакалавриат деңгейінде француз тарихын оқитын студенттерді

«Франция» түсінігінің күрделілігін және ол туралы қалыптасқан түсініктер өздері

оқығалы отырған тарихи еңбектердің негізін құрайтынын жете сезіне алатындай

76 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

дәрежеде сіңірілуіне болар еді. Франция тарихы көп жағдайда қуатты мемлекет-

тің тарихы болуымен сипатталады, сондықтан бұл пікірге қарсы шыққандардың

пікірі мәнсіз немесе әлсіз деп саналады. Сонымен қатар көбіне Франция дегені

тек Парижді ғана білдіретіні таңғаларлық жайт. Керісінше британдық тарихшы-

лар бүгінгі күнге дейін Француз абсолютизмі кезеңінде Ұлыбританияның әлсіз

мемлекеттік аппарат ретінде сипатталып келгенін алға тартты.

Бұл мәселелер-

дегі ревизонизм ұлттық бірегейлік сезіміне нұқсан келтіреді. Ұлыбританияға қа-

тысты алғанда, британдықтар болмысынан жекебас сезіміне қолсұқпаушылық

идеясымен ерекшеленеді деген пікір бар, дегенмен көптеген тарихи кезеңдер

мұны жоққа шығарады.

Алайда осы өзін-өзі тану бейнесі қазіргі күнге дейін та-

рихи зерттеудің әлдебір бөлігінің іс-тәжірибесін анықтайтын шарт болып отыр,

сондықтан мемлекет мәселесі бойынша ұлы теоретик ретінде саналатындардың

аз ғана бөлігі британдықтар болуының да мәні бар шығар.

Географияны жай ғана есте ұстай отырып, мекендерді өзінен-өзі белгілі түсінік

деп санау және сол мекендердің пайда болуына ықпал еткен күрделі тарихи про-

цестерді елемеу оңай. Бұл тек елдерге ғана емес, сонымен бірге тарихшылар пай-

даланатын барлық географиялық бірліктерге де қатысты.

Бұған қатысты шешім-

дердің бірі – біз зерттеп жатқан кезеңде олар қалай анықталды және сипатталды

деген мәселеге баса назар аудару. Кейбір елдерде, әсіресе Германия мен Италия

сияқты бірігу процесі кеш аяқталған елдерде шығатын ғылыми журналдар әдетте

гомогендену әсерін туғыза отырып, ұзақ кезеңдердің тарихын қамтиды. Ұлттық

мемлекет бұрынғы процестердің жүру бағытын анықтайтын норма – мақсат ре-

тінде оңай қабылданады.

Суға, құрлыққа назар аударуға болатын аймақтық тарихтың артықшылықтары-

ның бірі – бұл зерттеушілерді бір-бірімен байланысты әртүрлі тарихи құбылыс-

тар туралы ойлауға жетелейді.

Осы мәселелерді географиялық және талдамалық

тұрғыдан түсіндіруге болады; әртүрлі құбылыстарды біріктіру әлдеқайда нәтиже-

лі екенін және мұқият таңдалған географиялық аймақ мұндай синтезді жеңілдете

алатынын байқаймыз. Біз тұтас тарихты қарастырдық және аймақтық тарихтың

елдерге қарағанда, кішігірім өлкені қамтуы әлдеқайда тиімді нәтиже беретінін

аңғардық. Бұл, әсіресе, ұлттық мемлекет ең маңызды бірлік болып саналмайтын

аймақтар немесе тақырыптар үшін тиімді. Бұл тәсіл тақырыптық зерттеу ретінде

қалаларды пайдаланатын жағдайларда ерекше тиімді. Жергілікті архив қорында

көптеген деректер сақталған жағдайда, тарихшылар әртүрлі тарихи мәселелерді

есепке ала отырып, сол деректерді бірнеше қайтара пайдалануы мүмкін.

Сандық тәсілдер

Жіктеудің екінші түрі – әдіс немесе тәсіл. Әдіс – нақты талдамалық процеду-

раны қамтыса, тәсіл – жалпы бағдарды көрсетеді. Алайда жалпы қолданыста бұл

терминдер көбінесе синонимдер ретінде алынады. Біз талдап отырған мәселенің

мәнін анықтауға бір-біріне қарама-қарсы екі мысал көмектеседі, бұлар – сандық

(квантитативтік) тарих және ауызша тарих.

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 77

Практик мамандардың көпшілігі (барлығы емес) сандық тәсілдерді пайда-

ланатын экономикалық тарих негізінен тарих пәнінде маңызды рөл атқарады.

Экономикалық тарихты пәні және талдануы тұрғысынан анықтау қажет. Тарихи

зерттеулерде сандық тәсілдерді пайдалану жаңалық болмас, статистикалық ша-

раларды қолдана отырып, индустриялық революцияның салдары туралы пікір-

таластар ғасырлар бойы жалғасып келеді, бірақ бұл Екінші дүниежүзілік соғыс-

тан кейін әлеуметтік ғылымдардың тарих пәніне айрықша ықпал еткен кезінде

айтарлықтай өсті.

Бұл топтарды зерттеуге өте ыңғайлы, өйткені ол субъективті

тұрғыдан қарастырылатын жиынтықтарды зерттеуге мүмкіндік береді, бұл әдіс

болмаса, олар импрессионистік тұрғыда қаралған болар еді. Ұжымдық құбылыс-

тардың, егер осылай айтуға болатын болса, маңызы артып келе жатыр. Онымен

тығыз байланысты дәлел сандық тәсілдер бұрын жеткіліксіз болған дәлдік дәре-

жесін қамтамасыз етеді.

Некеде және некеден тыс дүниеге келген балалардың саны туралы демогра-

фиялық жұмыс бұған мысал бола алады. Бұл тарихшыларға жастар арасындағы

сексуалды белсенділік табиғатын жеке үлгілерге негізделген сипатта жете түсіну-

ге мүмкіндік береді. Некеге тұрудың орташа жасы жоғары, некеден тыс бала туу

көрсеткіші төмен және бала көтеруге қарсы қолданылатын дәрілер тапшы болған

кезде, тарихшылар әлеуметтік бақылау тетіктері мен адамның әртүрлі сексуал-

дық мінез-құлық туралы ойлануға мәжбүр болды.

Біз осындай демографиялық мәселелерді ескере отырып, әлеуметтік өзгерісті

қамтитын кезеңдерді қарастыра аламыз. Демек, сандық тәсілді пайдаланудың тағы

бір дәлелі – ол ұзақмерзімді кезеңдердегі трендтерді анықтауға мүмкіндік береді.

Ұзақ мерзімге жалғасатын өзгерістерді маңызды деп санауға бірнеше себеп бар.

Олар тұрақтылық пен өзгеріс кезеңдері туралы нақты түсінік береді және тарих-

шыларға тұжырымдауға қиындық туғызуы мүмкін баяу әрі байқала бермейтін өз-

герістерді анықтауға көмектеседі. Осылайша бұл әртүрлі қарқында жүріп жатқан

тарихи өзгерістің алуан түрлерін салыстыруға жол ашады және тарихшылар осы

арқылы маңызды өзгерістердің себебін мұқият анықтай алады. Тарихшы ұзақмер-

зімді үрдістерді тереңірек түсіну арқылы өзгеріс туралы пайымдау мен олардың

арасындағы сәйкессіздіктерді байқай алады. Мысалы, XVIII ғасырда көптеген ел-

дерде халықтың азаюына байланысты алаңдаушылық туындады. Демографиялық

деректер әртүрлі заңдылықтарды көрсетеді, мысалы, Англияда бұрын-соңды бол-

маған өсу байқалды. Мұны түсіну XVIII ғасырдағы түсініктеме берушілерді қате-

ліктері үшін сөгу мақсатында емес, көзқарас қалыптастыру және тарихи түсінікте-

мелер ұсыну тәсілдеріне баса мән беру үшін қажет.

Сандық тәсілдерге сүйеніп, тарихи еңбек жазу қиын емес деуге болмайды, се-

бебі бұл процесс тарихшының қолында бар ақпараттың сапасына байланысты.

Мұндағы ерекше қиындық тудыртатын мәселе – жүйелілік. Ұзақмерзімді трендтер

маңызды болуы үшін мәліметтер уақыт пен кеңістік аясында салыстыруға қатаң

түрде үйлесімді болуы керек, ал олардың табиғатындағы өзгерістер (жинау әдісі,

кіріктіру критерийлері және т.б.) оларға негізделген жалпы тұжырымдарды жоққа

шығаруы мүмкін. Мұндай ақпараттың қалай түсіндірілетіні және нені қамтиты-

ны даулы мәселе. Роджер Шофилд аналардың өлім-жітіміне қатысты деректерден

78 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

2.4-сурет. Э.А. Ригли мен Роджер Скофилд. 1541–1871 жылдардағы ағылшын халқының

жалпы статистикасы

Ұзындығы – 23 см, Кембридж, 1989 ж.

Бұл бетте төрт ғасырдағы Англиядағы халықтың жалпы санын көрсететін қарапайым кесте

бар, бір қарағанда, бұл бірден құрастырылғанға ұқсауы мүмкін, бірақ ол техникалық тұрғы

дан күрделі зерттеудің нәтижесінде жасалынды. Диаграммаға негіз болған кестелер сандар

тізбегі ретінде жасалған, оларды түсіндіру үшін арнаулы дағдыларды игеру қажет. Авторлар

сандық тарих пен отбасын қалпына келтірудің ізашарлары болды.

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 79

әйелдердің бала тууға қалай қарайтыны туралы тұжырымдар жасауға қызығу-

шылық білдіріп, осы мәселені зерттеген. Мұндағы аса бір қиындық тудыратын

мәселе – адамның субъективті тәуекел сезімі мен демографтар аса қиындықпен

құрастыратын статистикалық тәуекел арасындағы өзара байланыстың дәлелде-

рін іздеу.

Әйелдерге қатысты өзгерістер туралы мәлімдемелер әртүрлі дәлелде-

мелерді пайдалана отырып құжатталуға тиіс. Тәуекел сезімі – белгілі оқиғадан

оқшаулануға болмайтын, күрделі әрі мәдени құбылыс. Ана өлімі болжанғаннан

әлдеқайда аз болғанын білу пайдалы әрі маңызды, бірақ одан жасалатын тұжы-

рымдар ауқымы айтарлықтай анық емес. Тиімді әдістің бірі – мұндай ақпаратты

сандық материалдар әртүрлі сапалы материалдармен салыстырғанда және салыс-

тырылғаннан кейін түсіндірілуі әрі мұны әріқарай зерттеуге ынталандыру ретінде

пайдалану. Сандық тұрғыдан өлшенетін деректердің шектеулілігі кейде ескеріле

бермейді, мүмкін оған осы деректердің ғылыми мәлімет беруі себеп болуы мүм-

кін; оларды жарияламас бұрын, әуелі, қалай өңделгеніне сыни талдау жасаудың

маңызы зор. Сандық және сапалы талдау түрлерін бір-бірін толықтырушы ретінде

қарастырған абзал. Дегенмен мамандандыру қажеттігі, әсіресе, сандық талдауды

пайдалану арқылы жоғары деңгейдегі еңбек жазуға қажетті машықтар тарих тәжі-

рибесінің басқа түрлерінің арасын алшақтатып жібереді.

Сандық тәсілдер мен экономикалық тарих өзара тығыз байланысты болса да,

экономикалық құбылысты зерттеумен айналысатын көптеген тарихшылар ста-

тистикалық әдісті пайдаланбайды. Экономикалық тарих – өте ауқымды сала.

Бұл – өмірдің материалдық негізіне қатысты адамның шынайы өмірінің тарихы.

Экономикалық тарих шикізат пен тауарларды өндіруді, таратуды және тұтынуды

қарастырады. Демек, ол адам мінез-құлқының көптеген аспектілеріне қатысты.

Экономикалық тарихтың осындай үлкен әрі барлығын қамтитын мәселелерге қа-

тысы бар болса да, оны өзге тәсілдермен біріктіруге болады. Сандық тарих – нақ-

ты әдістердің қолданылатынын білдірсе, ал экономикалық тарих – адам өмірінің

іргелі аспектілерін жіктеуді білдіреді, бұл оны тәсіл ретінде түсінуге болатынын

көрсетеді. Тарихшылардың көпшілігі «экономикалық» деп атауға келісетін құ-

былыстар бар. Олар салық, сауда, тауарлардың бағасы, сол себепті бұл сала да

ерекше мазмұнға ие. Сонымен бірге ол қуатты және жоғары теориялық эконо-

мика пәніне сүйенеді; шынында да кейбір экономиканы зерттейтін тарихшылар

экономика факультеттерінде тәжірибеден өтеді.

Жеке тұлғалардың ұтымды таңдауы болған экономикалық теорияларды та-

рих пәні аясында пайдалану бірқатар мәселелерді қозғайды. Бұл мәселелер адам

табиғатының үлгілерімен байланысты, ал олардың маңызы өте сирек зерттеледі.

Экономикалық теорияны пайдалану экономикалық тарихтың дәстүрлі анықта-

масында көрсетілген міндеттерді шешпейді. Саяси тарихтан байқағанымыздай,

экономикалық тарихты қорғау шаралары экономикалық материал талдау тұрғы-

сынан ерекше және тарихи түсініктеме үшін пайдалы екеніне негізделуі қажет.

Сандық тәсілдер сияқты мұнда да арнайы машық талап етілуі мүмкін. Сол себеп-

ті өткен уақытта өмір сүрген адамды экономикалық субъект ретінде қарастыру-

ға аз көңіл бөлетін, ал трендтер, жиынтық көрсеткіштер, тағы басқаларға ерекше

назар аударатын тарихшылардан құралған сарапшылар тобы қажет болуы мүм-

кін. Қалай болғанда да, экономикалық тұжырымдама шеңберінде атқарылған іс

80 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

туралы нақты түсініктің болуы маңызды. Мұндай әдістер мен тәсілдер тарихи

құбылыстардың белгілі бір деңгейлерін тиімді зерттеуге мүмкіндік береді, алайда

бұл ұғым, өз кезегінде, мұқият зерделеуді қажет етеді.

Ауызша тарих

Тарихи құбылыстардың деңгейлері туралы ұғымды ауызша тарихқа да қолда-

нуға болады, бұл – пәнді методологиялық жіктеудің мысалы. Ауызша тарих ар-

найы дайындалған сұхбат берушілерге өз тәжірибесі туралы айтатын адамдардан

құнды мәліметтер алуға болады деген идеяға негізделген. Осылайша бұл ақыл-ой

қабілеті қаншалықты күрделі немесе түсініксіз болуы мүмкін екеніне қарамастан,

жадыға белгілі бір артықшылық береді. Сонымен қатар ауызша тарих әр адамның

тәжірибесі құнды және тарихи тұрғыдан қызығушылық туғызады деп болжайды.

Элиталық деңгейдегі ауызша тарих жасау мүмкін болғанмен, Пол Томпсонның

пікірінше, «өткеннің дауысы» қарапайым жұмысшы ерлер мен әйелдердің дауы-

сы, олардың қолында билік жоқ, дегенмен құнды тарихи мәліметтер ұсынатын

әлеуметтік өзгеріс, отбасы, жұмыс, саясат және тағы басқа тақырыптар бойынша

мол тәжірибесі бар.

Сол себепті «тәжірибе» сөзі ауызша тарих үшін маңызды

болып саналады, бірақ ол тәжірибелі тарихшымен өткен туралы сөз еткенде рет-

роспективті түрде пайда болады. Ауызша тарихтың ұтатын бір жері – көзге көрін-

бейтін құбылыстарға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Жеке адамның тәжірибесі-

не сүйенетін ауызша тарих психологиялық зерттеу болуы мүмкін, бұл – ерекше

маңызды тарихи деңгей. Бұған үй шаруашылығын басқару мен отбасылық өмірді

мысал ретінде келтіруге болады, сол секілді денсаулық сақтау және бала көтеру

мәселелері жұмысшы әйелдер арасында сауалнама жүргізіліп, күнделікті өмір-

салты зерттелгенге дейін, көп ретте жабық түрде қарастырылып, тарихшыларға

мұны зерттеу қиынға соқты. Өткен кезеңдегі адами қарым-қатынастың сапасын

ауызша тарих әдістері арқылы қалпына келтіруге болады, олар сөзбе-сөз дәлдікке

емес, нақты тәжірибелерге қол жеткізуге байланысты болады. Ауызша дәлелдер

мүмкіндігінше, басқа деректермен қайта тексеріледі. Ауызша тарих тәжірибелі

мамандар пайдаланатын өте күрделі тәсіл болғанына қарамастан, ол кеңінен қол-

данылады және тарихты түсіндірудің демократиялық әдісі болып саналады.

Дегенмен ауызша тарихты пайдалануға қатысты ықтимал қауіптің бірі – рес-

понденттерді шамадан тыс бірегейлендіру. Тарихтың басқа салаларында түпнұс-

қалыққа күдік туған жағдайда да осындай мәселе туындайды. Өткенді романти-

каға айналдыру немесе шынайы дауысты анықтауға тырысу тарихи тәжірибеге

ғана тән сипат емес. Алайда оны кәсіби дайындығы мен қоршаған ортасы шын-

дық пен нақты дәлелдер іздеуге итермелейтін тарихшылар ескеруі керек, егер бұл

дәлелдер қиындықтармен жиналса, онда ол құнды болады. Өз өмірі туралы ай-

татын адамдар тарихшылармен бірлесе отырып, дәлелдердің айрықша маңызды

түрін құрастырады. Мұндай пікірлер бұрын шетқақпайланған топтар тарапынан

айтылса, ол құнды болады. Егер олардың айғақтарында, әдеттегідей, жапа шегу

мен жоқшылық, батырлық пен табандылық туралы сөз қозғалса, тарихшылардың

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 81

сезімге бой алдыратыны сөзсіз. Бұл өткенді әсірелеуді білдірмейді, бірақ ол нәти-

жесінде жазылатын ғылыми еңбекке әсер етуі мүмкін.

Тақырыптық тарих

Әдіске негізделген тарих – тарихи зерттеуді ұйымдастырудың жасанды жолы.

Өткеннің дәлелді сипаттамалары бір-бірімен тамаша үйлесетін әртүрлі материал-

дар мен әдістерді қамтиды. Мұндай мүмкіндіктердің бірі – тақырыпты, мысалы,

маңызды әрі ықпалды болатын сан алуан идеяны ұйымдастырушылық принципі

ретінде қабылдау. Мұндай жұмыстардың алғашқы мысалдарын жоғары деңгей-

де жазылған элиталық түрге жататын жазбаша мәтіндерге баса назар аударатын

идеялар тарихынан табуға болады.

Артур Лавджойдың алғаш рет 1936 жылы

жарияланған «Болмыстың ұлы сабақтастығы» (The Great Chain of Being) кітабын-

да идея құрастырудың кең таралған үлгісін зерттеу нысаны ретінде алып, оның

классикалық кезеңнен бастап, XVIII ғасырдың соңында эволюциялық теорияның

даму себебінен қолданыстан шыққанға дейінгі тарихын қарастырған. Өзінің басқа

жазбаларындағыдай, бұл еңбегінде А.Лавджой әр түрлі жазба деректерді пайда-

ланған.

Идеялар тарихы «жоғары» мәдениетке айрықша назар аударды, деген-

мен өткен қоғамдардың әртүрлі аспектілерін біріктіруге қабілетті көптеген тақы-

рыптар бар. Дэвид Лоуэнталь өзінің «Өткен шақ – бөгде мемлекет» (The Past Is a

Foreign Country) атты кең көлемді әрі ықпалды кітабында өткен уақыттың қиялда

және көркем әдебиет пен поэзияда, тарихи шығармаларда бейнелену әдістерін

зерттеу үшін ғимараттарды, теміржол вокзалдары мен музейлерді, сондай-ақ өзге

де деректерді зерделейді. Мұнда автор белгілі тақырыпты қаузаса да, оның тарих-

тың қай түрі екенін айту қиын. Қазіргі уақытта тарихшылар өткеннің репрезента-

циялары бойынша, атап айтқанда, «мұра» деп атауға болатын мәселелер жайында

зерттеулерді көптеп жазуда.

Тақырыптық тарихтың біршама өзгеше түрі – Англияның, жаңа заманның

бастапқы сатысындағы тарихын зерттеген Кит Томастың «Дін мен магияның құл-

дырауы» (Religion and the Decline of Magic), «Өмірдің соңы: қазіргі Англияның

бастапқы сатысына жетудің жолдары» (The Ends of Life: Roads to Fulfilment in

Early Modern England) атты кітаптары мен мінез-құлық туралы жақында жазған

еңбегінде сипатталған. К.Томастың адамның бірнеше ғасыр бойы табиғатпен қа-

рым-қатынасы туралы жазған «Адам және табиғат әлемі» (Man and the Natural

World) кітабының тақырыбы ауқымды, бұл әртүрлі тақырыптарды, деректер мен

мәселелерді біріктіруге себеп болды. Тарихшы К.Томас өз тақырыбын ашу үшін

көптеген мысалдар, дәйексөздер және қысқа әңгімелер жинастырып, нәтижесінде

бриколаждың бір түрін құрастырды. Тарихтың өзге дәстүрлі түрлеріне қараған-

да, мұндай тақырыптық тәсіл арқылы мәліметтерді реттеу мен жүйелеу оңайға

соқпайтыны сөзсіз. Оны К.Томастың кітаптарындағыдай эвристикалық түрде

тың идеялар құрастыру және қайта бағалау үшін пайдалануға болады. Мысалы,

«жануарларды азат ету» қозғалыстарының себебінен қазіргі таңда жануарлар

тарихына қызығушылықтың артуы оң нәтиже береді, себебі бұл өткенге тиесілі

82 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тақырыптар мен мәселелерді зерттеуді қалыптасқан категорияларға сай келмей-

тін жаңа көзқарас тарапынан ұсынады.

Оның керемет мысалы ретінде Марк

Дженнердің XVII ғасырда оба індеті кезінде жиі өлтірілген иттерге деген көзқа-

расы туралы зерттеуін айтуға болады, бұл еңбек ауруға қарсы адамзаттың тапқан

шараларының басқа бір қырын көрсетеді.

Зерттелетін тақырыптар тізімі көп бо-

луы мүмкін, бұл мұндай тарих түрінің тартымдылығын аңғартады. Жүлде алған

«Кешкі империя: жаңа заманның бастапқы сатысындағы Еуропадағы түн тари-

хы» (Evening’s Empire: A History of the Night in Early Modern Europe) атты кітабында

Марк Кословский өзі «ноктюрнализация» (nocturnalization) деп атайтын жағдай-

ды, яғни түнгі уақытты заңды әлеуметтік және символдық тұрғыда пайдаланудың

үнемі кеңейіп отыруы мәселесін зерттейді.

Ол уақыт, география, деректер мен әлеуметтік тәжірибелер тұрғысынан алған-

да кең ауқымды қамтиды және тарихшыларды қазіргі өмірдің бастапқы бейнесіне

назар аударуға жетелейді.

Теорияға негізделген тарих

Жаңа көзқарастар, кейде теорияда да, әртүрлі жолмен қалыптасады. Көпшілік

тарихты жеткілікті деңгейде теорияланбаған пән ретінде қарастырады, мұны дұ-

рыс немесе бұрыс деп есептеу ұстанған көзқарасыңызға байланысты. Сонымен

қатар бұл сіз білім алған елге де байланысты болады. Ағылшынтілді ортадағы

тарихнама француз, итальян және немістің анағұрлым ашық сипаттағы теория-

лық дәстүрлерімен салыстырғанда, тарихтың эмпирикалық аспектілеріне назар

аударуға бейім келеді. Кейбір тарихшылар теориялық көзқарастарды жиі пайда-

ланса да, бұл тарихи теорияны құрастыру болып саналмайды, қалай болғанда да

ол ХХ ғасырға тән емес.

Қоғамның негізгі теоретиктері тарихшылар болмаған,

бірақ олар өткенді талдауды кеңінен пайдаланған. Тарихшылар қандай дәстүр-

лерді ұстанса да ерекшеліктерді іздеуге, жағдайдың ерекше екенін анықтауға,

оның басқа жағдайлар және контекстермен байланысын атап өтуге дағдыланған.

Бұл – әдіс ретіндегі салыстырмалы тарихтың міндеті, алайда салыстырмалы та-

рих теориясы жасалмаған.

Соңғы уақытқа дейін адамдардан тарихи тәжірибеде басты орын алатын тео-

рияны атауды сұраса, басым көпшілігі марксизмді атар еді. Қазіргі уақытта марк-

систік тарихнаманы одан әрі дамытуға талпыныс аз сияқты. Мұның себебін алуан

түрлі жолмен түсіндіруге болады. Талпыныстың жоқ болуына тарихшылардың

марксизм ұсынған дүниетанымнан көңіл қалуы немесе оның негізгі элементтері

пайдалы болатын деңгейде барынша тәжірибеге енгізіп үлгерді деп санауы себеп

болуы мүмкін. Бәлкім, марксизм жүйесінің кейбір фрагменттері ғана әлі тірі шы-

ғар.

Сонымен қатар үлкен тарихи өзгерістерге байланысты тарихшылар таптық

күрес және өндіріс табиғаты секілді марксистік тақырыптарға қызығушылығын

жоғалтуы мүмкін. Өйткені бұл тақырыптар қазіргі әлем үшін нәсіл мен гендер

сияқты маңызды емес. Интеллектуалдық тәсілдер өзгеріп отырады және теория

ТАРИХ ПНН АНЫТАУ 83

нәтижесінде айқын сынға әрі резонанстың болмауына байланысты да танымал-

дылығын жоғалтады. 1970 жылдардан бастап, психоаналитикалық теорияларға

деген қызығушылық күрт өсті. Кейбір ортада бұған күдікпен қараса да, аталмыш

теориялар тарихшының теориялық арсеналының маңызды бөлігі болды, әсіресе,

Америка Құрама Штаттарында бірнеше ірі тарихи кафедралар психотарих шта-

тына кіреді және мұнда өз зерттеулерінде психоанализді қолданғысы келетін,

бірақ пациентпен жұмыс істегісі келмейтін ғалымдар үшін қолжетімді оқу бағ-

дарламалары бар.

Алайда көптеген адамдар, соның ішінде ғалымдар да, өздері

сезбей-ақ психоаналитикалық тұрғыдан пайымдайды. Күнделікті өмірдегі мінез-

құлыққа, мысалы, жарақаттарға қатысты ұсынылған көптеген сипаттамалар, қа-

зіргі уақытта ақыл-ойдың қалай жұмыс істейтіні туралы жалпы қабылданған тү-

сініктерге сүйенеді. Тарихи түсініктемелердің едәуір бөлігі менталдық процестер

туралы түсініктерге негізделгендіктен, психоанализдің тарихи тәжірибеге енгені

таңғаларлық жайт емес. Алайда көптеген тарихшылардың әлі де психоаналити-

калық ойлау туралы немесе оның негізгі дәстүрлері арасындағы маңызды айыр-

машылықтар туралы тікелей білімі жоқ. Яғни фрейдтік, юнгтік, клейндік және

лакандық негізгі дәстүрлер арасындағы басты айырмашылықтардан бейхабар.

Тарихи зерттеулерде психоанализді пайдалануға, сондай-ақ жалпы психоанализ-

ге қатысты сыни пікірлер бар. Психоанализді пайдалану доктринерлік сипатта

болмауы керек, бірақ бұл икемді болуы әрі негізгі пікір ретінде тарихи мәселені

қамтуы ықтимал екенін есте ұстау оқырман үшін пайдалы болмақ. Егер тарихшы-

лар прагматикалық көзқарасты қабылдап, психология мен мінез-құлық туралы

пайымдауларды мүмкіндігінше саналы түрде қолданса, оның оң нәтиже беретіні

сөзсіз.

Жеке қосалқы салаларды құру икемсіз және жасанды бөліністерді туды-

руы мүмкін. Сол себепті тарихшылар олардың барлығына сыни көзқараспен қа-

рай отырып, бірқатар теориялық перспективаларды қарастырғаны жөн.

Тарихшылар нақты теориялық көзқарастарды танып-білуі және теориялар-

дың сипаты туралы белгілі бір түсінікке ие болуы керек. Теориялар мета дең-

гейде жұмыс істейді, олар эмпирикалық дерекпен салыстырғанда, жалпы әрі

абстрактілі сипатта болады. Теориялар көптеген құбылыстарды түсіндіруге ба-

ғытталған негіздерді ұсынады. Демек, теориялардың белгілі бір сәуегейлік қасие-

ті бар. Мысалы, психоанализ жағдайында психологиялық жарақатының белгілі

бір түрлері ауыр зардаптарға алып келуі мүмкін деп айтуға болады. Соғыстағы

залал-зардаптар – психиатриялық және психоаналитикалық теориялардан құ-

растырылған тарихи зерттеудің бір саласы.

Іс жүзінде дәрігерлер мен тарихшы-

лар жарақаттың зардаптары мен оның себептерін анықтауға қайта оралуы керек.

Тарих саласының бір тармағы саналатын психотарих балалық шақтың тәжірибесі

мен оның кейінгі өмірге әсерін ерекше атап өтуге тырысады, сонымен қатар мұнда

нақты тарихи контекске жеткілікті деңгейде назар аударылмайды және кейбір та-

рихшылар оны тарихтың аясын тарылту деп түсінеді.

Психоанализ адамның көп

деңгейлі тәжірибесі мен ойлау формаларына жаңа көзқарастар ұсынады, ал бұл

тарихшыларға зерттеу нысанын түсінудің тиімді әдісін құрастыруға септігін ти-

гізуі мүмкін. Жадыға, жарақатқа және есте сақтауға қатысты қазіргі алаңдаушы-

лық бізді психоанализдің тарихи талдауға қосқан үлесі туралы ғана емес, сонымен

84 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

бірге басқа психологиялық дәстүрлердің әлеуеті туралы да ойлануға жетелейді.

Сондай-ақ сана деңгейлерін зерттейтін салалар метафоралар мен символдардың

маңызын ашуға көмектеседі, олар бейсанаға ене алатын қабілетінің нәтижесінде

күшке ие болады.

Әдетте тарихта психоанализді пайдалануға қарсылықтың екі түрі бар.

Біріншісі – емделушілермен сауықтыру мақсатында байланыс орнату арқылы қа-

лыптасқан индивидуалистік әдіс, бұл өмірі жайлы дерек жеткілікті жеке адамдар-

ға қатысты орынды болуы мүмкін, алайда топтық құбылыстарға келгенде, ол сәт-

сіздікке ұшырайды. Шын мәнінде көптеген аналитиктер бұрынғы психологиялық

жұмыстарға сүйене отырып, ұжымдық психология туралы ой қозғайды және пси-

хотарихшылар дәл осы мәселені айрықша қарастырған, мысалы, тоталитарлық

көшбасшылардың қалай қолдауға ие болатынын зерттеген. Екінші наразылық –

қайтыс болған адамға психоанализ жасау ағаттық, тіпті мүмкін емес және бұл әдіс

психоаналитикалық идеяларға еш қатысы жоқ қоғамдарға қолданылмайды. Бірақ

теориялар жалпыға ортақ болуға, мәселен тарихқа терең қызығушылық танытқан

Фрэйд мысалындағыдай алуан түрлі жағдайға қолданылуы қажет. Егер теория-

лар генеративті болса, онда олар сол өздері тұжырымдалған кезеңге ғана қатысты

болмайды. Психоаналитика ойшылдарының пікірінше, бейсаналық XIX ғасыр-

дың соңында емес, адамзат пайда болған сәттен бастап қалыптасқан.

Өткел

Тарих – белгілі бір білім жиынтығы емес, идеялар мен тәжірибелердің бай қос-

пасы. Тарихты академиялық пән ретінде қарастыратын болсақ, бұл бізге ауқым-

ды, аяқталмай қалған және еңсерілмейтін аумақ іспетті көрінетіні анық. Ол көп

нәрсені қамтиды, сондықтан оның сабақтастығының қайда жатқанын түсінудің

өзі қиынға түседі. Оның схемалық картасын жасау үшін бұл салада не болып жат-

қанын зерттеудің бірнеше жолы бар. Олардың кейбірі деректер туралы түсініктер

мен оларды пайдалану тәсілдерін, ал енді бірі бұл материалдарға қатысты қолда-

нылатын әдіс немесе теориялар туралы ойларды қамтиды. Алдағы уақытта пән-

нің қалай жіктелгенін және үнемі өзгеріп отыратын жіктеліс өткенді түсіндіретін

әдістер үшін нені меңзейтінін анықтаймыз. Тарихтың қосалқы салалары зерттеу-

дің ептілігін арттырады, олар күшті эмоциялар мен салымдар, сондай-ақ өткен-

ге қалай жақындау қажеттігі туралы мәлімдемелер үшін құрал болып саналады.

Кейбір жағынан, тарихтың өзі жиі сүйенетін басқа пәндермен көптеген ұқсастық-

тары бар. Іргелес салаларды ресурстар ретінде немесе тіпті қауіп ретінде елестете

аламыз, өйткені өткенді зерттеу ісі тек тарих пәніне ғана тиесілі емес. Келесі екі

тарауда академиялық пәндер мен пәндер кластерлерінің тарихын, сондай-ақ бі-

лімді жіктеу тәсілдерін ескере отырып тарих пен іргелес пәндердің – алдымен,

гуманитарлық, одан кейін әлеуметтік ғылымдардың байланысын қарастырамын.

ШНШ ТАРАУ

Тарихтың гуманитарлық

ғылымдардағы орны

Тарих көптеген пәндермен тығыз байланысты. Тарихшылар ол

пәндерден идеялар алып, дереккөздерін пайдаланады және

тарихтың мазмұны гуманитарлық ғылымдардың өзге салаларымен

сабақтас болады. Тарих пәні әртүрлі құбылыстарды қамтитындықтан,

ол көптеген зерттеу салаларымен байланысты. Бұл тарауда оның

философия, әдебиет және өнер тарихымен қарым-қатынасын

тарихтың гуманитарлық ғылымдардағы орнын көрсететін мысал

ретінде қарастырамын. Сонымен қатар гуманитарлық және әлеуметтік

ғылымдарда тарих сияқты өзіндік орны бар археология мен география

салаларына қысқаша тоқталып өтемін.

Білімді ұйымдастыру

Егер тарихшылардың назарынан тыс қалатын іс-әрекет немесе тәжірибенің

жоқ екенін мойындасақ, онда тарих пәні адамның жағдайын зерттейтін басқа са-

лаларға тән мәселелер тарих пәніне де ортақ болады. Осы жағынан алып қараған-

да, пәндерді жіктеу оларды бір-бірінен бөлу қажеттілігінен емес, әдет-ғұрыптар

мен келісімдер, мүдделер мен бағдарламалар, институттар мен қаржыландыру,

құндылықтар мен сенімдер сияқты өзге факторлардан туындайды.

Осы және келесі тарауларда тарихпен тығыз байланысты әрі қазіргі күні де

зерделенетін кейбір салаларды қарастырамын. Пәндер бірқатар себептер бойын-

ша өзара байланыста болуы мүмкін. Олар бір топқа жатады және институттар-

да қатар оқытылады деп болжанады. Олардың дереккөздері, әдістері, тәсілдері,

86 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тақырыптары немесе теориялары өзара алмасады; сондай-ақ ортақ мәселелері,

міндеттемелері, «негізін қалаушылары» бар.

Бұл жерде жүйелі білімді игерудің, ұйымдастыру мен пайдаланудың күрделі

тарихын қайталаудың қажеті жоқ. Білімді әртүрлі жолмен жіктеуге болады. Бір

контексте тарих деп атауға және гуманитарлық ғылымдардың бір бөлігі ретінде

қарастыруға болатын құбылысты екінші контексте, айталық, «әскери зерттеу-

лер» деп атап, әлеуметтік ғылымдардың бір бөлігі деп санауға болады. Кейбір

практик мамандар тарихты гуманитарлық ғылымдармен байланыстырса, енді

бірі оны әлеуметтік ғылым саласына жатқызады, ал басқалары гуманитарлық

әрі әлеуметтік ғылымдар қатарына жатқызады. Зерттеу салаларының бір-бірі-

мен қалай топтастырылатынына немесе бір-бірінен қалайша бөлінетінін сыни

тұрғыдан пайымдаған дұрыс. Сонымен қатар оның белгілі бір бөлігі білім беру

қызметін ұйымдастыруға байланысты болғандықтан, оның маңызын да түсінген

жөн. Ағылшынтілді әлемде гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдарға арналған

әртүрлі қаржылық ұйымдар көптеп кездеседі, ал басқа елдерде, әсіресе «ғылым»

ұғымы жүйелі білім ретіндегі ескілеу әрі өзіндік мағынасын сақтайтын Еуропа

елдерінде бұл екі ғылым салалары бірге қарастырылады.

Бұл тарауда гуманитарлық ғылымдардың ажырамас бөлігі ретінде қарасты-

рылатын философия, әдебиет және өнер тарихы тақырыптарын талқылаймыз

әрі олардың тарихпен байланысын зерделейміз. Сонымен қатар кітаптың соңғы

екі бөлімінде гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдармен байланысатын архео-

логия мен география пәндерін де қарастырамын. Содан кейін төртінші тарауда

ішінара эксперименттік ғылым болып саналатын, бірақ гуманитарлық және әлеу-

меттік ғылымдарда маңызды орын алатын психологияны сөз етпес бұрын, әлеу-

меттік ғылымдар қатарына шартты түрде ғана жататын екі саланы – әлеуметтану

мен антропологияны зерттейміз. Сондықтан біз ғылым табиғатын шектеулі ма-

ғынада зерделейміз, өйткені кейбір ғалымдар психология мен антропологияның

кей бөлімдерін әлеуметтік емес, көбінесе сенімді білімнің мысалдары және бар-

лық білімнің стандарты ретінде қарастырылатын жаратылыстану ғылымдары деп

қабылдайды. Білім түрлерінің арасындағы айырмашылықтардың қалай әрекет

ететіні туралы ойлану мен оны жете түсіну маңызды. Жоғары деңгейде маман-

дандырылған әрі кәсібилендірілген қоғамдарда ұйымдастырушы құрылымдар

пәндердің шекараларын нақты тұжырымдайды және нығайтады; жасалған білім

түрлері, оның құндылығы мен қоғамға тигізер пайдасы, білімді жасаушылардың

құндылығы туралы хабарлап отырады. Осылайша пәннің мәртебесі, құзіреттілігі

мен беделіне қатысты мәселе туындайды.

Даму психологиясы бойынша маман Джером Каган жаратылыстану, әлеу-

меттік және гуманитарлық ғылымдардың сипатына берген бағасында олардың

арасындағы кейбір айырмашылықтарды атап өтті. «Ұлттық экономикаға қосқан

үлесі» үшін жаратылыстану ғылымдары қоғамда ең үлкен, әлеуметтік ғылымдар

орташа, ал гуманитарлық ғылымдар ең төмен бағаға ие. Бұл субъективті бағалау-

ды гуманитарлық ғылымдардың көптеген өкілдері қызу талқылайтыны айтпа-

са да түсінікті. Алайда бұл олардың құндылығы туралы жалпы таралып кеткен

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 87

идеялармен сәйкес келеді. Каган осы үш саланы: мысалы, олардың негізгі қызы-

ғушылықтары, дәлелдері мен терминологиясы тұрғысынан бір-бірінен ажырату-

ға мүмкіндік беретін бірқатар тәсілдерді ұсынды. Ол гуманитарлық ғылымдарды

ең алдымен «адамдардың оқиғаларға қатысты реакциясын түсіну әрі олардың

мәдениет, тарихи дәуір мен ғұмырнамаға байланысты тәжірибеге жүктейтін ма-

ңызын» қарастырумен байланысты сала ретінде сипаттайды.

Аталған сала ау-

қымының кең екені соншалық, оның құрамына кейбір әлеуметтік ғылымдарды,

мәселен антропология мен әлеуметтануды қосуға болады. Гуманитарлық ғылым-

дардың сөздіктегі анықтамасымен салыстырайық: «адам мәдениетімен, әсіресе

әдебиет, тарих, өнер, музыка әрі философиямен байланысты зерттеу саласы не-

месе әдебиет» және де сөздік «гуманитарлық» сөзінің ортағасырлық ағылшын

тіліне ежелгі француз тілі арқылы келген латын сөзінен шыққанын анықтайды.

Демек, гуманитарлық ғылымдар – тарихқа нақты қатысы бар ертеден келе жат-

қан тұрақты ұғым. Осы белгісі оның адамзат мәдениетін зерттейтін салалармен

жақындығын көрсетеді.

Зерттеу салалары арасындағы қатынастарды тұжырымдауға мүмкіндік бере-

тін бірнеше әдіс бар, атап айтсақ, өзара алыс-беріс жасау, ықпал ету, ынтымақ-

тастық, ортақ материалдар мен құрылымдар. Бұл идеялардың түбінде әртүрлі

ғылыми жұмыстар жатыр. Ықпал ету дегеніміз өзге саланың еңбектерін оқумен

байланысты болуы мүмкін, ал ынтымақтастықты ғалымдардың бірлесе отырып,

жемісті жұмыс атқаруы деп түсінген жөн. Пәндер арасындағы тығыз қатынасты

сипаттауға арналған ортақ термин – пәнаралық байланыс.

Көптеген түсінік бе-

рушілер көпсалалы байланысты жеке құбылыс ретінде қарастырады, себебі бұл

әр маманның өз пәнін идеялар мен тәжірибелердің тығыз үйлесімінен гөрі, оның

нәтижесін көрсетуге тырысатынын білдіреді. Мен қазіргі уақытта құнды болып

саналатын пәнаралық байланысқа қысқаша тоқталып өткім келеді. Мысалы, кей-

бір қаржыландырушы ұйымдар пәндер арасындағы маңызды ынтымақтастықты

көрсететін қосымшаларды қолданғанды құп санайды, өйткені бұл инновациялық

тәсіл болып саналады, сондықтан қолдауға лайық.

Пәнаралық сипат

Пәндер жеке құрылым ретінде қарастырылып, өзара біріктіру қандай да бір

нәтиже берсе ғана пайдалы болады деп санаған жөн. Ғалымдар ресурстар мен

сый-құрмет үшін бәсекеге түсіп жатқан қоғамда әркімнің жекелеген салалар мен

қосалқы салаларды зерделеу және оны насихаттау трендінің белең алғаны анық.

Ғылым механизмі күн санап күрделеніп әрі ғылыми мақалалар көптеп жарияла-

нып жатқан кезеңде мамандану да арта түсуде, сонымен қатар тарихтың салалары

және бұрыннан қалыптасқан пәндер арасындағы айырмашылықтар да күшейіп

келеді. Жаңа тарихи еңбектерді жете түсініп оқу қиындай түсуде, себебі мұндай

еңбектердің саны өте көп. Мұндай жіктелу мен реинтеграция, әсіресе, өткенді тұ-

тастай түсінгісі келетін мамандар үшін айрықша қызығушылық туғызады.

88 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Оңтайлы тәсіл ретінде қарастырылатын пәнаралық байланысқа сәйкес, әр

пәнге тән ойлау жүйесі бір-бірінен нәр алады; демек, пәндер өзара тәсілдерін, тео-

риялары мен түсініктерін алмасып отырғаны жөн. Сонымен қатар бұл жаңа көз-

қарастарды құнды деп топшылайды. Мысалы, мұқият мәтінтанушылық талдау

жасауға машықтанған әдебиет сыншысы тарихшының назарынан тыс қалған мә-

селелерді байқап қоюы мүмкін. Бұл тарихшылар қырағы емес дегенді емес, олар

сыншылардан өзгеше дүниелерді байқайды дегенді білдіреді. Бұл мысал арқылы

айрықша машық саналатын мұқият оқу туралы сөз қозғап отырмыз. Пәндер, со-

ның ішінде теориялар, тұжырымдамалар, әдістер, деректер және тұтас дүниета-

ным біріктірілген кезде көптеген мүмкіндіктер пайда болады.

«Пәнаралық байланыс» деген не және тарихшылар оның көмегімен өз шебер-

лігін қалай жүзеге асыра алады? Бұл сұрақтар мен жауаптардың әртүрлі нұсқа-

лары бар, олар өзге сала аясында әзірленген ғылыми еңбекті оқудан бастап, та-

рихтан тыс дамыған деректер базасын жобалау сияқты әдістерді зерттеуге дейін

және басқаша бағытта даярланған мамандармен тығыз ынтымақтастықта жұмыс

істеуге дейін қамтиды. Алайда пәнаралық зерттеулер туралы бұдан басқа, неғұр-

лым прагматикалық ойлау әдісі бар, оны біз зерттейтін деректер мен мәселелер-

дің өзі анықтайды. Медиевистер ежелгі заманды зерттеуші тарихшылар сияқты

археология, нумизматика мен эпиграфикаға (жазбаларды зерттеу) сүйенгенді

жөн санайды. Белгілі бір уақыт пен мекеннің мәдениетін зерттейтін тарихшылар

үшін әдебиеттанушылар, өнер және сәулет тарихшыларының және тағы басқа ма-

мандардың еңбектерін пайдалану маңызды.

Демек, біз енді тарих және пәнаралық байланысты жобаларымызды тұжырым-

даудың тәсілдері аясында қарастыра аламыз. Контекст дегенді қалай түсінетіні-

міз – пайымдауымызға байланысты, дегенмен ол көбінесе алдын ала әзірленген

дәстүрлі үлгілерге сүйенеді. Тиісінше, тарихшылар шешуші элементтерді өздері

белгілеген контекст аясында зерделейді және осы контексті анықтайтын әрі ке-

ңейтетін зерттеу жұмысына, оның қай пәнге жататына қарамастан-ақ, қатысуы

мүмкін. Контекстің нені қамтитынын бірден анықтау мүмкін емес. Мысалы, та-

рихшылар музыкаға көңіл бөлгеннен гөрі, саяси пікірге баса назар аударғанды

жөн санайды. Бір жағынан, бұған себеп музыканың тарих ғылымы үшін маңы-

зы кемірек болып саналса, екіншіден, музыканы зерттеумен жоғары деңгейдегі

техникалық машықты меңгерген мамандар айналысады. Тарих факультеттерінде

музыкатанушылардан гөрі, саяси идеяларға қызығушылық танытатын мамандар

жұмысқа жиі қабылданады. Дегенмен өткеннің дауысы да оның көрінісі, ол жа-

йындағы көзқарас, түйсік, иіс және ой-пікір сияқты контекст алаңы бола алады.

Пәнаралық сипат өзекті тақырыптардың бірі болып қала береді, ал терминнің

өзі салалар арасындағы генеративті ұқсастықтарды – пәндер арасындағы ше-

каралардың жайылып, әдістер, тәсілдер және мазмұн тұрғысынан сабақтастық

жиі ұшырасатынын меңзейді. Академиялық пән туралы ұғымның мағынасы жоқ

деуден аулақпын, керісінше, оның маңызы зор. Пәндер – оқыту мен жазуды қа-

лыптастыратын жалпы машықтар, ақыл-ой жүйесі және құлшыныс. Салалар ара-

сындағы күрделі қарым-қатынасқа қатысты тәсілдердің бірі «назар аудару» идея-

сын пайдаланады. Әр сала мен қосалқы салалардың мамандары негізгі зерттеу

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 89

нысандарына қалай назар аударады? Мұнда да сәйкестік бар, бірақ алғашқы екі

тарауда сипатталған әлеуметтік процестердің нәтижесінде әртүрлі тақырыптарға

назар аударылады. Келесі бөлімде философтардың тұжырымдамалар мен олар-

дың нәтижелеріне, сондай-ақ, дәлелдер мен оларда келтірілген дәйектердің қалай

түзілетінін баяндаймын. Көптеген тарихшылар абстрактілі идеялармен арнайы

жұмыс істеуге машықтанбаған, бірақ соған қарамастан оларды қолдануға тиісті.

Олар үшін абстрактілі ойлардың және өзіндік сипаттамаларын жете түсінудің

пайдасы мол. Бұдан түсінетініміз философия тарихтың тәжірибесі үшін пайдалы,

тіпті ауадай қажет тәсіл болуы мүмкін. Тарих сияқты, ол да іс-әрекет пен құбы-

лыстардың ерекше спектрін қамтиды. Әлемдегі ең көне пән туралы Кристофер

Бэйли, Мишель Фуко және Чарльз Тейлор сияқты үш жазушының пікіріне

жүгінемін.

Философия ежелгі әлемде әбден қалыптасқан ғылым болды, дегенмен XXI ға-

сырда философиядан гөрі тарихқа көбірек көңіл бөлінді, оның ауқымының кеңеюі-

не зерттеуді қажет ететін тақырыптар, кезеңдер мен географиялық аймақтардың

көп екенін мойындаудың ықпалы болды. Тарих – айтарлықтай абстрактілі емес

және бос уақытта әуестенуге болатын қызығушылық ретінде қабылданғандықтан,

философияға қарағанда тарихты ұғыну оңайырақ. ХХ ғасырдың қасіреттері туралы

моральдық дискурс та тарихқа қоғамдық сипат береді. Іс жүзінде бұл екі пән ара-

сындағы байланыс көпқырлы және ауқымды.

Философия

Ең алдымен, философияны пән ретінде түсіндіруден бастаған жөн. Философия-

ның зерттейтін тақырыбы басқа салалардан аса алшақтап кете қоймайтын шығар,

өйткені ол қамтымайтын нәрсе кемде-кем. Саймон Блэкберннің пікірінше, «фи-

лософия – өзіндік санасы қалыптасқан адамның ой-пікірі».

Философияда білім,

өмір, мінез-құлық және әлем туралы негізгі мәселелерді пайымдау үшін сыни тұр-

ғыдан ойлау, мұқият зерделеу әрі дәлелдеу әдістері қолданылады. Философияның

басым бөлігі адам мен қоғамның табиғатын қоса алғандағы барлық мәселелерді дә-

йекті әрі жан-жақты түсіндіру мақсатын көздейді. Тарих ғылымында философия

тарихының орны ерекше, өйткені ол айрықша тарихи маңызы бар әлемді түсіну

тәсілдеріндегі негізгі өзгерістерді көрсетеді. Демек, Декарт, Гоббс, Локк, Спиноза

және Лейбництің еңбектерімен таныспай тұрып, XVII ғасырдағы Еуропа тарихын

зерттеуде белгілі бір нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес деп ойлаймын.

Өкінішке

қарай, бұл қалыптасқан үйреншікті көзқарас емес. Философия тарихы – маман-

дандырылған сала, оны түсіну үшін XVII ғасыр тарихшыларының арнайы білімі

мен машықтары жеткілікті болмаған шығар. Сондай-ақ қиын да күрделі фило-

софиялық жазбаларды адам өмірінің қалған бөлігімен қалай байланыстыру ке-

рек екені түсініксіз болуы мүмкін. Дегенмен XVII ғасырдың философтары саяси

және ғылыми мәселелермен тікелей айналысқан кезде, мұндай ықпалдастықтың

мүмкіндігі мен пайдасы айқын болды.

90 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Кейбір тарихшылар ірі ойшылдардың еңбектерін нақты тарихи контекстерде

ғана іске жаратады. Оның жарқын мысалы – ХІХ ғасырдың басынан ХХ ғасырдың

ортасына дейінгі үнді либерализмін зерделеген Кристофер Бэйлидің зерттеуі. Ол

тек Үндістанда ғана емес, сонымен қатар өзге географиялық аймақтарда да либе-

ралды ойлау жүйесінің күрделі болғанын сипаттайды, өйткені үнді ойшылдары

Джон Стюарт Милль сияқты шетелдік ойшылдармен тікелей немесе жанама түрде

үнемі пікірлес болған. Бір жағынан, бұл қиындықтар тұжырымдамалық сипатқа ие,

екінші жағынан, бір жарым ғасыр бойына Үнді субконтинентіндегі саясат импера-

тивтерінің жетегінде болды. Бір жағынан, бұл философиялық зерттеу, себебі онда

Бэйли күрделі және абстрактілі дәйектерді зерделеп, олардың қайшылықтары мен

өзгеріске бейімділігін анықтайды. Екінші жағынан, бұл – тарихи ұмтылыс, өйткені

ол біздің заманымыздағы либерализмнің шығу тегінің қандай екенін көрсетуге ты-

рысады. Бэйлидің өзі «дамып келе жатқан ғаламдық интеллектуалдық тарихты»

зерттейтінін атап өткен. Осылайша жүйелі дәлелдер келтірілген бұл кітаптан бір-

қатар маңызды ойларды, ең алдымен, тарих пен философияның интеллектуалдық

тарихта жақсы үйлесім табуы мүмкін екендігін байқаймыз. Бэйли философ емес,

бірақ ол ақыл-ой тарихына назар аударады. Сонымен қатар, ол «либерализмнің»

салдарына да назар аударады – ол философиялық мәселелермен қатар, саяси және

әлеуметтік мәселелерді де кең талдайды. Зерттеу нысаны Үндістан болғандықтан,

ол исламдық, үнділік және христиандық ойлау тәсілдері сияқты түрлі философия-

лық дәстүрлерді қарастырады.

Мен бұл мысалды бір жағынан, оның интеллектуалдық сипатына байланыс-

ты, екінші жағынан, оның оқырмандардың философия тарихының рөлін және

Макиавелли немесе Ницше сияқты есімдерден не болмаса діни толерантты-

лық туралы еңбектері философия тарихына қатысты бірқатар мәтіндерге енген

Вольтер тәрізді Ағарту заманы өкілінің жұмыстарынан күтетін нәрседен тыс бол-

ғандықтан таңдадым.

Мұндай мәтіндер, әрине, пайымдау тұжырымдамалары мен

түрлері қазіргі тарихи сәтте қалайша өрістетіліп отырғанын түсінуге көмектеседі.

Осылайша философия тарихы тарихты зерттеу ісіне әртүрлі жолмен ықпал етеді.

Сондай-ақ тарих пен философия арасындағы өзара байланысты «ойлау тәсіл-

дері» деген тіркес арқылы да аңғаруға болады. Мысалы, атауына «Француз фило-

софиясы», «Неміс философиясы» және «Үнді философиясы» деген тіркестерді

арқау еткен көптеген кітаптар жарық көрді. Тілдер немесе мемлекеттерді өзді-

гінен түсінікті ұғымдар ретінде қарастыратын бұл тіркестер күрделі ұғымдарды

қарабайырландырып біртектендіреді деп мәлімдеуге болады, дегенмен оның жа-

ғымды тарихи жағы бар. Ойлау тәсілдерінің өткен және қазіргі қоғамда да ерекше

басымдыққа ие жолдары бары және болғаны анық және олар, мәселен, антропо-

логия үшін аса маңызды.

Өткенді түсіну үшін ойлау тәсілдерін түсінуіміз керек,

соның ішінде философиялық дәстүрлер мен тәжірибелерді түсінбей тұрып, «ли-

берализм» секілді терминді қолданудан аулақ болу үшін оны ескеру қажет.

Философия мен тарих жаңа тәсілдер арқылы да өзара байланысады. Оны ке-

ңінен түсіндіру үшін Мишель Фуко мен Чарльз Тейлор сияқты екі философтың

көзқарасын зерделейміз. Мишель Фуконың тарихты зерттеуге ықпалы зор; ол

халықаралық тарихи мәдениетке кірігіп кеткені сонша, оның шығармаларымен

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 91

аз-маз таныс немесе мүлде оқымаған адамдар да оған сілтеме жасайды. Фукодан

алынған ойлар әртүрлі болады: оның ықпалын біз дүниетанымдық ықпал көпте-

ген ғасырлар бойы адам өмірін түсіндіруді мақсат етіп алуын айта алар едік. Біз

оны тарихшы ретінде де қарастыра аламыз, дегенмен бұл оның еңбектерінің ең

жарқын сипаттамасы бола алмайды. Ч.Тейлор да тарихи мысалдарды кеңінен

пайдаланады, дегенмен оның «Өзіндік «меннің» қайнар көздері» (Sources of the

Self) және «Зайырлы заман» (A Secular Age) секілді көп оқылатын еңбектерін та-

рих жайындағы кітаптар деп атауға болмайды. Алайда олар белгілі философия-

лық мәтіндерге сүйене және философиялық дәлелдерді негіздеуге тырыса оты-

рып, тарих туралы пайымын баяндайды.

Мишель Фуко

Мишель Фуконы кейде тарихшы деп атайды, алайда бұл қате түсінік. Ол

тарихи зерттеуді қарқынды түрде жүргізді, оны мысалы, автордың «Мен, Пьер

Ривьер» (I, Pierre Riviere) атты кітабынан байқауға болады, дегенмен ол еңбекте-

рін жариялаған кезде мәліметтердің біразын жасырды. Ол психология, психиат-

рия және психикалық денсаулық мәселелеріне айрықша қызығушылық білдірді,

алайда оған бола Фуконы психолог деп атауға болмайды. Сондай-ақ ол өз еңбек-

терінде әлеуметтік мәселелерді зерделеп, мәтіндер туралы жазса да, оны әлеумет-

танушы немесе әдебиет сыншысы деп атау да дұрыс емес. Оны философ ретінде

сипаттау автордың ойлау тәсілдеріне, абстрактілі деңгейде жұмыс істеуге және өз

шығармаларында әртүрлі құбылыстарды қамтуға деген қызығушылығына назар

аудартады. Фуконы «философияның», әсіресе 1980 және 1990 жылдардағы қо-

ғамға тигізген ықпалының мысалы ретінде қарастыруға болады.

Ол тарих ғылымына үш түрлі жолмен ықпал етті. Біріншіден, оның 1961 жылы

жарияланған «Ессіздік және өркениет» (Madness and Civilization) атты кітабы қа-

лыптан ауытқушылықты әсіресе, психикалық ауруларды медицинаның құзыры-

на беру мәселесі сынға ұшыраған кезеңде жазылған. Мысалы, онда XVII ғасырда

Францияда «есі ауысқан» адамдар тобын өз ортасынан ажыратып, мемлекеттік

мекемелерге оқшаулаудың тәсілдері сипатталған. Білім мен биліктің байланысы-

на талдау жасаған Фуконың бұл еңбегі медицинаның қоғам өміріне араласуына

деген қызығушылықтың кең таралуына ықпал етті. Нақтырақ айтсақ, ол психиат-

рияның зерттеу нысаны ретіндегі маңызына тарихшылардың назарын аударды

және белгілі бір уақыт аралығында «есі ауысқан» ретінде қарастырылып келген

науқастардың қалай аталғанына әрі емделу тәсілдеріне қатысты өзгерістерге

шолу жасады. Медицина саласын зерттеумен айналысатын тарихшылар оның

бұл кітабында келтірілген көп деректерді сынға алды, алайда оның әлі күнге дейін

оқырманның қызығушылығын оятатыны соншалық, мұндағы деректерді эмпири-

калық тұрғыдан жоққа шығару оңай емес.

Екіншіден, Фуко адам білімінің табиғаты мен оның қалай өзгергені туралы

зерттеді. Сондай-ақ ол автор түсінігіне қарсы шығып, ғылым, медицина және

92 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

философиядағы елеулі өзгерістерді сипаттауда ұлы ойшылдар тұрғысынан қара-

май, оны танымның біртұтас әдістері саналатын «эпистемалар» тұрғысынан зер-

делейді. Эпистема – кез келген кезең туралы ойлану және оны зерттеуде ненің

мүмкін, ненің қисынды екенін анықтайды. Эпистемалар – біз өмір сүретін жағ-

дайдың когнитивтік шарттары. Олар үлкен өзгерістерге ұшырап отырады, бірақ

Фуко оның қалай жүзеге асатынын нақты түсіндірмейді. Ол оқиғалар, мәтіндер

мен суреттердің керемет талдауларында олардың негізгі болжамдарды қалай бей-

нелейтінін көрсетті. Бұл тәсіл белгілі бір қоғамдарға сыни әрі саяси радикалды

жолдар ұсынуы мүмкін. Оның ойынша, сырт көзге көрінген нәрсе адамды көбі-

несе жаңылыстырып қана қоймай, шындыққа қарама-қайшы болуы да ықтимал.

Виктория дәуіріндегі сексуалдылыққа қатысты көлгірлік ол туралы айтпай үнсіз

қалуға емес, керісінше оған назар аударуға әкелді.

Фуко ерекше ықпал еткен үшінші сала – сексуалдылық тарихы, ол осы тақы-

рыпты жазуды қолға ала бастаған кезде, бұл мәселені жазу кең таралған еді. Фуко

XVIII ғасырда басталған сексуалдық дискурстары жеке адамдар, отбасылар, мем-

лекет және онымен байланысты мекемелер, сондай-ақ «сарапшылар» арасындағы

қатынастарды өзгертеді деп мәлімдеді. Оның бірқатар салдары болды: мәселен,

«гомосексуалды» сияқты «ауытқу» мінез-құлық түрлері рұқсат етілген қадамдар

емес, репрессивті қадамдар деп табылды. Осылайша, XIX ғасырда сексуалдық ту-

ралы көптеген адамдар жазып, талқыланған кезде, бұл жүгенсіздіктің белгісі емес,

керісінше, оның тәжірибесін басқару, қалыптастыру және бақылау дискурсының

пайда болуының белгісі болды. Виктория дәуіріндегі сексуалдық құбылыстар

туралы сөз қозғауды сын тезіне алу мен «ауытқушылық» мінез-құлыққа алаңдау

бұл мәселелерге баса назар аударуды талап етті. Бұл процесте жаңа субъективті-

лік, яғни бірегейлік пен тәжірибенің жаңа түрлері пайда болды. Кейінгі еңбектер

классикалық деректерге негізделді әрі айрықша айтыс туғызды.

Фуко дискурсты қалай түсінеді? Мұны анықтау оңай емес, дегенмен оның ма-

ңызды екі ерекшелігін атай аламыз. Біріншіден, бұл материалдық жағдайға емес,

мәдени өнімге қатысты, сол себепті мәтіндер негізгі деректерге айналады. «Мәтін»

терминін саналы түрде пайдаланамын. Дискурс ұғымы және оны жүзеге асыратын

еңбектер көбінесе тіл теориясына негізделген. Кейде саяси шеру, кеңістік, кәсіби

қауымдастық сияқты кез келген құбылысты мәтін ретінде қарастыруға болады

дейді. Бұл барлық тәсіл сөздің құдіреті туралы көзқарастармен және тіл теорияла-

ры оның адам тәжірибесін құрылымдау қабілетін ашады деген пікір негізінде қа-

лыптасқан. Екіншіден, дискурс мәтіннің астарында неғұрлым үйлесімді дүниета-

нымның жатқанын және олардың білдіретін идеялары айтарлықтай ықпал барын

білдіреді. «Гомосексуалдықты» адамның бір түрі ретінде анықтау осыған мысал

бола алады, өйткені бұл бір-біріне эротикалық тұрғыдан ынтық ер адамдар өздерін

және өз әлемін сынап көруге бел буған жеке категорияға айналды. Мұндай жіктеу-

ге сай, бір-біріне мүлде ұқсамайтын адам түрлері бар; сексуалдық тұрақсыз сипат

емес, керісінше, жеке адамдарға тән, өмір бойы бағдар, ал гомосексуалзим норма-

дан өзгеше болып көрінеді. Демек, сексуалдық түрлердің анықтамасы – еш қатері

жоқ «ғылыми» жоба емес, дискурс арқылы үстемдікті көрсету. Өзіңнен басқаның

өзгешелігін анықтау және бұған атау беру – үстем көзқарастың көрінісі. Осылайша

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 93

номенклатурадағы өзгерістер, әсіресе оларды лингвистикалық тұрғыдан белгілен-

ген адамдар қабылдаған кезде, айтулы маңызға ие болады.

Дискурстық талдау қолданыстағы идеялардың және оларды таныстыратын

тілдердің әлеуетін зерттейді. Осылайша биліктің құрылымын элита, үкімет, са-

лық салу түрлері және тағы басқа терминдер тұрғысынан емес, оларды жүзеге

асыратын дискурстар терминдері тұрғысынан түсіну керек. Бір қарағанда, дис-

курсты қазіргі уақытта тарихшылар кеңінен қолданғанымен де, оның бастапқы-

да марксистік интеллектуалдық дәстүрлерден пайда болған идеологиямен ортақ

белгілері бар. Дегенмен идеология кез келген тарихи сәтте қарама-қайшы мүдде-

лердің болуын болжайды; таптар немесе сол таптарға жақын топтар өз мүдделе-

рін идеология арқылы жүзеге асыруға тырысады. Идеологиялар таптық немесе

топтық үстемдік құралы ретінде қарастырылады. Олар – күнделікті тәжірибеге

негізделген қақтығыс алаңы.

Керісінше, Фуконың тәсілі ешқандай таптарды да,

қақтығыстарды да қарастырмайды, ол, әрине, нақты әлеуметтік мүдделерді негіз

етіп алмайды. Идеологиялар оны қалыптастыратын және дамытатын материал-

дық жағдайлармен айрықша күрделі қатынаста болса да, оларды сол жағдайлар

тұрғысынан түсіну керек. Дискурстарды зерттеу – тарихшыларды материалдық

өмірді қарастыруға итермелейтін бірінші қадам емес; оның орнына дискурстар-

дың сапасын анықтайтын басымдыққа мән беріледі. Мүдделері бойынша біріккен

топтар билікке әртүрлі тәсілмен қол жеткізуге тырыспайды. Керісінше, дискурс-

тар кең таралған; жеке адамдар мен топтар басқа ұстанымды ұстана алмайды, се-

бебі мұндағы ойлау құрылымының тамыры тым тереңге жайылған.

Идеология мен дискурс – тарихшылар үшін пайдалы тұжырымдамалар са-

налады және екеуінің де өзіндік шектеулері бар. Сонымен қатар бұл екеуінің де

«жұлдызды» сәттері бар. Ғалымдар өздері зерттейін уақыт пен кеңістікке сай ке-

летін идеялар немесе тәсілдерге жүгінеді: тарихтың басқа салалармен және сол

салалардағы ең ықпалды авторларымен қарым-қатынасы дәл осындай мерзімдік

бетбұрыстарды көрсетеді. Мұны өз еңбектерін 1950 жылдың соңында жариялай

бастаған Фукодан байқауға болады. Оның әйгілі кітаптары 1960 жылдар мен

1970 жылдардың басында жарық көрді және шығарылған бойда жедел ағылшын

тіліне аударылды. Алайда 1970 жылдары ағылшынтілді ортада оның кітаптарын,

негізінен, тарихшылар мен философтар оқыды. Оның шығармашылығына деген

дүние жүзі бойынша, әсіресе, әдебиет сыншылары тарапынан айрықша қызы-

ғушылық тек 1980 жылдары басталды. Ал соңғы жылдары құлшыныс төмендей

бастады. Мұндай трендтердің қалай пайда болып, нығайып, одан кейін жойылып

кететінін түсіндіру өте қиын.

Фуконың мүдделері мен ықпалының соншалықты кең ауқымды болғанын ес-

керсек, оны тек қана философиямен байланыстыру оғаш көрінуі мүмкін. Оның

білімнің сипатына, ойлау жүйесіне және үстем тұжырымдамалардың терең ық-

палына деген қызығушылығы оны адам өміріне қатысы бар іргелі мәселелер-

ді сипаттайтын сала тұрғысынан қарастырудың соншалықты құнды екендігін

білдіреді. Тарих пен философия арасындағы байланыс әртүрлі болғандықтан,

бұл ойды одан әрі дамыту үшін өзгеше тәсілді пайдаланатын канадалық ойшыл

Чарльз Тейлорға жүгінемін.

94 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Чарльз Тейлор

«Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» кітабында қамтылған бірқатар та-

қырыптар Ч.Тейлордың еңбектерінде баяндалған. Оның идеялары Батыс фило-

софиясының негізгі дәстүрлерінен бастау алады. Ол өзінің оқырмандары Декарт,

Локк және Ницше сияқты тұлғаларды біледі деп санайды. Ол Рильке, Достоевский

және Бодлер секілді қаламгерлер мен Аквинский әрі Августин секілді теолог-

тардың еңбектері оқыпманға таныс деп үміттенеді. Ч.Тейлор кәсіби философтар

қарастыратын бірқатар тақырыптар, соның ішінде тілдің табиғаты, адам құқығы

және мораль бойынша бірқатар еңбектер жариялады. Әлбетте, ол Фуко туралы

жазды.

Сонымен, бұған тарихтың қандай қатысы бар? Ч.Тейлор өзгерістерге,

әсіресе адамдар қалайша өзін-өзі ұстауы керек және олардың мінез-құлықтарын

қалай түсіндіруге болатыны туралы әртүрлі ұйғарымдарға ерекше қызығушылық

білдіреді. Оны, әсіресе, қазіргі заманның сипаты айрықша толғандырады. Демек,

белгілі бір жағдайда оның тарихи мәселелермен айналысудан басқа амалы бол-

маған. Оның ертеректе жасалған деректерді пайдаланғаны айдан анық. Көптеген

философтар мұны тарихи контексті пайдаланбай-ақ жүзеге асырады. Тейлор «за-

йырлану» деп аталған процестің, сондай-ақ өзі «заманауи бірегейлік» деп атайтын

құбылыстың қалай пайда болғанын түсінуге тырысады. Сондықтан оның аталмыш

процестердің қалай пайда болатынын нақты түсіндірудің жауапкершілігін өз мой-

нына алмай, идеялардағы өзгерістерге назар аударатыны түсінікті.

Авторды тарих саласымен байланыстыратын тағы бір әдіс бар. Оның мораль-

дық әрі саяси сипаттағы неғұрлым ірі жобасы үшін өткен заманда болған оқиға-

лардың маңызы зор. Кейде тарихшылар өткен уақытты сол кезеңнің мүдделері

үшін зерттей отырып, өздерінің сол әрекетін қорғайды. Тейлор керісінше, тарихта

болған маңызды өзгерістерді біздің, яғни қазір өмір сүріп жатқандардың игілігі

үшін, ең алдымен, біздің ұжымдық әл-ауқатымыз бен өзіміз өмір сүріп жатқан

әлемнің жағдайына алаңдайтын біз үшін түсінуге тырысады. Ол «Өзіндік «мен-

нің» қайнар көздері» атты кітабын «заманауи бірегейліктің көрінісі – біздің за-

манымыздың моральдық қиындығы туралы түсінігімізді қалыптастыруы мүмкін»

деген ұйғарыммен аяқтайды.

Мұнда «бірегейлік» және «қиындық» сөздерінің

жекеше түрде жазылғанын аңғарамыз. Ч.Тейлор әдетте, өзге тарихшылар пай-

даланатын көпше түрдегі сөздерді пайдаланбайды. Керісінше, ол жекеше түрде-

гі терминдерді толығымен ақтайтын нақты үлгілер бар деп санайды. Оны ең көп

алаңдататын үлгілердің бірі – адамға қажетті трансценденттік сезімді жоғалту.

Ол толыққанды гуманизмді біздің зайырлы заманға тән сипат деп санайды: бұл

бізді Ағарту заманынан бастап, Құдайға сенуді аңғал әрі ескірген түсінік ретін-

де қарастыруға жетеледі.

Осылайша Ч.Тейлор қалыптасып қалған түсініктерді

тек тарихи еңбектер аясында ғана емес, сонымен қатар кең мағынада Солтүстік

Атлантикалық мәдениеттер деп атауға болатын контексте қолданады.

Ч.Тейлор өзіне алған міндеттемелерін ашық сипаттайды. Мәселен, ол католик

дінін ұстанады және саяси лауазым үшін бірнеше мәрте сайлауға қатысқан, бірақ

бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Ол «Өзіндік «меннің» қайнар көздері» және «Зайырлы

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 95

дәуір» (A Secular Age) атты еңбектерінде өз ұстанымын нақты көрсеткен. Біз

мұны католик сияқты ұстанымға жақындату барысында абай болуымыз керек –

Тейлорды ежелгі Грекиядан бері жалғасып келе жатқан, зерттелетін өмірге қызы-

ғушылық білдірген көптеген философтардың қатарына қосуға болады. Мұны жай

ғана интроспекцияның формасы ретінде қарастыруға болмайды, дегенмен онсыз

зерттелетін өмір туралы жазбалар өте қарапайым болар еді. Ч.Тейлор христиан

дінін ұстанушы ретінде «тарихта діни сенім үшін болған жойқын соғыстар мен

оның салдарын» мойындауға тырысады. Зерттеушінің өмірін жүйелі әрі мұқият

түсіну үшін біз оны интроспективті деп атауға болатын әрекетпен айналысқан деп

тұжырымдаймыз. Алайда зерттелетін өмір бұдан да маңызды: бұл термин нақты

дәлелдер мен этикалық пайымдаулар жасауды білдіреді.

Ч.Тейлор мәдениеті-

міздің рухты тұншықтырып жатқанына алаңдайды.

Осылайша ол өз жазбала-

рында, тіпті біз оның көзқарасы, тәсілі және дәлелдерімен келіспесек те, қазіргі

заманның өзекті мәселелеріне назар аудару үшін тарих пен философияны бай-

ланыстыратын тәсілдерін баяндаған. Ч.Тейлорды тарихи деректерге сүйенетін

қоғамдық тарихшыларға ұқсата отырып, қоғамдық философ ретінде қарастыруға

болады. Қоғамдық тарих пен қоғамдық философия бір-бірін толықтыруы мүмкін.

Мұнда Тейлорды мысал ретінде таңдауыма, бір жағынан, оның тарихшылар

мен гуманитарлық ғылымдар саласындағы ғалымдардың қызығушылығын ту-

дыртатын, яғни «мен» жайындағы тақырыпта жазғаны себеп болды. Екінші жағы-

нан, бұл философиялық және психологиялық тақырып. Бәлкім, бұл нейробиоло-

гияға да қатысы бар тақырып болуы мүмкін. Сонымен қатар бұл – басты тарихи

мәселе. Кітаптың негізгі атауына жалғанған «Заманауи бірегейлікті қалыптас-

тыру» (The Making of the Modern Identity) атты тақырыпша «мен» туралы және

бірегейлікке қатысы бар идеялардың қаншалықты өзара байланысты екенін көр-

сетеді. Бұл терминдерге қарапайым түрде анықтама беру мүмкін емес. Дегенмен

бұл терминдер, бір жағынан, бірегейліктің табиғаты мен оның түсіндірілуі туралы

заманауи мәселелерге байланысты болғандықтан, тарихшылардың назарын ауда-

рады. «Мен» және «бірегейлік» терминдеріне қатысы бар құбылыстардың уақыт

өте келе айтарлықтай өзгергенін және оларды зерттеу өте қиын екенін мойын-

даймыз. «Мен» тақырыбы тарих, философия және мұнымен қоса өзге салаларды

біріктіретін тәсілдерді ұсынады.

Тарих пен философияны байланыстыратын бірнеше тәсілді атап өттім: фило-

софия тарихын тарих ғылымының бір саласы ретінде қарастыруға болады; тарих

философиясы тарихнаманың ажырамас бөлігі; философия ғылымы тарихшылар

пайдаланатын теорияларды қамтиды әрі бұл онда кеңінен түсіндіріледі; филосо-

фия дәлелдеу формаларын, идеялардың табиғатын, ұғымдардың байланыстарын

зерделейді, олардың барлығы тарихтың өзін-өзі тану тәжірибесіне үлес қосады.

Пәндер арасындағы шекаралардың айтарлықтай нақты емес екені және тарихтың

іргелес пәндермен қаншалықты тығыз байланысты екенін ғана емес, сондай-ақ са-

лалардың атаулары көптеген мақсатқа, соның ішінде мамандықтың мүддесі үшін

пайдаланатынын жадымызда ұстаған абзал. Шынында да идеялар тарихы, интел-

лектуалдық тарих пен философия тарихы арасындағы айырмашылықтарды ажы-

рату қиын, дегенмен олардың да өзіндік мақсаттары бар: Тейлордың еңбектерінде

96 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

бұл мәселелердің барлығы қамтылған. Ол «Өзіндік «меннің» қайнар көздері» атты

еңбегін заманауи бірегейлік тарихы деп атаса да, бұл философиялық еңбек болып

қала береді.

Автор бес жүз беттен асатын бұл кітабында көптеген ойшылдар-

дың философиялық туындысы ретінде сипатталған еңбектеріне сүйене отырып,

күрделі, абстрактілі дәлелдер құрастырған. Ч.Тейлордың еркіндік, қазіргі заман,

ерік еркіндігі сияқты үлкен идеялар мұқият зерделеніп, жоғары деңгейде жалпы-

лау сипатында құрастырылуы керек деген түсінігі тарихи тәжірибеге тән емес.

Дегенмен ол тарихи контексте ойлайды, өткен уақыт туралы мәліметтерге сүйе-

неді және тарихшылар оның кітаптарын сыни тұрғыдан пайдаланады.

Ч.Тейлорды бұл кітапқа мысал ретінде алуым оның тұжырымдамаларымен то-

лықтай келісетінімді не болмаса еңбектерін сүйсініп оқитынымды білдірмейді. Тек

ол Фуко сияқты бізге тарих пен философия арасындағы жан-жақты байланыстар

туралы ойлауға көмектеседі. Тейлордың зайырлану мәселесіне деген қызығушы-

лығын ескерсек, оның еңбектері гуманитарлық ғылымдардағы теологияны қоса

алғандағы пәндердің, өзара байланысы туралы анағұрлым кең көзқарас ұсынады.

Көптеген жерлерде ол кейінірек түсінік берушілер сүйенетін және оқырмандары

үшін терең түсінік қалыптастыратын әдебиет қайраткерлерінің жазбаларын тал-

қылап, оларға сілтеме жасап, дәйексөз ретінде пайдалаланады. Мұнда әдебиет –

ой-пікір мен түсініктер қалыптасатын бастау деген астарлы пікір бар, бұл көзқарас

әдебиеттану мен тарих арасындағы байланысты дұрыс бағалауға көмектеседі.

Әдебиет және мәтін

Әдебиет – қызықты категория, оны жеке пәннен гөрі, мәдениеттің әртекті

түрлерін сипаттау ретінде түсінген жөн. Бұл жарияланған немесе жарияланбаған

шығармаларға қатысты; кейбір контексте кез келген мәтін жарай береді, ал басқа-

ларында ол әлдебір көркемдік құндылықты білдіреді. Әдебиет роман және тарихи

роман, поэзия және элегия, өмірбаян және ғұмырнама сияқты көптеген жанр мен

қосалқы жанрлардан құралады. Әртүрлі тарихи еңбектер де әдебиеттің бір түрі

болып саналады және бұл баяғыда-ақ мойындалған. Олар метафора сияқты әде-

биеттанушылар талдауға машықтанған көркем тәсілдерді пайдаланады. Ықпалды

тарихи шығармаларды көбінесе стилистиканы терең меңгерген мамандар жазған.

Тіпті тарихи кітаптың мазмұны көңілден шықпаса да, «жақсы» жазбаның қандай

болуы керек екені туралы пайымдаулар өзгеріп тұратыны сөзсіз, оқырман мұн-

да пайдаланылған тіл, баяндау әрі дәлелдерге баса көңіл аударып, бұған әдебиет

сыншысы секілді талдау жасағаны абзал және олар тұжырымдамалар, теориялар

мен дәлелдер, болжамдардың пайдаланғанын түсіне білуге тиіс.

Бұған көзқарас тұрғысынан қарасаңыз, тарих пен әдебиетті бір-бірінен ажыра-

ту қиын. Университетте әдебиет саласы бойынша оқып, сабақ беретін адамдардың

бойындағы машықтар тарих саласында үйретілмейді. Дегенмен бұл қасиеттер кей-

бір тарихшының бойынан табылуы мүмкін. Әдебиеттанушы мамандарының өзін-

дік пәндік құрылымдары бар. Осылайша іс жүзінде бұл салалар әртүрлі болады.

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 97

Мысалы, көптеген тарихшылар поэтикалық өлшемдерді – әдебиетті зерттейтін-

дерге арналған стандартты тәжірибелерді анықтай әрі талдай алмайды. Содан

кейін біз әдебиет терминдерінің сөздігін парақтап, тарихи талдауда қанашалық-

ты қолданылатынын іздестіруіміз мүмкін.

Менің ойымша, бұл тарихи талдау-

ды жүзеге асыруға аздық етеді. Бірақ ол тарих пен әдебиет арасындағы байланыс

маңызды дегенді білдірмейді. Керісінше, бұл екеуі – ауқымды әрі назар аударуға

тұрарлық салалар. Тарихи тәжірибеден белгілі болғандай, әдебиетті зерттеуде ор-

тақ теориялар, тәсілдер, деректер және критерийлер бар екені анықталды. Бүгінгі

күні әдебиеттану саласындағы зерттеудің ауқымы соншалықты кең, шартты түр-

де анықталған мәтіндерден, мысалы, визуалды және материалдық мәдениеттен

тыс, көптеген тарихи зерттеуді қамтитын әдебиетті талдау күрделі мәселе.

Әдебиет кафедралары біраз университетте ғана бар; кафедра атауынан «ағыл-

шын» немесе «француз» деген сөзді кездестірсек, оны әдебиетті белгілі бір тілде

оқыту деп түсінеміз. Мұнда біз ұлттық мемлекет немесе тіл тұрғысынан қарап,

елдер бойынша еңбекті анықтау мәселесіне қайта ораламыз. Мұндай кафедра-

лардың басым бөлігінде зерттелетін мемлекеттің тілі мен мәдениетін оқытады,

сол тілде сөйлейтіндердің тарихын зерттейді, сондай-ақ лингвистиканы да қам-

туы мүмкін. Әдебиет пәні оқытылатын кафедраларда пайдаланылатын машық-

тар, болжамдар және түсіндіру стильдері туралы ойлану керек. Сонымен қатар

әдебиетті оқытатын кафедраларда жылдам дамып келе жатқан постотаршылдық

зерттеулердің маңызы тарих пен әдебиет мамандарының бір-бірін қолдайтынын

әрі ақпаратпен алмасатынын көрсетеді.

Тарих пәні үшін маңызды саналатын жазбалар мен оларды талдау тәсіліне

назар аудара отырып, әдебиет, әдебиет тарихы, әдебиет теориясы және әдебиет

сыны сияқты бірқатар терминді қарастырайық. Мұнда «әдебиет» сөзі жалпы, оны

кез келген тіл, мемлекет және жазбалардың алуан түріне қатысты пайдалануға бо-

лады. Дегенмен бұл термин арқылы жазбалардың қандай бағытта жазылатынын

байқай алмаймыз. Дегенмен мұндай ауқымды және бейтарап секілді көрінетін

термин әдебиет пен тарих пәндерінің арасындағы байланысқа қатысты маңыз-

ды мәселелерді көтереді. Әдебиет деген не және әдебиет деп нені атауға болады?

Эстетикалық құндылық туралы не айтуға болады және мұндай пайымдауды кім

жасайды? Кез келген жазбаны әдебиет деп атауға бола ма? Жазбаның көркем-

дік ерекшелігін қалай анықтауға болады? Әдебиетті ғалымдар зерттейтін негіз-

гі жанрлар, мысалы, поэзия, көркем әдебиет және драма тұрғысынан анықтауға

болады. Тарихшылар мұндай деректерді пайдалана алады, бірақ оларды негізгі

материал ретінде сирек қолданады. Сонымен қатар әдеби жанрлардың ара-жі-

гін ажырату оңай емес, сондықтан хаттар, газеттер, журналдар, ғылыми еңбектер

мен үкімет есептерін мұқият оқыған жөн – жалпы айтқанда, кез келген жазба-

ны мұқият оқу қажет. Соған орай мәтінге құрылымдық талдау жасайтын әде-

биет сыншыларының әдістері мен тәсілдері жазбаша деректермен айналысатын

тарихшыларға, сондай-ақ олардың жазушылық қызметіне тікелей байланысты.

Тарихшылар эстетикалық құндылық туралы пайымдауды қаламауы немесе өз

зерттеулері үшін оның маңызын байқамауы мүмкін. Сондай-ақ олар аса танымал

98 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

емес авторлардың көмегімен өз қажеттіліктерін қанағаттандыру әлдеқайда тиімді

деп есептеуі мүмкін. Әдебиеттанушылармен диалог және ынтымақтастық орнату

арқылы бұл мәселелердің шешімін табуға болады.

Әдебиет тарихын зерттеушілер бұл идеяларға бұрыннан қызығушылық та-

нытып келеді. Бұған керемет мысал ретінде америкалық ғалым, Марджори Хоуп

Николсонның еңбегін айтуға болады. Ол ғылыми идеяларды зерттеу үшін поэзия

жанрын пайдаланды. Автордың «Таудағы түнек және таудағы сәуле» (Mountain

Gloom and Mountain Glory) атты еңбегінде бұған дейін қызықсыз, тіпті тартымсыз

төбешіктер ретінде қарастырылып келген таулардың эстетикалық құндылыққа

айналу процестерін баяндайды. Шын мәнінде оның әдебиет тарихы туралы еңбегі

идеялар тарихы жөніндегі жазбаға айналды. Бұл жағдайда әдебиет пен тарих ара-

сындағы байланыс екеуінің де мүдделеріне қатысы бар жазбаша деректерді пайда-

лану арқылы туындайды. М.Х.Николсонды әдебиет сыншысы дегеннен гөрі, әде-

биет тарихын зерттеуші деп атаған дұрыс, себебі ол мәтіндерді контекске кіріктіре

білді, сондай-ақ ол мәтіндерге талдау жасаса да, сол мәтіндердің рәсімді ерекше-

лігі де, оның әдебиет ретіндегі сапасы да оның басты тақырыбы болған жоқ.

Соңғы онжылдықта тарих пен әдебиет арасындағы шекара көмескіленіп бара

жатқандай. Мәселен, Клэр Бранттың «XVIII ғасырдың хаттары және британдық

мәдениет» (Eighteenth-Century Letters and British Culture) атты әйгілі туындысын

қарастырайық. Хаттарды кім жазғанын және оқығанын зерттеген К.Брант өз кі-

табында ойдан құрастырылған және шынайы өмірден алынған мысалдарды пай-

даланады. Сондай-ақ ол бірнеше кейіпкерді, атап айтқанда, ата-аналар, қылмыс-

керлер, саяхаттанушылар және христиандарға назар аудара отырып, хат алмасу

тәжірибесі мен мәдениетін жалпылама түрде қарастырады. Көптеген адамның

күнделікті өміріндегі үйреншікті ісіне айналған әрекеттерге әдеби әдістерді мең-

герген және әртүрлі жағдайда өмір сүрген ғалымдар назар аударған. К.Бранттың

бұл кітабының тарихи тұрғыдан терең жазылғаны соншалық, тіпті мұнда «тарих-

ты» «әдебиеттен» бөліп қарастыру ақылға сыймайды.

Әдеби сын мәтіндерге мұқият назар аударуды, эстетикалық мәселелерді түсіне

біліуді және жазбаларды бағалауға дайын болуды қамтиды. Ал әдебиет тарихын-

да эстетикалық пайымдаулар көп қамтылмайды: бұл – идеяларды жайдан-жай

басты орынға қоя салмайтын ашық алаң. Бұл, мысалы, жарияланымдарға, оқыр-

мандарға, сондай-ақ жазушыларға, хат жазушылар арасында құрылған желілерге

қатысты болуы мүмкін. Көптеген әдеби шығармалардың идеялардың тарихы-

мен немесе менталитеттегі үлкен өзгерістермен айтарлықтай байланысы жоқ.

Жазушылар өмірбаянын тарихи тұрғыдан ұйымдастыруға болады, нәтижесінде

әдебиет әлеміндегі көрнекті тұлғалардың өмірбаяны тарихқа да, әдебиетке де қа-

тысы бар болып шығуы әбден мүмкін. Өте жақсы жазылған тарихи еңбек – әде-

би өнердің бір түрі. Қай жағынан алып қарасаңыз да, Эдуард Гиббон мен Жюль

Мишле керемет жазушылар болған. Осылайша тарихи еңбек жазудың тарихын

әдебиет тарихының бір түрі ретінде қарастыруға болады, сонымен қатар оның

интеллектуалдық және мәдени тарих үшін де маңызы зор. Әдебиет пен тарих

арасындағы бұл байланыс ежелден қалыптасқан және классикалық кезеңдерден

бастау алады.

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 99

Алайда соңғы уақытта әдебиет пен тарих арасындағы байланыс жаңа сипатқа

ие болды. Мысалы, әдебиеттанушылар бұрын тарихшылар зерттеген мәтіндер-

мен жұмыс жасауда. Оны ғылым, медицина және құқық саласынан анық байқауға

болады.

Джиллиан Бирдің «Дарвиннің сюжеттері» (Darwin’s Plots) атты еңбе-

гі осы ойды бейнелейді. Алғаш рет 1983 жарық көрген бұл кітап – көрнекті әде-

биет сыншысының ықпалды туындысы. Бұл кітаптың негізгі тақырыбы – Чарльз

Дарвиннің түрлердің пайда болуы туралы идеялары. Дарвин натуралист, геолог,

селекционер, психолог және табиғи сұрыпталу ілімінің теоретигі ретінде таны-

мал. Дж.Бирдің Дарвиннің жазушы ретіндегі шығармашылығын мұқият зерделеп,

баса назар аударғаны автордың кәсіби білімі барынан хабар береді. Бұл тақырып

ғылым тарихында айрықша орын алады. Сонымен қатар Дж.Бир бұл кітабын-

да Дарвиннің ойларына назар аударады, тиісінше «Дарвиннің сюжеттері» атты

кітабы – автордың интеллектуалдық тарихқа қосқан үлесі саналады. Сондай-ақ

Дж.Бир бұл кітаптың үшінші басылымына Дарвиннің өзге органикалық өмірдегі

сана түрлеріне құштарлығы және оның нәрестелер мен басқа да адам мәдениетте-

рінің ойлау процестеріне қызығушылығы туралы эссе қосқан. Осылайша автор-

дың мұнда философиялық, психологиялық және антропологиялық мәселелер-

ге де назар аударғанын аңғаруға болады.

Аталмыш кітап, бір жағынан, тарихи

туынды саналса, екінші жағынан, әдеби және тарихтан тыс саладан туындайтын

лингвистикалық мәселелерді де зерделейді. Мұнда автордың да, оның оқырман-

дарының да назары күрделі мәтіндерге және олардың басқа мәтіндермен байла-

нысына бағытталған.

Сонымен бірге әдеби мәтіндер роман сияқты саяси және идеологиялық өзгеріс

туралы ақпарат таратушы ретінде түсіндіріледі. Әдебиет – бұл тарихи өзгерістердің

әлсіз көрінісі ғана емес, олардың маңызды, белсенді бағыттаушысы, сондықтан та-

рихшылар үшін маңызды ресурс саналады. XVIII ғасыр тарихы мен Француз рево-

люциясын зерттеген Линн Хант «Адам құқығын жүйелеу» (Inventing Human Rights)

атты кітабында романдарға елеулі орын береді, ол адам құқығы ұғымының XVIII ға-

сырда пайда болғанын және оның пайда болуына сол замандағы көркем әдебиет

пен оны оқу әдістерінің ықпал еткенін баяндайды: «жаңа кітаптар... индивидтің

жаңа тәжірибесін (жанашырлық) қалыптастырады, бұл жаңа әлеуметтік және сая-

си тұжырымдамалар (адам құқығы туралы) құрастыруға жағдай жасайды».

Тілді жақсы түсінуге негізделген әдеби тәсілдер тарих тәжірибесін қалыптас-

тырады. Бұған кез келген жазуды мәтін деп қабылдауға болатыны туралы пайым-

дау мысал бола алады, сол себепті сыни әдістер кең қолданысқа ие деп саналады.

Мәтіндер нақты құжат емес, бұл – жасанды зат (артефакт), күрделі туындылар,

дискурстардың бөліктері, сондықтан олар биліктің табиғатымен байланысты.

Мәтіндер арасында күрделі қатынастар бар; бұл «интертекстуалдық» деген атау-

мен белгілі. Кейбіреулердің ойынша, мәдени қуат қаламгерлермен емес, олардың

туындыларымен байланысты. Мұндайда қаламгер есімі мен оның пікірлерінің

арасында сәйкессіздік туындайды, өйткені олар шығармаларының қалай оқы-

латынын және қалай пайдаланылатынын анықтай алмайды. Бұл идеялар тарих-

шылар үшін ынталандыру болады, олардың әдебиеттанушылар мен өзге іргелес

салалардың мамандарынан үйренері көп. Алайда кейбір тарихшылар әдеби және

100 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тарихи тәжірибелер арасындағы тығыз байланыстан туындаған мәселелерге әлі

де алаңдаушылық білдіреді. Олардың айтуынша, егер, белгілі бір шаржда бейне-

ленгендей, өмірде тек мәтіндер ғана болса, ол өткен туралы маңызды білім алуға

деген талаптарына қауіп төндіреді. Бұл мәселелердің тарихи тәжірибеге тікелей

қатысы бар, сол үшін тарихшылар оны зерделеуге тиіс.

Әдебиеттанушылар да тарихшылар секілді өз жұмыстарына әртүрлі көзқарас

тұрғысынан қарайды. Қазіргі уақытта мәтіндерді зерделеуге сан түрлі тәсілдер

қолданылады; тарихшылар үшін тілді талдаудың әртүрлі тәсілдері пайдалы бол-

мақ. Іс жүзінде пәндер сән, саясат және мәдени пікірталастардың әсерінен бір-

бірін талғамалы түрде пайдаланады. «Лингвистикалық бетбұрыс» деп аталған

құбылыс міндетті түрде дау-дамай туғызады.

«Лингвистикалық» сөзінің қолда-

нысқа енуіне ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген және тілдің таңбалық сипатын

зерттеген тіл теоретигі Фердинанд де Соссюрдің септігі тиді.

Сөздер (таңбалар)

олардың нені білдіретінімен ешқандай ішкі байланысы жоқ, сондықтан біз тамақ-

танатын және жазу жазатын (зат, таңбаланушы) үстел (сөз, таңбалаушы) еркін

таңба болып саналады. Бұл тілдің еркін сипатта пайдаланылуына мүмкіндік бе-

реді. Сонымен қатар бұл грамматика, сөздік және қолданылу тұрғысынан алғанда,

тілдер мәдениетті бейнелеу тәсілі екенін білдіреді, ол өткен уақыт туралы мәлімет-

терге қол жеткізудің тиімді жолын ұсынады. Мәселен, ең алдымен, наразылықтар,

көтерілістер мен төңкерістерге қатысушылардың өмір сүру жағдайын, олардың

көзқарастарын және бұл мәселелерге байланысты қандай балама нұсқаларды ізде-

генін нақты түсінбей тұрып, тарихта орын алған бүліктер туралы мәлімдеме жасай

алмаймыз. Бұдан шығатыны, біз өткен құбылыстар туралы жазу кезінде пайдала-

нылатын тілдерге, сондай-ақ оған қатысы бар тұлғалардың категорияларына мұ-

қият болуымыз керек. Іргелі ұғымдар физикалық әлемде емес, тілде, ақыл-ойда

болады, сондықтан біздің жеке ауызша тәжірибелерімізді, сондай-ақ өткенге қаты-

сы бар кейіпкерлердің тәжірибелерін сыни тұрғыдан түсіну қажет.

Мәтін – болған оқиға туралы нақты сипаттама бермейді, тек сол оқиға тура-

лы не айтылғанын ғана баяндайды. Мәселен, кейбір ғалымдар сиқыршылық ту-

ралы шынайы мәліметті білуге айтарлықтай шектеулер бар екенін мойындайды.

Деректер куәгерлер мен түсінік берушілердің неге сенгенін және бұл жайында

не тұжырымдағанын айғақтайды.

Содан кейін олардың айтқан пікірлеріне қа-

тысты пікірталас туындайды. Бұл мәселеге тарихи білімнің мәртебесін қарас-

тырғанда қайта ораламыз. Бірақ әзірше қарама-қайшы екі көзқарасты қарабайыр

түрде сипаттаймыз: біздің қолымызда тек қана мәтіндер болса, онда солардың

негізінде ғана тарихпен айналыса аламыз немесе сол кезде біз қол жеткізе ала-

тын материалдық әлем болды және біз бұл туралы мәліметтер таба аламыз, бұ-

ған қарсы пікір білдіру тарих пәнінің беделіне нұқсан келтіруі мүмкін. Барлық

қарама-қайшы көзқарастар сияқты, мұнда да бұрмалаушылық бар. Осы қара-

пайым қарама-қайшы көзқарастарды атап өту пайдалы болатынын көрсетеді.

Бір жағынан, әдебиет теориясы тарих пәнінің негіздеріне қауіп төндіреді деген

болжам бар. Екінші жағынан, тарихшылар эпистемологиялық мәлімдемелер

жасайды, бірақ оларды іс жүзінде дәлелдеу мүмкін емес деп саналады. Сол қай-

шылықты пікірлердің ортасында әртүрлі интерпретациялық стратегиялар бар,

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 101

оларды тарихшылар пайдалана алады, олардың басым көпшілігі басқа пәндер-

мен байланысты. Әдебиет теориясын осы контексте әдейі қолдандым. Көптеген

әдебиеттанушылар теориялық мәселелерге айтарлықтай көңіл бөлмейді, алайда

әдебиеттану саласында тікелей осы мәселелермен айналысатын жаңа, ерекше топ

пайда болды. Бұл топ мәтіннің сипаты мен оның интерпретациясын қарастырады.

Теорияны жеке қарастыру қиындық туғызуы мүмкін, өйткені ол философиядағы-

дай ойлаудың қажетті құралы саналады, нақты жағдайлар арқылы қолданылады

және анықталады. Теорияны өмірлік қуатынан айыру оғаштау тәрізді. Әдебиет

теориясы философия, психоанализ, антропология, лингвистика және семиотика

сияқты басқа пәндерден бастау алады. Осылайша теорияның басым бөлігі пәндік

немесе пәнге жатпайтын сипатта екенін аңғарамыз.

Тарих пен әдебиет бірқатар жаңа салаларда қатар жүреді. Мысалы, бұған әйел

жазушылармен жұмыс істеу, жазбаларда бейнеленген елдер, географиялық ай-

мақтар арасындағы қарым-қатынасқа алаңдаушылық білдіру жатады, сондай-ақ

отарланудан өткен және оның зардаптарын түсінуге ұмтылған қоғамдардың тү-

сініктемешісі ретінде мойындалған авторлардың постотаршылдық зерттеулері

екі салаға да әсер етті. Сонымен қатар эксперименттік жазуға деген қызығушы-

лық бар, бұған шығармашылық жазудың университетте жеке пән ретінде кеңінен

оқытылуы себеп болуы мүмкін. Сондай-ақ кейбір тарихшылар монография мен

ғылыми журналға арналған мақала сияқты дәстүрлі үлгілерден алшақтауға тыры-

сады.

Бұл ұқсастықтар ішінара ғылыми зерттеулер мен гуманитарлық пәндерді

оқытуға тікелей ықпал ететін ғалымдар жұмыс істейтін саяси және мәдени кон-

текстермен түсіндіріледі. Дегенмен тарихтың әрбір іргелес саламен байланысы

алуан түрлі. Тарихшылардың негізгі жұмысы – оқу, жазу және сөйлеу; олар – сөз

шеберлері. Біздің әдебиетті зерттейтін мамандармен арадағы қатынасымыз өнер

тарихшыларымен байланысымыздан өзгеше екені сөзсіз. Олардың мүдделері та-

рихшыларға жұмбақ болуы мүмкін, сондай-ақ жоғарыда айтып өткен ерекшелік

өнер тарихшылары зерттейтін қорқынышты бейнелер мен нысандарға да байла-

нысты және бұл салаға маманданған талантты зерттеушілердің аз болуы да ықпал

етуі мүмкін.

Тарихшылардың әдебиет және өнертану ғылымымен байланысының да ортақ

тұстары бар. Бұл ішінара көптеген контексте осы екі саланың арасында тығыз бай-

ланыс бар екенімен түсіндіріледі: мысалы, визуалды мәдениет нысандары олар-

дың атауларындағы жазу, көрме каталогтары мен газетке жарияланған мақала-

ларды қамтиды. Өткен уақыттың мән-жайын түсіну барысында өнер мен әдебиет

секілді шығармашылық жұмыстың тарихи мәлімет ұсынатын әлеуетін ескермеу

ағаттық болар еді. Дегенмен бұл екеуі сол заманға жол бастайтын соқпақ бола

алмайды, себебі олар күрделі делдалдық қызмет атқарады. Тарихи мәліметтер-

ді іздестіру барысында тиісті машықтары мен контекстік білімі бар мамандарға

сенім артамыз немесе олармен бірлесе жұмыс істейміз. Тарихшыларға өздері ша-

ма-шарқы жеткенше таба алатын барлық дәлелдер қажет. Атап айтқанда, музыка

сияқты өнер мен әдебиет бұрынғы дәуірлердің бейнелі және эмоциялық әлемін

толығырақ бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл дәлелдер патронаж

және экспозиция түрлері секілді әлеуметтік құбылыстарды анықтайды.

102 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Өнер тарихы/визуалды мәдениет

Өнер тарихына анықтама беру оңай болып көрінуі мүмкін: ол «өнер» деп

аталатын терминнің аясында ұйымдастырылған құбылыстардың тарихы болса

керек. Бірақ өнер – өте күрделі ұғым. Кейде ол шығармашылыққа қатысты бар-

лық процесті көрсету үшін пайдаланылады және бейнелер мен нысандарға на-

зар аударылған жағдайда аталмыш ұғымның визуалды өнерге қатысы бар екені

анық. Бұл бәрін қамтиды, бірақ кейбір түсінік берушілердің пікірінше, тым көп

нәрсені қамту айтарлықтай қауіпті. Мәселен, қолөнер мен жиһаз жасау ісін ви-

зуалды өнер деп атауға бола ма? Сондай-ақ олардың сапасы туралы күрделі мә-

селе туындайды. Өнер деген не және оған қалай қарау қажеттігі туралы пікір қай-

шылықтары үнемі болып отырады. Өнер туындыларына, оларды кім және қалай

жасағанына назар аудару қажет пе? Әлде ол академиялар, аукцион үйлері мен

галереялар, материалдар, визуалды машықтар, өнер тарихы мен коллекциялар-

ды қамти ма? Бұл пікірталастарды жасанды заттарға олар үшін төленетін ақша

мөлшеріне негізделген құндылық беретін халықаралық өнер нарықтарының бо-

луы күрделендіре түседі. Сондай-ақ өнер туралы пайымдауларда субъективті

көзқарастың бар екенін мойындаймыз. Бұдан қашып құтыла алмаймыз және бұл

тарихшының адамзат жетістігінің, айталық, саясаттың да, діннің де басты мәсе-

лесі болған саласынан бас тартуына себеп бола алмайды.

Демек, өнердің, өнер тарихының тарих пәніне берері мол. Өнер дегенді білді-

ретін күрделі бағалау пайымдары адамды жаңылыстыруы мүмкін, мұның өзі бір-

қатар салалардың мамандары таңдаған визуалды мәдениет сияқты жан-жақты си-

патқа ие ұғымның неліктен өзекті болып отырғанын ішінара түсіндіреді. Сонымен

қатар визуалды мәдениетті зерттеу деп аталатын қарқынды дамып келе жатқан

ғылыми сала бар. Өздерін аталмыш саламен байланыстыратын көптеген адамдар

әлеуметтік ғылымдар бойынша білім алған немесе бұқаралық ақпарат саласында

қызмет етеді. Визуалды мәдениет термині кең түрде түсінілуі керек, ол жарна-

мадан веб-сайттарға дейін, материалдардан журналдарға дейін, фотосуреттерден

графикалық дизайнға дейін барлық нәрсені қамтуы керек. Мұндай ауқымдылық

тарихшыларға пайдалы визуалды дағдылар мен машықтарды, оларды дамыту

мен пайдалануға қатысты мәселелерді зерттеуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ

визуалды және материалдық мәдениеттер арасындағы шекаралар айтарлықтай

нақты емес. Мысалы, кітап материалдық мәдениеттің бір бөлігі екені айтпаса да

түсінікті, ал визуалды мәдениетті зерттеп жүрген мамандар өз жұмысында кі-

тапты беттеу, безендіру мен түптеуге және ондағы суреттерге ерекше назар ауда-

руы мүмкін. Материалдық мәдениетті зерттеу ісімен алғаш рет археологтер мен

антропологтер айналысқан және оның да визуалды мәдениет зерттеулері тәрізді

жан-жақтылық сипаты бар. Қазіргі таңда материалдық және визуалды мәдениет

тарих пәнінің негізгі бөлігі саналады.

Тарихи зерттеулерде жазба түрдегі емес деректерді пайдалану идеясы айтар-

лықтай жаңалық емес; ол ерте жаңа дәуірдегі антикварлар ісінен бастау алған

және соңғы онжылдықтарда кеңінен етек алаып отыр. 1986 жылы «Пәнаралық

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 103

3.1-сурет. Бейкер Бейкер коллекциясындағы альбомның парағы, Дарем университетінің арнайы коллекциясы

Ені– 40.5 см, ұзындығы– 26.3 см, Бейкер Бейкер Принт.

Ауқымды коллекцияның бір парағы бірнеше рет пайдаланылғаны анық. Музейлер мен галереяларда тұратын суреттер мүмкінді-

гінше таза, бүлінбеген түрде көпшілік назарына ұсынылады, сондықтан біз оларды лас күйінде сирек көреміз. Суреттердің қалай

пайдаланылғанын, соның ішінде қиылып, қабырғаға жапсырылғанын немесе осында қалай орналасқанын зерделеу өте маңызды.

Альбомды 1749 жылы Дарем графтігіндегі Элемор-Холлда тұрған Джордж Бейкерге тұрмысқа шыққан Джудит Рут жасаған болуы

мүмкін. Вик Гатрелл бұл суреттер коллекциясын өзінің «Күлкі қаласы» (City of Laughter) атты кітабында пайдаланған, онда ол сән

мен жанжалға қатысты суреттерді айрықша атап өткен. Бұл мысалда көрсетілгендей, ол саясатқа қызығушылық білдірген. Бейкер

Бейкер коллекциясындағы XVI-XX ғасырлар аралығындағы отбасылық құжаттардың архивінен білетініміздей, Джудит Рут 1774

жылы жесір қалған және отбасы бизнесінің жауапкершілігін өз мойнына алған.

104 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тарих» журналының (Journal of Interdisciplinary History) тарих пен өнер тарихы

туралы арнайы басылымы жарық көрді. Арада екі жыл өткен соң, бұл басы-

лым «Өнер және тарих: бейнелер мен олардың мәні» (Art and History: Images

and their Meaning) [Ротберг, 1988] атты кітап болып басылып шықты. Кітаптың

атауы оның күмән туғызған кейбір салалар бойынша жұмыс істегенін көрсете-

ді. Мысалы, бейнелер екіөлшемді көріністерді білдіреді, бірақ үшөлшемді заттар

туралы не айтуға болады? «Өнер және тарих: бейнелер мен олардың мәні» ең-

бегіндегі он екі мақала үйді безендіруге, соның ішіндегі кейбіреуі сәулет өнерін

зерттеуге арналған. Бұл кітаптағы мақалалар қолданбалы немесе сәндік өнер-

ді, мүсінді қарастырмайды. Авторлары – тарихшылар немесе өнертанушылар.

Құрастырушылар кітаптың қысқаша кіріспесінде тарих пен өнер тарихын бай-

ланыстыру қажеттігін мәлімдесе де, кітап әртүрлі зерттеулерден құралған жинақ

болып қала берді. Осылайша тарих пен оның өзге пәндер арасындағы байланыс-

ты пайымдау барысында, бұл пәндерді салыстырып қана қоймай, олардың өзара

үйлесім табатынын зерделеу қажет.

Көптеген елдерде тарих пен өнер тарихы арасында өте үлкен айырмашылық

бар. АҚШ-та, керісінше, ірі университеттердің басым бөлігінде үлкен және сан

түрлі бағыттағы тарих факультеттерінде екі саланың да мәселелерін жақсы біле-

тін ғалымдар (бірақ ондайлар аз) жұмыс істейді. Дебора Сильверман бұған айқын

мысал бола алады. Мысалы, француздың модерн стилі туралы кітабында ол өнер,

саясат және нейропсихиатрияның өзара байланысын зерттейді.

Автордың қысқа

мерзім ішіндегі сәндік өнерге назар аударуы оның материалдарына толық сәй-

кес келетін талдамалы және эмпирикалық нақтылық деңгейіне жетуге мүмкіндік

берген. Дегенмен өнер тарихына қатысты дәлелдерді пайдаланатын ғалымдардың

басым бөлігі әлі күнге дейін канон бойынша танымал тұлғалардың, яғни суретші-

лер мен архитекторлардың айналасында сөз қозғайды. Зерттеуге тұрарлық ең ма-

ңызды тұлғаларды анықтайтын және сол арқылы мәдени жетістіктер тізімін құ-

растыратын канон ұғымы соңғы жылдары сынға ұшырады. Мысалы, әдебиет пен

бейнелеу өнері саласында барлық әйелдердің канондық тізімнен шығарылғаны

туралы көп айтылды. Бұл, әрине, шындық болса да, гендерлік айырмашылықтар

туралы жалпы болжамдардың дәлелін растайтын ерекшеліктерден кейін, мұндай

сынның нәтижесі канон идеясынан бас тарту емес, керісінше, оның кемшіліктерін

түзету болды. Канонның құндылығын дәлелдеуде жазушылардың қосқан үлесі

зор, соның ішінде бұл идеяны әдебиет сыншысы Гарольд Блум айрықша қолда-

ды. Канондар баспагерлер, нарықтар және музейлердің қолдауы арқылы нығая

түседі. Тарих саласында мұндай канондар жоқ, бұған шығармашылық бағытта-

ғы, белгілі тұлғалар негізгі зерттеу пәні болмауы, екінші жағынан, эстетикалық

қасиеттер пәннің басты назар аударатын мәселесі еместігі себеп болды. Жалпы

келісім бойынша осы саланың негізін құрайтын әртүрлі балама тақырыптар бар.

Бұған Қайта өрлеу дәуірі мен қазіргі заман сипаты жақсы мысал бола алады, бұл

тақырыптар өнер тарихын зерттеушілер үшін маңызды. Бірақ тарихшылар саяси

билік өкілдерімен салыстырғанда, өнердің көрінекті есімдерін сирек зерттейді.

«Айрықша маңызды өнер» (Art with a capital A) туралы сөз болғанда эстетика-

лық құндылық мәселелері басты тақырып болып саналады. Сонымен қатар пән

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 105

басқа салаға тиесілі және өзіндік ішкі күрделілігі бар болғандықтан, арнайы бі-

лімді талап етеді. Бұл күрделіліктің ерекшеліктері – оның мәдени мәртебесінің

ажырамас бөлігі. Сол себепті тарихшылардың бұл салаға баса көктеп кіруге ба-

тылы жетпеуі мүмкін, ал кейбіреулері бейнелермен жұмыс істеуден жасқанады,

себебі бейнелер – ғылым жолында басымдыққа ие сөздерден құралған дәлелдерді

пайдалануға дағдыланған тарихшылар үшін мүлде бөтен категория. Бірақ егер біз

өнер тұрғысынан емес, визуалды мәдениет немесе материалдық мәдениет тұрғы-

сынан ойлансақ, жағдай біршама өзгеріп, пәндерді икемді түрде өзара үйлестіруге

жол ашамыз. Визуалды мәдениет кез келген уақытта айналадағы әртүрлі мәдени

формалардың ауқымын зерттеуді және эстетикалық сапаны дәстүрлі түрде ба-

ғалау тәсілдері деректерді іріктеуде негізгі алынуға тиісті емес дегенді білдіреді.

Материалдық мәдениет секілді, визуалды мәдениетті де өнерден гөрі, тарихи ка-

тегорияға жатқызған дұрыс, өйткені ол эстетикалық сүзгімен жұмыс істемейді,

бірақ әртүрлі материалдар, медиа және контекстермен жұмыс істейді әрі өткеннің

құндылықтар жүйесін құрметтейді.

Дегенмен де өнерді және оған қатысы бар көрінекті тәжірибелі мамандарды

зерттеу барысында алуға болатын идеяларды естен шығармаған жөн. Кейбір тари-

хи-көркем шығармаларда ірі өнер қайраткерлері қарастырылған және олар кон-

текске мұқият түрде енгізілген. Мұндай жазбалардан маңызды екі ойды аңғаруға

болады. Біріншіден, өнер тек элита тобына қатысты емес: мысалы, оны шіркеулер

мен қоғамдық орындарда кез келген адам байқай алады, сол себепті оның визуал-

ды машық пен дағдыны анықтауда септігі зор. Екіншіден, өнер туындыларын та-

рихи деп тануға болатын құбылыстармен байланыстырудың өзіндік тәсілдері бар,

мысалы, діни тәжірибе, әлеуметтік иерархиялар мен қоғамдық өмірді қарастыру.

Майкл Баксандалл – бұл мүмкіндіктерді шебер суреттеген өнер тарихшылары-

ның бірі. Оның «XV ғасырдағы Италиядағы кескіндеме және тәжірибе» (Painting

and Experience in Fifteenth-Century Italy) атты кітабы алғаш рет 1972 жылы жа-

рық көрген. Мұнда автор суреттерді жанашырлықтың өзгермелі түрлерімен және

уағызшылардың ишараларын түсіндіру сияқты кеңінен таралған визуалды дағ-

дылармен байланыстырады. Бастапқыда бакалавриат бөлімінде оқитын студент-

терге арналған бұл кітапта автор интеллектуалдық тұрғыдан дәлелді және өзі

зерттейтін кезең мен орыннан тыс болатын ойлау түрлерін ұсынды. Олар қатаң

тарихи ойлаудың үлгісі саналады. Өнер тарихына арналған монографияларда да

әйгілі суретшілердің өмірін зерттеуден тарихи түсінік қалыптастырудың нақты

тәсілдерін ұсынады және ол әдістемелік тұрғыдан пайдалы әрі танымдық болады.

Бұған мысал ретінде Светлана Альперстің Рембрандт туралы кітабын атауға бо-

лады. Ол өнер нарықтарының түпнұсқалыққа деген қамқорлығының нәтижесінде

өнер тарихының тәжірибені қалай қалыптастыратынын жан-жақты баяндайды.

Бұл кітапта Рембрандтың өнердің экономикалық аспектілеріне деген қызығушы-

лығы сипатталады. Бұл тақырыптарды зерттеу үшін Альперс суретші өмір сүрген

кезеңнің мәдениетін зерделейді, яғни автор суретшінің шығармашылығы мен на-

рықтағы тәжірибесін тарихи тұрғыдан қарастырады. М.Баксандалл да, С.Альперс

те өз кітаптарында «визуалды мәдениет» тіркесін пайдаланса да, олар танымал

суретшілердің өмірін, демек, өнерді зерттеуді мақсат еткен.

106 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

3.2-сурет. Тобиас Конрад Лоттер. Аспан әлемінің картасы

Ұзындығы– 53.8 см, ені– 60.9 см, Аугсбург, Rm 5 PF3.2.2.

Шамамен 1750 жылы басып шығарылған әрі қолмен боялған бұл аспан картасын белгілі

нақышшы, картограф әрі баспагер адам жасаған. Мұнда тек шоқжұлдыздар ғана емес,

сонымен бірге Птолемей, Тихо Браге және Коперник сипаттаған жер жүзінің үш түрлі үл-

гісі көрсетілген. Мұнда сипатталғандай, XVIII ғасырдың ортасына қарай Коперниктің па-

йымына қатысты айтарлықтай дау туындаған жоқ. Оның жер мен өзге ғаламшарлардың

күнді айналатыны туралы болжамы 1543 жылы шыққан еңбегінде егжей-тегжейлі си-

патталған. Астрономия көпшіліктің қызығушылығын туғызған сала болды. Коперникті

радикалды жаңашыл ғалым ретінде сипаттайтын көп еңбек жазылды, дегенмен оның

идеяларының туындау себебі мен оны қабылдауы әлдеқайда күрделі болды. Бүгінгі күні

Тобиас Конрад Лоттердің жұмысы құнды әрі коллекциялық бұйым деп саналады.

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 107

Өнер терминінің өзі ғасырлар бойы қызу пікірталастарға себеп болды, ал осы

пікірталастардың өзі де тарихи құбылыс еді. Мәселен, суретші мен қолөнерші-

нің арасындағы айырмашылық маңызды саналатын қоғамда, бұл екі мамандық

иелерін саралаудың нақты тәсілдері олардың еңбегі, машығы, қаржылай көмегі,

әлеуметтік мәртебесі, сондай-ақ тауарларының бағасы туралы болжамдар құрас-

тыруға септігін тигізеді. Мұндай жағдайда өнер деген не, оны кім жасайды және

оған қалай қарап, қалай көтермелеу керек деген сұрақтарға тарихшылар ерекше

қызығушылық білдіретіні анық. Сонымен қатар өнер туралы зерттеу тақырыбын

өзгерту де тарихшылар үшін өте маңызды. Бұған мысал ретінде қала өмірі, со-

ның ішінде қаладағы кедейлік деңгейі туралы түсінікке қатысты өзгерістерді атап

өтуге болады.

Өнер деген не және ол қалай болуы керек деген мәселе төңірегін-

дегі пікірталастар көп ретте өнерге қатысты теориялық мәселелерді зерттеумен

айналысатын академияларда өткізіледі. Бұл пікірсайыстардың нәтижелері фи-

лософтар мен әдебиет сыншыларының, сондай-ақ өнер тарихын зерттеушілердің

де қызығушылығын туғызды.

Өнер теориясы пәнаралық жұмыстың тақырыбы

болды, сондықтан бұл өткен уақытпен қатар, қазіргі кезеңде де теорияға қатысты

мәселені қайта зерделеуге мүмкіндік береді. Қорыта айтқанда, бұл көптеген пән-

аралық формалар үшін айрықша маңызды.

Теориялар

Бұл тарауда тарихтың гуманитарлық ғылымның өзге салаларымен байланысы

зерделенеді. Ауқымды, күрделі әрі аса маңызды болып саналатын бұл салалар та-

рихты жалпы пән ретінде түсіну үшін қажет. Осы өзара әрекеттесулердің көпшілігі

теориялар мен тұжырымдамалардың салалар арасындағы ауысуларына байланыс-

ты болады. «Теория» – тағы бір күрделі термин. Кейде тарихшылар теорияны ұнат-

пайды, теория ұсынатын сенімді интерпретациялық негіздер болмағандықтан, олар

«фактілерді» ғана іздейтін «парықсыз эмпирик» деп айтып жатады. Сондай-ақ та-

рихшыларға теориялық түсінік қажет болған кезде, олардың өз пәндерінен тыс, мы-

салы, сыни теорияға жүгінетіні де рас. Бұл тарихи білімнің сипаты мен мәртебесіне,

сондай-ақ тарихи әдіс туралы идеяларға қатысы бар айрықша маңызды мәселе.

«Теория» деген не? Бұл ретте жаратылыстану ғылымдарын сенімді білім үлгі-

сі ретінде кеңінен пайдалану орынды болады. Кейбір түсінік берушілер ғылыми

жосықтар пайымдау мен қаталдықты көрсетеді, ал бұларды тарихшылар үйренуге

тиісті дейді. Осы орайда екі мәселені атап өткен жөн. Біріншіден, ғылымдардың,

әсіресе жаратылыстану ғылымдарының әртүрлі құбылыстарды жоғары деңгейде

түсіндіруге мүмкіндік беретін күшті теориялары бар. Екіншіден, теориялар мен

фактілерді бір-бірінен бөлу өзінен-өзі түсінікті деп қабылданады. Екі жағдайда да

тарих тәжірибесін жаңылыстыратын экстраполяция жасалады: құбылыстың бір

бөлігінен алынған нәтиже оның екінші бөлігіне қолданылады. Шын мәнінде және

«эмпирикалық», «теориялық» және «концептуалдық» деген сөздер өңделмеген

деректерді және олармен істелетін жұмысты бір-бірінен нақты бөліп алу керек

екенін көрсетеді. Тарихи тәжірибеде жағдай дәл осындай анық емес.

108 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Теориялардың негізгі төрт сипаттамасы бар деп санаймын. Біріншіден, «тео-

рия» бірнеше мысалдар арқылы түсіндірілетін құбылыстың жалпы сипаттамасын

білдіреді. Мысалдар мен теориялар өзара тәуелді, оның үстіне мысалдарға қара-

ғанда теориялар жалпылама және абстрактілі сипатқа ие. Екіншіден, теориялар

зерттеудің бастауында емес, соңында жақсы түсіндірілетін құбылыстарды сипат-

тайды. Үшіншіден, теория қарастырылып отырған құбылыстардың жаңа мысал-

дарын түсінуге мүмкіндік береді. Тарихта теория болжам сияқты құбылыс емес,

өйткені тарихшылар ғалымдар тәрізді болашақты болжай алмайды. Бірақ рево-

люция теориясы, мысалы, Франция мен Ресей революциясына қатысты жасалып,

одан кейін Мексика революциясын түсіндіруге пайдаланылуы мүмкін. Сонымен

қатар мұндай теория жаңа жағдайлар арқылы айтарлықтай өзгеруі мүмкін.

Төртіншіден, теория әртүрлі құбылыстарды біріктіретін және мағынасын бере

алатын дәйекті, жүйелі көзқарасты білдіреді. Осылайша теориялар – абстракті-

лі, жалпылама, түсіндірмелі сипатқа ие құрылымдар. Теорияда интеллектуалдық

қуаттың рухы бар.

Негізінен, тарих айрықша теориялық пән болған емес. Керісінше, тарихшылар

өткендегі нақты оқиғалар туралы егжей-тегжейлі мәлімет ұсынады және оны нақ-

ты да сенімді түрде жасауға тырысады. Көптеген тарихшылар өз материалдарын

зерделеп, олармен «сырласу» барысында өздерінің түсіндіру тәсілдерін дамытады.

Бұл сипаттама теориялар мен деректерді қатаң бөліп тастау жаңылыстыратынын

және оның пайдасыздығын көрсетеді. Ешқандай эмпирикалық әрекет теориясыз

(тіпті олар толық тұжырымдалмаса да) жүзеге аспайды. Барлық тарихшылар не-

гізгі материалдарды, соның ішінде адам мінез-құлқының үлгілерін, белгіленген

хронологияларды, бұрынғы түсініктемелерді, жауапкершілік пен агенттік туралы

ұйғарымдарды, бірегейлік ұғымын және тағы басқа мәселелерді зерттегенде олар-

дың өзіндік идеялары мен дүниетанымдары болады. Кейбір практик мамандар өз

міндетін фактілерді жинау, деректерді объективті түрде зерделеу және ондағы мә-

ліметтерді тек жазып алу деп түсінуі мүмкін, бірақ олар қателеседі. Зерттеулермен

айналысқан тарихшылардың дүниетанымы кеңейе береді.

Олар кәсіби тұрғыдан негізделген дүниетанымды қамтитындықтан, тарихшы-

лар практик мамандар шүбәсіз сенетін көзқарастарды қалыптастырады; бұл си-

паттамалар белгілі бір мүдделерге қызмет етеді. Тарих, ең алдымен, эмпирикалық

пән деген идея тарих тарихи жазбамен тікелей байланысты, одан кейін ол туралы

тікелей сипаттама беру үшін пайдаланылады деген болжам жасауға негіз болады.

Осылайша тарихтың ақиқатын, оның пән ретіндегі мәртебесін және оның ерекше

беделін бекітуге болады. Пәнді не нәрсе ерекшелейтіні туралы мәлімдемелер іс-

әрекет салаларының арасындағы межені белгілеуге қызмет етеді; әр саланың өзі-

не тән ерекшеліктері, әсіресе іргелес салалар үшін маңызды, ерекшеліктер бол-

маған жағдайда практик мамандардың кәсіби өмірі мен олардың еңбектерінің

тұтастығына қандай да бір қауіп төнуі мүмкін. Пәнді қолдайтын инфрақұрылым

құрылғаннан кейін, интеллектуалдық билік арасында демаркациялық шекаралар

пайда болады. Мұндай шекаралар – белгілі бір жұмыс атқаратын күрделі өндіріс,

тіпті оларды жасайтын және қолдайтындар бұл туралы нақты ештеңе айтпайды.

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 109

Меншік тілі пәндерге де, теорияларға да қатысты жиі қолданылады. Пәндер

өздеріне тиесілі аумақты белгілеп алады және оның нәтижесінде пайда болатын

еңбек бөлінісі әртүрлі білім түрлерін қалыптастырады әрі шекараға қатысты дау-

дамайдың алдын алуы мүмкін. Ғалым ақпаратты немесе идеяларды басқа саладан

алған кезде, оны қарыз алу деп санауға болады, егер ол дұрыс орындалса, тиіс-

ті түрде танылса, тиімді транзакция жасалған деп түсіну керек. Өзге, донорлық

сала тұрғысынан қарағанда, сыйлық жасалды. Алайда бір оқиға әртүрлі сипатта

баяндалуы мүмкін, яғни басқа пәндер тарапынан төнген қауіп немесе сол пәндер-

дің басып алуы не болмаса жөнсіз пайдалануы себебінен бұл оқиға жыртқыш не

құрбан болу сипатында баяндалуы ықтимал. Интеллектуалдық меншік құқығын

беру, сыйлық, ұрлық, будандастыру немесе тонау ретінде қарастырылуы немесе

қарастырылмауы сіздің жеке көзқарасыңызға байланысты болады. Тарихи тәжі-

рибе өз теорияларын сирек құрастыратындықтан, өзге салалардың меншігіндегі

теорияларға көбірек сүйенеді.

Тағы бір түсініктеме меншік ұғымынан аулақ болуға тырысады және жалпы

алғанда кәсібилену, атап айтқанда, тарихтың кәсібиленуі салыстырмалы түрде

жақында ғана пайда болған құбылыс деген пікірге сүйенеді. Тарих бірнеше ғасыр-

лар бойы бірқатар өзге бастамалардың ажырамас бөлігі ретінде қолданылып кел-

ді. Сонымен қатар ғалымдар сүйенетін деректер белгілі бір зерттеу, мысалы, әде-

биет, тарих, әлеуметтану және тағы басқа салалар атауымен белгіленбейді. Соған

орай, мұндай деректерді түсіндіру үшін теориялар, тұжырымдамалар мен құры-

лымдар туралы айтатын болсақ, біз олардың салалар арасында өзара қиылысуын

және алмасуын күтеміз. Осы тәсіл аясында пәндер тарихы маңызды құрылымдар

ретінде қарастырылады; олар ішкі емес, кездейсоқ қасиеттерге ие. Көптеген пән-

дер өткен материалдарды пайдаланады, сондықтан тарихшылар қолданатын ма-

териалдарды, мәселен, әлеуметтануға емес, тарих үшін жарамды ететіндей нәрсе

бар ма? Егер «жоқ» деп жауап берсе, онда тарихшылардың өз материалын өңдеу

кезінде қолданатын нақты тәсілдері бар ма? Жоғарыдағы сұраққа жауап берудің

ықтимал әдістерінің бірі – арнайы білім мен машықты қолдану. Бұл сұрақтарға

нақты жауаптардың болмауы таңғаларлық жайт емес. Алға жылжудың ең тиімді

тәсілі – тарих пәнімен байланысты нақты салаларды зерделеу.

Салалар арасындағы ұқсастықтарды сөз еткенде, тарих пәніндегі әртүрлі бө-

ліктердің өзіндік тәжірибесі бар екенін атап өткен жөн. Ежелгі және ортағасырды

зерттеуші тарихшылардың көпшілігі іргелес пәндер тізімінде археологияны бәрі-

нен жоғары қояды. Шын мәнінде тарих пен археология бұрыннан бері бір-бірімен

тығыз байланысты: кейбір жағдайда олар бірігіп кетеді. Қоршаған орта тарихы-

мен айналысатындар үшін география, әсіресе тарихи география ерекше маңызға

ие. Географиялық тәсілдер қала тарихы мен отаршылдық және постотаршылдық

жағдайларды зерттеу үшін маңызды рөл атқарады. Мұндай байланыс екі жаққа

бірдей болуы мүмкін, яғни тарихи бетбұрыстардан өтіп жатқан өзге пәндерге тие-

сілі теория, тұжырымдама мен идеялар өзге салаларда пайдаланылуымен байла-

нысты болуы ықтимал.

110 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Археология

Философия, әдебиет пен өнер тарихын тарихпен айтарлықтай ұқсастықтары

бар гуманитарлық ғылымдардың үш саласы ретінде қарастырдық. Бір жағынан,

өнер тарихы тарихтың бір саласы болып саналады. Екінші жағынан, ол филосо-

фия, әсіресе эстетикамен тығыз байланысты. Пәндерің ара-жігін анықтау өзіңізге

байланысты болады. Мұндағы қозғаушы идея – тарихтың өткенді бұрмаламай,

әділ түрде зерттеу, сол себепті тарихпен тығыз байланысы бар археология мен

география туралы пікірталасты қарастырған дұрыс. Бұл екі пәннің тарихпен және

жалпы гуманитарлық ғылымдармен түйісетін шекарасы өте бұлыңғыр. Оларды

әлеуметтік ғылымдар сияқты, олардың пәні, әдістері мен тәсілдері тұрғысынан да

түсінуге болады.

Пол Бан өзінің «Археологияда қулықпен өз мақсатыңа жет» (Bluff Your Way

in Archaeology) атты кітабында өзі ең көп жұмыс істеген саланы: «Егер тарих түк-

ке тұрғысыз нәрсе болса, онда археология – қоқыс» деп анықтады. Сырт көзге

оғаш көрінетін бұл тақырып өткен уақытта өмір сүрген адамдардан қалған, олар

тастаған, жоғалтқан, лақтырған және сынған заттарды іздеу, қайта қалына кел-

тіру мен зерттеуді қамтиды. Сондықтан археологтар қоқыс жинаушылар сияқты

киінсе де, оларға мүлде ұқсамайды.

Бұл анықтамадан мынадай төрт тұжырым-

ды аңғарамыз: табылған заттар қандай жағдайда болғанына қарамастан, оларды

іздеуге байланысты іс-шараларды, олардың қай кезеңге жататынын анықтау мә-

селесін және пәннің ауқымды құзіреті – өткен уақытта өмір сүрген адамдардан

қалған кез келген затты археологиялық зерттеудің нысаны ретінде қарастыруға

болады. Ежелгі және орта ғасыр тарихшыларының барлық дәлелдерді пайдалан-

ғаны таңғаларлық емес, олар материалдық мәдениетке айрықша назар аударатын

археологтарға өте жақын. Сондай-ақ сәулет тарихын зерттейтін мамандардың

да археологтармен ортақ қызығушылықтары бар.

Археологтар адам өміріне қа-

тысты қазбаларды зерттейтіндіктен, тарих пен археология да – бір-бірімен тығыз

байланысты салалар. Бәлкім, аталмыш екі саланың әлі күнге дейін бір-бірімен

әдеттегідей байланыспайтынын зерделеген жөн шығар.

Археология бірнеше ғасырлар бойы зерттеу саласы ретінде қарастырылып

келді: XVII ғасырда көпшіліктің назарын өзіне аударған Стоунхендж нысанына

айрықша қызығушылық туындады. Египеттегі пирамидалар секілді, Стоунхендж

де ежелгі мәдениеттің күллі әлемге белгілі символы саналады және оның пайда

болуы мен мәні туралы пікірталастар әлі күнге дейін жалғасуда. Мұндай таңға-

жайып жәдігерлердің ерекше сиқыры болады және мамандар оны зерттеу ісімен

бұрыннан бері айналысып келеді. Көптеген ғасырлар бұрын өздерін антикварлар

деп санайтын білімді адамдар ежелгі жәдігерлерді зерттеп, оларға түсініктеме бе-

руге тырысқан.

Археология өткеннің материалдық жәдігерін зерттей отырып,

геологиямен, соның ішінде өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын зерт-

тейтін палеонтологиямен және мәдениеттер мен қалған жәдігерлерді зерттейтін

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 111

антропологиямен тығыз байланысты. Сайып келгенде, көптеген оқу орындарын-

да археология мен антропология бірге оқытылады. Археология жүйелі жазу өне-

рі пайда болғанға дейінгі кезеңдерді зерттеумен ғана айналыспайды. Бұл пәнде

ежелгі өркениеттермен қатар қазіргі қоғамдарды зерттеуге де айрықша назар ау-

дарады. Алайда кез келген кезеңнің материалдық жәдігері құнды дәлелдер болған

жағдайда ғана индустриялық археология маңызды деп есептеуге болады. Тарихты

археологиядан бөлетін нақты хронологиялық шекаралар жоқ. Археология белгілі

бір ұзақ кезеңдер мен материалдық мәдениетке назар аударады.

Өзге тәжірибелер археология мен тарихтың өзара байланысын түсінуге кө-

мектеседі. Мысалы, көптеген археологтар (бірақ барлығы емес) далалық зерттеу-

лермен айналысады. Қазба жұмыстарын жүргізу, зерттеу, сипаттау, жіктеу және

нысандар мен олардың мерзімін белгілеу – маңызды машықтар. Одан алған білім

сол жәдігерлердің қай жерде табылғанына және ландшафттың ерекшеліктерін

нақты түсінуге байланысты болады. Демек, география мен археологияны іргелес

пәндер ретінде қарастырамыз. Екі пәнде де кеңістік тұрғысынан ойлау аса маңыз-

ды; археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу кезінде әр алуан, бірақ өзара бай-

ланысты тәжірибелік, визуалды және кеңістіктік машықтар бар. Жәдігерлердің

кеңістікте таралуы оны әріқарай түсіндіріп, талдауда маңызды рөл атқарады.

Табылатын заттардың көпшілігі қалдықтар болғандықтан, мейлі, ол ваза, мүсін,

қару-жарақ немесе асыл тас болсын, олардың неден хабар беретініне болжам жа-

сау қажет. Содан кейін өнімді өндіру, пайдалану және көрсету әдістері туралы

қосымша тұжырым жасау керек. Мұндай реконструкциялар табылған заттарды

егжей-тегжей түсіндіруге мүмкіндік береді. Бұдан басқа, мысалы, үй шаруашылы-

ғын ұйымдастыру, гендерлік рөлдер, әлеуметтік ұйым сияқты мәселелер жайын-

да да тұжырым жасауға болады. Оның барлығын нысанның және оған ұқсас жеке

белгілердің әрқайсысын мұқият әрі салыстырмалы түрде талдау жасаған жағ-

дайда ғана жүзеге асыруға болады. Археологтар заттай айғақтардың түсініктеме

беруде маңызды екенін жақсы біледі. Осыған байланысты индустриялық немесе

заманауи археология ежелгі археологиядан басқаша, өйткені әртүрлі бұқаралық

ақпарат құралдарында оны растайтын көптеген дәлелдер бар.

Археология мен тарихтың өзара байланысы нумизматикада, көптеген дәуір

мен орын туралы хабар беретін дәлелдердің өте маңызды түрі монеталарды зерт-

теуде анық байқалады. Монеталар металдан жасалғандықтан, олар ұзақ сақтала-

ды, ал безендірілген заттар өнер, дизайн және рәміздерден хабар береді. Кейде

нумизматика құпия мамандандырылған сала ретінде қабылданады. Адамдар бұл

саламен музейлерге қойылған монетаны көргенде немесе оларды тауып алғанда

ғана танысады. Алайда бұл өнер тарихы, сондай-ақ археология мен тарих оның

ішінде экономикалық тарих үшін өте маңызды.

Осылайша монеталар мен өзге

де археологиялық дәлелдерді зерттеуді біріктіретін тарихтың бөліктері бар, бұл

барлық жерде өз жемісін береді.

Бұл тарауда біз гуманитарлық пәндер арасындағы байланыстарды дәлелдер,

теориялар, ақыл-ой және жұмыс тәсілдері тұрғысынан зерттедік. Деректер мен

оларға назар аудару тәсілдерін атап өтемін, өйткені дәл осы жерде тарих пен

112 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

археологияның өзара тығыз байланысын байқаймыз. Археологияда ол қолда-

на алатын және тарих пәніне кіріктірілетіндей теориялар жиынтығы жоқ. Бұл

пәндер арасындағы жақын байланыс олардың қолда бар кез келген материалды

пайдалана отырып, өткенді зерттеуге деген ұмтылысында жатыр. Алайда осы екі

саланың негізгі деректері, сондай-ақ олармен байланысты пайымдау жүйесі әр-

түрлі: археологтар, негізінен, тарихи нысандармен жұмыс істейді, яғни олар үш

аспекті бойынша визуалды әрекет жасайды және қалдықтың табылған орны оны

түсіндіруде маңызды рөл атқарады. Тарихшылар көбінесе жазбаша материалдар-

мен жұмыс істейді, басқаша айтқанда, олардың жұмысында сөзге басымдық бері-

леді және оның барлығы жүйелі сипатта жүзеге асырылады.

«Материалдық мәдениет» журналы (Journal of Material Culture) тарих пен өзге

пәндер арасындағы байланыс және материалдық мәдениетке баса назар аудару-

дың тарихшыларға беретін пайдасы туралы ойлануға көмек береді. Журналдың

интеллектуалдық әлеуетін оның жәдігерлер мен әлеуметтік қатынас арасындағы

байланысқа баса көңіл бөлуі арқылы сипаттауға болады. Бұл – пәнаралық бай-

ланыс мәселелеріне арналған басылым мен журналдың мақсаты мен қамтитын

ауқымы туралы жоғарыда айтып өткен мәлімдемемде антропология, археология,

жобалық зерттеулер, тарих, антропогеография, архивтану әрі этнография салала-

ры мен олардың халықаралық және салыстырмалы құзыреті дәлелденеді.

Археологияның кейбір бөлімі, мысалы, жартасқа салынған суреттерді зерттеу

ісі өнер тарихымен тығыз байланысты. Алайда «Материалдық мәдениет» жур-

налына соңғы уақытта жарияланған мақалалар (басым көпшілігі тарихи мақала-

лар) археологияның өнер тарихымен де, материалдық нысандарға қатысты та-

рихи пәннің бөліктерімен де байланысты емес екенін көрсетеді. Археология мен

антропология – үстем болып отырған пәндер. Екі сала аясында ынтымақтастық

орнатуға керемет мүмкіндіктер бар, алайда бұл теориямен алмасу арқылы емес,

үлгілер, тәсілдер мен әдістерді дамытуға көмектесетін нақты тақырыптық зерт-

теулер, мысалы, шіркеу жиһазы, ішкі интерьер, тоқыма материалдары, қанттан

жасалған мүсіндерді зерделеу арқылы жүзеге асыруға болады. Археология мен

материалдық мәдениетті зерттеу арасындағы қарым-қатынас, бір жағынан, та-

рихтың, екінші жағынан, пәнаралық тарихтың жаңа түрлерінің трендін көрсетеді.

Археологияның географияның кейбір бөліктерімен тығыз байланысының нәти-

жесінде ұқсас сипаттамалар пайда болады.

Археология – қуатты метафора. Бұл интеллектуалдық бастаманың негізін-

де жатқан құбылыстың астарына бойлау идеясын білдіреді. Археологияның та-

нымал болуына Мишель Фуконың «Білім археологиясы» (The Archaeology of

Knowledge) еңбегі ықпал етуі мүмкін. Осыған байланысты археология тарихқа ұқ-

сас, бірақ академиялық пәндерге тікелей қатысы бар өнер тарихына немесе архив-

тануға мүлде ұқсамайды. Археология мен география кеңістікті және адамдар мен

нысандарды, құмыра, қабір, ғимараттарды, сондай-ақ фермалар мен ауылдардың

орналасуын кең контексте талдауға ұмтылады.

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 113

География

География XX ғасырдың бас кезіндегі энциклопедияда жер бетіндегі құбылыс-

тардың таралуы туралы нақты және жүйелі білім ретінде анықталған. Бұл оның,

бір жағынан, жаратылыстану ғылымдарымен, екінші жағынан, гуманитарлық әрі

әлеуметтік ғылымдармен байланысын көрсетеді.

Тарих сияқты география да

зерттеу саласы саналады және оның басқа салаларға да қатысы бар. Географияның

негізгі мәселелерінің бірі – физикалық ортаның қоғамды қалыптастыратынын

зерделеуі. Бұл үлкен тарихи маңызы бар мәселе. Өзендер арқылы тасымалдау,

суару және сумен қамтамасыз ету үшін маңызды әрі шығармашылық тұрғыдан

тиімді саналатын шекара ретінде тамаша мысал бола алады.

Бұл жерден еңбек

бөлінісін байқаймыз, мұндай бөлініс нәтижесінде география физикалық ортаға,

ал тарих оның адамдарға тигізер салдарына назар аударады. Іс жүзінде тарих пен

география өзара тығыз байланысты, оны экономикалық және әлеуметтік геогра-

фияның қазіргі уақыттағы маңызынан байқаймыз. География адамның мінез-құл-

қын түсіндіретін жан-жақты контекст ұсынады. Маңызды тарихи пән саналатын

экологиялық сананың пайда болуынан және экологиялық тарих сияқты онымен

байланысты салалардан бастап, физикалық жағдайдың маңызын ғана емес, соны-

мен бірге адамдар мен қоршаған орта арасындағы диалектикалық байланыстарды

білуге деген ұмтылыс артып келеді. Қоғамдастықтардың өз қоршаған ортасын-

да қорғансыз екені белгілі, әсіресе артық капиталдың ел ішіне үлестірілмейтіні

немесе оны элиталар өздерінің жеке мақсаттарына пайдаланып кететіні белгілі

жайт. Осылайша экономикалық тарих пен география арасында жақын байланыс-

тың ұзақ уақыттан бері орнағанын байқауға болады.

Материалдық әлемнің адам

өмірін қаншалықты қалыптастыратынын әрі оны топографиялық тұрғыдан емес,

ғимараттар, бақтар, қала құрылысы, саябақтар, қорықтар және тағы басқалар ар-

қылы қалай жасайтынын асыра бағалау қиын. Адам қолымен жасалған бұл құбы-

лыстардың барлығы тарихи әрі географиялық сипатқа ие. Бұдан түсінгеніміздей,

география пәннің соңғы онжылдықтарда пайда болған тақырыптық аспектіле-

рі ретіндегі мәдениетпен және психологиямен де байланысты.

Тарихтың өзге

пәндермен байланысын анықтауда бірнеше мәселені, соның ішінде деректердің,

теориялардың, тұжырымдамалық құрылымдардың және олар ұсынатын түсіндір-

ме үлгілердің түрлерін ескеру қажет екенін атап өттім. Географтардың карталар,

жоспарлар және аэрофотосуреттер сияқты кейбір өзіндік ерекше деректерімен

қатар оларды түсіндіруге қажет нақты машықтары да бар. Кейбір тарихшылар бұл

деректерді пайдаланады, бірақ географтар сияқты жиі қолданбайды. Алайда кон-

цепцияларға қатысты алғанда география да тарих сияқты эклектикалық сипат-

та, оның теориялары климатология, экономика және өзге әлеуметтік ғылымдар

сияқты басқа салаларда да қолданылады.

Зерттеушілер қазіргі таңда тарихи географияға айрықша назар аударуда.

Егер «Тарихи география» журналына (Journal of Historical Geography) жариялан-

ған мақалалардан мысал келтірсек, тарихи география саяхат туралы жазбалар,

114 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

3.3-сурет. Дүниежүзі картасы (дәстүрлі проекция пайдаланылған)

Бұл кітапт оқырмандарының көпшілігіне таныс әлемнің бейнесі. Карталарда шартты белгілер пайдаланылатынын білеміз, бірақ

картамен танысқаннан кейін, ондағы суреттердің сырына одан сайын қаныға түсеміз.

ТАРИХТЫ ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАРДАЫ ОРНЫ 115

3.4-сурет. Дүниежүзі картасы (Питерстің проекциясы пайдаланылған)

Әлем картасының бұл көрінісі біздің жер құрлықтары туралы үйреншікті түсініктерімізге қайшы келеді. Ол нақтырақ бейнелер

ұсынатын жаңа жобалау жүйесіне негізделген. Картада құрлықтар әдеттегідей орналасқанымен, Америка сол жағында берілген.

116 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

ескерткіштер, көше атаулары, аурудың түрлері, ауылшаруашылығындағы өзгеріс,

миграция, бау-бақша және аралдар сияқты объектілерді қамтып, өзінің зерттеу

желісін кеңейте түскен. Бұл тақырыптардың ешқайсысы географияға қатысты

емес, дегенмен мұнда кеңістіктікті талдауға ерекше назар аударуды қажет ететіні

анық. Мысалы, саяхаттар мен аралдар нәтижесінде әдеби зерттеуге қызығушы-

лықтың туындайтынын аңғаруға болады, ал бұл тарихты бір-бірімен өзара сабақ-

тас пәндер тобының бір элементі ретінде қарастыру пайдалы деген идеяны бекіте

түседі.

Қазіргі уақытта географтар ортасында осы пәннің тарихына, білім беру

үлгілеріне, оның өзге интеллектуалдық салаларға жақын екеніне, ізашарларды

түсіну тәсілдеріне, сондай-ақ географиялық білімнің қалай құрылғанына назар

аудару таңғалдырады. Басқаша айтқанда, тарих пен география арасындағы бай-

ланыстар анық байқалады және оларды әлеуметтік ғылымдар тұрғысынан жақсы

сипатталатын топтарға бөлу оңай емес.

Өткел

Келесі тарауда тарих пен әлеуметтік ғылымдар деп саналатын әлеуметтану,

антропология және психология салалары арасындағы байланыстарға тоқтала-

мыз. Бұл пәндер сонымен қатар олардың жаратылыстану ғылымдарымен байла-

нысын анықтайтын әдістерді пайдаланады. Білім түрлері арасындағы осы күрделі

қатынастарды қадағалап, ол жайында ойланған кезде, бұл олардың тарихын еске

түсіруге көмектеседі. Тарих пәні өткен академиялық салалар туралы түсінікпен

байытылған. «Әлеуметтік ғылым» ұғымы «гуманитарлық ғылым» ұғымына қа-

рағанда бергі кезеңде пайда болған, ал оның үкімет және әлеуметтік саясатпен

тығыз байланысы да маңызды саналады.

ТРТНШ ТАРАУ

Тарих және әлеуметтік

ғылымдар

Тарих пәнін әлеуметтік ғылым деп санауға болады. Әлеуметтік ғылым

идеясының ғылым ұғымымен және жаратылыстану ғылымдарының

қазіргі заманғы беделімен байланысты өзіндік тарихы бар. Бұл тарауда

тарих пен әлеуметтану, антропология мен психология ғылымдары

арасындағы қатынасты әлеуметтік ғылым саналатын тарихтың

төңірегінде туындаған ауқымды мәселелердің мысалы ретінде

қарастырамыз. Әлеуметтік ғылымдардың маңызды бір ерекшелігі –

кең мағынада саясатпен, саяси шешімдер қабылдау процесі және

қоғам өмірімен тікелей байланысында.

Білім мен өзгеріс

Білімнің әр аспектісінің – мазмұны, жасалу тәсілдері, әдістері, ұсынылуы және

таратылуының тарихи сипаты бар. Тарихи білімнің де сипаты дәл осындай бола-

ды. Бұл кітап тарихтың өзіндік тарихын насихаттайды, сондай-ақ пәндегі қолда-

нылған және қолданылатын, өзгеріп отыратын контекстерді есімізге салады әрі

білімнің басқа түрлерімен салыстыруды қолдайды. Білім алуан түрлі құбылыс-

ты қамтиды, оның нақты мағынасының төңірегіндегі дау-дамай әлі күнге дейін

жалғасуда. Ғылым, медицина және технология сияқты беделді білім түрлері үнемі

өзгеріп отыратыны белгілі. Аталмыш салалардың тарихын зерттеушілер дәлелде-

гендей, кезінде сенімді саналған ой-пікірлер сынға ұшырап, жарамсыз деп саналуы

мүмкін. Тарихтың әлеуметтік ғылымдармен байланысы туралы зерделесек, ғы-

лым тарихының танымдық материал ұсынатынын байқаймыз. Бұл, бір жағынан,

118 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қоғамды зерттейтін мамандардың табиғи әлем туралы білімді үлгі ретінде қарас-

тыруымен байланысты. Сол себепті әлеуметтік ғылымдардағы «ғылым» ұғымы

ерекше мағына береді. Бұл табиғат әлемінен кем түспейтін әлеуметтік құбылыс-

тар туралы сапалы білім алуға деген ұмтылысты көрсетеді. Тарих әлеуметтік ғы-

лым ретінде бұл трендтерге қатысады. Ғылым тарихы білімнің қалай өзгеретінін

көрсететін күрделі тәсілдерді қалыптастырды, бұл тарихшылардың ерекше қызы-

ғушылығын тудыртатын мәселе.

Білім түрлері арасындағы қатынастардың өзге-

руі секілді пәнді қалыптастыратын процестер де контексте қарастырылуы қажет.

Болашақ тарихшыларға алдағы он жылдықтарда XXI ғасырдың басында экономи-

ка, тарих және саясат секілді пәндерді біріктірген теңсіздік туралы қызу пікірта-

ластар ықпал етуі ықтимал. Олар жаһандану сияқты ұғымдардың академиялық

салалардың арасында ауысуын және жалпы дискурста қалай пайдаланылатынын

байқауы мүмкін. Сонымен бірге олар тарих пен әлеуметтік ғылымдар арасындағы

байланыс және олардың мәні мен жеделдігі туралы ойланатыны сөзсіз.

Академиялық пәндердің үнемі өзгеріп отыратыны белгілі, бұған мысалы, жаңа

журналдар мен анықтамалық басылымдардың құрастырылуы, кафедралар мен

факультеттер атауының өзгертілуі дәлел болады. Дегенмен бұрын болып өткен

өзгерістердің тағы қандай өзгеріске ұшырап жатқаны анық байқалмайды, ал бұл

тарихи тәжірибенің табиғатын түсіну үшін өте маңызды. Жаңа салалар анықта-

лып, бекітілген сәттер, сондай-ақ мұндай өзгерістердің негізін құрайтын импера-

тивтер де ерекше маңызды.

Үшінші тарауда келтірілген мысал пәндерге өзгеріс енгізуге итермелеген

жағдайлар мен күштер туралы ойлануымызға мүмкіндік береді. Өнер тарихы,

негізінен, XIX ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы неміс зерттеулеріне байла-

нысты. Бұл әлемнің басқа бөліктеріне, әсіресе, 1930 жылдары еврей зиялылары

қудаланған кезде кеңінен таралды. Өнерді талдауға деген қызығушылық ежелгі

дәуірден бастау алады, дегенмен пәндердің таралуына қарағанда салыстырмалы

түрде өнер тарихы – жаңа сала. Бұл, мысалы, Ұлыбритания мен Америка Құрама

Штаттарында орныға бастаған кезде, тарих әлдеқайда танымал салаға айналып,

оның саяси және әлеуметтік құндылығы туралы терең түсінік әлдеқашан қалып-

тасқан еді. Кейбір тарихшылар өнер саясаттан маңызды емес деп санайды. Өнер

тарихы, философия мен әдебиетті біріктіретін мәселелердің бірі – адам ақыл-

ойының өнімі ретінде ойлау мен мәдениетке деген қызығушылық білдіруі. Соның

нәтижесінде интеллектуалдық тарих, әдебиет тарихы және өнер тарихының ара-

сында өзара тоғысу айтарлықтай басым болып отыр. Шын мәнінде, өнер мен ви-

зуалды мәдениет әлеуметтік ғылымдардың да назарынан тыс қалмайды. Қазіргі

уақытта әлеуметтік ғылым саласындағы ғалымдар оларды, мысалы, медиа зерт-

теулер аясында зерделейді және әлеуметтік зерттеулерде фотография мен фильм

түсіру сияқты тәсілдерді қолданады.

Сондай-ақ цифрлық мәдениеттің дамуы да

әлеуметтік-ғылыми жұмыстардың жүзеге асуына себеп болды. Осылайша пәндер

аясындағы өзгерістерді тарих пәнінің қалай өзгеретінін терең ұғынуға мүмкіндік

беретін тарихи құбылыс ретінде қарастыруға болады.

Әлеуметтік ғылымдардың тарихы негізінен XVIII ғасырдан бастау ала-

ды. Аталмыш ғылым түрлерінің қалыптасуына сол кезеңдегі, бүгінгі күні біз

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 119

«Ағарту» және «индустриялық революция» деп атап жүрген өзгерістер ықпал

етті. Гуманитарлық ғылымдар сияқты әлеуметтік зерттеулердің де соңғы уақыт-

тарда дамуына антисемитизмнен зардап шеккен танымал еврей зиялылары әсер

еткені белгілі. Әлеуметтанушылардың көп уақыттан бері қоғамдарда, әсіресе, «за-

манауи» қоғамдарда сараланатын күрделі мәселелерді түсінудің қоғамдық құнды-

лығына қызығушылық танытатынын, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдарымен

байланысты білім түрлерінен кем түспейтін ықпалды білім түрлерін қалыптасты-

руға деген талпынысын байқадық. «Модерн» және онымен байланысты «қазіргі

заман» және «модернизация» сияқты терминдер гуманитарлық ғылымдарда да,

әлеуметтік ғылымдарда да қызу пікірталастар туғызып отыр.

Әлеуметтік құбылыстарды түсіну тәсілдері туралы ертеде басталған пікір-

таластардың мұрасы әлі де сақталуда: экономиканың (тұтас болмаса да, кейбір

түрлерінің) беделі мен ықпалы және экономикалық теорияларға қатысты сыни

көзқарас туралы еске түсірсеңіз де болады. Осылайша әлеуметтік ғылымдарда-

ғы қазіргі өзгерістерді контекстік және оларға негізделген неғұрлым кең талап-

тар тұрғысынан да түсінген жөн.

Мысалы, әлеуметтік өзгерістерге жауап беретін

мемлекеттік саясаттағы өзгерістер мүмкіндігінше сенімді білімге негізделуі керек.

Тарих және әлеуметтік ғылымдар

Бұл тарауда әлеуметтік ғылымдар тарихи қызметпен өзара байланысады және

оның ажырамас бөлігі болып саналуы, сондай-ақ бұл қатынастардың сипаты мен

сапасы алуантүрлілігі зерделенді. Бұл ішінара әлеуметтік ғылымдардың салыс-

тырмалы түрде, қысқа тарихымен түсіндіріледі, ол әдетте Ағарту дәуірінен бас-

талады, ғылыми білім алғаш рет кең таралған кезде және оның адамдар мен бүкіл

қоғамдарға таралуы тартымды, шынайы әрі айтарлықтай қиындық тудырмайтын

процесс сияқты көрінді. Табиғи әлемді түсіндірудің мықты тәсілдері бар, олай

болса, оны адамдарға қатысты неге пайдаланбасқа? Егер олар адамға қатысты

болса, оларды ұйымдар, топтар мен қоғамдарға қатысты не үшін қолданбаймыз?

Осылайша XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бас кезінде кеңінен таралған адам ту-

ралы ғылыми ұғым біз қазір әртүрлі деп санайтын, әдетте гуманитарлық және

әлеуметтік ғылымдарға бөлінетін пәндер арасындағы тығыз байланысты білдірді.

Адам туралы ғылымды жақтаушылардың қатарында философ әрі тарихшы Дэвид

Юм де болды. Сонымен бірге антропологияның бұрынғы түрлері ретінде түсінуге

болатын ежелгі, экзотикалық мәдениеттер туралы ақпарат таралды. Көптеген жа-

зушылар психикалық өмірдің табиғаты туралы теорияларды жасау үшін медици-

на, саяхат туралы кітаптар, өмірбаяндар мен өзіндік талдау нәтижесінде алынған

сан алуан дәлелдерді пайдалана отырып, адам ақыл-ойының қалай жұмыс істей-

тініне қызығушылық білдірді.

Сонымен қатар тарих пен әлеуметтік ғылымдар арасындағы қарым-қатынас-

тар әлеуметтік ғылымдардың тікелей қолдануға болатын саяси процестерге тал-

дау жасауы, басқару ісі мен бизнеске қатысты зерттеулер, даму жөніндегі жобалар,

120 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

білім беру, медицина және құқық сияқты салалармен тығыз байланыс арқылы қа-

лыптасады. Мұны денсаулық және сырқат туралы әлеуметтанудан, сыни құқық

зерттеулерінен көруге болады. Институттар, академиялар мен қаржыландырушы

ұйымдарды құру тәсілдері болашақта пәндердің сипатын, оларды қабылдау және

өзара әрекеттесу тәсілдерін қалыптастырады. Тарихтың әлеуметтік ғылымдар-

дың бірі ретінде қоғам өмірінде маңызды рөл атқаруына кедергі болатын себептер

жоқ, бірақ осындай мәлімдемелерде тарихтың бағасы өзге салалармен салыстыр-

ғанда төмендеу болып отыр. Мұнда қазіргі дилеммаға алып келген жағдайларды

мұқият талдаудың маңызына мән бергеннен гөрі, тарих сабақтарының қаншалық

маңызды екені туралы ойлар көбірек айтылады.

Тарихтың әлеуметтік ғылымдардан айырмашылығын көрсететін тәсілдердің

бірі – ол «қоғам» және «әлеуметтік» мәселелерді кең түрде қамтиды. Бұл жағ-

дайлар нені жоққа шығаруы мүмкін? Тарих пәнінде «әлеуметтік» және «қоғам»

ұғымдары көбінесе әлеуметтік-ғылыми ойлаумен тікелей байланыстырылмай,

тым шашыраңқы мағынада қолданылады. Әлеуметтік теориялар мен зерттеу

әдістері кең мағынада алғандағы гуманитарлық ғылымдардың маңызды салала-

рын қамтиды. Бұған «мен» және бірегейлік туралы түсініктер жақсы мысал бола

алады.

Әлеуметтік ғылымдар интеллектуалдық ұмтылыстың өзіндік түрлеріне

ие және әуелден-ақ өздерінің адам мәселелерін шешуге тікелей қатысы барын

мәлімдеген болатын. Олар абстрактілі терминдердің сөздіктерін әзірлей отырып,

адам өмірінің негізгі ерекшеліктері туралы теориялық ой түйіндерін жасайды,

бірқатар салаларға стратегиялық шешім қабылдауға ықпал етуге, өзге мемлекет-

терге көмек және санитарлық насихат сияқты әлеуметтік қызмет түрлерін баға-

лауға тырысады. Күрделі құбылыстарды теориялық тұрғыдан сипаттау – әлеу-

меттік-ғылыми ұмтылыстың негізгі түрлерінің бірі. Бұл сипатты Майкл Манның

«Әлеуметтік билік деректері» (Sources of Social Power) атты кітабынан байқаймыз.

Тарих саласын зерттеген белгілі әлеуметтанушы М.Манн адамзат қоғамындағы

билік қатынастарының дамуын түсіндіретін үлгі жасады. Осы идеяларды түсінді-

ру – болуға тиісті тарихи әрекет, автордың төрт томдық еңбегі бастапқы кезеңнен

бастап, 2011 жылға дейінгі уақытты қамтиды.

Әлеуметтік теория – қоғамның қалай жұмыс істейтінін түсіндіру үшін белгілі

бір уақыт аралығында қалыптасқан ойлар жиынтығы. Тарихшылар үшін бұл бай

ресурс және олардың кейбірі оны өз жұмысында кеңінен пайдаланады. Ол мұқият

әзірленген құрылымдар, ұзақ уақыт бойы жетілдірілген әрі талқыланған түсіндір-

ме сөздікті де қамтамасыз ете алады. Алайда тарихшылар теоретиктердің басқа

салаларда қолдануы үшін эмпирикалық материалдарды ұсынады деген идеяға кү-

мәнмен қараған жөн. Теориялық жұмыс үшін тарихи мәліметтерді кешенді түрде

пайдаланудың маңызы зор, сондай-ақ тарихшылар талдап-түсіндірудің бірқатар

стратегияларын білуге тиісті. Өзара үйлестірілмей жасалған сипаттамалардың

көпшілікті қанағаттандыруы екіталай.

Әлеуметтанушылар өзгелер сүйенетін теорияларды жасап қана қойған жоқ, со-

нымен қатар XVIII ғасырдан бері классикалық деген мәртебеге ие болған санаулы

еңбектер де бар. Түсінік берушілер арасында бұл еңбектердің қайсысы әлеумет-

тік-ғылыми канонға жататыны жайында бірауызды пікір жоқ, дегенмен оның ең

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 121

басты элементтері – 1818–1864 жылдар аралығында жазылған Маркс, Дюркгейм

және Вербердің еңбектері.

Сондай-ақ әлеуметтанушылардың айтуынша, іргелі

мәні бар кейбір ұғымдарды, мысалы, тап, идеология және қазіргі заман түсінікте-

рін атап көрсетуге болады. Тарихта мұндай канон жоқ және тарихи теория бар ма

деген сұрақ даулы мәселе болып отыр.

Әлеуметтік ғылымдар әлеуметтік жайсыздықтарды реттей алады деген идея

қазіргі уақытта жоғары технологиялық сала саналатын және алдыңғы қатарлы

сандық машықтарды қажет ететін экономикада анағұрлым анық та қайшылық-

ты пікір туғызуда. Әлеуметтік жұмыстар, менеджмент, бизнес саласындағы зерт-

теулер мен қолданбалы психология сияқты әлдеқайда түсінікті салаларға қарап,

әлеуметтік ғылымдардың күнделікті өмірге қатыстылығын байқауға болады, ал

тарихты дәл солай күнделікті өмірге қатысты деп айту қиын.

Дегенмен тарих пен әлеуметтік ғылымдар өзара тығыз байланысты. Бұл екеуіне

де ортақ зерттеу пәні бар екені анық: адамдар мен топтардың жұмыс істеу тәсілдері

өзгерді және оларды түсіндіру қажет болуы мүмкін. Соның нәтижесінде әлеумет-

танушылардың тарихқа сүйенуінен гөрі, тарихшылар әлеуметтанушылардың тұ-

жырымдамалары мен құрылымдарына көбірек сүйенсе де, үлгілер, теориялар мен

пікірталастар ортақ болуы мүмкін. Алайда олардың арасында, мысалы, әдістерге

қатысты айырмашылықтар бар екенін мойындау қажет. Әдетте біз гуманитарлық

ғылымдарда нақты анықталған әдістер туралы ойлана бермейміз, оның орнына

оқуға, сол оқығанымыз туралы ойлануға және дәлелдерді біртұтас жүйеге бірікті-

руге назар аударамыз. Оларды әдеттегі машық ретінде қарастырылады да, әдістер

болып саналмайды, ал күнделікті өмірмен аса байланысты емес сандық әдістер, эт-

нография және контент-талдау әдістер ретінде қабылданады. Бұл айырмашылық

әлеуметтік және жаратылыстану ғылымдары арасындағы ұқсастықты көрсетеді,

бірақ тарих пен әлеуметтік ғылымдар арасындағы ортақ тақырыптар, тұжырымда-

малар мен кең тәсілдерге негізделген ұқсастыққа нұқсан келтірмейді. Сонымен қа-

тар әлеуметтік ғылымдар әдістемелері тарихи тәжірибе туралы ойлауға жетелейді,

өйткені оларды анықтауға және егжей-тегжейлі сипаттауға болады.

Әлеуметтік ғылымдар тарихы – тарихшыларға олардың әдістері мен ойлау тә-

сілдерінің қайдан келгені туралы түсінік беретін маңызды тарихи сала.

Ал тарих

әлеуметтік теоретиктерді тарихи дәлелдерді терең зерттеуге ынталандырып қана

қоймай, әлеуметтанушыларға өздерінің өткеннен қалған мұрасын түсінуге мүм-

кіндік береді.

Терминдер мен шарттар

Әлеуметтік ғылымдар көп нәрсені қамтиды, ол гуманитарлық ғылымдар

сияқты жалпылама термин. Біз оның «әлеуметтік» және «ғылыми» деп атала-

тын екі элементін, олардың өзгеретін мағыналары мен астарлы мәнін мұқият

зерделеу қажет екенін атап өттік. Зерделеуді қажет ететін терминнің бірі – гу-

манитарлық ғылым. Тілдердің пәндердің атауы және соған орай пайда болатын

122 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қоғамдастықтарды атау тәсілдері бойынша өзара айырмашылықтары жеткілік-

ті. Францияда гуманитарлық ғылымдар айрықша танымал, олар кей жағдайда

денсаулық сақтау және қоғам секілді түсініктермен байланыстырылады.

Кейбір

контексте құқықтануды адам туралы ғылымның нұсқасы ретінде қарастырып,

гуманитарлық ғылымдар тобына жатқызуға болады. «Гуманитарлық ғылымдар

тарихы» (History of the Human Sciences, 1988) – танымдық журнал. Ол дәстүрлі

гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдарға қатысты зерттеулерді де қамтиды.

Сондықтан журналда... «әлеуметтану, психология, саясаттану, тарих, философия,

антропология салалары, сондай-ақ ежелгі дәуір туралы зерттеулер және әдебиет

теориясы бойынша материалдар жарияланады».

Гуманитарлық және әлеумет-

тік ғылымдар арасында өзара тоғысу бар екені анық және ол салалар арасында

нақты шектеулер қою мүмкін еместігінен, сондай-ақ ортақ түсініктер мен тәсіл-

дерді, теорияларды пайдалану себебінен туындайды.

Қарастыруды қажет ететін тағы бір термин – әлеуметтік ғылымдар тарихы.

Осы атаумен аталатын журналды 1976 жылы Америка Құрама Штаттарында

жұмыс істейтін Әлеуметтік ғылымдар тарихы қауымдастығы ашқан. Аталмыш

ұйымның веб-сайтында әртүрлі пәннің өкілдері «оқиғаларды түсіну, әлеуметтік

процестерді түсіндіру және озық теорияны әзірлеу барысында бір тарихи тәсілді

пайдаланамыз» деп мәлімдеген. Пәнаралық байланыстардың кеңдігі және тео-

риялық мәселелерді зерттеуге деген ұмтылыстар таңғаларлық.

Дебора Оксли

қазіргі таңда Оксфорд университеті әлеуметтік ғылымдар тарихы кафедрасының

меңгерушісі, ол диета, денсаулық сақтау, гендер, қылмыскерді тасымалдау және

өмір сүру деңгейі туралы жазатын тарихшы-экономист. Шынында да, оның жұ-

мысы бірқатар әлеуметтік ғылымдармен, соның ішінде экономика, құқық және

демографиямен байланысты.

«Әлеуметтік ғылымдар тарихы» тіркесі барлық

жерде пайдаланылмаса да, оған қатысты құбылыстар көпшілікке мәлім. Бұл құ-

былыстар, мәселен, әлеуметтік және экономикалық тарих, демография туралы

сөз қозғағанда белгілі болады. Аталмыш салалардың кейбірі арнайы мамандар-

ды жұмылдырады, сондай-ақ мұнда әлеуметтік ғылымдар аясында құрастырыл-

ған құрылымдарды пайдаланады. «Әлеуметтік» сөзі көп нәрсені қамтитын ұғым

болғандықтан, тарихты қоғам мен әлеуметтік құбылыстарға жүйелі түрде сәйкес

келетін салалармен байланыссыз зерттеуді көзге елестетудің өзі қиын. Бұл тақы-

рыптарға ешқандай жеке пән иелік етпейді, дегенмен әлеуметтану адамның өзара

әрекеттесу заңдылықтарын және біз «қоғам» деп атайтын жиынтықты зерттейтін

салалар арасында маңызды орынға ие бола алады.

Тарих және әлеуметтану

Әлеуметтану – 1945 жылдан кейін тарихты зерттеуге ерекше ықпал еткен ал-

ғашқы пән.

Әлбетте, тарихқа қарағанда, ауқымы кең әлеуметтану саласын си-

паттау күрделі мәселе. Кеннет Алланның пікірінше, әлеуметтану – әлеуметтік си-

паты бар барлық құбылысқа қызығушылық танытатын жалғыз пән... әлеуметтану

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 123

маманы қоғам өмірінің әр аспектісіне назар аударады. Сондықтан біздің пән жал-

пы қоғамның күрделілігін көрсетуі керек».

Тарихшылар Алланның әлеуметта-

нудың ерекше мәртебесі туралы пікіріне қарсы шығуы мүмкін. Дегенмен XIX ға-

сырдың ортасына қарай қоғамды әртүрлі құбылыстардың жиынтығы ретінде

қарастырған көптеген еңбектің жарыққа шыққаны белгілі. Адамдардың ұйым-

дасқан тобын зерттеу мен талдаудың ерекше түрін жүргізу – XVIII ғасырда мо-

йындалған болатын. ХІХ ғасырдың аяғында әлеуметтану пән ретінде, ең алды-

мен, Карл Маркс, Герберт Спенсер, Эмиль Дюркгейм және Макс Вебер сияқты

ұлы тұлғалардың есімдерімен байланысты танылатын бірқатар теориялық көзқа-

растарды қамтыды.

Дегенмен де соңғы жылдары бұл канон жыныс, нәсіл және

тапқа қатысты алаңдаушылықты ескере отырып, айтарлықтай кеңейді, бірақ көр-

некті ойшылдардың мұрасы әлі күнге дейін тарих пәнінде ерекше маңызға ие бо-

лып отыр. Ойшылдардың көпшілігі тарихқа айрықша қызығушылық білдірген.

Осылайша бұл теориялық көзқарастар ХХ ғасырдағы дамытылған түрінде тарих-

шыларға қолжетімді болды және олардың кейбіреулері оны өз жұмысында кеңі-

нен пайдаланды. Әлеуметтік теория ХХ ғасырда көптеген жаңа бағыттар бойын-

ша дамыды; 1960 жылдары тарихшылар оған нақты бет бұра бастады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әсіресе Америка Құрама Штаттарында

модернизация теориясына, яғни еңбек бөлінісі айтарлықтай аз жүргізілетін аг-

рарлық бағыттан күрделі, заманауи индустриялық ұлттық мемлекетке ауыс-

қан қоғамдар туралы жалпы сипаттамаларға ерекше қызығушылық туындады.

Аталмыш теория оның қалыптасуына септігі тиген контекспен тығыз байланыс-

ты, нақты айтқанда, дамымаған елдерді өздеріне ұқсас мемлекетке айналдыру

үшін қаражат бөлген «Бірінші әлеммен» байланысты. Осылайша модернизация

теориясы экономикалық, әлеуметтік және саяси мәселелерді қамтиды. Оның

қазіргі Батысты барлық тарихи өзгерістердің мақсаты деп санайтын көзқарасы

сынға ұшырағанымен, модернизация теориясының аспектілері тарихи тәжірибе-

де қолданылатын «дамымаған», «дамушы» және жалпы алғанда «даму» сияқты

түсінікті терминдерді кеңінен пайдалануымен тығыз байланысты. Терроризмге

тағылық тұрғыдан қарауға қатысты пікірталастар, дәстүрлі және заманауи сипат-

тың кереғарлығы, сондай-ақ «секуляризация», «глобализация» сияқты «изация»

жұрнағы жалғанған сөздерді кеңінен қолдану осы ойлау жүйесіне сәйкес келеді.

Әлеуметтік өзгеріс үлгілері Герберт Спенсер жасаған сияқты, көп жағдайда

биологиялық түсініктемелерге және эволюциялық теорияларға сүйенді. Әдетте

олар экономикалық қатынастарды қоғамның маңызды аспектісі деп санайды.

XVIII ғасырдан бастап идеялар әлеуметтік және жаратылыстану ғылымдары ара-

сында жиі ауысып отырды. Оның айқын мысалы – тапшы ресурстар үшін бәсеке

және жылдам бейімделгендердің аман қалуы. Басты қажеттіліктерді қанағаттан-

дыратын материалдық жағдай – биологиялық және экономикалық өмір сүрудің

негізі саналады.

Экономикалық детерминизмнің тартымдылығы өте маңызды

рөл атқарады. Тарихшылар үшін парадигма саналатын экономикалық детерми-

низммен жиі байланыстырылатын марксизмнің құлдырауына қатысты көптеген

ескертулер жасалды. Марксистік идеяларды пайдаланатындар үшін өндірістік қа-

тынастар қоғамның басқа белгілерін анықтайды деген тұжырым ерекше маңызға

124 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

ие, тіпті бұл пікір толығырақ түсіндіруді талап етсе де, маңызды болып қала бе-

реді. XXI ғасырда марксизмді санаулы тарихшылар ғана ұстануы мүмкін, бірақ

өздерін бұл ілімді қолдайтындардың қатарына жатқызбайтын көптеген практик

мамандар экономикалық детерминистер болып саналады.

1960 жылдары «тап» ұғымы әлеуметтануға деген қызығушылықты арттыра

түсті. «Тап» туралы сөз қозғағанда, саяси тұрғыдан қордаланған мәселелердің

толық жиынтығын айтамыз.

Ғалымдардың таптың анықтамасына қатысты бір

пікірге келуі қиын; оған әлеуметтік мәртебе, табыс және мәдени факторларды,

соның ішінде таптар мен жеке таптық бірегейлікті түсінуді қамтитын әлеуметтік

айырмашылық түрі кіреді. 1960 жылдары еңбек қатынастары халық наразылығы

мәселесімен қатар әлеуметтануға негізделген тарихтың басты тақырыбына ай-

налды, сондай-ақ осы зерттеулер қатарына таптық бөлініс емес, бірақ соған ұқ-

сайтын нәсіл және жыныс бойынша анықталатын әлеуметтік айырмашылық түр-

лерін зерттеу де енгізілді. Сол уақытта гендер термині кең қолданыста болмаған

еді, тарихшылар оны тек 1980 жылдары пайдалана бастады. Францияда бұл тер-

минді Англия мен Америка тарапынан мәжбүрлі түрде таңылған деп түсініп, оған

қарсылық білдірді. Алайда осы кезеңде әйелдер тарихына қызығушылық арта

түсті, бұған әйел еңбегіне ерлермен тең дәрежеде назар аудару үшін әйелдердің

жұмыс күші ретіндегі маңызын көрсетуге деген талпыныс ішінара себеп болды.

Феминист тарихшылар әйелдер мен ерлер арасындағы күрделі қатынасқа таптық

күрестің бір түрі ретінде қарауға бола ма деген мәселені зерделеді және гендер-

лік тарихты түсіндіру үшін таптық теориялардың қаншалықты сәйкес келетінін

бағалады. Бұл мәселелер әлеуметтанушылар жасаған теориялар мен тәсілдер-

ден туындайтындықтан, олар әлеуметтанулық мәселе болып саналады. Огюст

Конттың 1830 жылдары жариялаған еңбектерімен байланыстырылатын әлеу-

меттану термині ешқашан біртекті сипатта болған емес. Онда мемлекет, отбасы,

туыстық қатынас сипаты, сонымен қатар, қоғамның біртұтастығы және әлеумет-

тік жіктеліс, әлеуметтік өзгерістерді түсіндіру әрі пайдалану, тарихшылар сүйе-

нетін әлеуметтік құрылым мен бірегейліктің әлеуметтік негіздерін талдау туралы

күрделі пікірталастар болды. Бұл пікірталастар жалпы әрі нақты талдау деңгей-

лерін қамтыды және көбінесе салыстырмалы әрі тарихи сипатта болды, осылайша

жалпы таптық, әлеуметтік теңсіздікті зерттейтін тарихшылар үшін пайдалы қорға

айналды. Дәл сол уақытта Юджин Дженовезе құлдықтың өте бір қайшылықты

марксистік тұрғыдағы сипаттамасын жариялады.

Осылайша қоғамға марксис-

тік көзқарас Маркстің өзі қолданғандай бірқатар тарихи жағдайларға пайдаланы-

луы мүмкін идеялар, теориялар мен тұжырымдамаларды қамтыды.

Тарихшылар

өндіріс тәсілдері мен олардың салдарын, таптық езгіні, революцияны, идеология

мен империализмді талдаумен айналысты.

Марксизмнің мысалы тарихшылардың алдына тұжырымдалған теорияны қол-

данған сайын шыға беретін күрделі міндеттерді қояды. Әлеуметтануда мұндай тео-

рияны бірқатар жағдайларға қатысты қолдануға болар еді, бірақ әлеуметтанушы-

ның тарихшылар сияқты әуелі тақырыптық зерттеуден бастап, содан кейін оған

теорияны қолдануы сирек жағдай. Біз зерттеуді қанша күрделі болса да, нақты

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 125

мысалдардан бастаймыз, одан кейін материалымызды түсінуге көмектесетін құ-

рылымдарды іздейміз. Мұқият әзірленген теория толығымен қабылданған кезде,

ол өткен жағдайға толық мән бермейді және көбінесе әртүрлі деректермен үйлес-

пейді деген қауіп бар. Нәтижесінде тарихты механистік тұрғыдан зерделеу тәсілі

туындауы мүмкін, онда талдаудың екі деңгейі – теория мен тақырыптық зерттеу

толық үйлестірілмеген. Бұл сәйкессіздік теория мен тақырыптық зерттеуде екі

түрлі терминнің қолданылуынан туындауы мүмкін: мәселен, теорияда тап терми-

нін қолданса, ал тақырыптық зерттеуде каста сияқты әлеуметтік айырмашылыққа

қатысты өзге терминдерді пайдаланған қоғамға қатысты. Егер әлеуметтанушының

тұрғысынан қарасақ, мұнда басқа да мәселелер бар. Олар теориялардың қатаң түр-

де қолданылуына баса назар аударады және эклектизмді ұқыпсыз әрі интеллек-

туалдық тұрғыдан жарамсыз деп санайды. Әлеуметтік теорияны тарихи зерттеуге

қолдану тым қатаң шектеулерге әкеледі деген идея тарихшылардың әлеуметтану-

дан ғана емес, сонымен қатар бірқатар ашық теориялық бағыттардан, соның ішінде

негізделген теориялардан да бас тартуына себеп болған сияқты.

Көптеген тарих-

шылар мұны осы тіркестің көмегімен сипаттамаса да немесе оны әлеуметтік ғы-

лым саласындағы ғалымдар секілді әдіснама ретінде құрастырмаса дәл осындай

бағытты ұстанады. Ғалымдар дәйектелген теорияны негіздеу кезінде дәлелдемелер

мен түсініктемелердің бір-бірін толықтыруына мүмкіндік бере отырып, материал-

дармен өзара әрекеттесу арқылы тиісті концепциялар мен негіздемелерді жасауға

тырысады. Демек, дәйектелген теория бұрыннан пайдаланылып жүрген теорияға

қарағанда, әлдеқайда тиімді әрі икемді.

Майкл Манның тарихи әлеуметтануын осы контексте зерделеген жөн. Ол

билік моделін құрастырады және оның барлық тарихи кезеңдерге қолдануға бо-

латынын көрсетуге тырысады. Сонымен қатар ол әлеуметтік билік көздерінің

төрт түрін – идеологиялық, экономикалық, әскери және саяси көздерін анықта-

ды. М.Манн өзі «озық үлгідегі билік» деп атайтын ұғымға баса көңіл аударады,

осылайша, ол өз еңбегінде қамтитын мемлекеттер мен аймақтарды таңдап алады.

Оның атқарған жұмысы туралы сипаттамасы көп нәрсені аңғартады: «Негізгі

идеяны дамытып, одан кейін оны тарихи дәлелдер арқылы нақтылап, теорияға

қайта оралып, артынша деректерді қайта қарастырып, теория мен деректердің

арасындғы байланысты зерделедім... Бұл тарихқа нақты әлеуметтік көзқарас қа-

лыптастырды...» деп мәлімдейді.

М.Манн тарихи материалдарды егжей-тегжей-

лі зерттеуге тырысқанына еш күмән жоқ, тіпті егер біз оларды деректер ретінде

ұсынсақ та, оның жобасының ауқымы мен батылдығы тарихшыларды ынталан-

дырып, олар үшін өзекті болып қала береді. Оның билікке назар аударуы құп-

тарлық жағдай, өйткені тарихшылар оның күрделі жағын түсіндіруге тырысады,

сондай-ақ оның әлеуметтанулық көзқарасы жалпылама деңгейде бағдарланған,

әйтпесе ол өте күрделі болып көрінер еді.

М.Манның еңбектерінен теория мен

тарихи дәлелдер арасындағы неғұрлым тиімді байланысты іздейтін жетекші әлеу-

меттанушының қолтаңбасын байқаймыз.

126 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Мәдениет пен тап

Теорияның механикалық тұрғыдан қолданылуына қанағаттанбау алдағы уа-

қытта қарастырылатын антропология мен тарих арасындағы ерекше байланысты

түсінуге жетелейді. Бұл екі сала арасындағы байланысты түсіну үшін тап тақы-

рыбына қайта ораламыз және оны экономикалық тұрғыдан пайымдағаннан гөрі,

мәдени жағынан зерделей бастаған тарихшылар арасында бұл түсінікке қатысты

көзқарастың өзгергенін байқаймыз. Антропологияда тарихшыларды ерекше қы-

зықтыратын тақырыптың бірі – бұл саланың мәдениетке ерекше назар аударуы.

Марксистік дәстүрде таптық қатынастар өндіріс тәсілдерінен және сол тәсілдер

арқылы пайда болатын әлеуметтік байланыстардан туындайды. Маркс бұл қаты-

настарды өте күрделі терминдер арқылы қарастырса да, жалпы ХХ ғасыр бойына

«тап» сөзінің экономикалық құрылымдардан туындайтын ұғым ретінде түсінді-

ріліп келгенін айта кеткен жөн. Марксистік тарихтың және оны айрықша леппен

бейнелеген еңбек тарихы сияқты қосалқы салаларының қарама-қайшы сипатына

байланысты экономикалық теңсіздік пен таптық езгінің табиғаты тарихшылар

түсіндіруге тиісті негізгі құбылыстар ретінде қарастырылды. К.Маркс пен оның

ізбасарлары Дьердь Лукач және Реймонд Уильямс сияқты әдебиет сыншылары

таптық сананың сипатына қызығушылық білдірді, бірақ Маркстің тарихи түсін-

дірмелері оларды бұл экономикалық күштердің жанама өнімі деп сендірді. Алайда

1970 жылдарға қарай таптық сана деген күрделі және былыққан құбылыс екені ай-

қындала түсті. Әлеуметтік тарихшылар бұл мәселені неғұрлым тереңдете зертте-

ген сайын, олардың материалдық жағдаймен байланыстары соғұрлым күрделі әрі

түсініксіз екендігі көрінді. Сондай-ақ XVIII ғасырдағы Англияның мысалы таптық

сана алғашқы болып саналатын өндірістік қатынастардағы өзгерістерден бұрын

пайда болғанын көрсетті.

Осылайша өткен кезеңдегі адамдардың әлеуметтік қа-

тынастар туралы түсінігі, оны метафора арқылы сипаттауы және оларды қоршаған

эмоциялық әсер тиісті талдау жүргізуді талап ететін маңызды тарихи құбылысқа

айналды. Мәдени тұрғыдан қарау деген – осы. Таптық бірегейліктің субъективті

элементтеріне көбірек, ал объективті көрсеткіштерге азырақ назар аударылды.

Бұл жерде бір тарихи құбылысты екіншісіне қосып жіберу туралы айыптау

орынды және бұл айыптау көбінесе теорияларды тарихи материалдарды талдауға

қолдануға қатысты болады. Мұндай сынаудың мәні тарихи сипаттамаға тым жа-

дағай мазмұн беретін қарабайырландыруға қатысты болып отыр. Редукционизм

құбылыстардың түрі мен деңгейінің өзгерістерін, сондай-ақ олардың күрделі тү-

рін қарапайым түріне қолданылатын түсіндірмелер арқылы талдауды көздейді.

Психологиялық, әсіресе психоаналитикалық түсініктемелер де жиі сынға ұшы-

райды. Әлеуметтік қатынастарды анықтайтын өндірістік қатынастардан эконо-

микамен тоғыспайтын өзгеше құбылыс саналатын таптық санаға өту барысында

мәдениетке деген қызығушылық арта түсті. Мәдени талдаулар антропологиямен

тығыз байланысты. Марксистік дәстүрлерге әділ болу үшін шынын айту керек,

ХХ ғасырда мәдениеттанушылық тұрғыдан қарау дамыды, мысалы, Антонио

Грамши, ол әлеуметтік бірегейлік пен тәжірибенің күрделілігін зерттеген

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 127

Э.П. Томпсон сияқты солшыл көзқарас ұстанған тарихшылар үшін маңызды бол-

ды.

Мәдени марксизмнің басқа түрлері тарихи тәжірибеге әдебиет саласынан

келген Реймонд Уильямс секілді авторлар арқылы енді.

Көптеген әлеуметтанушылардың ірі құрылымдарды жинақтап және үлкен

оқиғаларды бейнелеу кезіндегі сенімділігі тарихшылар үшін ерекше маңызды са-

налады, сонымен қатар ұзақмерзімді қамтитын дүниежүзі тарихына деген қызы-

ғушылық одан сайын арта түсті. Оның бір мысалы ретінде Аллан Келлехирдің

«Өлімнің әлеуметтік тарихы» (A Social History of Dying) атты кітабын атауға

болады. А.Келлехирдің негізгі мамандығы – әлеуметтанушы; ол ғасырлар бойы

ғана емес, мыңжылдықтар бойы өлім ауызында жатқандарды емдеудің өзгермелі

тәсілдерін сипаттайды. Ол бұл ауқымды кезеңді ғасырлар бойынша шартты түр-

де жүйелеген. Бұл көптеген тарихшылар түсінетін мағынадағы әлеуметтік тарих

емес. А.Келлехирге қазіргі заман туралы дәлелдерін ұсыну үшін ауқымды тарихи

арқау қажет. Әлеуметтік ғылымдар тұрғысынан қарағандағы мұндай ауқымды

қамтудың айтарлықтай ықпалы болуы мүмкін. Үлкен тақырыптар мен күрделі

әлеуметтік мәселелерді шешу үшін өз жұмысында тарихқа жиі сүйенетін Энтони

Гидденс және Майкл Манн, сондай-ақ тарих пен әлеументтануды үйлестіре біл-

ген Чарльз Тилли секілді әлеуметтанушылардың ықпалы зор.

Антропология мен мәдениет

Мәдени талдауға назар аудару тап сияқты ұғыммен байланысты басқа бір сұ-

рақтарға жауап ретінде пайда болғанын байқаймыз, бұл тап түсінігінің әрдайым

әлеуметтік қатынастарда болатындығымен емес, тек әлеуметтік қатынастардың

заттандырылу процесіне қатысты екеніне байланысты. Бір нәрсені түсіндірген-

де біз оны жаңсақтықпен нысан ретінде қарастырамыз. Э.П.Томпсонның алғаш

рет 1963 жылы жарияланған «Ағылшын жұмысшы табының қалыптасуы» (The

Making of the English Working Class) атты әйгілі кітабының алғысөзінде «әлеуметтік

тап – зат емес, қатынастар» деп мәлімдеді.

Алайда жануарлар мен өсімдіктерді

таксономиялық категорияларға бөлгеніміз сияқты, адамдарды да таптарға жіктеу

әдеті әбден орнығып қалған. Ол әлеуметтік факторлар мен әлеуметтік рөлдерді

зерттейтін және адамзат қоғамының біршама статикалық үлгісін жасайтын белгілі

бір талдау стилдерінен туындайды. Сондықтан адами қарым-қатынастардың ди-

намикасына ерекше назар аударатын мәдени тәсілге қызығушылық пайда болды.

Әлеуметтану сияқты антропология да ХІХ ғасырда егжей-тегжейлі зерделене

бастады. Экзотикалық мәдениеттің өзге түрлері туралы зерттеу бірнеше ғасыр бұ-

рын басталған. Бұған Американың, одан кейін Тынық мұхитының оңтүстік бөлігі

мен Австралияның ашылуы секілді әлемнің өзге бөліктерін зерделеген еуропалық

зерттеулер себеп болды. Өзге мәдениетке бейімделу тәжірибесі қалыпты құбы-

лыс әрі бұл әдетте «этнографиялық» деп атауға болатын егжей-тегжейлі сипатта-

малардың туындауына септігін тигізеді. Библияны зерттеушілер, өз мәдениетінен

тыс жұмыс істейтін шіркеу қызметкерлері, ежелгі және орта ғасыр мәдениетінің

128 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

жәдігерлерін жинаумен айналысатын антикварлар және адамгершіліктің әртүрлі

құрылымын құрастырған заңгерлер де антропологиямен айналысқан. Біз «антро-

пология» деп атайтын ғылым – бұрыннан бері тарихпен байланысы бар интеллек-

туалдық іс-әрекет. Ол адамдардың өзге тіршілік иелерін танып-білуге деген қы-

зығушылығынан, сондай-ақ ғалымдардың Ағарту дәуірінде айқын көрініс тапқан

адам табиғатын анықтауынан қуат алады.

Кейіннен антропология бірнеше бағыт

бойынша дамыды: физикалық, әлеуметтік және мәдени антропологияны ажырата

білу қалыпты дағдыға айналды, физикалық антропологияға қарағанда, әлеуметтік

әрі мәдени антропологияның тарихпен тығыз байланысы бар. Дегенмен де генети-

калық тестілеудің пайда болуымен адамзат тарихын бақылау физикалық антропо-

логияны да, археологияны да қамтиды және миграция үлгілерін зерттеушілердің

арасында ерекше қызығушылық тудыратын нәтижелер береді. Археология мен

физикалық антропология мамандары өзара тығыз байланыста болғандықтан, фи-

зикалық антропология тарихи зерттеуге де ықпал ететіні сөзсіз.

ХІХ ғасырда антропология әлеуметтану және биологиялық ғылымдармен,

сондай-ақ фольклор, материалдық мәдениеттермен тығыз байланысы бар дер-

бес пәнге айналды. Антропология мамандары экзотикалық мәдениетке (көбінесе

«қарабайыр» деп аталады) назар аударып, ал тарихшылар өз қоғамдарына көбірек

көңіл бөлген кезде, бұл сала екіге бөлінді. Тарихшының пікірінше, бұл екі сала-

ны біріктіру шарты сырт қарағанда әртүрлі болып көрінетін қоғамдар арасында

айтарлықтай ұқсастықтар бар екенін және антопологтар жасаған әдістер мен тұ-

жырымдамалардың оларға пайдасы тиюі мүмкін екенін мойындау болды. Осы екі

пән арасындағы тығыз байланыстың бірнеше аспектісі, соның ішінде ортақ маз-

мұны мен тәсілдері және тәжірибенің өзара үйлесетін сипаттамалары бар.

Мазмұн бойынша ауысымдарды түсіну оңай: екі сала да мәдени және әлеу-

меттік құбылыстарды зерттейді. Бастапқыда талданған қоғамдардың түрлері қа-

рабайыр және өркениетті топ ретінде жіктеліп, әртүрлі сипатта қарастырылды.

Ғалымдар бұл қарама-қайшылықты қабылдамай, олардың көп ұқсастықтары бар

екенін түсінді. Антропологтар тарихшылар пайдаланатын бірқатар терминдерді

әзірледі әрі бейімдеді. Салт-жоралар, фетиш, туыстық қатынас, сиқыр, иелік ету,

символ, бақсылық және сыйлық беру – тарихшылар сүйенетін маңызды ұғымдар.

Кейде тарихи құбылыстарға жаңа көзқараспен қарасаңыз, анық болып көрінеді.

Қазіргі заманның ерте кезеңіндегі халық наразылығын Африкада қолданылатын

салт-жораларға ұқсас құбылыс ретінде қарастыру оның мақсаты мен маңызын

анық көрсетеді. Мұндай мінез-құлықтар қақтығысты және жүйесіз деп қарасты-

рылатындықтан, қазір оның замандастарға барынша түсінікті және тарихшылар-

ға маңызды мәліметтер ұсынатын үлгілерге сүйенетіндігін байқауға болады.

Бұл

тарихи құбылыстарды қайта зерделеу дегенді білдіреді. Егер наразылық түрлері

бейберекет және талқандаушы сипатқа ие болса, олар құрылымдық әрі әдетте-

гі салт-жораның түсіндірмесінен айтарлықтай өзгеше түсініктемені қажет етеді.

Сол сияқты сиқыр қазіргі таңда дұрыс емес деп саналатын негізсіз ырым емес,

әлеуметтік тәжірибемен тығыз байланысты сенім жүйесі екендігін мойындау –

сиқыршылық, астрология және алхимияны қатаң сынамай, тарихи тұрғыдан

зерттеуге мүмкіндік береді. Біз олардың иррационалдық сипатын болжай алмай-

мыз, өйткені бұл – орынсыз әрі анахрондық бағалау пайымы.

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 129

Сыйлыққа қатысты қолданылатын антропологиялық тәсілдердің маңызы зор.

Тарихи оқиғалардағы сыйлық беруге негізделген қатынасты бақылау «сыйлық»

ұғымын қарапайым, ақылға сыйымды мағынасында ешқандай алыс-берісті күт-

пей, тегін берілетін әрекет ретінде емес, керісінше әлеуметтік қатынастардағы

өзара әрекеттесудің көрінісі ретінде қарау керек екенін көрсетеді.

Аталмыш тер-

миннің антропологиялық сипаты тарихшыларды ресми алмасулардың қай жерде

болатыны және олардың әлеуметтік қатынастардың ауқымды желілері аясында

қалай әрекет ететіні туралы ойлануға жетелейді. Антропологиялық емес тәсіл бо-

йынша сыйлық өзінің тура мағынасында қарастырылады. Тарихшылар антропо-

логиялық сипаттамалардағы терминдер мен сөйлемдерді алып, оларды экзотика-

лық емес жағдайларға қатысты зерттеулерінде қалай қолданатыны туралы өзге де

мысалдар бар. Клиффорд Гирцтің еңбектерімен байланысты «Толық сипаттама»

(Thick Description) – осы мағынадағы танымал еңбектердің бірі. Бұл тарихшы-

лардың толық сипаттамалар өздігінен жасалатын далалық зерттеу жұмыстарына

тұтастай берілуге ұқсас іс-әрекетті талап етеді.

Мұндай алмасулардың жүзеге

асырылуы мүмкін, себебі екі сала ұқсас құбылыстар арқылы бір-бірімен тығыз

байланысты. Бұл тарих пен антропология арасындағы тиімді қарым-қатынастың

бір аспектісі, ол көптеген тарихшыларға шабыт беретін антропологиялық ойлау

жүйесін меңгермесе, іске аспайды. Мұндай ойлаудың ажырамас бөлігі – біз антро-

пологиялық деп санайтын далалық зерттеу жұмыстары және өз болжамдарымыз

бен процедураларымызды да мұқият тексеріп, саралау.

Бұл мәселелерге егжей-тегжейлі тоқталмас бұрын, моральдық тұрғыдан айып-

талатын ұғым саналатын экзотиканың күрделі мәселесін қарастыруымыз қажет.

Бұл мәселе антропологияның пән ретінде экзотикалық мәдениетті зерттеуге негіз-

делгендігінен туындайды. Тарихшылар да, антропологтар да империалистер мен

олардың отары болғандар арасындағы қазіргі уақытта үнемі сынға ұшырап отыр-

ған қарым-қатынастарға жиі сүйенеді деген қауіпті ой бар. Экзотикалық сипаты

бар құбылысты байқау оны қанауды жылтыр қаптамамен көмкеру деп түсінуге

болады. Бұл – мазмұны күрделі болғандықтан ғана емес, сонымен қатар саяси мә-

селелермен байланысты болуымен және жан толғанысын тудыруымен күрделі бо-

лып отырған тақырып. Өзгеше сипатқа қызығушылық білдіру – кең таралған құ-

былыс. Оны түбірінен қате деп емес, адами қарым-қатынастардың тұрақты қасиеті

деп түсінген жөн. Алайда бұл ұлт, тап, нәсіл, жыныс, жас және топтың өзге түрлері

немесе тіпті жеке тұлғалар болсын, әйтеуір зерттеген және зерттелетін тақырып-

тар арасында маңызды айырмашылықтар болған кезде, ерекше мәнге ие болады.

Басым тарап едәуір осал тарапты өздерінен өзгеше экзотикалық топқа айналды-

рып алады да, кейін бұл топты отарлауға, қанауға, шеттетуге болады, бұл экзоти-

зацияны астарлы үстемдікке айналдырады деген күдік туады. Мұндай жағдайлар

мұқият әрі айрықша талдауды қажет етеді. Сонымен қатар тарихшылар көп жағ-

дайда қай зерттеу салалары тартымды экзотикалық сипатқа ие болып көрінсе, сол

салаларды таңдайтынын мойындау қажет. Өзгешелігі бар құбылыс белсенді зерт-

теу жүргізуге себеп болуы мүмкін. Экзотикалық – бұл мәдениетаралық байланыс-

тарды қалыптастыратын өте мазасыз, апатты әрекеттерді яғни, амбивалентті және

өмір бойы зерттеуге шабыттандыратын әсерді басқару тәсілі.

130 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Экзотика туралы мәселе маңызды, себебі бұл өз мәдениетінен айтарлықтай өз-

гешеленетін мәдениетті зерттейтін мамандардың қолданған тәсілдері мен ойлау

құрылымына да әсер етеді. Бұл саланы зерттеу күрделі болғандықтан, оған арна-

йы дайындықпен келу керек. Антропологиялық далалық зерттеу жұмысының не-

гізгі қағидаларының бірі – симпатикалық бірегейлік және практик мамандардың

өздері зерттеп жүргендермен арасында белгілі бір қашықтықты ұстауы. Белгілі

бір ой түйінінің болғаны дұрыс және оны мүмкіндігінше тиімді пайдалану қажет.

Антропологтарды зерттеу жұмысына мүмкіндігінше бейтарап болуға үйретеді:

олар заттардың қалайша әрі неліктен жасалғанын мұқият қайтадан құрастыра-

ды және өздерінен өзгеше көрінетін логикалық құрылымға құрметпен қарайды.

Олардың сипаттамалары түсінікті және әріптестері оған сенетіндей болуы үшін

олар жеке белгілерді жүйелеп, талдауға бейім болуға тиісті. Демек, олар тарихшы-

лар сияқты әртүрлі әлемдер арасында делдал ретінде әрекет етіп, өз әлемі алдын-

да өзге әлемге тиісті бағасын беруге ұмтылады.

Бақылаушылардың ұстанымдарынан өзгеше әртүрлі нанымдар мен құнды-

лықтар жүйесін ескеретін антропологиялық тәсіл көпшіліктің қызығушылығын

туғызады. Тарихшылар К.Гирцтің Бали аралдарындағы әтештер шайқасы сияқты

экзотикалық оқиғалар туралы жазбасын оқып, ерекше әсер алмағанда антрополо-

гия саласына қызығушылық білдірмеуі мүмкін еді. Этнографиялық зерттеулер-

дің күші кей жағдайда адамдар қалайша «мүлде өзге» болуы мүмкін деген ойға

да байланысты болады. Мұндай қызығушылық жай ғана әуестік сияқты болуы

мүмкін, алайда ол зерттеулерге құрметпен қарап, байыпты салыстырмалы талдау

жасауға итермелейді. Сонымен қатар саналы түрде антропологиялық ұстанымды

қабылдау таныс дүниеге тың көзқараспен қарауға мүмкіндік беретін құрал бола

алады. Құбылыстарды жақсы түсіну үшін оларды болуға тиісті нәрсе деп қарамай,

таңғаларлықтай ету керек дегенде, біз осыны айтамыз.

Осылайша экзотикаға күмәнмен қарасақ та, ол көптеген пәндерге, соның ішінде

тарих пен антропологияның ерекшелігі болып қалады және бұл көбінесе салыс-

тырмалы сипаттағы байыпты ой түюге түрткі болады. Антропологиялық тәжірибе

осындай салыстыруларға негізделген, өйткені белгілі бір жерлердегі ұзақмерзімді

далалық зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің бірі – өзге практик мамандардың

тұжырымдарымен салыстыруға болатын мәліметтер қорын жинақтау. Бұл салыс-

тырулар қоғамдар арасындағы ұқсастықтарды да, айырмашылықтарды да көрсете-

ді. Айырмашылықтардың маңызын көрсету үшін қандай да бір ұқсастықтар болуы

керек. Тарихшы немесе антрополог салыстырмалы пайымдауларды қалай жасай-

ды, бұл күрделі мәселе, дегенмен де ол әрқашан аналитикалық негізді қажет етеді.

Мысалы, биологиялық тұрғыдан қарағанда, барлық адамзат қоғамдарына тән не-

гізгі үлгілердің бар екеніне сенімді ғалым, адам мінез-құлқының әралуандығына,

сондай-ақ жергілікті жағдайлардың күшті әсеріне, қоршаған орта мен мәдениеттің

басымдығына сенетін адамға қарағанда тезірек тіл табысады. Мәдениеттер ара-

сындағы ұқсас және ұқсас емес нәрселер өздігінен белгілі болмайды, бұл жүйелі

құрылымға негізделген байыпты салыстырмалы талдау арқылы анықталады.

Бұған дейін антропология адамдардың өз өмірін қалай мазмұнды қылаты-

нын атап көрсете отырып, мәдениетке айрықша мән беруімен тарихшылардың

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 131

қызығушылығын тудырады деп ойлаушы едім. Барлық антропологтар мәдениет-

ке қызығушылық танытады деген қате түсінік болса да, олар әдетте адамдардың

ойларында не болып жатқанына, соның ішінде өздерінде де назар аударады деп

айтқан жөн. Бұл түсіну қиынға соғатын мәдениет терминіне берілген бірша-

ма оғаш сипаттама болып көрінуі мүмкін, дегенмен бастама үшін жаман емес.

Мәдениет ұғымы біздің дүниеміз қалай мазмұнға ие болатынын анықтауға мүм-

кіндік береді.

Бұл адамдардың неге және не үшін сенетініне, олардың наным-се-

нім жүйесі, дүниетанымы, танымдық құрылымдарына байыппен қарауды меңзей-

ді. Тарихшылардың көптеген буындары оны салыстырмалы түрде қызықсыз деп

санады, олар оқиғаларды, ұйымдар мен әрекеттерді зерттеуді, өткеннің құбылыс-

тарын сипаттауды және себеп-салдарлық түсіндірмелерді іздеуді жөн көрді.

Антропологиялық тәсіл наным-сенімдердің сыртқы көрінісін яғни, нысандар

мен бейнелерді, би, аңыздар, ғимараттар және тағы басқаларын мұқият зерделеуді

қамтиды. «Жоғары» және «төмен» мәдениет туралы біржақты пікірлерге байла-

нысты дәстүрлі тарихшылар оларды аз дәрежеде зерттеді. Өнер, сәулет, поэзия

мен музыка сияқты жоғары мәдениеттің бірқатар салалары ұзақ уақыт бойы жеке,

мамандандырылған зерттеу бағыттары ретінде бөлек қарастырылып келді; тіпті

қазірдің өзінде де олар негізінен жалпы тарихпен байланыспайды. Бұл салалар та-

рихтың негізгін құрайтын саяси, экономикалық және әлеуметтік процестер үшін

маңызды рөл атқаратын салалар ретінде қарастырылмайды. Шыны ыдыс, зергер-

лік бұйымдар, қыш-құмыралар, аспаптар, киімдер мен әшекей бұйымдар сияқты

басқа да мәдени өнімдер тарихи зерттеулер үшін маңызды болып саналмайды. Ал

жоғары мәдениетке жатқызуға келмейтін заттарды тым болмаса тарихи зерттеу-

дің кейбір дәстүрі үшін археологтар, музей қызметкерлері, коллекционерлер мен

оларға ұқсас мамандардың қарауына қалдырған жөн. Күнделікті қолданылатын

жәдігерлерге қатысты кәсіби тәжірибе академиялық тарихқа қарағанда интеллек-

туалдық тұрғыда айтарлықтай күш жұмсауды талап етпейді. Күнделікті тұрмыс

қалдықтары иерархиядағы нақты өнерден гөрі, қолданбалы өнермен байланыс-

ты болды, бұл интеллектуалдық және функциялық емес бастамаларға басымдық

берді. «Сәндік» сөзі ауыр салдары бар саяси, экономикалық және әлеуметтік

процестерге айрықша назар аударатын тарих сияқты салаларға аса маңызды емес

қосалқы құбылыстарды білдіреді. Визуалды және материалдық мәдениетті зерт-

тейтін мамандар бұл жағдайды өзгертуі мүмкін.

Бұл пікірталас антропологтар мен тарихшылардың бірлесе отырып жұмыс іс-

теуінің тиімді жолдарын көрсетті. Қоғам бір-бірін қалай тани алады әрі тануға тиіс

екені және алынған білімді қалай қолдануға болатыны туралы пікірталастар сая-

си шиеленіс туғызады. Мұндай шиеленістің туындайтыны сөзсіз, сондай-ақ, олар

антропологтар мен тарихшылардың бұрыннан бері жүргізіп келе жатқан әрі алда-

ғы уақыттағы пайдалы талқылауларына нұқсан келтірмейді. Екі топ та әлеумет-

танушылармен бірлесе отырып, адам өмірі мен олардың ұжымдық өміріне ерекше

қызығушылық білдіреді, адамдардың ойлау, сезу және өзін-өзі ұстау тәсілдерін

зерттейді. Бірқатар интеллектуалдық дәстүрлер әртүрлі тәсілдер мен негізгі бол-

жамдарды, соның ішінде біз «психология» деп атайтын тұжырымымызды пай-

далана отырып, осы мәселелермен айналысады. Бір түсінік беруші мінез-құлық

132 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

пен психикалық тәжірибенің сипатын, функциялары мен құбылыстарын зерттеу

ретінде анықтаған психология тарихи тәжірибеде күрделі әрі дұрыс бағаланбаған

іс-әрекеттер мен процестердің кең ауқымын білдіреді.

Психология гуманитар-

лық ғылымдармен (мысалы, философиялық психология және сана теориясы) әрі

жаратылыстану ғылымдарымен де (эксперименттік психология жағдайында бел-

гілі болғандай) тығыз байланысты. Сонымен қатар психология денсаулық сақтау

саласында кеңінен қолданылатын психоанализ және танымдық-мінез-құлық те-

рапиясы секілді емдеу тәсілдерін қамтуы мүмкін.

Санадағы тарих

Психология – күрделі термин. Бұл терминді сипаттағанда медициналық білімі

бар философ әрі психолог, жазушы Генри Джеймстің ағасы Уильям Джеймстің

анықтамасы жиі қолданылады. Ол психологияға «психикалық өмір туралы ғы-

лым» деп анықтама берген және бұл анықтама «ақыл-ой» сөзінің сын есімге ай-

налған «психикалық» деген түрінің қандай мағына беретінін, нені ғылым деп

атауға болатынын нақты түсінуді талап етеді. Сонымен қатар психология маз-

мұнының сан алуан екенін ескерсек, оның академиялық пәндердің қандай да бір

жүйесіне сай келетіні белгісіз.

Психология, бір тарихи сипаттаманың екіншісіне

қанша уақыт аралығында өзгеретінін еске алсақ, біраз уақыт бойы жаратылыста-

ну ғылымы ретінде қолданылып жүрді. Мұндағы басты мәселе – эксперименттің

атқаратын рөлі, сондай-ақ дәлелдер, теориялар, болжамдар арасындағы байланыс

және табиғат әлемі туралы пайымдаулар. Егер психологияны ғылым деп санасақ,

нәтижелерді адамдарға қатысты қолдануға байланысты мәселелерді шешу қа-

жет болса да, жануарлармен тәжірибе жүргізудің айрықша мәні бар. Психология

психиатрия мен психотерапияға қарағанда медицинада әлі де маңызды рөл ат-

қарады, ал психологияны түсіну үшін белгілі бір жағдайлары мен жарақаттары

бар адамдарды зерттеу қажет. Адамдарды өзге тіршілік иесі контексіне орналас-

тыра және эволюциялық теориялар идеясына сүйене отырып, психологияны ми

және жүйке жүйесін зерттеу тұрғысынан шектеулі болса да, қарастыруға болады.

Психологияны адам туралы ғылым деп атауға бейімбіз, бірақ оның әлеуметтік

ғылым екені туралы идея көбірек түсініктемені қажет етуі мүмкін. Қарапайым

көзқарас тұрғысынан қарағанда, әлеуметтік психология – оның әлеуметтік-ғы-

лыми ерекшелігі аса маңызды саналатын сала. Бірақ бұл – біржақты көзқарас.

Психологияның тарихи тәжірибеге қай жерде кіріктірілетінін қарастырсақ, оның

әлеуметтік аспектілері байқалады.

Психологияның кейбір тармақтары тарих сияқты адамдардың қалай және неге

осылай әрекет ететінін түсіндіруге тырысады. «Психология» сөзі сезім түрлерін,

пайым, мотивтер, қиял, сонымен қатар зорлық-зомбылық, суицид, кісі өлтіру

және тағы басқа патологиялық құбылыстарды қарастыруға жетелейді. Барлық

тарихшылар психологиялық теория мен дәлелдерге негіздесе де, негіздемесе де,

әйтеуір осы мәселелер бойынша байлам жасайды. Сонымен қатар тарихта біз,

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 133

әдетте, өткен уақытта өмір сүрген адамдардың мінез-құлқын психологиялық

контексте, соның ішінде өмірбаянды жазу кезінде түсінеміз. Оқшау өмір сүретін

адамдар аз; тарихшылар адамдарды не мазалайтыны туралы ойлана отырып, пси-

хологияны қоғам туралы болжамдармен үйлестіреді. Осылайша біз психология

тарихи тәжірибенің барлық жерінде бар және ол әлеуметтік құбылыстарды зерт-

теуде маңызды рөл атқарады деп тұжырымдаймыз.

Психология – эксперименттер, бақылау, өзін-өзі бақылау және адамзат өмірі-

нің дұрыс анықталмаған аспектісін қоса алғанда, көптеген әдістерді қолдана оты-

рып жүйелі түрде зерттелетін сала. Егер біреуге қызғаншақ, сараң, қайырымды

немесе бақытты деп баға берсек, бұлай деп есептеуімізге психологиялық пайым-

даулар мен болжамдар себепші болады. Бәлкім, бұл болжамдарымыз ғылыми си-

патта жасалмауы мүмкін, бірақ олар әлеуметтік түсінік түрлері болып саналады.

Экономикалық мінез-құлыққа қатысты жиі қолданылатын өз басының қамын

ойлау ұғымы да жеке адамдар мен топтардың әлемде қалай әрекет ететіні туралы

болжамдарға сүйенеді және бұл әлеуметтік ғылымдардың бір бөлігі екені даусыз.

Тарихшылар үшін мынадай сұрақ туындайды: біріншіден, ол әртүрлі сипаты

бар психологияның нақты қай түрімен айналысуға, екіншіден, адам табиғатына

сыни тұрғыдан талдау жасауға қаншалықты дайын? Біраз практик мамандар оны

жүзеге асырған, бірақ олардың қатары әлі де аз. Кейбір танымал тарихшылар пси-

хоанализді тереңірек зерттейді, бұл әртүрлі сипатта көрініс табады, ал өзгелері

әлеуметтік психологияның пайдалы тәсілдеріне және әлеуметтік психологтарға

не ұсына алатынына ерекше қызығушылық білдіреді.

Әлеуметтану мен антропология сияқты психологияның да тарих тәжірибесі-

не қатысты өзіндік күрделі тарихы бар. Біз қолданып жүрген тәсілдердің қалай

пайда болғаны, не мақсатпен жасалғаны және олардың қалай таратылғаны тура-

лы білу пайдалы болмақ. Психологияға қатысты алғанда оны анықтау оңай емес,

себебі оның жеке бөліктерінің даму тарихы әртүрлі. Өздері қолданып жүрген

талдамалы тәсілдердің қалай пайда болғанын түсінгісі келетін тарихшылар үшін

психология тарихының берері мол. Бүгінде психология тарихының дамыған сала

екені жалпыға мәлім, студенттерді оқыту барысында пайдаланылатын еңбектер

өте көп.

Бұл психологияның өз мәдени мұрасына алаңдайтынын білдіреді, бәл-

кім, аталмыш саланың мәртебесінің анық емес екені себеп болуы мүмкін, анығы-

рақ айтсақ, бұған өзге салалармен қатынастың аз дәрежеде болуы, әсіресе нақты

ғылымдармен салыстырғанда, кейбір ортада күмән тудыратын емдік әдістерді

байланыстыру және әлеуметтік ғылымдардың ауытқуы, мысалы, редукционизм-

ге жол бергені үшін айыпталған нейробиология мен бихевиоризммен байланысы

себеп болуы мүмкін. Психология, бір жағынан, философиямен, екінші жағынан,

эксперименттік әдістермен өзара байланысады.

Психологияны өткеніне көз жібере отырып, біз оның көптеген психологтар

атап өтуге тырысатын тағы бір ерекшелігін – ой тарихымен тығыз байланысын

аңғарамыз. Сол себепті де Кондильяк, Конт, Милль сияқты кейбір ойшылдар фи-

лософия және психология тарихына ортақ тұлғалар саналады.

Тарихшыларға

психология мен философия тарихын білудің пайдасы зор. Мысалы, көзқарас,

экстаз бен истерияны зерттейтін ғалымдар ойлау процестерінің өткен кезеңдерде

134 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қалай қабылданғанына қатысты терең түсінік алады әрі пайдаланады. Бірегейлік

және «мен» сияқты кеңінен таралған тақырыптар психология мен философияда

айрықша маңызды саналады, сондай-ақ қазіргі таңда әлеуметтік әрі гуманитар-

лық ғылымдардың көптеген салаларында да қолданылады.

«Ойлау тәсілі» деген сөз тіркесі тарихтың өзге пәндермен байланысын зерт-

теуде тұжырымдайтын пәнаралық байланыс туралы пікірімді бекіте түседі. Ол

антропологиялық, философиялық, психологиялық тәсілдерге негізделеді және

ойлау процестеріне де назар аударады. Тарихи тәжірибеде ол көптеген мәде-

ни тәсілдерді қалыптастыруы және идеялар тарихына қатысты болуы мүмкін.

Көптеген салалар адамдардың ойлауымен, сезінуімен және әрекет етуімен байла-

нысты болғандықтан, «ойлау тәсілдері» сияқты сөз тіркесі кең таралған.

Осы уақытқа дейін айтылған пікірлерді ескере отырып, тарих пен психология-

ның арасындағы күрделі әрі ұзақ уақытқа созылған алауыздық туралы білу таң-

данарлық жайт болып көрінуі мүмкін. Кейбір ғалымдар өзара нәтижелі диалог

және ынтымақтастық орнату мақсатында ол мәселелерді шешуге ұмтылуда. Егер

біз «психология» терминінің әдетте немқұрайды қолданылатынын ескерсек, онда

тарихшының тұрғысынан кейбір мәселелерді байқаймыз. Кристиан Тилеага мен

Йован Байфорд (2014) жақында жарияланған эсселер жинағында осы салалар

арасында байланыс орнатты. Авторлар көрсеткендей, үйлесімді байланыс тиім-

ді болатын тақырыптарды табу қиын емес, олардың ішінде жады, «мен», жалған

сенім және тұлға сияқты тақырыптарды атап өтуге болады. Мұндай бірлескен

іс-әрекет практик мамандарға өздерінің дағдылары мен болжамдарын ой елегі-

нен өткізуге септеседі және іс-жүзінде пәнаралық байланысты көрсетеді. Мұндай

одақтар арқылы біз не нәрсенің және кім үшін ақиқат білім болып саналатыны

туралы түсінігімізді жетілдіре аламыз.

Қолданбалы психология

Бұл ойларымызды одан әрі дамыту үшін төмендегідей үш мысалды қарасты-

райық. Біріншісі – тарихтың бір саласы, эмоциялар тарихы, ол психологияның

бір қосалқы саласымен тығыз байланысты. Екінші мысалым – психологияның бір

саласы. Бұл – қазіргі таңда тарихшылардың қызығушылығын туғызатын әлеу-

меттік түсініктер. Үшінші мысал ретінде ХХ ғасырдың маңызды тұлғасы деп та-

нылған әлеуметтанушы Норберт Элиастың туындысын қарастырамын. Оның ең-

бегінде тарихи, психологиялық және әлеуметтік процестердің қалайша үйлесім

табатыны баяндалады.

Жаңа сала болып саналатын эмоциялар тарихы – психологияның ортақ тақы-

рып арқылы тарихи тәжірибеге қалай ықпал ететінін көрсететін саланың мыса-

лы. Бұл жағдайда тарихшылар қазіргі және өткеннің психологиялық дәлелдерін,

сондай-ақ қорқыныш пен қорлау сияқты эмоцияларды сипаттау тәсілдерін іздеу

барысында нейробиологиялық зерттеулерді зерделейді. Бұған мысал ретінде

Ян Плампердің осы жаңа саланы таныстыру мақсатында жазылған «Эмоциялар

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 135

тарихы» (The History of Emotions, 2015) атты кітабын атап өткен жөн. Ол эмо-

циялар тарихын зерттеуде қолданылуы мүмкін тәсілдерді, оның ішінде антро-

пологиядан, өмір туралы ғылымнан, психоанализден, когнитивті психологиядан

және нейробиологиядан алынатын тәсілдердің қазіргі ауқымын бағалайды. Уте

Фреверт пен Уильям Редди сияқты осы саланың ізашарлары эмоцияларға ерек-

ше назар аудара отырып, бұл жаңа тақырыпты тарихи әрі тарихнамалық тұрғы-

дан зерделеді. Олардың еңбектері ұзақмерзімді өзгерістің сипаты мен қарқынын,

сондай-ақ абырой, ұят, жанашырлық және қазіргі заман сияқты негізгі ұғымдар-

ды қайта қарастыруға мүмкіндік береді. Мұндай тарихи еңбекті жазу барысында

авторлар әртүрлі жазбаша және ауызша деректерге сүйенеді. Бұл сонымен қатар

саяси стиль, жарнама, өндірістік психология, өзін-өзі дамыту жөніндегі кітаптар

және моральдық философия сияқты құбылыстардың арасындағы байланысты та-

буға мүмкіндік береді, осы мәселелер Уте Фреверттің «Тарихтағы жоғалған және

табылған эмоциялар» (Emotions in History – Lost and Found) атты кітабының кіріс-

пе бөлімінде баяндалған.

Уильям Реддидің «Сезімді басқару: эмоциялар тарихының негіздері» (The

Navigation of Feeling: A Framework for the History of Emotions) атты кітабы 2001 жылы

жарық көрді. Бұл кітапта автор XVIII және XIX ғасырлардағы Франция тари-

хы туралы жазған өзінің әйгілі еңбектеріне сүйенген және өзге пәндердің тарихи

жазбаға қосуы мүмкін үлесіне қызығушылық білдіреді. Бұл құрылымды әзірлеу

барысында автор, ең алдымен, когнитивті психология мен антропологияға сүйе-

неді. Бұл кітаптың ерекшелігі – оның эмоциялар тарихына қатысты жаңа тәсілдер

жасауға және оларды нақты тарихи жағдайға – 1700–1850 жылдар аралығындағы

Францияға қатысты қолдануға айрықша мүдделі болуы. Тарихшылар У.Реддидің

ертеректе жазған, мысалы, сентиментализм және романтикалық құштарлық та-

қырыптарын қайта зерделеді, дегенмен оның бұл тарихи сала үшін жасаған әрі

философиялық еңбекке сүйенетін теориялық негіздері шынайы және ойлануға

жетелейді. У.Реддидің пікірінше, сезімді басқарудың белгілі бір стильдері эмо-

циялық жүйеге негізделеді. Ол келтірген кейбір мысалдан байқағанымыздай,

сезімді басқару әрекеттері әрдайым сәтті бола бермейді, бірақ өзін-өзі ұстау, не

айту керек және сезімді дұрыс жеткізе білу туралы ортақ түсінік бар. Эмоциялық

күрделі мәселелерді шешуге байланысты айырмашылықтар да бар. У.Редди эмо-

циялар тарихын, олардың саяси маңызын ескере отырып, зерттейтін еңбек жаз-

ғысы келеді.

Сонымен қатар ол кейбір эмоциялық режимдер басқаларға қара-

ғанда қолайлы, яғни, озбыр емес екенін мәлімдейді. Оның тәсілі қоғамның қазіргі

заманға ауысу тарихын анықтай түседі және қазіргі таңдағы өзекті мәселелерге

жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Бұл мәлімдеме көптеген тарихшы-

лар мен әлеуметтанушылар үшін «қазіргі заман» ұғымының маңызын арттырады,

сондай-ақ оның бастамасының қазіргі таңда өзекті екенін көрсетеді. У.Редди осы

идеяларды дамыту үшін әртүрлі дәлелдерді қолдана отырып, тарихи тұлғалардың

сезімдерімен, қазіргі психологиялық зерттеулерімен және өзінің эмоциялық ұна-

ту сезімдерімен байланыс жасауы қажет болды.

136 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Әлеуметтік репрезентация

Соңғы жылдары тарихшылар алғаш рет 1960 жылдардың басында қалыптас-

қан және әлеуметтік психологияның ажырамас бөлігіне айналған әлеуметтік

репрезентация теориясына қызығушылық білдіре бастады. Бұл түсініктің негі-

зін өмірінің көп бөлігін Парижде өткізген, румындық әлеуметтік психолог Серж

Московичи қалады. Ол психоаналитикалық идеялардың қалай туындағаны, қол-

данылғаны әрі оның түрлі әлеуметтік топтар мен медиа арқылы таратылғаны ту-

ралы көпке мәлім және әйгілі туындысын 1961 жылы жариялады, бұл еңбектің

ағылшын тіліндегі нұсқасы тек 2008 жылы жарық көрді. Әлеуметтік репрезен-

тацияны анықтау оңай емес, тіпті, С.Московичидің өзі де бұл ұғымды қарапа-

йым түрде қысқартып беруге болмайтынын түсінді. Оны сипаттаудың бір үлгі-

сі: «Әлеуметтік репрезентация – адамдарға болып жатқан оқиғаны түсіндіруге

мүмкіндік беретін әртүрлі мағыналарды ықшамдап, сипаттайтын тәсіл; біз зерде-

лейтін жағдайлар, құбылыстар мен жеке тұлғаларды жіктеу үшін қолданылатын

категориялар; олар туралы фактілерді анықтауға мүмкіндік беретін теориялар.

Қоғамдық өміріміздің ажырамас бөлігі саналатын әлеуметтік түсініктерді қарас-

тырсақ, олар тұтас қамтылады».

Әлеуметтік репрезентацияны зерттейтіндер мен

басқа да көптеген мамандар оны қызу талқылауда.

С.Московичи тәсілдер, тілдер мен терминдердің психоаналитиктер сияқты

белгілі бір әлеуметтік топтарда қалай ерекше мағыналарға ие болатынына, сол уа-

қытта және сол жерде олардың қалай ауысатынына қызығушылық білдірді. Бұған

мысал ретінде оның азшылықтың ықпалы идеясын қарастыруға болады. Ол ша-

ғын топтың өзінің жағдайы туралы және неліктен бұған назар аудару қажет екені

туралы қайта-қайта мәлімдеу арқылы үлкен топты, көпшілікті өзгертуіне септігін

тигізетін шарттарды анықтады. Студенттерге арналған Simply Psychology веб-сай-

ты суфражистер бұл құбылыстың айқын мысалы деп санайды: «салыстырмалы

түрде шағын топ... ол бастапқыда әйелдерге дауыс беруге рұқсат етілуі керек деген

көпшілікке танылмаған пікірді ерекше қолдады. Суфражистердің жігерлі әреке-

ті және талаптарының әділетті болуы көпшілікті олардың көзқарасымен келісуге

итермеледі».

Бұл өте қарапайым сипаттама, бірақ тарихшыларға «азшылықтың

әсері» түсінігін оларға жақсы таныс құбылыс мысалында қолдану пайдалы болуы

мүмкін. Сондай-ақ бұл тарихи жағдайларды егжей-тегжейлі салыстыруға болатын

әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды сипаттауға көмектеседі. Бұл әрекеттер

өте күрделі деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін. Тарихшы Марк Найтс: «Әлеуметтік

репрезентация теориясы тарихшыларға, мәселен, стереотиптер туралы пайымдау-

да пайдалы болуы мүмкін бірқатар әдістерді ұсынады»

деп мәлімдеді.

Норберт Элиас

Ықпалды теориялардың бір ерекшелігі – олар өткеннің аспектілерін тұтас

біріктірудің тәсілдерін ұсынады. XX ғасырдағы әйгілі әлеуметтанушылардың

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 137

4.1-сурет. Хатисука Куниаки. Әртүрлі ұлт өкілдері: америкалықтар

Түрлі-түсті ксилография, ені – 24.6 см, ұзындығы – 36.8 см, Жапония, 1861 ж.,

DUROM.2018.4.

Суретші әртүрлі ұлт өкілдерін бейнелейтін алты сурет салған, мына суретте америкалық

жұп бейнеленген. Мұндай суреттер 1853 жылы коммодор Мэтью Перридің Жапонияға

жасаған алғашқы сапарынан кейін жапондардың Батыс мәдениетімен байланысты ке-

ңейте бастаған уақытында өзге елдерден келген адамдардың оны қалай түсінгенін зерт-

теуге көмектеседі. Бұл Америка миссиясының дипломатиялық, әскери және ғылыми өл-

шемдері болды.

138 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

бірі, көптеген өзге еврей интеллектуалдары сияқты нацистік Германиядан келген

босқын Норберт Элиастың еңбегі бұған жақсы мысал бола алады. Статикалық,

заттандыратын және эссенциалистік деп санайтын басым интеллектуалдық дәс-

түрлерді сынға ала отырып, ол кейде процессуалдық немесе бейнелі деп атала-

тын балама тәсіл жасады. Ол процестерді өзгермейтін жағдайға дейін жеткізбеу

деген не екенін көрсетуге тырысты. Әртүрлі тақырыптар аясында, соның ішінде

уақыт, өз ісінің шебері әскери-теңіз офицері мен немістердің тарихы (1996), сон-

дай-ақ өз туған жерінде ХІХ–ХХ ғасырлар аралығында жеке тұлғаның, әлеумет-

тік құрылымның және мінез-құлықтың қалай дамығанын зерделеуге қолданған

Н.Элиастың идеяларын дамыту мен талдауға арналған еңбектер көп.

«Процессуалдық ойлау» идеясы икемді әрі түсінікті, ал «бейнелеу» тәсілі сон-

дай икемді емес. Бұл «өзгермелі асимметриялық күш тепе-теңдігі бар өзара тәуел-

ді адамдар желісін білдіруі мүмкін».

Аталмыш анықтаманы Норберт Элиас қо-

рының веб-сайтынан табуға болады, онда зерттеушінің жұмысы, оның идеясын

қабылдап, жүзеге асырғандар, ол және оның ізбасарлары зерттеген бағыт туралы

көптеген пайдалы материалдар бар. Оның ғылыми мұрасына қызығушылық біл-

дірген мамандар бірқатар тақырыптарды, соның ішінде «жеке тұлғаның санасы

мен құрылымын қалыптастыру» және «мінез-құлық, сезім және адамгершілік

нормаларының өзгеруі» мәселелерін зерделеді. Бұл екі мысал (веб-сайтта мұндай

мысалдар жеткілікті) Н.Элиастың пайымында тарихи, әлеуметтік және психоло-

гиялық мәселелердің араласып жатқанын көрсетеді.

Н.Элиас жаңа заманның ерте кезеңіндегі Еуропа тарихын зерттеушілерге таныс

«өркениет процесі» туралы жазған еңбектерімен көпшілікке танымал болған ма-

ман. Алғаш рет 1939 жылы неміс тілінде жарық көрген және жақында «Өркениет

процесі туралы: социогенетикалық және психогенетикалық зерттеулер» (On the

Process of Civilization: Sociogenetic and Psychogenetic Investigations) деген атпен ау-

дарылған, бұл сөздер әлі күнге пікірталастар мен айтыстар туғызуда. Н.Элиас

өркениет процесі біреу ғана емес, ондай процестер көп, олар бірде саябырлап,

бірде үдей отырып дамиды дейді. Кітаптың тақырыпшасынан ол бір-бірінен ажы-

рамайды деп санаған әлеуметтік және психикалық құбылыстарды біріктіру ай-

рықша байқалып тұр. Денис Смиттің айтуынша, Н.Элиастың пайымдауына сай,

«адамдар «мен» деп айтуды «біз» деп айтумен қатар үйренеді».

Ол түсіндіруге

тырысқан процестер әрі тарихи, әрі әлеуметтік әрі психологиялық сипатта еді;

ол ұзақмерзімді кезеңді қамтыды және әлеуметтік және әскери құрылымдардағы

жеке адамдарға да, әлеуметтік топтарға да тікелей қатысы бар өзгерістер мен мі-

нез-құлықтағы өзгерістер өзара байланысты екенін көрсеткісі келді.

Элиас туралы соңғы зерттеуде оның теориялық және эмпирикалық қызығу-

шылықтарының өзара байланысына айрықша назар аударылған. Ол, мысалы,

Майкл Манн сияқты теориялық еңбек пен эмпирикалық бақылау арасындағы

өзара айырбастың соншалықты маңызды екенін атап көрсетті. Сонымен қатар

Н.Элиастың тұжырымдамаларын эвристикалық құрал, яғни ойлау, жазу және

зерттеуге көмектесетін тәсіл ретінде қарастырған жөн деген пікір айтылды.

Н.Элиас айтарлықтай ықпалды тұлға болды, 1990 жылы қайтыс болғаннан ке-

йін оның беделі одан сайын арта түсті. Ол өткен заман туралы көп жазды, осының

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 139

өзі-ақ тарихшылардың оның мұрасына ерекше назар аударуына жеткілікті себеп

болуы мүмкін. Сонымен қатар зерттеушілер оның адам өмірі мен олар өмір сүр-

ген уақыттағы жағдай туралы пайымын және түсінік берушілердің автор өмірбая-

нын оның идеяларын түсінудің негізгі дерегі ретінде пайдаланғанын атап өтеді.

Оның ойлау тәсілін өткен заман туралы ақпарат дерегі ретінде пайдаланып қана

қоймай, Батыс әлемінің заманауи сипатын зерттеу тәсілі ретінде де пайдалана

аламыз. Әлеуметтанушы ғалымның ықпалын ескере отырып, оның идеялары өте

маңызды болса да, өзінің өмірбаянын ғана емес, сонымен бірге өзге ірі ойшыл-

дарға, ең алдымен, ол сөйлескен адамдарға қатысты ұстанымын да қамтитын кон-

тексте түсінген абзал. Соңғы уақытта шыққан еңбекте оны Зигмунд Фрейд, Карл

Маркс, Эмиль Дюркгейм және Макс Вебер сияқты тұлғалармен салыстырған.

Бұл – айрықша таңғалдыратын тізім, өйткені оған тарихтың тәжірибесіне айтар-

лықтай ықпал еткен ойшылдар енгізілген. Бұл осы тарауда айтылған әлеуметтік

ғылымдар саласындағы тарихшылар сүйенетін еңбектер жиынтығы болатыны

және олардың өзі тарихи сабақтастық пен өзара түсіністікке сүйенетіні туралы

ойды нығайта түседі.

Пәнаралық тарих

Әртүрлі пәндердің болатынын мойындасақ та, ғылыми институттардың сипа-

тын ескере отырып, бізде бұл мәселеде ешқандай таңдау жоқ деп ойладым, саясат

пен сәнге қатысы бар көптеген процесс, сондай-ақ материалдарды, тәсілдер мен

теорияларды салалар арасында генеративті түрде ауыстырудан туындайтын бір-

қатар процесс нәтижесінде олардың арасындағы шекаралардың қаншалықты ай-

қын екеніне күмән туындайтынын болжаған едім. Алайда мұндай ауысулардың,

сондай-ақ оларды қуаттандыратын саяси императивтердің белгілі бір салдары

болады. Тарих эклектикалық пән, сондықтан оның міндеттемесі де көп және өзге

пәндермен байланысы да күрделі. Кейде олар теорияларды қолдану тұрғысынан

жақсы түсініледі; шынында да, теория пәндер арасындағы байланыстарды анық-

тауда тиімді болуы мүмкін, бірақ бұл теория тарихтың тәжірибесіндегі айрықша

құбылыс дегенді білдірмейді. Бұл мойындалса да, мойындалмаса да, тарих кәсі-

бінде үнемі орын алатын жағдай. Біз одан бас тарта алмайтындықтан, оның қазір-

гі тарихтың тәжірибесіндегі рөлін ғана емес, сонымен қатар, өткен уақыт туралы

пәнаралық процестің астарында жатқан бастауын да түсінген жөн.

Осы және алдыңғы тарауларда сипатталған пәндер арасындағы көптеген ұқ-

састықтарға негіздей отырып, тарихтың пәнаралық сипаты бар деген қорытынды

жасауға болады. Пәнаралық тарих түсінікке қайшы келмейді. Тарихи тәжіри-

бенің басым бөлігі, аталса да, аталмаса да, осы сипаттамаға сай келеді. Бұл жағ-

дай пәнге қауіп төндірмейді, бірақ тәсілдер, концепциялар мен тақырыптардың

адамның жеке және ұжымдық өмір сүруін зерттейтін көптеген салаларға ортақ

екенін, алайда, мүлде жоққа шығарылмайтын категориялардың жоқ екенін көрсе-

теді. Демек, білім түрлерінің бір-бірінен қалайша ерекшеленетінін және тарихтан

140 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тыс себептерге сүйене отырып, одан нені алуға болатынын түсіну пайдалы. Білім

түрлерінің арасындағы күрделі қатынасты қамтитын пәнаралық тарихты тарихи

тәжірибенің түрі ретінде сипаттауға болады. Осы себепті бұл сән болғандықтан

немесе тарихшыларға теориялық және идеологиялық міндеттемелерге байланыс-

ты не болмаса зерттеуді қаржыландыруға көмектескендіктен емес, ол адамның

бейберекет заттарымен жұмыс істейтіндіктен және тарихшылардың қызығушы-

лығы нәтижесінде жасалады.

Пәндер арасындағы байланыстар өздігінен күрделі тарихи құбылыс саналады;

бұл қатынастар жайында неғұрлым көп білсек, тарихшы ретінде өзімізге деген се-

німіміз арта түседі. Үшінші және төртінші тарауларда салаларды мұқият зерде-

ледім, ал тарауларда пайдаланылған мысалдарды бағыт-бағдар ретінде пайдалан-

дым. Дегенмен тарихтың іргелес салалармен арасындағы байланысын талқылаған

тәсілімді кез келген салада қолдануға болады. Алайда бұл күрделі жағдайдың

үшінші тараудың басында аталып өткен Джером Каганның идеяларында көрініс

беретін, бірақ мен әлі зерттемеген бір аспектісі бар. Оның әлеуметтік ғылымдар

үшін маңызы зор және ғылыми жұмысты академия мен білім беру жүйесінен тыс

жерде де пайдалы ету тәсілдеріне қатысы бар.

Тарих ғылымының маңызы

Басшылар, саясаткерлер мен саясатты жасаушылар әлеуметтік ғылымдарды

пайдалы деп санайды. Кейбір салалар, әрине, басқаларға қарағанда көбірек қолда-

нылады. Негізінде, білімнің кез келген түрінің әлеуметтік маңызы бар болуы мүм-

кін. Қоғам туралы білімді басқару жүйесі мен саяси бағытты қалыптастыру үшін

пайдалану – бұл бұрыннан келе жатқан құбылыс. Мысалы, біз бүгінгі күні демогра-

фия деп атап жүрген салаға деген қызығушылық бірнеше ғасыр бұрын туындаған.

Популяция құрамы мен оны өзгерту тәсілдерін зерттеу өсім мен өлім-жітім көрсет-

кішін түсінуге өз үлесін қосты. Олар ұзақмерзімді өзгерістерді зерттейтін тарихшы-

лар үшін аса маңызды саналады.

Біздің пәніміздің жалпы ұжымдық игілікке қосатын үлесін түсіну арта түсуде.

Осы уақытқа дейін тарихтың әлеуметтік ғылымдармен тығыз байланысты сала-

лары өздерінің қоғамдық мақсатын көрсетуде едәуір жетістікке жетті. Бұл тарих-

шылардың кедейлік, тұрғын үй, көлік тасымалы сияқты қазіргі заманның өзекті

тақырыптарын зерттеуі нәтижесінде жүзеге асырылды. Мұндай жағдайларда соң-

ғы кезеңге назар аударады. Ұзақмерзімді трендтерге талдау жасау мен оған түсі-

ніктеме беруге келгенде, тарих пен әлеуметтік ғылымдар өзара тығыз байланыс-

ты. Бұған мысал ретінде бірнеше ғасырлар бойы бүкіл әлемдегі экономикалық

және саяси биліктің өзгеруіне деген қызығушылықты айтуға болады. Теңсіздіктің

өзгеретін үлгілерін сыни тұрғыдан түсіну оның тағы бір мысалы, ал экономика-

лық және саяси трендерді бағалау үшін жаһандануға қатысты кез келген талдау

жасау тарихтың қатысуын қажет етеді.

Тарихтың әлеуметтік маңызын арттыра түсетін басқа да мән-мағынасы бар.

Мысалы, әлеуметтік жұмыс сияқты мамандық иелері өздерінің тарихи орнын

ТАРИХ ЖНЕ ЛЕУМЕТТК ЫЛЫМДАР 141

түсінуге тырысады. Олар тарихи зерттеулерді оқыту мен кәсіби біліктілікті арт-

тырудың құрамдас бөлігі ретінде қолданады. Құқықтық жүйені басқарумен және

қылмыс құрбандарына қолдау көрсетумен айналысатындар мысалы, балалардың

әлсіздігіне қатысты эмоциялық әсерлерді мүмкіндігінше, тарихи жазбаларға мұ-

қият негізделген дәлелдермен жеңілдету мақсатында қылмыстық жағдайларға қа-

тысты ұзақмерзімді трендтерден хабардар болуды пайдалы санайды. The History

and Policy веб-сайтын құру идеясы тарихи тәжірибе саяси шешімдер қабылдау

және басқару жүйесінде құнды болуы мүмкін деген сенімнен туындады. Өткен

заман туралы жақсы білетін маман қателік жасамайды деген пікір әншейін ай-

тылатын таптаурын түсінік, сондықтан тарих сабақтары туралы қарапайым мә-

лімдемелерден аулақ болған жөн. Әлеуметтік ғылым саласындағы ғалымдар

тарихшыларға қарағанда білімі мен машықтары қоғамдық өмірде бағаланатын

сарапшылар ретінде жұмыс істегендіктен, әлеуметтік ғылымдарды, оның тарихы

мен ықпалын тереңінен түсіну көбірек пайдалы болмақ.

4.2-сурет. History & Policy веб-сайтынан алынған скриншот

142 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Өткел

Тарих пәні мен онымен тығыз байланысты кейбір салалар арасындағы са-

бақтастықты зерделедік. Олар тарихи тәжірибеге көбірек назар аударуымыз-

ға көмектеседі. Анығырақ айтқанда, әлеуметтік ғылымдар тарихы біз сүйенетін

интеллектуалдық дәстүрлер туралы түсінігімізді байытады. Әлеуметтанушылар

тарихи мәселелерді зерделеумен айналысады. Бұл таңғаларлық жағдай емес, өйт-

кені өткен туралы мәліметтер қорын кез келген адам пайдалана алады. Біз оны әр-

түрлі тәсілдер арқылы өз артықшылықтарымызды, мүдделеріміз бен құндылық-

тарымызды бейнелейтін түрлі бөліктерге бөлеміз. Әдетте тарих деп аталатын сала

көптеген өзге ғылыми тәжірибелермен тығыз байланысты және бұл байланыстың

сипаты уақыт өте келе өзгеріп отырады, сондай-ақ қарастырылатын тарихи әрі

географиялық мамандандырылуға байланысты өзгеріп отырады.

Тарихшылар үшін ең нәтижелі деректердің көпшілігін іргелес салалар маман-

дары зерттейді. Мысалы, егер бұқаралық мәдениеттің тарихына үңілсек, онда көп-

теген көрінекті материалды байқаймыз. Визуалды мәдениет тұрғысынан мұндай

деректер тарихи оқиғаның ажырамас бөлігі саналады әрі ғылыми талдауды қажет

етеді.

Визуалды тұрғыдан назар аудару әлеуметтік және гуманитарлық ғылым-

дардың құрамдас бөлігі. Кейбір антропологтар мен әлеуметтанушылар өздерінің

оқыту және зерттеу жұмысының құрамдас бөлігі ретінде фотосурет, фильм сияқ-

ты визуалды деректерді жасайды. Бұл құжаттар тарихшыларды шабыттанды-

руы мүмкін, нәтижесінде олар да зерттеушілер пайдаланатын дерекке айналады.

Құжат концепциясын біз келесі тарауда егжей-тегжейлі қарастырамыз. Өзге ма-

териалдар сияқты, суреттер, фильмдер, музыкалық партитуралар мен нысандар

да әртүрлі мағынаны қамтиды. Бұл материалдар арқылы өткен туралы мәліметке

тікелей қол жеткізе алмайды, бірақ олардың өзіндік логикасы бар, сондықтан мұ-

қият түсіндіруді қажет етеді.

Бірқатар зерттеу саласын түсіну олардың әрқайсысының деректері мен мәсе-

лелері туралы ойлауға мүмкіндік береді. Негізгі деректердің көптеген түрі бар.

Оларды түсіндірудің мамандандырылған әдістерін кейде ғасырлар бойы тарих-

шылар назар аударатын өзге салалар жасайды. Пәндер арасындағы шекаралар жа-

санды болуы мүмкін, алайда бұл оны бос сөз дегенді немесе елемеуді білдірмейді.

Тарихшылардың басқа пәндерден үйренері көп, алайда олар өз салаларын жақсы

білуі қажет. Бұл өз кезегінде олардың тарихы мен қазіргі тәжірибесін бағалауды

қамтиды. Біз іргелес салалардан бейхабар болып отыра алмаймыз. Пәндер ара-

сындағы ықтимал байланыстардың әртүрлілігін бағалай отырып, біз өзімізді нақ-

ты түсіне аламыз.

БЕСНШ ТАРАУ

Тарихи білім мәртебесі

«Тарих» сөзі жай ғана өткен уақытта болған оқиғаға қатысты айтылуы

мүмкін, дегенмен бұл термин білімнің бір түрін де білдіреді. Бұл

тарауда тарихшылар қалыптастыратын білім түрлерін, оларды бағалау

тәсілдерін, сондай-ақ тарихи білімді бағалау критерийлері қалай

әзірленіп, пайдаланылатынын зерттеймін. Оны білім беретін өзге

салалармен салыстырудың да пайдасы зор.

Тарихқа күдіктену

Жоғары оқу орындарында оқытылатын пәндердің базасы білімнің интеллек-

туалдық беделін арттыра түседі. Бұл беделдің табиғатын нақты түсініп, оның

астарында не жатқанын және тарихи білімнің қандай жолмен ерекшеленетінін

зерделеген жөн. Бұл сұрақтың жауабының бірі мынадай: тәжірибелі, беделді та-

рихшылар өткен туралы білімді қалыптастырады. Оның қатарына негізгі дерек-

терді мұқият зерттеу, сарапшылардың пайымдауларын бағалау, дәлелдерді өзге

ғалымдардың тексеріп алуы үшін ашық ғылыми аппаратты қамтамасыз ету, тә-

сілдер мен әдістер бойынша арнайы кәсіби дайындықтың болуы, сондай-ақ уни-

верситетке жұмысқа қабылдану кезінде оларға берілген ұсынымдарды, біліктілігі

мен жарияланған еңбектерін мұқият зерделеу кіреді. Жабық түрде пікір білдіру

жарияланымдардың сапасын арттырады. Тарихшылар пайдаланылатын дәлелде-

мелер түрлері қандай оқиға болғанынан хабар береді, осылайша тарихи білім объ-

ективті сипатқа ие және осы тұрғыда субъективті элементтерден тұратын әдеби

сыннан өзгеше болады. Тарихшылар болашақты болжай алмаса да, өткен заманды

түсіндіріп, сол оқиғалардың не себепті болғанын көрсете алады. Экономикалық

теория мен статистикалық талдауды пайдаланатын клиометрика секілді тарихтың

144 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

кейбір саласы өзгелерге қарағанда, анағұрлым ғылыми болып көрінеді. Сайып

келгенде, пәннің мақсаты – шын мәнісінде не болғанын баяндау және түсіндіру.

Соңғы онжылдықтарда бұл пікірдің әрбір аспектісі сынға ұшырады және білім-

нің өзге түрлері секілді тарих пәні де сыни талдаудан өтті. Алдыңғы тарауларда

жалпы білім беруге қатысты күмәнді күшейтетін кейбір трендтерді атап өткенбіз.

Дегенмен тарихи білімді сынау – маңызды мәселе. Өткен туралы түсінік – ұлттар,

мамандар, ұйымдар, таптар, азшылық топтар мен жеке адамдар үшін ұжымдық

бірегейліктің маңызды элементі. Тарихи пікірлер – үкіметтер пен институттар-

дың саясатын қалыптастыратын негіздердің бірі. Көп жағдайда ел билеушілері,

көшбасшылар және саяси партиялардың шешім қабылдау ісін қолдау үшін өткен

уақытқа жиі жүгінеді және мұндайда тарихта көрсетілген айқын фактілерді еле-

меудің үлкен зардаптары бар.

Тарихшылардың өткенді шынымен де білетіні туралы пайымдауларына өрше-

лене қарсы шығудың академиялық ортадан тыс жерде ықпалы шектеулі болады,

ал қоғамдық өмірде тарихи дәлелдердің манипулятивті түрде қолданылуына ай-

тарлықтай қарсы пікір айтылмайды. Саясаткерлер мен комментаторлар тарихи

білімді тым қарабайыр деп санайды. Соның нәтижесінде жаңсақ тұжырымдар ке-

ңінен таралған, оларды тарихи білімнен ажырата қарау қажет. Ғылыми ортада та-

рихи білімнің мәртебесіне тиісу, негізінен, өзге гуманитарлық пәндер өкілдерінен

туындайды. Олардың пікірінше, білімнің барлық түрі мүдделі тараптар арқылы

қалыптасады. Тарихшылар өз білімінің сапасына баса мән беретіндіктен, мұндай

соқтығулар олар үшін ерекше қауіпті саналады. Тарихшылардың осының барлы-

ғы жай ғана айтылған пікір, ол даулы мәселе туғызбайды деп мәлімдеуге қақысы

жоқ. Егер шынымен солай болса, онда тарихтың өзге салалардан, бұқаралық ақ-

парат құралдарындағы хабарламалардан, өткен туралы кездейсоқ мәлімдемелер-

ден қандай айырмашылығы қалады? Тарих пәнінің маңызы зор, өйткені ол өткен

замандар туралы қандай да бір мәліметтер береді. Демек, олардың тыңғылықты

екеніне сенімді болу және жаңсақ пайымдарға қарсы тұра білу өте маңызды.

Стандарттар мен сапа

Бұл тарауда тарихи білімнің сапасы туралы ойлау тәсілдерін қарастырамын.

Осы ойдың ажырамас бөлігі саналатын ұғымдар, атап айтсақ, ақиқат, объектив-

тілік, білім, дәлел және тағы басқаларын қарастыру қажет. Білім сапасын бағала-

ған уақытта осылай пайымдау үшін стандарттардың қайдан алынатыны жайында

ойлануымыз керек. Мұнда екі ықтимал жауап бар. Бұл стандарттар тарих пәні-

нен тыс, ерекше сенімді деп саналатын білім түрлерінен туындайды немесе бұл

өзіндік жеке стандарттарын қалыптастыратын айтарлықтай өзгеше сипаты бар

тарих пәнінің өзіне тән ерекшелігі. Бірінші жағдайда тарихшылар жаратылыста-

ну ғылымдары секілді айтарлықтай беделді білім түрін қарастырады. Бұл бүгін

туындаған мәселе емес: ғылымдар бірнеше ғасырлар бойы сенімділік стандартын

қалыптастырды және өзгелер сол стандарттарды қабылдауға міндетті болды.

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 145

Көптеген тарихшылар өз салаларына жаратылыстану ғылымдарының қолайлы

критерий ұсына алатынына күмәнмен қарайды.

Эпистемологиялық тұрғыдан қарағанда, тарихты ғылым ретінде сенімді деп

пайымдаудың елеулі артықшылықтары бар. Әлбетте, бұл пәннің беделі туралы

пайым жасауға әрі оның бейтарап сипатын дәлелдеуге көмектеседі, өйткені мұн-

дай жоғары сападағы білім «идеология» және «көзқарас» сияқты күмәнді құбы-

лыстарға мүлдем қарама-қарсы келеді. Алайда ғылымдардың өзі де ерекше сынға

ұшырады және олардың беделді, бейтарап әрі объективті болуға ұмтылуы жаңсақ

әрекет деп саналды. Дегенмен қоғамдық санада ғылым мен ақиқат арасындағы

тығыз байланыс бар сияқты, ал мұның өзі сенімді білім үлгілері туралы жалпы

болжамдар жасауға әкеледі. Көпшілігі ғалымдардың ақиқат пайымдауларын құр-

меттейтін академиялық, үкіметтік және саяси ортада бұрынғыдай ғылымға білім

парадигмасы ретінде қарап, сенім білдіреді. Десек те, тарихи білімді қарастырудың

балама тәсілі бар және ол жайында осы тарауда зерделеймін. Бұл балама тәсіл та-

рих пәнінің өзіндік ерекшеліктерін есепке алу үшін сенімділік стандарттарын сол

пәннің шеңберінде анықтаған жөн деп болжайды. Сайып келгенде, тарихшылар

эксперимент ретінде табиғатты зерттемейді, олар біздің бақылауымызға көнбейтін

және көбінесе бізге тек үзінді дәлелдер ұсынатын адамзат қоғамын зерделейді.

Ақиқат пен сенімділік

Алдыңғы параграфта дәлелдерді ақиқаттан гөрі, сенімділікке бағыттауға баса

мән беру жайында сөз қозғап өттім. Ендігі кезекте ақиқат ұғымына назар аударып,

оның тарихи тәжірибе үшін өзектілігін қарастырамыз. Біз ақиқат деп нені айта-

мыз?

Бұл сұраққа берілетін кез келген жауаптың бір аспектісі барынша жоғары

деңгейдегі дәлдік және нақтылық болуы қажет. Сөздікте «ақиқат» «факт, шына-

йылық, дәлдік және сенімділік» деген сөздермен байланыстырылады. Әскери ма-

невр мен үкіметтің іс-әрекеті сияқты тарихи құбылыстар бар, оларға қолда бар

дәйекті дәлелдерді ескере отырып, нақтылық және дәлдік жағынан көптеген тү-

сінік берушілердің көңілінен шығатын баға беруге болады. Дәлел ретінде қарас-

тырылатын деректердің күрделілігін алдағы уақытта талқылаймыз, бірақ мұқият

зерттеу барысында өткеннің кейбір аспектілеріне қатысты нарративтерді жасауға

болады деген болжам айрықша күмән туғызбайды. Осы мағынада оларды ақиқат

деп санауға болады. Дегенмен ақиқатта кез келген стандарттар бойынша толы-

ғымен қанағаттандырарлық хабарлама деген мағына да бар. Тарихи жазба оның

артықшылық мәртебсін растауға қабілетті байсалды, жан-жақты шолу мен тал-

дауды қажет ететін қатаң критерийлерге қалай сәйкес келетінін көзге елестету

қиын. Тарихи еңбек соншалықты көп дүниеге қалайша қол жеткізе алады, бұл

тіпті мүмкін емес. Сайып келгенде, өзінің менмендігі, адамдар үшін қолжетімді

емес таңғажайып білгіштігі салдарынан ақиқат туралы пайымдар жаңсақ болып

көрінуі мүмкін. Біздің біліміміздің уақытша сипатын мойындаған дұрыс. Алайда

бұл тарихи білімнің сапасы маңызды емес дегенді білдірмейді, тек «ақиқат» ұғы-

мы оны бағалауда айтарлықтай тиімді емес екенін аңғартады.

146 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

«Объективтілік» ұғымына қатысты да осындай дәлелдерді келтіруге болады.

Аталмыш терминнің өзі әділ, бейтарап көзқарастарды білдіреді, ал мұның өзі

қиял екенін, әсіресе бағалауды және түсіндіруді қажет ететін нәрсе үшін қолже-

тімсіз қиял екенін білеміз. «Объективтілік» терминіне қатысты туындайтын мә-

селелердің бірі – бұл тым қарабайыр, демек, пайдасыз да, өйткені мұнда мүлде

бейтарап болуға тиісті көзқарастар ойға келеді. Біз қазірдің өзінде мұндай көз-

қарасты қолжетімді емес деп мойындасақ та, көптеген дәлелдерді ой таразысы-

нан өткізуге және мұқият қарауға бейілдігін мойындаймыз, ол тарихтың тәжіри-

бесінде маңызды рөл атқарады. Объективтілік сөзінің қарама-қарсы мағынасы

субъективтілік, оның кемсітушілік райы болуы мүмкін.

Бұл тек бір адамның

эмоцияға толы көзқарасын ғана емес, ішінара негізсіз әрі сенімсіз ұстанымды

білдіреді. Объективтілік пен субъективтіліктің ара-жігінің ажырап кеткені өкі-

нішті, себебі қоғамда біріншісіне айрықша сенім артса, екіншісіне деген сенім аз

болады. Осылайша объективтілікті де қате деп пайымдауға болады, өйткені ол

қатал әрі оқшау болады, ал субъективтілік анағұрлым жылы, адалдық сипатына

ие. Тарихшының соқпағы бұл екеуін біріктіреді: ол біздің зерттеулерімізге қызы-

ғушылық танытатын тараптар екенімізді мойындауды өз зерттеулерімізде жи-

нақталған білімді барынша негізді ету жолдарын айқын түсінумен ұштастырады.

Шынайы және адал болу үшін мен объективтіліктен гөрі, сенімді білімге көбірек

мән беремін. Тарихшылар шама-шарқы жетпейтін істі орындауға уәде бермеуі ке-

рек. Сол себепті біз не ұсына алатынымызды анықтап алғанымыз жөн.

Таным әдістері

Бәлкім, мәселе – «білім» терминінің өзімен байланысты шығар. Әртүрлі пән-

дерге қатысты бірдей сөзді қолдану олардың арасында салыстырмалылықтың бар

екенін көрсетеді. Өздері қалыптастыратын білімнің күтілетін сапасына сәйкес са-

лаларды бір деңгей бойынша саралаудың орнына, сол салалардың әрқайсысының

өзіндік танымдық әдістер жүйесі бар деп ойлаған дұрыс. Басқаша айтқанда, біз

таным туралы ойлануымыз қажет. Сайып келгенде, «таным» сөзінің алуан түрлі

мағынасы бар екені белгілі, соның ішінде бұл түйсіну, ақпарат, түсіну, ұғыну, тү-

сіндіру, даналық сияқты мағынаны береді және бұл танушылар мен белгілі жайт-

тар арасындағы түрлі байланысты қамтиды. Ақпарат, яғни мағлұматтар, фактілер

және өткен замандағы процестер, адамдар мен оқиғаларды терең ұғынуды біл-

діретін түсіну ұғымдарының арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Соңғы

термин адамның абстрактілі талдау жасай білу қабілетін білдіреді, ал ақпаратта

ондай жоқ. Сонымен қатар «мәніне бойлау», «терең ұғыну» және «түсіну» секілді

ұғымдар тарихи субъектілерді не ынталандырғанын анықтай түседі. Тарихи тә-

жірибеде танымның осы аспектілері арасында қажетті теңгерімге қатысты келі-

сімнің жоқ екені белгілі. Кейбіреулер өткен заманда өмір сүрген адамдармен біре-

гейлену процесіне күмәнмен қарайды, себебі ол пікір айту қабілетін тұмандатып

жіберетін эмоциялық бейілді білдіреді, ал басқалар үшін бұл саяси қажеттілік,

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 147

өйткені ол бұрын ұмытылған көзқарастарды құрметтеуге және оны түсіністікпен

ұсынуға мүмкіндік береді.

Біз әртүрлі деңгейдегі құбылыстардың нақтылығына ешқандай күмән келтір-

мейміз. Мен барлық салаларды деңгейлестіре саралау туралы емес, ақпараттың

бөліктері жайында сөз қозғап отырмын. Адамның мінез-құлқын сөз еткенде, жоға-

ры деңгейдегі сенімділікке қол жеткізу қиын екені белгілі. Өтірік айту туралы ай-

қын мысалды қарастырайық. Адамдар жиі жалған сөйлейді, кейде олар мұны жақ-

сы түсінеді, ал кей жағдайда байыбына бара бермейді. Біреудің өтірік айтқанын

нақты дәлелдеу өте қиын – егер өтіріктің ара-жігі көрсетілетін болса, сот процесі

әлдеқайда оңай болар еді.

Өз ісіне мұқият қарайтын тарихшылардың барлығы

дәлелдердің жалған болуы мүмкін екенін жақсы түсінеді, сондықтан өз тәжірибе-

сіне тиісті деңгейдегі білімді енгізуге тырысады. Тарихи дәлелдердің күші қолда

бар айғақтарға, оның сипаты, сапасы мен санына, сондай-ақ тарихшының машы-

ғына байланысты болады. Осылайша тарихи білімнің мәртебесі туралы ойларда

деректердің күрделілігі мен оларды түсіндіру басты мәселе болып саналады.

Бұл тармақтарда жұмбақ болып көрінетіндей ештеңе жоқ, сол себепті дұрыс

мағынаны басшылыққа аламын. Әлбетте, адамдарды сыни тұрғыда ойлауға үйре-

туге болады және ол қажет деп санаймын, бірақ бұл күнделікті өмірдің ажырамас

бөлігіне айналған әдістерді жетілдіру үшін қажет. Егер біз сенімділік пен ақиқат

идеяларын қарастыратын болсақ, бұл мәселе айқын көрінеді. Біреудің немесе бел-

гілі бір нәрсенің сенімді екенін қалай білесіз? Жүйелілік айрықша маңызды; егер

маман өзге дәйектермен дәлелденген он пікірді ортаға салса, бұл – жоғары деңгей-

дегі жүйелілік пен сенімділіктің белгісі. Біріншісімен салыстырсақ, екіншісінің

жетістік көрсеткіші әлдеқайда төмен болатын екі маман ұсынған қарама-қайшы

сипаттамалардың арасынан біреуін таңдау қажет болған жағдайда бірінші маман-

ның пікірі әлдеқайда тұшымды болады. Әрине, олардың толықтай сенімді екеніне

кепілдік жоқ, дегенмен бұл шындыққа жанасымды болжам сияқты. Сипаттаманы

құптайтын тәуелсіз куәгерлер саны неғұрлым көп болса, оны соғұрлым сенімді

деп санауға болады. Сондықтан әртүрлі дәлелдер мен сипаттамаларды іздеу және

оларды бағалау жұмыстары тарихшы кәсібі үшін айрықша маңызды.

Бұл дәлелді ақиқат термині тұрғысынан сипаттайтын едім, бірақ бұл ұғым соң-

ғы, толық сипаттаманы білдіретіндіктен де жаңылыстыруы мүмкін, егер «ақиқат»

сөзі үнемі тырнақшаның ішіне алынып жазылса, оқырман қауымды ашуландыруы

ықтимал. Мұндағы маңызды мәселе – әртүрлі жолмен қалыптасуы мүмкін сенім.

Дегенмен жеке адамға, институтқа, дерекке немесе кез келген тарихи сипаттамаға

сену, бірнеше факторларды ой таразысына салу, өткен тәжірибе, саяси ұстаным-

дар және тағы басқаларға негізделген нақты шешімдерді қабылдауға байланысты

болады. Мұндай пайымдауларда оның табиғатына орай, эмоциялық компонент бо-

лады. Сондықтан Веймар республикасы, Француз революциясы және Қырғиқабақ

соғыс туралы бәсекелес сипаттамаларды тек қана оңтайлы критерийлер бойынша

бағалау мүмкін емес. Тарихшының бағалауы – 1789 жылғы болған оқиғадағыдай,

бұлардың Француз монархиясының бұрынғы режимін сынауға немесе бастан ке-

шірген қиындықтарына жанашырлық таныту, тапты саяси тұрақсыздықтың негізі

ретінде көру, революцияны өркениетке ұмтылудың процесі жаңа тәртіптің немесе

148 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

шектен тыс қатігез тәсілдердің жаршысы ретінде қарастыруға бейімдігіне байла-

нысты болады. Бұл мықты моральдық мәні бар бәсекелес көзқарастар; олардың

әрқайсысы сенімді немесе сенімсіз дәйектермен дәлелденуі мүмкін. Тарихи сипат-

тама бойынша нақты шешім қабылдау барысында біздегі сенім, сондай-ақ жалпы

тәсілге қатысты жанашырлық қасиеттері маңызды рөл атқарады.

Дәлелдер мен деректер туралы жоғарыда айтып өттім, бірақ олардың әртүрлі

мағынасы бар. Деректер – өңделмеген материалдар. Деректер тарихи мәселелерді

шешеді, бірақ оларды қалай жасалатынын нақты көрсету қажет. Белгілі бір мате-

риалды «дәлел» деп атау оның белгілі бір оқиғаға тікелей қатысы бар екенін көр-

сетеді, дәлелдер мұнда айғақ ретінде қолданылады. Негізінен, «дәлел» ұғымы –

философиялық түсінік, егер белгілі бір нәрсені дәлелдеуді талап етсем, ойымда

дәлел деп қарастырылатын логикалық мәселелер жиынтығы тұрады. Дәлелдерді

құқық саласында қолданудың тиімді ұқсастығы болуы мүмкін. Жарыс жүйесінде

әрбір тарап өз ісі үшін ең сенімді деп санайтын дәлелдемелерді ұсынуға, ал әділқа-

зы алқасы оның барлығын тарихшылар жасағандай саралап, үкім шығаруға тиіс.

Қылмыстық іс бойынша айыптау үкімдерінің едәуір бөлігі «қауіпті» деп танылуы

осы процестің қаншалықты күрделі екенін аңғартады. Тұжырымдама ретінде ал-

ғанда, «дәлел» – фактілерді өз ойына берік қауымды сендіруге лайықты түрде

көрсету қажеттігімен тартымды болады. Сапалы білім алу талаптары қоғамда жиі

талқылануда және оның нәтижесінде уақыт, орын, жағдайға байланысты өзгеріп

тұратын пайым критерийлері пайда болады; соған орай тарихи білімнің сипаты

мен мәртебесі тұрақты бола алмайды.

Тарихтың шынайылығына қатысты ескерілуге тиісті тағы бір термин – құжат.

Кейбір тарихшылар өткен заман туралы кез келген істе құжаттардың басты рөл

атқаратынын үнемі ескертіп отырады. Құжат деген зат зерттеу нысанына тікелей

байланысы бар негізгі дереккөздің ерекше түріне жатады. Туу, неке қию және

қайтыс болу туралы куәліктер, төлқұжат, виза, сот ісінің хаттамалары, хат, жедел-

хат, жарғы мен өсиетнамалардың барлығы – құжат. Бұл мысалдар дәлелдемелік

мәртебесі бойынша фактіге негізделген, айрықша сенімді, даусыз материалдар се-

кілді көрінеді. Құжаттау етістігі – белгілі бір оқиғаларды, құбылыстарды тіркеу,

жазу, осылайша олардың беделді, шынайы сипаттамасын жасау дегенді білдіреді;

демек, фильм, телевизиялық бағдарламалар мен фотосуреттерге қатысты айты-

латын «деректі» деген түсініктің бір мағынасы да осыған саяды. Сайып келгенде,

мұндай жазбалардың барлығы жанама сипатқа ие, өйткені олар іріктейтін, өзгер-

тетін және қателерін түзететін, яғни қайта қарайтын және аударатын агент адам-

дардың ой елегінен өтеді.

Құжаттар да адамды жаңылыстыруы мүмкін. Әлбетте, кейбірінің сенімді еке-

ніне күмән жоқ әрі басқалармен салыстырғанда жанамалық сипаты аздау болып

көрінеді, алайда олар өзінің табиғаты бойынша – делдалдар. Олардың шектеулі

екендігін интеллектуалдық тұрғыдан жете түсінсек те, біз түпнұсқа болып көріне-

тін деректерге сену үшін кейбір категориядағы құжаттарға айрықша назар аудара-

мыз. Бәлкім, бұл тарихи оқиғалардың шынайы жазылатынына сену және осы се-

німді қажет ету дағдысымен байланысты шығар. Сондай-ақ деректердің сипатына

күмәнмен қарау өткеннен бізге жеткен аз деректі қалпына келтіру қаншалықты

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 149

табысты болады деген пікірге қайшы келуі оның тағы бір себебі болуы ықтимал.

Тарихшылардың білімі мен біліктілігіне қатысты сыни көзқарас көптеген тәжіри-

белі мамандардың алаңдаушылығын туғызды. Бір жағынан, скептикалық көзқа-

рас нәтижесінде туындаған қорқыныш тарихи білімнің мәртебесіне нұқсан кел-

тіретін тәсілдердің салдарынан пәнге қауіп төніп тұр деген пікірге ұласуға тиісті

емес. Ең дұрысы, тарих пәні туралы соңғы ойлардан туындаған қиындықтар мен

шиеленістерді мойындап, оны байыпты түрде шешуге тырысқан жөн, сондай-ақ

оның шынайы күшті жақтарын анықтау керек.

«Құжат» және «құжаттық» ұғымдарына қайта оралып, тарихтың эпистемоло-

гиялық күрделілігін неғұрлым нақты бейнелеуге болады. Бұл сөздердің бір мағы-

насы сенімді, нақты жазбаларға қатысты екенін атап өттім. Дегенмен оның тағы

бір мағынасы бар, ол – мәлімет беру. Деректі фильм түсіру ісінде нақты визуалды

және дыбыстық сипаттаманы қамтамасыз етуге баса назар аударылады, бірақ ол

субъектілердің де, деректі фильм жасаушылардың да жеке көзқарастарын білді-

руге ұмтылуына қайшы келмейді.

Шынында да деректі фильмдердің көпшілігі

элиталық топқа жатпайтын адамдардың ойындағысын жеткізуге тырысады, осы-

лайша бұл топтар сенімді түрде сөйлеу мүмкіндігіне ие болады.

Мұндай әртүрлі мағыналардың басын біріктіретін күрделі әрі екіұшты ұғым

бар, бұл – шынайылық. «Құжаттық» сөзі – «шынайы» ұғымның екі қырын: на-

ғыз шынайы және жекебасқа қатысты дегенді білдіреді. Шынайылық – тарихи

тәжірибедегі түйіні шешілмеген категория, ол тіпті қитұрқы саяси еңбектің өзінде

де қамтылып қана қоймай, кейде эмоциялық айла-шарғы жолымен сатылуы да

мүмкін екенін ескерте отырып, оны сынаған дұрыс болар еді. Шынайылық азап

шегуге байланысты эмоцияларға негізделетін және дәйекті дәлелге немесе сыни

тұрғыдан бағалауға келмейтін ақиқат туралы пайымдауларды білдіруі мүмкін.

Бұл әйелдер тарихына тән сипат болды және ауызша тарихта да бұл анық көрінді.

Құлдар туралы әңгімені пайдалану бұған тағы бір мысал бола алады, мұнда бұрын

маргинал болған, эмоциялық реңк беретін деректер енгізілгенін сеземіз.

Осыған

ұқсас мәселе Холокост оқиғасына да қатысты туындайды.

Мен оны мұқият тек-

серу қажет екенін жете түсінсем де, мұндай эмоциялық әрекеттерді құптаймын.

Эмоциялық негізге басымдық берген жағдайда шынайылық туралы пайымдаулар

түйіні шешілмеген мәселеге айналады. Мәселен, маргиналдардың өз аузынан бе-

рілген дәлелдері шабыттандыратын және әсерлі әрі тың мәлімет болуы мүмкін,

алайда жадының жымысқы қабілет екенін ұмытпаған жөн. Демек, мұндай сипат-

тамалардың нені ашып және нені аша алмайтынын нақты түсіну өте маңызды,

сондай-ақ аяушылық сезімге жол бермеген абзал.

Нақты бір мысалды қарастырайық. Дүниежүзілік соғыстар аралығындағы

кезеңде, Америка Құрама Штаттарында деректі құжаттарды зерттеу әдістеріне

деген қызығушылықтың артқаны байқалды, оның басым бөлігін үкімет қолдап,

қаржыландырып отырды. Оңтүстіктегі ақнәсілді кедей фермерлердің қал-жағда-

йын суретке түсіруге тапсырыc берген Фермалар қауіпсіздігі әкімшілігінің (Farm

Security Administration) қызметі бұған жақсы мысал бола алады.

Шын мәнінде

Джон Стейнбектің «Қаһар шоқтары» (The Grapes of Wrath, 1939) романы мен ізін-

ше келесі жылы түсіріліп, көрерменнің көңілінен шыққан фильм сияқты өткір

150 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

сипаттамалар сол уақыттың символына айналды, оны тарихшылар «деректі мә-

лімет» ретінде жиі пайдаланады. Фермалар қауіпсіздігі әкімшілігі қаржыландыр-

маса да, Джеймс Эйджи мен Уолкер Эванстың «Ал енді танымал адамдарды мақ-

тайық» (Let Us Now Praise Famous Men, 1941) атты даулы кітабы бұл үрдістің бір

бөлігі болды және Эванс түсірген ерекше фотоларды тарихшылар кеңінен пайда-

ланды. Ол түсірген суреттердің мықтылығы сонда, ол Эйджи секілді өзін бірнеше

ай бойы бірге тұрған сол отбасылардың бір мүшесі ретінде сезінген.

Сонымен қатар деректі сурет түсірумен айналысатын басқа фотографтардан

айырмашылығы – Эванс фермерлерге суретке белгілі бір тәртіп бойынша емес, ер-

кін қалыпта түсуге мүмкіндік берген. Бұл жұмыстың нәтижесі ерекше әсерлі, себебі

5.1-сурет. Уокер Эванс. Бад Филдс және оның отбасы. Алабама, 1936 жыл

Әсерлі сурет деректі фотосуреттің тартымдылығы мен өзіндік кемшілігін тамаша бейне-

лейді. Бір жағынан, бұл көрнекі түрде қызықтыратын сурет, өйткені біз отбасылық топты

бұрын көрген көптеген фотосуреттерден білеміз. Фотосурет пен онда бейнеленген адам-

дардың бет-әлпеттері көрген жанды бей-жай қалдырмайды. Дегенмен жалаңаш баланың

бейнесі арқылы тақыр кедейлікті суреттеген Уокер Эванстың фотосуреті де жүректі сыз-

датады. Бұл суретті онымен байланысты материалдардың мүмкіндігінше кең ауқымын

қолдана отырып, мұқият түсініктеме беру арқылы ғана құжат ретінде қолдануға болады.

Сурет өздігінен ештеңені баяндамайды.

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 151

бұл фермерлердің тамаша өмірін сипаттаумен қатар, олардың ауыр тұрмыс-тірші-

лігінен де хабар береді. Дегенмен біз мұндай деректі қызметтің нәтижесінде не біле

аламыз деген мәселеге сын тұрғысынан қарауымыз керек. Мәселен, фотосуреттер

әртүрлі жолмен басып шығарылып, қиылып, өлшемі өзгеріп және әрқайсысына

түрлі атау берілуі немесе берілмеуі мүмкін, ал соның барлығы оларға эмоциялық

тұрғыдан ықпал етеді. Сонымен қатар оның жеке тұлғалық сипатқа ие екенін ескер-

сек, бұл суреттерге қарап, қандай жалпы тұжырымдар жасауға болатыны түсініксіз.

Бұл суреттердің эмоциялық деңгейде өте маңызды әсер беретіні соншалық, торығу

мен осындай деректі фотография бірмағыналы материалға айналды.

Белгілі бір құбылысты білудің көптеген жолдары бар. Кейде олар шатасып

кетеді, сондықтан олармен байланысты эпистемологиялық тұжырымдарды нақ-

тылау қиынға соғады. Мен білімге қандай да бір қатысы бар ақпарат, пайымдау,

түсіндіру, түсіну және даналық сияқты ұғымдарға сілтеме жасай отырып, әртүрлі

тәсілдерді қолдандым. Ақпарат жинау ісі мәліметтер жинастыру және жүйелеуді

білдірсе, даналық адам тәжірибесін жинақтауды әрі оның негізгі заңдылықтарын

анықтау мен түсіну қабілетін бағамдайды. Пәндер білімнің бұл түрлеріне өздері

ұсынатын құндылықтар бойынша ерекшеленеді. Тарихи білімнің мәртебесін күр-

делі мәселеге айналдыратын бірден-бір себеп – бұл білім түрлерінің талғамға сай

үйлестірілуі. Сол себептен біз әрдайым қарапайым формулалар мен жалпы анық-

тамаларға күмәнмен қарап, талғам да әдет сияқты біздің «жаман» немесе «жақ-

сы» деп есептейтін тарих туралы пікірлерімізді қалыптастыруда белгілі бір рөл

атқаратынын мойындауымыз керек. Алайда бұл бағалаудың жалпы критерийлері

жоқ дегенді білдірмейді. Сондай-ақ танымның әртүрлі тәсілдері жазбаның түр-

лі тәсілдерінде көрініс табуы мүмкін; тарихи білімнің сапасын бағалауды, әдетте

мәтіндер арқылы жүзеге асырамыз, сол себепті мұнда әдеби пайымдаулардың қа-

тысатыны сөзсіз.

Тарихи жазбаларды бағалау:

деректер

Тарихи жазбаның дұрыстығын бағалау критерийлері деректерді пайдалану

және түсіндіруге, тұжырымдамалық құрылымның қисындылығы мен жүйелілігне,

сондай-ақ жазбаның өзіндік сипатына байланысты болады. Ең алдымен, деректер-

ді пайдалану тәсілдерін бағалау үшін критерийлер тізімін дайындап алған дұрыс.

Деректер табиғаты бойынша біртекті категорияға жатпайтынын ұмытпағанымыз

жөн, сол себепті жоғарыда атап өткен тізім икемді болуы керек. Негізгі және қо-

салқы деректер деп бөлудің өзі тым қарабайыр болуы мүмкін, өйткені олардың

арасындағы айырмашылық, жоғарыда айтып өткеніміздей, анық емес.

Қысқаша айтқанда, «негізгі деректер» термині зерттеу кезінде әзірленген

барлық түпнұсқа құжатты қамтиды және олар оқиғалардан, адамдар мен про-

цестерден әрі оған қатысы бар өзге мәселелерден хабар береді. Сонымен қатар

152 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

мұндағы «негізгі» деген сөз оның басқа тарихшының ой елегінен өтпегенін біл-

діреді. Қосалқы деректердің негізгі анықтамасына сәйкес, бұл деректер – тарихи

оқиғаға қатыспай-ақ, негізгі деректерді пайдаланып, тарихи жағдай туралы пікірін

білдірген, тарихшы болмауы да мүмкін, өзге ғалымдардың жазбасы. Дегенмен бір

сәтке ойланып қарасақ, мұндай анықтамалардың тым қарапайым екенін байқау-

ға болады. Бір жобада негізгі дерек саналатын материал екінші жобада қосалқы

болуы немесе керісінше болуы мүмкін. Бұған журналистика жақсы мысал бола

алады, пікір білдіретін алаң ретінде журналистиканы қосалқы дерек ретінде қа-

растыруға болады, алайда журналистика тарихын зерттеушілер үшін бұл негізгі

дерек болып саналады. Бұдан екі мәселені аңғаруға болады: деректердің мәрте-

бесі қарастырылатын зерттеу жобасына сай өзгеріп отырады және мұнда негіз-

гі/қосалқы деректер арасындағы айырмашылық маңызды емес, зерттеу үшін бұл

деректер өзектілігінің жалпы бағалануы мен бұл материалдардың қаншалықты

пайдаланылатыны маңызды. Екі жағдайда да кез келген деректі мұқият зерттеу

қажет. Басқаша айтқанда, негізгі деректерге де сыни тұрғыдан қарап, пайдалысын

кәдеге жаратуымыз керек. Белгілі бір жоба үшін құнды болып саналатын дерек-

терді анықтап, оның сол жобаға қалай ықпал ететінін зерделеу қажет. Тарихшылар

әдетте әртүрлі деректерді пайдалану арқылы нәтижелі қорытындыларға қол жет-

кізуге болатынын анықтаған.

Мысалы, ғұмырнаманы алайық, жалпы ғұмырнама жазу барысында, тіпті бұл

кеңінен жарияланса да, олардың жарыққа шықпаған еңбектеріне де, әсіресе хат-

тар мен күнделіктері сияқты жеке жазбаларына, сондай-ақ достары, таныстары,

әріптестері, туыстары мен тағы басқа адамдардың пікірлеріне де назар аударған

жөн. Жеке тұлғаның қоғамдық бейнесін зерттеу барысында оның беделі, журна-

листика және өзге де мәлімдемелер артықшылығы бар деректерге айналады. Ал

адамдардың, қоғамдық пікірді қалыптастыратын жағдайларды қоспағанда, жеке

айтқаны, жасаған әрекеттері айтарлықтай маңызды болмайды. Интеллектуалдық

ғұмырнама әртүрлі материалдар жиынтығына сүйене отырып, білім беру жүйесі,

институттар, желілер мен жетістіктерге ерекше назар аударады. Танымал ғұмыр-

нама бұрын жарияланған еңбектерге және тарихи реңк беру үшін субъектінің өмі-

рі туралы әңгімелерге сүйенуі мүмкін.

Зерттеудің нақты пәніне қандай деректердің қатысы бар екенін анықтау – на-

ғыз өнер. Әдетте көрнекті еңбектер бір қарағанда, түсініксіз көрінетін деректерді

тиімді пайдалану нәтижесінде пайда болады. Кез келген тарихи жазбаны қарас-

тыру кезінде онда пайдаланылған материалдарға, оның қалай іріктеліп алынғаны-

на әрі бұл материалдардың толық немесе ішінара зерттелгеніне және оның дұрыс

түсіндірілгеніне айрықша көңіл бөлу қажет. Нәтиже түпнұсқа ма, әлде туынды ма

және деректердің кемшіліктері мен ерекшеліктері назарға алынды ма? Бұл сұрақ-

тар тарихтың кез келген бөлігін бағалау үшін контекстің қажеттігі туралы ойға ба-

ғыттайды. Егер бізде салыстыруға қажетті басқа бөліктер болмаса, бұл сұрақтарға

қалай жауап беруге болады? Демек, негізгі деректермен қатар, қосалқы деректерді

пайдалану да өте маңызды. Пікір айтқанда автордың, басқа ғалымдардың еңбек-

терінен хабардар болуы және оларға өз көзқарасын білдіруі де ескерілуге тиісті.

Алайда ненің қисынды екенін шешу – оңай мәселе емес. Біз авторлардың соңғы

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 153

идеяларды ескергенін және өз міндеттеріне толықтай жауапкершілікпен қараға-

нын да ескереміз. Бұл сілтемелерді мұқият зерттеуді талап етеді, өйткені олар не-

гізгі мәтін сияқты танымдық сипатқа ие, мұнда тек пайдаланылған материалдар

ғана емес, сонымен қатар автордың тәсілі, теориялық міндеттері мен интеллек-

туалдық қабілеті де байқалады.

Жан-жақтылық химерасы

Бұл кезеңде үнемі деректерді таңдау және пайдалануға байланысты мәселе-

лердің негізгі қырларын анықтағым келеді. Цифрлық материалдардың қолжетім-

ділігіне орай, тарихшылар мен оқырмандар арасында жан-жақтылық химерасы

кеңінен таралған. Осылайша егер жазба жеке адам туралы болса, онда автор ол

жайында барлығын оқиды деп болжауға болады, бірақ кейбір, тіпті көптеген жағ-

дайларда бұл мүмкін емес. Егер ауқымды тақырыптарды қарастырсақ, мұның

мәні одан да айқын болады. Дегенмен зерттеу барысында кәсіби тарихшыларды

белгілі бір маңызы бар мәселені тастап кеткен жоқпын ба деген ойдың мазалайты-

ны шындық. Біз өз зерттеу салаларымыз бен таңдаған тақырыптарымыз бойынша

біліктілігімізді, шеберлігімізді көрсеткіміз келеді. Кітабымыздың кемшілігін жөн-

деп, оны жетілдіру мәселесіне айрықша назар аударамыз. Барлығын толығымен

қамту мүмкін емес, әсіресе, ғылым көкжиегі кеңейген сайын зерделейтін тақы-

рыптар ауқымы әлдеқайда көбейетіні белгілі. Жаңа ақпарат пен жаңа түсінікте-

мелердің, сондай-ақ ғылыми жобаға өзгеріс енгізе алатын және өзгерте алмайтын

жазбалар арасындағы айырмашылықты анықтап алған жөн. Цифрлық техноло-

гия дәуірінде сапаны бағалау күрделі мәселе болса да, оның маңызы өте зор.

Алға жылжудың жалғыз жолы – зерттелуге тиіс тақырыптарды мұқият түрде

іріктеу, оның талаптарына жауапкершілікпен қарап, әділ әрі ашық болу, сонымен

қатар бағалаудың мойындалған түрлерін қолдану. «Мойындалған» деген сөз ар-

қылы академиялық бағытта қажетті сапаны бақылауды жүзеге асыратын ғылыми

сілтемелер тәжірибесімен байланысты әдістерді меңзеп тұрмын. Өкінішке қарай,

бұл толық шешім емес, себебі жарияланымдар санының күрт өсуі ғалымдар сілте-

мелерден өздері қол жеткізе алмайтын еңбектерді кезіктіруі мүмкін екенін білді-

реді. Сілтеме сапасын бағалау үшін әрбір сілтеменің кез келген тармағын тексеру

мүмкін емес. Қалай болғанда да, тарихшылар меңгеретін тілдер әрқашан шектеу

факторы болып саналады. Дегенмен негізгі қағидалар күшінде қала береді. Бұл

қағидалар деректер мен оларды өңдеу процедурасын басқалар мұқият зерттей ала-

тындай қолжетімді етуге және тексерілген сапаға сүйенуге негізделеді. Оқу мен

жан-жақты жұмыс істеудің мақсаты – белгілі бір мағынадағы құндылық, ол та-

рихи білімнің сапасын арттырудың маңызын білдіреді. Бірақ жан-жақтылықтың

соншалық күрделілігінен оған жету мүмкін болмаса, ол кедергі жасайтын идеалға

айналуы мүмкін. Шынымен соңғы шешімді беретін кітаптар бар, жан-жақты және

тиянақты мәліметтер беретіндіктен, мұндай туындылардың беделі жоғары бола-

ды.

Мұндай басылымдарды шығару көп уақытты қажет етеді, бұған тіпті өз ісіне

154 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

шынайы берілген кейбір ғалымдардың да шамасы жете бермейді әрі олар ондай

міндетті мойнына алмайды. Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады, тарихи

білімнің сапасы абсолютті критерийлер бойынша бағаланбайды, бірақ кез келген

туындының авторына ықпал ететін мақсаттар, институттық талаптар, интеллек-

туалдық таңдау, жалпы шектеулер және тағы басқалар контекстік тұрғыдан баға-

лануы қажет. Әлбетте, кітап рецензенттері сияқты сыншылар бұл мақсаттардың

ауқымды құндылығы мен іріктеу түрлерін талқылауға құқылы.

Бағалау құрылымдары

Тарихи жазбалардың дұрыстығын бағалау мақсатында құрылымдардың келесі

жиынтығына өту барысында, тұжырымдамалық құрылымдар мен деректерге қатыс-

ты туындаған бірқатар мәселелерді байқауға болады. Құрылым – кез келген сипат-

таманы қалыптастыратын интеллектуалдық негізді білдіреді. Бұл құрылым автор

генеративті және негізгі ұйғарымдар деп есептейтін теориялық пайымдаулар мен

тәсілдерден тұратын кешен болуы мүмкін, олардың басым бөлігі әбден қалыптасып

кеткендіктен, сыни талдауға көп ұшырай бермейді. Жалпы, таңдап алынған тұжы-

рымдамалық құрылым пайдаланылатын деректерге айтарлықтай әсер етеді немесе

бұл деректер де ол құрылымдарға ықпал етуі мүмкін. Құрылым мен материалдар

арасында өзара үйлесімнің болуы маңызды. Оқырман таңдалған құрылымдағы

негізгі ұғымдардың дұрыс түсіндірілгенін және оларды пайдалану қаншалық ма-

ңызды екенін пайымдауы қажет. Авторлар басқаны емес, неліктен осы құрылымды

таңдағанын және бәсекелес құрылымдардың күшті әрі әлсіз жақтары қандай еке-

нін анықтаса пайдалы болады. Құрылымның қаншалық нақты екені кіріктірілген

тарихи жанрға байланысты болуы мүмкін, себебі біз әртүрлі академиялық жазбаны

алуан түрлі сипатта бағалаймыз. Мәселен, көлемі және түпнұсқа жағынан белгілі

бір шектеулер бар журнал мақалаларында тарихи мәселені жылдам әрі оңтайлы

шешу қажет. Мұндай жағдайда айқындық өте маңызды рөл атқарады. Сонымен қа-

тар тұжырымдамалық және теориялық мәселелердің тікелей немесе дәлелдер мен

мысалдар арқылы шешілетіні не шешілмейтіні талғамға байланысты болады.

Тарихи тақырыптар мен стильдерге қызығушылық білдіретін оқырмандар

әртүрлі болса, журнал мен кітап оқитын аудитория да әр алуан болуы мүмкін.

Барлық мәтін оқырман туралы болжамдар бойынша құрастырылады. Осылайша

тарихи білімге арналған туындының мәртебесі оны қалыптастырған жазба түр-

лерімен, яғни жанрмен де, жасырын аудиториямен де өзара байланысты болады.

Егер құрылым өзгеше әрі нақты болса, онда оның пайдаланылған бөлігінің мәр-

тебесі критерийді қамтитын бағалаумен байланысты болуы мүмкін. Сонымен ті-

келей марксистік сипатта жазылған мақала өткен бірнеше онжылдықпен салыс-

тырғанда, қазіргі таңда күмәнді материал ретінде қабылданады, себебі мұндағы

құрылым толығымен ескірмесе де, сыни әлеуеті әбден нашарлаған. Тарихи жаз-

баны бағалау көбінесе интеллектуалдық мәнердің ықпалына сәйкес сипатта бола-

ды. Соңғы уақытта кейбір салаларда және кейбір оқырмандар үшін марксизмнен

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 155

гөрі, психоанализдің интеллектуалдық мәртебесі жоғарылады. Әрине, психоана-

литикалық теорияның бірнеше түрі бар, сондай-ақ оны өткенге қатысты қолдану-

дың түрлі тәсілдері де бар. Оның бүкіл негізі сынға ұшыраса да, ол жоғары баға-

ланады, бұл – тез өзгеріп кетуі мүмкін жағдай. Алайда тарихшылардың көпшілігі

бұған дейінгі құрылымды толық негізде қабылдамайды да, прагматикалық түрде

өздерінің жеке құрылымдарын жасайды. Қалай құрастырылғанына қарамастан,

құрылымдар жеке негізде әрі ауқымды контексте бағалануы керек.

Жазбаны бағалау

Тарихи пікірді бағалаудың үшінші тәсілі – тарихи жазба. Өкінішке қарай, та-

рих факультетінде оқитын студенттерге ғылыми мәтін жазудың қыр-сырын не-

месе әдеби стильдің академиялық мәтінге қалай ықпал ететінін үйрете бермейді.

Оқырман зеріктіретін жазбаны оқудан бас тартып, өзін қызықтыратын туынды-

ны оқуға ұмтылады. Сәтті теңеулерді, тамаша метафоралар мен тиімді ұқсастық-

тарды таба білу қабілетін бағалау қажет. Шын мәнінде, оңтайлы жазба – тарихи

білімнің ажырамасы бөлігі. Олай деп айтуымызға төменде келтірілген екі мысал

себеп. Біріншіден, бұл баяндаудың, нақтырақ айтсақ, ауқымды сипаттамалардың

рөлі, олар күрделі оқиғаны баяндап қана қоймай, сондай-ақ жекелеген дәлел-

дердің қомақты жиынтығын мүмкіндігінше шынайы және пайдалы мәтінге бі-

ріктіреді. Бұл өте күрделі міндет, «үлкен нарратив» деп аталған жазу формасын

идеологиялық тұрғыдан күмәнді деп санайтын кейбір тарихшылар арасында ол

танымал болудан қалғандығын ескерген жөн. Ал өзге тарихшылар мұндай жаз-

баны кең көлемде жазады және сол бағытта елеулі жетістіктерге жетуде. Әдетте

үлкен оқиғалар тарихшылар мен оқырманды қызықтыратыны белгілі. Мұның

жарқын мысалы ретінде марқұм Барбара Такманды атап өтуге болады: түрлі та-

қырыптарда қалам тербеген осы жазушы екі рет беделді Пулитцер сыйлығына

ие болды. «Ессіздік шеруі: Троядан Вьетнамға дейін» (The March of Folly: From

Troy to Vietnam) атты еңбегінде көптеген ғасырлар бойы «үкіметтердің өз мүдде-

леріне қайшы келетін саясатты жүргізуі» туралы маңызды тақырыпты зерттей-

ді. Сондай-ақ Кристофер Кларктың «Айкезбелер» (The Sleepwalkers) туындысы

да жақсы мысал бола алады.

Бұл туынды керемет үлгіде жазылған, тартымды

сюжеттік желісі бар әрі тамаша үйлесімге құрылған еңбек ретінде бағаланады.

Әдеби сапа, тың мәліметтер мен сенімді жалпы тәсілдің ұштастырылуы оқыр-

манға айрықша ықпал ететіні сөзсіз.

Жазба сапасының айқын көрінуінің екінші мысалы – тарихшылардың оқыр-

манның санасында жарқын бейнелерді қалыптастыруға қабілетті болуы. Бұл деге-

ніңіз, сипаттама мен қысқа әңгімені үйлестіру арқылы жүзеге асады.

Жақсы жа-

зылған тарихи жазбада түсінікті болуы үшін жеке бөліктер стратегиялық тұрғыдан

пайдаланылады. «Сипаттама» сөзі жаңылыстыруы мүмкін, себебі бұл кейде ол тек

не туралы екенін баяндайтын төмен деңгейдегі интеллектуалдық іс-әрекетті білді-

реді. Шын мәнінде жүйелі сипаттама шеберлікті талап етеді. Ол тиісті мәліметті

156 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

іріктеу арқылы дәлелге өз үлесін қосады және ол ойдағыдай құрастырылған соң,

оқырманды талдау тәсіліне алып келеді. Қысқа, бірақ қызықты оқиға немесе ес-

телік тудыратын сипаттама үлкен тарихи жағдай туралы түсінік беруі мүмкін. Ол

өткенді жандандырып, оны маңызды әрі қызықты етеді, сондай-ақ бұл оқырманға

бейнелерді ойша құрастыруға және оған тамсана қарап әрі түсінуге көмектеседі.

Өткенді аудиторияға әсерлі етіп жеткізетін алуан түрлі құралдар баршылық,

соның ішінде суреттер, карталар, диаграммалар мен графикалық әдістер де бар.

Осындай тәсілдің бірі – тарихи реконструкция. Осылайша, бір жағынан, адамдар

белгілі бір тарихи кезеңге сай киініп, сол уақыттың көрінісін бейнелейтін нақты

тарихты көрініс арқылы сипаттау бар, екіншіден, бізде оқырманға тың идеялар

ұсынып, тарихи процестерді анағұрлым жүйелі тұрғыдан түсінуге көмектесетін

тамаша жазбалар бар. Мұнда тарихи білімнің екі түрлі ұғымы бар, дегенмен екеуі

көп жағдайда визуалды және материалдық деректерге сүйенуі мүмкін. Бұл тәсіл-

дер әдеттегідей әртүрлі аудиторияға бағытталған, бұл бізді тарихи білімнің алуан

түрлері туралы ойлануға жететейді. Біріншісі, яғни визуалды дереккөз абстракті-

лі талдауға қызығушылығы және оны түсінуге деген қабілеті шектеулі балаларға

бағытталған. Ересек көрермендерді өткен уақытпен байланыстыратын тарихи ре-

конструкцияны бос уақытты тиімді өткізудің бір тәсілі ретінде пайдалану жақсы

нәтиже бергенін айтып өткеніміз жөн.

Бұл жерде тарихи білімнің мәртебесі туралы жалпы тұжырым жасау қажет.

Көп жағдайда өткен туралы сипаттамаларды жазбаша түрде жеткіземіз және тарих

осы әдістер арқылы бағаланады. Дегенмен белгілі бір құбылысты тікелей сезіну

ерекшемәртебеге ие: бұл – жанды тарихтың, телевизиялық деректі фильмдердің,

сахналанған драмалардың және тарихи басылымдардағы иллюстрацияның ба-

сым бөлігінің алғышарты. Көркем фильмдердегі күрделі сипаттағы оқиғалардың

көрінісі де дәл осылай қарастырылады. Бұл мәртебе кейбір ғалымдар тарапынан

даулы (рационалды) пікір деп саналуы мүмкін, дегенмен суреттер мен оқиғаны

қайта жаңғыртудың (эмоциялық) тартымдылығы өзгермейді және олар өз ауди-

ториясына қандай да бір білім береді деп болжанады.

Тарихшылар визуалдық

және материалдық дәлелдерді, сондай-ақ тарихи тәжірибедегі түсініктер мен тә-

жірибенің рөлін зерттеуді ұштастырған сайын, тарихи білімнің мәртебесі туралы

пікірталастар осы трендті ескеріп, оған бейімделетін болады.

Академиялық ортадағы тарихи білім алуан түрлі тәсілдер арқылы құрастыры-

лады. Тарихи білімнің сапасын бағалау бұл процестердің қалай жұмыс істейті-

нін түсінуді мақсат етеді, сондай-ақ бұл кез келген байланыстың ажырамас бөлігі

саналатын риторикалық әдістердің пайдаланылуын да қамтиды. Оның ықпалын

бағалау үшін, алдымен, оларды анықтап, ара-жігін ажыратып және сыни тұрғы-

дан баға берген дұрыс. Тарихи жазбаның сенімділігі үшін оның сапалы болуы-

ның маңызы зор. Бұл, бір жағынан, өткен әлем туралы көріністі қалыптастыруға

көмектесетін, мұқият түрде таңдалған мысалдарды сипаттау әрі пайдалану қабі-

летіне байланысты деп пайымдадым. Олуэн Хафтон өз еңбектерінде жаңа заман-

ның бастапқы кезеңіндегі, Еуропадағы кедейлікті және әйелдерінің барлық ка-

тегорияларының өмірін, әсіресе олардың діни әрі қайырымдылық іс-әрекеттерін

зерттеді.

Автор архивтегі материалдармен жұмыс істеу барысында жинақтаған

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 157

мол тәжірибесіне сүйене отырып, нақты, маңызды әрі әсерлі мысалдарды пай-

даланады, ал оның жазбасының сапасы ол өткенді артықшылықтары жоқ топтар

тұрғысынан жақсы сезінетінін көрсетеді. Әйтсе де оқырманның әрекеті жекелей

сипақта ие; үздік жазушыны анықтауда бірыңғай пікір болуы мүмкін секілді, та-

рихи жазбалардың сапасына да қатысты ешқашан бірауыздылық болмауы мүм-

кін. Хафтон өз еңбектерінде әйелдер мәселесі туралы көбірек жазғандықтан, әйел

оқырмандар оны ерекше құрметтейді.

Сонымен қатар Хафтон адамдардың қалай

жұмыс істейтінін жақсы түсінетінін көрсетеді, мұның өзі барлық ұлы тарихи жаз-

баларға тән, ол автордың таңдаған құрылымдары мен пайдаланған деректерінен,

сондай-ақ жазбаның өзінен байқалады. Мотивация туралы қарабайыр болжамдар

5.2-сурет. Conquest Living History веб-сайтынан алынған скриншот

158 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

жасайтын тарихи сипаттамалар, мысалы, техникалық тұрғыдан жақсы хабардар

және терең зерттелген болуы мүмкін, алайда ерекше қолдауға ие бола алмайды,

себебі бұл адами тұрғыдан шындыққа жанаспайды.

Мамандар бұл мәселелер бойынша ортақ мәмілеге келген жоқ; аталмыш пәнде

адамның табиғатында және тарихи түсініктемеде өзімшілдіктің басым болатыны

туралы репродуктивтік болжамдардың кеңінен таралғаны қынжыларлық жағдай.

Бұл мәселеде Натали Земон Дэвис сияқты тарихшымен салыстырғанда, айрық-

ша қарама-қайшылық бола қоймас. Мысалы, ол Мартен Геррдің оқиғасы туралы

пайымдарында жаңа заманның бастапқы кезеңіндегі жалғандық пен оның аста-

рында жатқан бірегейліктің заманауи формаларының күрделілігін атап көрсете-

ді. Ол мотивацияның құбылмалы әрі өзгермелі екенін мойындайды; кейде оны

талқылауға болатын болса, ол туралы ойлануға тура келеді. Дегенмен ол күдерін

үзбейді және бірдеңе істеуге болатын мүмкіндікті мүлт жібермейді, яғни дерек-

тер, біздің тарихи қиялымыз, өте жақсы жазба және пәнге қатысты жинақталған

түсінік жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жоспарлайды.

Түсініктеме

Бұл тарауда тарихшылар қалыптастыратын білім түрлері, олардың бағалау

тәсілдері мен критерийлерінің қалай әзірленіп, пайдаланылатыны зерделенеді.

Білім туралы пікірталастардағы негізгі ұғым – түсініктеме. Философтар алуан

әртүрлі салаларда қалыптасқан білім түрлерін салыстырып, бағалайды, кейде

жаратылыстану ғылымдарын үлгі ретінде қолданады. Түсініктеме – күрделі тер-

мин және жалпылама немесе белгілі бір оқиғаларға қатысты нақты түсініктеменің

қандай болатыны туралы бірыңғай пікір жоқ.

«Түсініктеме» сөзінің мағынасына қысқаша тоқталып өтейік. Сөздіктегі анық-

тамалар бұл ұғымға белгілі бір құбылыстарды талдау, түсіндіру және пайымдау

кіреді деп санайды. Тарихшылар бұл әрекеттердің барлығын сөзсіз орындайды.

Олардың өткен оқиғаларды тамаша баяндайтыны соншалық, тіпті өткен туралы

сұрақтарға нақты жауаптар табуға болады және осы арқылы тарихи құбылыстар-

дың мәні айқындала түседі. Басқаша айтқанда, түсініктеме – интерпретацияның

формасы. «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» кітабының өн бойында мен

тарихи интерпретация түрлі элементтерді, соның ішінде іріктелген деректер, оны

пайдалану әдісі, тарихшылар қарастыратын контекстерді, оларды дайындауды,

міндеттемелер мен дүниетанымды шебер үйлестіруден туындайды деп топшы-

лаймын. Түсініктеме интерпретацияға қарағанда, анағұрлым қатаң әрі логикалық

тұрғыдан күрделі процесті жүзеге асыруды меңзейді. Түсініктеме – білім түр-

лерін талдау, нақты пәндердің құбылысты зерттеуді іске асыруын бағалау және

сол пәндер ұсынатын сипаттамалардың сапасы мен түрлерін салыстыру үшін

пайдалануға болатын термин. Бұл – маңызды философиялық жаттығу. Алайда

абстрактілі пікірталастар, әдетте маңызды екі мәселеге жауап береді. Біріншіден,

бұған дейін атап өткенімдей, қанағаттанарлық түсініктеменің қандай болатынын

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 159

айқындайтын ортақ мәміле жоқ. Бұған кез келген сипаттамада тепе-теңдік шегі-

нің қай тұста болуға тиіс екеніне қатысты әртүрлі пікірлердің болуы себеп.

Бұл айырмашылықтар теориялық міндеттемелер, эстетикалық артықшылық-

тар, идеология, сенім және тағы басқалардан туындайды. Екіншіден, түсінікте-

менің барабарлық дәрежесі сұрақтардың қалай тұжырымдалғанына ғана емес,

жауаптар бағытталатын аудиторияға да байланысты болады. Егер білім беру про-

цесінің әрбір кезеңіне бағытталған тарих оқулықтарын немесе монографияларда

берілген тарихи дәлелдерді музейдегі заттармен салыстырсақ, бұл айырмашы-

лықтар айқын көрінеді.

Әдетте тарихшылар өзгерістердің негізгі үлгілерінің шығу тегі мен табиға-

тын түсіндіруге және олардың себеп-салдарлық түсініктемелерін ұсынуға ұмты-

лады.

Сондықтан студенттерге оқиғаның бір-бірін жоққа шығаратын екі түрлі

түсініктемесін бағалауды талап ететін емтихан сұрақтары кеңінен қолданылады.

Тарихшылардың міндеті – Ренессанс дәуірі, Қытай революциясы, Рим империя-

сының күйреуі және тағы басқа оқиғалардың не себептен болғанын көрсету. Бұл

тарауды осы сұрақтардан бастамадым, өйткені, алдымен, тарихи дәлелдемелер-

ді қалай бағалауға болатыны жайында түсінік беріп өткенді жөн санадым және

бұл әрдайым белгілі бір контексте болатынын жеткізгім келді. Бұған дейін атап

өткендей, бұл контекстің негізгі элементтеріне қолжетімді деректер, өзге де тари-

хи дәлелдемелер, адамзат табиғаты туралы болжамдар, мақсатты аудиториялар

және тарихнамалық стиль жатады. Тарихнамалық стиль дәлелдер мен түсініктер

туралы идеяларды қоса алғанда, көп дүниені қамтиды.

Өзекті тарихнамалық трендтердің бірі – себеп-салдарлық түсініктемелерге

және соңғы жарты ғасыр бойы қойылып келе жатқан «неге» деген сауалға нақ-

ты жауап ұсыну мүмкіндігіне қатысты сенімнің жоғалуы. Тарихтың мойындалған

түрлерінің ауқымы айрықша кеңейді, мұның өзі өткен уақытта қандай маңызды

себептердің болғанын, яғни ең маңызды өзгерістерді қайдан іздеуге болатынын

анықтауға келгенде жағдайды күрделендіріп жіберді. Сондай-ақ әртүрлі өзге-

рістер бірдей жылдамдықпен іске аспайтынын, айталық, кейбір саяси өзгерістер

шұғыл түрде болуы мүмкін екенін, ал менталитет әдетте баяу өзгеретінін мойын-

дасақ, онда түсініктеме беруге қатысты күрделі жағдай туады. Біз бұдан былай се-

бептердің саяси, экономикалық немесе әлеуметтік сипатта болғанын болжай ал-

маймыз, бірақ мұның бәрін жұмыс барысында көруге, олардың өзара бірі-бірімен

және мәдени өзгерістермен, сондай-ақ әлемді түсіну мен қабылдау тәсілдеріндегі

өзгерістермен байланысты екенін байқауға бейімбіз. Басқаша айтқанда, түсінік-

теменің жалпы қабылданған иерархиясы бұрынғыдай шындыққа жанасымды бо-

лып көрінбейді. Біз факторлардың кең ауқымды диаграммаларын жасауды қалай-

тын жалғыз себепке немесе себептердің бір түріне жүгінгенді ұнатпаймыз. Демек,

«Ресей революциясының басталуына саяси факторлардан гөрі, экономикалық

факторлар көбірек ықпал етті ме?» деген сияқты сұрақтар емтихан барысында

пайдалану үшін тым-ақ жасанды, мәнсіз болып және терең пайымдауға септігін

тигізе алмайтын сұрақтар болып көрінеді. Бізді саяси және экономикалық өзге-

рістермен қатар жүретін, өзінің табиғаты тұрғысынан анықтау қиынға соғатын

психикалық өзгерістер көбірек қызықтырды. Әуелі, бір оқиға болады, содан кейін

160 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

онымен тікелей байланысты нәтижесі көрінеді дейтін себеп-салдарлық түсінік-

темеге деген сенім әлсіреп қалды. Ол тым айқын және бірөлшемді болып көріне-

ді. Мұнда бір-бірімен өзара байланысты үш мәселе бар: айқын себеп-салдарлық

байланыстарды, әсіресе мәдениет ескерілген жағдайда тәжірибеде анықтаудың

қиындығы; біртекті түсініктемелерге деген сенімнің азаюы; қоғамның саясат пен

экономика сияқты әртүрлі қырларын бөлу оңай емес екендігін сезіну.

Тағы екі мәселе себеп-салдарлық байланыстар мен тарихқа қатысты ұстаным-

ның өзгеруіне байланысты болуы мүмкін. Біріншісі редукционизмге қатысты:

тарихшылар көпфакторлы түсініктемелерге тоқтағаннан кейін бір немесе шек-

теулі себептерге мән беру, олар үшін тым қарабайыр болып көрінеді. Басқаша

айтқанда, себеп-салдарлық түсініктемелер күрделі тарихи құбылыстарға қатыс-

ты алғанда, көпшіліктің қолдауына ие болатындай жеткілікті деңгейде дәлелді

емес және тым қарапайым болып көрінуі мүмкін. Өткеннің күрделілігі туралы

тарихшылардың табанды пікірлерін келемеждеу оңай, алайда мұның өзі пән-

нің негізгі қағидасы және оны кең интеллектуалдық контексте қарастыру керек.

Атап айтқанда, біз жеке мүдделерден тыс және психологиялық тұрғыдан сенімді

адам мінез-құлқының қанағаттанарлық түсініктемелерін іздейміз. Мысалы, пси-

хоанализге қызығушылықтың артуы адам әрекетінің сипаты мен ауқымынан ха-

бардар болу деңгейін жоғарылатты. Тіпті осы саланы ұнатпайтындардың өздері

де оның идеяларын пайдаланады. Бәлкім, жеке тұлға мен мәдениеттің өткеніне,

сондай-ақ негізгі теоретиктердің тарихи дәлелдерге сүйену тәсілдеріне қатысты

алғанда, психоанализдің өзі де тарихи пән екенін ескеру жөн болар. Тарихшылар

арасында жады және оның табиғатына деген қызығушылықтың күрт өсуі, кө-

бінесе психоанализдің тарихи аспектілері мен қоғамдық бейнесіне байланыс-

ты еді. Мысалы, Фрейд тарихи зерттеуге айрықша қызығушылық білдірген.

Осылайша психоанализді тарихи сала ретінде қарастырып, жадының табиғаты

мен мазмұнын, өткеннен қалған мұраларды, тарихи тұрғыдан тұрақты рәміздер

мен мәдени материалдарды бейсаналық сипаттың дәлелі ретінде қарастырады.

Постмодернизм, поструктурализм және сыни теорияның ықпалының нәтиже-

сінде антиредукционистік трендтердің күшеюі мен адам ақыл-ойының күрделі

әрі алуан түрлі болатыны ғана емес, сондай-ақ оның әрекет ету қабілетіне де

баса назар аударылды. Мәселе іс-әрекетті алдын ала болжау мүмкін еместігінде,

ол – бүлдіру әрекетінің, бұрмалаудың және рақатқа бөленудің қуаты.

Адамның

өмірлік қарекетінің нәтижелеріне деген тиянақсыз көзқарас, негізінен, біз жа-

рамды және қанағаттанарлық деп қарастырып жүрген тарихи түсініктемелердің

туындауына септігін тигізді.

Себеп-салдарлық байланыс пен тарихқа қатысты екінші мәселе де тура осы

бағытта өрбиді. Деректердің жаңылыстыруы әрі бұрмалауы мүмкін екенін ай-

тып өттім. Өңделмеген материалдар неғұрлым күрделі болған сайын, нақты се-

беп-салдарлық түсініктемелерде шынайы сенімді қалыптастыру соғұрлым қиын

болады. Деректердің күрделі, шытырман сипаты кейбір тарихшыларға кедер-

гі келтіреді, сондықтан әдеттегідей іске кіріспес бұрын осы мәселелерді реттеп

алуы керек. Бұл жағдайда нақты сипаттама қажет, алайда, ең алдымен, барлық

қиындықтарды жою керек. Ал кейбір тарихшылар үшін бұл жағдай керісінше

адам сана-сезімі мен қоғамның қалай жұмыс істейтінін көрсететін нәтиже болып

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 161

саналады және сол себепті құнды. Адамның өмір жолы қарапайым емесі белгі-

лі, сондықтан егер автор қандай да бір бұрмалаушылықтан бейхабар болса, кез

келген сипаттама, мейлі, ол бастапқы немесе қосалқы болсын таңдамалы, тіпті

біржақты болатыны сөзсіз. Соған орай тарихи білімнің мәртебесі біз ойлағаннан

әлдеқайда күрделі мәселе.

Деректерге қатысты туындайтын қиындықтарды мойындау – бұдан да кеңірек

әрі жасанды дерек сияқты тақырыптарға алып келеді. Тарих тәжірибесіне қатыс-

ты алаяқтықтың бірқатар аспектілерін тиімді түрде анықтай аламыз. Біріншіден,

деректердің ойдан құрастырылуы немесе белгілі бір мақсатта әдейі не абайсызда

түзетілуі мүмкін. Бұл салыстырмалы түрде оңай болуы ықтимал және мұны әр-

дайым естен шығармаған абзал. Екіншіден, деректер жаңылыстыру, алдау мақса-

тында бұрмалануы мүмкін. Бұған Гитлердің күнделігі жақсы мысал бола алады.

Танымал тарихшылар оның түпнұсқалығын анықтағаннан кейін, оның ойдан құ-

растырылғаны дәлелденді.

Мұндай алдау әрекеті ақша табу мақсатында болуы

ықтимал. Үшіншіден, тарихи интерпретация процестері соншалықты даулы бо-

луы мүмкін, сондықтан біз алаяқтық және екіжүзділік сияқты сөздерді қолдануға

мәжбүрміз. Бұған Холокост оқиғасының шындығы туралы дәлелдер мысал бола

алады.

Мәселен, өлтірілген еврейлердің саны туралы қалыптасқан пайымдау-

ларға күмән келтіретін оңшыл ревизионистік позицияны ұстанатындар қолда бар

дәлелдерді ескеруі және сол арқылы түсіндіру мен жалған ақпарат туралы пікір-

таластарға қатысуға тиіс. Төртіншіден, тарихшылар өткен кезеңдерде жасалған

алаяқтық әрекеттерге көбірек қызығушылық таныта бастады. Мысалы, Натали

Дэвистің пікірінше, алдау-арбау тарихи тұрғыдан алғанда, ерекше тақырып сана-

лады, сондықтан бұл тақырып құнды тарихи мәлімет ұсынады. Сайып келгенде,

бұл тақырыпқа қызығушылықтың астары тереңде жатыр. Мұндай істерге күрделі

құқықтық процедуралар жатады, соларды зерттеу арқылы біз басқа қоғамдардағы

дәлелдер туралы көзқарасымызды қалыптастырып, олардың дәлелдеу стандарт-

тары туралы ой-түйінін жасаймыз және олардың жеткілікті түсініктеме туралы

ойларын қарастыра аламыз. Бұл біздің тарихи құжаттарды әзірлеу ісін анағұрлым

терең түсінуімізге мүмкіндік береді. Осылайша алаяқтыққа қатысты алаңдаушы-

лық тарихтың тәжірибесі мен одан туындайтын білім туралы ойлануға түрткі бо-

лады. Бұған түсіндірудің күрделілігі, себеп-салдарлық байланыстар, дәлелдер мен

интерпретация туралы тарихшылардың ой-пайымдары арқылы қол жеткізе алады.

Пайымдау және cенім

Осыған дейін айтқандарымды «пайымдау» тұрғысынан өзгерте аламын.

Тарихшыларға қазіргі таңда тарихтың пайымдау өлшемі бар екені туралы идея қо-

лайлы болып көрінеді, ол жеке практик мамандардың әлсіздігінен туындамайды,

бұл пәнге кіріктірілген жайт. Бұдан түсінгеніміздей, тарихшыларға гипотезамен

қатар, эвристикалық тәсілдерді, яғни ойлануға мүмкіндік беретін жорамалдарды

пайдалану тиімді. Бұл контрфактілерге деген қызығушылықты тудыруы мүмкін.

Бұл – осы терминнің мәні бойынша бұрыннан белгілі нәтижелерден бас тарту

162 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

және альтернативтік жағдайларды теориялық жағынан зерттеу. Егер тарих жа-

зушылар мен кейбір тарихшылар арасында ғана танымал болса не болар еді? Ал

егер жаулаушы Вильгельм 1066 жылы Гастингс түбіндегі шайқаста жеңіліс тапса

не болар еді? 1453 жылы Константинопольды түріктер басып алмағанда не болар

еді? Ал егер Австралия құрлығын басқа уақытта және өзге адамдар ашса ше? Ал

егер Америкадағы азамат соғысында Оңтүстік аймақ жеңіске жетсе не болар еді?

Мұны ұзақ уақыттан бері көңіл көтеру үшін ойналған ойын ретінде қарастыру-

ға болады. Бүгінгі күнгі бұл болжамдардың танымалдығы оның тартымдылығын

көрсетеді. Кәсіби тарихшылар контрфактілерді өткен кезеңдерде әрекет еткен

факторларды анықтау үшін пайдаланады. Жалпы мұндай тәсіл санаулы адамның

күші мен шектеулі оқиғалардың маңызы туралы тысқары пікірлерді бекіте түсе-

ді. Кейбір тарихшылар оны тарихи талдауды жетілдіруге арналған әдіс ретінде

пайдалануға болады деп санайды, дегенмен бұл жерде идеологияның қатысы жоқ

деу – күмәнді мәселе. Ол тарихи және көркем шығармалардағы ұлы адамдар мен

саяси қайраткерлердің әрекеттеріне артықшылық беретін тарихтың дәстүрлі тә-

сілдерін қатаң сынға алады.

Бұл түсініктің мәнін нақтылау үшін оның қарама-қарсы тұжырымдарды қа-

растыру қажет. Бұл тараудағы басты ұғым тарихи білім болды, сол себепті тарихи

білім деп саналмайтын түсініктерді қарастырған дұрыс. Мұнда келесі үш термин-

ді атап өткен жөн: пікір, идеология және миф. Біз адам немесе адамдар тобының

не ойлайтынына назар аудартқымыз келгенде, «пікір» сөзін, әдетте оны растай-

тын нақты дәлелдемелік негізге сүйенбей-ақ пайдаланамыз. Кез келген тарихи

білімді «пікір» деп атау мұның жеткілікті түрде дәйектелмегенін білдіреді, бұл –

бар болғаны жеке көзқарас. Оны «идеология» деп атау басқа тұжырымға, атап

айтқанда, оған белгілі бір бейілділік, саяси мотивация ретінде қалыптасқан нық

сенімге негізделгенін меңзейді. Мұнда дәлелдемелер туралы мәлімдеме жасалып

отыр. Идеология жағдайында дәлелдер болуы мүмкін, алайда олар тарихшының

болжамдары, тілектері мен мүдделері негізінде қалыптасады, міне, оған қойыла-

тын басты айып та – осы.

Ал миф – айрықша күрделі ұғым. Миф көп жағдайда күшті эмоциялық құ-

рамдас бөлігі бар белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу үшін ойдан құрастырылған

оқиға, әңгімені қамтиды. Мифті кейде әңгіменің құрастырылғанын, қаншалықты

тартымды болса да, мұның берік негізі жоқ екенін тұспалдау үшін пайдаланамыз.

Бұл жерде сөз тағы да дәлелдер туралы – мифтер сенімді оқиғалар қалыптасты-

ру үшін сенімді дәлелдерді қажет етпейді. Интернет тарихи аңыздарға толы және

олардың беделін түсіруге немесе күшейте түсуге тырысады. Біз «миф» сөзін та-

рихқа қатысты мүлде басқа мағынада пайдаланамыз. Кейде тарихи мифтерді сөз

еткенде, біз олармен дауласудан гөрі, олардың өткен заман туралы белгілі бір көз-

қарастарға қуатты ықпал жасайтынына айрықша мән береміз, өйткені осы ықпал

оларға пікірталастар мен өзгерістерге қарсы тұруға күш береді. Бұған белгілі бір

батырлардың шығуы мен ұлттардың қалыптасуы туралы оқиғалар мысал бола ала-

ды.

Демек, мифтер – қарабайыр, ықшамдалған әрі сендіру қабілеті бар әңгімелер.

Басқша айтқанда, тарихи мифтерді білімнен гөрі, сенім деп қабылдаған дұрыс.

ТАРИХИ БЛМ МРТЕБЕС 163

Тарихи білімге қайшы келуі мүмкін терминдерді талқылау осы тарауда қа-

растырылған мәселені анықтай түседі. Әркімнің сенімі, идеологиясы және эмо-

циялық құштарлығы болғандықтан, осы ретте тарихшыларға кінә тағып, оларды

сөгу дұрыс емес деп санаймын. Алайда білім – пікірден өзгеше құбылыс ретінде

қарастырылады, өйткені ол дәлелдерді қатаң пайдалануға негізделген. Бәлкім,

дәлелдерді барынша ой елегінен өткізетін және білім туралы пайымдаулар қа-

лыптастыратын кәсіби тарихшы мен маңызды сенімді ұстанатын әрі бұған ерек-

ше құрметпен қарайтын адамның арасында қайшылық бар шығар? Шынында

да қайшылық анық байқалады. Іс жүзінде өз-өзіне сенімді тарихшылар нақты

мәселелерді анықтай отырып, тепе-теңдікті сақтауға тырысады Тепе-теңдік пен

парасаттылыққа ұмтылу әсерлі болып көрінбеуі мүмкін, бірақ бұл, бір жағынан,

сенімділікті талап етпестен, екінші жағынан, жалпы эпистемологиялық талаптар

қоймай-ақ, тарихи білім деп санауға болатын сипаттамаларды құрастыруда ма-

ңызды рөл атқарады.

Өткел

Тарихшылардың қалай жұмыс істейтінін және пәннің көптеген контексте

қалай қалыптасатынын жете түсінбей жатып, тарихи білімнің мәртебесі туралы

ақылға қонымды мәлімдеме жасау мүмкін емес. Бұл кітапта осы екі мәселе де қа-

растырылады. Тарихтың тәжірибесі – күрделі мәселе және тарихшылар өз жұ-

мыс істеу мәнерінде көпқырлы әрі прагматик деп санаймын. Сол себепті тарихи

білімнің мәртебесін абстрактілі, философиялық тұрғыдан қарастырмаймын. Мен

«ақиқат» пен «объективтілік» – біздің мақсаттарымыз үшін ең пайдалы ұғымдар

емес, ал сенімділік, ашықтық және парасаттылық анағұрлым маңызды болып са-

налады деген пікірді ұсынамын. Бұл деректердің де, оларға сүйене отырып құрас-

тырылатын сипаттамалардың да шектеулі екенін мойындауға көмектеседі. Келесі

тарауда тарихшылардың өз тәжірибесінде пайдаланатын машықтарды бағалауды

егжей-тегжейлі зерделейміз.

Алдағы тарауда кезеңдеу мәселесін қарастырамын, бұл – тарихтың тәжірибесі

үшін іргелі тақырып. Кезеңдеу – өткен замандарды нақты анықталған бөліктерге

бөлу тәсілдері, ол ғылыми және қоғамдық ортада тарихи идеяларды, мекемелер

мен жарияланымдарды ұйымдастыру үшін пайдаланылады. Кезеңдеу түсініктеме

мен түсіндіруді қамтиды. Біз бұл мәселелерге сенім артқанымыз соншалық, тіпті

тарихи білімді онсыз елестету мүмкін еместей көреміз. Кезеңдеу мұқият әрі сыни

талдауды қажет етеді және бұл тақырыпты зерттеу барысында кезеңдеу тәсілінің

тарихшылардың контексіне байланысты екеніне тағы бір мәрте көз жеткіземіз.

АЛТЫНШЫ ТАРАУ

Кезеңдеу

Тарихи тәжірибені кезеңдерсіз қарастыру мүмкін емес. Өткенді түрлі

тәсілдер арқылы бөлшектеуге болады, олардың тарихи жазбаға

ықпалын мойындап, өзіндік салдарын бағалауымыз қажет. Бұл

тарауда кезеңдерге қатысты терминдер мен олардың мағынасы

қарастырылады және кезеңдеудің тарихшылар үшін қаншалықты

маңызды екені зерделенеді.

Тарих және уақыт

Тарих – өткенді жүйелі түрде зерттеу, ал уақыт – оның негізі. Уақыт – фило-

софтар, физиктер, геологтар және астрономдар мұқият талдайтын күрделі ұғым.

Тарихшылар бұл түсінікке тәжірибелік тұрғыдан қызығушылық білдіреді, себе-

бі оларды уақыт ағынының адамзат қоғамдарына тигізер ықпалы қызықтырады.

Әлбетте, бұл ықпалдардың әртүрлі болатыны сөзсіз; оның болжалды заңдылық-

тары жоқ, ал өзгерістердің жылдамдығы тек соғыстар және революциялар сияқты

нақты жағдайларға ғана байланысты болумен шектелмейді, сондай-ақ олар әлеу-

меттік формацияның қай аспектісі күн тәртібінде тұрғанына да байланысты бо-

лады. Мысалы, саясат пен басқару тәжірибесі өте жылдам қарқынмен, апта, күн,

тіпті сағат сайын өзгереді. Ал балаларды тәрбиелеуге қатысты көзқарастар, тәсіл-

дер және діни наным-сенім әлдеқайда баяу өзгереді. Уақыттың ықпалын бағалау

және үзілмелі кезеңдерге атау беру – негізгі тарихи міндеттер қатарына жатады.

Осылайша тарихшылардың маңызды жұмыстарының бірі – тарихты кезеңдерге

бөлу. Кезеңдеу терминін түсініксіз тарихнамалық болжамдарға толы уақытқа қа-

тысты мәселелерді зерделеу үшін ыңғайлы қысқарту ретінде пайдаланамыз.

Уақыттың негізгі өлшемдерін, яғни сағат, күн, апта, ай және жылды тарих-

шылар ойлап тапқан жоқ. Олар уақыт өлшемдерін іргелі, түсінікті құрал ретінде

КЕЗЕДЕУ 165

пайдаланады және олар бұл өлшемдерді қосымша таңбалармен белгілей оты-

рып, мән-мағына береді. Мысалы, Даниэль Дефо «Оба жылының жазбаларын»

(Journal of the Plague Year) 1665 жылы оба жайлағаны туралы куәгердің ойлап

тапқаны бойынша жазған. Тарихи тәжірибе біздің кезеңдер туралы ойлануымыз-

ға септігін тигізетін уақыт туралы түсініктермен, күнтізбелік жүйелермен, ме-

тафоралармен және идиомалармен тығыз байланысты. Бұлар – біздің ақыл-ой

құралдарымыздың бір бөлігі. Өзгелер сияқты біз де, бұдан хабары жоқ адамдай,

«белгісіздік дәуірі», «капитализмнің алтын ғасыры» немесе маған қатты ұнай-

тын «ханымдардың ұлы ғасыры» сияқты ұғымдардың астарында қандай мағына

жатқанын сұрай аламыз ба?

Мұндай тіркестердің астарында жасырын тарихи

болжамдар жатыр.

Кезеңдер туралы түсініктер мен оларды бейнелейтін жағдайлар алдыңғы буын-

дардан мұра болып қалған және балалық шақта кездеседі; олар өткеннің қалай

бөлшектенуге тиіс екенін ғана емес, сонымен қатар оны түсіндіру туралы да іргелі

түсініктерімізді қалыптастырады. Қалыптасқан кезеңдердің шартты терминде-

рінің жаңаша ойлауға қаншалықты кедергі келтіру мүмкіндігіне орай бұл сәтсіз

мұралар болуы мүмкін. Кезеңдеу арқылы тарихқа деген белгілі бір көзқарастар

бекітіледі, сондықтан оларды сыни тұрғыдан зерделеу күрделі болмақ. Дегенмен

жаңашылдық енгізілуі мүмкін, бұл жаңа метафоралар мен деректерден, сондай-ақ

жаңаша түсіндіру тәсілдері мен нәтижелерден туындайды.

2001 жылғы 11 қыркүйекте болған оқиғалар кезеңдеуге қатысты бірқатар мә-

селелерді нақты көрсетіп берді. Аталған оқиғалар көп жағдайда «9/11» деп атала-

ды, бұл айды күннің алдына қоятын Солтүстік Америкадағы даталау форматына

сай жазылған, ал ағылшынтілді әлемнің өзге бөліктерінде бұл формат пайдала-

нылмайды. Шын мәнінде «9/11» нені білдіреді? Бұл, әрине, Америка Құрама

Штаттарында сол күні болған зорлық-зомбылықпен байланысты бірқатар оқи-

ғалар үшін ыңғайлы белгі. Бірақ бұл көптеген мәселелерді, атап айтқанда, әлеу-

меттік, географиялық, діни, саяси және экономикалық терминдер арқылы сирек

анықталатын топтардың арасында сенімсіздік пен өшпенділіктің туындауын

бейнелейді. «Террор» және «ислам» сияқты терминдер аса күрделі құбылыстар-

ды қысқарта бейнелеу үшін кеңінен пайдаланылады. Қазіргі таңда бұл ықпалды

терминдерге айналды, әрі оның нақты анықтамасы жоқ және олар эмоцияларды

айла-шарғымен басқару үшін пайдаланылады.

«9/11» дармалық символ саналса да, көптеген адамдар оны тарихи тұрғыдан,

яғни мұның алдындағы оқиғалар және процестер арқылы түсіндіру қажет еке-

нін мойындайды. Дегенмен оны түсіндіру үшін қаншалықты шегініс жасау керек

және ол мүмкін бе? Крест жорығына шегініс жасау керек пе? Әлде ХХ ғасырдың

басына ма? «Қырғиқабақ соғыс» түсінігі тәрізді «9/11» түсінігі де көрініс тапқан

тарихи процестердің формасы айқын болмауына және баяу өзгеруіне қарамастан,

бұл түсініктер жақын арада өткен оқиғаларды түсінуде маңызды рөл атқарады

деп болжаған жөн сияқты.

Бернард Льюис «Қай жерден қате кетті? Батыс мәде-

ниетінің ықпалы мен Таяу Шығыстың оған берген жауабы» (What Went Wrong?

Western Impact and Middle Eastern Response) атты еңбегі шабуыл кезінде баспада

жатқан, демек, «9/11» оқиғасына тікелей қатысы жоқ кітабында түсіндіргендей,

166 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

«дегенмен бұл кітаптың... осы шабуылдарға қатысы бар, өйткені онда ертеректе

болған оқиғалар, осы қайғылы жағдайларға алып келген ұзақмерзімді әрі ауқым-

ды оқиғалар, идеялар мен қатынастар зерделенеді». Оның зерттеулері көптеген

ғасырларды қамтиды.

Том Рокмор Б.Льюистің бұл тәсіліне сыни тұрғыдан қа-

райды, оның ойынша, кезеңдеу туралы нақты ой түйіні бар сенімді тарихи білім

кез келген қанағаттанарлық түсіндірме үшін іргелі негіз болады.

Осылайша кезеңге қатысты терминдердің өзіндік күрделі тарихы мен эмоция-

лық аурасы бар, олар әртүрлі уақытта және түрлі мақсаттарда қолданылған, ал

олардың кейбіреулері ашық түрде біржақты қолдау сипатына ие. Бұл терминдерді

бақылау мен түсіну тарихи тәжірибенің маңызды бөлігі саналады. Алайда тарих-

шылар өткенді қалпына келтіретін осы процестерге қатысатын жалғыз топ қана

емес. Тарихты жүйелеу ісінде саясаткерлер, жазушылар, суретшілер, режиссер-

лер мен музей сияқты мекемелер де маңызды рөл атқарады. Дегенмен тарихшы-

лар тарихтың түрлерін нығайтады және өзгертуге көмектеседі, әрі оны басқалар-

ға түсінікті болатындай етіп жүзеге асыруы керек; әйтпесе кезеңдердің атаулары

мен олардың астарындағы түсініктердің мағынасы болмайды.

Бұл атаулардың

астарында түсініксіз тарихнамалық жорамалдар бар екенін атап өттім, сонымен

қатар оның өзге замандар туралы да хабар береді. Бұған төмендегі мысал дәлел

болады. Ағылшын тарихында 1649 жылы король I Карлдың қайтыс болуы және

1660 жылы IІ Карлдың қайта таққа отыруы арасындағы уақытты «патшалықтар

аралығы» деп атау – бұл аралықты екі монарх арасындағы үзіліс ретінде көрсету,

сонымен қатар монархиялық биліктің қалыпты жағдай екенін және монархияның

сабақтастығы Британ қоғамының маңызды белгісі болып қала беретінін білдіреді.

Осы кезеңнің көп бөлігінде Оливер Кромвель король болмаса да, елді «биледі».

Керісінше, «Достастық» түсінігіне мән беру Англия 1649–1654 жылдар аралы-

ғында республика болғанын меңзеп, мүлде басқаша әлеуметтік және саяси тәртіп

бойынша жүзеге асырылған тәжірибелерге назар аударады. Кезеңдерге қатысты

терминдерді таңдау тек интеллектуалдық іс-әрекет қана емес, бұл саяси-эмоция-

лық міндеттемелер мен эстетикалық ілтипатты да қамтиды. Тарихшылардың

жанды қиялы олардың іске асыратын ойлау әрекеттерімен тығыз байланысты.

Атаулы күндерді тіркеу және күнтізбелерді әзірлеу – бұл қызметтің ежелден

келе жатқан түрлері, оларсыз тарихи тәжірибе мен кезеңдеуді жүзеге асыру мүм-

кін емес.

Уақытты өлшеудің бір-біріне қарама-қайшы екі аспектісі бар. Ол шір-

кеу, мемлекеттік, құқықтық және әкімшілік жүйеге қызмет етуді мақсат еткен еді.

Сонымен бірге бұл уақыт өлшеуді астрономиялық қағидаларға негіздейтіндіктен

де объективті сипатқа ие, сондай-ақ ол оқиғаларды нақты әрі әділ түрде тіркеуге

тырысады. Даталар, хронология және кезеңдеу түрлері бұрынғыдай айтарлықтай

құнды мәліметті ұсынатындай көрінеді, бірақ олай емес. «Мин вазасы» деген сөз

тіркесі және бояу өндірушілер қолданатын кезеңдер мен түстер арасын байла-

ныстыру кезеңге қатысты терминдердің мәдени тұрғыдан қаншалықты күрделі

екенін аңғартады.

Болжамдар жазба процестерге кіріктірілген, тарихи кейіпкер-

лер тіпті қарапайым хронологиялық ақпаратқа да ерекше серпін береді, ал тарих-

шылар мен өзге зерттеушілер өз еңбектерінде оқиғалар мен дәуірлердің маңызын

көрсетеді. Уақыт бірлігінің тарихи интерпретацияны қалай қалыптастыратынын,

КЕЗЕДЕУ 167

6.1-сурет. Тұтқындар күнтізбесі…

Ұзындығы– 51 см, ені– 20 см, Ньюкасл, 1833, RM5 PFC.20.41

«Күнтізбе» сөзі тізімдегенді, сондай-ақ күндер мен айлардың кестесін білдіруі мүмкін,

осы мағынада ол құқықтық контексте қолданылады. Мұндағы жеке тұлғаға қатысты мә-

ліметтер аса қызықты. Мэри Торнтон өз баласын өлтіруге әрекеттенді деп айыпталуда,

бұл аса ауыр қылмыс, ал өзгелері ұрлық жасағаны үшін жауапқа тартылуда. Бұл– ұзақ

сақталмайтын эфемерлік зат. Бұл сотта қаралатын қылмыстық істер туралы ғана емес,

сонымен қатар олар туралы мәліметтің қалай таралғаны жайында да нақты түсінік бе-

реді. Эфмерлер коллекционерлер арасында ерекше сұранысқа ие болған, қазір де солай.

168 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

бұл көбінесе кездейсоқ сипатта болатынын түсіне отырып, сондай-ақ біз өзіміз

үшін маңызды ету мақсатымен дайын үлгілерді өткенді түсіндіруге қолданатыны-

мызды сезіне отырып, тарихшылар хронологиялық ақпараттың нақтылығына кү-

мәнмен қарауы керек. Бұл факторлардың барлығы жүргізілген зерттеу түрлерін

6.2-сурет. Көк түспен безендірілген әшекейлі фарфор тәрелке

Диаметрі– 28,4 см, Цзянси провинциясы, Қытай, Мин әулеті, Сюаньдэ (Чжу Чжаньцзи)

патшалық құрған уақыт, 1425–1435 жж., DUROM.1969.275

1368 және 1644 жылдар аралығында билік құрған Мин әулеті әсем фарфор бұйымдары-

мен танымал және бұл ақ және көк түсті стилдегі ыдыстың жарқын мысалы. Мин Еуропаға

кең көлемде әкелінген бірінші фарфор өнімі болды. Аталмыш әулеттің билік құру уақыты

Қытай тарихында алтын заман болып саналады. Бұл туынды саясаткер, отаршыл әкім

және керамика жинаумен айналысқан коллекционер Мальколм Макдональдтың кол-

лекциясынан алынған, соның құрметіне осы атаумен аталады. Ол Қиыр Шығысқа көп

саяхат жасаған. Мұндай заттардың шығу тарихы коллекция жинау мен талғам үлгілеріне

және халықаралық қатынастарға қатысты мәліметтер береді.

КЕЗЕДЕУ 169

анықтайды, мысалы, ғалымдарды белгілі бір кезеңдерді зерттеуге жұмылдырып,

ал өзге кезеңдерден алшақтатып, олар кейбір дәуірлердің әсерлі әрі тартымды, ал

өзгелерін күңгірт, қызықсыз, біртүрлі болып көрінуіне мүмкіндік береді. Бұл өт-

кенді зерттейтіндер өздерінің зерттеу нысандарын күрделі тәсілдермен анықтау

себебінен туындайды. Бұл кезеңдерді сипаттау мен қарастыру тәсілдері осы бі-

регейлендіру процесінің маңызды бөлігі саналады, себебі бұл әртүрлі эмоциялық

және интеллектуалдық деңгейде жүзеге асырылады.

Өткен уақытты кезеңге бөлу

Тарихтың түсінуге лайықты жеке бөліктерін жасау, ойымызды жүйелеу, жаз-

балар мен тарихи көзқарастар ұсыну үшін өткенді кезеңдеуге болатын бірқатар

критерийлері бар. Кезеңдеу бір-біріне сәйкес келетін және әртүрлі тәсілдер арқы-

лы пайдалануға болатын бірқатар таксономиялық жүйелерді қамтиды. Біз мұндай

жағдайлармен таныспыз, мысалы, иттердің контекске орай әртүрлі жіктелетінін,

зоологиялық контексте өсіру, көрмеге қою, тамақтандыру және өзге тәжірибелік

мақсаттар контексінде, мәселен, үретін немесе қабатын не болмаса үрмейтін не

қаппайтын қасиеттері бойынша әртүрлі топқа бөлінетінін білеміз. Әрбір крите-

рий түрлі жағдайға баса мән береді және әр алуан мақсатта қолданылады, оның

маңызы контекске байланысты болады. Дегенмен үй жануарын таңдау кезінде

жүйелеуді икемді әрі тиімді түрде біріктіре аламыз. Ал өткенді жіктеу мәселесі

күрделірек, өйткені ол саяси, эстетикалық, идеологиялық тұтас қоғамды айқын

көрінбейтін бағалауды қамтиды. Біз оны «антропоцен» терминін қолданған кезде

байқаймыз, бұл адамдар қоршаған ортаға әсер еткен кезеңге қатысты және оған

климаттың антропогендік өзгеруіне алаңдаушылық білдірген уақытта айрықша

назар аударылады. Бұрыннан келе жатқан жалпы бөліністер билеушілер немесе

әулеттер, негізгі оқиғалар не болмаса жеке адамдар, дәуірлер, ғасырлар, онжыл-

дықтар не мыңжылдықтар, басқару түрлері, мәдени стильдер, көңіл-күй мен үл-

гілерді қамтиды.

Билеушілер мен әулеттер бөліністің ең айқын және жиі қолданылатын түр-

лері саналады, олар саяси тәртіптің басымдығына сәйкес, басқару ісіндегі көш-

басшылықты негізгі құбылыс ретінде қарастыратын бұрыннан бар ғылыми

дәстүрді көрсетеді. Бұған Тюдор, Георг және Виктория (Англия), Бурбон мен

Наполеон (Франция), Каролингтер (Қасиетті Рим империясы), Вильгельмина

(Германия), Осман (жаңа заманның ерте сатысындағы Түркия) әулетін мысал

ретінде қарастыруға болады.

Осылайша билеуші немесе билеушілердің отбасы

белгілі бір кезеңді бейнелейді, бұл кезеңде мемлекетті басқарушы әртүрлі тарихи

құбылыстардың басын біріктіретін тәрізді болып көрінеді. Саяси белсенділік ту-

ралы да пікірлер бар: Маолық Қытай, Сталиндік Ресей, Муссолинидің Италиясы,

Франкистік Испания және Пиночеттік Чили, бір қарағанда, нақты бір ұлттың

белгілі бір заманының сипаттамасы саналады, бірақ іс жүзінде олар режимнің

ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамға ықпал еткен тұлғаның үстемдігін білдіреді.

170 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Мұндай тұжырымдаманың авторитарлық режимдерге айрықша қолайлы болуы

кездейсоқтық па? Билеушілер мен әулеттерді пайдалану кезеңге көбінесе билеу-

шілердің жеке басына қатысты символдық деңгейде жүзеге асырылатын біртұтас-

тық сипатын береді, Адольф Гитлер ғана емес, сонымен бірге оның жеке басына

қатысты үзік бейнелер, мысалы, оның мұрты, амандасу символы ол басқарған

тұтас режимді есімізге салады.

Абсолютизм және оның «күн король» аталған

XIV Людовиктің жеке басында бейнеленуі де жоғарыда келтірілген мысалды бе-

кіте түседі.

«Викинг», «саксон» немесе «норман» сияқты ұқсас ұғымдар кезеңдерге қатыс-

ты қолданылғанда біріктіруші мағынаны білдіреді. Сонымен қатар бұлар кейде

тіпті ешқандай негізсіз киім және дизайн сияқты ерекшеліктермен байланыс-

тырылуына орай бұл ұғымдар тұтас мәдениетті қамтитынын аңғартады, өйткені

тағы бір мағынасына сай, бұл ұғымдар этникалық топқа негізделген саяси үстем-

дікті сипаттайды. Тек билеушілер мен үстем топтар ғана емес, сонымен қатар таң-

даулы көшбасшылардың есімі де осылайша ықпалды болатыны сөзсіз. Мысалы,

XVIII ғасырда Англияда Уолпол немесе Питт заманы туралы айтуға мүмкіндік

берген беделді премьер-министрлерді білеміз. Кейінірек Уинстон Черчилль мен

Америка Құрама Штаттарының президенті Франклин Д.Рузвельт те тұтас за-

манды бейнелейді. Шынында да, Рузвельт, тоқырау және жаңа бағыт арасындағы

теңдестіру ерекше болды. Мемлекет бір тұлғаның басшылығымен үлкен өзгеріс-

ке ұшыраған немесе дағдарысты басынан өткерген жағдайда кезеңдеудің осы түрі

жүйелі болуы мүмкін. Бұл жеке тұлғалардың ерік-жігері мен олардың символдық

маңызын арттырады және заманмен сабақтастығын көрсетеді.

Келтірілген мысалдар кәсіби тарихшылар бұл тұлғаларды сыни тұрғыдан зер-

делемеді дегенді білдірмейді. Сондай-ақ замандар мен саясат көшбасшылары ара-

сындағы байланыста ешқандай негізі жоқ деп айтудан аулақпын. Мен жай ғана

кезеңдеудің бір түріне мысалдар келтіріп, олардың мағынасына назар аударамын.

Сонымен қатар англосаксондық, людовиктік, наполеондық, бидермайерлік, вик-

ториялық сияқты кезең атауларынан туындаған сын есімдердің көпшілігі стильге

қатысты терминдер екенін атап өткен жөн. Бұл терминдер үй, жиһаз, зергерлік

бұйымдар, безендіру және киім үлгісіне қатысты пайдаланылуы мүмкін. «Стиль»

сөзін өнер, музыка, сән және өзге мәдени туындылармен байланыстырамыз, бірақ

бұл тарихи тәжірибенің маңызды бөлігі саналады. Стиль белгілі бір адамға тән

сипатты білдіруі мүмкін, бірақ ол XVIII ғасырдан бастап кезеңді қорытындылау

және рококо және неоклассицизм сияқты кезеңдерді бір-бірінен ажырату үшін

қолданылады.

Стиль мен кезеңдеу – тарихи түсінік қалыптастыратын өзара ты-

ғыз байланысты терминдер. Мысал ретінде «викториялық» ұғымын атауға бола-

ды, ол қазір Британия мен оның империясынан тыс жерлерде де ХІХ ғасырдың

екінші жартысындағы визуалды стильдерді ұсыну үшін қолданылады. Сондай-ақ

«Виктория дәуіріндегі құндылықтар» деген сөз тіркесіне қарасақ, бұл ұғым ойлау

тәсілдері мен әлемге көзқарасты білдіреді.

Шынында да бұл сөйлем осы стильге

қатысты пікірді, нақтырақ айтсақ, ықтимал екі пікірді білдіреді: мықты дәстүрлі

моральдық ұстанымдарды мақұлдау немесе оның кейінгі кезеңде орынсыз пай-

даланылуын сынға алу. «Стиль» сөзін қолданған кезде, біз кезең терминдерінің

КЕЗЕДЕУ 171

маңызын төмендетіп алуымыз мүмкін, өйткені бұл жай ғана жеке қалау мен тал-

ғамға қатысты мәселелерді меңзейді. Менің мақсатым басқа. Керісінше, кезең

және стиль терминдері бүкіл дәуірлерді сипаттау мен тұжырымдау тәсілдерін

анықтайды.

Оқиғалар мен кезеңдер

Өткенді кезеңге бөлудің маңызды екінші шарты – адам өлімі, шайқастар, рево-

люциялар және соғыстар сияқты негізгі оқиғалар. Алайда мұндай тәсілге қатыс-

ты маңызды мысалдардың бірі саналатын Иса Мәсіхтің дүниеге келуі бұл тізімге

жатпайды.

Бұл – белгілі бір болжалды тарихи оқиғаның құрылымдау принципіне және

оның нәтижесі мәдени игілікке айналуының айқын мысалы. Біздің заманымызға

дейінгі кезеңдер артқа, ал біздің заманның кезеңдері алға қарай саналатындықтан,

бұл шешуші сәттің маңызы күшейе түседі және мерзімдеу жүйесін пайдаланғанда

Иса Мәсіхтің дүниеге келген күнінің жаһандық маңызын ойланбай-ақ бекітетінін

байқаймыз. Қазіргі таңда «біздің заманымызға дейінгі» және «біздің заманымыз»

деген тіркесті көпшілік қолдай бермейді, бұл түсінікті жайт. Себебі христиан діні

әлемдегі көптеген діннің бірі болғандықтан, «біздің заманымызға дейінгі» (біз-

дің заманымызға немесе христиандық заманға дейінгі сияқты әртүрлі мағынада

қолданылады) және «біздің заманымыз» тіркесі ешқандай мәселені шеше алмай-

ды, ол тек сол идеяны қайтадан ұсынады. Бұл мысал әдеттегі, әмбебап мерзімдеу

жүйесінің қаншалықты қажет немесе пайдалы деген жанға бататын мәселені кө-

тереді. Жүйелер арасындағы қайта құрулар әзірге мүмкін болып отырған кезде,

тарихшылар өздері зерттейтін мәдениеттің мерзімдеу формалары аясында жұмыс

істегені нәтижелі болар еді. Содай-ақ олар өздері пайдаланатын, тарихи интерп-

ретацияның негізі болатын кезеңдеу түрлерін бағалауы ықтимал.

Маңызды даталар мен кезеңдеудің арасындағы байланыс күрделі. Бұған

Жапониядағы Мэйдзи реформасы мысал болады. Реформа 1868 жылы жария-

ланды және бұл көбінесе Жапония Батыс үшін анағұрлым ашық болған заманға

көшудің маңызды сәті ретінде қабылданады. Алайда Конрад Тотман «бұл біз ой-

лағандай терең өзгерістер жасауға бағытталған оқиға емес» деп мәлімдеді және

өз еңбегінің құрылымын Жапон тарихын зерттеудің көп деңгейлі тәсілдерін

анықтау мақсатына лайықтады.

Француз революциясы, әрине, оның басталуы

ғана нақты айқын «оқиға» саналады, бұл тіпті даулы мәселе саналса да, драмалық

оқиғалар мен кезеңдеу үлгілерінің арасындағы байланыстың мысалын көрсетеді.

Ескі режимнің жеккөрінішті бейнесі көпшілікке ешқандай қарсылық көрсетпей

берілген уақыт, 1789 жылғы 4 шілдедегі Бастилияның құлауы Француз револю-

циясының басталғанын көрсету үшін пайдалы әрі эмоциялық тұрғыдан қолайлы

белгі болды. Біз «Бастилияның құлауы» дегеннің орнына «1789 жыл» деп айта

аламыз, осылайша тұтас тарихи дәуір ойымызға бірден оралады. Француз рево-

люциясының маңызы зор, өйткені ол сол кезде танылған француз қоғамындағы

172 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

түбегейлі өзгерісті білдіреді. Феодализмнің жойылуы және сол елді билеуші құ-

зырындағы адамдардың азамат мәртебесін иеленуінің ұзақмерзімді маңызы бар.

Революция сонымен бірге Франциядан тыс жерде болған кейінгі өзгерістердің,

мысалы, әкімшілік пен әскери саланы қайта жаңғыртудың белгісі ретінде де қа-

былданды. Француздар корольдің басын шапқан немесе мемлекеттік құрылымды

қайта қарастыруға талпынған алғашқы халық емес, дегенмен Француз револю-

циясы ерекше мәртебеге ие болды. Тарихшылардың бірнеше буыны оны Еуропа

және тіпті дүниежүзі тарихына қатысты жалпы түсініктемелерді нақтылауға кө-

мектесетін қазіргі дәуірдегі шешуші бетбұрыс кезең деп санады.

«1789 жылдың» маңызын мойындаушылар қатарына әртүрлі бағытта жұ-

мыс істейтін тарихшылар қосыла алады. Бұған мысал ретінде Э.Хобсбаумның

1962 жылы алғаш рет жарияланған «Революция дәуірі: Еуропа, 1789–1848» (The

Age of Revolution: Europe, 1789–1848) атты еңбегін атай аламыз. Ол саяси және

экономикалық өзгерістер арасындағы байланысқа ерекше назар аударады, «ре-

волюция дәуірі» тіркесі индустриялық революцияны да қамтиды. Ал Палмердің

«Демократиялық революцияның дәуірі» (The Age of Democratic Revolution)

атты кітабы керісінше, бұл дәуірге өзгеше сипат береді, себебі ол Француз және

Америка революцияларын бірге түсіндіруге және Еуропа мен Америка арасын-

дағы өзара ықпал мәселесін анықтауға тырысты. Сонымен, көптеген мемлекет-

тердің ұлттық санасында, сондай-ақ тарихшылардың ойында «1789 жыл» белгі

болып саналады, бірақ ол әр елде айтарлықтай өзгеше мазмұнға ие. Белгілі бір

мерейтойларды атап өту үрдісінен оны анық байқауға болады – мереке ретінде

өткізу шарасы жалпыұлттық және халықаралық құндылықты білдіреді, ал іс жү-

зінде десек, 1789 жылғы революция сияқты даулы оқиғалар тарихшылар былай

тұрсын, халықты да біріктіре алмайды.

Осындай маңызды оқиғаны кезеңдеу тәсілі ретінде пайдалану іс жүзінде жа-

ңылыстыруы мүмкін. Оның сұрапыл сипатына қарамастан революциялық жік-

телу арқылы айқын сабақтастықты көрсететін көптеген құбылыстар бар. Барлық

азаматтардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз ету революциялық бағдарлама-

ның күн тәртібіндегі басты мәселелерінің бірі болғанымен, медицина мұндай құ-

былыстың бір мысалы ғана болуы мүмкін. Ғылымда да, медицинада да сол кезең-

де ықпалды адамдар болды және олар бірқатар режимдерде азды-көпті деңгейде

көрініп отырды.

Институттық құрылымдардағы өзгерістердің шынайылықтан

гөрі айқындығы басым болды. Оттегіні ойлап тапқан және 1793 жылы салық үшін

өлім жазасына кесілген Лавуазьені құрбан болған ғалым ретінде қарастыру рево-

люцияны жабайы жарылыс әрекеті деп санайтын көзқарасқа сәйкес келеді.

Өзге

көзқарастар 1770 жылдардан бастап, ХІХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарына

дейінгі замандар арасында елеулі сабақтастық бар екенін көрсетеді. Бұрынғы мін-

деттемелер, зерттеу нәтижелері және тарихнамалық трендтер тарихшылардың

сабақтастық пен өзгерістер туралы көзқарастарын қалыптастырады. Негізінен

алғанда, кезеңдеу түрлері қарастырылатын тарихи міндетке сәйкес болуы керек.

Маңызды оқиғаларды таңдау ісі құндылықтар туралы пікірлерге негізделген, сол

себепті оны таңдауға не түрткі болғанын және бұл оқиғалар символ ретінде қан-

дай рөл атқаратынын қарастыруға көмектеседі.

КЕЗЕДЕУ 173

Мерзімдеу, кезеңдеу және Француз революциясына қатысты үш мәселе туын-

дайды. Біріншіден, оның мерзімдеу жүйесі даулы және ол дағдарыс болғандық-

тан, осы құбылыстың түрлеріне, сондай-ақ оның нәтижесін түсіндіруге байланыс-

ты болса да, тарихшылар кез келген қиындықтардан шығудың шарттарын ойлап

табады. Олар қиындықтар ретінде анықталғанға және олардың туындау себептері

түсіндірілгенге дейін айрықша мәселе туғызбауы керек. Екіншіден, революция-

ға қатысушылар да, сол кездегі бақылаушылар да бұл революцияны еуропалық,

мүмкін дүниежүзі тарихының бағытын өзгертуге қауқарлы деп қабылдаған.

Революциялық күнтізбе, салмақ пен өлшемнің метрикалық жүйелерін және жо-

ғарғы болмысқа табынуды қамтитын ұжымдық әсер мен ой елегінен өткізудің

саналы процестері болды.

Тарихшыларға уақыт атауы мен оның өлшемін әдейі

қайта қарастыру ісіне мұқият назар аударған жөн. Үшіншіден, революция кезең-

деу, әсіресе ғасырлар мен онжылдықтар тұжырымдамасына қатысты маңызды

мәселелерді көтерді. Бұл мәселелерді эмпирикалық тұрғыдан шешу мүмкін емес,

өйткені олар өзгерістер моделін тұтастай, революцияны процесс және нақты кезең

ретінде қамтиды.

Осы мәселені «қазіргі заман» тіркесінің қолданылуын қарастырғанда анық

байқаймыз. Көптеген түсінік берушілер Француз революциясын «қазіргі за-

манның» бастауы деп санады, бірақ мұндай тұжырым жасауға не себеп болды?

Бүгінгі күні «қазіргі» және «заманауи» ұғымдарының күрделі сипатын, оның біз

өмір сүріп жатқан дәуірдің сипаттамасымен байланысын және қазіргі заман түсі-

нігіне қатысты тәсілдердің қаншалықты күрделі екенін түсінеміз. Бұлардың бір-

де-біреуі зерттеу жүргізу немесе мәселені анықтау мақсатында ақпарат іздеумен

байланысты емес, бұл – өткенді құрылымдау, жүйелеу және ой елегінен өткізу

тәсілдерін жасауға байланысты болады.

Тарихта елеулі кезең ретінде қарастырылатын өзгерістердің өзіндік құпиясы-

ның болуы таңғаларлық жайт емес. Мысалы, мұны орыс революциясының гол-

ливудтік бейнесі берілген «Қызылдар» (Reds, 1981) атты фильмінен аңғарамыз.

Сонымен қатар өзгелер сияқты тарихшылар да адамға тән ерекшеліктерді абст-

рактілі тұрғыдан бейнелейтіні сөзсіз және соған орай олар өткен уақытта болған

өзгерістерді адам өмірінің кезеңдеріндегі, мысалы, дүниеге келуі, өсуі, есеюі және

қайтыс болуы сияқты ерекше мәні бар өзгеріс ретінде оңай елестете алады. Рим

империясы, Троя және Константинопольдың құлауы сияқты кең таралған құбы-

лыстар жеке адамдар мен отбасы мүшелеріне зорлық-зомбылық көрсету, жара-

қат алу және өлімге қатысты үреймен байланысты болуы мүмкін. Мұндай өтпелі

кезеңдерге атау беру, анықтау және топтастыру әрекеттері біріктіруші сипатқа

ие болуы ықтимал: мен мұнда барлығы бірдей көзқарасты ұстанады демеймін.

Айтайын дегенім, белгілі бір оқиға немесе процестердің жалпы маңызы туралы

түсінік бар және ол жаңа кезеңнің бастапқы шегі болуы, әсіресе, өскелең ұрпақ-

қа осындай бағыт-бағдар беруі мүмкін. Нәтижесінде олар тарихи зерттеулерде

ұйымдастырушылық принциптер ретінде әрекет ете бастайды.

Мұның айқын мысалы – Бірінші дүниежүзілік соғыс (1914–1918). Мұнда мен

жоғарыда сипаттаған төрт түрлі деңгейде іске асырылатын процестерді байқай-

мыз. Біріншіден, қатысушылардың өзі бұл оқиғаны зор маңызы бар теңдесі жоқ

174 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

құбылыс ретінде қабылдады. Мен соғыс майданына қатысқан адамдарды ғана

емес, өміріне соғыстың әсері тиген барлық адамдарды қатысушы ретінде анықтай-

мын.

Мысалы, соғыста контузия алған адамдарды емдейтін мамандарға жарақат

туралы қайта ойлануға және адам ақыл-ойының табиғатын қайтадан қарастыру-

ға тура келді.

Екіншіден, соғыс нәтижесінде әлеуметтік мәселелерді қарастыру

күрт өзгерді және соғыстан кейінгі кезең қоғамдарының көшбасшылары маңыз-

ды өтпелі кезең басталғанын жете түсінді. Бір жағынан, тоқырау, екінші жағынан,

әлеуметтік қамсыздандыру саясатын кеңінен қолдау соғыстан кейін көптеген

географиялық аймақтарда түбегейлі өзгерістердің болғанын көрсетті. Үшіншіден,

6.3-сурет. Республикалық мәңгілік күнтізбе

Түрлі-түсті өрнек. Ұзындығы– 26 см, ені– 34.2 см, маусым, 1801 жыл, Карнавалет музейі,

G.29837

Француз революциясы кезінде жаңа әлеуметтік, мәдени және саяси тәртіп орнатуға ба-

ғытталған көптеген талпыныстар жасалды. Мұның айрықша көрнекі мысалы ретінде

жаңа өлшем жүйесін жасау мен қолдануды алуға алады. Метрикалық күнтізбе ескі ре-

жим құндылықтарына мүлде қатысы жоқ үлгілерді іздестіру жұмысының қаншалықты

ауқымды болғанын көрсетеді. Уақыт атауларын мүлде өзгерту және оны қайта жүйелеу

шынымен де іргелі қадам болды, бірақ ол қолданысқа толық енгізілмей қалды. Дегенмен

бұл әрекет уақыт туралы түсініктің адам санасында қаншалықты берік орын алғанын

және символ ретіндегі қуатын көрсетеді.

КЕЗЕДЕУ 175

тарихшылар Бірінші дүниежүзілік соғысты кезеңдер категориясын (тіпті оларға

маңызы жағынан берілетін айырмашылықтар болса да) құрастырудың негізі ре-

тінде қарастырды. Мысалы, Арно Майердің айтуынша, бұл екі кезеңнің арасын-

дағы шекара, себебі осыдан кейін элиталық топтар өзінің саяси билігінен біржола

айырылып қалды. Бұл – оқиғаны кезеңдеу тәсілін құрастыруда пайдалануға бо-

латынын көрсететін мысал. Төртіншіден, соғыс болып жатқан уақытта және одан

кейін де мәдени бейнеленуі нәтижесінде ұйымдастырушы оқиға ретіндегі мәнге

ие болды. Жақында Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуының жүз жылдығы

атап өтілді, оны бұқаралық ақпарат құралдары жарыса жазды, демек, көпшілік бұл

тақырыпқа әлі де болса қызығушылық білдіреді екен. Бірінші дүниежүзілік соғыс-

тың өзіндік мәдениетін қалыптастыруда поэзия мен ақындар маңызды рөл атқар-

ды, дегенмен кейбір тарихшылардың айтуынша, бұл адамды жаңылыстырады.

Қоғамдық тарихтың музейлер, бұқаралық ақпарат құралдары, тарихи романдар

сияқты түрлері жұртшылықтың өткенді бейнелеу әдістеріне айрықша ықпал ете-

ді. Бірінші дүниежүізілік соғыс бұған жақсы мысал бола алады. Анағұрлым жаңа

мысал ретінде 1989 жылы Батыс және Шығыс Берлинді бөліп тұрған қабырғаның

құлауын да дәл осындай тұрғыдан түсінуге болады. Ол маңызды тарихи кезеңнің

ұйымдастырушылық принципіне және маңызды эмоциялық бейнесіне айналды.

Табиғи шекаралар, жеке кезеңдер туралы біздің түсінігіміз абстрактілі талдаудан

емес, осындай бетбұрыстарды кеңінен түсінуден туындайды. Ал бұл мағлұматтар

әртүрлі деректерден, соның ішінде медиа, кино, поэзия және бейнелеу өнерінен

алынады. Кәсіби тарихшылар бұл табиғи шекараларды сыни тұрғыдан қарасты-

рады және нәтижесінде жалпы қабылданған идеяларға қайшы келетін дәлелдер

жасағысы келуі мүмкін, өйткені бұл олардың жұмысы. Дегенмен олар ауқымды

кезеңдерді зерттейді, ал мұнда кезеңдеу түрлеріне мән беру күнделікті өмірдің

ажырамас бөлігіне айналған. Кәсіби тарихшылар болжаған кез келген өзгеріс

орын алуы әбден мүмкін, десек те, негізгі оқиғаларды тарихи кезеңдер ретінде

пайдалану туралы пікірлерге қарсы тұру қиын, себебі олар тарихшылар бақылай

алмайтын салаларда жиі бекітіледі. Екі дүниежүзілік соғыс оларға қатысқан көп-

теген елдердің ұлттық санасында өшпес із қалдырды және олардың мағынасын

төмендететін радикалды ревизионизм, тіпті оны қолдауда күшті интеллектуал-

дық дәлелдер болса да, өзін-өзі көрсете алатыны күмәнді саналады.

Оқиғаларды кезеңді жүйелеуші ретінде қарастырдым, себебі оларды символ

ретінде қолдануға болады. Олар қарапайым, үзілмелі бірліктер ретінде қарасты-

рылуы мүмкін, нәтижесінде біздің көңілімізді оңай жаулап алады, ірі құрылым-

дарға еніп, түрлі мәдениеттердің тәсілдері арқылы өзінің әрекетін бастайды.

Сипаттама және кезеңдеу

Ендігі кезекте кезеңдеудің үшінші түрі жайында сөз қозғамақпын. Оның эмо-

циялық ықпалы айтарлықтай аз және оның жұмыс істеу тәсілі өте нәзік. Уақыт

кезеңін сипаттау оңай көрінуі мүмкін, алайда «қазіргі заман» (модерн), «қазіргі

176 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

заманның ерте сатысы» (ерте модерн) және «қазіргі заманның соңғы сатысы» (соң-

ғы модерн) ұғымдарына қатысты мысалдардан белгілі болғандай, оларды анық-

тау қиын әрі оларда астарлы ұйғарымдар бар. Қазіргі заманғы тарихтың көптеген

анықтамалары бар және «қазіргі» сөзі бірнеше мағынаға ие күрделі термин екенін

атап өттік.

Күрделі терминдердің қарама-қайшылықтарын және олар нені бір-бі-

ріне қарсы қоятынын ескеру пайдалы болғандықтан, айқын мысал ретінде «орта ға-

сыр» терминіне жүгінеміз. Алайда ХІХ ғасырға дейін неғұрлым белгілі терминдер

«ежелгі» және «қазіргі» түсініктері болды.

Оның пайдалы сабақ ретіндегі сипаты

бар, себебі XVII ғасырда, мәселен, бұл контраст қазіргі заманғы адамдар ежелгі өр-

кениеттердің, әсіресе Грекия мен Римнің жоғары жетістіктеріне лайықты бола ала

ма деген алаңдаушылықты көрсетті. XVIII ғасырдағы алаңдаушылық бірте-бірте

сенімділікке ұласып, нәтижесінде жақында пайда болғанның, қазіргі заманғының

маңызы артты. Ол кезде «қазіргі заманғы» тіркесі бүгінгі күн мен болашаққа қа-

тысы бар инновациямен байланыстыруға болатын еді. Осылайша ХХ ғасырдың

басындағы жарнамаларда «қазіргі» сөзі «таза», «гигиеналық», «тиімді» және тағы

басқа сөздердің синонимі ретінде қолданылды. Қазіргі заман тарихының бүгінгі

күнге байланысты қосымша мағынасы болуы мүмкін, соның салдарынан «қазіргі»

терминінің астарлы вигилік мәнге ие болу қаупі бар. Қазіргі заманды түсіндірілуі

тиіс кезең ретінде қарастыру, яғни оны бұрынғы трендтер нәтижесінде туындаған

кезең сияқты қабылдау қаупі бар.

«Қазіргі» термині өзге мағыналар жиынтығын да беруі мүмкін. Осы жерде си-

патталып отырған түсінік шартты түрде алынған, яғни ол қазіргі заманның баян-

даушысы өмір сүретін уақытқа немесе басқа кезеңдерге қатысты сипатталады.

Қазіргі заман туралы ойлаудың екінші тәсілі абсолютті түрде, «қазіргі» деп жік-

телетін тарихи жағдайлардың нақты жиынтығын анықтайды. Қазіргі заманның

өзіндік ерекшелігін анықтауда ортақ мәміле жоқ және бұл терминнің мағынасын

түсіну үшін тарихи кейіпкерлерге сүйенеміз. Бұлардың қатарына дамыған капи-

тализм, экономикалық мамандану және жоғары деңгейдегі еңбек бөлінісі; бастап-

қыда ХІХ ғасырдың басында көзге түскен урбанизация түрлері, Француз рево-

люциясынан кейінгі кезең; біртұтас, нақты анықталған «демократиялық» ұлттық

мемлекеттер; мәдени авангардтың дамуы; Ньютоннан кейінгі ғылым; өнеркәсіп

өндірісінде бу энергиясын (кейіннен электрлі және ядролық энергия) пайдалану;

жаппай өндіріс, бейсаналықты анықтау және Ағарту дәуірінің мұрасы жатады.

Тіпті түсінік берушілердің көпшілігі экономикалық, саяси, технологиялық, мәде-

ни және интеллектуалдық салалардың кейбіріне басым назар аударса да, қазіргі

заманның анықтаушы белгілері ретінде бұл құбылыстардың арасында таңдау жа-

саудың қажеті жоқ. Бұл мәселе бойынша тарихи пайымдаулар прогресс ұғымда-

рымен, адам жетістіктерінің нақты салаларына берілген мағынамен және себеп-

салдарлық басымдықтармен қалыптасады. Мәселе осы өзгерістердің қайсысы

адам өміріндегі терең бетбұрыстарға әкелетінінде болып отыр.

Келесі қарама-қайшылық қазіргі заманның ерте сатысы мен бүгінгі сатысының

арасында туындайды. Орта ғасыр кезеңі мен қазіргі заманның арасында айырма-

шылық болды, орта ғасыр кезеңі қазіргі заманға қарағанда анағұрлым статика-

лық сипатта болады, онда өзгеріс қарқыны баяу деп түсіндірілді, сонымен қатар

КЕЗЕДЕУ 177

онда қазіргі заманның негізін құрайтын мекемелер, мысалы, баспа ісі болған жоқ.

Қазіргі тарихи қолданыста ерте жаңа кезең жоғарыда айтылған екі кезеңнің ара-

сында орналасқан әрі оның нақты шекарасы айтарлықтай анықталмаған. «Ерте

жаңа» термині «қоғамның» жаңа заманға қадам басқанын, бірақ әлі жете қоймаға-

нын білдіреді. Осылайша бұл термин тәуелділікті, қазіргі заманға бағынуды, не-

гізгі процеске ауысуды білдіреді.

Орта ғасырлық және ерте жаңа кезеңнің арасында шекара бар, дегенмен оның

қай межеде орналасқанын анықтауда айтарлықтай ортақ келісім жоқ. Бәлкім,

Х.Колумбтың 1492 жылы Америка құрлығын ашуы сол бөлініс сызығын жүргізу-

ге септігін тигізер? Әлде бұл Лютердің 1517 жылғы 1 қарашада реформацияның

символдық бастамасы тоқсан бес тезисін Виттенберг шіркеуінің есіктеріне ілген

(апокрифтік) әрекеті шығар? Коперниктің өлімінен кейін 1543 жылы жариялан-

ған «шексіз әлемді» қолдау мақсатында жазылған, ежелгі геоцентрлік ғарышнама

туралы біздің қазіргі түсінігімізге ұқсайтын жауабы бетбұрыс сәт болған шығар?

Олай болса, ерте жаңа кезеңнің қашан аяқталғанына қатысты сұрақ туындай-

ды: бұл Француз революциясы, Ағарту, Ньютонның 1680 жылдардағы жаңашыл

жұмыстары, еуропалықтар саяхаттап, картаға түсірген және атау берген, адам ме-

кендеуге болатын соңғы ірі құрлық Австралияның ашылу уақыты ма?

Мұндағы

мәселе, тағы да дұрыс немесе бұрыс жауаптарға байланысты емес, ол кімнің көз-

қарасы артықшылыққа ие екендігінде, символдық белгілердің күші мен адам-

ның іс-әрекетінің қай түріне баса мән берілгенінде болып отыр. Мәселен, адам

құқықтарымен айналысатын маманның көзқарасынша, Ағарту мен Француз ре-

волюциясы басымдыққа ие болуы мүмкін, себебі олардың қазіргі заманға қалған

негізгі мұра ретінде түсіндірілген құқықтар дискурсын құрып, оның таралуына

септігі тиді.

Соған орай ерте жаңа кезең, шамамен Ағарту дәуірінде аяқталуы

керек, өйткені біз осы идеялар қозғалысымен байланыстыратын тұлғалар сол ке-

зеңдегі құқықтық жүйені және азаптау тәсілдерінің қолданылуын дәлелді түрде

сынап, осы мәселелер бойынша өз ойларын ортаға салып, белсенділік танытқан.

Мысалы, түрлі дінді ұстануға қатысты дау-дамай салдарынан өз ұлын өлтірді

деп жалған жала жабылған Каласты Вольтер барынша ақтап алуға тырысқан.

Біз бұл ұстанымды «заманауи» мәселелер деп санаймыз. Экономикалық тарихты

зерттейтін мамандар үшін керісінше, мұндай дәлелдер айтарлықтай сенімді емес,

олар қарқынды ауылшаруашылығы, бу энергетикасы, жаппай өндіріс, құрасты-

ру желісінің және уақытты тиімді түрде басқару ұғымының пайда болуын негізге

алуы мүмкін. Олай болса, «ерте жаңа кезең» шеберханалар мен майдагерлік отба-

сылық өндірістің, күрделене түскен сауда байланыстарының, соның ішінде халы-

қаралық, мамандандырылған нарықтың өтпелі кезеңін сипаттайды.

Алайда бұл

құбылыстардың сипатында жеке жерлер бойынша бойынша айтарлықтай айыр-

машылықтар болды; сондықтан кезеңдерге жалпы атау беру өте күрделі мәселе.

Э.Хобсбаумның 1848–1875 жылдар аралығындағы тарихты қамтитын «Капитал

дәуірі» (The Age of Capital) атты көрнекті туындысы мен осыған ұқсас өзге еңбек-

терге қарамастан, тарих пәнінің ұстаздары өз студенттерін капитализмнің қашан

басталғанын дөп басып айту және бұл бүтіндей аймақтарды немесе елдерді қам-

тыды деп түсіну қаншалықты қиын екеніне сендіруге тырысады.

178 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

«Колумбтық дәуірге дейінгі», «заманауи» немесе «ортағасырлық» сияқты бей-

тарап анықтамалар да осыған ұқсас мәселелерді көтереді. Латын Америкасының

тарихын Колумб келгенге дейін және одан кейінгі кезең деп екіге бөлу – осы өлке

тарихына нақты бір көзқарасты еріксіз таңу болады.

«Қазіргі тарих» тіркесі қа-

зір танымал бола бастады, бірақ ол қаншалықты алысқа бара алады?

Біз көзі тірі

адамдардың жадында не бар екені туралы ойланамыз ба? Осы жағдайларды ес-

керсек, жаңа заман тарихы ХХ ғасырдың екінші жартысын қамтиды. Әлде мұны

сөзбе-сөз біздің заманымызға қатысты деп түсінеміз бе? Британияда қазіргі за-

ман тарихы кейде 1945 жылдардан басталады, бұл Екінші дүниежүзілік соғыстың

аяқталғанын маңызды бетбұрыс ретінде айғақтайды, бірақ басқа жағдайларда бұл

ұзақ та белгісіз кезеңді де білдіреді.

Ғасырды тек сандар арқылы сипаттау әрі бейтарап, әрі сипаттамалық болып

көрінуі мүмкін, бірақ іс жүзінде ғасырлар көбінесе сөзбе-сөз ғана қолданыл-

майды. Ғасырлардың басталуы мен аяқталуы арасындағы айтарлықтай айырма-

шылықтарды ескерсек, онда тарихты қандай жағдайда да тұтас ғасыр арқылы

қарастыру жаңылыстыруы ықтимал. «XVIII ғасыр» деген сияқты сөз тіркесі жал-

ған бірізділікті ұсынады. Ал Британия тарихына келгенде бұл тіркес кей кезде

1688–1815 жылдар аралығындағы кезеңді, яғни «жасампаз революциядан» бас-

тап, Ватерлоо шайқасына дейінгі аралықты қамтитын «өте ұзақ» XVIII ғасыр-

ды сипаттау үшін пайдаланылады.

Бұл ұстаным идиосинкразиялық сипатта

және онда саясаттың ықпалы анық байқалады; бұл тіпті британдық контексте де

тым қайшылықты сипатта және оның өзге еуропалық мемлекеттердің студент-

тері үшін айтарлықтай маңызы жоқ. Француз тарихшысы XVIIІ ғасырды «қыс-

қа» түрде, атап айтқанда, король XIV Людовиктің 1715 жылы қайтыс болуынан

Бастилияның құлауына дейінгі кезеңмен шектеп, зерттеуі ықтимал. Он үш отар-

дың – Америка Құрама Штаттарының (көп жағдайда жай ғана «Америка» деп бұ-

рыс аталынып жүр) тарихына үңілсек, сондай-ақ онда 1770 жылдардағы метропо-

лиядан бөлінуді ескерсек, XVIIІ ғасырдың бейнесі өзгеше көрініс береді. Жалпы

алғанда, отарлық кезеңдер мен тәуелсіздік кезеңдерін тек тарихшылар ғана емес,

тарихи тұлғалар да айрықша бөліп көрсетеді. Әлбетте, көптеген елдер үшін тәуел-

сіздікке қол жеткізу айрықша маңызды мәселе, бұл көпшілік азаттық қозғалысы

деп санайтын процесті білдіреді. Алайда іс жүзінде көптеген империялық держа-

валардың бұрынғы отарларының саясатына әлі де араласатынын ескерсек, тәуел-

сіздік деп аталған бір ғана әрекеттің тарихи еңбекті ұйымдастырудың ең пайдалы

өлшемі бола бермейтінін аңғарамыз. Өзгерісті бейнелейтін оқиға эмоциялық тұр-

ғыдан маңызды болуы мүмкін, бірақ экономикалық немесе заңдылық тұрғысынан

айтарлықтай мәнге ие болмайды.

Тарихшылар кезеңнің мерзіміне қатысты терминдерді мұқият таңдайтыны

белгілі. Бұған XVIII ғасырға қатысты «Ағарту» термині жақсы мысал бола алады.

Бұл идеялар қозғалысы мен олардың жүзеге асырылған уақытын сипаттау үшін

қолданылады. «Ағарту» терминінің өте бір ерекше коннотациялары бар, себебі

бұл тек интеллектуалдық өзгерістерді ғана емес, зайырлы, рационалистік және де-

мократиялық дүниетанымды да білдіреді. Мамандар бұл мәселені талқыға салуда,

алайда Ағарту мен секуляризация процестерінің арасындағы байланыс туралы ой

әбден берік орныққаны кәміл, «изация» жұрнағымен аяқталатын көптеген сөздер

КЕЗЕДЕУ 179

сияқты секуляризация да түсінуге күрделі терминдердің бірі, оның күрделілігі

модернизацияға байланысты екенін жоғарыда айтып өттік. Бір жағынан, мұндағы

мәселе белгілі бір кезеңдерге қатысты болып көрінеді, ал іс жүзінде олар бұлыңғыр

әрі түсініксіз. XVІІІ ғасыр діннің қайта жанданған дәуірі болды. Бұл – өздерін, ең

алдымен, Ағарту дәуірін зерттеуші мамандармыз деп есептейтін ғалымдар сирек

зерттейтін, қарапайым түрде анықтауға болмайтын құбылыс. 1960 жылдар мен

1970 жылардың басында жоғары деңгейдегі Ағарту дәуіріне, яғни Дидро, Руссо

және Вольтер сияқты ірі ойшылдарға айрықша назар аударылды. Сонымен қатар

Ағарту процесін өркениетті, сыпайы және талғампаз сипатта жүзеге асырған мем-

лекет ретінде Францияға басымдық берілді. 1970 жылдардың соңына қарай бұл

көзқарасқа қарсы шыққан еңбектер жарияланды, ал Ағартудың мерзімдік шекте-

рі даулы болып қала берсе де, қазіргі уақытта тақырыптар, географиялық аймақ-

тар, әлеуметтік топтар және институттар тұрғысынан алғанда, ол нені қамтыға-

ны жөнінде анағұрлым ауқымды түсініктер бар. Бүгінгі күні Шотландия ағарту

идеяларының шыққан орны болып саналады. Қазіргі таңда өмір сүру деңгейінің

төмендігі мен Ағартуды бірге қарастыру шындыққа жақын болуы мүмкін, сондай-

ақ біз өзара байланысы нашар көптеген Ағарту процестері болғанын аңғарамыз.

Бұл мысал кезеңдеу ұғымының тарихшылардың өзге міндеттерімен және өткен

туралы пайымдарымен қалай байланысты болатынын көрсетеді. Ағарту дәуірінің

түсініктемелері сол кезеңді қоса алғанда, жаңа заманның басталуына, қазіргі мен

ерте жаңа арасындағы айырмашылыққа және әртүрлі өзгерістер тұжырымдама-

сына әсер етеді. Бұл термин бүгінгі таңда тарихшылар мемлекеттік басқару, жер-

гілікті әкімшілік, құқық, білім беру және тағы басқалар сияқты әлеуметтік тәжі-

рибелермен өзара ықпалдас деп санайтын идеяларға басымдық береді.

Осы уақытқа дейін кезеңдердің сипаттамасын ұзақмерзімді түсініктер бойын-

ша зерделедім, сонымен қатар «буырқанған жиырмасыншы жылдар» және «тол-

қымалы алпысыншы жылдар» сияқты бір сәтке тоғыстырылған ұғымдардың да

бар екенін атап өткен жөн. Кейбір онжылдықтар неліктен анықталатын кезеңдер

ретінде аталады және қарастырылады, ал өзге онжылдықтар ондай назар ауда-

рылмайды деген сұрақ туындайды.

Мұндай сұрақтар кезеңдер мен тұлғаның арасындағы өзара байланыстарды

анықтауға бағытталған. Алпысыншы жылдарға қатысты алып қарасақ, мұнда бар-

лығы анық көрінеді, оның жағымды әрі жағымсыз коннотациялары болуы мүм-

кін, осылайша баяндаушының жеке басына қатысты кейбір мәліметерді алуға бо-

лады. Алпысыншы жылдар – ұйымдастырушылық идея және кәсіби тарихшылар

оны осы тұрғыдан пайдаланады.

Сол заманда өмір сүрген кез келген адам «алпы-

сыншы жылдар» деген ұғымның жай ғана аңыз және шартты белгі екенін жақсы

біледі, бұл стратегиялық тұрғыдан қарапайым, ойдан шығарылған ұғым, дегенмен

осылай қолданысқа еніп кеткендіктен, біз оны бағдарымызды анықтау үшін және

жеке мақсаттарымыз үшін пайдаланамыз. Алпысыншы жылдар дегенде ойымыз-

ға жылдам өзгерістер, жүктілікті тежейтін дәрі-дәрмектер, музыка фестивальде-

рі, бұқаралық наразылықтар және моральдық құндылықтардың өзгеруі оралады.

Кезеңге қатысты мұндай терминдер қызғаныш, наразылық, кінәлау, өткенді аңсау

және мақұлдау сияқты қарама-қайшы мәселелерді де қамтиды.

180 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Тағы бір айқын мысал – ғасырдың соңғы онжылдықтарына, яғни «ғасырдың

соңы» (fin de siecle) сияқты ерекше құбылысқа қызығушылық. Соңғы уақытқа де-

йін «fin de siecle» деген термин 1890 жылдарға, нақтырақ айтсақ, декаданс термин-

дерімен бейнеленген, көңілдің құлазуы, нәпсіге ерік беру және буржуазиялық қо-

ғамды сынау түріндегі мәдени формацияға қатысты айтылып келді. Содан кейін

1990 жылдары тарихшылар неқғұрлым жалпы құбылыстарды зерттей бастады.

Кейбір тарихшылар ғасырдың соңында шынында да айрықша құбылыстар болды

деп мәлімдеді. «Fin de siecle» терминін жаңа мыңжылдықтың даму перспектива-

сы басым түрде көрінген уақытты сипаттау үшін тек тарихшылар ғана емес, өзге

мамандар да кеңінен пайдалана бастады. Бұл көпшіліктің көңіліне үрей мен үміт-

ті ұялатты. Бұл түсінік немқұрайды қолданылды және тарихи тұрғыдан алғанда,

жеткілікті дәрежеде нақты емес деп айтуға болады. Бұл мысал тарихшылардың

тәжірибесі мен көзқарасының кезеңдеумен байланысты екенін, сонымен қатар өт-

кенді зерттеу шарттары жағдайларға байланысты өзгеріп отыратынын көрсетеді.

Бақылаушының ұстанымы оның кезеңдер туралы түсініктеріне ықпал ететіні сөз-

сіз. Бұл – анық байқалмайтын деңгейлерде жүзеге асырылатын жалпы феномен.

Қазіргі кезеңге қатысты

терминдер

Өткенді бөлшектеудің төртінші тәсілі басқару түрлерімен байланысты. Мен

бұл режимнің абсолютизм және бұрынғы режим сияқты кейбір мысалдарын атап

өткен едім. Өзге кең таралған тіркестер – коммунистік Қытай және коммунис-

тік Ресей. «Коммунистік Ресей» тіркесі оны патшалық Ресейден ажыратады.

Түбегейлі өзгеріс нәтижесінен туындаған режим түрі тұтас дәуірді қорытынды-

лайды, бірақ бұл кезеңдердің мерзімі әртүрлі болады. «Коммунистік» және «пат-

шалық» сияқты эпитеттерді қолдану салыстырмалы түрде оңай, бірақ олардың

жағымды немесе жағымсыз қосымша мағынасы да болады. Мысалы, біз демок-

ратиялық Австралия немесе демократиялық Канада деп айтамыз ба, айтпасақ,

неге? Басқарудың кейбір түрлері басқаларына қарағанда айқын болуы мүмкін,

сондықтан белгілі бір саяси идеологияны бейнелейтін атау қолайлы болады.

«Демократия» бұлыңғыр ұғым және тарихи маңызы жағынан коммунистік пар-

тияға тең келетін бірде-бір демократиялық партия болмағанын мойындау керек.

Атаулар авторитарлық сипатқа жақын даму трендтері бар басқару түрлеріне сәй-

кес келеді деу орынды болса, онда өзгелері туралы ешнәрсе айтылмайды, олар

«коммунизм», «абсолютизм» және «фашизм» режимін айыптауға негіз болатын

нормалар ретінде қабылдануы мүмкін. Бұрынғы режим жағдайында бұл процесс

айқын байқалады: «бұрынғы» сөзі кейінгі кезде болған оқиғаларға қатысты айты-

лады, ал кейінгі болған жағдайлар көптеген түсінік берушілер үшін жақсырақ бо-

лып көрінеді. Атап айтқанда, бұрынғы режим сыбайлас жемқорлық, алаяқтық пен

қаржылық, әлеуметтік және моральдық дағдарысқа алып келуі мүмкін. Кейінгі,

жаңа және ең жақсы саяси тәртіптің орнайтынын болжайтындықтан, бұрынғы

КЕЗЕДЕУ 181

режим кезінде прогрессивті құндылықтар қалыптасады.

Басқару түрлеріне атау

беру және тарихи кезеңдерді соларға сәйкес жүйелеу белгілі бір саяси ой-пікір-

лерді де қамтиды, бірақ олар тым шартты болғандықтан еленбей қалады.

Кезеңдерді бөліп қарастырудың бесінші жолы – мәдени стиль, ол интеллек-

туалдық және мәдени тарихты зерттейтін мамандардан гөрі саяси әрі экономика-

лық тарих мамандарына көбірек ұнайды.

Стильге қатысты терминдер ары қарай

кеңейте берілуі мүмкін метафоралар болғандықтан, басқару түрлерін барокко не-

месе рококо не болмаса зауыттарды неоклассикалық деп сипаттайтын күн тууы

да ықтимал. «Барокко» – стилистикалық категория және ол Еуропа тарихының

дәуірін сипаттау үшін де қолданылады, дегенмен оның шекараларын анықтау

қиын болып шықты. Кезеңдеудің барлық түрінде белгілі бір кезеңді мән-мағы-

налы түрде анықтау тәсілдері туралы ойланамыз, стильге қатысты терминдердің

пайдаланылуы – оның тек бір мысалы ғана.

«Стиль» ұғымы кезеңнің музыка,

өнер, әдебиет, киім, ғимарат, құлшылық ету және тағы басқа негізгі өнімдеріне

қатысты айрықша бір татымы болатынын меңзейді. Бұл өткенге саяси немесе

экономикалық тұрғыдан емес, эстетикалық және эмоциялық сипаттағы айрықша

сәйкестік береді, мұны, мысалы, Америка Құрама Штаттарында қолданылатын

«георгтық» немесе «отаршылдық» сияқты тек стильдік қана емес, кеңірек мағына-

дағы терминдерден байқауға болады. «Эстетикалық» сөзі ауқымды құбылыстарға

қатысты қолданылады. Мен оны талғам мен мәдени артықшылық, шығармашы-

лық ықпал, интеллектуалдық және эмоциялық әсерлерге қатысты мәселелерді

мойындауы немесе мойындамайтынына қарамастан, өткен туралы идеяларды жү-

йелеу үшін қолданамын.

Қорыта айтқанда, өткенді меңгеру үшін оны бірнеше категорияға бөлу керек:

жіктеудің ең маңызды түрлерінің бірі – кезеңдеу. Жіктеу өзара ұқсас құбылыстар-

ды жүйелі түрде біріктіреді. Тарихшылар мен өзге мамандар ғасырлар бойы бірік-

тірудің дәстүрлі тәсілдерін әзірледі, сондықтан біз олар туралы көп ойлана бер-

мейміз. Олар өткеннің бөлшектеріне мазмұн, реттілік пен сабақтастық сипатын

береді, осылайша тарихи интерпретация мен түсінік қалыптастырады. Көптеген

тарихшылар стиль терминдерін қолданбаса да және бұл мәселе жөнінде азда-

ған зерттеушілер ғана ойланса да, олар кезең атауларының біріктіруші қызметін

көрсетеді. Бұл өткен уақытты жеке кезеңдегенде сол өткен оқиғаларға қатысты

әртүрлі әсерлер қалыптасатынын және біздің әсеріміз эстетикалық, эмоциялық,

саяси және тағы басқа сипатқа ие екенін көруге мүмкіндік береді.

Өткен тарихты кезеңдерге бөлудің өзге де критерийлері бар. Реформация, ре-

формацияға дейінгі және кейінгі кезең, контрреформация сияқты терминдер ту-

ралы не айтуға болады? Бұл терминдер Ағартуға ұқсас, себебі олар қозғалыстарға

қатысты айтылады және тақырыптар мен мәселелер жиынтығын, сондай-ақ та-

рихи кезеңді қамтиды. Реформация терминін алып қарасақ, өзгерістердің туын-

дау себебін анық байқаймыз. Бұл термин Еуропадағы христиан діні тарихындағы

оқиғаны емес, маңызды өтпелі кезеңді – процесті білдіреді. Шын мәнінде, хрис-

тиан діні басым болған жерлерде оның адам өмірі үшін ерекше маңызға ие екенін

аңғарамыз. Өзгерістер қарқыны, әдетте баяу, бөлшектелген және біркелкі емес

сенім мәселелерінде тарихшылар жергілікті ерекшеліктерді, осы діннің түрлерін,

реформаторлар мен олар өзгерткісі келген тұлғалардың арасындағы күрделі өзара

182 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

әрекеттестікті атап көрсетеді. Нәтижесінде құбылыстың көпқырлы сипатына орай

оның хронологиялық шектерін анықтау одан да қиын болады.

Реформацияның

қашан аяқталғаны да анық емес. XVIII ғасырдағы ағылшын методизмін ұзаққа

созылған реформацияның бір бөлігі ретінде қарастыруға болатын сияқты. Бұлай

қарастыру діни жаңғыруды қамтитыны сирек айтылатын Ағарту дәуірінің анық-

тамасына күмән туғызады. Алайда методистік шіркеудің негізін салған ағайынды

Уэслидің қарсылықтарын Ағарту идеяларына жауап қату мен оған түсініктеме

беру ретінде қарастыруға болады.

Біз осылай қарастыратын болсақ, шешуші

оқиғалардың өткенді ұйымдастыру тәсілі ретінде соншалықты тартымды болаты-

нын байқаймыз. Алайда қанағаттанарлық символдар жаңылыстыруы мүмкін, ал

сенімді тарихи көрсеткіштер жаңылыстырмайды. Симолдар айтарлықтай жаман

емес, шын мәнінде, олар адам өмірінде ерекше маңызды, алайда бұлар тарихты те-

реңірек түсінуге әрдайым септігін тигізе бермейді. Лютердің 1517 жылғы іс-әре-

кеттері шынымен де маңызды болуы мүмкін және бұл әрекеттерді символ ретінде

қолдану қолайлы, бірақ олар тарихи қозғалыстың басталуын немесе Реформация

сияқты кезеңді көрсету үшін қолданылған кезде қисынсыз болуы ықтимал.

Түптеп келгенде, жетекші реформаторлардың көптеген теологиялық идеялары

бұрынғы дінбұзар қозғалыстардан алынған. Мүмкін кезеңдеуге символ ретінде

қызмет ететін кітаптар септігін тигізетін шығар. Мысалы, Декарттың «Әдіс тура-

лы пайым» (Discourse on Method, 1637) атты кітабы Еуропа тарихындағы маңыз-

ды бетбұрыс қана емес, сонымен қатар Ағарту дәуірінің басталуын сипаттайтын

қолайлы символ деп санауға болады, өйткені бұл латын тілінде емес, француз ті-

лінде жазылған. Ол математикалық және ғылыми дәлелдердің мәртебесін артты-

рады әрі жеке тұлғаны философияның басты элементі әрі басталу нүктесі ретінде

қарастырады. Бұл Ағарту дәуірінің түсініктемесіне, сондай-ақ философия тари-

хына әсер етеді; басқа символдық бастамалар сияқты, бұл да болжамдарға толы.

Кез келген адамға мұндай белгілер әртүрлі дәрежеде қызық болуы мүмкін; олар-

дың әрқайсысында бұлыңғыр жоспарлар бар. Мұндай белгілер аса қажет, бірақ

олар қаншалықты сенімді болып көрінсе де, ешқашан сыни пайымсыз қолданыл-

мауы керек.

Метафоралар мен тақырыптар

Кезеңдердің шектерін тақырыптар бойынша анықтаудың тағы бір тәсілі де

назар аударуға тұрарлық. Мысал ретінде «дағдарыс дәуірі», «тепе-теңдік дәуі-

рі», «алтын дәуір» және «ақсүйектер дәуірі» деген ұғымдарды алуға болады.

Негізінен, мұндай тіркестерді көптеген кезеңдерге қатысты қолдануға болады.

Олардың неліктен осылай аталатыны қазіргі уақытта түсінікті жағдай деп бі-

леміз, бұл – сипаттама мен метафораны біріктіру арқылы осы кезеңдерге өзара

үйлесімділік беру. Бұл тақырыптардың әсері әртүрлі. Революция дәуірі баян-

даушы сипатта қарастырылуы мүмкін, себебі революция дәуірі дегенде оқыр-

манның ойына бірден Франция мен Америа Құрама Штаттарында болған нақты

революциялар мен индустриялық революция түседі. Белгісіздік дәуірінің сипаты

КЕЗЕДЕУ 183

біршама өзгеше, бұл бар болғаны – метафора. Оқырмандар жарқын бейнелер құ-

растыруы ықтимал, алайда оларды бір нәрсемен байланыстыру мүмкін емес. Бұл

басқа дәуірлердің әлдеқайда шүбәсіз болғанын көрсетеді. Біз ХХ ғасырда бұрын-

ғы кезеңдегі өмірді қалыптастырған түрлі құрылымдардың атап айтқанда, пси-

хикалық, экономикалық, зияткерлік, әлеуметтік немесе саяси құрылымдардың

жоғалуы туралы қорытынды жасай аламыз.

Тарихи тұрғыдан аса көп қызығушылық туғызатын тағы бір мысал – 1930 жыл-

дардағы дағдарыс кезеңін қарастырайық. Көп жағдайда көңіл-күй немесе ауру-

сырқаумен байланыстыратын терминді дәуірді сипаттау үшін пайдаланудың бір

қайран қаларлық жағы да бар. Ол қайдан және қалай туындаса да, оның эмоция-

лық сипаты мен өзіндік ерекшелігі бар. Бұл адамдардың кең ауқымды экономи-

калық трендтер аясында қорғансыз болуына және кенеттен туған кедейшілікке

әкеледі, соған орай жеке немесе қайырымдылық негізде аяу сезіміне қажеттілік

туғызады. Бұл идеялар көптеген үкіметтер мен маңызды әлеуметтік топтар, әсі-

ресе зиялы қауым өкілдерінің өткір теңсіздік, авторитарлық режимдер мен әлеу-

меттік мәселелерге байланысты түбегейлі шешімдерін іздейтін кезеңнің тренд-

терін бейнелейді.

Осы нақты дағдарыстың хронологиялық шектеріне қатысты

бірауызды пікір жоқ.

Көптеген мемлекеттер жаһандық құбылысқа айналуға

жақындаған экономикалық қиындықтарға тап болды, географиялық тұрғыдан ал-

ғанда, оның әр жердегі көріністерінің өзіндік ерекшеліктері болды. Бұл жағдайда

кезеңдер, олардың бейнелері, өзін-өзі тану және тарихшылардың баяндаулары

өзара астасып жатады; дегенмен де оларға негіз болған құбылыстар айтарлықтай

кең таралған.

Кезеңнің көптеген терминдері белгілі бір дәрежеде тарихи тұлғалар пайдалан-

ған немесе кейінгі ұрпақтар өздерінің мақсаттары үшін қалыптастырған катего-

риялардан алынған. Кейіннен олар нақты мазмұнға ие болып, өз бетінше әрекет

етеді. Тоқырау терминін алып қарасақ, әлеуметтік жағдай туралы жазба құрасты-

руға әрі ол туралы әлеумет арасында сын қалыптастыру, сол уақыттың қоғамдық

мәселелерін анықтау және барлық құбылысқа қызығушылық білдіру нәтижесін-

де кезеңдеудің тұтас процесін әдеттегіден анық қылады.

Бұл тарауда кезеңдеу түрлерінің тұжырымдамалық тұрғыдан күрделі құбылыс

екенін көрсеткім келді. Атап айтқанда, мен кезеңдерге атау беру әдістері тарихи

әлеуеттің қайдан туындайтынын және осы жағдайдың қалыптастырушы аспекті-

лері туралы болжамдарды қамтиды деп тұжырымдадым. Өзге мамандар сияқты

тарихшыларға да өзара үйлесімділік қажет. Ал ғалымдар жағдайында бұл ішінара

тәжірибелік себептерге байланысты зерттеулерді меңгеруге мүмкіндік береді, со-

нымен қатар қажетті жұмыстар үшін пайдаланады. Кезеңдердің бірізділігі – олар-

ға берілген тарихи түсініктемелердің ажырамас бөлігі. Кезеңдерді қорытындылай-

тын түйінді табуға ұмтылу жігерлі әрекет және бұл ұмтылысты жеке адам, оқиға,

басқару стилі немесе тақырыптан табуға болады. Бұл жағдайдың барлығына мета-

фора және визуалды суреттер арқылы әрекет ететін тарихшының бүкіл пайымдау

қуаты жұмылдырылады. Ана тіліміздің маңызы зор, өйткені ол кезеңдерді сипат-

тау үшін тартымды болуы ықтимал, ол терминологияны ғана емес, сонымен бірге

олардың метафоралық құрылымын да қалыптастырады. Ағарту дәуіріне келсек,

184 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

мағынасы бір «die Aufrlarung» (неміс тілінде – «Ағарту». – Ғыл.ред.) және «le siècle

des lumières» (француз тілінде – «Ағарту дәуірі». – Ғыл.ред.) ұғымдары екі түрлі

сипатқа ие. Сол сияқты визуалды дәстүрлер де өткеннің идеяларын қалыптасты-

руға көмектеседі. Мысалы, ХVIII ғасыр туралы француздардың көзқарасы ағыл-

шындарға қарағанда неғұрлым «рококолық» сипатта деп айтуға болады.

Тарихнама және кезеңдеу

Кезеңдеу тарихнамаға қатысты жаңа мәселелерді қамтиды. Осы тараудың со-

ңында уақыттың тарихи тәжірибеде қаншалықты орын алатынын сыни тұрғыдан

түсінудің маңызын анықтау үшін екі мәселені атап өтемін. Бірінші мәселе тарихи

зерттеу немесе жазбада қамтылған уақыт көлеміне, яғни оның ауқымы не болмаса

бағыт-бағдарына қатысты. Белгілі бір кезең қанша уақыт бойы зерттелетіні ту-

ралы мәселені шешу тарихшылардың маңызды міндеттерінің бірі саналады және

таңдалған мерзім жүзеге асырылатын жобаның түріне сәйкес келуі әрі қолайлы

болуы керек. Сипатталуы аса күрделі, ұзақмерзімді қамтитын тарихты мысалға

алайық. Ұзақмерзімді қамтитын тарихты сипаттаудың қажеттілігі түсінікті, ол

адам өмірінің ырғағымен, өзгерістердің кейбір түрлерінің қарқынымен, ілгерілеу-

дің деңгейін және түрлерін анықтау қажеттілігімен, сондай-ақ кейбір дәуірлер-

дің ерекше қасиеттерімен байланысты. Бродель өзінің XV–XVIII ғасырлардағы

өркениет пен капитализм туралы үш томдық зерттеуінде жалпы алғанда немесе

белгілі бір кезеңдерде өте баяу өзгеретін тарихи құбылыстарға қызығушылық біл-

діреді. Сонымен қатар ол әртүрлі өзгерістердің арасындағы байланысты зерттеді,

ал бұл өзгерістер неғұрлым айқындала түсуі үшін ұзақ уақыт қажет еді. Бродель

өз еңбектерінде ұзақмерзімді кезеңдерді қамтып әрі өзгеріс қарқыны туралы па-

йымдағандықтан, оның жазбаларының кезеңдеуді жете түсіну үшін пайдасы зор.

Тарихтың өз сипаты бойынша ұзақмерзімді қамтуы тиіс бірнеше қосымша

салалары, атап айтқанда демография, тарихи эпидемиология мен экономикалық

тарихтың бірнеше түрі бар. Бұл салаларға қатысты өзгерістер баяу жүреді және

оның маңызын айқындау үшін сол өзгерістерді ұзақ уақыт бойы зерттеу қажет.

Бұған мысал ретінде ауру-сырқау, өлім-жітім, неке жасы, бала туу және некеден

тыс бала туу көрсеткішін атауға болады.

Бұл мәселелерге қатысты дәлелдер-

дің сипаты мен қолжетімділігі әртүрлі, сондай-ақ бұл дәлелдердің сапасы мен

сақталуының да әртүрлі жерлерге қатысты айырмашылықтары бар. Сол себепті

ұлттық немесе тіпті аймақтық деңгейдегі трендтерді анықтау үшін, бұл материал-

дарды жинақтап, жүйелеген жөн. Дегенмен бұл өзгерістер жазбаны сақтау мен

қорғауға қатысты нақты мәселелермен ғана емес, тарихи түсініктеменің негізімен

де байланысты. Құбылыстардың қаншалықты жылдам немесе баяу өзгеретіні ту-

ралы пайымдаулар олардың жалпы өзгерісі туралы көзқарастар мен тарихшының

адам мен қоршаған ортаның өзгеруіне септігін тигізетін егжей-тегжейлі меха-

низмді түсінуіне де байланысты болады. Сондықтан қарым-қатынас пен мінез-

құлықтың қалай және қандай қарқынмен өзгеретінін анықтау өте маңызды мә-

селе. Идеялар мен тәжірибелер топтан-топқа, адамнан-адамға, аймақтан-аймаққа

КЕЗЕДЕУ 185

қалай таралады? Мұндай процестер қанша уақытқа созылады? Бұл бүкіл тарихи

тәжірибе үшін күрделі де іргелі мәселелер болып саналады.

Айта кету керек, ұзақмерзімді қамтитын тарихты зерттеушілердің ертеректегі

өкілдерінің көпшілігі әдеби әрі визуалды деректерді пайдалана отырып, мента-

литетті зерттеу арқылы адам өмірінің табиғаты мен өзгеру қарқынын қалпына

келтіру қиынға соғатын қырларын анықтауға тырысты.

Соңғы жылдары шағын

тарихи зерттеулерге деген қызығушылық артып келе жатқаны байқалады. Бұл

ұзақ уақыт бойы шағын қоғамдастықты немесе географиялық аймақты зерттей-

тін микротарихпен байланысты. Белгілі бір мақсатқа бағытталған тақырыптық

зерделеу тәсілі қолданылатын мұндай зерттеулер бір немесе бірнеше мысалдар-

ды мұқият зерттеу арқылы үлкен заңдылықтарды анықтауға болады деген идеяға

негізделген. Бұл тренд кейбір жергілікті аймақта сақталған жазбалардың қоры-

на және тарихи түсініктемелерге, нақты айтқанда, себеп-салдарлық түсінікте-

мелерге қатысты туындаған алаңдаушылықты көрсетеді. Филипп Ариес сияқты

тарихшылардың мәлімдемелері мен әдістерін жиі сынға алу дәл осындай алаң-

даушылықты білдіреді. Ал микротарих керісінше шектелген саланың күрделі құ-

рылымын зерттейді және қажет болған жағдайда ұзақмерзімді кезеңді зерделеу

арқылы зерттеу ауқымын кеңейтуге болады.

Кезеңдеу – біздің уақытты қалай елестететініміз бен тұжырымдауымызға бай-

ланысты болады, демек, оның тарих пәні үшін маңызы ерекше екенін түсінеміз.

Жеке тұлғалар, яғни тарихшылар мен олар зерттейтін адамдар тұрғысынан ал-

ғанда, жады уақытпен байланыстырушы ретінде қызмет етеді. Осылайша екін-

ші тарихнамалық мәселе жадыға қатысты болады.

Тарихты жазу, ішінара, ес-

теліктердің берілуіне байланысты, дегенмен оның айқындылық деңгейі әртүрлі.

Тарихшылар деректерді қолдану барысында өзгелердің естеліктеріне сүйенеді,

тарихи тұлғалар мен олардың тәжірибесінің елдің жадында сақталуы тарихшы-

лардың зерттеу еңбектеріне аса қажет дүние деп білемін. Жалпы алғанда, тарих-

тың тәжірибесі – есте сақтаудың мамандандырылған бір түрі. Дегенмен жады

ұғымының өзі қандай мәселеге қатысты екенін анықтап алғанымыз жөн.

Біз оны ауызша тарих саласын сыни тұрғыдан түсіну арқылы анықтай аламыз,

ол жадыға және оның мағыналы түрде есте сақталып, түсіндірілу қабілетіне негіз-

делген. Ауызша тарих, негізінен, егде жастағы адамдармен өмірдің зерттеле бер-

мейтін аспектілері туралы әңгімелесуді қамтиды. Демек, мұнда елеусіз, қараусыз

және ұмыт қалған адамдардың пікіріне ерекше назар аударылады. Ауызша тарих

өзі қамти алатын кезеңдермен және шешуге қауқарлы тарихи мәселелердің түр-

лерімен шектеледі. Ауызша тарих адамдардың есінде нақты сақталған мәліметке

байланысты болып көрінуі ықтимал. Дегенмен жады мінсіз емес, ол шындыққа

жанаспайтын естеліктерді де ұсынуы әбден мүмкін. Ауызша тарихты зерттеуші

мамандар өзге дәлелдерді пайдалана отырып, алынған материалды тексеру қа-

жеттігіне назар аударады. Бұл – ғалымдар өздерінің жеке деректерін құрасты-

ра алатын сала, онда сұхбат берушінің тұлғасы тарихшылар мен сұхбат беруші

арасындағы өзара әрекеттесуінің ерекше бір түрі арқылы ұштала түседі.

Көп

жағдайда мұндай сұхбаттар өткеннің кейбір қырларына және адамдардың өткен

туралы естеліктерінің нақтылығын қажет етпейтін сезімдеріне қатысты болады.

186 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Ауызша тарих жадының және оны тарихшылардың пайдалануының күрделі еке-

нін көрсетеді. Адам өмірінің ұзақтығы мен ұрпақтар сабақтастығы осы саладағы

артықшылыққа ие уақыт бірлігі екені сөзсіз.

Өткел

Адамдардың есінде қалғаны және оларды сипаттау тәсілдері маңызды тарихи

құбылыстар саналады. Аталмыш құбылыстар мұқият таңдауды қажет ететіндік-

тен, олар өте маңызды, өйткені іріктеу процестері мен естеліктер ұсынылған нақ-

ты формалардың өзіндік мағынасы бар. Тарих пен жадының үйлесімінде ортақ

трендтер бар.

Көптеген тарихшылар жадының сипатын зерттеуге қызығушылық

білдіреді. Жадыны зерттеу – қазіргі уақытта көпшілік мойындаған әрі дамып келе

жатқан сала. Мысалы, ескерткіштер мен мемориалдар арқылы есте сақтаудың

нақты формасын беру – бұл өткенді де, қазіргі күнді де еске алуға байланысты

үлкен тарихи құбылыс.

Кейбір тарихшылар құп көретін «Холокост» немесе «Шоа» сияқты еврей тер-

миндері тарих пен жадыға қатысты осы жалпы ережелердің нақты мысалы бола

алады. Бүгінгі күні біз «Холокост» деп атайтын процестердің күрделі жиынтығы-

на ерекше қызығушылық бар. Қазіргі таңда ол оқиғалардан бері салыстырмалы

түрде бірталай уақыт өтті, оған қатысқандардың (не оны көзімен көргендердің)

қатарынан көзі тірі санаулы ғана адам бар. Әрине, бұл – уақытша жағдай. Бұл

тарихи ревизионизмнің көптеген түріне серпін берді, осы тақырыптағы романдар,

мемуарлар, көрмелер мен фильмдер ерекше қарқынмен таралды. Мұнда жады,

еске алу, мәңгі есте сақтау, қайта пайымдау қамтылған және олардың әрқайсысы

әртүрлі сипатқа ие. Тарихшылар үнемі мұндай талас-тартыстардың ішінде жүре-

ді. Бұл дау-дамай бірқатар қарама-қайшы көзқарастардың болуынан, сондай-ақ

бұл оқиға болды ма, болмады ма деген мәселені ғана емес, сонымен бірге мұн-

дай оқиғаларды қалай сипаттауға әрі ұсынуға болатыны, оған кім құқылы және

тарихшыларға кінә тағуға бола ма деген сияқты өзге де мәселелерді қамтиды.

Мұндай мәселелер тарихи дәлелдердің сипаты мен оның түсіндірілуіне, өткенге

«иелік етуге», жадының негізділігіне, тарихшылардың ауқымды әлеуметтік рөлі-

не (әсіресе, сот процестеріне қатысты) және ретроспективті жаза мен айыптаудың

қисыны мен қажеттігі сияқты мәселелерге күмән туғызады. Егер уақыт ағымы-

ның ықпалын қарастыруды тарихшының жұмысы үшін маңызды деп ойласақ,

онда Холокосттан туындайтын көптеген мәселеден артық күрделі, маңызды әрі

өзекті мысал таба алмайтынымыз шындық. Бұған тарихи құбылыстар мен олар-

дың репрезентациясы академиялық тарих пәнінің бірден-бір саласы емес екені

себеп болып отыр. Керісінше, олар қоғамдық ортада кездеседі және қоғам әртүрлі,

бір-біріне қарама-қайшы мүдделері бар көптеген әлеуметтік, саяси әрі институт-

тық топтардан тұрады. Бұлар кәсіби тарихшылар үшін өте маңызды мәселелер.

Осы мәселелерді қоғамдық тарихты зерттеу барысында аңғарамыз. Бұл қоғамдық

тарих зерттеу саласына да, сондай-ақ өткенді қарапайым аудиторияға ұсынатын

іс-әрекеттер мен әдістерге де жатады.

ЖЕТНШ ТАРАУ

Қоғамдық тарих

«Тарих» ұғымын барлық жерде әртүрлі мағынада кездестіреміз. Мысалы,

музейлер мен бұқаралық ақпарат құралдары өткен замандар туралы

мәліметтермен көпшілікті үнемі хабардар етіп отырады. Бұл тарауда

ғылыми ортадан тыс қолданылатын тарих түрлері және өткен туралы

түсінік қалыптастыруға қатысатын әртүрлі топтар қарастырылады.

Тарихтың коммерциялық өлшемі бар. Оны зерттеуші мамандардың

өткенді үлкен аудиторияға ұсынудың әртүрлі тәсілдері туралы ойлануы

айрықша маңызға ие. Қоғамдық тарих саласы әуесқой тарихшыларды

тарихи тәжірибелерді мұқият зерттеуге ынталандырады.

Қоғамдық тарих деген не?

Қоғамдық тарих түсінігі Солтүстік Америкада көп уақыттан бері пайдаланы-

лып келеді және бүгінде өзге елдерде де кеңінен қолданылуда.

Қазіргі уақытта

қоғамдық тарихқа арналған көптеген еңбектер мен журналдар және курстар бар.

Қоғамдық тарих – коммерциялық әрі институттық тұрғыдан қарқынды дамып

келе жатқан сала. Өзінің қарастыратын құбылыстарының сантүрлі және өте күр-

делі болуына орай қоғамдық тарих біз ойлағаннан әлдеқайда күрделі сала. Бұл

термин үлкен аудиторияға арналған өткен туралы мәліметтерге де, оларды баға-

лауға мүмкіндік беретін зерттеу саласына да қатысты. Қоғамдық тарих саласы-

ның маманы әуесқойларға тарихты қалай жеткізуді білетін адам немесе өткенді

қоғамдық өмірде қолдану туралы түсінік беретін және қоғамдық тарихқа қызығу-

шылық білдіретін болашақ мамандарды оқытатын, сондай-ақ студенттерге қоғам

өмірінің көптеген түрін қалай бағалау керек екенін көрсететін ғалым бола алады.

Сонымен қоғамдық тарих мойындалған академиялық сала да және сан салалы

188 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тәжірибе де бола алады. Тарихтың бұл түрін зерттейтін мамандар әртүрлі машық-

тар мен білімге ие. Қоғамдық тарих көптеген жерлерде, атап айтқанда, галерея,

музей, демалыс орындары және бұқаралық ақпарат құралдарында, интернет, қо-

ғамдық орындар мен университеттерде көрініс береді.

Ең алдымен, «қоғамдық» сөзінің күрделі термин екенін мойындауымыз қажет.

Бұл тарауда аталмыш терминнің тарихи тәжірибемен байланысы зерделенеді.

«Қоғамдық», «қоғамдық тарих» ұғымдары қаншалықты күрделі болса да, қисын-

ды сөз тіркесі саналады, өйткені ол тарих пәніне қатысты көптеген құбылыстарға

назар аударады. Бұл ғылыми дәреже алу бағдарламаларының маңызды ерекшелі-

гіне айналып келеді, дегенмен кейбір кәсіби тарихшылар бұған күмәнмен қарай-

ды. Университеттерде академиялық тарих деп аталатын салалар бойынша дәріс

беретін мамандар жұмыс істейді. Жоғары білім беру жүйесінің заманауи құры-

лымдары, сондай-ақ тарих пәндері тек XIX ғасырда пайда болса да, олардың та-

мыры тереңге жайылған. Университетте мамандық ретінде оқытылатын тарих –

тарихтың ерекше түрі, дегенмен оны зерттеуші мамандар кейде тарихтың одан

басқа түрі болмағандай қарайды. Сонымен қатар қоғамдық тарих – бұл көптеген

адамдар зерделейтін әрі оқитын және көпшілікке танымал тарих. Кейбір адамдар

үшін қоғамдық тарих – бұл элиталық, жоғары мамандандырылған тарих дегенді

сынап отыратын радикал тарихи қозғалыстардың маңызды бөлігі. Олар тарихи

қауымдастыққа арналған, көпшілікке түсінікті және саяси күрестерде қолдануға

болатын саяси сананы насихаттауға тырысады. Қоғамдық тарихтың басым бөлігі

осындай демократиялық мақсаттарға негізделген, алайда оның үлкен аудитория

үшін тиімді болатынын ескерсек, оны истеблишменттің құралы ретінде де қарау-

ға болады.

Қоғамдық тарих деп аталатын жеке зерттеу саласының болуы да бұл мәселеге

атүсті қарауға негіз бола алмайды. Бұл, мысалы, тек тарихтың кейбір бөліктері

ғана көпшілікке арналған және оның мәселелеріне тек белгілі бір адамдар ғана на-

зар аударуы керек деп болжайды. Сонымен қатар ол кейде басқа тарихи салалар-

ға қарағанда, интеллектуалдық мәртебесі төмен сала ретінде қарастырылады. Ал

бұл керісінше болуы керек: әлеуметтің тарихты қалай түсінетіні саяси, әлеуметтік

және экономикалық мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарады, сол себепті бұл

өткен уақыт туралы мүмкіндігінше сенімді әрі жауапты сипаттама құрастырғысы

келетіндердің барлығының қызығушылығын туғызады. Қоғамдық тарих терми-

німен біріктірілген құбылыстар тарихшыларды өз тәжірибелері туралы ойлауға

итермелеуі мүмкін.

Қоғамдық тарихқа байланысты мәселелер «тарих» терминінің кейбір түсінік-

сіз жақтарын көрсетеді. Айналамызда бұрынғы уақыттан қалған қалдықтардың

бар екені белгілі, бірақ олар әрдайым тарих ретінде немесе өткеннің құрылымдық

сипаттамасындағы элементтер ретінде қарастырылмайды. Қоғамдық тарих көп-

теген мағынадағы тарихты қамтиды: академиялық пән; оның зерттеу нәтижеле-

рін барлық қолжетімді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратып, көпшілік

назарына ұсыну; бұл әртүрлі формадағы тарих; сондай-ақ адамдар, топтар және

елдер бойынша әртүрлі нұсқаларға ие болған өткен туралы түсінік.

ОАМДЫ ТАРИХ 189

Тарих көріністері

Музейлер мен мәдени мұра нысандары қоғамдық тарихтың басты мысалдары

саналады.

Шынында да «қоғамдық тарих» тіркесін қолданған кезде, адамдардың

ойына бірден осы нысандар оралады. Қазіргі кезде «мәдени мұра» сөзі әртүрлі

формада қолданылады, көп жағдайда сақталуға және көпшіліктің назарына ұсы-

нылуға лайық қошеметті өткен уақыттан туындайтын құндылық пен аутенттілік-

ті білдіру үшін пайдаланылады. Бұл коммерциялық әрекетпен тығыз байланыс-

ты, ол тарихи нысандарды тамашалайтын адамдарды қызықтыратын орындардан

көрінеді. Мәдени мұра, негізінен, жедел дамып келе жатқан индустрия әрі көп-

шілікке ұсынылатын көрмелер және тағы басқаларда тарих элементі бар. Олар

өткенге ықыластануға деген ұмтылысқа жауап береді және сол ұмтылыстың өзі

белсенді түрде насихатталып, қолдан жасалып жатады. Керісінше, академиялық

мағынасындағы тарихқа арналған деп саналатын музейлер аз ғана, олар көбінесе

орынмен, объект түрімен, іс-әрекетпен немесе адаммен байланысты, ал тарихтың

олардың барлық әрекеттеріне қатысы бар. Заманауи және қазіргі заман өнерінің

музейлері мен галереялары сияқты жоғары мәдениет ордаларында тарих аз ғана

көрініс беруі мүмкін.

Дегенмен оларда да тарих көрінбей қалмайды, алайда өнер туындылары үшін

тарихи контексті шамадан тыс пайдалану міндетті емес. Соғыс, революция және

саяси қозғалыстар, технология мен балалық шақ сияқты тақырыптарға немесе

оқиғаларға негізделген көрмелер өткеннен хабар беретін құрал ретінде кеңінен

танылмаса да, тарихпен байланысты болады. Сондай-ақ көпшілікке қолжетімді

тарихи коллекциялар бар, мысалы, Лондон музейі, Париж қаласының тарихи му-

зейі, Болоньядағы Рисорджименто музейі. Сонымен санаулы музейлер мен олар-

мен байланысты институттар академиялық тарих пәніне тікелей немесе жанама

түрде қатысы болса да, оның көпшілігі тарихи музейлер саналады әрі бұл мекеме-

лер көпшіліктің өткенге деген көзқарасын қалыптастыруға ықпал етеді.

Көпшілік назарына ұсынылатын коллекциялардың пайда болуына септігін

тигізетін әртекті тәсілдерді жете түсінген жөн. Шынында да, коллекция жинау

ісі бүгінгі күні маңызды тарихи тақырып саналады.

Тарихты әртүрлі жолмен

сипаттайтын алуан түрлі көптеген музейлер мен галереялар болғандықтан, көр-

меге қойылатын жәдігерлердің қалай біріктірілетіні, мақсатты аудитория және

онымен байланысты саясат, соның ішінде қаржыландыру тетіктері туралы түсі-

ну де пайдалы болмақ. Колумбия штатында Вашингтондағы Смитсон институты

сияқты үлкен мекемелер бар, өзінің көлемі, ықпалы, сантүрлі дерекқоры мен ре-

сурстары жағынан алғанда, олардың тарихтың тәжірибесі үшін маңызы зор. Сан

мыңдаған адамдарды тарту үшін жасақталған Вирджиния штатындағы отарлық

Уильямсбург немесе Уилтшир округіндегі Лонглит сияқты орындар да қоғамдық

тарихтың бір түрі екені белгілі.

ЮНЕСКО-ның әлемдік мұралар тізіміне енген

нысандарды да қоғамдық тарихқа қатысты орындар ретінде қарастыруға болады.

Келушілерді қызықтыратын соборлар мен шіркеулер де маңызды нысандар са-

налады: әскери полк музейі секілді тар шеңберде мамандандырылған музейлер

190 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

және көрген адамның қызығушылығын оятып, құлшынысын арттыру үшін қа-

ланған жүздеген жаңа музейлердің де маңызы зор.

Соның нәтижесінде музейлер өткенге қатысты көзқарасты түсінгісі келетін-

дер үшін маңызды тақырыпқа айналды, өйткені олардың өзі, жалпы алғанда,

маңызды мәдени құралдар. Музейлер тарихи тәжірибеге әр алуан әрі ауқымды

тәсілдер арқылы ықпал етеді, сондықтан тарихшылар оларды мұқият қарасты-

руы керек. «Мәдени мұра индустриясы» деп аталатын құбылыстың ірі ауқымды

саяси салдарына орай бұл мәселелер қоғамдық пікірталастар туғызатыны анық.

Музейлер аса бір астарлы әдістермен жұмыс істейді. Олар ұсынған өткен уақыт

туралы мәселелер өнеркәсіп өнімдері сияқты өте күрделі. Бұл негізгі материал-

дар мен оны өңдеген тәсілдерді байқатпайды. Музейлердің нысандарды көпші-

ліктің назарына ұсынатынын және оларға ықпал ету үшін көру сезіміне сүйене-

тінін ескерсек, бұл мәлімдеме таңғаларлық болуы мүмкін. Нысандар көпшіліктің

назарына ұсынылып, тарихтан хабар беретін жәдігер болып саналады. Алайда

олар тек таңдаулы нысандарды көрсетеді және олар әртүрлі әдістермен өңделген:

тазартылған, жөнделген, қайта қалпына келтірілген әрі қапталған. Сондықтан

7.1-сурет. Colonial Williamsburg веб-сайтынан алынған скриншот

ОАМДЫ ТАРИХ 191

тарихшылардың тарихи-мәдени мұраны сақтау тәсілдерін түсінуі өте маңызды.

Сондай-ақ кез келген элементті түсіндіруге қажетті күрделі сипаттағы қосымша

материалдар мен іс-әрекеттер байқалмай қалады. Елеусіз қалатын іс-әрекеттер

қатарына көрмелер мен оқиғалар, олардың шығу тарихын зерттеу және түсінік-

теме беретін қосымша мәтінді әзірлеу кіреді. Музейлер үнсіз жұмыс істейді және

іріктеу, басқару, жүйелеу, қаржы жүйесін жоспарлау, түсіндіру процестері көпші-

лікке беймәлім түрде жүзеге асырылады, көп жағдайда өзгелер бұл мәселелерді

ескере бермейді.

Үнісіздік және елеусіз қалуға қатысты бұл мәселелер алдыңғы тарауларда тал-

қыланған ғылыми аппарат пен ашықтыққа қол жеткізу мақсаты жайында, сон-

дай-ақ оқырмандарға авторлар пайдаланатын ресурстар туралы түсінік берудің

маңызын еске салады. Музейлер өз табиғаты бойынша ашық түрде жұмыс істей

алмайды және біз олардан мұны күтпеуіміз керек. Сонымен бірге музейге келуші

қарапайым халық оның жұмыс істеу жүйесінің ашық болғанын қалайды деп мә-

лімдеуге негіз жоқ. Дегенмен көрмеге ұсыну түрлерін ескере отырып, музейлердің

көпшілікке өткен заман туралы мәлімет беруші қызметін атқаратыны жайында

нақты түсіну қажет. Музейлер өткенге деген қызығушылықты қанағаттандырумен

қатар, оның сипатын да қалыптастырады. Аталмыш ұйымдар өткен заман туралы

мәліметтерді әртүрлі әдістер арқылы ұсынады, келушілер бұл тәсілдерден бей-

хабар болуы мүмкін. Музейлер оқиғалар мен құндылықтарды, идеялар мен ақпа-

ратты жеткізеді. Сонымен қатар олар көбінесе өткен заманды кәсіби тарихшылар

үшін аса ыңғайлы емес түрде сезінумен оның мағынасын ұсынады.

Музей мен академиялық тарих арасындағы шиеленіс туралы екі мысал ойға

оралады. Көптеген музейлер өткен қоғамның жағдайы туралы ақпаратты жал-

пылама түрде ұсынады, мұндағы мақсат – көпшілікке бұл мәліметтерді түсінік-

ті, соның ішінде эмоциялық тұрғыда жеткізу. Бұл тәжірибені күнделікті өмірден

байқауға болады, жалпылау нәтижесінде көпшілік өткенді лас немесе қауіпті

не болмаса бүгінгі күнге қарағанда шынайы әрі қауіпсіз деп сипаттауы мүмкін.

Мұндай пайымдар құнды болғандықтан, кәсіби тарихшылардың алаңдаушылы-

ғын туғызады, өйткені олар өлім, қылмыс және аурудан қорқу сияқты осал тұс-

тарға ықпал етеді. Музейлердегі экспонаттар да академиялық жағдайда қабылдан-

ғаннан гөрі қарапайым себеп-салдарлық болжамдарды ұсынады. Олар жеке және

ұжымдық жауапкершілікті қарапайым түрде ажырата салады, өйткені батырлар

мен зұлымдар түсінігі аясында әрекет жасайды. Көпшілікке арналған экспонат-

тар жеке тұлғалардың моральдық тұрғыдан айқындығы мен іс-әрекет еркіндігін

көрсетеді. Тіпті тарихтағы әйгілі, есімі елге танымал тұлғалар қатыспаса да, бұған

батырлық түсінігі мен оның кереғар сипаты бәрібір қолданылады.

Бұл маңызды мәселелер, себебі өткенді дәл осы мағынада, яғни жетістік пен

айыптау, сәттілік пен сәтсіздік тұрғысынан түсіну кеңінен таралған. Бұл жерде

бағыт-бағдарымызды табуға септігін тигізетін жауапкершіліктің нақты үлгісіне

қол жеткізу талабы күшті болып отыр. Бұл күшті эмоциялар туғызады, мысалы,

тарихшылар 1940 жылдардағы Жапониядағы әскери тұтқындарға арналған ла-

герьлердегі азаптаудың салдарына назар аударуға тиіс деген шешім болған жоқ,

алайда бұл оқиғаға арналған еңбектерде айыптау мәселесі әлі де жалғасып келеді.

192 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Біз музейлердегі қоғамдық тарихтың түрлерін түсініп, құрметтеуіміз және

олардың ықпалын мойындауымыз керек, сонымен қатар тарихи санаға эмоция-

лық тұрғыдан әсер ететінін әрі бұл әсерлерді бақылауда ұстау қиын екенін нақты

түсінуіміз қажет. Бұл одан да маңызды мәселе, себебі тарих әртүрлі музейлер-

де қандай да түрде көрініс береді. Бұдан түсінгеніміздей, тарихшылар музейдегі

әріптестерімен ынтымақтастық орнатып, бір-бірінің жұмыстарына сыни пікірле-

рін білдіруші дос ретінде де араласуы керек.

Қоғамдық тарихтың

әралуандығы

Музей мен тарихи мұраларға қатысты мәселелер қоғамдық тарих туралы көп-

теген пікірталастарда қызу талқыланып жатса да, бұл терминді кеңірек қолдануға

болады. Өйткені кәсіби емес аудиторияға арналған және деректі фильмдер, тари-

хи туындылар мен драмалар, мамандандырылмаған журналдар мен естелік жазба-

ларды қоса алғанда, тарихтың көптеген түрлері бар. Негізінен, мұндай батыл бас-

таманы жүзеге асырудың себептері әртүрлі, соның нәтижесінде қоғамдық тарих

жан-жақты сипатқа ие ыңғайлы терминге айналады. Бұл, мәселен, бастапқыда

бұлай ойластырылмаса да, кейіннен қоғамдық тарих түрлері ретінде қарастыры-

ла бастаған ғимараттар мен қоғамдық орындарды қамтуы мүмкін. Біз қоғамдық

орындарда болған кезде назарымыз өткеннен хабар беретін нысандарға ауады, біз

оны түсінуіміз немесе түсінбеуіміз де мүмкін. Мұндай тарихи фонды барлық қо-

ғамдардан кездестіреміз. Көпшілік бұған кейде айрықша назар аударады. Мұның

әсерінен соңғы жылдары Батыс елдерінің басым бөлігінде ұлт немесе адамзат

үшін маңызды оқиғалардың мерейтойларын мұқият таңдалған орындарда атап

өту жиілей бастады.

Мұндай шаралардың бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен қамтылып,

коммерциялық табыс көзі ретінде саналатынын ескерсек, еске алу нысандары

«өткеннің көріністері барлық жерде бар» деген пікірді қуаттай түседі. Кейде қан-

дай да бір қауіп туындаған кезде мысалы, ғимараттардың қиратылуға, саябақтар-

дың қайта жөнделуге тиісті болуы, алаңның қандай да бір түрде өзгертілуі немесе

режим мен саяси құндылықтарды өзгертуге қарсы шыққанда мемориалдың орны

ауыстырылған не болмаса жарақаттанған жағдайларда тарих мәселесі күн тәрті-

біне қойылады. Жаңа ескерткіштер де пікірталас туғызуы мүмкін. Бұл да – қо-

ғамдық тарихтың бір саласы. Бұл туралы Дэвид Лоуэнталь «Өткен – бөгде мем-

лекет» (The Past Is a Foreign Country) атты кітабында оны жақсы сипаттаған. Бұл

қоршаған ортамен байланысты қоғамдық тарихтың (егер солай атуға болса) бір

түрі болғандықтан еленбей, назардан тыс қалуы мүмкін, бұл оның маңызын тө-

мендетеді. Бірегейліктің көптеген түрін қамтитын қоғамдық тарихтың бұл аспек-

тілері біздің назарымызды өзіне аударады.

Қоғамдық тарих шынында да алуан түрлі. Кейде біз тарихи тақырыпқа жазыл-

ған көркем әдебиет туындыларын оқығандағыдай, өзімізді ойын-сауық арасында

ОАМДЫ ТАРИХ 193

7.2-сурет. С.Д.Сате. Гандидің мүсіні

Қола, биіктігі– 43 см, ені– 31 см, тереңдігі– 25 см, Үндістан, 1995, DUROM. U10638

Ганди әлемге зорлықсыз қарсылық идеясын насихаттағаны себепті танымал болды және

сол үшін оны құрметтейді. Ол қаһармандықтың ерекше түрімен әйгілі болды. Санскрит

тілінен аударғанда «кең пейіл» деген мағынаны білдіретін Махатма құрметті атақ болды.

1982 жылы Ричард Аттенборо Гандидің өмірі туралы фильм түсірді, оған танымал әртіс-

тер құрамы мен Оскар жүлдесін алған сегіз әртіс қатысты. Луис Фишердің 1951 жылы

жарық көрген өмірбаяны Аттенбороны ерекше қызықтырды, мұнда автор оны көбінесе

ерлікпен байланыстырылатын қарапайым стереотиптерден алшақ, күрделі тұлға ретінде

сипаттаған. 1948 жылы 78 жасында өлтірілген Ганди империялық үстемдікке қарсы тұру-

ды және діндер мен түрлі қоғамдық топтардың өзара тату өмір сүруін қолдады.

Портреттер әйгілі тұлғаларды көпшілікке жариялайды, бұл жағдайда эпикалық тарихи

драмамен және аса көп жарияланымдармен бірлесе әрекет етеді. Мүсіннің астында кіш-

кентай тақтайшада жазылған «апостол» сөзінің қолданылуы таңғаларлық жайт. Мұндай

сыйлықтар халықаралық дипломатияның ажырамас бөлігі саналады.

194 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

жүргендей сезінеміз. Бұған ХХ ғасырдың басында жазылған «Алқызыл наурыз-

гүл» (Scarlet Pimpernel) атты романдар сериясы жақсы мысал бола алады. Француз

революциясы кезіндегі оқиғаны сипаттайтын және ақсүйектерді жақтайтын роман-

дар сериясы театр, кино мен теледидарға бейімделіп жазылды.

Өткеннің батыл

сипаттамалары – бұл оқырмандарға әсер қалдырып, толғандырып, сондай-ақ сәнді

костюмдер мен сол дәуірдің көрінісінен хабар береді. Тарихи роман әртекті жанр

және өткенді сипаттайтын романдар оқырманның көңілін жаулау әрі көзқарасын

қалыптастыруға септігін тигізетін көрнекті жазба ретінде мойындалатынын айта

кеткен жөн. Мәселен, Вальтер Скотт пен Александр Дюманың көпшіліктің ықыла-

сына бөленген туындылары дәл осындай сипатқа ие. Жазушы Хилари Мантел қа-

зіргі таңда қоғамдық тарихты зерттейтін тарихшыға айналды. Оның өткен туралы

пайымдары және сол кезең жайындағы мәліметті қарапайым аудиторияға қалай

жеткізуге болатыны туралы көзқарасы үшін мамандар авторды ерекше құрмет-

тейді. Кейіпкерлерді ойдан шығаратын жазушылардан оның айырмашылығы – ол

белсенді зерттеулер жүргізіп, нақты тарихи тұлғалар туралы жазады.

Қоғамдық тарихтың кейбір түрлері дидактикалық сипатқа ие: музейлер, бірқа-

тар телевизиялық деректі фильмдер және әйгілі басылымдар, соның ішінде тарих

туралы журналдар танымдық мәліметтерді көбірек насихаттайды. Дегенмен зор-

лық-зомбылық, жыныстық қатынас және билік үшін күрес арқылы өткенді си-

паттау кеңірек таралған. Дамып келе жатқан музей индустриясының ішінде білім

беру саласының ерекше өркендеп келе жатқаны кездейсоқ емес. Бұл тартымды

әрі қызықты шаралар болуға тиіс, осылайша өткенді түсінудің тиімді құралына

айналады. Тарихи деректі фильмдерді де осындай сипатта қарастыруға болады.

Бұқаралық ақпарат құралдары мен танымал басылымдарда көрініс беретін қо-

ғамдық тарихтың сан алуан түрі болатыны таңғалдырады. Өткеннің бүгінгі күн

үшін пайдалы болуы осы құбылыстарға негізделетінін айта кеткен жөн, оның қол-

данылу аясы оқыту, ойын-сауық, коммерция, саяси және эмоциялық айла-шар-

ғыны қамтиды. Өткен мен бүгінгі күн бір-бірімен үнемі «сұхбаттасып» отырады.

Пайдалануға жарамды тарих

Өткен тарихты пайдалану идеясы айтарлықтай жаңа емес, дегенмен бүгінгі

күні оған ерекше назар аударыла бастады. Егер өткен тарихты пайдалануға бо-

латын болса, онда тарих – әртүрлі, тіпті қарама-қайшы мақсаттарда пайдалануға

болатын ашық алаң деп білеміз. Мұндай мақсаттар өткен туралы білімнің құн-

дылығын насихаттап, бүгінгі күн мен болашақты қалыптастыруға қызмет етеді.

Дегенмен көпшілік оның тәжірибеде қалай жүзеге асырылатынынан бейхабар.

Сонымен қатар өткенді пайдаланудың әртүрлі нұсқалары бар екенін естен шығар-

маған жөн. Ойын-сауықтың бір түрі ретінде қарастырылатын тарих өткенді ком-

мерциялық мақсатта пайдаланады. Өзіндік сананың көкжиегін кеңейту процесі

ретінде қарастырылатын тарих өткенді саяси мақсатта пайдаланады. Қоғамдық

білім ретінде қарастырылатын тарих өткенді аудиторияға саяси және әлеуметтік

ОАМДЫ ТАРИХ 195

7.3-сурет. Мұқаба және титул парақ. Александр Дюма, «Қырық бес гвардияшы» (The Forty-five Guardsmen, 1869)

Биіктігі– 22 см, Лондон, 1869; SC 12463

Александр Дюма– көптеген тарихи романдар жазып, табысқа кенелген әйгілі француз авторы. 1620 жылдардағы оқиғаларды қам-

титын танымал «Үш ноян» (Three Musketeers) шығармасы алғаш рет 1844 жылы жарияланған және бірқатар нұсқада таралған, сон-

дай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көпшілік үшін қолжетімді туынды болды. 1847 жылы жарық көрген «Қырық бес

гвардияшы» шығармасында француз королі III Генрихтің билігі туралы баяндайды. Ағылшын тіліндегі бұл аударманың тәржімалан-

ған уақыты көрсетілмеген. А.Дюма өз туындыларында тарихи нақтылыққа назар аудара бермейді, бірақ оқырмандарына қызықты

әрі романтикалық оқиғаларды ұсынады.

196 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

трендтер туралы хабар беру мақсатында пайдаланады. Ал енді Англияның Ұлттық

қоры, жаппай әскери мемориалдар тұрғызу, қоғамдық зираттарға күтім жасау жө-

ніндегі және тағы басқа бағыттағы ұйымдар туралы не айтуға болады? Бұл жерде

өткен шақтың пайдалануға жарамдысының қай түрі пайдаланылады?

Ұлттық қордың қызметінен өткен тарихты тиімді пайдаланудың бір мыса-

лын байқауға болады. Ол 1895 жылы тарихи орындар мен табиғаты әдемі ауыл-

дық жерлерге күтім жасау мақсатында құрылған. Ұлттық қор – қазіргі таңда

Ұлыбританиядағы ірі қайырымдылық ұйымдардың бірі. Ол бағалы әрі тарихи ма-

ңызы бар, кейбір жағдайда қауіп төніп тұрған нысандарды қорғау және дәріптеу

арқылы бұған көпшіліктің назарын аударуды мақсат етеді.

Ұлттық қор жұмыс-

шы табының өмірі мен қарапайым мәдениетіне қатысты жылжымайтын мүлікті

сатып алғанын, сонымен қатар қала сыртындағы үйді насихаттағанын ескерсек,

бұл күрделі, даулы, үнемі дамып келе жатқан жоба екенін және солай болып қала

беретінін байқаймыз. Оның саясаты өзгермей қала бермейді. Қорда атқарылатын

жұмыстың тәрбиелік мәні бар екені сөзсіз, дегенмен қордың меншігіндегі нысан-

дарға музейіндегідей атау берілмейді. Келушілер өткен тарихтың «түпнұсқа күйі-

не» (original state) жақын әлемге еніп, сол кезеңді көз алдына елестетеді. Алайда

«түпнұсқа күй» деген ұғымға қатысты дау туындауы мүмкін. Ғимараттарға өзгеріс

енгізіліп отыратыны анық; оны аралау барысында нақты бір кезеңнің ойға оралуы

екіталай, десек те архитектураның негізгі кезеңдері белгілі бір кезеңді емес, тұтас

тарихи түсінік қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Ғимараттарды көпшілікке көрсету кезінде мұндай мәселелер еленбей қала-

ды, сондықтан нысандарды тамашалап, одан әсер алған келушілердің пікірінше,

онда тарихи шынайылық бар. Драматург Алан Беннет Ұлттық қордың күрделі құ-

рылымын өзінің «Адамдар» (People, 2012) атты пьесасында сипаттайды. Ол бұл

туындысында қоғамдық тарих терминін қолданбаса да, өзінің өткір ойларын ор-

таға салады.

Қала сыртындағы үйлер, қорғандар мен сарайларға танымды кеңейту үшін

ғана саяхаттау ағаттық болар еді және ол мұндай орындардың маңызын төмен-

детеді. Келушілер мұндай орындарға кірген кезде өткен туралы әсерде болып,

ол құбылысты өз қиялында кіршіксіз әлем ретінде елестетеді, оның нәтижесінде

естеліктер туындауы мүмкін. Мұндай орындар жадыны жаңғыртуы, ал кейбіреу-

лердің ойында нағыз естеліктер туғызуы мүмкін. Өткенді аңсау – қол жетпейтін

құбылысты анықтау деген сөз. Бұл қиялдың шартты формаларына тікелей қатыс-

ты болады. Мысалы, өткен ғасырдың басындағы паровоздар аңсау сезімін оятады,

бұл кезінде оның жиі қолданылғанынан бейхабар жастарға да айрықша әсер етеді.

Соңғы жылдары теледидар мен кино индустриясында өткенді аңсаудың ерекше

формалары қалыптаса бастады. Оны «Брайдсхедке оралу» (Brideshead Revisited)

құбылысымен байланыстырсақ болады. «Брайдсхедке оралу» – Ивлин Воның ға-

сыр басында өмір сүрген ағылшын ақсүйектері туралы 1945 жылы жазған романы,

1981 жылы аталмыш романның телевизиялық нұсқасы түсіріліп, бірнеше мемле-

кетте көрсетіліп, нәтижесінде үлкен табысқа кенелді. Сонымен қатар жуырда ғана

телевизияға арналып түсірілген «Даунтон аббаттығы» (Downton Abbey) атты та-

рихи-көркем фильм әлемдік танымал туындыға айналды.

ОАМДЫ ТАРИХ 197

Қала сыртындағы үйлер, қорғандар мен сарайлар қазір бұрынғыдай емес, өзге-

ше сипатқа ие. Байқағанымыздай, бүгінгі күні аталмыш орындар иіс-қоңыстан та-

зартылған және ауыр жұмыстар түрі онда қолданылмайды. Сондықтан танымал

көрнекті орындар ретінде саналатын үлкен ғимараттардың асханаларын бүгінгі

күні көргенде, олар өткен уақыт туралы мәліметті аз береді немесе ол жайында

мүлде хабар бермейді. Керісінше, олар көркем әдебиеттің келушілер «тарих» деп

атайтын ерекше түрін ұсынады. Мұндағы үй шаруасына оның иелері емес, үй қыз-

метшілері жауапты болғандықтан, үй шаруашылығын басқарудың мән-жайын

(айталық, жүз немесе одан да көп жыл бұрын) толық түсіну көңілге мұң ұяла-

тады. Дегенмен бұл тамашалаушылардың қызығушылығын қанағаттандыратын

элиталық резиденциялардың тартымдылығына кедергі келтірмейді, келушілер-

дің бұдан алған әсері өткен уақытты жеке емес, ұжымдық тұрғыдан қабылдауына

байланысты болады.

Әр елдің өткен уақытты сипаттаудың өзіндік тәсілдері бар екені белгілі, бұл

әрбір азаматтың ойында тарих туралы түсінік қалыптастыруда ауқымды саяси

құбылыстардың маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Көптеген Еуропа елде-

рінде ашылған өлкетану музейлері мен күнделікті өмірге арналған заттар қазір-

гі таңда Британияда жиі кездеседі. Мұнда джентрилер мен ақсүйектердің үйле-

ріне деген қызығушылық айрықша. Ал Америка Құрама Штаттарында көлемді

жерді қамтитын және отбасылық ойын-сауық өткізілетін тақырыптық саябақтар

тарихы табысты түрде дамып келеді. Мұндай тарихпен әуестену тап пен элита-

ның табиғаты сияқты құбылыстардан хабар береді. Өткенді түсіну және әртүрлі

формадағы көріністерін құрметтеу қажеттілігі көптеген орындарда өткен заман-

ды бейнелеуге ерекше құштарлық туғызады. Бұл құштарлық тарихи көріністер-

ден туындайды және өткен уақытты академиялық әдіс тұрғысынан емес, туризм

сияқты әдістерді пайдалана отырып қарастырған жөн. Ол келушілердің қиялын

оятады. Осылайша шынайы тарихи орындар мен өткен уақыттың ойдан құрас-

тырылған нұсқасы оқырманның түсінігіне біз ойлағаннан да жақын болуы ықти-

мал. Даунтон аббатығының сыртқы келбетін көрсету үшін қолданылған Хайклер

қорғаны туристерді ынтықтыратын орын және өзінің ойдан шығарылған әлеммен

байланысынан белгілі бір пайда тауып отыр. Жуырда пайда болған жаһандық құ-

былыс – «Тақтар ойыны» (Game of Thrones) атты сериалда ойдан құрастырыл-

ған өткен заман орта ғасыр мәдениетінің элементтерімен үйлестіріледі. Аталмыш

туынды – тарих пен қиялдың өзара үйлесім тапқанын көрсететін мысал, себебі

оны тамашалаған көрермендердің сол сериал түсірілген орындарды көруге деген

қызығушылығы арта түсті.

Егер біз мемориалдар мен зираттарды қарастыратын болсақ, мұнда өткенді

пайдалану әдістері әлдеқайда күрделене түседі.

Сайып келгенде, әскери мемо-

риалдар қарастырылып отырған қақтығысқа негіз болған құндылықтарды көр-

сетеді. Көпшілікке қолайлы тұлғаны ұсыну кейбір жағдайларда риторикалық

мәселеге айналады. Шайқасқа дейінгі немесе шайқас барысында не болмаса ол

аяқталғаннан кейінгі күрделі жағдайдың (дипломатиялық, әскери және саяси)

қиындық туғызуы екіталай, себебі сол жағдайлар арқылы ұрысқа қатысқандар-

ға құрмет көрсетіп, бәрінен бұрын ерлікпен қаза тапқандарды ұлықтау қажеттігі

198 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

туралы түсінік қалыптастырамыз. Монументтер ұзақ мерзімге жарайтындай са-

лынған, дегенмен олар тарихтың бір түрі ретінде жобаланбаған: олар орнатыла

бастаған уақыттан бастап қана – тарих түрі ретінде қарастырылады. Негізінен,

монументтер болған оқиғалар және оған қызығушы көпшіліктің көзқарасы тура-

лы ашық хабар береді. Сол мәліметтердің өзіндік ерекшелігі мен көпшіліктің оған

деген реакциясының негізінде әскери ескерткіштердің нобайы жасалады, сондық-

тан барлық мәдени өнім сияқты бұл ескерткіштер де нақты жағдайлардан хабар

беретін түсініктеме ретінде қарастырылуға тиіс. Мәңгілікке есте сақталуға тиіс

тұлғаларды сынға алу екіталай, бұл жерге мұқият таңдалған және сол заманға қа-

тысы бар жағымды бейне керек.

Ескерткіштер, мемориалдар мен мүсіндер арқылы мемлекет және қалың бұқара

үшін қоғамдық маңызы бар оқиғалар мен тұлғаларды танып-білуге болады. Бұл

ескерткіштер көпшілікті құрбан болған жандарға құрмет көрсету және артында

өшпес із қалдырған тұлғаларды еске алуға шақыру үшін өткен уақыттың физика-

лық құрылымдар арқылы қалай қолданылатынын көрсетеді. Мұндай құрылымдар

қоғамдық құжаттарға айналады, олар тірі қалғандардың ашу мен айыптылық се-

зімін, жақын туыстарынан айырылғандардың торығуы мен мақтанышын жеңуге

көмектеседі деп үміттенеміз. Сонымен қатар ескерткіштер визуалды тұрғыдан тар-

тымды болуы мүмкін, демек, ол жерге көрнекі жер ретінде де, сондай-ақ ой қорыту

мен ғибрат алу үшін де келуге болады. Бұл ескерткіштер тарихи тұрғыдан қызы-

ғушылық туғызып қана қоймай, сезімді білдірудің құралы да бола алады. Мұның

барлығы – қоғамдық тарихтың бір бөлігі және бұл көпшілікке арналған тарих.

Бұған дейін келтірілген мысалдар «қоғамдық», соның ішінде «бұқаралық ау-

дитория үшін», «кең таралған», «әуесқой», «тұтас мемлекеттің алаңдаушылығын

туғызатын» және «барлығына қолжетімді» сияқты термин мен сөз тіркестерінің

мағынасын түсінуге септігін тигізеді. Бұл мән-мағыналардың әртүрлі сипаты

мен өткеннің түрлі формада қолданылуы өзара тығыз байланысты. «Әлеумет»

сөзі көп жағдайда үкіметке, мемлекеттің ресми құжаттар бойынша зерделенетін

қамқорлығы мен мүддесіне қатысты қолданылуы ықтимал. Мұндай архивтерді

көптеген топ, соның ішінде кәсіби және әуесқой мамандар қолданады, бұл қалай

болғанда да қоғамдық тарихқа қажетті көптеген құнды материалдарды қамтиды.

Қоғамдық тарихты құрастыру ісіне айтарлықтай нақты бағдарламасы бар ша-

ғын топтар жұмылдырылады, ал сол топтағылар бұл іске үлкен топтың атынан

араласамыз деп мәлімдейді. Соған байланысты өткен туралы мәлімет ұсыну мен

өткенді меңгеру ісінде саяси элиталар қожайындарға айналады. Бұл тарихқа қос-

қан үлесі үшін ақы алмайтын, оны жеке міндетіміз деп санайтын әуесқой тарих-

шылардың қызметіне қайшы келеді.

Әуесқойлар үшін тарих – қызығушылық іс саналатыны маңызды құбылыс,

оны өткенді тиімді пайдалану контексінде қарастырған жөн. Бұл да идеологиялық

тұрғыда өзгертілуі мүмкін. Жергілікті және отбасы тарихы өте танымал әрі оны-

мен шежіре немесе әулет тарихын зерделеуге машықтанған энтузиаст мамандар

жиі айналысады. Шығу тегін анықтау, нақты мақсатта қолданылатын шежірелер

құрастыру – қоғамдық тарихтың бір бөлігі саналады, бұл тақырыпты зерттеуге

көптеген мамандар жұмылдырылған. Зерттеу жұмыстарына жергілікті көрмелер

ОАМДЫ ТАРИХ 199

мен клубтар да үлес қоса алады, мұнда осы мақсатты жүзеге асыру үшін қолданы-

латын тарихи мәліметтер бар. Адамдарды тарихпен айналысуға ынталандыратын

қызығушылық түрлерін де зерделеген жөн.

«Әуесқойлар» сөзі бастапқыда «сүйікті ісіңмен айналысу» дегенді білдірген

еді, ал қазіргі кезде кей жағдайда «машықтың жетіспеушілігі» деген мағынада

қолданылып жүр. Кәсіби және әуесқой тарихшылар арасындағы айырмашы-

лықтар кәсіби тарихшылар ойлағандай айтарлықтай анық емес. Сонымен қатар

үлкен сұранысқа ие коммерциялық тарихи кітаптарды университет жүйесінен

тыс адамдардың өздері үшін жазғанын және жазатынын ұмытпау керек. Барбара

Такман бұл құбылысқа жақсы мысал бола алады. Сол себепті кәсіби тарихшылар,

қоғамдық тарихты зерттеушілер, тарих туралы қалам тербейтін жазушылар мен

әуесқой тарихшылар арасында нақты айырмашылықтар жоқ. Қоғамдық тарихты

оның көптеген формаларында терең түсіну бұл мәселені ашып көрсетуге және

бұл жайында ойлауға итермелейді.

Жанр мен аудитория

Қалай болғанда да кәсіби және әуесқой мамандар түрлі тарихи жанрлар бо-

йынша жұмыс істеуге бейім келеді. Мұнда жанр деп репрезентация түрлерін

(мейлі сөз, экспонат, сурет немесе фильм түрінде болсын) меңзеп тұрмын. Бұлар

роман, монография, диорама немесе жергілікті тарих туралы дәріс сияқты көп-

шілікке белгілі әдеби, көркемдік және институттық дәстүрлер негізінде анықта-

лады. Бұл тұжырымдама жанрлардың алуантүрлілігіне, дәстүрлердің өзгеруіне

және жаңа формалардың пайда болуына қарамастан, пайдалы болып қала береді.

Жанрлар икемді әрі олардың күрделі тарихы бар. Бұл – қоғамдық тарихты түсі-

нуде ерекше маңызға ие ұғым. Жанрлар дәстүрлер элементін қамтитындықтан,

аудитория мен оқырман оның түрлерін бірден ажырата алады. Сондықтан қос

тараптың үміттері, шындап келгенде, олардың өзара әрекетінің бейресми ереже-

лері болып шығады.

Мысалы, тарихи көркем шығармаларда көптеген жанрлар, соның ішінде тарихи

роман да бар. Мұндай жанрдағы еңбекті оқитындар ер мен әйел кейіпкердің ара-

сындағы қарым-қатынастың романтикалық шешімін күтеді. Мұндай оқиға желісі

1920–1970 жылдар аралығында жазушылықпен айналысқан және ХVIII ғасыр

мен ХІХ ғасырдың басындағы Англияны сипаттаған танымал жазушы Джорджетт

Хейердің туындыларында байқалады.

Тарихи романдардың өзге түрлерінде шы-

тырман оқиғаның сәтті аяқталуына немесе кейіпкердің өліміне алып келуі мүм-

кін. Бұлар баяндау түрлеріне жатады және олар оңай танылатын орындар мен

тақырыптарды қолданады. Жанрды түсіну машығы (әдеби және визуалды дәс-

түрлер) тарихи тәжірибені түсінуге ықпал етеді. Барлық шығармалар ортақ кон-

текске ие, ал оның мәнін түсіну кез келген жұмысты тиімді бағалауға мүмкіндік

береді және оқырмандардың өз жазбаларын түсінуіне ықпал етеді. Жанрларды

тану мен оның мысалдарын талдау ісі дәстүрлер мен олардың салдарын түсінуге

200 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

байланысты болады. Қоғамдық тарихты түсіну де өте маңызды мәселе, себебі ол

көптеген жанрларда көрініс береді. Бұл жанрлар белгілі бір деңгейде біз қоғамдық

тарих деп атап жүрген тарих түрінің мазмұнын қалыптастырады.

Егер біз олар-

дың жалпы диапазонын анықтап, ол туралы ойланатын болсақ, көпшіліктің өткен

уақыт туралы түсінігін жетілдіруге септігін тигізетін түрлі тәсілдерді толығымен

бағалай аламыз.

Оның мысалы ретінде, тарихи журналдар мен газеттерде жа-

рияланған қысқа мақалаларды айтуға болады. Бұл мақалалар адамның назарын

аудартатын немесе өзекті тақырыпта жазылуға тиіс, сонымен қатар мұнда сілтеме

болмауы керек әрі оны бейнелі, мәнерлі әрі түсінікті тілмен жазған дұрыс. Веб-

сайттарға жүктелген материалдар да осыған ұқсас үлгіде әзірленуге тиіс.

Жанрлар мен аудиторияларды қарастыру барысында «қоғам» сөзінің өзгермелі

мағынасына назар аударған жөн. Неміс әлеуметтанушысы әрі философы Юрген

Хабермастың танымал, бірақ дау туғызған тарихи еңбегі XVIII ғасырға тән «қо-

ғамдық сфера» деп аталатын құбылыстың дамуын сипаттайды.

Мұндағы «сфе-

ра» сөзі дербес аймақтың жаңылыстыратын мәнін көрсететін метафора. Көптеген

тарихшылар бейсаналы түрде қоғамдық (еркек) және жеке немесе үй (әйел)

сфераларының гендерлік айырмашылығына сілтеме жасайды. Ол XVIII ғасырда

индустриялық революция деп сипатталған экономикалық және әлеуметтік өз-

герістер, сонымен қатар әйелдердің рөліне қатысты Америка және Француз ре-

волюцияларынан кейінгі саяси консерватизмге сай дамыды.

Хабермас өз тәсі-

лінде қоғамдық пікір қалыптастыру (түсінік және тәжірибелер жиынтығы) және

жалпы қызығушылық тудыратын мәселелер еркін әрі тиімді түрде талқыланатын

пікірталас алаңына айрықша назар аударады. Бұл өзгерістің белгісі ретінде газет-

тердің шыққанын айтуға болады. Хабермас оны XVIII ғасырда Англияда орын

алған ерекше жағдай деп санаған.

Дәл осы уақытта Еуропада қоғамдық музейлер ашылған еді, мысалы, Британ

музейінің негізі 1753 жылы қаланған.

Аталмыш музей атауының өзі оның ха-

лыққа арналған мекеме екенін аңғартады, білетініміздей, бұл музейде баспа өнім-

дері көбірек болған. Музейлер, экспонаттар және баспа өнімдері бұқара халық-

тың қызығушылығын туғызып, олардың көңілінен шықты. Баспа ісі мәдениеті

XVI және XVII ғасырларда өркендей бастады, әрине, айтарлықтай жергілікті өз-

герістерге де ұшырады, бірақ XVIII ғасыр шынында да, коммуникация, аудитория

және қоғам идеялары тарихындағы маңызды бетбұрыс кезеңі болды. Бенедикт

Андерсон «Қиялдағы қоғамдастық» (Imagined Communities) атты кітабында бұл

туралы өз ойын дәлелді түрде жеткізген. Ол мемлекеттілік туралы заманауи тү-

сінік қалыптастыруға септігін тигізетін алғышарттарды анықтауды мақсат етті.

Мәселен, оның мәлімдеуінше, бүкіл ел тұрғындары бір уақытта бірдей немесе ұқ-

сас жаңалықтарды оқыса, мұндай тәжірибе алмасу олардың қай топқа жататынын

анықтауда маңызды рөл атқарады. Андерсонды «мемлекеттілік» деп аталатын

абстрактілі идеяның көпшілікке таралуына және оны сынап көруіне жол ашатын

тәсілдер қызықтырды. Азаматтардың өз мемлекетінің өткенін түсінуі – бұл идея-

ның ажырамас бөлігі, тұрғындардың басым бөлігі бұдан хабардар және бұл олар-

дың өмірі мен бірегейлік туралы түсініктеріне кіріктірілген. «Қоғам» сөзі ұғым әрі

ОАМДЫ ТАРИХ 201

өмір тәжірибесі ретінде өздігінен тарихи құбылыс саналады және қоғамдық тарих

кем дегенде үш ғасыр бойы ұлтты қалыптастыру процесімен тікелей байланысты

болғаны анық. Мемлекеттер, мамандар мен өзге де қызығушылық білдіруші та-

раптардың қоғамдық пікірталас кеңістігі және өткен уақыт туралы мәліметті қа-

лай қолданатынын бақылау, сонымен қатар нәтижелердің қалайша әр қоғамның

қиялының бөлігі болғанын анықтауға тырысу қоғамдық тарихтың қайдан бастау

алатыны мен қазіргі таңдағы маңызын түсіндіруге көмектеседі.

Андерсон «қоғамдық тарих» құбылысының дамуын түсінудің үлгісін ұсына-

ды. Шалғай ауданда тұратын тұрғындар өздеріне қатысы бар тарихи экспонаттар

мен жарияланымдарды жиі көреді, осылайша олар сол арқылы өз бірегейлігін қа-

лыптастырады. Мемлекет пен оның әкімшілік инфрақұрылымдары секілді саяси

бірлестіктер осы процеске тартылғандардың арасында делдал болады. Соның нә-

тижесінде көрмелер мен жарияланымдар құндылыққа ие болады.

Сол себепті қоғамдық тарихта әртүрлі аймақтар мен мемлекеттерде әр алуан

болуы мүмкін. Қазіргі кезде көпшілік әлемнің кез келген жерінде музейлерге

барып, интернет-сайттарды қолдана және осындай әсер ететін фильмдерді көре

алады. Олар оқығандарын әрі күнделікте өмірде көргендерін пайдаланады, со-

нымен қатар ұлттық, аймақтық және өзге деңгейдегі қиялдағы қауымдастықтың

бір бөлігіне айналады. Андерсонның пікірінше, ұлттың сақталуында бір жағы-

нан жалпыға ортақ, бәріне қолжетімді тарихтың үлесі бар. Қазіргі таңда мұндай

трендтерді ескеретін, егжей-тегжейлі қарастыратын және сынға алатын жаңа

сала пайда болды.

Егер мен мәлімдеген сипаттама рас болса, онда бәріміз қоғамдық тарихтың

мақсатты аудиториясы саналамыз. Билеушілер әулеті тәрізді символдық маңызы

бар көшбасшылар мен оқиғаларға орнатылған ескерткіштер – ұлттың жалпы та-

рихын айқындайтын маңызды нысан. Білім беру жүйесі ұжымдық бірегейліктің

құрылымдық элементін жүйелейді, ал қоғамдық тарих оны жасайды және қолдап

отырады, кейде тіпті түбегейлі өзгертеді. Демек, қоғамдық тарих құбылысы бере-

тін маңызды жаңалықтардың бірі – өткенді ұжымдық тұрғыдан түсіну сезім арқы-

лы өріліп, қиялды жұмылдырады. Сондықтан қоғамдық тарих туралы кез келген

талдау жасау барысында көру, есту, дәм және иіс сезу мүшелеріне мұқият болуы

керек. Адамдар жиі саяхат жасайтын, интернет арқылы ақпаратқа бір сәтте қол

жеткізетін әрі әл-ауқаты жоғары тұрғындар тобының тәжірибесін арттыратын бү-

гінгідей әлемде қоғамдық тарих мемлекеттердің өткенімен ғана шектелмейді. Бұл

тарихи сананың жаңа формаларына үлес қосатын аймақтармен, діни, этностық,

нәсілдік және әлеуметтік топтармен әрі өнімдермен өзара әрекеттесуге мүмкіндік

береді. Миграция, әсіресе, мәжбүрлі түрдегі миграция үлгісі – тарихи түсініктің

қиялдағы қоғамдастықты қалыптасырып қана қоймай, оған үндеу тастайтынын да

көрсететін жағдай.

Осылайша қоғамдық тарихты талқылау кезінде төрт негізгі мәселені ескере-

мін: тарихқа арналған академиялық емес аудитория, өткенді пайдалану, нақты

көріністер мен тарихқа қатысты өнімдер, ол қалай анықталғанына қарамастан

және осы құбылыстардың барлығын сыни тұрғыдан талдау. «Қоғам» сөзі жай

кәсіби тарихшылар мен мамандандырылған жарияланымдардан гөрі, тарихқа

202 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қызығушылық білдіру мен оны зерттеуге қатысу дегенді білдіреді. Өткен шын мә-

нінде, барлығы үшін ашық құбылыс саналады және оның әртүрлі сипаттамалары

көпшілікке қолжетімді, көптеген мақсатта пайдалануға болады. Осыны түсіну та-

рихшыларға өз қызметін неғұрлым кең контексте қарастыруға және өткен туралы

сипаттамаларды кім құрастыратынына қарамастан, тарихи тәжірибеге қатысты

ауқымды мәселелер жөнінде ойлануға мүмкіндік береді. Демек, қоғамдық тарих

үшін маңызды, бірақ қасаң академиялық ғылымда ескеріле бермейтін мәселелер-

ге назар аударған жөн. Осындай мәселелердің бірі – «өткен уақытқа иелік ететін

біреу бар ма?» деген сұрақ қоғамда ерекше қызығушылық туғызды. Бұл сұрақ-

ты қою тарих туралы негізгі материалдардан гөрі (дегенмен бұл материалдарды

иелену мен сақтау аса маңызды екені сөзсіз), өткенді абыройлы түрде ұсынуға

кімнің құқы бар екені туралы ойлануды білдіреді. Оның саяси мәселе екенін түсі-

немін, сол себепті бұл жайында нақты түсінік болғаны маңызды.

Қоғамдық тарих және саясат

Көптеген елде архив және музей секілді мекемелерді қаржыландыруда басты

рөл атқаратын мемлекет қоғамдық тарихтың негізгі өзегі. Қоғамдық тарих – бұл

тарихи өнімдердің белгілі бір мүдделерді қамтып әрі оны алға жылжыта отырып,

өзгелерін оқшаулаумен байланыстыратын саяси мәселе. Әрине, олардың бұл мә-

селеге қай позициядан қарайтыны бірдей емес. Бұл шынында да, саяси мәселелер,

ол билікті жүйелеу мен оны түсіндіруге қатысты болады. Тарихи идеяларды қа-

лыптастыруда мемлекеттің қаржыландыру ісі мен элиталық топтың рөлін түсіну

қоғамдық тарихты зерттеудің маңызды бөлігі саналады. Жеке тұлғалар, таптар,

діни бірлестіктер, саяси фракциялар, этностық топтар және тағы басқаларды же-

ңімпаздар немесе жеңіліс тапқандар, құрбандар не болмаса басқыншы ретінде

сипаттау мұның айқын мысалы бола алады. Сондай-ақ музейлердегі қоғамдық

тарихты экспонаттарға өз атауларын ұсынатын коммерциялық ұйымдар қаржы-

ландырған кезде күрделі саяси күштер пайда болады да, олармен күресуге тура

келеді. Аталмыш мәселелер азық-түлік өнімдерін және энергия көздерін өндіру

тарихына қатысты болады. Сондықтан музей әкімшілігі демеушілермен контент-

ті үйлестірушілердің толық бақылауына мүмкіндік беретін келісімдер жасауға

ұмтылады.

Мұның осыған ұқсас, бірақ одан гөрі еркінірек мағынасы да бар: қоғамдық та-

рих саяси сипатта, өйткені ол өткен заман туралы билікке қатысты болжамдары

бар көріністер мен сипаттамалар төңірегінде моральдық дискурстарды өрбітеді.

Тарих баяндаулардан құралады деген түсініктің бар екенін білеміз. Көпшілік та-

рихшыларды белгілі бір оқиғаларды баяндаушылар деп санайды, себебі олардың

өткен туралы еңбектері өзге сипаттамалар сияқты құрылымдалған және шын-

дыққа жанасымды туынды ретінде қабылданады. Сонымен қатар біз тарихи ең-

бектер моральдық сипатқа ие деген түсінікпен де таныспыз. Британия тарихы

туралы әзіл-сықақ сипатында жазылған «1066 және сол сияқтылар» (1066 and All

ОАМДЫ ТАРИХ 203

7.4-сурет. Испаниядағы Астерикс (Asterix) журналының парағы. 2004 жылғы басылым

Астерикстің шытырман оқиғасы туралы әңгімелерде өткен шақ ойын-сауық көзі ретінде

қолданылады және ересектерге ұнайтын сөз ойнату тәсілін қамиды. Бұл оқырмандар-

дың Рим әлемімен және оның әдеби көріністерімен танысуына мүмкіндік береді. Бұл

бетте Шекспирдің «Юлий Цезарь» атты туындысына сілтеме жасалынған. Госсини мен

Удерзоны графикалық тарихтың ізашарлары деп санауға болады, бұл жайында 10-тарау-

да кеңірек қарастырамыз.

204 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

That) атты классикалық туындыға немесе римдік Галлия туралы комикстерден

құралған Астерикс әңгімелеріне кез келген адам күледі.

Оқырмандар, мысалы,

монархтар, саяси көшбасшылар және бүкіл халықтар «жақсы» немесе «жаман»

деген үкімдердің жалпыға ортақ екенін мойындайды әрі мұндай болжамдарды

кәсіби тарихшылар да жасайды. Бұл таңғаларлық жайт емес. Мен тарихшылар

моральдық пікірталастардан мүлдем бас тартуы немесе оларға араласпағаны дұ-

рыс деген пікір айтудан аулақпын. Кең аудиторияға ұсынылатын тарихтың мәні

мынада: моральдық пайым эмоциялық сипатқа ие және қарапайым болуы мүмкін,

кейде бұл пайымдаулар айқын, ал басқа уақытта түсініксіз немесе астарлы мағы-

нада болады.

Қызу пікірталастар барысында көпшілік тарихтың саяси сипатын нақты түсі-

неді. Солтүстік Ирландияда соңғы уақытта болған зорлық-зомбылық әрекеттерін

бейнелеуге қатысты ортақ бір мәмілеге келу қиын. Нью-Мексико штатына қарас-

ты Лос-Аламос округінде атом бомбасының әзірленуі туралы ғылыми музейде

айтылады, ал бұл музей үкіметтік мекеменің қатаң бақылауында.

Классикалық мысал ретінде Хиросимаға бомба тастаған «Enola Gay» атты

ұшақты Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң елу жылдан кейін, яғни

1995 жылы Вашингтон қаласындағы Ұлттық авиация мен ғарыш музейіне орна-

ластыру жоспарына қатысты пікірталасты атауға болады. Оның музейге қойы-

луы көпшіліктің наразылығын, әсіресе соғыс ардагерлерінің ашу-ызасын туғыз-

ды. Соның нәтижесінде айтылған дәлелдер толығымен талқыланды. Осылайша

Америка Құрама Штаттарында қоғамдық тарих туралы түсінік қалыптасты.

Ол

саяси сипатқа ие мәселе болды, себебі бұл пікірталас ХХ ғасырдағы ең сұрапыл

оқиғалардың бірі саналатын Екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты нысан-

дардың музейге қойылып, көпшілікке ұсынылуы, еске алу мен тарихи жағдайды

түсіндіру арасындағы тепе-теңдік, сондай-ақ мұндай саяси шешімнің қабылда-

ну мәселелері бомбалардың өмірді сақтап қалғанын білдіретін сипаттамалардың

дұрыс-бұрыстығы төңірегінде өрбіді. Кейбір түсінік берушілер одақтастардың

Жапонияға бомба тастау туралы шешімі дұрыс емес деп санайды және олардың

мұндай әрекетке бару себептері әртүрлі болғанын мәлімдейді. Ал басқалардың

пікірінше, одақтастар дұрыс әрекет жасады және бұл оқиғаны заңды түрде атап

өту қажет.

Аталған мәселелерге бейтарап түрде қарау мүмкін емес, сонымен қатар бомба-

лардың бейбіт тұрғындардың өмірін тас-талқан еткенін және оның ұзақ мерзімге

созылған зардаптарын ескерсек, мұндай қадамға бару ағаттық деп санауға болады.

Мемлекет қаржыландыратын мекемелер бірқатар қыспақтар мен шектеулерге тап

болады, ал оның ғалымдар түсінігіндегі күрделі сипаты бар тарихқа айтарлықтай

қатысы жоқ. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына жасалған аналитикалық

талдау соғыс ардагерлеріне, сонымен қатар Америка Құрама Штаттарының үкі-

метіне қауіпті көрінуі ықтимал, себебі бұл бағалау кімге және неге батырлық әрі

этикалық сипат беру қажет деген пікірлерге күмәнданып отыр.

Дегенмен қоғамдық тарихтың таралуына үкімет пен музейден тыс өзге ме-

кемелер де атсалысады, мұның өзі қоғамдық тарихқа, тіпті ол коммерциялық

ОАМДЫ ТАРИХ 205

7.5-сурет. «Соңғы акт: атом бомбасы және Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуы»

(The Last Act: The Atomic Bomb and the End of World War II, 1995) көрмесінің ұсынылған (қа-

раусыз қалған) макеті. Қайта салынған сурет, Смитсон институтының архиві құрметпен

ұсынған

1945 жылдан бастап, әлем ядролық энергиямен өмір сүруге мәжбүр болды, бірақ

Жапонияға тасталған бомбаларды дұрыс деп санаудың немесе ядролық энергияны күн-

делікті өмірге енгізудің оңай жолдары табылған жоқ. Энергияның осы нақты түрінің қа-

лай өндірілгені, Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында қолданылғаны және кейіннен қа-

жетке жаратылғаны туралы әңгімелер жағымсыз әсер туғызатыны сөзсіз, бейтарап, таза

фактіге негізделген сипаттама болуы мүмкін емес. Тарихтың кез келген нұсқасы қайшы-

лықты сипатта, өйткені онда кең мағынада алғандағы саясат туралы анық та, сондай-ақ

бұлыңғыр да болжамдар болады. Бұл мәселеде ерекше ештеңе жоқ, алайда Смитсон инс-

титуты жанындағы Авиация және ғарыш ұлттық музейінің мамандары «Enola Gay» атты

ұшақтың көрмесін ұйымдастыру кезінде қарама-қарсы жауаптардың ерекше маңызды

екенін анықтады.

206 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

сипатқа ие болғанына қарамастан, әлі де саяси сипат береді. Тарих – өткеннің

нұсқаларын қандай да бір формада сататын көптеген салалардың ажырамас бөлігі.

Репродукциялар мен ретро стильдегі киімдер, зергерлік бұйымдар, жиһаздар мен

сәндік заттар көпшілікке белгілі бір тарихи кезеңдерді ұсынады, осылайша әртүр-

лі дәуірлерден хабар беріп, оны есінде сақтайды. Мысалы, олар стильдер туралы

ұғымдарға сүйене отырып, XVІІІ ғасырдың талғампаз, ХІХ ғасырдың нақышты,

ал ХХ ғасырдың жаңартылған сипатқа ие екенін бағамдайды. Бұлай бағамдау қа-

рапайым көрінуі және мұндай байланыстар маңызды болмауы мүмкін. Дегенмен

эстетикалық реакциялар өткен уақытқа деген көзқарас қалыптастыруда ерекше

күшке ие. Бұл жерде саяси элементтер жоқ сияқты көрінгенімен, іріктеудің қан-

дай радикалды түрлері енгізілетінін есте сақтаған жөн. Мәселен, XVІІІ ғасырды

талғампаздық сипатта қарастыру үшін элиталық топтың өмір салты мен олардың

кедей, көмекке зәру және оқшауланған халыққа мәдени тұрғыдан үстемдік құ-

руына басымдық беру қажет. Сонымен қатар бұл ежелгі режим туралы сол кездегі

идеологияның ықпалымен жазылған кітаптарды оқуға да байланысты болады. Өз

коллекцияларына байланысты заттарды сататын музейлердегі бөлшек сауданың

дамуы бұл трендтерге айтарлықтай ықпал етті.

Қоғамдық тарихтың тағы бір маңызды элементі – коммерциялық ұйымдар-

дың кітаптарға, мысалы, бизнес тарихына арналған кітаптарға тапсырыс беруі,

яғни, ондағы мақсат – бизнеске қатысты жағымды қоғамдық пікір қалыптастыру.

Тапсырыспен жазылатын тарих туралы пікір – даулы мәселе. Мемлекеттік бас-

қармалар және өзге ұйымдар сияқты кәсіби қауымдастықтар мен саяси ұйымдар

тарихшыларды жалдап алуы мүмкін, онда тарихшылардың интеллектуалдық ер-

кіндіктен қол үзіп қалу қаупі бар. Мұндай қарым-қатынастардың дау туғызбай

қоймайтыны анық. Осындай мәселелердің бірі – тарихшылардың архивтегі тиісті

құжаттарды еркін пайдалануына рұқсат беріле ме және оларды өз қалауымен ер-

кін талдауға рұқсат етіле ме немесе тарихшыларға материалдар шектеулі түрде

беріліп, олар тарихты сол материалдың аясында ғана тар ауқымда жаза ма деген

мәселе. Содан кейін интерпретация жасауға және тарихшылар өздері орынды деп

санайтын кез келген шешім қабылдауға қатысты мәселе туындайды. Әлде тарихи

еңбекті тапсырыс берушіні жақсы сипатта көрсету үшін жазу керек пе? Мен бұл

мәселені дөрекі түрде сипаттадым және іс жүзінде ол мұндай анық емес. Дегенмен

«кім ақысын төлесе, сол музыкаға тапсырыс береді» дегендей, мұнда туындауы

мүмкін қауіп-қатердің бар екенін естен шығармаған абзал. Тапсырыспен жазы-

латын тарихи еңбектердің кейбірі негізінен өзге тарихшылар үшін жазылған,

осылайша, мысалы, бизнес тарихының дамуына үлес қосатын бұл туындылардың

өзіндік үлкен аудиториясы бар. Тапсырыспен жазылған кітапты оқитын оқырман

қатарына тапсырыс беруші мекемеде қызмет ететін немесе сол мекемеге қолдау

білдіретін адамдар кіреді. Бұл жағдайда тарихты жазу ісі тапсырыс беруші мекеме

өкілдері анықтап берген мақсаттар үшін қолданылады, ал бұл еске алу мен талдау

арасындағы келіспеушіліктердің туындауына себепші болады.

ОАМДЫ ТАРИХ 207

Өмірбаян – қоғамдық тарихтың

бір түрі

Тапсырыспен жазылатын тарихи еңбектердің күрделілігі қоғамдық тарих үшін

аса маңызды саналатын, осы кітапта қайталанатын тақырыпты есімізге түсіреді.

Тарихи сипаттамаларда нақты бағалау болмайды деген ой әбден қалыптасып

қалған. Кейбір тарихи еңбектер субъектіні (мейлі, адам, топ, ұйым немесе оқи-

ға болсын) жағымды сипатта көрсету үшін арнайы тапсырыспен жазылады, бұ-

ған – тарихтың беделді, мәртебелі сала болып есептелуі себеп, ал қолында билігі

бар тұлғалар өздері мен өз жақтастарының құрметке лайық болғанын қалайды.

Өмірбаян бұған айқын мысал бола алады. Көзі тірі, есімі елге танымал және жа-

қында қайтыс болған тұлғалардың өмірбаянын жазуға олардың отбасы, әулеті,

әріптестері мен достары тапсырыс беруі мүмкін. Мен өмірбаянды қоғамдық тарих

тұрғысынан атап өтемін, өйткені ең танымал әрі тұрақты тарихи жанрлардың бірі

7.6-сурет. Фрейд музейінің веб-сайтынан алынған скриншот. Лондон

208 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

болғандықтан, ол тарихты көпшілікке жеткізеді әрі бұқаралық ақпарат құралда-

рында кеңінен талқылануына мүмкіндік береді.

Өмірбаянды ресми, тапсырыс берілген тарихи еңбектермен салыстырған тиім-

ді. Рұқсат етілмеген өмірбаяндар айрықша дау туғызуы мүмкін. Қоғамның белгілі

бір тұлғаның өмірін бағалауы ерекше маңызға ие және танымал қайраткерлердің

қызметі мен олар туралы сипаттамалардың түсіндірмелері жоғары бағаланады.

Шынында да көптеген тарихи тұлғалардың беделіне көпшілік айрықша қызығу-

шылық білдіреді. Өмірбаяншыларға жеке құжаттарды пайдалануға рұқсат қажет,

сол себепті олардың мұндай деректерді сақтаушылармен тығыз байланыс орна-

туы маңызды болып саналады. Бұл жерде шынайылық мәселесі сирек көтеріледі.

Танымал тұлғаның отбасы өз туыстары туралы мәліметті жақсы білсе де, өмір-

баяншыдан бұл мағлұматтарды жарияламауын өтінуі мүмкін, шын мәнінде бұл

мәселе құжаттарға қол жеткізудің шарты болуы да ықтимал. Мұндай шарттарға

келіскен өмірбаяншы өткенді бұрмаламайды, дегенмен дау туғызатын материал-

дардан амалын тауып, айналып өтуі мүмкін.

Материалды іріктеу – негізгі тарихи машық саналады және оны бағалау өте

күрделі болады. Алайда оқырмандар олардың бәрімен жақсы таныс емес. Әдетте

автордың қандай деректерді таңдағаны еңбектің соңғы нұсқасында көріне бермей-

ді. Бастапқы материалдар көпшілікке қолжетімді болмаса, жарияланған сипатта-

маларды бағалау одан да күрделі болады. Тарихи тұлғаларды көпшілікке жағым-

ды сипатта ұсыну біз ойлағандай оңай шаруа емес. Сенімді өмірбаян жазу үшін

автор өз тақырыбына жанашырлықпен қарауы қажет және олар қалай болғанда

да сипаттайтын тұлғамен өздерін салыстыруы мүмкін, бұл – барлық тарихи жоба-

ларға қатысты жағдай. Кейбір өмірбаяндар ұнатпау, құптамау немесе жеккөруші-

лік себебінен жазылған, алайда мұндай сипатта жазылғандарың саны аз.

Отбасы

мүшелері әлі тірі болса, тарихшы олармен жақын араласуы мүмкін және соның

нәтижесінде эмоциялық байланыс орнайтыны сөзсіз. Осылайша тарихшылар өз

тарихын әсірелеп жазуы ықтимал, бұл жағымпаздық сипатта деп бағалануы мүм-

кін, бірақ олар мұны әдейі емес, абайсызда жасайды. Мұндай сипаттамалардың

барлығы белгілі бір сұрыптауға негізделеді.

Өмірбаяннан тарихшылардың өз тақырыбына деген көзқарасы мен оны ба-

ғалауын байқаймыз. Мақтау мен сөгіс, күнәсіздік пен күнә туралы ойланатын

оқырмандар мұны қабылдауы мүмкін. Барлық тарихи дәлелдерде айқын немесе

астарлы моральдық шешімдер бар. Көпшілікке арналған тарихи еңбек, әсіресе са-

тылым көлемін ұлғайту және дау-дамай туғызу үшін баспагерлер мен бұқаралық

ақпарат құралдары тарапынан құпталуы мүмкін ой түйіндерін береді.

Тарихшылар өз қызметі арқылы мораль, жауапкершілік және этика туралы

саяси мәселелерді зерделейді, ал бұл – қоғамдық тарихта өте маңызды тақырып-

тар. Бұл ішінара қоғамдық тарихи дискурстар, әдетте, күрделі әрі жеңіл мәселе-

лерді өткір түрде жеткізетінімен түсіндіріледі. Ал өмірбаянда бұл мәселе нақты

сипатталады, алайда өмірбаян бізді тарихшылардың бағалау пайымы туралы,

сондай-ақ тарихтың эмоциялық әрі саяси аспектісіне қатысты пікірталастарға

қатыстыратын тарихи сипаттаманың жалғыз жанры емес. Сонымен қатар соғыс,

геноцид, диктаторлар, диаспоралар, діни наным-сенім үшін қудалау, наразылық

ОАМДЫ ТАРИХ 209

шаралары, этностық тазарту, ұлттық және халықаралық дағдарысты қамтитын

қоғамдық тарихтың драмалық мазмұнында көбінесе моральдық мәселелерге баса

назар аударылады. Демек, зерттеу саласы ретіндегі қоғамдық тарих өзінің алдына

зерттеушілік міндеттер қоюға тиісті. Өткенге иелік ету мәселелерін осындай ау-

қымды контексте қарастырған жөн.

Өткенге кім иелік етеді?

Өткен қоғамдық игілік және оған иелік етуге болады деп саналады.

Меншік

пен иелік ету – қуатты идея. Бұл жерде мен көпшілік үшін тарихи деректердің

қолжетімділігі туралы мәселеге көп алаңдай бермеймін, дегенмен өткен уақыт

туралы мәліметтерді қандай да бір жолмен біздің меншігімізге айналдыратын

өткеннің насихатталуы үшін қызмет ету аспектілерімен сәйкестендіруге қараған-

да, бұл – маңызды мәселе. Өтеннің қоғамдық меншік екені туралы идеяны оның

икемділігі мен қолжетімділігін көрсету үшін түрлі мақсатта пайдалануға бола-

ды. Бұл тұжырымның зардаптарын түсіну керек. Мысалы, өткен әдетте манипу-

лятивтік және топтық мақсатта қолданылады. Оның мысалы ретінде нәсілшіл

топтардың «иммиграцияның өсуіне байланысты өз еліміздің жағдайы құлдырап

бара жатыр» деген пікірін атап өтуге болады. Бұл баяндаушылардың өз мұрасына

қауіп төндіруі мүмкін және екі құбылыстың («құлдырау» және «иммиграция»)

өте қызықты сипаттамасына сенетін адамдарға, сондай-ақ соның нәтижесінде

екеуінің арасында туындайтын себеп-салдарлық қатынас пен одан кейін жасала-

тын саяси қорытындыға да байланысты болады. Өткенді қоғамдық игілік деп мә-

лімдеу, әрине, бәсекелес және қарама-қайшы пікірлер тудыруы мүмкін, сондық-

тан мұндай мәлімдемелерге сыни тұрғыдан қарау өте маңызды. Кәсіби тұрғыдан

оларды бағалау және сыни тұрғыдан қарастыру көптеген дәлелдерді іздеу, іріктеу

әрі бағалау арқылы жүзеге асырылады, содан кейін бұлар сенімді әрі мазмұнды

дәлелдерге айналады. Алайда жеке артықшылықтардан басқа, дәлелдер туралы

егжей-тегжейлі пікірталастар болмаса, қоғамдық тарихтағы өзара бәсекелес си-

паттамалардың қалай бағаланатыны түсініксіз болып қалады. Тарихи деректер де,

сипаттамаларды құрастыру мүмкіндігі де кәсіби мамандардың айрықша құзіреті

емес, бұл мүдделі топтарға өткен туралы өздерінің жағымды немесе жағымсыз пі-

кірлерін білдіруіне мүмкіндік береді.

«Қоғамдық меншік» ұғымы өткенге меншік тұрғысынан қарап, пайымдауды

білдіреді. Осы ұғымды әрі қарай зерделеу үшін екі мәселеге тоқталып өткен жөн.

Біріншіден, меншікке қатысты тұжырымдамалардың кеңінен таралғанын

ескере отырып, мен оны мақұлдауға емес, керісінше, жалпы болжамдар жасап,

оларды сыни тұрғыдан пайымдауға шақырамын. Екіншіден, адамдар тарих пен

оның жеке аспектілерін бірдей деп ойлайтындықтан, тарих танымал сала болса,

онда міндетті түрде меншік мәселесі туындайды. Иелік ету – қуатты метафора,

сонымен қатар бұл бірегейлікпен байланысты, әрине, бұл әрдайым және бар-

лық жерде дұрыс бола бермейді, бірақ бұл бірегейлікке қатысты бұрын-соңды

210 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

болмаған алаңдаушылық туып отырған дәл осы қазіргі уақытта ол көтерілуге

тиісті болып отыр.

Оны әйелдер тарихы мысалынан байқауға болады.

Ағылшынтілді феминис-

тер Вирджиния Вулфтың «Өз бөлмең» (A Room of One’s Own, 1929) атты кітабы-

на сілтеме жасай алады. Кітап атауынан-ақ, әйел үшін ерекше және генеративті

саналатын оның өзіндік «мен» сезімі мен кеңістіктің үйлесім тапқанын байқай-

мыз. 1960 жылдары феминистік қозғалыстар барысында және оның нәтижесін-

де әйелдің тарихи кейіпкер ретіндегі ерекше бейнесі жасалды әрі насихатталды,

бұл мәселе әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Шамамен дәл осы уақытта

рөлдік модельдер ұғымы кеңінен қолданыла бастады. Тарихи жазба авторлары

әйел оқырманын өздерін тарихты жасаушы әйелдермен қатар қоюға және өт-

кен уақытта қол жеткізген жетістіктерді жоғары бағалауға ынталандырды. Осы

тұрғыдан алғанда, әйелдер тарихы тек әйелдер туралы ғана емес, сонымен қатар

әйелдер үшін оларды өз өмірінде пайдалану мақсатында керек болады. Кейбіреу

оны «біздің тарих» деп санайды, яғни оны иеленуге толық құқығы бар белгілі бір

топ (әйелдер тобы) үшін ол ерекше мәні бар тарих болды.

Мұнда «біз» дегеннің қатарына кімдердің кіретінін анықтаған жөн. Әртүрлі

нәсілге жататын әйелдер әйелдердің тарихтағы рөлі, әйелдер туралы бұрынғы пі-

кірлердің тым жалпылама сипатта екенін мәлімдейді, сонымен қатар қазіргі таңда

түрлі тап, нәсіл және аймақтар әйелдерінің тәжірибесінде белгілі бір жерде әрі

бір мезгілде болуына орай ортақ белгілер қалыптасатыны туралы мәселе даулы

болып қала береді. 1970 жылдардағы әйелдер тарихын зерттеушілер қатарында

ер адамдар да болды, мұның өзі бірқатар пікірталас туғызды, өйткені сол кезең-

де әйелдер тарихы заманауи жаңа сала болып саналғандықтан, ер адамдар әйел

тақырыбын өз мансабы мен беделін көтеру мақсатында пайдалана отырып, бұ-

ған белсене кірісті. Консервативті көзқарас ұстанатын тарихшылар аталған са-

ланың тарихтың нақты бір бөлігі саналатынына күмәнмен қарады, мен мұны өз

тәжірибеме сүйеніп айтып отырмын. Субъектілер мен тарихты түсіндірушілердің

арасындағы байланыс туралы болжамдар жасалды және олар меншікке қатысты

терминдер арқылы сипатталды. «Менің» тарихым немесе «біздің» тарих деп айт-

сақ, онда өткен заманда баяндаушымен тікелей байланысы бар белгілі бір топтың

болғанын меңзегендей боламыз.

Әр адамның бірнеше ерекшелігі болуы мүмкін, дегенмен бірегейлік ұғымын

нақты анықтау оңай емес. Іс жүзінде олардың қайсысы басым екені немесе олар-

дың арасындағы байланыстың қандай болғанын дөп басып айту мүмкін емес.

Тарихи еңбектерге, әсіресе, көпшілікке арналған еңбектерге тым көп ерекшелік-

тер туралы бір пікірге келу қиын, өйткені көбінесе саяси және әлеуметтік басым-

дылықтар ерекшеліктердің біреуінің ғана басым болуын талап етеді. Әйелдер

тарихын тек әйелдер ғана жаза алады, себебі олар бұл тақырыпты жақсы біледі де-

ген пікірді ұстанатындар да бар. Меніңше, бұлай пайымдау дұрыс емес, мәселен,

бұл пікірдің астарына үңілсек, мұнда әйелдер белгілі бір уақыт кезеңіне қатысы

жоқ категория сияқты көрінеді. Оның эмоциялық тұрғыдан шиеленіс туғызатын

тақырып екенін сезу оңай және «әйел» сөзін кез келген этностық, нәсілдік, діни,

жыныстық әрі әлеуметтік категориямен алмастыруға болар еді.

ОАМДЫ ТАРИХ 211

Мен тарих тәжірибесі туралы болжамдарды да атап өтемін, олар біз «бірегей-

лік тарихы» деп атайтын ұғымды кім қолдана алатыны туралы дәлелдерге және

олардың бірегейлігінің саясатымен таныс қоғам мүшелеріне ұсынылған тарихқа

ықпал етеді. Мысалы, бірегейлік тарихы туралы түсінік Солтүстік Америкада кең

таралған. Мұнда кейде қаранәсілділер тарихын қаранәсілділер, еврейлер тарихын

еврейлер жазған дұрыс деген пікірді мақұлдайды. Музейлер мен көрмелерге қа-

тысты да осыған ұқсас сұрақтар туындайды. Мәселен, ұлты еврей емес маман-

ды еврей музейіне директор ретінде тағайындаған қаншалықты дұрыс? Мұндай

шектеулерді қолдайтын логикаға негізделген дәлел көңілге қонымды болу үшін

төмендегі екі шартты орындау қажет. Біріншіден, әр топқа қатысы бар адамның

көзқарасын ескеру қажет. Олардың қарастырылып отырған категорияға қатысты-

лықтың өзі белгілі бір артықшылық идеяларын беруі керек. Алайда бұл артықшы-

лықтың іс жүзінде қалай әрекет ететіні түсініксіз, әсіресе, ежелгі замандарға қы-

зығушылық білдіретін тарихшылар үшін анық емес: топтар ұсынатын дәлелдерді

сенімді ету үшін ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан сабақтастықты болжауға

бола ма? Мұнда ортақ тәжірибенің қай түрі бар? Екіншіден, тарихшының қолын-

да тіпті артықшылыққа ие мәлімет болса да, ол белгілі бір топтың мүшесі болмаса,

оның бұл мәселені зерттеуі дұрыс емес дегенді алға тартатын саяси ой-түйінін

жасау керек. Өткен заманды зерттеуге кімнің құқығы бар және оны қандай сипат-

тамға сай зерттеу керек екені туралы этикалық әрі саяси дәлел қажет. Бұл туралы

қызу пікірталастар жүргізіліп келеді. Топтардың көпшілік тарапынан мойында-

лып, құрметке ие болуы барысында олардың тарихы да өзгеруі мүмкін. Этикалық

тұрғыдан алғанда, топқа қатысы бар адамдар ұсынған мәліметке басымдық беру

оның көпшілік арасында мойындалуы және құрметке ие болуына септігін тигізуі

мүмкін, себебі өткен туралы үнемі насихаттап жүретін әрі бұл туралы жазатын

адам да маңызды рөл атқарады. Олар қоғамға өткеннің құндылығы мен маңызын

насихаттайды және осы мәселеде бұл топтың қызметіне сілтеме жасай алады. Сол

себепті әлеуметтік тұрғыдан осал топ өкілдерінің пікіріне басымдық беруге негіз

бар, өйткені бұл өткеннің қайғы-қасіретін көпшілік алдында мойындау және өз-

гелерді жанашырлық, түсіністік пен құрмет көрсетуге шақыру әрі соған ынталан-

дыру тәсілі.

Бұл пікірлер барлық тарихшылардың адамшылық, нақтылық, саналылық,

парасаттылық сияқты этикалық міндеттемелері бар деген пайымды жоққа шы-

ғармайды. Аталған пікірлер шынайы тарихи тәжірибеде қолданылады және олар

тарихшының шығу тегі, жынысы, жыныстық бағдары, нәсілі сияқты тұлғалық ас-

пектілеріне байланысты емес, ол тұжырымның бұл қасиеттерге ешқандай қатысы

жоқ. Көрнекті тарихшылардың жақсы нәтижелерге қол жеткізуіне олардың тәжі-

рибелері ғана емес, белгілі бір жағдайларды жете түсінуі себеп болуы мүмкін. Бұл

қабілет тарихшы үшін аса қажет машық саналады. Менің пайымдарым осы тарау-

да ұсынылатын қоғамдық тарихтың бір аспектісіне сай келеді. Өткенге қатысты

мәліметті кез келген саладан байқаймыз және көпшілік оны үнемі қолданады әрі

қайта жүйелейді, алайда бұл белгілі бір ықпалды топтың мүддесі үшін пайдала-

нылмайды. Іс жүзінде бәрі оңай емес және бұл ұстаным қоғамдық тарихтың мен

назар аударған басқа бір аспектісіне қайшы келеді.

212 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Көпшілік қоғамдық тарихқа қызығушылық білдіреді және бұл мемлекет пен

оның мүдделеріне, тіпті, бірегейлігі мықты әрі жеткілікті ресурсы бар кез келген

күшті топқа неғұрлым жақын болған сайын қызығушылық та арта түседі. Бұған

үнемі пікірталас тудыратын империяның тарихына қатысты көрмелер мысал

бола алады. Беделі күмән тудырған қайраткерлерді дәріптейтін қоғамдық мүсін-

дер туралы қызу пікірталастар келіспеушіліктердің бар екенін көрсетеді. Басым

мүдделерден шеттетілген мамандар көпшілік назарын өз тарихына аудару үшін

оппозициялық стратегияларды әзірлейді. Соның нәтижесінде музейлер мен та-

рихи-мәдени мұра әлемінде түрлі топтардың мүддесін қорғайтын көрмелер мен

экспонаттардың саны арта түскен. Истеблишмент музейлерінің үйлестірушіле-

рі өздерінің мекмелерінде әртүрлі көзқарастарды ұсыну үшін көп еңбектенеді.

Қарама-қайшы сипатқа ие қоғамдық тарихты қалыптастырудың қажеттігі мен

оны қалыптастыруға кімнің білім-білігі жеткілікті екенін бағалауды ажырата біл-

ген жөн. Тарихшылардың мұндай біліктілігін нәсілі, жынысы, табы, жыныстық

бағдары немесе діни наным-сенімі бойынша анықтау екіталай және күрделі бо-

луы мүмкін. Тарихи беделді өздеріне қатысты мұқият игерілген машықтар мен

тәжірибелерде емес, биологиялық немесе әлеуметтік атрибуттарда қарастыратын

болсақ, оны жоғалтып алу қаупі бар. Сонымен бірге тарихшылар өздерінің өмір-

лік тәжірибелерін өз жұмысында қолданады және бұл ерекше, құнды идеяларды

қалыптастыруы мүмкін. Өміріміздің ажырамас бөлігіне айналған бұл мәселелерді

байыппен әрі ашық түрде талқылау қажет.

Моральдық пайымдар

Бұл тарауда қоғамдық тарихтың өткенге деген жалпы қатынасы мен қауым-

дастықтардың тарих туралы түсініктерін ұғынудың маңызы зерделенеді. Мұнда

қоғамдық тарихтың екі аспектісі бар. Біріншіден, оның көпшілікті қамту және

күнделікті өмірге енуге мүмкіндігі өте зор. Ол айрықша әсер туғызатын көпте-

ген құбылыстарды, соның ішінде теледидар, кино мен көркем әдебиетті қамтиды

және коммерциялық бағытта табыс әкелуге тиіс. Мұндай мәдениет түрлерінің

кеңінен таралған тарихи менталитеттерді құрастыруға қосқан үлесі өзгелерден

де зор болуы мүмкін. Демек, кәсіби тарихшылар бұл мәдениет түрлерін түсініп

әрі олардың салдарын бағалауы керек. Екіншіден, моральдық деп сипаттауға бо-

латын күшті сезімдерді туғызу арқылы қоғамдық тарих аудиторияның эмоциясы

мен қиялын қалыптастырады. Осылайша тарихи сипаттамалардың едәуір бөлігі

тікелей және жанама түрде өзіндік үлесін қосады. Осы тұрғыдан алғанда, адам

өміріндегі кейбір оқиғалар күрделі болып келеді. Бұл мәселелердің қоғамдық та-

рих үшін өте сирек кездесетін тақырып емес екенін және ол оны неғұрлым бедер-

лендіре түсетінін ескерткім келеді.

ХХ және ХХІ ғасырларда адамның зәресін алатын сұмдық оқиғалар болды, сон-

дай-ақ, қазіргі кезде де біз осындай оқиғалардың куәгері болып жатамыз. Оларды

адамзат тарихында теңдесі жоқ оқиға деп санауға бола ма деген мәселе пікірталас

ОАМДЫ ТАРИХ 213

туғызады. Қалай болғанда да бұларға тең келетін оқиғалар болса да, онымен бай-

ланысты интеллектуалдық мәселелер азаймайтыны белгілі.

Аталған оқиғалардың

қасіреті ішінара бізге жақын, бұл олардың кино, радио, әлеуметтік желі және көркем

әдебиет, газеттер мен ауызша хабарлар арқылы сезімдік және эмоциялық сипаттағы

жеделдігіне байланысты емес. Холокост оқиғасы және Хиросима мен Нагасакиге

бомба тастау, кейінгі соғыстар мен террористік әрекеттер сияқты олардың зардап-

тары өте ауыр болғандықтан, олардың әсері мен зардаптары бізге қоғамдық тарих

туралы әрі жалпы тарихи тәжірибе туралы көп жағдайдан хабар береді.

1930–1940 жылдары қайтыс болған миллиондаған адамдардың мемориалда-

рында және осы оқиғаларға арналған музейлерде белгілі бір дәйексөздер бірнеше

рет қолданылады. Олар өткенді ұмытып кететіндердің ол қателіктерді қайталай-

тынын және өткеннен сабақ алу үшін оны есте сақтаудың маңызды екенін көрсе-

теді.

Шынында да көптеген адамдар үшін бұл қоғамдық тарихтың ең маңызды

мақсаттарының бірі: біз есте сақтау үшін оқимыз. Алайда тарихтың берер сабағы

қандай, нақты нені алуға болады және оны өзге замандар мен жерлерге қатысты

қалай қолдануға болады деген мәселелерді зерттеу қажет. Өткен оқиғалардан са-

бақ алып, оны үлгіге айналдыратын, тұтас қоғамға әсер ететін анық әрі түсінікті

тұжырымдар бар ма? Егер бар болса, тарихшылар өткен мен болашақ арасындағы

артықшылыққа ие делдалдарға айналар еді. Тарихшылардың өздері зерттейтін

материалдардан әртүрлі тұжырымдар жасайтыны сөзсіз. «Тарихтан сабақ алу»

ұғымы жиі және сенімді түрде аталып отырады, сол себепті ол үнемі назардан тыс

қалады. Бұл өте күрделі мәселелер және адамдар арасындағы қарым-қатынастың

шиеленісуіне байланысты олар көп жағдайда бір-бірін түсіне бермейді. Әрине,

қарапайым жауаптар мен нақты моральдық қарама-қайшылықтарды жүйелеуге

деген ықыластың бар екені белгілі. Тарихшылардың көпшілікке жеткізуі мүмкін

құнды тұжырымдардың бірі – қандай да бір айқын көрінетін қайшылықты мәселе

жоқ екенін мәлімдеу.

Мұндай мәселелер өзіңді кінәлі сезіну мен біреуді айыптаудан туындайды.

Тарихшылар тарихи тұлғалардың бәсекелес талаптарын бағалайды; олар ше-

шімдер мен іс-әрекеттердің қалай қабылданғаны туралы сипаттамаларды бірік-

тіреді және соның нәтижесінде жауапкершілік туралы түсінік қалыптастырады.

Жауапкершілік жүктелгеннен кейін өзіңді кінәлі сезіну мен өзгені айыптауды

бастан өткересің. Сұмдық жайттарға қатысы бар айыптыларды табу қажеттігі

күрделі сипатқа ие: тарихта жеккөрінішті тұлғаның болуы эмоциялық тұрғыдан

қалыпты құбылыс саналады, бұл өзгелерді айыптауды тоқтату кезінде айқындық

пен қарапайымдылыққа алып келеді. Айыпталуға тиісті мәселелерді анықтаған-

да алдын ала қалыптасқан эмоциялық тұжырым болатыны сөзсіз. Мұндай алдын

ала қалыптасқан міндеттемелердің қалай туындағанын толық түсіндіре алатыны-

мызға күмәнім бар, бірақ тарихи пікірталастар олардың бар екенін дәлелдейді.

Мысалы, соңғы жылдары Германияда Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына

алып келген оқиғаларды (фашизмнің күшеюін түсіндіру үшін тарихқа қаншалық-

ты терең үңілу қажет?) қайта зерделеу барысында қоғамда неміс халқының сол

болған оқиғалардан қаншалықты хабардар болғанына және жалпы рөліне қатыс-

ты қызу пікірталастар болды. Егер олар айналасында не болып жатқанын жақсы

214 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

білсе, бұл оқиғаға қатысушылар болса немесе тіпті өз еркімен қатысса, оларға қан-

дай жауапкершілік жүктеледі? Бұл – іс-әрекетке қатысты мәселелер.

Жауапкершілік жүктелгеннен кейін тиісті жазалау шараларына қатысты қо-

сымша мәселелер туындайды. Жапониядағы әскери лагерьлерде зардап шеккен-

дерден кешірім сұрау, еврейлердің талан-таражға салынған немесе ұрланған зат-

тарын сақтайтын музейлер мен банктердегі мүліктерін қайтару немесе өтемақы

төлеу, мемлекет, банк және коммерциялық ұйымдарға жиі берілетін өтініштерді

орындау арқылы әділдікке жете аламыз ба? Аталған мәселелердің кейбірі қаты-

сушылар қайтыс болған жағдайда өзектілігін жоғалтуы мүмкін. Мұны абстрактілі

тұрғыдан қарастыруға болады, ал анағұрлым нақты жауаптар ұлттық және халықа-

ралық құқыққа негізделуі қажет. Сот істері көлемді тарихи дәлелдерді қажет ете-

ді. Сонымен қатар әр оқиға, әрбір мәселе де контексте қарастырылып және оның

өзіндік ерекшелігі зерттелуі қажет. Бұл ішінара тарихшылардың міндеті саналады,

ол соғысқа қатысты сот процестеріндегі қорғаушылардың қандай оқиға болғанын,

бұл туралы кім не білетінін және ол жайында қай уақыттан бері хабардар екенін

анықтауға көмектесу мақсатында архив жұмыстарын жүргізу үшін тарихшыларды

неліктен жұмылдыратынын түсіндіреді. Тек сол кезде ғана жауапкершілік, айып

және жазалау шараларын сенімді әрі қауіпсіз түрде тағайындауға болады.

Холокост және оның салдарын зерттеген тарихшылар бірнеше функцияны ат-

қарды: құқықтық пайымдауларға негізделген зерттеулер жүргізу; қандай жағдай

болғаны әрі не себепті туындағаны туралы ауқымды пікірталастарға қатысу; әсі-

ресе тарих пәні үшін ұсынған мәліметтер мен тірі қалғандар алдындағы жауапкер-

шілікті түсіну. Тарихшылар әуесқой аудиторияға арналған тарихпен де айналы-

сады, себебі көпшілік тарихта нақтылық басым дегенге сенетіндіктен және тарих

пәнінің моральдық тұрғыдан үлкен беделге ие екендігіне байланысты тарихшы-

ларға ерекше жауапкершілік жүктеледі. Алайда беделге ие тарих деп нені атауға

болатыны және оның кімге бағытталатыны жөніндегі мәселелер төңірегінде дау

туындауы мүмкін. 1930–1940 жылдардағы сұмдық оқиғалар туралы сипаттама-

лардың кімге арналып жазылғанына және оларды қаншалықты бағалайтынына

байланысты айырмашылықтары бар. Моральдық қарама-қайшылықтарды бейса-

налы түрде қолданатын қоғамдық талқылаулар және рефлекстік сипатта болуға

тиіс ғылыми тарих екі түрлі бағытта дамиды.

Мәселен, нацистік концлагерьлер туралы бұрмаланған пікірлер еврей халқы-

ның қайғы-қасіретін шамадан тыс әсірелеу мақсатында таралды деп санайтын

ревизионист-тарихшылар бар. Бұл – антисемиттік тарих және мұның болуының

өзі бұған дейін айтылған пікірлерді дәлелдейді; егер өткен шақ қолжетімді және

қолдануға жарамды, сондай-ақ қоғамдық меншікте болса, арам ниетті, бейәдеп,

әсіресе, оны айғақтайтын дәлелдері бар деп мәлімдеген жағдайда жауапсыз деп

танылған сипаттамаларды жариялайтын Дэвид Ирвинг сияқты ревизионистерге

не кедергі бола алады?

Алдыңғы тарауларда ғылыми аппарат пен өзге тарихшы-

лардың деректері, әдістері мен дәлелдерін мұқият зерттеу қасақана бұрмаланудан

қорғауды қамтамасыз ететінін дәлелдедім. Қоғамдық тарих пен Холокост тура-

лы пікірталастар контексінде бұл реакция жарамсыз болып көрінуі мүмкін, өйт-

кені қоғамдық дискурс – ғылыми дискурс емес. Көптеген адамдардың қолында

ОАМДЫ ТАРИХ 215

моральдық тұрғыдан айыпталған оқиғалардың әртүрлі сипаттамаларын бағалау

үшін материалдар мен тұжырымдамалық тәсілдер болмағандықтан, олар көп жағ-

дайда өз эмоцияларын басшылыққа алуы мүмкін. Көптеген топтар өткенді күшті

сезімдерді пайдаланатын жеңілдетілген моральдық тұрғыдан сипаттауға мүдделі.

Бірақ сезімдердің көрсететін бағдары сенімсіз, өйткені сезімге берілген адам сыни

тұрғыдан ойлана бермейді. Жүрек сезіміне қатысты ортақ мәміле болмайтыны

сияқты, бір адамның эмоциясы басқасына қарағанда жақсы немесе әлдеқайда не-

гізді деп кім айта алады?

Бүгінгі күні біз релятивизмге қатысты негізгі мәселелерді түсіне бастадық.

Релятивизмнің қарапайым анықтамасы – пайымдаудың абсолюттік стандарты-

нан бас тарту. Алайда сыншылардың ойынша, бұл термин стандарт атаулыдан

бас тартуды, барлық құбылыстарға бірдей қолданылу мүмкін үлгілерге қатысты

кемсітушіліктің болмауын білдіреді. Дегенмен бұл қаншалықты күрделі әрі эмо-

циялық сипатта болса да, релятивизм тарихшылар ескеруі керек бірқатар мәселе-

лерді көрсетеді. Мысалы, «әртүрлі пікірлерді құрметтеу керек» деген мәлімдеме

біраз уақыт бойы білім философиясының бір бөлігі ретінде саналып келді, кей-

бір контексте бір көзқарасқа негізделген пайымдауларға қарағанда, әртүрлі топ-

тардың көзімен әлемді көру мәселесі пайдалы болып есептеледі. Соңғы уақытта

экологиялық тарихқа деген қызығушылықтың артуы осы трендтердің мысалы

бола алады. Табиғи ресурстарды басқарудағы өзгерістер ендігі кезекте ырыққа

көнбейтін экономикалық прогресс тұрғысынан емес, жергілікті тұрғындар, кедей

жұмысшылар, жануарлар және тағы басқалар тұрғысынан қарастырылады. Дәл

сол кезеңде ұйымдастырылған экологиялық қозғалыстарды ескере отырып, бұл

мысал саясат, мемлекеттік басқару және тарих тәжірибесі арасындағы тығыз бай-

ланысты көрсетеді.

Сонымен қатар бізді тарихтың мүдделерін (кейбір түрлерін) құрметтеуге ша-

қырады. Тарихтың идеяға әбден берілген түрі белгілі бір көзқарасты алға тартады

және өзіне бәсекелес пікірлермен санаспауы да мүмкін. Қауымдастықтар немесе

мүдделес топтар өз тарихын сипаттаған кезде, әсіресе оларға қауіп төніп тұрған

жағдайда, қоғамдық тарихтың пікірталас тудыртатын түрлері пайда болуы ықти-

мал. Релятивизмнің осындай өзгеше түрі құнды пайымдауларды көбінесе өздері

дұрыс деп тапқан жағдайда ғана оларға рұқсат етеді. Осылайша солшыл тарихшы-

лар ақсүйектер тарихын тек соңғы уақытта ғана сенімді түрде және ғанибетпен

зерделей бастады. Ақсүйектер тарихын зерделеудің әр алуан тәсілдері болса да,

1960–1970 жылдары әлеуметтік жағдайы төмен топтарға деген қызығушылықтың

күрт артуы байқалды. Содан бері идеологиялық жағдай өзгерді және ақсүйектер-

ден қалған құнды материалдар әлеуметтік және мәдени тарихтағы басты мәсе-

лелерді ескере отырып, зерттеу жүргізетін тарихшылардың назарына ілікті. Бұл

қызығушылықты қоғамдық тарихтың көптеген түрлеріне, соның ішінде өмірбаян,

теледидар бағдарламалары, тарихи шығармалар мен тарихи орындардың көрме-

лерінен байқауға болады.

Осы мәселелерден туындаған, әсіресе қоғамдық тарихта айқын көрініс беретін

дилеммаларға берілетін бірқатар ықтимал жауаптар бар. Тарихтың барлық түрі

белгілі бір көзқарастан басталады, сондықтан бірегейлендіру мен артықшылық

216 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

7.7-сурет. Ланчестер дипломы

Мыс қорытпасы, әртүрлі өлшемдегі фрагменттер, 150, DURMA.2017.21

Біз бұдан Рим флотында қызмет еткен британдық теңізші Тигерносқа берілген флот дип-

ломының бір бөлігін көреміз. Бұл Германиядағы римдіктерге жиырма алты жыл бойы

қызмет еткен, азаматтығы жоқ адамның құқығын растайды. Тигернос зейнетке шық-

қаннан кейін өзі және оның ұрпақтары сол елдің азаматтығын алған. Тигернос Дарем

графтығына қарасты Ланчестер қаласында дүниеге келген. Мұндай тарихи маңызы бар

құжаттар сирек кездеседі, бұл дипломды әуесқой археолог металлодетектор арқылы тап-

қан. Университет одан дипломды сатып алды, осылайша ол университеттің археология

музейіне қойылды. Ол қоғамдық тарихтың екі аспектісін– әуесқой мамандардың үлесі

мен өткенді кең аудиторияға насихаттауды қамтиды.

ОАМДЫ ТАРИХ 217

беру пайда болатыны сөзсіз. Егер олар жалпы мойындалған және ғылыми аппа-

рат ашық берілген болса, онда қызу пікірталас туындамайды. Бұл тәсіл сілтеме-

лер мен библиографиясы аз немесе мүлде болмайтын қоғамдық тарихқа қараған-

да ғылыми салада әлдеқайда жақсы әрекет етеді. Тарихшылар ашық әрі икемді

болуы керек және зерттеу барысында белгілі бір идеялармен шектелмеуге тиісті.

Мысалы, тарих қожайындар көзқарасы бойынша емес, қызметшілер тұрғысынан

жазылуы керек деген тұжырым тым абстрактілі және материалдарға негізделме-

ген деп сынға алынуы мүмкін. Кейбір қызметшілер өз қожайындарын мәселен,

бопсалау арқылы пайда табатын сияқты, ал кей қожайындар өз қызметшілерін

айталық, жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу арқылы өз мақсаттарын жүзеге асы-

рады.

Шынында да бір ғана отбасылық шаруашылықта жағдай уақыт өте келе

өзгеруі мүмкін, сол себепті бір жақты көзқарасты ұстану күрделі мәселелерді

бейнелей алмайды. Сондықтан кез келген құрылым абстрактілі ұстанымға емес,

түсіндірілуге тиіс тарихи мәселелерге негізделсе ғана дұрыс болады. Тағы да айта

кетерлік жайттың бірі, бұл тәсіл көпшілікке белгілі тарихи контекске қарағанда,

ғылыми тұрғыдан дәлелді саналады, себебі мұнда аудитория шиеленіске толы

оқиға желісін күтуге дағдыланған.

Қоғамдық тарихқа қатысты релятивизмнің күрделілігіне тағы бір жауап ре-

тінде түсініксіз мәселелерді мойындап және оларды бағалау үшін тарихтың көп-

шілік алдында талқыланатын терминдерді өзгерту әрекетін атауға болады. Бұл

тарихшының жағымсыз сипатта белгілі болған диктаторды жақтайтын кітап шы-

ғаруға құқығы бар дегенді білдіре ме? Егер дәлелдерді жауапкершілікпен пай-

даланса және беделді тарихи сипаттама жасау талаптарын сақтаса, онда тарих-

шының мұндай кітап шығаруға құқығы бар болуы мүмкін. Сонымен қатар олар

өз міндеттемелерін мәлімдеп, қолданатын тәсілдерінің тиімділігін саяси немесе

эмоциялық негізде емес, интеллектуалдық тұрғыдан дәлелдеуі керек. Белгілі бір

құбылысты талдау оны құптау дегенді білдірмейді. Қалай болғанда да, тарихи жа-

рияланымдарға цензура қажет емес және әртүрлі пікірлердің болғаны дұрыс, өйт-

кені ғылыми әрі қоғамдық тарихта нәтижелер сыни тұрғыдан бағалануы мүмкін.

Бұл жердегі міндет – тарихтың қатаң тәжірибесі туралы түсінікті мүмкіндігінше

кеңінен тарату.

Өткел

Тарихшылардың моральдық және саяси міндеттемелері – олардың адами

құндылықтары. Сол себепті мүмкіндігінше нақты тұжырымдалуы әрі зерделеуге

қолжетімді дәлелдерге негізделуі керек.

Тарихшылар өз ұстанымдарын білдіру

немесе бекітуден гөрі, оны тиімді түрде түсіндіруді өздерінің кәсіби міндеттерінің

ажырамас бөлігі ретінде ала отырып, тарихи пайымдауларға жеткізетін процес-

терді көпшілікке ашып көрсетеді. Қоғамдық тарих барлық тарихшылардың ал-

дында тұрған күрделі мәселелерді зерделейді. Біз оны жай ғана дәріптеу, көңіл

көтеру немесе насихаттау ісі ретінде алып тастай алмаймыз. Академиялық тарих,

218 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

бұқаралық ақпарат құралдары, музейлер сияқты мекемелер мен бұқаралық мә-

дениет арасындағы қарым-қатынасқа қатысты дәйекті ұстанымдарды дамытқан

жөн. Мұны жүзеге асырудың бір жолы – тарихтан сабақ алу ұғымына жүгіну.

Өткенді зерттеу, шынында да, адамды шабыттандырады әрі оның танымдық си-

паты да бар, бірақ бұл түсінікті, қарапайым сабақтар мен айқын нұсқаулар емес.

Керісінше ол – ойлау мен талдауға арналған алаң. Өткен – қазіргі уақытқа арнал-

ған контекст, бірақ ол тікелей нұсқаулар бермейді. Тарихшылар күрделі мәселе-

лер мен қабылданған көзқарастарды қайта зерделеген кезде жақсы нәтижеге же-

теді. Көпшілік бұл пікірлерді бағалай алмайды деп мәлімдеу қамқорлық жасаумен

бірдей, олар, тым болмағанда, зорлық-зомбылық пен жанжалдарды сипаттаймыз

деп порнографияға да ұласатын сенсациялық тарих сияқты балама да ұсынуы ке-

рек. Ғылыми және қоғамдық тарихтың өзара тығыз әрекеттесуін қамтамасыз ете-

тін дүниетаным әртүрлі топтардың ынтымақтастығына ғана емес, сонымен қатар

тарихшылардың машықтары мен идеялары туралы кең түсініктің қалыптасуына

да байланысты болады. Тарихшылар біліктілігінің негізін қалайтын бірқатар ма-

шықтар жайында келесі тарауда қарастырамыз.

СЕГЗНШ ТАРАУ

Тарихшылардың

машықтары

Тарихты өткенді жете түсіну және дәлелді сипаттамалар құрастыруға

қажетті машықтар тұрғысынан тиімді түрде қарастыруға болады.

Машық туралы талқылаулар тарихшыларға өз тәжірибесіне назар

аударуға, оны талдауға, дамытуға әрі жетілдіруге, сонымен қатар

тақырыпты қалай оқыту қажеттігі туралы ойлануға жетелейді. Бұл

тарауда тарихшылар қолданатын әртүрлі, бірақ өзара байланысты

машық түрлері қарастырылады.

Машық деген не?

Машық тарихшылар атқаратын кез келген жұмыстарды нәтижелі етеді. Бұл та-

рауда тарихшылардың бойынан табылуға тиіс машықтарды талқылаймын, соны-

мен қатар оның өзіндік ерекшелігіне тоқталып өтемін. Бәлкім, белгілі бір машық-

тардың жиынтығы тарих пәнінің айрықша ерекшелігі шығар? Тарихшылардың

машығына қатысты (оның тарих пәні үшін маңызы болсын, болмасын) маңызды

мәселелердің бірі – машық уақыт өте келе тарихи тәжірибе арқылы қалыптаса-

ды. Бұл машиналық құрылғыны басқару, тоқ көзін ауыстыру және тағы басқа

машықтарға ұқсамайды, оны игерген студент белгілі бір әрекетті жүзеге асыру-

ға тырысады, бұл машық тек технология өзгерген сайын жетілдіре түсуді қажет

етеді. Ал тарихшылардың машығы бұған қарағанда сәл басқаша, машық түрлері

өмір бойы дамып, жетіле түседі, осылайша адамның ажырамас бөлігіне айналады.

Тарихшыларға қажетті машықтар анық әрі сенімді түрде жазу, сондай-ақ жағдай-

лардың күрделілігін түсіну қабілетін де қамтиды. Әдетте маманды көп нәрсеге

220 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

үйретуге болады, дегенмен тікелей үйретуге келмейтін, адамның нәзік қасиет-

теріне байланысты көптеген өзге дүниелер бар. Тарихшылардың машықтарына

қатысты мәселелер тарих пәнімен тікелей байланысты. Мысалы, бұл мәселелер

арқылы пәннің артықшылықтары мен оның іргелес салалармен байланысын аң-

ғаруға болады.

Нәтижесінде бұл мәселелер де қақтығыс тудыртатын алаңға айналады. Жалпы,

соңғы жылдары тарихшының бойында болуға тиіс машық түрлері жаңа сипатқа

ие болды, бір жағынан, бұған көптеген елдің жоғары білім беруге бағытталған

саясатында кең қолданыстағы машық түрлеріне баса назар аударуы себеп болды,

яғни бұл машықтарды әртүрлі контексте қолдануға болады. Бір жағынан, бұл жа-

ғымды фактор, себебі тарихшы болу үшін әртүрлі жағдайда қолдануға өте пайда-

лы әртүрлі машық түрлері қажет. Сондықтан тарихты зерттеуді ортақ құндылығы

бар іс деп қарастыруға болады. Дегенмен кең қолданыстағы машық түрлеріне сая-

си тұрғыдан назар аудару оқытудың механистік тәсілін қалыптастыруға септігін

тигізеді, ал бұл модель тарих саласындағы қызметке сай келмейді және оқытудың

әдістері шектеулі екені туралы жалған пікір қалыптастырады. Көптеген адамдар-

дың өткен туралы мол ақпарат алуы тарихшыларға қажет көптеген машықтардың

қажеттілігін шектейді.

Бір қарағанда, машық термині әртүрлі жағдайда қолдануға болатын әдістерді

білдіреді; демек, бұл мазмұннан гөрі, әдістерді көбірек қамтиды. Дегенмен тарих-

шылардың бойынан табылуға тиіс нақты машықтарды талқылауға ұмтыла оты-

рып, олар қолданатын машықтар мен материалдарды ажырату дұрыс болмас еді.

Тарихшылардың машығы қолданылу барысында, яғни оның нақты тарихи мәсе-

лелерге қатысты пайдаланылуы арқылы жетіле түседі. Осылайша білім мен тә-

жірибе жинақталады, ал оны әдістер мен мазмұнға бөлу жасанды болып көрінуі

мүмкін, себебі олар өзара тығыз байланыс орнату арқылы үйлесім табады. Тарихи

фактілердің қайдан алынғанынан, оны қалай пайдалану және түсіндіру ісінен ха-

барсыз болу жақсы нәтижеге қол жеткізбейді. Ең құнды машық ақпарат пен де-

ректерді табу, оны дәлел ретінде қолданысқа енгізу және бұл фактілерді тек есте

сақтап қана қоймай, материалдарды жүйелі түрде пайдалану.

Материалдар мен машықтарды игеру – тарихшы біліктілігінің екі аспектісі,

олар бір-біріне өзара тәуелді бола отырып, бірге дамиды. Машықтарды қандай да

бір іске қатысты қолдану керек және бірқатар аспектісі бар сол іс-әрекет машық-

тарды жетілдіруге көмектеседі. Тарихтың мазмұны ерекше маңызды, себебі бұл

тарихи дәлелдер құрастыруға мүмкіндік беретін дәйектер ұсынады. Бұл – мате-

риалдарды салыстырудың қайнар көзі, оның көмегінсіз кез келген тақырыптық

зерттеуді түсіндіру мүмкін емес. Ол нақты құбылыстарды қамтитын өзгерістердің

кең заңдылықтарын ұсынады, сондай-ақ адамзат қоғамдарының іргелі құрылым-

дары туралы түсінік береді. Демек, өткеннің тым болмағанда бір бөлігі туралы

жалпы түсініктің болғаны абзал. Тәжірибе білім мен машықтың өзара үйлесімі

екенін атап өткім келеді. Бұл мәселелерді жалпылама түрде сипаттау қиын, бірақ

оны романтикаға айналдыру ақылға қонымсыз болса да, тақырыппен таныс бол-

ғаннан кейін осы жағдайды сезінесіз. Білім мен технологияның түрлері өзгерген

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 221

сайын, білім беру тәжірибесі мен саяси артықшылықтармен қатар, машықтар да

өзгереді, оның жаңа түрлері пайда болады, ал өзгелері мамандардың шағын топта-

рының құзыретіне айналады.

Машық түрлері

Тарихшыға қажетті негізгі машықтардың басым бөлігін өзге де гуманитарлық

және әлеуметтік ғылымдар пәндері мамандары өз жұмысында қолданады, сол се-

бепті оның сапасына баса мән беру тарихтың өзге салалармен арадағы байланы-

сын түсінуімізге де көмектеседі.

Тарихшыға қажетті машық түрлерін үш топқа бөлуге болады. Біріншісі – тех-

никалық машықтар, бұл топқа палеография және дипломатия, клиометрия мен

просопография (кейде «прозопография» деп те аталады) сияқты түрлерін жатқы-

зуға болады, бұлар құжаттардың мағынасын түсіндіру, сандық тәсілдерді қолдану

және топтық сипаттамаларды зерттеу ісін қамтиды. Оларға қысқаша тоқталып

өтемін. Екіншісі – деректерге негізделген машықтар; олар тарихи мәселе анық-

талғаннан кейін негізгі немесе қосымша материалдарды іздеу және бағалаумен

байланысты болады. Үшінші түрі – түсіндіру машығы, соның ішінде шындыққа

жанасымды дәлел құрастыра білу қабілеті. Машықтың бұл үш түрі өзара тығыз

байланысты және сипаттамаларды анықтау үшін әртүрлі тақырып аясында қа-

растырылады. Мұның әрқайсысын кезекпен қарастырмас бұрын, барлығынан

маңызды саналатын машық түрлеріне – тарихи мәселені анықтау мен қалыптас-

тыруға назар аударғым келеді. Бұл жоғарыда мен атап өткен үш категорияның

ешқайсысына кірмейді, дегенмен машықтың сол үш түріне қарағанда, бұл әлде-

қайда іргелі, онсыз тарихты қалпына келтіру мүмкін емес.

Тарихи мәселе – бұл жай ғана тақырып емес, бұл өткеннің бір бөлігі. Бір құбы-

лысты оның әйтеуір бар болғаны үшін зерттеу, түйінделмеген, эмпирикалық тұр-

ғыдан негізделмеген түсініктерге алып келуі мүмкін. Белгілі бір жерге, тұлға, ме-

кеме немесе архивтерге назар аударуға және оларды зерттеуге қызығушылық оны

бұрын-соңды ешкім зерттемегендіктен туындауы мүмкін. Дегенмен бұдан шы-

ғатын нәтижелер интеллектуалдық тұрғыдан шектеулі болуы ықтимал. Тарихи

еңбек (мейлі ол студенттердің эсселері немесе үздік зерттеулер болсын) жазудың

ең тиімді жолы – сұрақ қою, ойлану, күрделі жағдай (ситуация) қалыптастыру,

дәйексіздік, таңдану және болжам. Бұлар әртүрлі формаларда көрініс табуы мүм-

кін, бірақ олар көбіне мәселенің контексін қамтамасыз ететін нақты немесе жана-

ма түрдегі қандай да бір салыстыруды қамтиды. Тарихи еңбек түсіндіруді қажет

ететін мәселені анықтауға негізделеді. Бұлай пайым қолда бар түсініктемелерге

байланысты болады.

Осылайша салыстыру тарихи тәжірибенің негізі саналады. Тарихшылар де-

ректерді, тақырыптық зерттеулерді, қосымша сипаттамалар мен теорияларды

үнемі салыстырады, салыстыру жүргізбей тарихи мәселені зерттеу өте күрделі

және салыстырмалы тарихта бұл әдіс ерекше маңызды.

222 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Тарихшылар ғылыми дәстүрлерден және өздерін алаңдататын мәселелерден

туатын түрлі сұрақтарға жауап іздейді. Салалар жұмыс істеудің өзіндік ерекше-

лігін қалыптастырады және осы процесс нәтижесінде сұрақтар туындайды; олар

деректерден гөрі оны зерттейтіндердің түсінігімен көбірек байланысты. Төменде

келтірілген бірнеше мысал машықтарға қатысы бар жалпы ережелерді сипат-

тайды. Біріншісі Норвич тарихына қатысты, ол бірнеше ғасыр бойы Англияда

Лондоннан кейін халық ең тығыз орналасқан қала саналды. XVIII ғасырға қа-

рай Бристоль мен Ливерпуль қалалары порт, ал Бирмингем, Ньюкасл және

Манчестердің индустриялық орталықтар ретінде дамуына байланысты аймақтық

даму модельдері түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда Норвич шет ай-

мақта орналасқан тартымды қала саналады, онда Норман қорғаны мен орта ғасыр-

да тұрғызылған собор бар. Дегенмен, жалпы алғанда, бұл қауіпті жағдайда тұрған

қала, оны бұл жерден Норфолкке дейін және Норфолктен бері қатынайтын көлік

түрлерінің шектеулі екенінен байқауға болады.

Бұл жағдай тарихшыларды қала-

лардың қалайша маңызы арта түсетіні туралы бірнеше сұрақтарға жауап іздеуге

итермелейді.

Олар Норвичтің салыстырмалы түрдегі құлдырауын, қала аудандарының ма-

ңызын анықтау тәсілдерін және ауқымды өзгерістердің қала мен ол орналасқан

аймаққа ықпалын зерттей алады. Тіпті қарапайым жауаптардың өзі ұзақмерзімді

экономикалық трендтер, соның ішінде өндіріс және ауылшаруашылық түрлері,

сауда жасау үлгілері (әсіресе шетелдегі) және ұлттық кірісті үлестіру туралы тү-

сініктерге байланысты болады.

Негізгі мәселелерді шешу үшін Норвичті белгілі бір контексте, нақтырақ айт-

қанда, бірнеше контексте қарастырған жөн, ал тарихи күрделі жауаптарды ойлап

табу, Норвич пен Норфолкті салыстыру және салыстыруға келетін өзге аймақ-

тар туралы мәліметке байланысты. Белгілі бір жерлерді салыстыру үшін олар-

дың ортақ белгілері, мысалы, ауылшаруашылығымен айналысатын әрі соборлар

орналасқан шалғай жерлер болуы, сондай-ақ халық санының өсуі сияқты айыр-

машылықтары да болуға тиісті. Осылайша салыстыруға болатын мысалдарды

іріктеу өте маңызды, себебі бұл қандай ерекшеліктер ортақ, ал қайсысы бөлек

екеніне негізделе отырып, белгілі бір бағыттарда зерттеу жүргізуге мүмкіндік бе-

реді. Шынында да Норвич туралы сұрақтар бүкіл Еуропада қала мен аймақтық

дамудың жинақталған идеялары мен түсіндірмелері нәтижесінде туындайды.

Сонымен қатар тарихи мәселені басқаша сипатта қарастыруға болатын еді, ең ал-

дымен, талдау негізінен экономикалық тұрғыдан болуы қажет пе деген жағдайды

анықтап алу керек, одан кейін шіркеу институты, жергілікті элита және діни тәжі-

рибе сияқты өзге де аспектілерді қарастырған жөн. Олардың барлығының эконо-

микалық, ал экономикалық мәселелердің әлеуметтік, саяси және мәдени аспек-

тілері бар. Аймақтық құлдырау сияқты мәселелерді түсінудің бірқатар тәсілдері

бар және оны іріктеу мен тұжырымдау зерттеушінің тапқысы келетін әрі күтетін

жауаптарды таңдауын да білдіреді. Тарихшылардың таңдауы жүргізілетін жұ-

мыстармен және олардың аймақтық дамуға деген көзқарастарымен анықталады.

Осылайша тарихи зерттеуді қажет ететін мәселені анықтау әртүрлі машықты

талап етеді және осы арқылы жасалған таңдау салыстырмалы сипатқа ие болады.

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 223

Екінші мысал тарихшылардың қызығушылығын тудырған құбылысқа қатыс-

ты, дегенмен бүгінде ол көптеген адамдар үшін қызықты болмауы да мүмкін.

Алайда бұрынғы кезде бұл сан алуан деректерді пайдалану және кейде тіпті қа-

таң құқықтық әрекеттер жасау үшін айтарлықтай маңызды болды. Бұл бізге мы-

салы, стигматизация түрлері, отбасының сипаты және әйелдерге деген көзқарас

туралы ойлануға мүмкіндік береді. «Заңсыздық» сөзі некесіз бала тууды білдіреді

және бұл ұғымның тарихы оның екі аспектісіне байланысты күрделі сипаты бар:

бұл эмоциялық тақырыпқа айналды, сонымен қатар бұл сандық бағалау арқылы

қарастыруға болатын мәселе. Заңсыздық мәселесі ұзақ жылдар бойы айтарлық-

тай өзгеріске ұшырады. Аталған тақырыпты зерттеумен демографтар айналыс-

са да, ол неке мен мұрагерлік мәселесін реттейтін құқықтық құрылымдар мен

осындай мәселелерді тіркеудің әкімшілік жүйесі болмаса тақырып ретінде қарас-

тырылмайтын еді. Сонымен бұл құбылысқа қатысты тарихи мәселелерді қалай

тұжырымдауға болады? Бұған, мысалы, оның таралу аясының айтарлықтай өз-

гергенін қабылдауға қатысты болуы мүмкін. Өзгерістер, әсіресе өсу, әлеуметтік

қамсыздандыруды қамтамасыз ету үшін күрделі мәселе саналады. Шынында да

некесіз туған балалардың тарихы қазіргі саяси пікірталастарға тікелей қатысы бар

және олар тарихи зерттеу жүргізу әдістеріне ықпал етуі мүмкін. Сол сияқты тари-

хи еңбектер бүгінгі талқылауларға негіз болады деп үміттенеміз.

Жалғызбасты ата-аналар (көп жағдайда аналар) мен кедейлік арасындағы бай-

ланыс алаңдаушылық туғызатын негізгі тақырыпқа айналды. Себебі әлеуметтік

жағдайы жоғары мемлекеттерде бұл мәселелер тұрғын үймен қамтамасыз ету

және әлеуметтік қамсыздандыру бойынша жүргізілетін мемлекеттік саясат үшін

өзекті мәселе саналады. Бұл мәселелердің қатарында қоғамдағы әйел мен еркек-

тің атқаратын рөлі, жыныстық қатынасқа деген көзқарас және қылмыспен күресу

шаралары да бар. Тарихшылар бұрын құқықтық жүйелерге қызығушылық білдір-

гендей, нәрестелерді өлтіру және некесіз бала туудың арасындағы байланысқа да

назар аудара бастады. Көп жағдайда тұрмысқа шықпаған аналар күйеуге шыққан

әйелдерге қарағанда, өз балаларын жиі өлтіретін тәрізді.

Сонымен қатар заңсыз-

дық неке мәртебесіне және қоғамдық тәртіпті сақтауға ықпал етеді. Француз ре-

волюциясы кезіндегі некесіз туған баланы құқықтық категория ретінде мойын-

дамау әрекеттері бұрынғы режимнің легитимді болуына қаншалықты көп күш

жұмсалғанын көрсетеді.

Неке мен ажырасуға қатысты келісімді түсініктер өзара

тығыз байланысты болды, дегенмен бұл ұзаққа созылмады.

Бұл тақырып неке

мен балалардың құқықтық мәртебесі қандай саяси мәнге ие болғанын көрсетеді.

Көптеген қоғамда некесіз туған балалары бар әйелдердің бұл ісін ұят деп санай-

ды, сондықтан заңсыздық құбылысы әйелдердің жағдайы туралы мәселелердің

туындауына себеп болды. Кейбір жағдайда некесіз бала туған әйелдерге қысым

көрсетіледі және қатаң жазаға тартылады.

Қазіргі таңда күрделі тарихи фактор-

лардың әсер етіп жатқаны белгілі, себебі кәмелеттік жасқа толған адамдар некеге

тұратын, некесіз бала тууға жол бермейтін және жүктілікке қарсы дәрі-дәрмек-

терді өндірмейтін қоғамдар бар. Осылайша сексуалды мінез-құлық табиғи емес,

ол бірқатар тарихи жағдайларға байланысты айтарлықтай өзгереді.

224 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Некесіз туған балаларға бүгінгі күні де өзгеше көзқараспен қарайды, біз

оны жалғызбасты аналардың үндеулерінен байқаймыз. Бұл құбылыс әлеумет-

тік трендтердің көрсеткіші ретінде қолданылады, бірақ бұған қатысты көптеген

факторларды ескерсек, заңсыздық туралы деректер нені білдіреді? Ұсынылған

жауаптарға отбасы құрылымындағы өзгерістер, әлеуметтік бақылаудың төмен-

деуі, әйелдердің экономикалық жағдайының жақсаруы мен ұтқырлығын арттыру

кіреді, ал бұл ер адамдарды өз міндеттерін атқарудан жалтаруға және моральдық

құндылықтар жүйесін өзгертуге итермелейді. Осылайша жалғызбасты ата-ана-

лармен байланысты тарихи мәселені тұжырымдау моральдық тұрғыдан ауыр

болғандықтан, бұл күрделі тақырып саналады. Оның сандық тұрғыдан талдануы

зерттеуді күрделендіріп жібереді. Бұл салада жұмыс істейтін тарихшылар мына-

дай сұрақтарға жауап іздейді: мұндай тақырыпты сандық тәсіл арқылы зертте-

ген қаншалықты дұрыс әрі тиімді; осындай іс-шараны өткізу қажеттігін айғақтау

үшін пайдаланылатын деректер сенімді ме; маңызды трендтерді анықтау үшін

қанша уақыт қажет; сандық тәсілдермен жүргізілген зерттеу дәлдік туралы жал-

ған мәлімет ұсына ма және саясат бағдарын анықтайтын тұлғалардың нәтижелер-

ді бұрмалауына жол бере ме? Заңсыздық туралы деректерді контекске енгізу үшін

салыстырулардың қай түрі уақыт пен кеңістік бойынша қисынды тақырып мәде-

ни тұрғыда соншалық күрделі болса, уақыт пен географиялық аймақ жағынан бір-

бірінен өзгешеленетін тақырыптық зерттеулерді қолдану керек пе? Бұл тізім осы

тақырыпты зерттеуге байланысты қиындықтарды сипаттаса, ал осы мысал тарихи

мәселеге қатысты кейбір жағдайларды көрсетеді.

Техникалық машықтар

Мұнда бір нәрсе анық: тарихи мәселені анықтауға келгенде, біз өзге тарих-

шылардың жұмысына тәуелдіміз. Көтерілген мәселе шынымен де нәтижелі болу

үшін зерттеушіге деректер, уақыт, үлгі керек және ол өз жобасының ғылымның

ауқымды үлгісіне қалай сәйкес келетінін түсінуі қажет. Олар сондай-ақ кез кел-

ген техникалық машықтарды қажет етеді. Мен заңсыздықтың мысалын техни-

калық машықтардың тарихи мәселені тұжырымдаудың барлық әдісіне қатысты

екенін көрсету үшін қолдандым. Бұл құбылысқа сандық зерттеу жүргізу демо-

графиялық тәсілдерді дұрыс әрі сыни тұрғыдан түсінуді талап етеді, сол себепті

машықтар мен зерттеу шеңбері бір-бірімен тығыз байланысты. Мен техникалық

машықтарды егжей-тегжейлі талқыламасам да, оларға мұқият назар аударған

жөн, өйткені олар тарихи тәжірибенің ажырамас бөлігі саналады. Тарихи мәсе-

лені зерттеу үшін деректер ұсынатын түрлі тәсілдерді қарастырып, одан кейін

оны бағалау қажет.

Некесіз туған балалар туралы мәселеге қайта оралсақ, бұл тақырыпты отбасы

тарихы және әйелдердің жеңсіктік сезіміне деген көзқарас тұрғысынан қарасты-

руға болады, бұл оны әлеуметтік және мәдени тарихтың мәселесі ретінде зерде-

леуді білдіреді. Отбасы ұғымын сипаттау айтарлықтай күрделі әрі бұл көптеген

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 225

тарихи құбылыстарды қамтиды.

Демографияның кейбір мәселелері отбасылық

өмірмен, мысалы, туу және өлім-жітім көрсеткішін, неке үлгілерін зерттеумен

байланысты болады. Сонымен қатар демографтар өткен дәуірлердегі отбасы бір-

лігін қайта қалпына келтіру үшін салық, кедей отбасыларға берілетін көмек және

халық санағы туралы мәліметтерді пайдаланады.

Алайда үй шаруашылығы мен

отбасы бірдей бола бермейді, өйткені көп жағдайда отбасы мүшелері бірге тұр-

мауы мүмкін және балалар саны, некеге тұру жасы, тағы басқалар жеке қарым-

қатынастардың сапасын көрсете алмауы мүмкін. Демографиялық және мәдени

үлгілер арасында үлкен айырмашылық бар, олардың біреуі бойынша алынған нә-

тижелерді екіншісіне қолдануға болмайды, сондықтан тарихшылар өздері таңда-

ған тәсілдердің нені анықтай алатынын немесе нені анықтай алмайтынын нақты

түсінуі қажет. Демография тәсілдерін тарихи зерттеулердің кейбір түріне енгізуге

болады, бірақ оларды бағалау қажет және оның қолданылуы туралы шешім белгі-

лі бір зардаптары болуы мүмкін.

Демография тарихтың сандық тәсілдер қолданылатын жалғыз ғана саласы

емес. Родерик Флуд атап өткендей, бағалау тарихи тәжірибенің барлық жерін-

де кездеседі: бағаланатын салалар бізге бағаланбайтын салаларды түсіндіруге

көмектеседі.

Пән аясында квантитативтік мәселелер туындайтын көптеген құ-

былыстарды қысқаша сипаттау мүмкін емес, бірақ техникалық машыққа қатыс-

ты пікірлерді жетілдіре түсетін екі жалпы тармақ бар. Біріншісі, статистикалық

әдістер жинақталған көрсеткіштерді қамтиды; олар стандартталған тәртіптерге

сәйкес өңделетін деректер жиынтығын біріктіреді. Соған орай ұжымдық құбы-

лыстар туралы ойлану қажеттілігі туады. Мәселен, жеке адамдар туралы мәлі-

меттер қызметі, табысы, отбасылық жағдайы, тап, жынысы мен жасы сияқты қа-

сиеттері бойынша біріктірілген кезде тарихшылар осы категориялардың тарихи

маңызын түсінгені жөн. Топтарға қатысты тарихи мәселелер бар, оларды тек сан-

дық тәсілдер арқылы ғана мұқият зерттеуге болады, егер олар дұрыс қолданылса,

құрастырылатын тұжырымдамалық құрылымның ажырамас бөлігіне айналады.

Екіншіден, сандық тәсілдердің өзіндік тарихы бар. Оны қолданатындар бұл тәсіл-

дердің шығу тарихы мен даму барысын жете түсінгені дұрыс. Мұндай мәліметтер

құбылыстардың қалайша және неліктен анықталатынын, сонымен қатар процес-

ке енгізілген болжамдар мен құндылықтарды көрсетеді, олардың барлығы тарих-

шыларға өздерінің рәсімдерінен хабардар болуын күшейте түседі. Сол себептен

статистика тарихын зерттеуге назар аударған жөн.

Егер бізді топтарды талдауға көмектесетін машықтар қызықтырса, онда ұжым-

дық өмірбаянды зерттеумен айналысатын просопографияға тоқталып өткен аб-

зал. Бұл зерттеу түрінің шығу тарихы ежелгі заман тарихшылары неғұрлым толық

деректердің аздығынан, олардың орнын толтыру үшін қолданған ақпарат бөлікте-

рін жинаудан бастау алады. Бұл әдісті салыстырмалы түрде оңай анықталатын

қауымдастықтарды зерттейтін тарихшылар қолданды. Қауымдастық деп мен бір

жерде тұратын адамдарды ғана емес, сонымен бірге өз еріктерімен біріккендерді

немесе белгілі бір себептермен байланысты болатын адамдарды, яғни ортақ құн-

дылықтар мен мақсаттары бар топты да айтамын. Ғылым тарихын зерттеумен

226 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

айналысатын ғалымдардың бұл әдісті қолдануы кездейсоқ емес, себебі бір көзқа-

расты ұстанатын практик мамандардың ұйымдарын, мысалы, ғылыми және ме-

дициналық қоғамдастықтар мен кәсіби ұйымдарды осы әдіс арқылы тиімді түрде

қарастыруға болады. Мұндағы мақсат – терең тарихи түсінікке ықпал ететін мы-

салы, діни немесе әлеуметтік шығу тегі сияқты заңдылықтарды анықтау.

Өзге техникалық машықтар едәуір қарапайым сипатқа ие: көп жағдайда бұл

қатарға палеография, дипломатия және тілдер жатқызылады. Палеографияны

қолжазбамен байланысты деп санасақ та, ол құжаттардың шынайылығына қа-

тысты бірқатар мәселелерді де қамтиды. ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі кезеңдерді

зерттейтін тарихшылар кеңістік пен уақытқа байланысты айтарлықтай өзгеретін

қолжазба түрлерін танып, білуге машықтануы қажет. Кейде мәселе осы деректер-

ден хабардар болмағандықтан туындайды, сондықтан тарихшыларға қойылатын

басты талап – осы мәселелерге байланысты мол тәжірибе жинау. Өзге жағдай-

ларда, мысалы, готикалық қаріппен немесе хатшының қолтаңбасымен жазылған

мәтінді оқу үшін арнайы нұсқаулық қажет болуы мүмкін. Орта ғасырлар тари-

хы туралы көптеген маңызды құжаттар баспадан шыққан басылымдарда жария-

ланған, бірақ докторантура және одан жоғары деңгейде түпнұсқа материалдарды

қайта қарау мүмкіндігінің болуы өте маңызды мәселе. Негізінен, орта ғасырлар-

ды зерттейтін тарихшылар үшін түпнұсқа материалдарды қайта қарау қолжазба-

ның мағынасын түсінуден де маңызды іс болып саналады. Өйткені құжаттың әр

аспектісі құнды мәліметтер, соның ішінде сия, пигмент және пергамент туралы

мәліметтерден де хабар береді. Қолжазбаны өрнектеудің күрделі сипатқа ие еке-

ні белгілі, дегенмен олар берген тарихи жаңалықтар қандай да бір дау-дамай ту-

ғызады. Құжаттарды құрастыруға септігі тиген формулалар ерекше маңызға ие;

сол себепті құжаттарды анықтау, маңызды саналуы мүмкін айырмашылықтарын

ажырата білу – орта ғасырлар тарихын зерттейтін тарихшыға қажетті машық деп

санаймыз. Қолжазбалардың қай дәуірде жазылғанына қарамастан, оларды ре-

дакциялау ісінің күрделілігін түсіну аса маңызды мәселелердің бірі. Шынында

да ортағасырлық кезең жадыдан жазбаша айғақтарға өту процесімен ерекшелен-

гендіктен, XIII ғасырда күнделікті өмірдің бір бөлігіне айналған құжаттардың си-

паты мен атқаратын рөлі едәуір ауқымды тарихи мәселелерден хабардар болуға

септігін тигізеді.

Кейбір бастапқы деректердің басылым беттерінде жарияланған нұсқасы бар

болса да, өзге тілде жұмыс істеудің пайдасын көрсететін дәлелдер де осыған

ұқсас: тарихшылар өздері қолданатын бастапқы деректердің барлық аспектіле-

рін жете білуі қажет. Осы салаға цифрлық технологияның тигізер ықпалы зор.

Техникалық машықтар қарастырылып отырған кезеңді және сол уақытта жаз-

балардың қалай құрастырылғанын түсінуге көмектеседі. Архивтегі материалдар

мен түпнұсқа құжаттарды жағымды сипатта көрсетуден аулақ болған жөн, деген-

мен мұндай материалдармен жұмыс істеу тәжірибесі де қажет.

Қоршаған әлемді

қабылдау сезімдері соның ішінде көру, иіс сезу және ұстап көру тарихшылардың

көптеген мәліметтерден хабардар болуына септігін тигізеді: қолжазба форматы,

стилі мен көлемі, сипаттама, шимайлар мен кітаптың шетіне жазылған ескертпе-

лердің барлығы өткеннің бейнесін құрастыруға көмектеседі. Қалай болғанда да

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 227

түпнұсқа материалдарды қайта зерделеген жөн, себебі транскрипцияға түсіру

және аудару барысында қателіктерге жол берілуі мүмкін. Деректерді түпнұсқадан

оқудың айрықша мол пайдасы бар. Әрқайсысының грамматикасы, тарихы және

сөздік қоры, сонымен қатар тарихи әрі әдеби дәстүрлерден туындайтын өзіндік

ерекшелігі болады. Мұндай ерекшеліктерді қарастыру тарихи еңбектің маңызды

бөлігі саналады. Техникалық машықтар – деректерді зерделеудің және тарихшы-

ның зерттеу машығының ажырамас бөлігі.

Сілтеме жасау мен оларды беру мәселелері де белгілі бір дәрежеде техникалық

машық саналады. Бұл мысал тарихшыларға тән әртүрлі машықтардың бір-бірімен

тығыз байланысты екенін көрсетеді. Сілтемелер дәлдікті қажет етеді; оны пайда-

лану – ғылыми жұмыстың айқындығын көрсетеді, соның нәтижесінде авторлар

өз оқырмандарына есеп береді. Дегенмен оны нақты терминдер арқылы түсіндіру

қиынға соғады. Әлбетте бәрін сілтемелермен белгілеуге болмайды, бұл мүмкін

емес әрі күрделі болады, сондықтан оларды іріктеу қажет. Оқырмандар түпнұс-

қамен танысуы үшін барлық тікелей дәйексөздерге егжей-тегжейлі сілтемелер

8.1-сурет. Уингейт құжаттарынан алынған конверт. Дарем университетіндегі Судан

архиві

Парақ, ұзындығы– 10.8 см, ені– 13.5 cм, SAD.163/3/11

Сэр Фрэнсис Реджинальд Уингейт– армия офицері және отаршыл губернатор болған,

оның құжаттары Дарем университетінің Судан архивінде сақталған. Оған жіберілген

конверттер жеке папкада сақталады және мұқият зерттеуді қажет етеді. Бұл суреттен

оның архивтік құжат екенін айғақтайтын екі белгіні байқаймыз: конверттің алдыңғы

жағының ортасында Әулие Куберттің кресі бар мөр тұр және оның оң жақтағы жоғары

бөлігінде қарындашпен сандық көрсеткіш қойылған. Сондай-ақ Гизаның ұлы сфинксі

бейнеленген мысырлық қызыл маркалар бар, хаттың 1917 жылдың 26 шілдесінде жібе-

рілгенін дәлелдейтін пошта мөрқалыбы, қолжазба, мекен-жай стилі мен жіберуші ме-

кен-жайының дизайны көрсетілген. Уингейт 1916 жылы Египеттің жоғары комиссары

атанды, бірақ бұл елдегі қызметі жемісті болмады. 1898 жылы оған рыцарь атағы берілді.

Англияға оралғаннан кейін, ол кәсіпкерлікпен айналысты. Осылайша конвертте бірқа-

тар ақпараттар мен символдар бар.

228 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

беру қажет екені белгілі, дегенмен көпшілікке арналған еңбектерде мұндай талап

қолданылмайды. Сонымен қатар авторлардың интеллектуалдық міндеттерін мо-

йындау деген ортақ пікір бар. Сілтемелер саладағы өзге еңбектер жайында түсі-

нік беруі керек, сондай-ақ осы жазбада қолданылған ауқымды тәсілді негіздеуге

тиісті. Бұл міндеттер дәйексөздер туралы егжей-тегжей мәлімет берумен қатар

деректерді іріктеу ісін де қамтиды. Демек, сілтемелер белгілі бір техникалық

құзыреттілікті қажет етсе де, оқырмандарды дәлелдерге сендіруге көмектесетін

ақылға қонымды іріктеу мен риторикалық шеберлікті қамтиды, сол себепті тарих-

шылардың сендіру стратегиясының маңызды бөлігі саналады.

Мен академиялық салада жұмыс істейтін адамдар тобын сенім қауымдастығы

ретінде қарастыруға болады деп тұжырымдадым. Бұл интеллектуалдық еңбек-

тің жасалуына септігін тигізетін әлеуметтік контекстің маңызды рөлін көрсетеді.

Оқырман қауым мен сыншылар замандастар қатарына кіреді. Сілтемелер топтар

арасындағы байланыстың маңызды түрі саналады. Бұдан төмендегідей екі мәселе

туындайды. Сілтемелер салаға қатысты деректердің шығу тарихын, өзара ұқсас-

тығын және салаларға ықпал ету әрекетін де көрсетеді, осы жайттардан хабардар

болған жөн. Демек, сілтемелер – бейтарап ақпарат емес, әлеуметтік белгілер. Өз

еңбектері басылымда атап өтілуге тиіс деп есептейтін адамдар оның ескерілме-

генін байқаса, ренжіп қалуы мүмкін. Осылайша сілтемелер дипломатияның да

құралы екен.

Ал сілтеменің маңызына қатысты екінші мәселе осымен байланысты. Ұқсас

материалдар түрлі салалар мен шағын салаларда қолданылған кезде, оларға сіл-

теме жасау тәсілі де әртүрлі болуы мүмкін. Жоғарыда мен ескертпелердің мәнін

бейнелейтін тамаша мысал ретінде отбасы тарихын атап өткен едім. Мысалы, же-

сір қалу мәселесін құқықтық жазбаларды, әсіресе, өсиетнамаларды қолдану арқы-

лы демография тұрғысынан, кедейлік, кедей отбасыларға көмек көрсету арқылы

экономикалық тұрғыдан, жесір әйелдердің бейнесін әдебиет, өнер, музыка және

тағы басқа салалаға арқау ету арқылы мәдени тұрғыдан немесе белгілі бір отба-

сыларды тақырыптық тұрғыдан қарау сияқты әртүрлі тәсілдермен зерделеуге

болады.

Шыққан жері мен уақыты бірдей материалдарды пайдаланса да, мұн-

дай тәсілдер әртүрлі сілтемелері бар еңбектердің жазылуына әкелуі мүмкін. Бұл

олардың түрлі деректер мен ғылыми дәстүрлерге назар аударатындығымен қатар

аудиториясының да әртүрлілігіне байланысты болады. Қорытынды нәтижелер

дәлелдер мен сенімді айғақтар туралы әртүрлі болжамдарды да көрсетуі мүмкін.

Сол себепті жазу тәсілдері де өзгеше болуы ықтимал. Бұл жағдай, әсіресе, пән-

аралық тарихта айрықша маңызды. Әртүрлі пәндерден алынатын деректер мен

көзқарастарды біріктіру бірқатар мәселелердің, соның ішінде бірнеше ғылыми

қауымдастықтардың тәжірибесін зерделеу мен қолдануға қатысты қиындықтарға

алып келуі мүмкін. Қазіргі күні тарихи еңбектер жариялап жүрген мамандардың

көпшілігі басқа салалар, мысалы, әдебиеттану бойынша білім алған және олар

әдеби дәстүрлер бойынша көзқарас қалыптастырып, әдеби әрі сыни теорияға не-

гізделген еңбектер мен тұжырымдамалық үлгілеріне сүйенуі ықтимал.

Тарихи зерттеу көбінесе деректерден басталады деп болжанса да, көпте-

ген міндеттер біз оларға жеткенге дейін орындалуы керек; мысалы, белгілі бір

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 229

тарихнамалық және тарихи контекст қажет. Тарихи зерттеуді белгілі бір тәртіп

бойынша орындалуға тиіс тапсырмалар тұрғысынан қарастырған дұрыс емес.

Негізінде тарихшылар өздері орындайтын негізгі іс-әрекетті, атап айтқанда, де-

ректерді терең зерттеу, басты мәселені анықтап, оны ауқымды контекске енгізу,

зерттеу аясын анықтау және дәлелдерді жазба түрінде құрастыру сияқты міндет-

терді қатарластыра орындайды. Бұл – тарихи еңбекті ұсынудың анағұрлым диа-

лектикалық тәсілі. Өкінішке қарай, бұл тәсіл грант ұсынатын кейбір органдардың

тәжірибелеріндегі нормаларға сәйкес келе бермейді, мұндағы мамандар әдетте

ғылыми зерттеулердің идеалдандырылған үлгісіне негізделеді. Олар құрастырған

нормаға сай, мамандар зерттеуге қатысты туындайтын бастапқы мәселелерден

бастап зерттеп, одан кейін жазбаша тұжырымдарға ауысады. Көптеген тарихшы-

лар уақыт өте келе өз материалдарын қайта зерделеп, олардан әртүрлі дәйектер

тауып, оны бірқатар мәселелерді анықтау үшін қолданады. Деректерді зерделеп,

одан қалаған нәрсеңізді алып тастай аласыз, содан кейін оны пайдалана аласыз

деген идея тақырыпқа қатысты шамадан тыс механикалық көзқарасты алға тарта-

ды және тарихи зерттеулермен байланысты күрделі интерпретациялық процестің

маңызын төмендетеді.

Деректерге негізделген

машықтар

Тарихшылар қолданатын деректерге негізделген машықтарды қысқаша си-

паттауға болады, дегенмен оларды игеру оңай емес. Тиісті деректерді анықтап,

оларды мұқият әрі сыни тұрғыдан оқып, бағалап, содан кейін тарихи сипаттамаға

енгізу қажет. Бұл соңғы қадам түсіндіру машықтарын қажет етеді. Көп жағдайда

қандай материалдың ерекше маңызды екенін анықтау оңай емес, бұл, жанама де-

ректерді іздеу арқылы айрықша ой-түйінін жасау мәселесі, мұның өзі зерттеліп

отырған мәселені басқаша түсінуге әкелуі мүмкін. Деректердің құндылығын ба-

ғалау дәйекті түрде жасалуы қажет. Олар мұқият бағалануы керек, бұл салыстыру

мен тұжырымдауды қажет етеді және олардың маңызы жасалатын зерттеу жоба-

сына байланысты болады. Деректер қаншалықты керемет болса да, олар сөзсіз то-

лық маңызға ие бола алмайды.

Деректерді зерттеген сайын тарихшының ойында кім, не, неге, қайда, қашан

және қалай деген сияқты бірқатар сұрақтар туындайды. Осындай негізгі сұрақ-

тарды қою бізге деректердің қолдан жасалғанын түсінуге және олардың жасалу

жағдайларын қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Тарихшы өзі пайдаланатын

әрбір затқа, мейлі ол өнер, сахналық қойылым немесе әдебиет болсын, соның бә-

ріне сыни талдау жасауы мүмкін. Тарихшылар жазушылар болғандықтан, әдеби

машықтар да біздің қызметімізде маңызды рөл атқарады. Тарихшылар пайдала-

натын материалдардың басым көпшілігін өздерінің және өздері тап болған жағ-

дайлардың іздері ретінде қалдырған адамдар құрастырған. Мұқият және сыни

230 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тұрғыдан талдаудың мақсаты – деректерге өзінің бүкіл бай мәліметтерін толық

ашу мүмкіндігін беру үшін оларды жан-жақты зерделеу. Материалдың айқын

мазмұнын, сонымен қатар астарында жатқан жасырын мәнін нақты түсіну қа-

жет. Мәтіндерді талдағанда, оларда пайдаланылған тілді, сондай-ақ сөйлемдердің

құрылысын және тұтастай алғандағы осы үзіндінің құрылымын зерттеген абзал.

Осылайша тарихи айрықша резонанстарды қоса алғанда метафораны ұғыну деге-

німіз – тарихшы пайдаланатын құралдардың бір бөлшегі. Бұл тек тарихшы үшін

ғана маңызды емес, сонымен қатар ол оқырманға дербес ой-түйінін жасауға және

өз қиялында бір артфактіден екіншісіне, одан кейін контекске көшуіне мүмкіндік

береді. Берілген деректердің жасалу жағдайын қайта қалпына келтіру айтарлық-

тай машықты талап етеді. Мұқият талдау жасау қажет, бірақ бұл үшін осының

өзі жеткілікті емес. Деректі құрастырушыны, оған қысым жасау және шектеулер

қоюды қоса алғандағы барлық жағдайды ескерген жөн. Мысалы, құқық тарихын

зерттеушілер сот ісінің хаттамалары дәл осындай жолмен сыни тұрғыдан бағала-

нуы қажет деп айрықша ескертеді. Нақты тарихи жағдай туралы қолда бар барлық

білім оны қалыптастыру мен пайдалану контексінде деректерді анықтау арқылы

қолданылады, бұл оның кез келген жобасының нәтижесі мен шектеулі екенін ба-

ғалау үшін жасалынуға тиіс. Бұл машықтар тәжірибе, әртүрлі деректерді тексеру

әрі салыстыру, оның пайда болуына себеп болған нақты тарихи оқиғамен танысу

және тарихты зерттеу нәтижесінде игеріледі. Біз тағы да машықтар мен мазмұн-

ның өзара байланысты екенін аңғарамыз.

Барлық деректер – делдалдар, саналы және бейсаналы өлшемдерден тұратын

күрделі ақыл-ой мен жағдайлардың өнімі болғандықтан, олар өткен замандарда

болған жағдай туралы ашық айтатын жазба бола алмайды. Осылайша тарихшылар

шыққан ортасы мен жанрына қарамастан, кез келген артефактіде қолданылатын

делдалдықтың түрлерін қайта қалпына келтіре білуі қажет. Мен тарихшыларға

оны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін кейбір мәтіндік және контекстік тәсілдерді

ұсындым. Мұнда туындайтын бір мәселе бар, ол дегеніміз – қолданылуы мүм-

кін көптеген тәсілдердің болуы. Сонымен қатар бұл жерде тарихи әдіс, мәтіндік,

визуалды немесе материалдық талдаудың бірыңғай тәсілі жоқ. Мұндағы кейбір

айырмашылықтар мысалы, адам табиғаты туралы күрделі түсініктерден туындай-

ды. Мен қолданған тіл және келтірген мысалдар (метафора, бейсана, делдалдық

және тағы басқалары) белгілі бір көзқарасты білдіреді, дегенмен кейбір тарихшы-

лар адам табиғаты мен оны зерттеуге қатысты терең келіспеушіліктерге алып ке-

летін бейсаналық туралы сөз қозғалғанда өздерін ыңғайсыз сезінеді. Олар туралы

ашық түрде пікір таластырған дұрыс, сондай-ақ олардың тарихи еңбекке қалай

ықпал ететінін түсінген жөн. Артефактілерге назар аудару және оларды сыни тұр-

ғыдан бағалау машықтарға, ал адамның табиғаты туралы мәлімдемелер – сенімге

жатады. Деректерді сыни тұрғыдан талдау қабілеті негізгі тарихи машық екенін

мойындау оңай, бірақ талдаудың неден тұратыны немесе оның негізін құрайтын

болжамдар туралы пайымға келгенде бұл мәселе оңай болмайды. Мысалы, адам-

дар барлық уақытта және кез келген жерде түбегейлі бірдей сипатқа ие ме, жеке

қызығушылық олардың негізгі қозғаушы факторы болып санала ма немесе бізге

бейсана туралы ойлану қажет пе деген мәселеде ортақ мәміле жоқ. Нәтижесінде

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 231

деректерді егжей-тегжейлі түсіндіру тарихшының дүниетанымына, талғамы мен

тәжірибесіне байланысты өзгеріп отырады. Түсіндіруді өзара байланысты бірқа-

тар қабілеттерге негізделетін маңызды машық деп айтуға болады.

Интерпретация және машық

Интерпретацияға қажетті машықтарды қысқаша сипаттауға болады.

Аталған

машық тарихи материалдар мен идеяларды жүйелі дәлелдемеге біріктіру, басқа

сипаттамаларды ескере отырып, оның маңызын көрсетуге тырысу, зерттеу нә-

тижелеріне негізделген дәлелді, шындыққа жанасымды пайымдаулар құрастыру

тәсілдерін және тұжырымдамалар, теориялар мен құрылымдарды дұрыс қолда-

нуды қамтиды.

Бұл тарихшыларға анық, қисынды әрі айқын жазбаша мәтіндерді құрастыру,

сыни тұрғыдан оқуды жүзеге асыру, байланыс орнату және үлгілерді ажыратуға,

яғни әртүрлі материалдарды біріктіре отырып, жанама ойлауға мүмкіндік беретін

өзге машықтарға байланысты болады. Бұл – күрделі әрі шебер машықтар және

оларды үйретуге болатынына қарамастан, олар жағымды әрі жағымсыз үлгілер-

дің ықпалы арқылы қалыптасады. Бұдан шығатыны, әртүрлі тарихи тәсілдерді

қамтитын көптеген материалдарды мұқият оқу машықтарды жетілдіруге маңыз-

ды үлес қосады.

Сайып келгенде, түсініктеме көбінесе талғаммен байланысты болады және

«талғам» сөзін бұл жерде жеке талғамға қатысты екенін көрсету үшін әдейі

қолданамын.

Бір жағынан, біздің дайындығымыздан, саясатымыздан және тәжірибемізден,

яғни бізді қалыптастырған контекстен туындайды. Дәлелді тарихи түсініктеме

құрастыруға қажетті машықтар күрделі болады және оны белгілі стандарт бойын-

ша құрастырылған терминдер арқылы ұсыну мүмкін емес. Түсіндіру машықтары

тарихи тәжірибеге негізделген, мұнда біздегі барлық адами ресурстар қолданыла-

ды және нәтижелер арқылы жақсы бағаланады.

Ғылыми әдіске ұқсас біртұтас тарихи әдістің бар екені туралы идея ұнамды

болып көрінуі мүмкін, себебі бұл интерпретацияға қатысты алаңдаушылық ту-

дыратын мәселелерді жеңілдетеді. Шынында да әдіс ұғымында тарихи интер-

претациядан гөрі, деректерді жинау мен өңдеуге баса мән беріледі. Шындығында

«ғылыми әдіс» идеясы мұқият жасалған, көптеген әдістер «ғылым» деп аталатын

білім түрін алу үшін қолданылады. Тарихта да осылай болады. Қалай болғанда

да тарих секілді күрделі және әртүрлі саланың бірыңғай біріктіруші әдісі болуы

мүмкін екені туралы мәлімет шындыққа жанаспайтын тәрізді. Бәлкім, тарихшы-

лардың түсіндіру әрекетінің ең маңыздысы – олар құрастыратын тарихи жазба

болуы мүмкін, себебі сипаттау мен дәлелдер келтіру нәтижесінде олардың идея-

лары көпшілік бөлісетін баяндамаға біріктіріледі.

Тарихи идеяларды, жазбалар мен тұжырымдарды өзгелер көбінесе сөз арқы-

лы қабылдайды, осылайша жазбаны әзірлеу интерпретацияның маңызды әдісі

232 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

саналады. Тарихи тәжірибенің көп жағдайда одан кейін болатын құбылыстармен

емес, архивпен және оның қорларымен байланыстырылуы, жазба түрінде беріле-

тін тарихи интерпретациядан гөрі деректердің артықшылық сипат берілген қор-

ларымен теңдестірілуі таңданарлық жайт.

Архив культі

Архивтің көптеген тарихшылардың қызметінде, соның ішінде менің де кәсіби

өмірімде алар орны ерекше. Біз дәл мұнда алғашқы тәжірибемізді жинақтаймыз,

жинаған деректермен теңдестіруді үйренеміз, түпнұсқалық туралы пайымдау-

лар құрастырамыз және белгілі бір дәрежеде басқа әлемде өмір сүреміз. Архив

ұғымының астарында қандай мағына жатыр? Бұл, әрине, жарияланбаған дерек-

тердің жинақтарын олардың бастапқы жағдайларына жақын деп санайтын, яғни

олар әзірге архивте жатқанда делдалдық рөл атқармайды деген түсінікті қамтиды.

Архив ұғымы тарихшылар мен өткеннің арасындағы белгілі бір жақындықты біл-

діреді, олар тікелей әрі айқын. Әлбетте өзіндік ерекшелік пен тарихқа ие архивтің

көптеген түрі бар. Архивтерді толық контексте қарастыру олардың дұрыс қолда-

нылуының ажырамас бөлігі саналады.

Танымал адамның махаббат хаттары, жоғары деңгейдегі саяси кездесулердің

құпия хаттамалары, сот ісіне қатысты куәгерлердің айғақтары – мұның бәрі мен

сипаттаған ортақ белгілерге ие, бірақ олар әртүрлі деректерден тұрады және әдет-

те түрлі ұйымдарда сақталады. Көптеген архивтер негізгі әкімшілік аудандардың

қалай жұмыс істегенін және олардың өз тұрғындарымен ынтымақтастық орнату

тәсілдерін көрсетеді.

Мұндай жағдайда түрлі әлеуметтік топтар біріктіріледі, бұған отаршыл әкім-

шілік жақсы мысал бола алады, сондай-ақ бұлар өлім, қылмыс, саяси көтеріліс,

тақыр кедейлік және тағы басқа қысым жағдайында бір-бірімен байланысады.

Сонымен қатар архивтегі көптеген материалдарды тарихи оқиғалар тұрғысынан

түсінген жөн. Бұл, әсіресе, өткен заман қоғамдарын зерделеуге мүмкіндік беретін

құқықтық құжаттарға қатысты. Мұндай баяндаулар көбінесе қазіргі көркем әде-

биет үлгісін қолдана отырып, белгілі түрлерге бөлінеді, сол себепті олар тартым-

ды болады.

Егер тарихшылар зерттеулерін жазу барысында драмалық оқиғаларды қайта

құрып немесе оны сыни тұрғыдан қарастырмаса, қызығушылық тудыртатын си-

паттамаларды қолдану қиындық туғызады. Олар қаншалықты тартымды болса

да, мұндай материалдар мұқият талдау мен түсіндіруді қажет етеді. Архивтегі қы-

зықты оқиғаларды оларды пайдалануы мүмкін тарихи дәлелдерден бөліп қарау

керек.

Жергілікті, аймақтық әрі ұлттық, жеке, институттық және тағы басқа әртүрлі

архивтер біртекті материалдарды қамтиды; оларды пайдалану үшін, ең алдымен,

оның мазмұнын қалыптастыруға, іріктеуге әрі каталогтауға, сондай-ақ өзге ма-

териалдардың жоғалуына және жойылуына алып келген процестер туралы білу

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 233

қажет. Соңғы уақыттағы цифрландыру жобалары жасалғанға дейін архивке тек

кейбір мамандар ғана барды, бұл тарихшылардың өткен заманды тек олардың өз-

дері ғана зерттей алады деген қияли ойын күшейтті.

Архивті тарихи тәжірибеде ерекше орын алатын дерекқор ретінде қарастыр-

дым. Тарихи тәжірибенің барлық өзге аспектілері сияқты, оны да сыни тұрғыдан

зерделеген дұрыс, бірақ оған әлі де жанашырлықпен қараған жөн. Архивтің күр-

делілігі тарихшылардың машықтарына айтарлықтай әсер етеді. Материалдардың

бастапқы кездегі жасалуы мен олардың архив қорына түсу тәсілдерін қайта қал-

пына келтіру – машықтардың ерекше маңызды түрі. Архивтің қалай басқарылға-

нын және жіктелгенін, заттардың жоғалғанын, жойылғанын немесе өзгертілгенін

білуіміз керек. Сондай-ақ материалға қатысты өзіміздің жауаптарымызды да, бы-

лайша айтқанда, өзін-өзі талдау машығын жете түсіну де өте маңызды рөл атқа-

рады. Өзге тұжырымдамалық деңгейде тарихи жетістіктің қалай және не үшін әлі

күнге дейін бастапқы деректердің болжамды сапасының туындысы ретінде түсіні-

летінін сыни тұрғыдан қарастыру қажет. Бұл біздің назарымызды интерпретация-

дан – зерттеуге, тарихшының ақыл-ойынан – тарихи тұлғалар мен өткен уақыт-

тағы жағдайларға бағыттайды деп пайымдадым. Бұл қадам тарихшыларды өзге

әлемдерге тереңірек енуге мәжбүр ететіндіктен, олардың қазіргі әлемнен айырма-

шылығы барын, сондай-ақ оның қауіпсіз болуы ықтимал екенін сездіретіндіктен

де, пайдалы болуы мүмкін. Егер көп дүние деректерге байланысты болса, онда

жауапкершілікті тарихшыларға емес, олардың материалына жүктейміз. Мен ар-

хивтік деректердің сан алуан кереметтерін жоққа шығармаймын, бірақ тарихшы-

лардың оларды қалай пайдаланатынына назар аударамын.

Тарихи жетістік деректерден емес, деректерді өңдеу тәсілінен туындайды.

Айрықша әрі көпшілік біле бермейтін немесе бұрын ұмыт қалған деректерді табу

машығы сөзсіз құнды және бұл көзқарасты бекіте түседі, өйткені ол тарихшының

жетістігі саналады. Жазу қабілетінің тарихшыға қажетті маңызды машық екенін

ерекше атап өтемін, себебі жетістікке осылай баға беру керек. Бастапқы деректер-

ден тарихи сипаттамаға құрастыру процесі көптеген қадамдарды қамтиды: құжат-

тан жарияланымға дейінгі қарапайым жол жоқ, әдетте, оны қайта қарау қажет,

мұнда көптеген бетбұрыстар мен күтпеген жағдайлар орын алады. Ең маңызды-

сы – көптеген дәйектердің негізінде табылған дәлелдердің сапасы. Соңғы нәти-

жеге жетудің көптеген жолдары бар. Көптеген мүмкіндіктің бар екенін ескере

отырып, автордың тұжырымдамалық үлгіні таңдауы – машық түрлерінің тарихи

тәжірибенің әрбір элементіне ықпал ететінін көрсететін нақты мысал бола алады.

Тарихшылар осы мақсатқа сәйкес келетін жанрды таңдауы қажет. Тарихи мә-

селені анықтайтын қажетті машықтарды атап өттім, бұл оны сипаттайтын жанр

түрлерімен байланысты болады. Қарастырылып отырған мәселені зерделеу үшін

тиімді жанрды таңдау өте маңызды. Журналдағы мақалаларда белгілі бір мәсе-

лелер ғана зерделенуі мүмкін, себебі бұл жанрда сөз санына шектеу мен өзіндік

қатал ережелер бар және бұл назар аударуды қажет етеді. Ал мазмұнды немесе

баяндау желісін ұстап отыру қабілеті сияқты өзгеше жазу машықтарын талап ете-

тін кітапта, керісінше, жан-жақты және ауқымды тақырыптарды зерттеуге бола-

ды. Қолайлы жанрды таңдау мен оны дұрыс пайдалану сонымен қатар қажетті

234 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

нақтылық деңгейі мен кез келген айқын дәлелдердің қай жерде – негізгі мәтінде

немесе сілтемеде орналасуы керек екені туралы шешім қабылдауды да қамтиды.

Егер біз тарихи сипаттаманы оқыған сайын бұл мәселелерді ескеретін болсақ,

сыни тұрғыдан оқу біздің машықтарымызды жетілдіруге көмектеседі. Мұнда

мәселе бақылау тізімін жасауда емес, ең бастысы, жарияланған тарихи жазбаны

құрайтын, қарапайым болып көрінетін элементтердің маңызын түсіну қажет.

Жарияланған тарихи еңбектерді әзірлеуге қажетті машықтарды әртүрлі тәжіри-

белерді салыстыру және олардың тиімділігін бағалау арқылы тұжырымдауға бо-

лады. Мұндай пайымдаулар таңдалған жанр мен қойылған мәселені ескеруі керек,

сонымен қатар бұл еңбекті өзге ұқсас сипаттамалардың контексі тұрғысынан қа-

растыруы қажет. Тарихи сипаттамалардағы жазбаша түсіндіру өзгелерді иланды-

ра білуі қажет, дегенмен кітаптың кіріспе бөлімінен байқағанымыздай, олардың

сенімділігіне берілген баға әртүрлі болуы мүмкін. Осылайша тарихи интерпрета-

ция риторика өнерін де қамтиды және оны тиімді түрде қолданудың нәтижесінде

тұтас ғылыми еңбектің маңызы арта түседі.

Машықтар және мәтіндік емес

деректер

Бұған дейін бұл тарауда тарихшылар мәтінді құрастырушылар және әртүрлі

деректерді, соның ішінде жазбаша деректерді пайдаланушылар ретінде қарасты-

рылып келді. Мәтіндік емес деректер мен оларды пайдалануға қажетті ерекше

машықтарды қарастырған жөн.

Бұл деректер қатарына мөр, карта, фото, карти-

на, өрнек, зергерлік бұйымдар, костюм, құрал-сайман және станоктар, археоло-

гия қалдықтары, ғимарат, қала құрылысын жоспарлау жобасы, фильмдер сияқты

визуалды және материалдық мәдениетке қатысты нысандар кіреді. Дыбыс пен

музыкадан құралған композициялар, либретто, спектакль, аспаптар, операға ар-

налған сценографиялар, дыбыс жазу және тағы басқалары маңызды тарихи дерек

саналады. Мәтіндік емес деректерді талдаумен айналыспайтын мамандар оларды

қолданғанда мынадай екі жағдайды ескеруге тиіс. Біріншіден, мұндай материал-

дар айрықша, өте маңызды машықтарды талап етеді. Соның нәтижесінде олардың

мәтіндерден айырмашылығы күшейе түседі. Біз деректерге негізделген, техника-

лық және талап етілетін өзге де машықтарға сүйене отырып, бұл мәселені осыған

ұқсас түрде қарастыра аламыз. Екіншіден, визуалды деректер жоғары кәсіби дең-

гейде құрастырылған өнімнен гөрі, өткенді түсінуге жол ашатын мүмкіндік беріп,

өткен уақыттың бейнесін және ол өздігінен қалыптасқан құбылыс емес, оларды

пайдалану үшін арнайы машықтар қажет емес дегенді білдіреді.

Визуалды материалдарды қолдануға қажетті машықтарды мысалға ала оты-

рып, мәтіндік емес деректер өзара ұқсас, бірақ мәтіндік деректермен бірдей емес

деген пікірді толықтырғым келеді. Егер, ең алдымен, техникалық машықтар тура-

лы ойланатын болсақ, бұған принттер жақсы мысал болады және ол тарихшылар

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 235

арасында ерекше қолданысқа ие.

Принттерді тарихи еңбекте тиімді түрде қол-

дану үшін тарихшыға оның қыр-сырын білуі міндетті емес, дегенмен оның гра-

вюра, офорт, меццо-тинто, литография және тағы басқа түрлерін білу маңызды.

Сонымен қатар оның жасалу жолдары, бағасы және ықтимал аудиториясы тура-

лы біршама түсінік болуға тиіс. Бұл – мұндай нысандарды қолдану арқылы жа-

зылатын кез келген тарихи еңбектің негізін құрайтын техникалық мәселелер са-

налады. Деректерге негізделген машықтар талдауды осы тарихи контексте одан

әрі дамыта түседі. Мысалы, баспагерлер мен сатушыларды да ескеру қажет. Біз

олардың қай жерде тәжірибе жинақтағанын, белгілі бір суретшімен тығыз бай-

ланыста болғанын немесе болмағанын, олардың саяси ұстанымдарының қандай

болғанын және олардың нәтижелері басқалардың нәтижелерімен қалай салысты-

рылатынын анықтаймыз. Принттер дәлелдердің басқа түрлерімен, мысалы, бро-

шюралар мен костюмдермен байланысты болады, демек, деректерге негізделген

өзге мәселелер жиынтығы бұл материалдарды түрлі тақырыптар, мысалы, сән

әлеміндегі жүгенсіздіктер, саясат, қақтығыс бойынша салыстырмалы материал-

дардың контексінде қарастырады. Өнер тарихын зерттеушілер Хокусай, Дюрер

немесе Рембрандт сияқты әлемге әйгілі шеберлердің туындыларының репродук-

цияларына ерекше қызығушылық білдірсе, тарихшылар оны әр алуан өзге мате-

риалдар контексінде зерделеп, оның тарихи дерек ретіндегі маңызына баға береді.

Бұл принттерді жай ғана қарастырып қоймай, оның репродукциясының жасалу

және пайдаланылу тарихының ауқымды контексін зерттеуді қамтиды.

Тарихшыларға көркем жанрлардың визуалды шарттарына және кез келген

бейненің қалай жұмыс істейтініне әлі де болса назар аудару керек. Принттерді кез

келген өзге құжаттар сияқты мұқият талдау арқылы және оларды шабыттандыр-

ған, жасаған әрі таратқан адамдардың мүдделеріне байланысты дәл осы медиация

түрлерін ескере отырып, дәлелдеудің бір түрі ретінде қолдануға болады. Сонымен

принттер сияқты визуалды материалдарды пайдалану машықтары мәтіндік де-

ректерге қолданылатын машықтарға ұқсайды, алайда олар тарихшылардан нақты

визуалды құбылыстарға мұқият назар аударуды және олар туралы нақты әрі бей-

нелі түрде жазу қабілетін дамытуды қажет етеді.

Интерпретация туралы айтатын болсақ, өнер мен тарих салалары бойынша бі-

лім алған мамандардың жазбаларының тарихшылар үшін пайдасы зор.

Пәндердің

өзіндік «ақыл-ой жүйесі» болатындықтан, мұнда белгілі бір деңгейде «аударма»

қажет болуы мүмкін. Дегенмен мұндағы процедуралар тарихи тәжірибенің бәрін-

де талап етілетін интерпретация процесінен айтарлықтай өзгешеленбейді, яғни

мұнда да нақты құрастырылған дәйектер, визуалды «дәйексөзді» мұқият пайда-

лану, сәтті таңдалған үлгі мен материалдар және нәтижелер арасындағы сәйкестік

қажет. Мәтіндік емес деректердің өзіндік логикасы мен қолданылу шарттары бар

және бұл деректер ғылыми дәстүрі бар өзге пәндер арқылы түсіндіріледі. Тиімді

қолданылуы қажет машықтардың негізінде жатқан принциптер мәтінге қатысты

пайдаланылатын қағидаларға ұқсас. Біз бейтаныс материалдарды қолданған және

оларға ерекше мәртебе бергіміз келген кезде қиындық туындайды. Мен қиындық

тудыртатын мәселелердің бірін, яғни өткеннің шынайы бейнесін көрсететін неме-

се өткенді түсінуге жол ашатын құрал деп тануға болатыны туралы мәселені атап

236 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

өттім. Кейбір өнер туындылары тарихшыларға өткен қоғамдар туралы түсінік қа-

лыптастыруға, соның нәтижесінде сол заманның бейнесін елестетуге мүмкіндік

береді деген пайым кең таралған. Басқаша айтқанда, өнер – өмірдің көрінісі. Айта

кететін бір жағдай – тарихшылар шын мәнінде медиация саналатын мәтіндік де-

ректер туралы басқа пікірде. Өнер мен визуалды мәдениет те медиация саналады,

бірақ әрқайсысының сипаты әртүрлі. Иллюстрациялы тарихи кітаптарда суретті

безендіру қиындық тудырмайтын иллюстрациялары сәндік мақсат үшін пайдала-

нады. Оны тарихи тақырыптан пікірталастарға толығымен енгізудің орнына, бұл

әсерлі тәсіл арқылы қол жеткізген идеялар ретінде қарастырылады. Кез келген

мәтіндік деректі контексте қарастырсақ та, суреттерге қатысты мұндай тәсілді

қолдана алмаймыз. Бұл қосарлы стандартты Майкл Баксандалл әділеттілікпен

сынап, өзінің «XV ғасырдағы Италиядағы сурет өнері және тәжірибе» (Painting

and Experience in Fifteenth-Century Italy) атты кітабында қандай суреттер дәлел ре-

тінде саналуға тиіс екенін өте жақсы тұжырымдап, түсінікті түрде талдаған.

Суреттерді, жалпы визуалды және материалдық мәдениеттің кез келген ныса-

нын сыни тұрғыдан қарастыру қажет екенін атап өткім келеді. Бұл материалдар

көп жағдайда көңіл-күй қалыптастыру немесе эмоция туғызу, сезімдерді белгілі

бір уақыт және кеңістікпен байланыстыру, оқырманды тарихи құбылыстардың

белгілі бір категорияларымен сабақтастыру әрі оларды шынайылыққа көз жеткі-

зуге шақыру үшін қолданылады. Мұндай сипатта қолданылған еңбектерге мысал

ретінде деректі суреттер, У.Хогарттың туындылары, голландиялық жанрлық кес-

кіндеме және Виктория дәуіріндегі тұрмыс-тіршілікті атауға болады. Аталмыш

тарауда талқыланған тәжірибені қарастыра отырып, мәтіндік емес деректерді

манипулятивті түрде және орынсыз қолдануға жол бермеуге болады. Мәтіндік

емес деректерді пайдалануға қажетті сенімділік пен машықты игерудің маңызы

зор. Алуан түрлі деректерден тарихқа қатысты құнды мәліметтерді таба аламыз.

Дәлелдер көптеген мысалдарға негізделе отырып және оған қатысты қолданылса,

олардың маңызы арта түседі. Егер біз оның өзгеру және түрлену барысын көбірек

байқайтын болсақ, тақырыпты оңай түсінеміз. Бұрын адамдардың дүниетанымы

деректердің шартты түрдегі бөлінісіне негізделмеген болатын.

Мәтіндік емес деректерді қолдануға қажетті көптеген машықтар бұрынғы уа-

қытта да күнделікті өмірдің бөлігі болған әрі қазіргі кезеңде де солай болып қала

бермек. Мұндай машықтарды ғылыми контексте зерттеп, дамыту қажет және осы

бағытта зерделесек, ол тарихшылардың күшті жақтары мен әлеуетін одан сайын

арттыра түседі.

Тарихшылардың музыкалық дәлелдердің кейбір түрін қолдануы жоғары дең-

гейдегі күрделі техникалық машықты өажет ететіні рас. Музыкада туындайтын

мәселелердің бірі – оны репрезентациялық деп атауға байланысты болуы мүмкін,

дегенмен бұл бейнелеу өнері сияқты емес, өзге сипатқа ие. Бұған тарихшылардың

абстрактілі музыкадан гөрі, мәтінге негізделген музыканы қолдануды жеңіл са-

науы, сонымен қатар олардың тақырыпты партитурадан гөрі, қамқорлық таныту

және ұйымдар мен қойылымдар арқылы қарастырғанды дұрыс деп есептеуі се-

беп болды. Дегенмен қажетті машықтар арқылы өткеннен қалған дыбыстар мен

музыканың барлық түрі тарихи тәжірибенің ажырамас бөлігіне айнала алады.

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 237

Жалпы мұндай дәлелдерді ауызша және сөйлеу мәдениетіне, сонымен қатар өзге

де мәтіндік емес деректерге де қатысты қолдануға болады. Егер біз оларды тауып,

дұрыс қолдана білсек, көптеген тарихи дәлелдерге қол жеткізе аламыз.

Біздің

мақсатымыз – әртүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының логикасына құрметпен

қарап, оларды тарихи дәлелдермен біріктіру арқылы тепе-теңдікті сақтау, сон-

дай-ақ дәлелдерді сәндік толықтырулар ретінде қарастырудан аулақ болу. Егер

бұл тиімді пайдаланылса, оның нәтижесінде өткенге деген біртұтас көзқарас қа-

лыптасып, деректер, дәлелдер мен түсіндірудің кез келген түрін қолдану және

бағалау үшін қажет сыни машықтарды тереңірек түсінуге болады. Өзге пәндерге

қатысы болуы ықтимал материалдар мен идеяларды қарастыру барысында саяси

сипаты бар мәселелер зерделенеді, бұған алдағы уақытта тоқталып өтемін. Бірақ,

алдымен, тарихты оқытуға қатысты аргументтерімнің маңызы туралы айтып өт-

кім келеді.

Тарихты оқыту

Машықтар туралы аргументтерімнің педагогикалық тұрғыдан маңызы зор деп

білемін. Әр тарихшыға қажет негізгі машықтар бар, олардың арасындағы ең маңыз-

дысы – сыни тұрғыдан оқу, бұл – кез келген жазбаны (оның қашан және қалайша

жасалғанына қарамастан) мүмкіндігінше толық әрі қатаң түрде талдай білу дегенді

білдіреді. Сыни тұрғыдан оқудың мақсаты – мәтінді жеке түрде қарастыру емес,

оның құрылымын және құрастырылу әдісін анықтайтын негізгі тәсілдерді әзір-

леу. Соның нәтижесінде берілген мәтіннің құрылымын, дәйектері әрі негізгі бол-

жамдарын, сондай-ақ оның дәлелдерді, тілді және сілтемелерді қолдануын түсіне

аламыз. Мәтіндік емес материалдармен жұмыс істеу үшін салыстырмалы негізгі

машықтарды игеру қажет. Қосымша деректерге қатысты маңызды машықтарды

қолдану үшін студенттерге пәннің бағыт-бағдарын түсініп, оның тарихын, негізгі

өзгерістерін әрі осы салаға қатысты негізгі журналдарды, ықпалды тәсілдерін және

іргелес салалармен байланысын білу үшін ғылыми дәстүрлерден хабардар болға-

ны жөн. Бұл тек бағыт сілтейтін белгілерді тануды ғана емес, сонымен қатар пән-

нің негізгі сипаты мен ондағы қазіргі трендтерді бағалау мүмкіндігін де қамтиды.

Жазу қабілеті тарихшылар үшін өте маңызды саналады, сол себепті олар авторлық

машықтың қыр-сырын үйренуі қажет. Тарихшыларға оқиғалар арасындағы байла-

нысты жете түсінуге көмектесетін тарихи мысалдар қоры қажет. Негізінен, олар-

дың сипаты әртүрлі, мысалы, тар бағыттағы зерттеулер, ірі ауқымды сауалнама-

лар, тақырыптық мысалдар, бастапқы деректерге негізделген сипаттамалар және

тағы басқалар. Бұл жағдайлар материалдар мен деректер қорын қалыптастырып,

пайымдау мен пайдалану машығын дамытуға септігін тигізеді. Бұдан студенттер

ХІХ–ХХ ғасырлардағы Еуропа тарихы немесе өз елінің тарихы бойынша маман-

дануға мүмкіндік беретін бакалавриат курсынан белгілі бір тақырыптар жөнінде

тар ауқымда ғана білім алатынын аңғарамыз. Жоғары оқу орындарындағы тарих

факультеттері де студенттердің жазу қабілетін дамытуға көмектеседі.

238 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Кейбір оқытушылар тарихнаманы тарих философиясы, әдістер мен тәсілдер

түрінде оқытады немесе осы пән бойынша соңғы сын-ескертпелерге назар аудара-

ды, мұның бәрі пәнді жете түсіну үшін пайдалы болуы мүмкін.

Нәтижелі тарихи білім алудың кілті – бұл пән курстарын машықтарға не-

гізделген курстармен үйлестіру, бұл осы саланы зерттеу деп аталған машықты

білдіреді. Мен сипаттаған машықтарды тарих пәнін оқытуға енгізген жөн. Бұл

пәндерге атау беру және бұған назар аудару арқылы олардың маңызы арта түсе-

ді, сондықтан оларды ашық түрде қолдануға әрі дамытуға болады. Студенттерді

тиімді түрде конспекті жасауға және сөйлеу әрі жазу қабілеттерін дамытуға ба-

ғыттайтын оқыту түрлері маңызды рөл атқарады, өйткені олар өзге машықтарды,

яғни іріктеу, таңдау мен дәлелдеуді жетілдіре түседі. Егер студенттер гуманитар-

лық ғылымдар саласындағы ғылыми жұмыстың негізі саналатын сыни тұрғыдан

талдауды жүргізе алмаса, мұның барлығын жүзеге асыру мүмкін емес деп ойлай-

мын. Бұл – өзіндік жеке мақсат емес, ауқымды интеллекуталдық көзқарас қалып-

тастырудың тәсілі.

Мамандықтар машықтарға үйрету және жас буынға білім беру арқылы жаңа-

рып отырады. Соның нәтижесінде негізгі машықтар неден құралады және оларды

қалай тарату қажеттігі мамандық аясындағы саяси мәселеге айналады, өйткені

бұл практик мамандар ерекше назар аударатын пәндерге қатысты көзқарасты ай-

қындайды. Бұл пікірталастар сонымен бірге тарихшы ғалымдар тежей алмайтын

және одан бас тартқысы да келмейтін қоғамдық тарих құбылысына байланысты

кең мағынадағы саяси сипатқа ие. Қазіргі таңда тарих пәнін университет деңге-

йінде қалай оқытуға болатыны туралы ортақ мәміле жоқ, сонымен қатар оқу бағ-

дарламаларының пәндік негізі және студенттерге қызықты тақырыптарды іздеу-

ге мүмкіндік беретін модульдік «супермаркет» тәсілі болуы керек деген идеяның

маңызы төмендей бастады. Тарихшылар оқу бағдарламасын қалыптастырудағы

маңызды екі мәселеге – іргелес пәндерге және тарихтың негізі не деген сұраққа

қатысты әртүрлі көзқарасты ұстанатындықтан, мұнда пәннің негізі туралы мә-

селеде келісімге келу қиынға соғады. Аталмыш пәннің негізі бар деген пайым

ескірген, таптаурын, тіпті қарама-қайшы пікір ретінде қабылданады. Бұл іргелі

сипатқа ие болып көрінеді және оны сыншылар көбінесе «жоғары» саяси тарих

сияқты дәстүрлі тарихи формалардың маңызын дәлелдеуге қызығушылық білді-

реді. Меніңше, пәннің негізі – машықтар мен мазмұнның өзара үйлесуі. Біз оны

көптеген тарихи жағдайларға қолданған кезде тиімді түрде игерілетін машықтар

жиынтығы тұрғысынан қарастыра аламыз. Сонымен қатар бұл негіздің этикалық

аспектісі бар, өйткені тарихшылардың өз жұмыстарында пайдаланатын деректері

және оқырмандары, сондай-ақ өткен заман мен көпшіліктің алдында міндеттеме-

лері бар екенін білеміз.

Тарих бойынша оқу бағдарламасына қатысты кейбір қызу пікірталастар тақы-

рыптардың сипаты мен қамтитын ауқымына байланысты болады. Студенттерге

әртүрлі мағлұмат беру керек екенін сенімді түрде қолдаймын, мен олардың әлем-

дік тарихты зерттеуге араласуы, осылайша өз елінің тарихы шеңберінен тысқары

шығу аса маңызды деп ойлаймын. Бұл – ұлттық тарих өз-өзінен «нашар» болады

деген сөз емес; барлығы тарихтың қалай ұсынылатынына байланысты болады.

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 239

Ол консервативті және элиталық құндылықтарды насихаттау, азшылық топтар-

дың мүдделерін ескермеу және өзгеше саяси ойлауды болдырмау үшін өзін-өзі

ақтайтын пікірлер ұсыну құралы ретінде сынға ұшырады. Ұлттық тарихты сыни

тұрғыдан оқытуға болады әрі бұл өте қажет деп білемін. Дәл осындай дәлелдер

ірі географиялық аймақтарға да қатысты қолданылады. «Еуропа», «Батыс» пен

«Шығыс» – қолдан жасалған түсініктер: бұл идея бірегейлік пен тәжірибені қа-

лыптастыруда маңызды болды және қазір де солай болып қала бермек. Сондықтан

Еуропа тарихын оқыту барысында осы мәселелерді ескерген жөн. Бұл тарихтың

кейбір түрлері күрделі болғандықтан, оларды оқытуға болмайды дегенді білдір-

мейді. Олар төмендегідей екі жағдайға байланысты оқытылуы қажет. Біріншіден,

өзіңді және өз ортаңды таба білу тарихи тұрғыдан өте маңызы болып саналады. Ол

тарихтың көптеген радикал жақтастары сияқты алғашқы тәжірибеге негізделген.

Осылайша бұл көп мәліметтен хабардар болуға септігін тигізетін тәсіл, мысалы,

дін, жұмыс, отбасы және тағы басқалар арқылы бірегейлендіру үлгілері, тарих-

тың осы түрін пайдалануға қолайлы әдістер мен деректер және қазіргі уақытта

болып жатқан жағдайлар туралы білуге мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл тарихи

еңбекті құрайтын әртүрлі аналитикалық деңгейлерді сипаттайды. Қала немесе эт-

никалық топ, ұлт, құрлық тарихын зерттеу, дүниежүзі тарихы тұрғысынан ойлау

дегеніміз – бір-бірін толықтыратын және өзара тығыз байланысты түрлі аналити-

калық деңгейлерден өтуді білдіреді. Бұл да біліктілікке жатады: деңгейлер тарихи

бағдардың алуан түрін сипаттайтындықтан, тарихшыларға әртүрлі деңгейлердің

кең ауқымы қажет. Олардың кейбіреулері басқаларына қарағанда артықшылық-

қа ие деп ойлау дұрыс емес. Бұл жерде контекст туралы басқаша сөз қозғалады.

Негізінде, тарихшылар әр деңгейді өзгеше контекст тұрғысынан қарастырады: қа-

лалардың аймақтық, ұлттық, кейде жаһандық, ал аймақтардың ұлттық, құрлық-

тық және ғаламдық өлшемі болады. Бұл жерде тек географиялық ауқым туралы

ғана сөз болып отырған жоқ. Ол өзіндік контексі бар отбасылар, ауылдар, кәсіп-

тер, таптар, саяси партиялар сияқты әлеуметтік формаларға, мекемелерге, нарық-

тар мен коммерциялық кәсіпорындарға да қатысты. Студенттерді аналитикалық

тұрғыдан икемділікке және эмпирикалық бағытта тәжірибе жинақтауға баулу ісі-

нің маңызы зор.

Мен тарихтың кейбір түрлері өзгелеріне қарағанда маңызды саналады деген

пікірге қарсымын, мұндағы мәселе – тарихи білімнің сапасы. Мұның астарында

моральдық мәселелер бар. Мысалы, «центристік» жұрнағын қолдану саяси және

моральдық негіздер бойынша сын болып есептеледі. Осылайша тарихты оқыту

«еуроцентристік» сипатта, яғни әлем еуропалық көзқарас тұрғысынан қарасты-

рылды деп айтылады. Егер белгілі бір көзқарас даусыз, ал өзгелері маңызды бо-

луы мүмкін деп саналса, бірақ іс жүзінде еленбесе және Еуропаны әлемнің бас-

қа бөліктерінен қисынсыз түрде бөліп қарастырылса, мұндай сынның айтылуы

орынды деп білеміз. Сонымен қатар бұл бірыңғай еуропалық көзқарастың да бар

екенін меңзейді. «Еуропоцентризм» немесе «ориентализм» сияқты ұғымдар пай-

да болғаннан кейін, ол еркін түрде қолданыла бастады, осылайша бұл келіспеуші-

лік сыни тұрғыдан ойлауға қайшы келетін терминге айналды. Еуропа туралы бі-

лім беретін пәндер Еуропа аясында болған оқиғаларды сипаттайды, Шығыс және

240 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Батыс Еуропа арасындағы айырмашылықтың ықпалы туралы ойлануға жетелей-

ді, Еуропаның ішіндегі және одан тыс аймақтар арасындағы қарым-қатынасты

зерделейді, сондықтан бірыңғай көзқарасты ұстанбайды. Еуропаның шығыс ше-

каралары ұзақ уақыт бойы даулы болып келді. Еуропаның қай жерден аяқталып,

Азияның қай жерден басталатыны және екеуінің арасын бөліп тұратын межелі сы-

зықтың қалай жүргізілетіні күрделі мәселелердің бірі болды. Түркиядағы жағдай

осы мәселеге жақсы мысал болады. Түркияның көптеген азаматтары Еуропалық

одақтың құрамына кіргісі келеді, ал Батыс Еуропадағы кейбір ықпалды топтар бұ-

ған қарсы, себебі олар бұл мемлекетті «еуропалық» деп санамайды. Мұнда қолда-

нылатын тиімді тәсілдің бірі – студенттердің бұрыннан білетін ақпаратқа шығар-

машылықпен сүйенуі. Себебі әрбір тарихшы белгілі бір ортадан шыққандықтан,

сол ортаға сүйенуі керек және мұндай ортаны жоқ деп айтпауы қажет. Осылайша

әлемдік тарих басқа тәсілдер сияқты белгілі бір көзқарас тұрғысынан жазылады,

басқаша болуы мүмкін емес. Біз оқытатын пәннің бағыты мен ауқымын саналы

түрде өзгерту арқылы студенттерге қандай да бір деректер туралы мәлімет беру-

ге болады, сонымен қатар тарихты зерделеудің өзгеше тәсілдері туралы ойлануға

жетелеп және олардың интеллектуалдық қабілетін арттыруға болады.

Машықтар және тарих пәні

Тарих пәні бірқатар сынға ұшырады, әсіресе машық түрлеріне ерекше ықпал

еткен соңғы онжылдықтарда жиі сынға алынды, бұған машық түрлерінің аталмыш

пәннің қолданылуына әсер етуі себеп болды. Бұл сын-ескертпелердің көпшілі-

гі пәннен тыс интеллектуалдық парадигмалар себебінен туындайды. Айтылған

ескертпелердің нәтижесінде кейбір тарихшылар өздеріне қысым көрсетілгендей

сезеді. Осы тақырыптарға қатысты айтылған соңғы пікірлер тарихшылардың на-

зарын осы уақытқа дейін беймәлім болып келген көзқарастарға назар аударуға

жетелейді және олардың қазіргі тарихи тәжірибе үшін өзекті мәселе екенін аң-

ғартады. Мысалы, тарих белгілі бір шектеулі мүдделерге қызмет ететін оқиғалар-

ға негізделетіндіктен, интеллектуалдық беделге деген талаптары әлсіз болатын

баяндау түрі ретінде қарастырылса, онда пәннің ерекшелігі туралы мәлімдемелер

оның оқытылуына әсер етеді. Тарих баяндаудың тағы бір түрі деген мәлімдеме-

ні жоққа шығару үшін, ең алдымен, оған қажетті машықтардың басқа салалардан

қаншалықты өзгеше екенін анықтап алу керек.

Жеке алғанда, мен талқылаған машықтардың ешқайсысы тарих пәнін анықта-

майды. Дегенмен олардың барлығын біріктіріп, мазмұны бойынша өзара тығыз

байланысты деп қарастырсақ, онда ол тарих пәнін біршама айқындауы мүмкін.

Тарихтың айналасында ешқандай қатаң шекаралардың жоқ екенін есте ұстаған аб-

зал. Академиялық пәндердің шекараларын нақты анықтау мүмкін емес және соң-

ғы жылдары олардың бірі-біріне өтуі күшейе бастады. Мысал ретінде тарих пәнін

үлкен қолшатыр тәрізді қарастыруға болады, мамандар оның астына жиналуды

қалайды және өздерінің атқаратын жұмыстарын тарих деп атауды жөн санайды,

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 241

ал өзгелері әртүрлі жағдайға байланысты онымен келісуі немесе келіспеуі мүм-

кін. Бұл мәселеде өзара келісім болған дұрыс. Тарих ешқашан тұрақты категория

болған емес және бола да алмайды. Қолшатырдың астына жиналғандар өздерін та-

рихшы ретінде сезінеді, осылайша олар кәсіби бірегейлікті қалыптастырады. Егер

біз өзіміз пайдаланатын машықтардың жиынтығы туралы ойланатын болсақ, онда

тарихқа тән ерекшеліктің не екенін түсіне бастайтын боламыз. Тарихты тек өткен-

ді ғана зерттейтін сала ретінде анықтауға болмайды, өйткені оны басқа пәндер де

зерделейді. Археология мен тарих бір-бірімен тығыз байланысты болса да, олар

әртүрлі салалар болып қала береді. Археологияда материалдық мәдениет дәлел-

дердің негізгі дерегі болып саналса, тарих жазбаша құжаттарға көбірек сүйенеді.

Сонымен қатар бүгінгі таңда жедел дамып келе жатқан саланың бірі – қазіргі за-

ман тарихы, оның атауы өткен мен бүгінгі күнді біріктіруді қамтиды. Алайда көп

жағдайда тарих пәні өзара сабақтастық пен өзгерістерді ескере отырып, өткенді

зерделеумен айналысады, оның зерттеу нысанына арқау болатын жазбалар бар.

Тарихтың қандай тақырыптар пен мәселелерді қамтымайтынын нақты мәлім-

деуге болады. Тарих адамның іс-әрекеттері мен көбею мәселесінің музыка, би,

киім, бос уақыт, бала туу, әдебиет немесе саяхат сияқты бірде-бір категориясын

қамтымайды.

Мамандандырылған шағын салалардың зерттеу бағыты тар, бірақ олар мұн-

дай әрекеттерді кең контексте қарастырған жағдайда ғана толығымен тарихи

болып саналады. Мұны анықтау қаншалықты қиын болса да, контекст – тарихи

тәжірибенің маңызды тұжырымдамасы. Тарихшылар адам табиғатын әлеуметтік

контексте зерттейді. Олар мұны антропологтар, әлеуметтанушылар мен психо-

логтар сияқты тікелей бақыламайды, бірақ оларды әртүрлі деректер арқылы жа-

нама түрде зерделейді. Тарихшылар өткен замандардағы қоғамдардың абстрак-

тілі және нақты ерекшеліктеріне, сондай-ақ олардың арасындағы байланыстарға

қызығушылық білдіреді. Олар өткен замандар туралы жоғары деңгейде пайымда-

ғысы келеді, сонымен қатар оның көптеген аспектілерін қамтитын құбылыстарын

зерделеуге ұмтылады. Жалпы трендтер жеке мысалдар арқылы сипатталған, олар

ортақ белгілерді ажыратуға ықпал етеді – тарих жеке мен жалпының арасындағы

күрделі диалогтарды қамтиды. Кез келген мәтін, көрініс, іс-әрекет немесе тәжі-

рибе контекске байланысты анықталады. Оның көпше түрде болғаны маңызды,

себебі тарихшылар көбіне деректердің құрастырылу, алыну және қолданылу,

сондай-ақ күрделі құбылыстардың туындауына себеп болған әрі оларға мән-ма-

ғына берген жағдайларды да зерттейді. Әдетте мұндай контекске құрылымдық

элементтер, яғни белгілі бір қоғам әрекет жасайтын негізгі жүйелерді, атап айт-

қанда, байлық пен билікті жүйелеу мен бөлу, әлеуметтік айырмашылық түрлері

әрі олардың репрезентациясы, ұжымдық бірегейлік, ұйымдар, әкімшілік, басқару

және тағы басқаларды қамтиды. Осы іс-әрекеттерді орындау барысында бағалау,

пайымдау және негіздеу жүзеге асырылады, мұның барлығы мұқият, саналы түр-

де жетілдірілген машықтарға байланысты болады.

Нәтижесінде, қарастырылып отырған тарихтың түріне байланысты әртүрлі та-

рихи түсініктемелер пайда болады. Тарих – бұл тарихи тәжірибенің көптеген түр-

лері бар екенін мойындайтын тарихшылар жасаған құбылыс деп айтуға болады.

242 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Демек, өздерін тарихшы деп атайтын адамдар өз жұмысында қолданатын әрекет-

тің барлығы машықтарға жатады. Жоғарыда айтып өткен пәндердің ерекшелігі

туралы сипаттамам ақыл-ойдың кейбір машықтарын көрсетеді және біз тарих пә-

нінің іргелес пәндерден басқаша екенін ескеру арқылы оны анықтай аламыз.

Тарих пәнінің әлеуметтанудың «қоғам» немесе антропологияның «адам» деп

атайтын ұғымына негізделетін бірыңғай тұжырымдамасы жоқ. Мысалы, әлеумет-

танушылар мен антропологтардың Дюркгейм мен Спенсерге, Маркс, Мосс және

Малиновскийге сілтеме жасайтыны сияқты, мұнда негізгі теориялар жинағы не-

месе негізін қалаушы тұлғалар жоқ. Бұрын әйгілі және ықпалды тарихшылар бол-

ған, бірақ олардың мұраларының ғылыми деңгейі жоғары болмаған әрі олардың

еңбектерін өзге саланың мамандары ескермеген. Мысалы, әлеуметтану маманды-

ғы бойынша білім алып жатқан студенттер әлі күнге дейін Вебердің еңбектерін

оқиды, осылайша олар оның идеяларымен танысып, олардың тиімділігін бағалай-

тын болса, тарихта мұндай салыстыруға болатын тұлғалар аз. Әлеуметтанушылар

мен антропологтар өз салаларының негізін қалаған теорияларды білуге тиісті

болса, тарихшы студенттерге ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдың басындағы әй-

гілі тарихи еңбектерге қатысты мұндай талап қойылмайды. Соңғы жылдары бұл

сала теориялық сипатқа ие болды, бірақ жоғарыда айтып өткен айырмашылық

сол күйінде қалды: тарих саласында оның негізін қалаушы саны шектеулі ғана

ойшылдар жоқ, практик мамандар олардың теориялық ерекшеліктеріне қарамас-

тан, бұл пікірмен келіседі.

Тарих өз сипаты бойынша эклектикалық пән және ол

әртүрлі машықтарды қажет етеді. Оның күшті жақтары эклектикалық тәжірибе-

мен байланысты, мұны кейде мамандар ескерусіз қалдырады. Қалай болғанда да

эклектикалық деген ұқыпсыздық сияқты болып көрінеді, бұл шынымен де солай,

егер тарихшылар өткенді мұқият қарастырмаса, олар көп дүниені жоғалтып алуы

мүмкін. Демек, пән соның ішінде деректер мен қолданылатын тәсілдер, сондай-ақ

олар талап ететін машықтар прагматикалық сипатқа ие. Күрделі құбылыстарды

түсіне отырып, оларды ой елегінен өткізу, сондай-ақ әр алуан құбылыстар туралы

әртүрлі ауқымда және әртүрлі аналитикалық деңгейде икемді түрде ойлана білу

тарихшылардың өткенді зерттеу қабілетін сипаттайды.

Бұл пән аясында деректердің бірде-бір категориясына артықшылық берілмей-

ді. Егер өнер тарихын зерттеушілер өнер туындыларына, музыкатанушылар музы-

каға, әдебиеттанушылар мәтіндерге назар аудармаса, онда олар өз салаларындағы

маңызды дүниені жоғалтып алады. Біз бұған музыка, өнер және әдебиет катего-

рияларындағы әртүрлі деректерді атап өту арқылы келісе аламыз. Дегенмен бұл

категориялар маңызды. Өнер туындысынан бастау, айталық, революцияны неме-

се соғысты бастау сияқты емес. Сізге бұл жұмыс ұнай ма, жоқ па маңызды емес:

ол бір немесе бірнеше адамның санасынан туындайтын бастапқы пікірді ұсынады,

бұл туындылар нақты мақсаттарға арналған, оны нарық пен аудитория ерекше

түрде қарастырады. Төңкерістер, аштық, діни бұйрықтар, ауруханалар және тағы

басқалар туралы сөз қозғағанда мұның ешқайсысы болмайды.

Өткен тарауларда тарих пен өзге пәндер арасындағы байланыстарды зертте-

дік. Ғылыми зерттеулердің әр алуан түрлері шығармашылық тәсілдер арқылы

ТАРИХШЫЛАРДЫ МАШЫТАРЫ 243

біріктірілетіні белгілі, бірақ бұл олардың айырмашылықтарының маңызын тө-

мендетпейді, сайып келгенде, пәнаралық байланыстардың өзі пәндерге негіздел-

ген. Сонымен қатар машықтардың көпшілігі пәнаралық контекстен алынады.

Өткел

Тарихшы болу дегеніміз көптеген машықтарды саналы түрде дамыту деп

мәлімдедім. Тарихи тәжірибенің сипаты күрделі және оның тікелей сипаттағы

контексімен тығыз байланысты болғандықтан, тарихшылар өздері зерттейтін қо-

ғамның сыни бақылаушылары рөлін атқарады. Бұл рөл де арнайы машықты қажет

етеді, тек тарих пен іргелес пәндер бойынша ғана емес, сонымен қатар баспа ісі,

мемлекеттік саясат, музей, сондай-ақ жергілікті, аймақтық, ұлттық және әлемдік

саясаттағы трендтерді ажырата білу мен бағалау машығын да қажет етеді. Бәлкім,

қазіргі таңдағы ең маңызды трендтердің бірі – цифрлық технологиялардың, ин-

тернет пен цифрлық зерттеу әдістерінің дамуы шығар. Цифрлық тарихта кодтау,

мәліметтер базасын түсіну және бағдарламалық жасақтамадан бастап, ауқымды

мәліметтер базасын түсіндіруге дейінгі кейбір тар мамандандырылған машықтар

қажет.

Цифрлық құбылыстар академиялық өмірдің ажырамас бөлігіне айнал-

ғандықтан, олар мұқият зерттеуді талап етеді.

ТОЫЗЫНШЫ ТАРАУ

Цифрлық дәуірдегі

тарих

Қазіргі таңда тарихшылар тарих пәнінің тәжірибесін түбегейлі

өзгертетін цифрлық технологиялар мен ресурстарды кеңінен

қолданады. Бүгінде цифрлық әлемге оңтайлы тәсіл қажет. Бұл

технологияны қолданушылардың көпшілігі цифрлық материалдарды

құрастыру және оны сақтауға қажетті техникалық тәжірибені жетік

меңгермеген, сол себепті тарихшылар өздері пайдаланатын тәсілді

сыни тұрғыдан қарастыруға ерекше назар аударғаны дұрыс. Сонымен

қатар ақпараттық технологияның тарихи тәжірибеге және өткеннің кең

ауқымды әлемде алатын орнына әсерін түсінгені жөн.

Тарихшылар үшін

жаңа әлем

1990 жылдары «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» кітабының алғашқы

басылымын жазған уақыттан бері цифрлық технологияның тарихи тәжірибеде

қолданыс аясы кеңейіп, сұраныс көбейді. Электронды пошта арқылы хат алмасу,

кітапхана каталогтарын іздеу, үйрену және оқыту үшін цифрлық платформалар-

ды пайдалану сияқты күнделікті атқаратын істерден бөлек, архив, музей, жария-

ланымдарға байланысты және блог, ойын, фильм немесе оқыту барысында оқы-

тушылар пайдаланатын дәрістер жүктелген веб-сайттар саны жеткілікті.

Қазіргі

таңда тарихшылар әлемде орын алған елеулі өзгерістер, әсіресе, 1989 жылы Тим

Бернерс-Ли ойлап тапқан ғаламтордың ықпалы туралы ойлануы қажет. Сондай-ақ

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 245

бұл зерттеу мен оқыту ісінде пайдаланылатын жаңа технологияларды сыни тұр-

ғыдан қарастыруға көмектеседі. Мұнда қарастыратын бірнеше мәселелер бар. Біз

цифрлық тарих деп аталатын тарих түрінің сипатын зерттей аламыз.

Мысалы,

соңғы онжылдықтарда өткен замандарды түсінудің жолдары қаншалықты өзгер-

генін және тарихи мәліметті құрастыратын әрі оны қолданатын әртүрлі топтарға

қатысты туындаған жаңа мәселелер мен зерттеу бағдарламаларының пайда бол-

ғанын қарастырған жөн. Тәжірибе жүзінде қарастыратын болсақ, мәліметті кілт

сөздер арқылы табу әдісін қалайша тиімді түрде қолдануға болатынын, цифрлық

форматқа көшірілген архив пен жарияланымдар зерттеушілерге не ұсынатынын

анықтау, сонымен қатар цифрлық форматтағы жазбаның сенімділігіне көз жет-

кізу үшін маңызды саналатын цифрлық машық түрлерінің сипатын зерттеуіміз

керек. Негізінен, бұл мәселелер өзара тығыз байланысты, сол себепті кілт сөздер

арқылы мәлімет іздестіру тәсілінің сипаты туралы ойлану біз қолданатын, дерек-

тер мен сайттардағы ақпараттардың негізгі өзегі саналатын мәліметті жете түсі-

ну машығын қамтиды. Қазіргі заманда ақпараттық технологияны меңгермей әрі

оның тілін түсінбей тұрып, өзіңді тарихшы деп атау дұрыс болмас. Сонымен қатар

тарихшының күнделікті өмірінің ажырамас бөлігіне айналғандықтан, ол енді сон-

шалықты тартымды емес сияқты, бұл ауқымды саланы қарастырудың маңызын

арттырып әрі оны күрделендіре түседі. Бұл тараудың мақсаты – цифрлық тарих-

ты түсінудің бірқатар тәсілдерін ұсыну және оның неліктен маңызды екенін тү-

сіндіру. Мұнда цифрлық мәдениетті қабылдауға қатысты теріс түсініктерге баса

мән беріледі, сонымен қатар тарих пәніне тигізер пайдасы сипатталады.

Осы орайда мына бір мәселені түсіндіріп өткен жөн. Әдетте цифрлық формат-

тағы жобаларды қолжетімділігі, жаңа әрі үлкен аудиторияға тарихи материалдар

ұсынатын сипаты үшін мақтап жатады. Дегенмен көпшілік адамдардың компью-

тер мен интернетке қол жеткізе алмайтыны шындық, ал цифрлық машықтар әм-

бебап емес, тіпті дамыған елдерде де солай. Білім алу, мүмкіндіктерді пайдалану,

жабдықтау және инфрақұрылымға қатысты алғанда айтарлықтай ауқымды тең-

сіздік бар. Әлбетте, цифрлық ресурстар алыс аймақта орналасқан кітапханалар

мен архивтегі материалдарды қолдану үшін оларға арнайы бару мен қонақүйде

тұрып жұмыс істеу мәселесін түбегейлі шешіп береді. Алайда іс жүзінде бұл ар-

тықшылықтар бірдей бола бермейді, оның ішінде цифрлық мәліметтерге қол жет-

кізу барысында дамыған елдермен салыстырғанда қала мен ауылды жердің тұр-

ғындары арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Цифрлық әлем ұғымы жер

шарының ауқатты адамдар тұратын бөлігінде ерекше қолданысқа ие.

Цифрлық форматтағы тарихтың көптеген түрі бар екенін ескерсек, мұнда мұ-

қият іріктеу жұмыстарын жүргізу қажет. Мен тарихи білімді қалыптастыру және

оны таратумен айналысамын, дегенмен бұл процестер ойын-сауық пен сауда сала-

сында да кезігетін цифрлық тарихты қамтитын ортада жүзеге асырылады.

246 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Цифрлық тарих деген не?

Цифрлық тарих терминін қолдану қолайлы, алайда ол адамдарды жаңылысты-

руы мүмкін, себебі аталған термин блог, онлайн форматтағы кітапхана каталогта-

ры, күрделі дерекқор, цифрлық мәтін, қозғалмалы және қозғалмайтын суреттер

жиынтығы мен веб-сайттар сияқты әртүрлі құбылыстарды қамтиды. Цифрлық

әлемнің негізінде жатқан жеке тұлғалар, топтар, ұйымдар мен мамандықтардың

әртүрлі және күрделі байланысы туралы ойланған жөн. Цифрлық технологияны

қолдануды үйрету, оны қаржыландыру және тарихшыларға пайдалануға ұсына-

тын материалдарды құрастыратын мамандардың қызығушылықтарын да қарас-

тыруымыз керек. Бұл қатарға өткен уақыт туралы түсініктеме берушілер, дерек-

терге иелік ететін архив сияқты мекемелер, өткенді өзгеріс енгізу үшін қолданатын

кез келген маман цифрлық тарихтың техникалық аспектілерін құрастыратын, сол

үшін қаржы төлейтін, бақылайтын және соған иелік ететін адамдар, сонымен қа-

тар бағдарламалық жасақтама, веб-сайттар, түрлі техника, іздеу жүйелері, сондай-

ақ цифрлық өнімдер маркетингі мен жарнамасын құрастыратын мамандар кіреді.

Бір жағынан, тарихтың бос уақытта айналысатын іс ретінде танымал екенін еске-

ре отырып, кейбір орында көпшіліктің құжаттар мен деректерді өз көзімен көре

алатындай жағдайда орналастырылған, кейбір жерлерде бұл тегін болса, ендігі бір

жерлерде бұл ақылы түрде қызмет етеді. Мұндай орындарды өз көзімен көріп, де-

ректермен танысудың нәтижесінде қоғамдық тарихпен бірге академиялық тарих

та қалыптасады. Цифрлық форматтағы бұл тарихи мәліметтерде қайталаушылық

болатыны сөзсіз, сайттардың көпшілігі білімі мен біліктілігі түрлі деңгейдегі қол-

данушылар үшін жасақталған. Сонымен қатар мұндай сайттарда пікір білдіріп,

жарнама орналастырылуы мүмкін, сол себепті бір сайттағы бұл элементтерді мұ-

қият ажырата білген жөн. Сондай-ақ еңбек бөлінісінің күрделі формалары туралы

білу де маңызды, себебі бұл ақпаратты өңдеуге септігін тигізетін күрделі техни-

калық аспект үшін аса қажет. Сонымен бірге ақша үнемдеу мақсатында әуесқой

шежіре жинаушылар мен мамандарға арналған ақылы цифрлық ресурстарды жет-

кізушілер сияқты коммерциялық кәсіпорындардың рөлін атап өткен жөн.

Цифрлық тарихқа енгізілген машықтар мен әдістердің ауқымы бұл саланың

тарихты қолдану тәсіліне ықпал ететін мамандандыру формалары арқылы си-

патталатынын көрсетеді. Тарихшылар – түрлі машықтарға ие мамандар, санау-

лы мамандар ғана бағдарламалық жасақтауды меңгерген, ал кейбір тарихшылар

веб-сайттардың дизайнері және менеджерлерімен тығыз байланыста жұмыс іс-

теуі мүмкін, тіпті кейбір жағдайда тарихқа қатысты мәліметті тауып, өңдеп әрі

сайтқа енгізетін еріктілермен жақын байланыста болуы ықтимал. Сонымен қатар

технологияға күн сайын өзгеріс енгізіліп жатқан қазіргі заманда күрделі сипатта-

ғы веб-сайттарды жүргізу ісіне экономикалық, ұйымдастырушылық және техни-

калық мәселелердің де ықпал ететінін мойындауымыз қажет. Мәліметтің ескіруі

барлық қызығушы тарап үшін үлкен мәселе екені белгілі. Соның нәтижесінде

кәсіби тарихта салыстырмалы түрде жаңа, ғаламат құбылыстар пайда болады.

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 247

Көптеген тарихшылар қолдайтын жеке зерттеу жүргізу үлгісі әрдайым жарай

бермейді. Ынтымақтастық орнату – цифрлық тарих үшін өте маңызды әрі қажет

қадам. Сонымен қатар тарихшылар біліктілігі мен ойлау тәсілі бір-бірінен өзгеше

әріптестерімен бірге жұмыс істеуі мүмкін. Компьютерлік лингвистика, мәтінді

талдауға және кітапхана ісіне маманданған адамдар цифрлық әдістерді қолдану-

дың алдыңғы шебінде жүреді. Нәтижесінде, тарихтың пәнаралық байланысының

жаңа түрі пайда болады, сондай-ақ бағдарламалық жасақтамамен айналысатын

мамандар және географиялық ақпараттық жүйемен (GIS) етене таныс мамандар-

мен бірлесе жұмыс істеудің артықшылықтары анық байқалады.

Цифрлық технология маңызды рөл атқаратын тарихи салалар бар, мәселен, де-

мография және проспография, осы тарауда мен өзге салалар туралы да мысал кел-

тіремін. Бұл салаларды қарастырған кезде цифрлық тарихтың қандай сала екені

бізге түсінікті, себебі қазіргі уақытта бірқатар тарихи салаларда маңызды эле-

мент саналатын деректер жиынтығын іздеуге мүміндік беретін құрылғылар бар.

Сонымен қатар тарихтың қай түрін қолданатынымызға қарамастан, қазіргі кезде

цифрлық технологияға тәуелділік байқалады. Тарих пәнінің сол технологияларға

негізделетіні соншалық, тіпті тарихи зерттеудің цифрлық және өзге түрлері ара-

сындағы шекараны табудың өзі қиын деп айтуға болады. Қысқа уақыт аралығын-

да туындаған мұндай жағдай тарихшылардың назарына ілігетіні айтпаса да түсі-

нікті. Бұл академиялық қызметтің ауқымын өзгертті, сонымен қатар өткен уақыт

туралы білгісі келетін миллиондаған адамның ақпаратқа жылдам әрі тікелей қол

жеткізуіне мүмкіндік берді. Сондай-ақ қалың көпшіліктің тарихи құбылыстарды

жете түсініп, бұл жайында өз пайымдарын құрастыруына септігін тигізді және бұ-

рыннан қалыптасқан таптаурын пікірлерге қарсы шығып, ақпаратты жаңа сипат-

та ұсынды әрі аса маңызды, құнды жобаларды іске асыруда бірлесе жұмыс істеу

үшін тың көзқарастағы мамандарды бір топқа біріктірді.

Ынтымақтастық орнатудың мұндай жаңа түрі мұқият қарастыруды, сол се-

кілді цифрлық гуманитарлық ғылымдар деп аталатын жаңа сала да егжей-тег-

жей зерттеуді қажет етеді. Цифрлық гуманитарлық ғылымдар – жан-жақты тер-

мин, мұнда ғалымдар мен өзге мамандар нақты жобаларды жүзеге асырумен ғана

емес, сондай-ақ цифрлық технологиялардың ықпалын сыни тұрғыдан талдаумен

де айналысады. Бұл тез өзгеретін және кеңейетін сала, онда әдеби, мәтіндік әрі

библиографиялық машықтары бар адамдар жетекші рөл атқарады. Цифрлық гу-

манитарлық ғылым саласында, мысалы, тарихи тақырыптарға қатысы бар видео

ойындар туралы еңбектерді, классикалық туындыларды, қазіргі заман жазушы-

лары, құқықтық жазбалар мен экономикалық құжаттарды таба аламыз.

Атауына

«гуманитарлық» сөзі қосылған осы жаңа салалар – маңызды құбылыстар, олар-

дың қатарында қосымша тағы медициналық гуманитарлық ғылымдар мен энерге-

тикалық гуманитарлық ғылымдар деген түрлері де бар.

Бұл ғылым түрлері әдет-

те пәнаралық байланыстар мен бірлесе жұмыс істеу ниетін көрсетеді.

Цифрлық гуманитарлық ғылымдарға келсек, мұнда визуалдандырудың рөлін

ерекше атап өткен жөн, себебі қазір ақпарат, артефактілер мен мәтіндер бейне-

ленетін формалар жеткілікті. Тарихи тәжірибеге қатысы бар мысалдар ретінде

248 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

мәліметтерді ұсынудың тың әрі қолайлы тәсілдерін, ертеректе қирап қалған ескі

ғимараттар мен елді мекендерді қайта қалпына келтіру мен жаңа карталар құрас-

тыруды атауға болады.

Іс жүзінде барлығын цифрландыруға, яғни компьютерде оқылатын және әлем-

нің түкпір-түкпіріне санаулы секундтар ішінде жететін ақпаратқа айналдыруға

болады. Осылайша мұндағы негізгі мәселе ақпаратты кодтау және қайта ұсыну

нәтижесінде болатын әрекеттер, осы процестерге енгізілген болжамдар мен ақ-

парат алмасу тәсілдерімен байланысты. Бұл тарауда цифрлық тарихты қарасты-

рудағы маңызды әрі жүйелі түрде құрастырылған тәсілді қалай қабылдайтыны-

мызды, ақпараттық технологияның тарихшыларға ұсынатын мүмкіндіктерінің

ауқымын ұғынуды және онымен байланысты кейбір тәсілдерді бағалауды зерде-

леуге тырысамын.

Цифрлық технологияны қолданатын тарихшылар сарапшылар тобына тәуел-

ді, бұл топтың құрамы тарихшыларға қарағанда өзгеше. Сондықтан нәтижелі

ынтымақтастық әр тараптың өзге тараптар білімінің негізгі ерекшеліктерін, ар-

тықшылықтары мен мәселелерін жете түсінуімен байланысты болады. Сонымен

қатар көмекшілер мен еріктілердің рөлі де арта түседі, мәселен, жергілікті архив

пен шежірелік жазбалардағы маңызды тарихи еңбекті тарихшы ретінде жұмыс іс-

теп жүрген кез келген маман атқара алады. Ұлыбританиядағы халық санындағы

өзгерістерді зерттеген Кембридж университетінің зерттеу тобы ірі ауқымды де-

мографиялық жұмыс атқарып, сонымен қатар еріктілерді жұмылдырған алғаш-

қы жұмыс тобы болды.

Ағылшын шіркеуінің дін иелері туралы дерекқор секілді

цифрлық форматтағы кейбір ірі жобалар мұндай жұмысшы күшінің көмегінсіз

іске асырылмас еді.

Базалық мөлшерлеме бойынша ақы төленбейтін немесе тө-

ленетіне қарамастан, мұндағы күнделікті жұмысты негізінен жобаға жетекшілік

ететін тарихшылар атқармайды, материалдардың көлемі ұжымдық көмекті қажет

етеді. Мұндай жағдайда тарихшылар өзімен бірге жұмыс істейтін әріптестерінің

жұмыс сапасына онша көңіл бөле алмайды, ал бұл жұмыс мұқият тексерілуі қа-

жет. Стандартқа сай емес құжаттардан ақпарат алу қажет болса немесе сол ақпа-

ратты түсіну кәсіби тұрғыдағы палеографиялық машықты талап етсе, қателікке

жол берілуі мүмкін. Ықтимал қауіп-қатермен қатар кері жағы да бар, бұл тарихты

жасаудың жаңашыл тәсілдерін жетілдіру және әлем тұрғындарын білім жинақтау

мен қолданудың алуан түрлі формасын пайдалануға итермелеу мүмкіндігі.

Цифрлық тарихтың әртүрлі құбылысты қамтитынын және бұл құбылыстар

өзара байланысты болса да, оның тарихи тәжірибеге тигізетін ықпалын байқау

үшін сол құбылыстарды бөліп қарастыру керек екенін атап өттім. Мұны тиімді

қылу үшін цифрлық технология мен мәдениетті тарихи контексте қарастырған

дұрыс. Мұнда бірқатар мәселе зерделенеді, соның ішінде компьютерлендіруді

жетілдіру, коммуникация түрлеріндегі негізгі өзгерістер, мәліметті сақтау және

үзіндісін келтіру, цифрлық тәсіл арқылы жүргізілген талдау мен статистиканы,

сонымен қатар күрделі технологиялық құрылғыларға қолжетімділікті қамтиды.

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 249

Цифрлық форматтағы тарих

Есептеу техникасының тарихын ХІХ ғасырда танымал болған Чарльз Бэббидж

бен Ада Лавлейстен бастауға болады. Олардың жұмысы жүзеге асырылған кон-

текст негізінен екі аспект бойынша маңызды болды: ақпарат көлемінің айтарлық-

тай көбеюі және тиісінше оны басқару қажеттігі, сонымен қатар айтарлықтай кө-

лемді аумақта байланыс орнату мүмкіндігі. Бұл жаңа міндеттер емес және оны

шешу үшін бірқатар технологиялар, соның ішінде бу энергетикасы қолданылды.

Ақпараттың ауқымы ХVІІІ ғасырда толық мойындалған еді. Француз энциклопе-

диясы (1751–1765) және Британдық энциклопедияның (1768 және бұдан кейін-

гі жылдары) ауқымы мен күрделі құрылымын алып қарасақ, белгілі оқиғаларды

жүйелеу қажеттігі мен оған ұмтылу жағдайлары туралы нақты түсінік аламыз.

Сонымен қатар адамға қатысты құбылыстар, атап айтсақ, ауру-сырқау, бала туу,

өлім-жітім және некеге тұру секілді мәселелерді зерттеу үшін сандық тәсілдер-

дің көптеп қолданылатынын байқаймыз. ХІХ ғасырдың соңына таман Америка

Құрама Штаттары тұрғындарының халық санағын жүргізу кезінде әр тұрғынға

біреуден алсақ, жеке мәліметті қамтитын алпыс екі миллион перфорациялық кар-

таны өңдеу үшін электромеханикалық машинаны қолданған. Бұрынғыға қараған-

да бұған аз адамдар жұмылдырылды және осы әдісті қолдана отырып, тапсырма-

ны жылдам орындауға болатын еді.

Халық санағын жүргізу негізінен ескі құбылыс әрі оны, мысалы, Библияның

Ескі және Жаңа өсиетінен көруге болады. Англия, Шотландия мен Уэльсте

1801 жылдан бастап, халық санағы әр он жыл сайын жүргізіліп отырды, тек

1941 жылы ғана жүргізілген жоқ. Бұл шежірешілер үшін маңызды дерек және қа-

зіргі таңда 1911 жылғы халық санағы туралы мәлімет веб-сайттарға жүктелген. Әр

мемлекетте халық санағы әрқалай жүргізіледі әрі оның жүзеге асырылу барысы

да тарихшылар арасында ерекше қызығушылық туғызады. Бұл есептер – мұнда

қамтылатын ақпараттың ғана емес, сонымен қатар үкіметтік процестерді, соның

ішінде салық салу, әлеуметтік қамсыздандыру мен тұрғын үймен қамтамасыз ету,

стратегиялық ойлау, әскери жобалау, демография және өмірді сақтандыру сияқ-

ты салаларды түсіну үшін маңызды ақпарат көзі болып саналады.

Экономикалық тарихты зерттеушілер тарихта сандық тәсілді қолданған ал-

ғашқы мамандар екені белгілі, кейіннен олар компьютер пайда болғаннан кейін,

оны өз жұмыстарына алғашқылардың бірі болып пайдаланды. Осыған байла-

нысты көлемі ауқымды деректерді өңдеуге ерекше назар аударылады. Мұндағы

деректер – техникалық құрылғылар арқылы сандық үлгіде ұсынылатын және

басқарылатын ақпараттың қарапайым түрі.

Бүгінде адам өміріне ерекше ықпал

ететін цифрлық мәдениет бірқатар маңызды аспекті бойынша әртүрлі сипатқа ие

болып отыр. Мысалы, тіпті шағын құрылғылардың көмегімен өңделетін ақпарат

көлемі күрт өсті. Бұл құрылғылар көпфункциялы қызмет атқарады және цифр-

лық идея музыка, фото, фильм мен алғашқы компьютерлер жасаған есептеу тап-

сырмаларын қамтиды. Интернет пен дүниежүзілік ғаламтор үлкен өзгерістердің

орын алуына түрткі болды және олардың жұмыс істеу тәсілдері әрдайым дамып

250 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

9.1-сурет. Ғылым, өнер және мамандық туралы сөздіктің (Dictionnaire des Sciences, des

Arts, et des Metiers) XXXIII томының бір парағындағы материалдардың аналитикалық

және дәлелді кестесі

Биіктігі– 98 см, ені– 62.5 см. Париж және Амстердам, 1780, SC++00142.

Бұл үлкен парақта бейнеленген сурет мәтінді түсіндіру барысында оқырманға бірден

адамның білімі туралы түсінік беру үшін салынған. Бұл 1751–1772 жылдары жариялан-

ған, көпшілікке белгілі Дидро мен Д’Аламбер энциклопедиясына енгізілген басылымның

мұқабасы. Аталған басылым сол уақытта болған оқиғалардың жинағы ғана емес, соны-

мен қатар құрастырушылар мұнда діни және саяси құндылықтарды келемеждеп, Ағарту

дәуірінің негізінде жатқан тәсілдер мен мүдделерді сипаттайды. Бұл суреттегі мәтінде

өзін-өзі тану мәселесі өте маңызды екені айтылған, ол адам туралы ғылымды зерттеуге

байланысты қазіргі қызығушылыққа сай келеді. Танымның барлық түрлері ақыл-ойдың

үш қабілетінің біреуінің өнімі ретінде көрініс береді: тарихқа қатысты алғанда– жады;

философия мен ғылымның шығуына негіз болған парасат және поэзия мен көркем әде-

биеттің қайнар көзі болатын қиял. Ібілістің Хауа ананы алма жеуге азғырып, ақырында,

оны Адам атаға жегізгені жөніндегі Көне өсиет оқиғасына қатысты ирониялық түсінікте-

ме болуы ықтимал осы таным діңгегі адам өмірінің басты өзегі діни таным емес, керісін-

ше, адамның білімі екенін көрсетеді.

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 251

отырады.

Тиісінше, қазіргі замандағы технологиялық және экономикалық өзге-

рістің сипатын түсіну машықтары да тарихшының негізгі тәсілі саналады.

Цифрлық дәуір күрделі құбылыс және өткен уақытта әртүрлі формада атқа-

рылған функциялардың ортақ сипаты бар. Кабинеттен немесе кеңседен шықпай-

ақ, тарихпен айналысу жайында көптеген талқылаулар өткізілді. Бұл біршама

артық айтылған мәлімдеме болса да, мысалы, қай жерде орналасқанына қара-

мастан, олардың онлайн каталогтары болса, ондағы нысандар туралы білу мүм-

кіндігі ерекше өзгерістерге алып келеді. Дегенмен маңызды зерттеулер әлі күнге

дейін түпнұсқа құжат, артефакт және орындарды мұқият қарастыруға негізделе-

ді. Осылайша цифрлық технология кеңінен қолданылатын қазіргі уақытта, тым

болмағанда әлемнің әл-ауқаты жоғары бөліктері, мысалы, түпнұсқа деректердің

ауқымы мен бітімін компьютердің экраны толық бере алмайтынын ескере оты-

рып, қашықтан жұмыс істеудің шектеулерін түсінгені дұрыс.

Бұл қысқаша шолудан үш жалпы қорытынды жасаймын. Біріншіден, ақпарат-

ты меңгеру әртүрлі тәсілдер арқылы жүзеге асырылуы ықтимал, айта кетерлік

жайттың бірі, алуан түрлі мақсаттар, атап айтқанда, саяси, экономикалық және

әскери талаптарды өзгерту мақсатында да қолданылуы мүмкін. Тарихи сипатта-

малар мұндай құбылыстарды оңай бағалауға мүмкіндік береді. Бұл бүгінгі күн-

ге де қатысты мәселе, сондықтан цифрлық мәдениет, оны қаржыландыру және

саясат туралы зерттеу сұрақтарына жауап іздеу қажет. Екіншіден, коммуникация

түрлерінің де дәл осындай сипаты бар. Бұл формаларды уақыт пен кеңістікте са-

лыстыра отырып, олардың мағынасын жақсы түсінуге болады. Үшіншіден, аппа-

раттық және бағдарламалық технологиялар да маңызды рөл атқарады. Мәселен,

интернетте реляциялық дерекқор және кілт сөздер арқылы іздеу тәсілдерінің қа-

лай әрекет ететінін жете түсінген абзал. Тим Хичкоктің 2013 жылы жарияланған

арандатушылық мақаласында тарихшылардың цифрлық технологияларды айтар-

лықтай жиі қолданбайтынын сынайды. Оның мәлімдеуінше, олар мысалы, өздері

жай әдеттегідей ғана қабылдайтын символдарды оптикалық тұрғыдан тану әдіс-

терінің шектеулі екенін, бағалай алмады.

Технология, ақпаратпен алмасу туралы тарихи еңбектерді зерттеу, мысалы, ақ-

паратпен қамтамасыз етудегі негізгі өзгерістерді түсінуге септігін тигізетін кейбір

тәсілдерді ұсынады. Олар біздің уақытымыздағы өзгерістер бұрын-соңды бол-

маған жылдамдықпен жүретінін сезінуге мүмкіндік береді және күрделі өзгеріс-

тердің орнауына технология емес, әлеуметтік қатынастардағы өзгерістер түрткі

болатынын көрсетеді.

Инновациялардың пайда болуы және контексіне қарай

өзгеретіні қазіргі жағдайымызды бағалауда пайдалы тұжырымдар жасауға септі-

гін тигізеді. Цифрлық мәдениетті оның академиялық тәжірибеге енгізілуін қол-

дайтын немесе оған қарсылық білдірген мамандар тұрғысынан қарастыру тиімсіз.

Цифрлық тарихтың кейбір нақты үлгілерін зерделеген дұрыс. Мен 1993–

2007 жылдардағы The Valley of the Shadow веб-сайтын қолданамын, ол тарихи

сайттың алғашқы үлгісі саналады және мұндай сайттардың дизайны оның қанша-

лықты маңызды екенін көрсетеді.

«Дизайн» сөзі арқылы мен оның сыртқы түрін ғана емес, сонымен қатар оның

қалай жасалғаны әрі оны қалай ауыстыруға болатыны туралы мәлімет беремін.

252 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Осылайша цифрлық тарихты жасау ісі шығармашылық әлеуетті, ерекше түйсік-

ті және тарихи пайымдауды, сонымен қатар техникалық білімді қажет ететінін

түсінеміз. Old Bailey Online – Тим Хичкок пен Роберт Шумейкер жетекші рөл

атқаратын, сәл басқаша сипаттағы жоба.

The Valley of the Shadow веб-сайты-

нан көптеген әртүрлі материалдар, соның ішінде түпнұсқа құжаттар, қазіргі за-

ман картасы және түсініктемелерді табуға болады. Сонымен қатар The Old Bailey

Online өзгермелі факторлар арасындағы байланысты іздеуге және оны зерттеуге

жол ашады, сондай-ақ мұнда деректерге қол жеткізу мүмкіндігі де бар. Үшінші

мысал ретінде қазіргі таңда үлкен қызығушылық тудыратын күрделі тақырыпты

9.2-сурет. Билл Ковариктің «Ақпарат алмасудағы төңкерістер» (Revolutions in

Communication) кітабында пайдаланылған веб-сайттан алынған скриншот

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 253

қамтитын Slave voyage атты мәліметтер базасын қарастыруға болады. Жоғарыда

келтірілген сайттардың үшеуі де даулы сипаттағы өткен тарих туралы мәлімет-

терді ұсынудың тәсілдерін көрсетеді.

The Valley of the Shadow

жобасы

Америкадағы азамат соғысы (1861–1865) Америка Құрама Штаттарында

әлі күнге дейін қызу талқыланып, дау туғызып келеді. The Valley of the Shadow

веб-сайты сол соғыстың күрделі сипатын екі қауымдастық арқылы зерделейді.

Цифрлық тарих туралы талқылауларда бұл жоба Коэн мен Розенцвейг «құрасты-

рылған архив» деп атайтын жаңа жанрдың ең әсерлі мысалы ретінде жиі атап өті-

леді.

Бұл қауымдастықтардың бірі – солтүстік аймаққа қарасты Пенсильвания

штаты, Франклин округінде, ал екіншісі – оңтүстікте орын тепкен Вирджиния

штаты, Огаста округінде орналасқан. Сан мыңдаған құжат, соның ішінде газет

мақалалары, халық санағы туралы деректер, хаттар, күнделіктер және суреттер

цифрлық форматқа ауыстырылды. Аталмыш сайт 1859–1871 жылдар аралығын-

дағы кезеңді қамтиды, осылайша сайт қолданушылары қақтығыс қарсаңындағы

жағдай мен оның салдарын зерттеуге қол жеткізді. Сайттың құрылымы күрделі

әрі көпқырлы. Негізгі беті айтарлықтай қарапайым құрастырылған, мұнда жо-

баға қысқаша сипаттама берілген, сондай-ақ табиғат аясында тұрған ақнәсілді

еркек пен әйел және қаранәсілді ер адамның портреті бейнеленген. Авторлық

құқықтар туралы мәліметтер оның 1993–2007 жылдар аралығында жазған автор-

лардың материалын қамтитынын көрсетеді. «Valley архивіне кіру» батырмасын

басқан кезде экранға үй қабатының жобасы сияқты көрінетін үш диаграмма шы-

ғады, оның әрқайсысы қарастырылып отырған үш кезеңіді бейнелейтін құжаттар

категориясын қамтиды: бірінші дигаграммаға – 1859 жылдың күзінен 1861 жыл-

дың күзіне дейінгі, екінші диаграммаға – 1861 жылдың көктемінен 1865 жыл-

дың көктеміне дейін, ал соңғысына 1865 жылдың көктемінен 1870 жылдың күз

мезгіліне дейінгі құжаттар енгізілген. Диаграммада көрсетілгендей, әр кезең жеті

немесе сегіз аймақты қамтиды, оның әрқайсысынан газет, хаттар мен күнделік-

тер, халық санағына және салық салуға қатысты мағлұматтар, карталар мен су-

реттерді іздестіруге болады.

Оның біреуін таңдасаңыз, ары қарай қосымша нұсқалар көрсетіледі, бұл нұс-

қалардың кейбірінде солтүстік және оңтүстік аймақтарға қатысты мәліметтер

берілсе, енді бірінде салыстырмалы материалдар жүктелген. Мұнда қосымша

функциялар да бар, мәселен, бұл сайтта белгілі бір газеттерге жарияланған мақа-

лалар, күнделіктер мен хаттарға сонымен қатар президенттік сайлау үлгілері, гид-

рология, теміржол және автокөлік жолдарын жетілдіру, сондай ақ шіркеулер мен

мектептер тұрғысынан осы екі саланы салыстыратын арнайы әзірленген карта-

ларға сілтемелер қамтылған. Демек, бұл сайтты қолданудың мыңдаған тәсілі бар

254 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

екенін байқаймыз. Деректер мен кезеңдер туралы үш диаграмманы қамтитын бет-

те Valley жобасын қолдану батырмасы бар. Оған кірсеңіз, Valley Project деген қан-

дай жоба, Valley архивін қалай қолдануға болады және Valley жобасын қолдану

деген үш бөлімді көресіз, оның әрқайсысында қосымша сілтемелер бар. Әр беттен

кері қайтқанда кезеңдерден құралған диаграммаларды қамтитын бетке ораласыз.

Қосымша материалдар бірнеше міндетті атқарады. Мұнда сайт тек архив меке-

мелері секілді емес, сонымен қатар кітапхана іспетті көрінеді. Бұл материалдарды

оқыған сайт қолданушыларында қиын-қыстау кезеңдегі күнделікті өмірді зерт-

теуге құлшыныс пайда болады, бұл оларға өз зерттеулерін түрлі тәсілдер арқылы

жүзеге асыруға мүмкіндік береді, себебі бұл сайт көптеген тарихи мәліметтерден

хабардар етеді. Сонымен қатар мұнда әр кезеңге арналған экскурсия батырмасын

пайдалана аласыз, мұнда бұл бет туралы берілген қысқа сипаттамадан кейін сайт-

тың негізгі бөлімдеріне қайта ораласыз. Valley жобасын қолдану беті The Valley

of the Shadow сайтында жұмыс істеген қызметкерлердің мәліметті ұсыну тәсілі

және ондағы материалдарды түсіндіру сипатына қарай өзгешеленетін тоғыз сіл-

темені қамтиды. Бұл жерден сот шешімдері және бұқаралық ақпарат құралдарын-

да жарияланған материалдар, сонымен қатар оқытуға қажетті ресурстарды таба

9.3-сурет. The Valley of the Shadow веб-сайтынан алынған скриншот

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 255

аласыз. Мұнда мәліметтің айқын болуы басты мақсат екені айтпаса да түсінікті

және онда жазбалар мен құжаттар бірге берілмейді, қолданушыларға тиімді бол-

сын деген мақсатта екеуін екі бөлек ұсынады.

Мұндай күрделі сайтты құрастыру әрі оған қажетті деректерді енгізу үлкен

еңбек пен жетістік деп білемін, бұл – шынында да мақтауға тұрарлық жоба. Бұл

сайтта іздегеніңді бірден табу оңай емес, дегенмен зерделеуге және мұқият іздес-

тіруге мүмкіндік мол, ал мұнда эмоциялық сипаттағы тақырыптардың қамтыла-

тынын ескерсек, бұл екеуі маңызды қасиеттер болып саналады. Аталған сайт осы

тарауда атап өтілген басқа веб-сайттардан айтарлықтай өзгеше. Мұндағы мәсе-

ле – қолданушыларға негізгі, қосымша немесе екеуіне де қолжетімді сайттар мен

жасы, жынысы, орналасқан жері мен мерзімі сияқты негізгі өзгерістерді өз қалауы

бойынша зерттеуге мүмкіндік беретін сайттар арасындағы айырмашылыққа бай-

ланысты болады.

Бәлкім, The Valley of the Shadow веб-сайтының көпшілікке ұсынатын тарих

түрлері туралы бір сәтке ойланған дұрыс болар. Сайт азамат соғысы кезіндегі екі

тарапты бейнелейтін аймақтардың шекараларын көрсете отырып, азамат соғы-

сындағы нақты қауымдастықтарды және олардың орналасқан жерлерін түсінуге

көңіл бөледі. Мұндай ерешеліктерге ие аталған жоба жергілікті, қоғамдық және

микротарихтың қазіргі заманғы тарихи тәжірибедегі рөліне қатысты мәселелерді

қозғап, сонымен қатар Америкадағы азамат соғысы сияқты күрделі құбылысты

зерттеу мен жүйелеуге көмектесетін тәсілдерді ұсынады.

Тарихты төменнен қа-

растырудың маңызын Old Bailey жобасы да мақұлдайды.

Қылмыскерлер мен соттар

The Old Bailey Online веб-сайты қолданушылар арасында ерекше қолданысқа

ие болған, өйткені, мұнда материалдар академиялық зерттеушілер үшін ерекше

құнды әрі қолжетімді. Қазіргі таңда бұл сайт Тим Хичкок пен Роберт Шумейкердің

тәжірибесі, өз жұмысына деген ынтасы мен шығармашылық әлеуеті арқылы жа-

салған және өзара байланысы бар көптеген сайттардың бірі.

Мұнда ерекше құн-

дылықтар жүйесі бар. Бұл сайттар тарихты «төменнен қарастыру» сияқты соңғы

кезде сирек қолданылатын функцияны атқарады, оның сирек қолданылуына мұ-

ның өткен уақыт туралы түсінік қалыптастыруда маңызды рөл атқаратынын көп-

шіліктің мойындауы себеп болуы ықтимал. Соттар – элиталық топқа кірмейтін

адамдардың өмірін зерттеуге мүмкіндік беретін айрықша құнды дерек, мұны өзін-

дік көзқарасы бар хаттама толтырушы жазса да, біз сөздік қор, сипаттамалар және

куәгерлердің мәлімдемелеріне негізделген болжамдар туралы ой қорыта аламыз.

Old Bailey Online сайты пайда болғанға дейін-ақ көптеген маңызды ғылыми зерт-

теулер құқықтық құжаттарды қолдана отырып жасалды.

Алайда бұл сайт пайда

болғаннан кейін, Англияның ең танымал сотында шығарылған үкімдер жайында

жарияланған ауқымды сипаттамалар мен материалдарға тың көзқараспен қарау

мүмкіндігі туды.

256 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Мұнда енгізілген мәліметтер 1674 жылдан 1913 жылға дейінгі кезеңдерді қам-

тиды. Сайттың алғашқы парағында: «элиталық топқа жатпайтын адамдардың

өмірін толық сипаттайтын, бір кездері жарияланған негізгі мәтінді, 197 745 қыл-

мыстық істі қамтитын іздестіру функциясы бар басылым» деп мәлімет беріл-

ген. Алғашқы беттен-ақ мән беруге тұрарлық бірнеше функцияны байқаймыз.

Бірінішісі – мұнда өзара байланысты үш сайтқа, яғни London Lives, Locating

London’s Past және Connected Histories сайттарына өтуге болады. Бұлардың ба-

ғыттары әртүрлі, қамтитын ауқымы да әртүрлі, сонымен қатар одан Old Bailey

Online сайтының материалдары туралы мәлімет таба аламыз. Шынында да, біз

9.4-сурет. Old Bailey Online веб-сайтынан алынған скриншот

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 257

бұл сайттың цифрлық форматтағы тарихты қамтитын тұтас әлем екенін байқай-

мыз. Екіншіден, осы негізгі бетте, мәселен, кілт сөздер арқылы мәлімет іздесті-

руге болады. Осылайша қолданушы іздеп-тапқысы келетін кез келген терминге

ерекше назар аударылады. Үшіншіден, негізгі бетте түзетулер мен тиісті цифрлық

жобаларға қатысты жаңалықтармен таныса аласыз. Сондай-ақ мұнда түзетулер

тізіміне де сілтеме беріледі. Бұл зерттеушілердің нақтылыққа баса мән беретінін

байқатады, сонымен қатар негізгі жұмыс аяқталғаннан кейін де ұзақ уақыт бойы

сайттарды жаңартып отыру қажеттігін көрсетеді. Қателікке бой алдыру қаупі де

бар, сондықтан қателерді түзету олардың пайда болу жолдарын түсіну және осы

мүмкіндікті ескеру қаншалықты маңызды екенін еске салады. Төртіншіден, бас-

тапқыдағы гранттардың орындалу мерзімі аяқталған соң, мұнда сайтты қаржы-

ландыру үшін жарнамалар енгізілген, жарнама беруге қатысты саясат «осы жоба

туралы» деген бөлімде түсіндіріледі. Сонымен қатар аталған бөлім қызметкер-

лерінің құрамы, қаржыландыру және тағы басқа мәселелер жайында мәліметтер

берілген. Ең соңында негізгі беттегі күрделі, өзгермелі көптеген байланысты атап

өткеніміз дұрыс болар. Мұнда өзге веб-сайттарға сілтеме берілумен шектелме-

ген, сіз сондай-ақ соңғы жарияланымдар, өткен күнгі оқиғалар және осы күрделі

сайттың басқа бөліктері, соның ішінде, материалдар бөлімінің тарихи тұрғыдағы

анықтамалық мәліметтерін де пайдалана аласыз. Сонымен қатар мұнда сайтты

тиімді түрде қалай пайдалануға болатыны туралы көптеген ақпарат берілген.

Мұнда кілт сөздер, атаулар, соның ішінде лақап есімдер, қылмыстық істер, жа-

залау шаралары мен уақыт арқылы іздеудің функциялары туралы да айта кеткен

жөн. Бұған қоса, қолданушылар сайттың іріктелген бөліктерінен де мәлімет іздей

алады. Мені сәбилерді өлтіру мен медициналық тәжірибе ісі қызықтырады: сә-

билердің өлтірілуі қылмыстық іс санатына жатқызылатындықтан, арнайы іздеу

жүйесі бұл тақырып туралы 430 оқиғаның сілтемесін тауып береді, мұнда меди-

циналық дәйектердің рөлін бақылауға, сонымен қатар түпнұсқа жарияланымды

сілтеме арқылы қарауға болады. Кілт сөз ретінде «сәбилерді өлтіру» тіркесін пай-

далансақ, дәл мұндай нәтиже ала алмаймыз. Кілт сөздер тәжірибеден өтіп жат-

қан дәрігерлердің рөлін анықтау үшін қажет. Дегенмен бұл күрделі мәселе, себе-

бі интернетте мамандықтар атауы әртүрлі сипатта жазылуы мүмкін. Сондықтан

медициналық тәжірибе тарихынан аз да болса хабардар болған абзал, мәселен,

кез келген кезеңдегі дәрігерлер мен хирургтардың арасындағы айырмашылықты

ажырата білу қажет. Әрине, әр оқиғаға көз жүгіртіп, практик дәрігерлердің мұн-

дай қылмыстық іске қаншалықты қатысы бар екенін анықтауға болады, алайда

кілт сөздер арқылы шектеулі деректерді табу барысында іздеу жүйесінің аясы

тарылады. Бәлкім, бұл сайттың мықты тұсы – Британия тарихын зерттеумен ай-

налысатын тарихшылар үшін цифрлық форматтағы маңызды құрал саналатын

Оксфорд ұлттық өмірбаян сөздігінің онлайн нұсқасында болмауы ықтимал адам-

дардың аты-жөнін осы сайттан табу мүмкіндігінде шығар. Онда кейбір атышулы

қылмыскерлер туралы мәліметтер берілген, бірақ Old Bailey Online және онымен

байланысты сайттар мыңдаған қылмыскер туралы деректі ұсынады. Осылайша

бұл сайттар тарихшылардың назарынан тыс қалуы мүмкін адамдардың өмірін

зерттеуге мүмкіндік береді.

258 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Мысалы, Old Bailey Online сайты шежірешілер мен бұқаралық ақпарат құ-

ралдарында жарияланған ғажайып оқиғаны іздеп жүрген адамдарды да қызық-

тырады. Хичкок пен Шумейкер жоғарыда аталған сот істерінен алған дәлелдерді

веб-сайт арқылы іздеп, тауып, оларды өздерінің жарияланымдарына пайдаланған.

Олар тарихи тәжірибені түсіну мақсатында цифрлық тарихты құрастыру ісінде

өз тәжірибелеріне сүйенді. Тарихшылар мен баспагерлерді цифрлық техноло-

гияның мүмкіндіктерін дұрыс пайдаланбайды деп сынға алғанымен, олар тарих

пәнін ашық әрі қолжетімді пәнге айналдыруға мүмкіндік беретін жаңа техноло-

гиялардың әлеуетін дәлелдеуге тырысады. Олар үшін тарихи веб-сайттар, соның

ішінде блогтар, ашық қолжетімділік және визуализация түрлері үлкен бейненің

бір ғана аспектісі болып саналады.

Құлдықты зерттеу

Құлдарды Жаңа әлемге тасымалдау тарихына арналған үшінші жобаны цифр-

лық тарихтың не ұсына алатыны туралы түсінігімізді кеңейту үшін пайдалануға

болады. Slave Voyages сайтының негізгі бетінде былай жазылған: «Трансатланттық

құл саудасы туралы мәліметтер дерекқорында құлдыққа қатысты шамамен отыз

алты мың оқиға туралы ақпарат қамтылған». Ол кең аудиторияға, соның ішінде

қарапайым көпшілікке арналған, бұл оларға Voyages мәліметтер базасын пайда-

лануға, қанша адам тасымалданғанын зерттеуге және құлдыққа жегілген африка-

лықтардың аты-жөнін іздеуге мүмкіндік береді. Бұл сайтта оның жұмыс істеу тә-

сілі түсіндірілген, сонымен қатар онда оқу материалдары мен қосымша ресурстар

берілген және қолданушыларға бұл материалдардың нені қамтитынын түсіндіре-

ді, сондай-ақ мұнда карталар мен графиктер де жүктелген. Негізгі бетте орналас-

тырылған ескі карта қолданушыларға Атлант мұхитының бір жағында орналас-

қан Солтүстік Америка, Кариб теңізі және Бразилия мен сол мұхиттың екінші

жағындағы Еуропа мен Африка арасындағы географиялық байланысты зерделеу-

ге мүмкіндік береді. Картада әр мемлекеттің орналасқан жері нақты көрсетілген

және мемлекет атауы жазылған тұсына меңзерді апарсаңыз, сол елдің құл сау-

дасындағы рөлі туралы қысқаша сипаттама беріледі. Осылайша сайттың негізгі

бетінен бастап-ақ, тарихшылар зерттейтін өте күрделі әрі ауыр тақырыптардың

бірі құл саудасы туралы берілген кіріспе мәліметпен таныса аласыз. Бұл құнды

ресурсты зерттеудің әр алуан тәсілдері бар, оның негізгі функциясы ретінде «кі-

ріспе карталары» мен «уақыт шкаласы және хронология» бөлімдерін атап айтуға

болады.

Батырманы басқан кезде уақыт шкаласы жоғары бағытта, ал сандар көрсет-

кіші көлденең бағытта көрсетілген график түрінде беріледі. Мұндағы екі түрлі

түс арқылы қанша құлдардың кемеге мінгізілгенін, ал қаншасы жағалауға жет-

кізілгенін білуге болады. Осылайша тарихи жағдайлар айқын түрде көрініс бе-

реді. Мұнда тасымал кезіндегі өлім-жітім деңгейін, сонымен қатар құл сауда-

сындағы өрлеу мен бәсеңдеуді бағалау оңай, негізінен, ең жоғары көрсеткіштер

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 259

ХVIII ғасырдың ортасынан ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі уақытты қамтиты-

нын аңғарамыз. Сайттың негізгі бөлімдерінің бірі – «Құл саудасын бағалау» деп

аталады, бұл бөлім эсселер, бағалаулар және кіріспе карталардан тұрады: «бұл

бөлім... тарихшылар мен зерттеушілердің трансатланттық құл саудасы туралы де-

рекқорды (Trans-Atlantic Slave Trade Database) пайдалануының үш әдісі төңіре-

гінде құрастырылған». Олардың әрқайсысы қысқаша сипатталған. Бұл ұйымдық

құрылым зерттеушілер немесе студенттер жүргізетін әр алуан тарихи тәжірибеге

ғана бағытталмаған, сонымен қатар тарихнамалық пікірсайыстарға да баса назар

аударады. Дэвид Элтистің «Трансатланттық құл саудасына қысқаша шолу» (A

Brief Overview of the Trans-Atlantic Slave Trade) атты эссесінде тоғыз тақырып

қамтылады, мұнда құлдыққа түсуден бастап, азат етілуге дейінгі процесс сипат-

талған. Мұнда 1820 жылы кемемен әкелінген, ХІХ ғасырда Гаванада азат етілген

африкалық Добо есімді жас баланың өмірімен танысуға болады. Осылайша сайт-

тың әртүрлі аналитикалық деңгейде жұмыс істейтіні көрініп тұр, сонымен бірге

оның тарихи білімі мен тәжірибесі аз мамандарға тигізер пайдасы мол. Ауқымды

материалды бере отырып, бұл сайт эмоциялық тұрғыдан ауыр тақырыпты түсіну-

дің тәсілдері мен идеяларын да ұсынады. Қолданушылар құл саудасы мәселесін

жапа шегуді бейнелейтін суреттерден гөрі, карталар мен графиктердің көмегімен

жақсы түсіне алады, өйткені карталар мен графиктердің адамға ерекше әсер ете-

тін өзіндік эмоциялық күші бар. Бұл материалдар құлдықтың тарихнамасында-

ғы қызу пікірталастарды да, сандық тәсілдерге қатысты түсіндіру мәселелерін де

көрсетеді.

Құлдық тек Америка Құрама Штаттары үшін ғана өткір саяси мәселе

емес, бұл сайт оны зерттегісі келетін кез келген маманның оның тарихын түсінуі-

не мүмкіндік туғызады.

Бұған дейін цифрлық технологияның тарихи тәжірибенің әр бөлігіне кеңінен

таралғанын, ақпараттық технология түрлерінің тарихын және тарихи веб-сайт-

тардың үш мысалын қарастырдық. Соның нәтижесінде цифрлық тарих бөліміне

қатысы бар әр алуан қызмет түрлерін бағалауға болады. Олардың кейбірі, мыса-

лы, ақпаратты іздеу, мәліметтерді меңгеру және нәтижелерді беру, идеялар мен

пікірлерді тарату мәселелері барлық пәндерге ортақ дүние. Қазіргі таңда блогер-

лер ықпалды түсінік берушілер ретінде кеңінен танымал және олардың басым

көпшілігі блог жүргізу арқылы қыруар пайда табады. Дегенмен бұл құбылыстар-

дың ешқайсысы тарихқа тән сипатқа ие емес. Тарих пәнінің өзіне тән цифрлық

сипаты бар-жоғын қарастыруымыз қажет.

Бұған қазіргі таңда көпшіліктің қоғамдық тарихқа ерекше қызығушылық біл-

діруі түрткі болды деп ойлаймын, өйткені қоғамдық тарих цифрлық технология-

ны кеңінен қолданады, сонымен қатар бұған тарихтың бос уақытта айналысатын

іс ретінде танымал болуы мен цифрлық деректер бұл әрекеттерді іске асырудың

ажырамас бөлігіне айналуы да себеп болып отыр. Өткенді коммерциялау мен та-

рихтың цифрлық түрлері бір-бірімен тығыз байланысты. Сонымен қатар цифр-

лық ресурстардың көбеюіне байланысты тарихты оқыту да өзгерді. Сол себепті

бүкіл дүниежүзінде академиялық пән үшін де, тарих үшін де оның пайдасы өте

зор. Сонымен қатар цифрлық тарих ынтымақтастықтың бір түрін білдіреді және

көп жағдайда жаңа байланыс түрлерінің пайда болуына септігін тигізеді.

260 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Бірлескен тарих

Әлеуметтік трендтер тарихи тәжірибені қалыптастырады және бұл әсіресе

цифрлық мәдениетті қарастырған кезде айқын көрінеді, сонымен қатар бұрынғы

уақытта мүмкін емес болып саналған ынтымақтастық түрлерінің қалыптасуына

ықпал етеді. Әдетте бұл әртүрлі пәндер, сараптама түрлері мен институттар ар-

қылы жүзеге асырылады және бұл іске кәсіби мамандар, әуесқойлар мен ерікті-

лер жұмылдырылады. Уақыт өте келе бұл құбылыстарды сипаттайтын жаңа сөз-

діктер пайда болады, сонымен қатар үлкен аудитория үшін қолжетімді ресурстар

жасауға тырысу сияқты өзгерістер орын алады. «Бірлесе жүзеге асыру», «бірлесе

құрастыру» және «бірлесе жетекшілік ету» – бұл көптеген адамдар өндіріс про-

цесінде өз рөлдерін үйлестіру арқылы бірлесіп жұмыс істейді деген идеяны біл-

діретін терминдердің мысалдары. Ынтымақтастық орнату мәселесін оқыту және

үйрету ісіне де енгізе аламыз, мұнда әлемнің түпкір-түкпірінде оқитын студентер

бірлесе отырып семинар өткізіп, онлайн көрме ұйымдастырып, сонымен қатар

түрлі ресурстарды алмасады. Сондай-ақ зерттеушілер де бір-бірінен қашықта ор-

наласқанына қарамастан, бірлесе жұмыс істей алады.

9.5-сурет. Slavevoyages веб-сайтынан алынған скриншот

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 261

Тарихтың көптеген түрлері адамдардан күрделі сандық зерттеулер мен демог-

рафиядағыдай ынтымақтастықты талап етеді. Алайда кейбір салаларда ынтымақ-

тастық ерекше рөл атқарады. Бұл ойды дамыту үшін мен алдымен ауызша тарих-

ты, содан кейін қоғамдық тарихты қарастырамын. Ауызша тарихта сұхбат алушы

мен сұхбат берушінің арасындағы әңгіме ең маңызды дәлел түрі ретінде қарас-

тырылады, қажет болған жағдайда өзге дәйектермен толықтырылады. Тарихи

идеяларды қалыптастыру қабілеті екі тараптың ашық сипатта әңгімелесуі, яғни

өзара байланыс орнатуына байланысты болады. Ауызша тарихтағы ірі жобалар

зерттеушілер тобына, сондай-ақ мәлімет беруші ретінде әрекет ететін отбасылар-

ға, қоғамдастықтарға және топтарға сүйенеді.

Сонымен қатар ауызша тарихтың негізі сипаты тығыз ынтымақтастық орнату

екені белгілі, мұнда тарихшылар адамдармен бірге уақыт өткізіп, сөйлесіп, пікір

алмасу арқылы олардың өз тәжірибесі туралы айтқысы келгенін жеткізуге көмек-

теседі. Негізінен, кез келген әлеуметтік тақырыпты ауызша тарих әдістері арқы-

лы зерттеуге болады, бірақ іс жүзінде ол төменнен берілген тарихқа айтарлықтай

ұқсас келеді. Жаңа технологиялар ауызша тарихпен айналысатын мамандардың

қызметін едәуір жеңілдетті, себебі оларға қолдануға икемді, ықшам құрылғылар-

ды пайдалануға, сонымен қатар олардың жазбаның негізгі бөліктерін жылдам әрі

арзанға тауып алуына және оны өзгелермен бірлесе пайдалануына жол ашылды.

Сол себепті ауызша тарих мамандарының цифрлық технология дәуірінде өз сала-

сының қалай өзгеретіні туралы ойланатыны таңғаларлық жайт емес.

Ауызша тарих дыбыс жазатын және оны қалпына келтіретін әртүрлі техника-

лық құралдарға тәуелді екені белгілі, сондықтан оны қолданатын мамандар техно-

логияны делдалдықтың бір құралы ретінде қарастыруға тиіс болды. Қазіргі таңда

цифрлық форматқа ауыстырылған бұл құрылғылардың қарапайым қолайлылы-

ғынан басқа, бірқатар артықшылықтары да бар. Материалды интернетке жүкте-

геннен кейін, мәселен, YouTube платформасы арқылы үлкен аудитория жинауға

болады. Бірақ жеке бас құпиясы мәселесіне қатысты зардаптары да болуы мүм-

кін. Ауызша тарихты зерттеушілер сұхбаттасқан адамдардан ақпараттық келісім

алу мәселесін ескере отырып, әрдайым өз тәжірибелерінің этикалық аспектіле-

ріне назар аударады. Интернет арқылы және сұхбат берушінің келісімі негізінде

дыбыс жазатын құрылғыға жазылып алынған оның ауызша айтқан дәлелдерін кез

келген адам тыңдай алады, осындай жанды дауысты есту соншалықты мұқият жа-

салған стенограммаға қарағанда әлдеқайда әсерлі. Видеосұхбаттар мәліметтерді

жедел түрде жеткізеді, осылайша қоғамдық талқылауларда ауызша тарихты қол-

дану аясы кеңейе түседі. Цифрлық дәуірде ауызша тарихтың саяси мүмкіндіктері

айтарлықтай кеңейді. Бірлесе жұмыс істеуді және бір мақсатқа жұмылуды құп кө-

ретін практик мамандардың жұмысы арқылы ауызша тарих, қоғамдық тарих және

цифрлық технологиялардың бір-біріне қаншалықты жақын екенін аңғарамыз.

Қоғамдық тарих интернет пайда болғанға дейін сала ретінде танылған тарих

түрі және бұл жағдайда да цифрлық мәдениетпен ерекше байланыс байқалады,

соның ішінде блогтар мен цифрлық форматтағы материалдар қолжетімді. Ал бұл

байланыс әуесқойлардың тарих туралы еңбек жазу ісін жеңілдетеді, сонымен

262 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қатар тарихи мәліметтердің кеңінен таралуына әрі өткенді ұмытпауға септігін

тигізеді. Демократияландыру процесінің ықпалымен қалыптасқан тағы бір жаңа

сала бар, онда «өзінің» тарихын айтатын адамдарды бағалайды. Бұл саланы зерт-

теу барысында меншік ұғымына негізделген сипаттамалардың күрделі салдары

бар деген ойға келдім. Дегенмен адамдардың өздерімен тікелей байланысы бар өт-

кенге тәуелді болатынын жоққа шығармаған дұрыс. Бұл байланыс көптеген жағ-

дайлардан, атап айтқанда, адамдардың тұрғылықты жері, отбасы шежіресі, маман-

дық түрлері және өсіп-өнген орталары, әуестігі мен бос уақытында айналысатын

ісі, діни наным-сенімдерінен шығуы мүмкін. Цифрлық тарих компьютерді жетік

меңгерген адамға өз тарихын зерттеуге және оны көпшіліктің назарына ұсынуға

мүмкіндік береді. Оның үстіне, бұл тарих туралы пікірталастардың туындауына

және қоршаған ортаның өзгеруі, саяси өмірге араласу, зорлық-зомбылық пен миг-

рация тәжірибесі сияқты қоғамдық маңызы бар мәселелерді талқылауға ықпал

етеді. Қоғамдық тарих пәні бойынша білім алатын студенттер веб-сайттар құрып,

өз идеяларымен бөліседі, бірлескен жаңа жобалар жасайды, музейлер мен өздері

жеке бара алмайтын тарихи-мәдени нысандарды зерттейді.

Мұнда қоғамдық тарихтың тағы бір аспектісін – оның саясаткерлермен және

бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара қарым-қатынасын қарастырған жөн.

Жалпы алғанда, цифрлық дәуірде мемлекеттік саясатты зерттеу ісі ашық әрі

қолжетімді болады. Бұқаралық ақпарат құралдары саяси процестерді сипаттау

үшін жаңа технологияларды кеңінен пайдаланады. Өткеннен сабақ алу сияқты

ауқымды, жиі қайталанатын пікір мемлекеттік саясат пен ол туралы есеп беру-

ге жауапты мамандардың тарихи мәліметтерді жетік білуге тиіс екенін білдіруі

мүмкін, бірақ бұл іс жүзінде сирек кездесетін жайт. Мұнда тарих бойынша білім

алған, біліктілігін арттырған және саяси процестерге қатысуға ынтасы бар ма-

мандар үшін керемет мүмкіндік бар. Алайда тарихшылар өздерінің білім саласы

үкіметтің шешім қабылдауы мен қоғамдық пікірталастарды ұйымдастыруда қа-

лай пайдаланылуы мүмкін екенін нақты түрде көрсетпейді. Осылайша қоғамдық

тарих жалпылама түрде пікірталастың туындауына ықпал етуі мүмкін, дегенмен

нақты бір нәтижелерге әрдайым қол жеткізе бермейді. Қоғамдық тарих – цифр-

лық технологияларды тиімді түрде қолдануға болатын сала. Бұған мысал ретінде

бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істейтін және саяси шешімдер қабылдау

ісіне араласатын тарихшыларға арналған Ұлыбританиядағы History and Policy

сайтын алып қарауға болады. Бұл сайт мемлекеттік қызметкерлер, саясаткерлер,

арнайы кеңесшілер, журналистер және тағы басқа мамандардың тарихи мәлімет-

тер арқылы көзқарастар қалыптастырудың нақты формасын қаншалықты назарға

алатынын анықтауға бағытталған. Мұндағы тарихи тәжірибесі бар мамандар өз

еңбектерін қандай оқырмандарға арнаса, соларға лайықты деңгейде жазуы қажет

деген талап қойылады. Цифрлық сайт негізінде әртүрлі аудиторияны біріктіріп,

түрлі тақырыптарда семинарлар өткізеді. Тегін пайдалануға болатын сайт бірлесе

жасалатын көптеген жобалардың негізін құрайды. Мұнда жүктелген материал-

дар үлкен үш категорияға топтастырылған: саяси құжаттар, авторлық мақалалар

және жаңалықтар. History and Policy сайтында белгілі бір мәліметті автордың

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 263

аты-жөні немесе тақырып бойынша іздеуге болады. Оның редакциясы Кембридж

бен Лондон қалаларында орналасқанымен, бұл сайт халықаралық сипатқа ие

және әлемдік экономика мен даму, сонымен қатар халықаралық қатынастар әрі

қауіпсіздік сияқты тақырыптарды қамтиды. Бұл сайт ағымдағы көптеген мәселе-

лерді тарихи мәліметті меңгеру арқылы қалыптасқан көзқарастар негізінде ше-

шуге болатынын көрсетеді. Мұнда маскүнемдік, сексуалдық зорлық, психикалық

ауытқулардан бастап, еңбек қатынастары, тұрғын үй мәселесі және цензураға

дейін қамтылған. Осындай әртүрлі аудиторияға қалай жетуге болатынын және

цифрлық технология әлі толықтай енгізіле қоймаған ортада әр алуан мәселелерді

шешу қаншалықты мүмкін екенін елестетудің өзі қиын. History and Policy сайты-

ның әлдебір утопиялық сипаты бар, олар қоғамға пайда әкелу үшін әртүрлі кәсіп-

тер мен білім түрлерін біріктіруді ұсынады. Бұл жағынан алып қарағанда, цифр-

лық технология тарихшылардың желісін үйлестірудің құралын қамтамасыз етеді;

бұл жазбаларды жариялайтын іздестіруге икемді ортақ сайт жасауға мүмкіндік

береді.

Аталмыш жазбалардың түрлері көпшілікке таныс және мұнда авторлар

тіпті жаңа ынтымақтастық орнатуды мақсат тұтса да, әлі де негізгі байланыс құ-

ралы ретінде жазбаша түрдегі мәліметке сүйенеді.

Жаңа технологиялар мен тарих түрлерінің арасындағы байланыс күрделі. Бір

жағынан, цифрлық формат қолданушыларға жергілікті және халықаралық зерт-

теу жұмыстары арасында байланыс орнатуға жағдай жасайды, сондай-ақ олар өт-

кенді көптеген тәсілдермен, соның ішінде бір уақытта бірнеше бұқаралық ақпарат

құралдарына жариялау арқылы көпшілікті хабардар ете алады.

Екінші жағынан, мамандардың жаңа толқыны келді, гуманитарлық және әлеу-

меттік ғылымдар бойынша білім алған зерттеушілердің олармен жұмыс істеуі

қиындау болуы мүмкін.

Материалдың ескіруі, сақталуы және интеллектуалдық меншікпен байланыс-

ты техникалық мәселелерді шешу қажет, сонымен бірге ірі жобалардың құны

қымбат болуы мүмкін. Бір қызығы, цифрлық технологиялар арқылы әзірлен-

ген материалдар тарихшылардың жаңа буынына толықтай жетпеуі де мүмкін.

Ұйымдар цифрлық форматтағы ресурстардың қандай сипатқа ие және алдағы уа-

қытта қандай сипатта болатынына қарамастан, олардың сақталуын қамтамасыз

ету үшін бірлесе жұмыс істеуі керек. Сондықтан көптеген топтар арасында бай-

ланыс орнату маңызды, дегенмен оны тәжірибе жүзінде іске асыру күрделі болуы

ықтимал. Кәсіби тарихшылар үшін маңызды тақырыптың бірі – мәліметтерге

ашық қолжетімділік мәселесі цифрлық ғылым талап ететін ұйымдастырушылық

қиындықтар туралы өте қарапайым түсінік беруі мүмкін.

Кеңістік пен уақыт

Егер біз цифрлық тарих негізінен жазбаша деректерді барлығы үшін қол же-

тімді қылуға арналған деп ойласақ, онда бұл оның тарихи тәжірибенің мәнін

264 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

өзгерту мүмкіндігі туралы өте шектеулі түсінік болар еді. Цифрлық технология-

ның нәтижесінде басқаша ойлаудың мүмкіндіктері шынымен де қызықты бола-

ды. Цифрлық технологиялардың тарихты түрлендіруші әлеуетіне мысал ретінде

географиялық ақпараттық жүйені (GIS) айтуға болады. Бұл жерсерік навгиатор-

лық жүйесінде қолданылатын координатты анықтау жөніндегі жаһандық пози-

циялау жүйесінен (GPS) өзгеше. Географиялық ақпараттық жүйені бағдарлама-

лық жасақтаманың екі түрі – қолданушыларға географиялық аймақтар туралы

ақпаратты халық санағы туралы деректер мен өлім-жітім бойынша статистика

сияқты өзге мәліметтермен байланыстыруға мүмкіндік беретін бағдарламалық

жасақтама және кеңістікті талдаудың тәсілі ретінде қарастыруға болады. Бұл

жүйе үнемі жаңартылып отырады, ол уақыт пен кеңістікті бірге қарастыруға

мүмкіндік береді.

GIS арқылы атрибуттардың таралуы, яғни орналасқан жерінен басқа негізгі өз-

герістердің атап айтқанда: жер бағасы, бала туу, өлім-жітім және некелесу көрсет-

кіші, белгілі бір дінді ұстанатын адамның тұрғылықты жері, әскердің орналасуы,

табыс деңгейі, қылмыс орны және тағы басқалардың таралуын көрсететін карта

құрастыруға болады. Сонымен қатар GIS жүйесі мәтіндегі белгілі бір орындарға

жасалған сілтемені талдау және бұл қатынастарды түрлі визуалды формада, со-

ның ішінде әртүрлі карталар түрінде ұсыну үшін пайдаланылуы мүмкін.

GIS жүйесін жақтайтындар оны қуатты, тез өзгеретін құралдар жиынтығы деп

санайды, оны қазіргі таңда тек санаулы тарихшылар ғана зерттеуде. Сонымен қатар

олар GIS бағдарламалық жасақтамасы арқылы құрастырылатын материалдарды

түсіндіру ісіне интеллектуалдық тұрғыдан күш салу керек екенін мәлімдейді. Ол

тарихшы құралдарының маңызды бөлігі саналады және басқа әдіс-тәсілдермен

жақсы үйлеседі. Тарихи зерттеулерде қолданылатын көптеген деректердің геог-

рафиялық аспектісі бар, сондықтан GIS жүйесін қолдана отырып, оларды өңдеуге

мүмкіндік мол. Сондай-ақ оны Америка Құрама Штаттарындағы шаңды дауыл

мен Сейлем сиқыршыларын соттаудың себептері туралы қалыптасып қалған түсі-

ніктемелерге қарсылық білдіру үшін де пайдалануға болады.

GIS көмегі арқылы

үлкен аймақтарды бөліп қарастыруға, осылайша әртүрлі, бөлшектелген трендтер-

ді анықтауға болады, бұл жаңа жергілікті зерттеулерге түрткі болуы мүмкін. Бұл

тәсілді белсенді түрде қолданатын мамандар оның әлеуетін қызу талқылап қана

қоймай, олардың өзіндік шектеуліктерін де сөз етеді.

Әлбетте, бұл тәсілдер белгілі бір машықтарды жетілдіруді, бағдарламалық

жасақтаманы қолдану, оның зерттеуге қажетті мәселелерге қалай ықпал ететінін

анықтау және зерттеуден алынған нәтижелерді түсіндіруді қажет етеді. Мұндай

жұмыстар пәнаралық сипатта болады және бірлесіп жұмыс істеуді қажет етеді де,

тарих пен география пәндерінің өзара жақындасуына мүмкіндік береді.

GIS жү-

йесінің мәні белгілі бір аймақ туралы ақпаратты өзге мәліметпен байланыстыру

болса да, кеңістікке қызығушылық білдіру – ұлтаралық, жаһандық әрі халықа-

ралық перспективаларға алаңдаушылық туғызатын үлкен құбылыс. Қоршаған

ортаның мінез-құлықтың барлық аспектілерін қалыптастыратынын және өзі сол

аспектілерден құралатынын түсіну кейбіреулер «кеңістіктік бетбұрыс» деп атап

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 265

жүрген бағыттың пайда болуына септігін тигізді. Сонымен қатар аталған бет-

бұрыс елді мекендер мен аймақтармен жұмыс істеу, әсіресе әлеуметтік, іргелес

әрі кәсіби желілерді анықтау қабілеті арқылы іске асырылады.

Осылайша GIS

жүйесі тарихи тұрғыдан ойлаудың қалыптасқан түрлеріне сүйенеді және оны

түрлендіреді.

GIS жүйесі деректерді әртүрлі формада ұсына алады, бұл бізге өткенді басқа-

ша қырынан көруге мүмкіндік береді. Мен атап өткен бірнеше тарихи сайттар GIS

жүйесін пайдаланады. Мәселен, Old Bailey Online сайты аймақтар туралы дерек-

терді толығымен пайдаланады. Сайтта: «қолданушылар Old Bailey Online-дағы

сот ісіндегі қылмыс жасалған жерлер мен жазаға тартылғандардың тұрғылықты

мекенін халқы тығыз орналасқан округтер туралы деректер, географиялық мәлі-

меттер... оба ауруы, салық туралы және археологиялық жазбалармен салыстыра

алады» деп жазылған.

Мұнда екі мәселені ескерген жөн. Біріншіден, деректерді

өңдеу және оны GIS бағдарламалық жасақтамасы арқылы ұсыну икемділігі мұ-

қият түсіндірудің маңызын төмендетпейді, мұнда қажет болған жағдайда қателік-

тер мен бұрмалаулар да ескерілуге тиісті. Екіншіден, GIS жүйесінің тиімді жағы –

тарихшыларға кеңістікті байыпты әрі анық зерделеуге көмектесуі, осылайша

бізді қала құрылысы жобаларына, ғимараттардың орналасуы, су ресурстарының

жақындығы, жол, теміржол құрылыстары, қарастырылатын аймақтағы халықтың

тығыз орналасуы және тағы басқа деректерге назар аударуға шақырады. Айта ке-

терлік жайт, GIS жүйесі туралы еңбектерде оның әлеуеті мен кемшіліктерін бірге

қарастыру қажеттігі туралы да сөз қозғалады. Кейінгі уақытта шыққан жүйелер

техникалық өңдеу тәсілдері арқылы реттелуі ықтимал, дегенмен бұл әдіске енгі-

зілуі мүмкін кез келген шектеуді түсіну туралы мәселе өзекті болып қала береді.

Сондықтан GIS жүйесін қолданатын мамандар оның қалай жұмыс істейтінін тү-

сінуі керек.

GIS жүйесі осы тарауда қарастырылатын тақырыптарды, мысалы, шығарма-

шылық байланыс орнату қажеттігін сипаттайды. ArcGIS деп аталатын бұрынғы

түрлерін ESRI компаниясы жасаған, ол қазіргі уақытта бүкіл әлемде қолжетімді

бағдарламалық жасақтама болып саналады. Оның веб-сайтында GIS туралы көп-

теген ақпарат бар және оны пайдалану кезінде олардың бағдарламалық жасақта-

маны сататынын да естен шығармаған жөн. Олай болса, біз оның осы және өзге

жағдайлардағы сенімділігін қалай бағалай аламыз? ESRI сайты, мысалы, шежіре

туралы сайттардан айтарлықтай өзгеше, өйткені бұл сайттар жазылым негізінде

жұмыс істейді және цифрлық ресурстарды сирек құрастырады. Сонымен қатар

музейлердің сайттарының да өзіндік ерекшеліктері бар, себебі мұнда мамандар

мен жалпы аудиторияның мекемеге деген сенімі олардың жоғары сапалы ақпарат

пен өз коллекцияларының бейнелерін беру қабілетіне, сондай-ақ тиімді іздеу тә-

сілдерін ұсыну мүмкіндіктеріне қарай қалыптасады. Сенімді GIS сайттарда қар-

жыландырылу мәселесі мен қызметкерлер құрамы туралы мәлімет ашық түрде

жарияланады. Сонымен қатар GIS жүйесі цифрлық мәдениетке тән пәнаралық

байланысты сипаттайды. Мұнда тарих пен географияның арасындағы байла-

ныстан басқа археологияның да маңызды рөлін атап өтуіміз керек, себебі мұнда

266 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

өткеннің қалдықтары табылған жерден бастап, ғимараттар мен елді мекендердің

жоспары, миграция үлгілері және сауда жолдарына дейін кеңейетін кеңістікке

ерекше назар аударылады. Жаңа технологияларды алғаш болып қолданғандардың

қатарына археологтар, классикалық кезең мен орта ғасырды зерттейтін тарихшы-

ларды жатқызуға болады. Ерте дәуірлерді зерттеумен айналысатын әрі методоло-

гиялық тұрғыдан әрдайым батыл қадамдар жасайтын тарихшылардың цифрлық

технологияны жақсы қабылдағаны таңғаларлық жайт.

Бұған Рим империясын

зерделеу барысында бағасы, қашықтығы, ұзақтығы, көлік түрлері және жыл мез-

гілі жағынан зерттеуге мүмкіндік беретін ORBIS ресурсы жақсы мысал бола ала-

ды. GIS жүйесі, атап айтқанда, гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдардан тыс

машықтардың көмегінсіз өздігінен жұмыс істей алмайды. Нақты нәтижелерге қол

жеткізуге мүмкіндік беретін тарих оның негізінде жатқан технология мен ғылым-

нан тәуелсіз емес, бұл – пәнаралық байланыстың беймәлім түрі.

Бұған дейін мен цифрлық технологияның тарих пәніне қосқан зор үлесі ту-

ралы көптеген мысалдар келтірдім. Алайда аталмыш технологияларды сенімді

құрал ретінде пайдалану барысында туындайтын бірқатар мәселелерді де қарас-

тырып өткеніміз жөн.

9.6-сурет. ESRI компаниясының веб-сайтынан алынған скриншот

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 267

Шектеулер мен кедергілер

Цифрлық технологияны пайдалану барысындағы кейбір кемшіліктерді атап

өттік. Мысалы, Хичкоктың символдарды оптикалық тұрғыдан айырып танудың

нақты бола бермейтіні үнемі ескерілмей қалатындығына қатысты алаңдаушылы-

ғын жоғарыда атап өткенмін. Ірі әрі күрделі жобаларға қатысты жіберілуі мүм-

кін қателіктердің енгізілу тәсілдеріне де тоқталған едім. Сонымен қатар қаржы-

ландыру ісі тоқтатылғаннан кейін де сайттардың жұмысын ары қарай жүргізе

беру мәселесі мен ондағы мәліметтердің ескіру қаупі жайында да сөз қозғадым.

Артефактіні экран арқылы көргенде оның көлемі мен құрылымын әрі тұтас мә-

тінін толықтай бағамдай алмайтынымызды байқадым. Мұнда мен, ең алдымен,

«интернет арқылы бәріне қол жеткізуге болады» деген қате пікірді талқылаймын,

бұлай ойлау арқылы тарихшылардың жан-жақты боламыз деген менмендігі арта

түсетіні белгілі. Екіншіден, экран арқылы жұмыс істеген кезде ненің қамтылмай

қалатынын қатастырамын.

Қазіргі уақытта Google-дің ең танымал іздеу жүйелерінің бірі екені туралы

көптеген пікірталастар бар. Мысалы, компания өкілдері кілт сөздер бойынша

іздеу барысында олардың компаниялары интернетте бірінші болып шығатыны-

на көз жеткізгісі келеді. Шынында да бұл мақсатқа қалайша қол жеткізуге бола-

тыны туралы кеңес беретін кәсіби мамандар бар, мұнда Google жүйесінде қол-

данылатын тәсілдердің қатаң түрде құпия сақталатынын ескеру қажет. Мұндай

қажеттілік технологияның барлық түріне қатысты ұйғарымдардан туындайды.

«Ұйғарым» деген сөз арқылы адам таңдауынан да жоғары тұратын мәселені мең-

зеп тұрмын, мен мұнда аппараттық және бағдарламалық құралдардың қалай жұ-

мыс істейтініне назар аударамын. Көптеген қолданушылар мұндай мәселелерге

назар аудармайды, сондықтан олар кез келген іздеу жүйесіне негізсіз сенім ар-

туы мүмкін. Сонымен қатар біз болжамдардың бар екенін ғана білумен шектеліп,

олардың шын мәнінен бейхабар болсақ, болжамдарды қалай түзеудің жолын да

білмес едік. Демек, кез келген іздестіру жүйесі тауып беретін мәліметке күмәнмен

қараған жөн.

Интернеттен іздеудің нәтижесі ұйымдар ұсынатын ақпараттың түрі мен сапа-

сына байланысты болады. Веб-сайттардың сапасы айтарлықтай құбылмалы, мұн-

дағы сапа нақтылық, тұтастық және логика деңгейлерін білдіреді. Бірақ көптеген

мәліметтерсіз бұл шектеулерді байқау мүмкін емес. Олардың кейбіреулері, мы-

салы, уақыт пен атауларды енгізу барысындағы болмашы қателіктер болуы мүм-

кін. Сондықтан сайттың жалпы сенімділігінен хабардар болу өте маңызды мәсе-

ле, оны іске асырудың бір тәсілі – сайттың қаржыландырылуы мен қызметкерлер

құрамын, сондай-ақ тиісті органдарға дұрыс сілтеме жасалуын және күн тәрті-

бінде қарастырылатын мәселелерінің бар-жоғын тексеру. Негізінен, мұндай кем-

сітушілік процестері тарихи тәжірибеде үнемі болып тұрады, дегенмен цифрлық

форматтағы материалдар туралы сөз етілгенде оның қажеттілігі шамалы болуы

268 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

мүмкін. Бұған, бір жағынан, оның бүгінгі күнгі қажеттігі мен жеке өмірімізге енуі

себеп, өйткені экрандар барлық жерде орнатылғандай, біз өзімізді оның ішіндегі

жатын бөлмеде жүргендей сезінеміз.

Цифрлық құрылғылар адам өміріне қажетті құрал саналатындықтан, оның бе-

делі біз үшін жоғары болуы мүмкін. Сондықтан технологиялардың сыни тұрғы-

дан қарастырылған тарихы біз үшін өте маңызды.

Жоғарыда атап өткен кедергілер ерекше күрделі әрі оларды анықтау қиын.

Қажет болған жағдайда мәліметті түрлі сайттардан іздестіруге болады, бірақ мұн-

да да оның қаншалықты күмәнді екенін дөп басып айта алмаймыз. Олай болса,

біз барлық құбылысты бақылап, әртүрлі мәселелерді ескереміз деген идеядан бас

тартқан жөн болар, оның орнына біз қолданатын іріктеу процестері мен бағалау

түрлерін мұқият зерттегеніміз дұрыс. Цифрлық әдістер мен тәсілдерді неғұрлым

меңгерген сайын, сыни тұрғыдан шешім қабылдау соғұрлым оңайырақ болады.

Сыни тұрғыдан зерделеу барысында деректерді цифрлық форматта ұсыну-

да ненің қамтылмауы қажет екенін басты назарда ұстау керек, түптеп келгенде,

жанды дауыстағы музыканы тыңдау бір бөлек, ал мысалы, саяхаттау, тамақтану

немесе оқу кезінде CD немесе MP3 файлдағы музыканы тыңдаудың әсері тіпті

басқаша. Технология қанша жерден жақсы болса да, шынайы қалыптасқан ауди-

торияда болу тәжірибесін дәл сондай қылып бере алмайды. Сол секілді цифрлық

форматтағы суреттер олардың мүлде болмағанынан гөрі, құнды әрі қолайлы ма-

териал саналғанымен, олар өз сипаты бойынша шектеулі. Мәселен, компьютер

мониторы арқылы суреттердің барлығының көлемі бірдей болып көрінеді, осы-

лайша оның мөлшері ескерілмей қалады. Кез келген артефактіні қарастыру ба-

рысында алдымен оның өлшемін тауып, одан кейін оларды қарастырып отырған

зат туралы күрделі түсінік қалыптастыру үшін қолданған абзал. Бұл кітаптар мен

қолжазбалар, сондай-ақ принттер, суреттер, бейнелер, үлгілер және тағы басқа-

ларға да қатысты дүние. Цифрлық әлемде біздің жеке қарым-қатынаста айрықша

маңызды болатын масштабты сезінуіміз әлсірейді.

Бітімнің жеке бөліктерін түсіну қабілетіміз де осылай болады. Визуалды және

материалдық дәлелдерді қолдану барысында бұл айтарлықтай кемшіліктер бо-

лып саналады және ондай дәлелді пайдаланатын тарихшылар оны мүмкіндігінше

өз көзімен көріп, зерттегісі келеді.

Осылайша цифрлық форматта ұсыну – бар болғаны нақты затты алмастырып

көрсету. Селфи сияқты әдеттегі мінез-құлық формалары олар сипаттаған тәжіри-

бені қалай алмастыратынына назар аударыңыз, осылайша құбылыстар мен олар-

дың цифрлық бейнелері арасындағы айырмашылық азая түседі. Ғылыми зерт-

теулер тұрғысынан бұл кемшіліктерді мойындап, тұжырымдап әрі оларды түсіну

қажет.

Бұл тарауда мен тарихи білімді қалыптастыру мен таратуда маңызды рөл ат-

қаратын цифрлық технологиялардың негізгі мәселелерін атап өттім. Бірақ ойын-

сауық пен оқытудың арасындағы шекаралардың анық емес екені былай тұрсын,

тіпті ара-жігін ажырата алмайтын жағдайлар да кездеседі. Бұған цифрлық фор-

маттағы ойындар жақсы мысал бола алады.

Бұл тарихи ойындар модельдеудің

әдістеріне байланысты. Цифрлық технологиялар өз қолданушыларын әртүрлі

ЦИФРЛЫ ДУРДЕГ ТАРИХ 269

деңгейлерде, соның ішінде эмоциялық тұрғыдан қызықтыратын өзге әлемді жа-

сауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні компьютерлік анимациялық фильмдер, со-

ның ішінде көпшілікті қызықтыратын Pixar киностудиясы өнімдерінің табыс-

тылығы нәтижесінде бұқаралық мәдениеттің қалыпты көрінісіне айналды. Pixar

компаниясының негізі 1986 жылы қаланған және ол бағдарламалық жасақтама

жүйесін дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Осылайша көптеген жағдайларда

цифрлық әлемдер құрылады. Бұл әлемдерді тарихи дәлелдерден немесе қиялдан

жасауға болады, олардың кейбіреулері екеуін де үйлестіреді. Нәтижесінде, та-

рихи тәжірибеде маңызды саналған тақырыптардың жаңа сипатта түсіндірілуін

және компьютер пайда болғанға дейінгі қиялдың, визуалды бейненің әрі өткенді

қайта жаңғыртудың рөлін бағалай аламыз, оның бәрі осы көзқарасты көрсетеді.

Бұл үлгі ету мен визуалдандырудың өзге түрлерінің маңызын төмендетпейді, ке-

рісінше цифрлық мәдениеттің түрлері тарихшыларды өз тәжірибелері туралы

ойлануға және сыни тұрғыдан қарауға мүмкіндік беретін жаңа тәсілдерге назар

аударуға жетелейді. Осылайша біз ынтымақтастық орнату, пәнаралық байланыс

секілді өзімізге мәлім тақырыптарды табамыз және GIS жүйесінің интеллектуал-

дық әлеуеті сияқты жаңа мысалдарды табуға тырысамыз.

Тарихшылардың қазіргі таңдағы цифрлық әлеммен қарым-қатынасының ау-

қымын атап өттім, олар мұның көптеген аспектісін, мысалы, кілт сөздер арқылы

іздеу жүйесін болуға тиісті нәрсе деп қабылдайды.

Бұл байланысты түсіну үшін

коммуникация түрлері, технология табиғаты, мектеп пен университеттен тыс бі-

лім алудың маңызын тарихи тұрғыдан ойлау пайдалы болмақ. Біз барлық цифр-

лық құралдарды мүмкіндігінше тиімді пайдалану үшін олардың мықты жақтары

мен шектеулерін мұқият зерделеуіміз қажет. Тағы да қайталап айтамын, бұл бізге

тарихи тәжірибенің табиғатын зерттеуге мүмкіндік береді.

Бұған блогтар жақсы мысал бола алады. Тим Хичкок өзінің «Historyonics»

атты блогында жеке еңбектерінің аспектілерін зерттеп, басқа жерге жариялау-

ға келмейтіндей көрінетін жазбаларын жариялайды. Бұл Twitter желісі сияқты

тарихи жазбаның жанрлары туралы ойлануға итермелейді. Осылайша біз цифр-

лық форматта жарияланған материалдарды оның қандай түрде жарияланғанына

қарамастан, XXI ғасырдағы тарих пәні туралы пайымдаудың негізгі деректері

ретінде зерделей аламыз. Негізгі және қосымша деректердің арасындағы жаңы-

лыстыруы мүмкін айырмашылықтарды да тілге тиек етіп өттік. Осы тұрғыдан

мен Хичкок пен Шумейкер ерекше назар аударған мәселені – интроспекцияның

жеке адамдар мен топтар үшін маңызын көрсете отырып, аталмыш деректердің

арасындағы айырмашылыққа қайта ораламын. Хичкок пен Шумейкер цирфлық

тарихтың жетекші өкілдері ретінде өздерінің және өзгелердің іс-әрекеттерін сыни

тұрғыдан зерделеуге тырысады. Олардың барлық тәжірибелерін осы кітапты

жазу барысында негізгі дерек ретінде пайдаландым. Ал басқалар үшін бұл тек Old

Bailey процесінің цифрлық нұсқасы болып саналады. Сайтқа жауапты адамдар

оған жауапкершілікті сезініп қана, жетекшілік етумен басқарады, сондықтан оған

тарихи тұрғыдан мұқият талдау жасаған дұрыс. Мен бұл мәселеге ерекше назар

аударамын, өйткені барлығымыз цифрлық материалдарды өткенге тікелей қол

жеткізуге мүмкіндік беретін деректер деп санаймыз. Біз деректерді негізгі немесе

270 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

қосымша деп атасақ та, оларды жасау процесінің әр кезеңі мұқият тексерілуі қа-

жет, оның цифрлық форматтағы деректерге де қатысы бар, себебі материалдарды

өңдеу мен қайта ұсыну тәсілдері бірден айқын болмауы мүмкін.

Өткел

Цифрлық технологиялар мен мәдениеттің дамуы – өзінің ауқымды әрі терең

ықпалы бойынша баспа және индустриялық революциямен салыстыруға бола-

тын маңызды тарихи құбылыс. Сондықтан тарихшылар мұндай трендтерді қа-

лыптастыруға қатысып, оларды өз еңбектерінде қолданса да, оның мәні туралы

ойлана білуі керек. Шынында да, жоғарыда айтып өткенімдей, цифрлық тарих

тарихи және тарихнамалық тұрғыдағы заманауи трендтермен тығыз байланысты.

Өзгерістердің табиғатын түсіну барлық тарихи тәжірибенің негізі саналады, сон-

дықтан тарихи процестегі қазіргі өзгерістерді ұғына білу қажет және соңғы тарау-

да осы тақырып жайында сөз қозғаймын.

ОНЫНШЫ ТАРАУ

Трендтер

Тарих тәжірибесі әрдайым өзгеріп отырады. Әлеуметтік өзгерістердің

тереңдей түсуі интернеттің дамуы, сондай-ақ көп функциялы мобильді

құрылғыларды пайдалану сияқты технологиялық өзгерістермен

байланысты. Жалпы әлемде болып жатқан түрлі реакциялар,

атап айтсақ, тарихи қақтығыстар, режимдердің өзгеруі, апаттар

мен қоршаған ортаның ластануы – бұлардың барлығы тарихтың

қалыптасуына әсер етеді. Тарихшылар іс жүзінде, өздері машықтанған

салалар бойынша жинақтаған тәжірибелері арқылы қалыптасады. Олар

өткеніміз бен бүгінімізді, қиялда қалыптасатын келешегімізді өздерінің

дәрістерінде, сондай-ақ зерттеулері мен жазбаларында пайдаланады.

Бүгінгі трендтерді назарға ала отырып, тарихи тәжірибе туралы ойлануға

мүмкіндігіміз бар және моральдық, саяси, әлеуметтік қиындықтармен

күресуде өз тәжірибемізге сүйенеміз.

Трендтер неліктен маңызды?

Бұл тарауда мен тарихи тәжірибені түсінуге көмектесетін соңғы трендтерді қа-

растырамын. Қазіргі оқиғаларға қатыса отырып, біз жазылып жатқан тарих пен

оның алатын орны туралы терең түсінік қалыптастырамыз. Мен келешекте ал-

дыңғы қатардан орын алатын тарихи тәсілдер мен тарих салалары туралы болжам

жасауға тырыспаймын. Бұл белгілі бір тақырыптарды немесе тәсілдерді ішінара

баяндайтын оқиғалардың алдын ала болжанбайтынымен байланысты. Саяси дра-

малар мен апаттар тікелей немесе жанама түрде тарихи тәжірибені қалыптасты-

рады. Қаржылық құлдырау, «Араб көктемі» деп аталған оқиғалар, Сириядағы

азамат соғысы, 2016 жылы Дональд Трамптың Америка Құрама Штаттарының

272 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

президенті болып сайлануы, террористік актілердің бірнеше рет қайталануында-

ғы жаңа ұқсастықтар бұл жағдайлардан сабақ алу қажет екенін көрсетті, тарихи

өзгерістердің қайта бағалануына себеп болып, тарихи үрдістерге деген көзқарас-

тың өзгеруіне жол ашты.

«9/11» деп аталатын 2011 жылдың қыркүйегіндегі оқиғалар әлемдегі соңғы

терроризм актілерімен қатар саяси зорлық-зомбылыққа, исламға, Таяу Шығысқа

деген көзқарас пен қызығушылықты түбегейлі түрде өзгертті.

Олардың кейбір

зардаптары кәсіби тарихшыларды айрықша алаңдатады. Ислам, жаһандық терро-

ризм туралы жалпылама өрескел түсініктер олар жайында көп мағлұмат беретін

қарапайым ғана терминдер қатарында қолданылады. Мұнда да әртүрлі жағдайлар

бар: бұл саясат пен оған түбегейлі үлес қосуға мүмкіндік беретін қоғамдық тарих-

тың үлкен әлеуетінің, сондай-ақ сенім жүйелері мен әлемнің ірі бөліктерінің тари-

хы туралы кең таралған надандықтың қорқынышты нәтижесінің классикалық мы-

салы.

Қажетті тілдерде сөйлей алатын, тиісті географиялық аудандарда тікелей

жұмыс тәжірибесі бар, сондай-ақ өте күрделі құбылыстарды түсіндіруге уақыты

мен бейімі бар тарихшылардың саны жеткіліксіз болып көрінетіні алаңдаушылық

туғызады. Әлемдегі ең қуатты елдердегі, сондай-ақ олардың үкіметтері мен бұқа-

ралық ақпарат құралдарында зорлық-зомбылықты қолдайтын негізгі ойыншылар

туралы терең тарихи түсінік болуға тиісті. Үстем ұлттар тарихи қақтығыстарды

өршітуде өздерінің қандай орны барын түсінулері қажет. Тарихшылар соғыстың

басталу және жүргізілу әдістерін анықтауы мүмкін.

Ірі оқиғалар көптеген басқа құбылыстар сияқты тарихи тәжірибеге, оның ішін-

де өткенді зерттейтін және онымен байланыста болатындардың жеке тәжірибесі-

не ықпал етеді. Алдыңғы тарауларда феминизм мен гейлер құқығын насихаттау

түрлерінің тарихи зерттеулерге деген әсері баяндалды. Сонымен бірге түсік жа-

сатуға қарсы науқанды, жануарлар мен қоршаған ортаны қорғауды талап ететін

қозғалыстарды атауға болады.

Мұндай қозғалыстардың өзіндік ерекшелігі бар. Олар көп жағдайда эмоция-

лық түрде қатысушыларға етене жақын араласа әрі тікелей ықпал ете отырып,

мәселелерді драмалық тұрғыдан зерделейді. Наразылық акциясына қатысуда

адамдар өз ісіне адалдық танытады әрі өздерін қайратты сезінеді, сондай-ақ өзде-

рі қатысатын күресті әдетте моральдық тұрғыдан тұжырымдайды. Мұндай қоз-

ғалыстар құқық сияқты абстрактілі идеяларды күшті эмоциялық реакциялармен

ұштастырады. Олар көбінесі тарихи зерттеулерді қоса алғанда, интеллектуалдық

тұрғыдан талдауға шақырады.

Трендтердің пайда болуының басқа да жолдары бар. Бұл жағдайда біз оларды тү-

сіндірудің орнына трендтерді сипаттайтын сән мен талғамға сілтеме жасай аламыз.

Дегенмен олар үшін тарихи тәжірибенің сипаты туралы ойлау пайдалы.

Көптеген тарихшылар белгілі бір тақырыптар аясында немесе жаңашылды-

ғы мен өзіндік ерекшелігін даралай түсетін тәсілдерді пайдаланғысы келеді.

Түпнұсқалықты анықтау – өте күрделі мәселе: ғылым өзінің табиғатына қарай

алдыңғылардың жасаған іргетасы негізінде қалыптасады. Академиялық өмірде,

креативті талдауларда жазбалар мен музыка сияқты шығармашылық инновация-

лар ретінде жоғары бағаланады. Дегенмен идея сәнге айналғаннан кейін оны кез

ТРЕНДТЕР 273

келген аудитория қабылдай алуы керек, бір идея сәнге айналса, басқалары оны

ұстана бастайды, олар трендтерді қалыптастыра отырып, түпнұсқалық пен сән ту-

ралы мәселе көтереді. Сонымен «сән» мен «дәм» сөздері, талғам, тіпті қарапайым

талғам бар екенін, нақтырақ айтқанда, дүниеде басқа да бір ұғымның бар екенін

көрсетеді, ал адамдар бұл түсінікке ден қояды. Мұнда өзіндік ерекшелігін қалай

бағалаймыз; трендтер қалай қалыптасады және оны аудитория қалай қабылдайды

деген үш түрлі сауалға назар аударуымыз керек. Біз тарихи режимдерге аналити-

калық көзқараспен қарай отырып, олардың коммерциялық аспектілерін мұқият

зерттеуіміз қажет. Сән эмоциялық қажеттіліктерімізге жауап бере отырып, тіпті

оларды жасауға да көмектеседі. Тарихи трендтер оқшау түрде пайда болмайтын-

дықтан, біз кең ауқымдағы контекстің ғылымды қалай қалыптастыратынын түсі-

нуіміз қажет.

Трендтерді қолданыстағы болжамдарға, зерттеулердің белгіленген стильде-

ріне, қазіргі замануи әдістеріне қарап анықтай аламыз. Академиялық ортада бұл

«ревизионизм» деп аталады және оның бір түрі, қолданыстағы жұмыстардағы

қателіктерді, бұрыс түсіндірулер мен кемшіліктерді іздеу, одан кейін бұл әдісті

қолданыстан шыққан, «ескірген» деп санауға болады. Мұндай әрекеттің тағы бір

түрі – беделді еңбекте берілген дүниетанымға шабуыл жасау. Бұл ішінара мансап

құрудың ажырамас бір бөлігі, тыңнан, жаңа және маңызды бір нәрсе жасау бары-

сында көрініп қалу, ерекшелену ниетінен туындайды. Академиялық бағыттардағы

барлық трендтер бір-біріне ұқсас түрде көрінеді, сонымен бірге тарихшылардың

назарын аударуға бұл жеткілікті негіз болады. Алайда тарих пәнінің трендтері

әсіресе қоғамдық жұмыстармен тығыз байланысты: журналистика, жаңа және

қазіргі заман тарихы, халықаралық қатынастар, саясат пен әлемдік оқиғаларды

зерделеудегі өзара байланыстар көптеген зерттеулерге жол ашады.

Қазіргі кезде-

гі кейбір көңіл алаңдататын жағдайлар тарихи жұмысты жазу кезінде әлеуметтік

салдарға әкелуі мүмкін, бұл тарихшыларды айрықша мұқият болуға шақырады.

Тарихи мәлімдемелер мен идеяларды қоғамдық өмірде қолдану күн өткен сайын

артып келеді. Сонымен тарихи трендтер академиялық мәселелермен қатар кең пі-

кірталастармен, жаһандық өзгерістермен, пікір ауанымен байланысты.

Сонымен қатар трендтер тарихи мәселелерді инновациялық тәсілдер арқылы

зерделеумен де байланысты болады. Әлі сынақтан өте қоймаған бұл әдістердің

өзіндік артықшылықтары да бар. Хелен Макдональд әртүрлі дереккөздерден

алынған, түрлі уақыттар мен алуан елдерде бұрын өмір сүрген, ең жылдам жа-

нуарларға арналған «Сұңқар» (Falcon) атты кітабында зерттеу барысында «өзі

ұшып өткен мәдениеттер дәуірінің жарқыраған құсын (бұл жаратылысы бөлек,

ерекше құс көктен құйылып, аспанға самғап көтеріледі)...» суреттейді. Мифтер

мен аңыздарды, поэзияны, зоологияны, экологияны, әскери тарихты, күнделік-

терді, балалар әдебиетін, кино мен газеттерді біріктіре отырып, ол жаңа әрі жар-

қын пәнаралық тарихты жасайды.

Көптеген жануарлардың осындай маңызға

ие болуы жаңа перспективаларға жол ашатын сериялар жасауға арқау болды.

Жануарларды зерттеу ісі әрдайым дамып отырады.

Аталған кітапта бірқатар трендтер қарастырылған; олардың бірі дәуірлердің

ежелгі үніне зер салатындықтан, оған жеке тарау арналды; себебі уақыт ағымына

274 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

сай цифрлық технологиялар тарихшылардың әртүрлі жазбаларына еніп жатыр.

10-тарауда экологиялық тарихтың тұрақты өсуі, түрлі дағдарыстар мен соғыстар-

дың тәсілдерін кеңейтіп, жетілдіру сияқты өзге де трендтер тәсілдері қарастырыл-

ған. Жаһандық құбылыстарға көбірек көңіл бөлу, тіпті «жаһандық», «әлемдік»

және «трансұлттық» тарих арасындағы айырмашылықтар, кейбір аудиториялар

үшін әлі күнге дейін бұлыңғыр болып саналса да, таң қалдыратыны сөзсіз. Мұнда

көптеген басқа да даму бағыттарындағыдай, географтар, материалдық мәдениетті

зерттеушілер, постотарлық тарихты зерттеушілер және басқалар бірлесе жұмыс

істейді, нәтижесінде бір-бірін өз жұмыстарынан хабардар ететін пәнаралық тәсіл-

дер дамиды.

Тарих саласының кәсіби маманы болмаса да, бұл салаға деген адамдардың қы-

зығушылығы төмендемейді әрі тарихи журналдардың, сондай-ақ, фильмдер мен

романдардың, ойындардың, радио, телебағдарламалардың көптігі, өткен туралы

белгілі бір пікірді пайымдауға, түсінуге жол ашады. Отбасы тарихы және жергі-

лікті тарих әлемнің көптеген бөліктерінде әлі де сақталуда, бұған онлайн дерек-

тердің көбеюі бірден-бір себеп деп ойлаймыз. Кәсіби мамандар мен әуесқойларды

біріктіру бұл бүгінде үлкен бизнес; ол күнделікті өмірден, шайқастардан, бейбіт

келісімдерден және елдердің, ұйымдардың құрылуынан пайда көреді; шынында

да, ашылған немесе аяқталған барлық құбылыстардың бәсекелесі болып санала-

ды. Осылайша, есте қаларлық іс-шаралар көптеген адамдар үшін сәтті басқару ке-

зеңінің басталуы немесе ең ауыр зұлымдық уақыты ретінде аталуы мүмкін.

Өткеннен «сабақ алу» идеясы әрдайым өзекті болып қала береді.

Кей кезде өт-

кен мен бүгіннің арасында әлдебір ұқсастықтардың бар екенін айту үстірт пайым-

дауларға да алып келеді, дегенмен хронологиялық жағынан түрлі кезеңдердегі

әралуан эпизодтардың арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды зерттеу

пайдалы, бұл жағдайда, әсіресе, өрескел моральдық пікірлерден аулақ болу керек.

Сириядан келген босқын балалар мен 1930–1940 жылдары фашизмнен қашқан

кәмелетке толмағандар қандай қасиеттерге ие екені туралы мәселелер белгілі

бір нақты түсінікке, сондай-ақ, жанашырлыққа алып келуі мүмкін. Терроризм,

қақтығыстар, мәжбүрлі миграция және саяси тұрғыдан ықпал етушілер туралы

пікірталастардың негізі, әдетте, саяси алаңдаушылық пен гуманитарлық жана-

шырлықтан туады. Алайда мұндай зорлық-зомбылық тарихи жағдайларға магнит

сияқты тартылып, өз әсерін тигізетінін мойындауымыз керек, бұл мәселелер көп

жағдайда мінез-құлықтың экстремалды түрлерін сипаттауға негізделеді.

Қақтығыстар мен еске алу

Танымал немесе мамандандырылған болса да, қарқынды қақтығыс жағдайла-

рына деген қызығушылық бүгінгі тарихи іс-әрекетте үстемдік етуді жалғастыра-

тын бірнеше құбылыстарды біріктіреді: көбінесе мерейтойлар төңірегінде ұйым-

дастырылатын зорлық-зомбылық пен соғыс туралы зерттеулер, кейде олар айып

пен жауапкершілікті жүктеуге тырысады, содан кейін кешірім сұрау мен өтемақы

ТРЕНДТЕР 275

төлеу мәселелері зерделенеді. Бұған Бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты

мерейтой мысал бола алады. Осы іс-шараларға белсенді қатысатын елдерде ерек-

ше күрделі тарихи жағдайларды еске алу үшін бірқатар оқиғалар, көрмелер, жа-

рияланымдар жариялау, хабарлар мен трансляциялар тарату сияқты жұмыстар

жүргізілді. Мұндай мерейтойлар тартымды коммерциялық мүмкіндіктерді беру-

мен қатар көпшілік алдында салтанатты түрде таныстыруға жол ашады. Бұл сон-

дай-ақ жаңа тарихи перспективаларды дамытуға да мүмкіндік береді.

Кристофер Кларктің «Айкезбелер: 1914 жылы Еуропа соғысқа қалай кірісті»

(The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914) атты кітабы – соғыстың бас-

талуын сипаттайтын маңызды әрі ықпалды туындылардың бірі. Сонымен бірге

К.Кларк тарихи тәжірибенің табиғатын да зерделейді. Ол кінәлау мен айыптау-

дан аулақ болып, соғыстың қалай басталғанына назар аударуды жөн санайды,

«тарихты күтпеген жерден ашып беруге тырысады». Автордың «Айкезбелер:

1914 жылы Еуропа соғысқа қалай кірісті» туындысының бас кейіпкерлері ұйқы-

дағы, сергек, бірақ қайталанбайтын, армандарға ұмтылған, әйтсе де, олар әлемге

қасірет алып келетін соғыстың шындығын көрмеген жандар.

Бұл тұжырым бес

жүз беттен астам салмақты талдаудан тұрады, осылай талданып жазылса да, үнемі

назар аударуды қажет етеді. К.Кларк өз-өзіне қолжұмсаушылар мен террористер-

дің заманауи резонансының әсерінен мәңгі жасап келеді.

Керісінше, соғыс мерейтойына арналған көптеген шараларда қатысушыларды

еске алуға, конфликтіге байланысты жәдігерлерге, нақты шайқастарға ерекше на-

зар аударылды.

Соғыс пен оның зардаптарын еске сақтау мәселесін ХХ ғасыр-

дағы зардаптарынан немесе жеңімпаздар мен жеңілгендердің ұстанымдарынан

ажырату мүмкін емес. Бірінші дүниежүзілік соғыстың мерейтойына арналған

іс-шаралар 1914 жылдан 1918 жылға дейін белгіленген, содан кейін 1919 жылы

Версаль Бейбітшілік келісіміне қол қойылды. Жүз жылдық мерейтойлар да қайта

бағалауға түрткі болуы мүмкін. Роберт Герварт «Жеңілгендер: Бірінші дүниежүзі-

лік соғыс неге аяқталмады және 1917–1923 жылдарға шолу» (The Vanquished: Why

the First World War Failed to End, 1917–1923) кітабында осы кезеңге жаңа көзқарас-

пен қарауға тырысты, онда Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін бірден бейбітші-

лік пен саяси тұрақтылық болды деген идеяны жоққа шығарады. Осылайша бір

мерейтойлар қалыптасқан болжамдарды, соның ішінде моральдық болжамдарды

күшейтеді, ал басқаларында олар Р.Герварттың Орталық Еуропаны, бұрынғы

Осман империясын, Ресей мен Ирландияны, яғни барлық жеңілген мемлекеттер-

ді бір томда қарастырған зерттеуінде жасаған әрекеттерін айтарлықтай қайта ба-

ғалауға алып келеді.

Біз Бірінші дүниежүзілік соғыстың жүз жылдық мерейтойы аясында түрлі

пікірлер білдірдік. Тарихтың соғысқа қатысты бүгінгі күні дамып келе жатқан

бір саласы – әскери тарих. Бұл саланың әскери дайындықпен байланысы, ма-

ңызды мәліметтерді жинауы, зерделейтін мәселелері жағынан оқырмандар мен

зерттеушілер үшін академиялық тарихтағы орны салмақты саналады. Аталған

саланың уақыт өткен сайын атап айтқанда, жастар арасында, теледидар бағдар-

ламаларында, кітап дүкендеріндегі көптеген кітап атауларында, киноблоктар мен

276 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

10.1-сурет. Эрнст фон Бандель. Герман ескерткіші

Мыс, темір және құмтастан жасалған. Биіктігі – 53.44 метр. Германиядағы Детмольд қа-

ласының маңында орналасқан бұл ескерткіш 1875 жылы ашылған.

Тевтобург орманды алқабында орналасқан аталмыш үлкен ғимарат қоғамдық тарихты

түсінуге мүмкіндік береді. Бұл осы монументті тұрғызған мүсіншінің сүйікті жобасы бол-

ған әрі оны жасау үшін бірнеше онжылдықтар бойы еңбек еткен. 1838 жылы басталған

ескерткіш Германия біріктірілгеннен кейін 1875 жылы ашылған. Бұл ескерткіш б.з. 9жы-

лында үш римдік әскери бөлімнің сарбаздарын тұзаққа түсіріп, қырып-жойған Герман

немесе тарихта Арминийдің құрметіне қойылған. Эстетикалық тұрғыдан, көзге бірден

түсетін жерде орналасқан бұл монумент шайқас орны анықталған орыннан көптеген

шақырым жерге тұрғызылған. Бір жағынан Эрнст фон Бандель көпшілікке неміс тарихы-

ның бір бөлігін өте ұлтшыл рухта ұсынды.

Аталған ескерткіштің сайтына кіріп көрсеңіз, мұнда Бандель ержүрек тұлға ретінде сипат-

талады әрі оның жасаған ерлігі туралы мол мәлімет беріледі. Сонымен қатар 1893жылы

Бисмарктың сексен жылдығына орай оған мемориал тұрғызылды. Заманауи үлгіде жа-

сақталған ақпараттық желілерде де Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі монумент

ТРЕНДТЕР 277

академиялық басылымдарда, туризмде танымалдығы мен мен көрнекілігі арта тү-

суде. Мұнда кәсіби, қоғамдық және әуесқой тарих арасындағы байланысты зерт-

теуге байланысты мысал келтірілген.

Әскери тарихтың нені қамтитыны анық емес болса да, мамандар соғыс пен

оның тарихы, әскери, стратегиялық зерттеулер, әскери ой тарихы, халықаралық

қатынастар мен әскери тарих арасындағы айырмашылықтарды жақсы біледі.

Жалпы әскери зерттеулердегі бейбітшілік пен тыныштық мәселесі осы саладағы

тарихшы мамандардың әлеуметтік, гуманитарлық және тағы басқа сала ғалымда-

рымен бірлесе зерттейтін пәнаралық бағыты. Мен бұл ғылыми еңбегімде қорға-

ныс, стратегия, жауынгерлік күштер мен соғыстың барлық аспектілерін жан-жақ-

ты тарихи тұрғыдан зерттеу барысында «әскери тарих» терминін барынша кеңірек

қолданамын. «Әскери» деген терминді естігенде, бірден әскерлер көз алдыңызға

келеді, сондай-ақ, әскери институттар мен оның қолбасшылары туралы, қажырлы

сарбаздар мен болашақты болжай білетін мықты стратегтерді елестетеміз. Әскери

тарих, бұл біз ойлағаннан да кең ауқымды қамтиды, атап айтсақ, қымқуыт шай-

қастар мен сан қилы соғыстарды, соғыс өнері табиғаты мен қоршаған ортаға әсе-

рін, тіпті, осы соғыс тактикаларының барлық құрылымдарын қарастырады. Ол

өткеннің көп бөлігіне, соның ішінде экономикалық, саяси, әлеуметтік әрі мәдени

құбылыстарға әсер ететіндіктен және ғылым, медицина мен технология тарихы-

мен, ауызша тарихпен, қазіргі заманғы тарихпен, салыстырмалы тарихпен, сон-

дай-ақ өзге де көптеген қосалқы салалармен байланысты болғандықтан, оның

пәнге қатысты әдіснамалық маңызы күмән тудырмайды. Сөз тұтас қоғам оның

экономикалық, технологиялық әлеуеті мен саяси құрылымдары, әсіресе, мемле-

кеттік басқару аппараты, білім беру саласы мен кәсіптік даярлық, кәсіби қызмет-

ті ұйымдастыру, әлеуметтік нысандар мен ұлттық, аймақтық, этностық, таптық

және жыныстық ерекшелік, сондай-ақ мәдени өнімдер жайында болып отыр.

туралы түсініктеме берудің жолдары қарастырылуы керек. Мұндағы мәліметтер мейлін-

ше бейтарап сипатта жазылған, дегенмен Бандельдің ескерткіштің төменгі жағына ілін-

ген ақпараттық тақтайшада жазылған дәйексөздегі француздарға қарсы пікірі көңіл-күй-

ге әсер етуі мүмкін. Осылайша көпшілік өткен туралы және ХІХ ғасырдың соңында қайта

зерттелген неміс халқының ежелгі тарихы туралы жан-жақты түсінік алады. Бертін келе

мемориал орнатылған орынға өзгеріс енгізілді, оның нәтижесінде келушілер жергілікті

аймақтың әдемі көрінісін тамашалау үшін жоғарыға көтеріле алады.

Мемориал орнатылған жердің маңайында кафе, дүкен мен демалысқа арналған өзге

де орындар бар, тиісінше оларды да туристерді қызықтыратын, тартатын көрнекі жер

ретінде қарастыруға болады. Мұнда тарихшылардың қоғамдық тарихқа талдау жүргізу

барысында кезігетін қиындықтарды байқаймыз, себебі онда келушілердің тарихты қан-

шалықты білетіні әрі оны көргенде туындайтын эмоциялық реакциясы қандай екені бел-

гісіз. Гитлер Арминий тарайтын херсуки тайпасының өкілі ретінде сипатталған. Мұндай

тұлғаға орнатылған монумент дау туғызуы мүмкін. Керісінше, бұл тарихи тұрғыдан көр-

некі саналады, өйткені оны жасаушылардың бастапқы мақсаты бұл емес еді, дегенмен

олар оны өткен туралы түсінік беретін ұлттық символға айналдырғысы келді.

278 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Сондықтан әскери тарих – тарих тәжірибесінің маңызды бөлігі деп айтуға то-

лықтай негіз бар.

Алайда бұл мемлекет мүддесі, ішкі және сыртқы саясат, дипло-

матиямен айналысатын кез келген көнекөз тарихшылардың немесе көп жағдайда

соғыс өнері, кішігірім шайқастар, әскери киімдер мен қару-жарақтар және тағы

басқаларды қамтиды. Бұл тарих саласына мамандану барысында пәнді оқытуда

күрделі сауалдар тудыратын немесе қалыптасып келе жатқан қағидаларға теріс

көзқарас қалыптастыратын пайдасыз, анық емес стереотиптер. Жаңа журнал-

дарды жарыққа шығарудан айқын көрінетін академиялық зерттеулердегі маман-

данудың жоғары деңгейі өз тарихынан өзгеше тарихи стильдердің экспонентте-

ріне ықпал ету арқылы мұндай болжамдарға қарсы тұру мүмкіндігін азайтады.

Дәл осы себептен соғыстың тарихи және заманауи құбылыс ретіндегі маңызын

ескере отырып, әскери тарихты сыни тұрғыдан түсінуді қамтитын тарихи білім

қажет. Бұл жағдайда әскери тарих сынды салаларды оған қызыға қарайтындарға

ғана тиесілі сала деп қарауға келмейді, ол жаңадан ашылған ұйымдар мен жарық

көретін кітап серияларының қарқыны, сондай-ақ эклектикада дамып келе жат-

қан журналдар заңдылығында белгілі бір өзгерістердің болуы, интеллектуалдық

ашықтық, сонымен бірге, олардың мәртебесі мен сәндегі рейтингісінің кейбір құ-

рамдас бөліктері туралы айтылатын идеяларға алдын ала ұйымдастырылған ша-

буылдар деп санауымызға болады.

Бірінші дүниежүзілік соғысты еске алу талай тарихи туындыларды дүниеге

әкелгенімен, «әскери тарихты» дамытудағы өзге де жолдарды атап өткен жөн; та-

ңылған атауды қолданатын соғыс пен армия тақырыбында жазатын жазушылар-

ды ыңғайсыз жағдайға қалдырмас үшін тырнақшаны қолдандым. Соня Невиннің

«Классикалық грек соғыстарындағы әскери көшбасшылар мен киелі кеңістіктер»

(Military Leaders and Sacred Space in Classical Greek Warfare) туралы еңбегін әске-

ри тарих каталогына енетін кітаптар қатарына жатқызуға болады, әйтсе де бұл

туынды аталған стереотиптердің ешқайсысына сәйкес келмейді.

С.Невин діндер

мен соғыстар арасындағы байланысты зерттеуде кейіпкерлердің, әсіресе көшбас-

шылардың киелі жерлерде өздерін қалай ұстай білгендері туралы жазады. Ол со-

ғыстағы кейбір құндылықтардың қалай берілетініне, олардың «мінез бен мораль,

тақуалық пен қорлау, билік пен ондағы өзгеріс идеяларын қалай білдіргеніне»

алаңдайды.

Оның терең әрі тұшымды талдауы моральдық тұрғыдан жауапкер-

шілікті арттыратын іс-әрекеттердің сипатталуын, тарихты жазылуын, дінге көз-

қарас пен қорлауды, сонымен бірге әскери басшылардың бағалануын сипаттайды.

Демек, ол қазіргі заманғы қуатты резонансқа ие.

Бүгінгі күндегі қақтығыстар кейбір тарихи тұжырымдарға да әкеледі, мыса-

лы, Таяу Шығыстағы, әсіресе Сириядағы, басқа да аймақтардағы зорлық-зомбы-

лықтар мен тұрақсыздыққа душар болу; бұл жағдайларды Дэвид Такер «жүйесіз

соғыс» деп атайды.

Бұл тұжырымнан бірқатар трендттерді байқаймыз. Қазіргі

оқиғалар журналистерге, сонымен бірге тарихшыларға, саясаттанушыларға, осы

салаға қатысы бар барлық мамандарға жаңа туындылар жазуға итермелейді.

Өткен мен қазіргінің түрлі авторлық құқықты қамтитын мұндай зерттеулері мен

зерттеу салаларының өзара үйлесуі, тұтастай алғанда, пәннің дамуына толық сәй-

кес келеді. Баспагерлер авторларды таңдау мен кітап серияларын шығару бары-

сында маңызды рөл атқарады.

ТРЕНДТЕР 279

Самер Нассиф Аббудтың «Сирия» (Syria) атты кітабы «Жаһандық саясаттың

тартысты алаңы» сериясымен жарық көрді. Бұл тұрғыдан С.Н. Аббуд: «сириялық

дағдарысқа кіріспені неғұрлым күрделі түрде ұсынғысы келетінін, сөйте тұра, бұл

қақтығыстың дихотомиялық, сызықтық, қатаң терминдерін білдірмейді» дейді.

Ол бұқаралық ақпарат құралдарындағы жеңіл-желпі жарияланымдар мен мо-

ральдық тұрғыдан өрескел қайшы пікірлерді сынға алады. Канадада дүниеге кел-

ген автор он екі жасында жыраққа қоныс аударады, кейін туған елі туралы жазып,

күретамыры сол елі деп соқса да, қайтадан көшіп баруына еш мүмкіндігі болмаға-

ны турасында өз оқырмандарымен ішкі сырын бөліседі.

Қазіргі қақтығыстар әлемді алаңдататыны сөзсіз және бұл осыған дейінгі оқи-

ғаларды салыстыра қарауға да зор ықпал етеді; қақтығыстардың қайсысын алып

қарасақ та, басым бөлігі өз маңызын жоймайды. ХХ ғасырдағы қайшылықтарға

толы азамат соғыстарының жер-жерлерде етек алуы – осының айқын дәлелі. Осы

тақырыпқа арналған журналда қазіргі азаматтық соғыстардың себеп-салдарына

арналған көптеген мақалалар жариялануда. Мұнда азаматтық соғыстарға уақыт

пен кеңістіктегі ортақ белгілеріне негізделген дәйекті аналитикалық категория

деген тұжырым келтірілген. Бұрынғы уақыттардағы азаматтық соғыстардың кем-

шіліктері болмаса да, соңғы жүзжылдықты қамтитын көптеген мақалаларда бұл

туралы аз жазылып жүрген жоқ. Азаматтық соғысты анықтаудың қиын екенін

инаугурациялық редакция да мойындады.

Бұл маңызды заманауи құбылыстар

болғандықтан, сайлаушылар, саясаткерлер мен үкіметтер, сондай-ақ ғалымдар да

қызығушылық танытады, аталған журналда бүгінгі қақтығыстардың тарихи тә-

жірибеге, оның ішінде кезеңдеу үлгілеріне қалай әсер ететіні туралы айтылады.

Ал зорлық-зомбылықтың тірі куәгерлері өз басынан өткен қиыншылықтары

туралы ортаға салғысы келетіні де рас, бұған көпшілік те құрметпен қарап, бұл-

тартпас тарихи дәлел екеніне сенім артады. Бұқаралық ақпарат құралдары репор-

таждарға назар аударса, ал тарихшылар оқиғаларды кеңірек талдап, түсіндіру мен

бағалауды өзара үйлестіре қарау барысында кейбір қиындықтарға тап болады.

Бұқаралық ақпарат құралдары тарихи оқиғалардың тек тірі куәгерлеріне ғана

емес, сонымен қатар олардың терең сырларымен бөліскісі келетін туыстарына да

сайтқа кіріп, өз пікірлерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді. Нәтижесінде, әскери

тарих туралы жазбалар кең ауқымды қамтиды. Мұндай қызығушылық туғызатын

шарттардың бірі – туризм. Әдетте ұрыс алаңдарына саяхат жасау мен концла-

герьлерге бару айтарлықтай дамып келеді, әсіресе, мектеп оқушылары үшін ол

үйреншікті жағдайға айналды, бұл тарих сабақтары деректеріне деген берік сенім

қалыптастыруы мүмкін.

Осы жағдайда соғысқа байланысты, кейінгі уақыттағы

ұрыстар мен империялық әрекеттерге, Холокостқа байланысты музейлердің де

саны артып келеді. Соғыс бұл аптаның жеті тәулігіндегі әрбір жиырма төрт са-

ғаттағы қасіретті хабарлар мен ащы шындық қана емес, сонымен бірге демалыс

индустриясының негізі саналады.

Әскери тарих экономикалық және технологиялық детерминизмнің алғашқы

тарихнамасының қалануына да өз әсерін тигізеді. Соғыс сипатындағы өзгерістер

енді жаңа материалдармен, әдістермен, қару-жарақтармен және т.б. байланысты

емес. Әлеуметтік ұйым, саяси құрылымдар мен сыртқы саясат арасындағы күрделі

280 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

10.2-сурет. Джойс Кэрнс. Майданек концлагеріндегі аяқ киімдер, 2002–2005 жж.

Ағашқа салынған сурет, ұзындығы– 183 см, ені– 244 см, 2002–2005 жж., жеке коллекция.

Суретшінің келісімі бойынша қолданылды.

Шотландиялық суретші Джойс Кэрнс 1947 жылы дүниеге келген. Оның әкесі Екінші

дүниежүізілік соғыста Тунисте бірінші армия сапында, одан кейін Солтүстік Еуропада

Нормандиядан Бременге дейін соғысқан. Көп жыл бойы Франция мен Тунисте әкесінің

жүрген жолы бойынша жүріп өтіп көп мәлімет жинаған ол, сондай-ақ Германия, Австрия,

Чехия мен Польшадағы соғыс болған жерлерге саяхат жасаған. Осылайша ол әскери ту-

рист атанды. Суретшінің 2006 жылы Абердинде өткен көрмесінде соғыс тақырыбына

қатысты суреттер көпшілік назарына ұсынылды. Джойс Кэрнстің «Әскери турист» (War

Tourist) еңбегі суреттер тізімі ғана емес. Бұл туындыға оның дәлелдері, түсірген фотосу-

реттері, күнделіктерінен үзінділер, отбасы мүшелерімен сұхбаттар және өнер тарихшы-

сы, әскери тарихшы әрі суретшінің эсселері кіреді. Осылайша өнер көрмесіне қатысты

басылым «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» еңбегінде қайталанатын көптеген та-

қырыптарды жан-жақты зерделейді. Майданек концлагеріндегі аяқ киімдер. Польшаның

Люблин қаласының маңында орналасқан Майданек концлагеріндегі аяқ киімді бейне-

лейтін бұл суреттің палитрасы жасырын әрі көрген адамға ықпал етпей қоймайтыны

белгілі. Суретте аяқ киімдер құлап бара жатқан сияқты бейнеленген. Д.Кэрнстің еңбе-

гі визуалды өнердің тарихи тұрғыдан түсініктеме ретіндегі рөлін растайды. Мұнда есте

сақтау тақырыбы туралы, атап айтсақ, қайтыс болған әкесін еске алуы, концлагерьдегі

көріністер, отбасылық түрлі естеліктер, адамды зерттеудегі әр алуан тәсілдер, сонымен

бірге өздерінің естігендері мен білгендері жайында сөз қозғалады. Автордың жанрлар

мен бұқаралық ақпарат құралдарын өз кітабында бірге қарастыруы бұл екеуінің өткен

уақыт туралы әңгімелермен (бұл әңгімелерді құрастыруға тарихшылар да үлес қосады)

күрделі байланысын көрсетеді. Д.Кэрнстің керемет суреттері қазіргі көзқарас тұрғысы-

нан ұсыныла отырып, өткенге назар аударады. Ол жай ғана тарихшы емес, қоғамдық

тарихқа да үлес қосқан зерттеуші. Қараңыз: Уотсон (2006)

ТРЕНДТЕР 281

қатынастарды, ғылым мен техниканың рөлі, әскери ойлау мен жағдайларды түсін-

діру кез келген тарихшыдан кәсіби машықты талап етеді. Әскери тарихтың онда-

ған жылдардың зерттеулеріне арқау болатын интеллектуалдық ауқымды нысанда-

ры соғыстар мен қарулы күштердің түрлі жағдайларды өзгертуге қауқары жетеді

деген сынды тарихшылардың кейбір көзқарастарын түбегейлі өзгертуі мүмкін.

Академиялық ортадан алыс адамдар үшін әскери тарих абстрактілі талдау

емес, белгілі бір шайқастар мен жерлердің өзара байланысын анықтайтын әре-

кеттесу тәсілі саналады, сол себепті олар маңызды болып есептеледі. Елеулі оқи-

ғалар болған жерде болу, атап айтсақ, жою лагерлерінен, белгілі бір тұтқындау

орындарынан немесе ұрыс алаңдарынан қашу – айтарлықтай эмоциялық салдар-

ға алып келуі мүмкін екенін тіпті де жоққа шығаруға болмайды. Бұлардың тарихи

түсініктер қалыптастыруға қалай ықпал ететіні туралы нақты дәлел қажет, бұл

сөзсіз көптеген дәлелдемелерді сыни тұрғыдан бағалаумен, нақты деректермен

сәйкестендірумен тығыз байланысты. Белгілі тарихи оқиға болған жердегі кейбір

деректердің сол орында аз кездесуі кейбір талдауларды тұжырымдау барысында

қиындықтар тудыратыны жасырын емес. Бұл ретте сол орындардағы тарихи тү-

сіндіру орталықтары маңызды рөл атқарады. Мұндай жағдайда қандай сайттар

қажет, олардың мазмұны нені қамтуы керек екенін анықтап алу қажет. Соғыс

болған жерлер өзінің тарихи сырын шертеді деп ойлайсыз ба?

Концлагерьлерге

қойылған адамдар тұтынған заттарды, мысалы, олардың көзілдірігін, шашын, аяқ

киімдерін көру де бір ғанибет. Мұндай күнделікті тұтыныстағы заттарды аталған

контексте көру олардың иелері шеккен азап пен қасіретті барлық келушілердің

сезініп, елестетуіне итермелейді. Тіпті дәл осындай өзінің ол жерде болғанын

көрсететін триггерлерсіз-ақ, өзгелермен тәжірибе алмаса отырып, дәлел ретінде

фотосуреттер ұсыну – бүгінгі күннің ажырамас бөлігі болып саналады; бұл ком-

мерциялық қызмет болса да, санамызға сіңіп кеткені соншалық, бүгінде демалыс

нысандарында солай болуға тиіс сияқты назарға да ілінбейді. Осындай процес-

тердің нәтижесінде қиялдағы қоғамдастықтардың жаңа түрлері қалыптасады.

Өкіну мен жауапкершілік

Соғысқа деген қызығушылық мен жоғарыда сөз еткен екі трендпен тығыз

байланысты. Біріншіден, зорлық-зомбылық пен азап шегудің қасіреті туралы

ақпаратқа деген сұраныс бар екенін білеміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының

осындай зиянды қызығушылықтың жетегінде кету деңгейі әр елде әртүрлі екенін

мойындауымыз керек. Адамдардың шектен шыққан әрекеттері, көрген қиындық-

тары, оларды жеңу жолындағы күресі, сондай-ақ өткен қоғамдардағы қатыгездік

пен азаптау тарихын, соғыс қасіреті және биліктің қыр-сырын білуге деген құш-

тарлық пен қызығушылық бүгінгі күнде де еш кеміген емес. Студенттер Гитлер,

Сталин, Муссолини мен олардың режимдеріне ерекше қызығушылық білдіреді.

Концлагерьлер туралы телевизиялық бағдарламалар, кітаптар мен мақалалар өте

282 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

көп. Авторитаризм мен қақтығыстарға арналған тарихи дискурстар жалпы көз-

қарас тұрғысынан қарастырылуы керек. Кейбір қорқынышты жағдайлар үшін

жауапкершіліктің жүктелуі сол әрекеттің қаншалықты анықталып, түсіндірілуі-

мен байланысты. Осы жағдайда өмірбаян жанрының көпшілікке қаншалықты та-

нымал екеніне бір сәт көз жіберіңіз. Өткен өмірдің салыстырмалы түрде аз бөлігі

тирандықпен немесе физикалық күш көрсетумен байланысты болса да, мұндай

құбылыстарды жеке адамдармен байланыстыру оларды қолжетімді етіп қана қой-

майды, сонымен қатар бұл әрекеттердің аталған адамдар арқылы қалай пайда бол-

ғанын түсіндіруге мүмкіндік береді.

Ал екінші жағдай жәбірленушілер мен олардың өкілдерінің бұрынғы әрекет-

тері үшін жауапкершілікті мойындарына алып, кешірім сұрау, ал кейбір жағдай-

ларда залалды өтеу, мысалы, заңсыз тәркіленген мүлікті қайтару немесе өтемақы

төлеу туралы талаптарынан туындайды. Кешірім туралы дискурстар уақыт өт-

кен сайын көбейіп және бұл құбылысқа ғылыми қызығушылық артып келеді.

Алайда соғыс зардабын тартқан елдердің көбі мұндай талаптарды бәріне бірдей

қоя бермейді. Мұндай дискурстар, атап айтсақ, мысалы, прагматикалық ұстаным

басым Вьетнамда байқалмайды: бұрын тырнағы батқан алпауыт қысым жасау-

шыларға бағалы сауда серіктестері болуға мүмкіндік берілуде. Міне, осы ретте,

кешірім сұрауға байланысты шарттар бірізді болмағандықтан, мұндай жағдайлар

тарихшылардың назарын аудартары сөзсіз.

Ал қарулы қақтығыстар көп жағдайда кешірім сұрау контексінде қарасты-

рылады. Бұған өзге мысал ретінде, құлдық, балаларды ата-анасынан мәжбүрлі

түрде ажыратып, алып кету, оларды қорлау сынды әрекеттерді атауға болады.

Жәбірленушілердің ұйымдары көбінесе үкіметтер мен мекемелердің басшыла-

рын кінәсін ретроспективті түрде мойындауға мәжбүрлейді. Әскери қылмыскер-

лерге қатысты сот процестерінде белгілі бір адамдарға ғана айып тағылады. Бұл

жеке адамдардың, мекемелер мен мемлекеттердің жауапкершілігі туралы және

соғыс туралы түсініксіз идеялармен байланысты өте күрделі құбылыс. Аталған

әрекеттер интуитивті түрде қанша қорқынышты саналса да, оларға байланысты

моральдық пайымдар көп жағдайда қайшылықты болады. Әрине, қатігездікке

жол берілмейді, бірақ кейбір мәселелерге байланысты адамгершілік биігінен қа-

рау да қайшылықты мәселе.

Кешірім сұрау – бұл өкіну, өз қатесін мойнына алу, келтірілген шығынды өтеу,

жауапкершілік пен жазалау сынды ұғымдардың қысқаша мазмұны. Жалпы кеші-

рім сұраудың символдық мәні де маңызды: бұл заңсыз әрекеттерді мойындата-

ды; кінәліні тауып, жауапкершілікті тиесілі топтарға, сол іске қатысты адамдарға

жүктейді; жәбірленушілердің іздегені де сол. Жауапкершілік пен кінәнің арасын-

дағы айырмашылық өте маңызды. Жауапкершілік себеп-салдарлық талдауды

білдіреді. Ал кінәға эмоциялық салмақ жүктеледі, сонымен қатар әділеттілікке де

жол ашады. Кінәліні анықтау барысында, кінәлі тарап өз қатесін мойындап, со-

ған сәйкес әрекет етуі керек; қажет болған жағдайда, мысалы, өтемақы да ұсынуы

мүмкін. «Мен жауаптымын» деген мәлімдеме, кез келген жағдайда ол адамның

жауапты болатынын білдіре бермейді.

ТРЕНДТЕР 283

Белгілі бір оқиғаға байланысты жауапкершілікті жүктеу сол оқиғаның бары-

сы туралы үстем пікірге де байланысты; бұл процесс көп жағдайда екі тараптың

да қолдауына ие болған әрі алдын ала дәйектелген тарихи талдауға сүйенеді.

Ал әскери тұтқындарға қалыпты қарым-қатынас жасап, қиянатқа бармау, ақи-

қаттың аражігін ажырату да қиын, бірақ онсыз тұтқындардың түрме қызметкер-

леріне қатысты талаптарын шешу мүмкін емес. Бір тараптың жасаған қиянатын

екінші тарап әдепкі жағдай деп қарастыруы мүмкін. Кеңірек түрде қарастыратын

болсақ, бұл жағдайда тарихшылар жауапкершіліктің кімге жүктелетінін қарас-

тыруы қажет. Жеке, ұжымдық және институттық жауапкершіліктер арасындағы

айырмашылықтарды қалай ажырата аламыз? Тарихшылар жауапкершілік тура-

лы белгілі бір шешім қабылдау барысында заңды түрде қандай дәлелдерді қол-

дана алады? Тарихшылардың әлдекімдерді түрмеге қамауға, мүлікті тәркілеуге

немесе өлім жазасына алып келуі мүмкін процеске қатысуы моральдық тұрғыдан

дұрыс па? Кейбір түсінік берушілер тарихшылардың осы күрделі мәселелерге

белсенді қатысу қажеттігін растауы мүмкін, осы істі нақтылау барысында олар

өздерінің арнайы машықтарын қолданады. Мұндай мәселелер бойынша жалпы

ұстанымды қабылдағаннан гөрі, әр жағдайды зерделеген жөн.

Тарих алдындағы жауапкершілік туралы ойлау бізге «жауапкершілік» деген

ұғымның, бұрын өмір сүрген адамдарға да, тарихшылардың өздеріне де қатысты

екенін жақсы түсінуге көмектеседі. Тарихи тәжірибе сөзсіз моральдық қайшы-

лықтар тудырады. Бұл барлық тарихшылар үшін күрделі мәселе саналады. Тіпті

қазір жұмыс істеп жатса да, тынымсыз ізденісте болса да, не кей жағдайға салқын-

қанды болса да, бұдан кез келген тарихшы сырт айналып кете алмайды.

Кешірім сұрауға жауап ретінде қысым жасау, сотқа беру, үкімет пен бұқаралық

ақпарат құралдарының қызметін бақылай отырып, тарихшылар өздері тарихи құ-

былыс болып саналатын жауапкершілік туралы түсініктерді тексеріп, нақтылай

алады. Бұл әрдайым «батырлар жауыздыққа қарсы» мәтелінде айтылғандай, жиі

талқыланатын эмоциялық мәселелер. Өткен әрекеттері үшін біреудің кешірім сұ-

рауын талап етудің артында абсолютті ойлау мен тарихи талдау жеткіліксіз бо-

лып көрінетін эмоциялық энергия, соның ішінде ашу мен қаһар жатыр.

Дэвид Ирвингтің Дебора Липштадт пен Penguin Books баспасын сотқа бер-

ген ісі осыған мысал болады. Қазіргі Германияның жетекші тарихшысы Ричард

Эванстың қорғаушы сарапшы ретінде шақырылғаны туралы әсерлі жазылған.

Бұл сот процесі «Теріске шығару» (Denial, 2016) фильміне негіз болды, ол тарих

туралы қызу пікірталасты кең аудитория назарына ұсынды. Тарихшы Дебора

Липштадт жазушы Дэвид Ирвингтің тарихи жазбаларды бұрмалағанын жазба-

ша түрде де, ауызша түрде де мәлімдеді. Д.Ирвинг бұл істе жеңіліс тапқаны рас,

Р.Эванс оны «тарихи құжаттарды бұрмалаушы әрі Холокостты жоққа шығару-

шы» ретінде қатты айыптады. Бұл жағдайды кең ауқымда алып қарайтын болсақ,

бұл процесс бұрынғы іс-әрекеттерге деген жауапкершілік мәселесі туралы бол-

ды және бір тарихшының басқа бір зерттеудің кемшіліктері туралы мәлімдеме-

лерінен туындады. Р.Эванс Холокост құрбандарына арнаған кітабында: «лагер-

ден аман қалғандарды соттың қоғамдық орындықтарынан көру – біз талқылаған

284 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

мәселелерді күн сайын еске түсіріп отырумен бірдей» деп толғанды.

Сот ісінің

мақсаты кешірім сұрату емес еді, бұл ретроспективті жауапкершілікті дұрыс жүк-

теу аса маңызды міндеттерінің бірі саналатын тарихшылардың жауапкершілігіне

қатысты болады. Тарихшылар бұрынғы оқиғалардың куәгерлері саналады, сон-

дықтан біздің сипаттамаларымыз мүмкіндігінше әділетті болуы керек.

Біздің білуімізше, соғыстар мен зорлық-зомбылық барлық қоғамдарда кезде-

седі. Барған сайын қаруланған, санкцияланған қақтығыстар үйреншікті құбылыс

саналады және құқық бұзушылықтар орын алған кездегі наразылықтар да солай.

Нақты тұжырымдалған ережелер мен шын мәніндегі соғыстың бейберекет

процестері бір-бірімен үйлесе бермейді, ал халықаралық құқықтың мәртебесі мен

тиісті мінез-құлық кодекстері қызу талқыға түседі. Құқық бұзушылықтарға назар

аудару және оларды түзету әрекеттері соғысты жеңілдетуге көмектеседі. Тарихи

деректерді ескерсек, бізді соғыстың қатыгездігі мен барлық қатысушылардың мо-

йындауы мүмкін конвенциялардың үнемі бұзылуы неге таңғалдырады деген сұ-

рақ туындауы ықтимал. Өткен тарихтан сабақ алу мүмкіндігі бар деп есептесек,

мұны сол сабақтың бірі деп қабылдауымыз керек.

Өткенді елестету

Белгілі бір оқиғаларға негізделген фильмдер, әсіресе оған танымал актерлер

қатысса, көпшіліктің назарын аударады. Мысалы, «Теріске шығару» фильмін-

де Д.Липштадтың рөлін марапатталған актриса Рейчел Вайс сомдады. Хелен

Миррен 2015 жылы «Алтын әйел» (Woman in Gold) фильмінде нацистер тәркіле-

ген картинаны қайтарып алғысы келетін қарт еврей әйел рөлінде ойнады. Бүгінгі

күндегі танымал мәдениетте өткенді санада жаңғыртудың тарихи тақырыптарды

цифрлық ойындар арқылы беру сияқты визуалды машықтарға негізделген кең та-

ралған тәсілдері де бар. Технологиядағы соңғы жетістіктер бейнелердің көбірек

таралуына мүмкіндік жасап қана қоймай, цифрық өңдеу, ультрадыбыстық және

магниттік резонанс арқылы бейнелердің жаңа түрлерін де жасауға жол ашты.

Көрнекі репрезентациялаудың қалыптасқан формалары жаңаша қолданылуда.

Графикалық тарих өткеннің күрделі аспектілерін қолжетімді тәсілдермен бере

алатын маңызды жанрға айналды. Графикалық романдар оқырмандарға бұрын-

нан таныс болуы мүмкін, әйтсе де мен қолданатын алғашқы мысал бүкіл әлемге

танымал болды. Аталған тренд түрлі аудиторияларды қамтуымен және фотосу-

реттер мен тінді үйлестіру арқылы бірден әсер ету күшіне ие. Үш мысал графика-

лық сюжеттердің кейбір жұмыс тәсілдерін көрсетеді.

Арт Шпигельман «Маус: тірі қалған адамның әңгімесі» (Maus: A Survivor's

Tale) туындысы үшін 1992 жылы Пулитцер сыйлығын алды. А.Шпигельман ақ

пен қара суреттер арқылы әке оқиғасын бере, кадрдағы қысқа әңгімелерді баян-

дай отырып, Холокосттағы бір адамның басынан өткен оқиғаларын ұсынады.

Тышқандар, мысықтар, шошқалар мен иттер – еврейлер, нацистер, поляктар және

америкалықтар сияқты негізгі топтарды меңзейді.

Ол әкесінің ағылшын тілінде

ТРЕНДТЕР 285

сөйлеу стилін қайталайды: «Бұл алыс емес болатын, сондықтан да Белсенге бір-

неше күнге бардым. Бір күні таңертең мен жақсы танымайтын бір топ келді, бірақ

олардың арасында менің қаламнан келген екі қыз болды...».

Осындай тәсілдер

біріге келе драмалық, эмоциялық тұрғыдан лезде әсер етеді.

А.Шпигельман өзінің ұстанымын айқындау үшін бірқатар көрнекі құрылғы-

ларды қолданады. Аса айшықты кадрлар тізбегі арқылы барар жері жоқ ата-ана-

сының аянышты бейнесін және олардың жолы свастика сияқты иірленіп түскенін

көреміз.

А.Шпигельман өзі бейнелеген жануарларына киім де кигізген; бірақ

соның өзінде олар натуралистік бейнелер сияқты әсер қалдырады. Қалай десек

те, біз тышқандарды көргенде мейірімділікті сезініп, мысықтар мен шошқаларға

келгенде қорқынышқа бой алдырамыз. Аталған картинада қарапайым хроноло-

гиялық жүйе жоқ, ол бар болғаны автордың әкесін кейде ашуымызды келтіретін,

кейде қыңыр әңгімеші ретінде ұсынады.

Бұл өткенге оралудың ерекше тәсілі екені анық. Топтар нақты анықталған,

ескертулер мен библиографиялардан тұратын күрделі сипаттама жоқ. Сөйлеу

10.3-сурет. Graphic History Collective веб-сайтынан алынған скриншот

286 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

ерекшеліктері анық білінетін жалғыз басым дауыс бар. Бұл дауыс қайта-қайта

«менің өмірімнің кей тұстарын кітапқа енгізбе» деп сұрайды. Бірақ баласы бұл

өтінішті құлағына ілмегені анық.

«Маус» өткен күндер тәжірибесінің қалай жаңғыратыны, қалай сезілетіні және

қолжетімді түрде қалай жүзеге асырылатыны туралы ойлануға итермелейтін ке-

ремет жетістік. Бұл мысалдар комикстер дәстүріне негізделген тарих формалары

жеке баяндауларға жақсы сәйкес келетінін көрсетуі мүмкін.

Алайда менің келесі

мысалым әлеуметтік, интеллектуалдық және экономикалық мәселелерді графи-

калық әдістермен қалай түсіндіруге болатынын көрсетеді.

«Экономика: біздің экономика қалай жұмыс істейді (және жұмыс істемейді)»

(Economix: How Our Economy Works (and Doesn’t Work)) туындысы да ақ пен қара

түстерде орындалған жоба. А.Шпигельман стилінен бұл шығарманың орында-

луы визуалды жағынан қарапайымдығымен ерекшеленеді. Алайда сөйлеу мен

ойлау иірімдері тікелей баяндаудағы кейбір ойларға ұқсас. «Маусқа» байланыс-

ты сарындар нақты тұжырымдалмаған; Холокост туралы жеке адамдардың си-

паттамасының не үшін баршаға қолжетімді болуы керек екенін түсіндіру қажет

болмады. «Экономика» туралы сөз қозғайтын болсақ, әңгіме қазіргі экономи-

калық ахуалдың қиындықтарын ескере отырып, азаматтар тиімді, саналы саяси

таңдау жасай алуы үшін экономиканың негіздерін түсінуді қажет ететіні туралы

болып отыр. Кітап бұл жағдайды тарихи баяндау арқылы түсіндіруге тырысады.

Оқырман белгілі тарихи қайраткерлерді қоса алғанда, диаграммалар мен әзілдер,

карталар, уақыт сызықтары мен графиктер, сондай-ақ сатиралық бейнелер ар-

қылы адам мінез-құлқының шексіз күрделілігін зерттеумен айналысатын сала-

мен танысады.

Капитализмнің не екенін түсінуіміз үшін Гудвин бізге, мысалы,

XVII ғасырдағы Колберт пен оның меркантилистік идеяларын, Ағарту дәуірін-

дегі Адам Смит және физиократтарды, бүгінгі күнге дейінгі еркін нарықты қол-

даушыларды т.с.с. түсіну қажет екенін мәлімдейді. Глоссарий, библиографиялық

көрсеткіштер, сілтемелер берілген бұл еңбекте оқулықтың кейбір белгілері бар,

әйтсе де ой мазмұны құбылта отырылып, экономикалық қызмет пен теориялар

әзіл арқылы кешенді түрде жеңіл түсіндіріледі, олай болмаса, жасөспірімдер

үшін де, ересектер үшін де түсінуге күрделі әрі қиын болуы мүмкін. Сонымен

суреттердің сатиралық тұрғыдан салынуы, ойдың карталар мен диаграммалар

сияқты көрнекі бейнелермен берілуі және қарапайым түсіндірілуі оқырмандарға

жүздеген жылдар бойы өзгеріп келе жатқан экономикалық идеялар мен тәжіри-

белерді қабылдауға мүмкіндік береді.

«Экономика» марапатты көп алған «Абина» сияқты нақты дидактикалық

мақсатқа ие, ол жеке баяндауды интерпретациялық материалдармен қатар қол-

данады. Бұл оны әртүрлі деңгейлерде оқыту үшін пайдалануға мүмкіндік береді.

Осылайша біз «Маустың» риясыз эмоциясын сот отырысының стенограммасы,

контекстегі ақпарат, қысқаша эсселер мен дәстүрлі басылымдардан белгілі жаз-

баларды оқу сияқты ерекшеліктермен біріктірілгенін көреміз. Картинаның бас

кейіпкері Абина Манса – XIX ғасырдың аяғындағы Африкадағы Алтын жағалау-

да (алтын өндіретін жер. – Ауд.) заңсыз құлдықта болып, өзін-өзі заңды жолмен

ТРЕНДТЕР 287

қорғауға тырысқан әйел. Кітап дизайны мен түрлі-түсті суреттері Абинаның

өзіндік мәдениетімен үйлесе отырып, мысалы, әрбір бөлімнің басында идеог-

рамма арқылы беріледі. «Маус»-та басым бір дауысты сөйлетеді, десек те,

Абина үнсіздікті қалайтын меңіреу қоғамдағы қаһарман ретінде бой көрсетеді.

А.Шпигельманның әкесі қыңыр мінезді, кемшілігі бар адам. Ал Абина тек өзін

ғана емес, күллі құлдар мен «тарихы беймәлім» адамдардың атынан сөйлейді.

Суретші Абинаның бейнесін салу арқылы оқырманды оның өміріне «куә болуға»

шақырады. Көрнекі материалдарды барынша пайдалана отырып, жазушылар сот

процесі мен мазмұнын интерпретациялауға қажетті құралдар мен материалдар-

ды қолымызға ұстатқандай болады.

Комикстер дәстүрінен визуалды гиперболаны бөліп қарай алмаймыз. Ал ги-

перболамен бірге, мысалы, моральдық полярлықтар туралы комментарий қатар

жүреді. Бұлар бейнелерде көрініс табады, ал «Абина» туындысының бір таң-

ғаларлығы: оның аса нәзік әрі анық айшықтармен кескіндей отырып, мысалы,

түстерді қолдануында, метафоралық тұрғыда бас кейіпкерлер қалай қалыптас-

тыратынын көрсетуге тырысуында деп айта аламыз. Мысалы, судья Уильям

Уолтонның идеялары қалай қалыптасқанын көрсету үшін оның визуалды биог-

рафиясын жасап, әр контексте айтылатын негізгі ойларына қысқа түсініктеме

берілген.

Осы бес кадрда сарғыш реңктерді қолдануынан біз мұның негізгі нар-

ративке ремарка ғана екенін білеміз. Оқиға сот ісінің нәтижесімен аяқталмайды,

тарих болған оқиғалардың қалай жоғалып, кейін қалай қалпына келтірілгені ту-

ралы баяндайды; осылайша тарихты үстем мәдениеттердің жазуы нендей мәсе-

лелер тудыратыны жайлы толғандырады. Ақырында, Абинаның өзі кітап түрінде

оқырманға жету үшін сот отырысының хаттамасы аясынан шығып, әдемі, көз

10.4-сурет. Abina компаниясы веб-сайтынан алынған скриншот

288 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

тартатын бейнеде қайта жаңғырды.

Көптеген тарихи режим көріністерін бірік-

тіретін «Абина» – терең толқынысты туынды, тарихи тәжірибе туралы ойлардың

қайнар көзі, құлдықтың және Алтын жағалау тарихының кіріспесі саналады.

Аталған мысалдар өткенге ой жүгіртетін шығармалардың сипатын, мұндай шы-

ғармаларды аудиторияға жеткізу жолдарын, сонымен бірге визуалды қиялдың та-

рихи тәжірибеде қандай рөл атқаратынының жарқын көріністері. Бұл тақырыптар

жаңа болмаса да, олардың графикалық тарихтағы жаңа формалары назарымызды

аударады. Графикалық әдістерді қолдану арқылы өткенді бейнелеу тарихшылар-

дың әдеттегі тәсілдерінің аясынан шығып, соны ізденістерге бет қойғанын көрсе-

теді. Жаңа жанрлар мен техникаларға талғампаздықпен қарау жаңа әдістер мен

дәлелдеме түрлерін қолдануға әзірлікпен қатар жүрді. Тарихи тәжірибеде сандық

әдістерді қарастырғанда, біз осындай жаңалықтардың бірқатарын, оның ішінде

геоақпараттық жүйелерді қолдану мәселесін байқадық. Бүгінгі таңда тарих маман-

дары тарапынан олардың сипаттамаларына, география пәнінен алынған кейбір тә-

сілдерді қолдануға қатысты алаңдаушылық та бар. Кеңістік пен белгілі бір орынға

деген қызығушылық өткен туралы инновациялық тұрғыдан ойлауға жол ашады.

Антропоцен

Мен бұл бөлімнің атауын жақында ғана жарық көрген, қосалқы тақырыбында

айтатындай «билеушілер мен олардың сарайлары, олар мекен ететін жердің ғажа-

йып ландшафты, олар мекендеген қалалар мен тәу еткен киелі орындары» туралы

баяндайтын кітаптан алып отырмын. Дэвид Ролласон билеушілер үстемдігінің

табиғатын зерттеуде шіркеулер, бақтар мен ландшафттар сияқты жазылмаған де-

реккөздерінің маңызын атап көрсетеді. Ол көптеген мекендерді талдай отырып,

бақтардың тарихы мен археологиялық, литургиялық зерттеулер сияқты салалар-

ға жүгіне отырып, билеушілердің «өз үстемдігінің табиғатын қалай түсінгендігін»

зерделеуге жақындай түсеміз дегенді айтады.

Бұл жердегі «мекен» сөзінің өзі

аталған жердің барлық аспектілерін қамтитын инклюзивті сөз болып саналады.

Тарихтың пәнаралық сипатқа ие болып, қоршаған орта тарихы сияқты салалары-

ның барған сайын даралана бастауы кездейсоқтық емес, біз белгілі бір жерлердің

ерекшеліктерін өткенге апаратын жол ретінде қарастырамыз.

Д.Ролласонның әдісі салыстырмалы және оның кітабы тақырыптық негізде жү-

йеленген, мысалы, бесінші бөлімде «Инаугурациялық орындар мен жерлеу орын-

дары» – Германия, Франция, Италия, Испания, Хорватия, Англия, Шотландия,

Уэльс, Сицилия және т.б. түрлі географиялық мысалдар келтіреді. Ол сонымен қа-

тар нысандардың ұзақ уақыт бойғы тарихын қарастырады.

Мақсат «билеушілерге

жақын, олардың іс-әрекеттерінде маңызды» жерлер мен ғимараттардың тиесілі бө-

ліктерін зерттей отырып, билік болмысын түсінуге тырысу.

Мұнда тарихшылар

белгілі бір жерлердің талай ғасырлардағы қатпарлы тарихына терең үңіледі.

Адамдардың, ғимараттардың, оқиғалар мен процестердің физикалық локация-

сы тарихи түсінік үшін маңызды болуы мүмкін. Біз әскери тарих ұзақ уақыт бойы

ТРЕНДТЕР 289

белгілі бір жердің ерекшелігімен байланысты болғанын және бұл танымал тарих-

қа, есте сақтау мен мектептерде сабақ беру формаларына әсер еткенін атап өттік.

Бұл ауылшаруашылық тарихын, аштық пен климаттың өзгеруін, сауда қатынас-

тарын, империялар мен миграция заңдылықтарын зерттеуде өте маңызды.

Белгілі орындар мен қоршаған ортаның маңызын көрсету көптеген тарихи

стильдерде көрінуі мүмкін және бұл жағдайда тарихшылар осы салада жұмыс іс-

тейтін қоғаммен санасады. Кейде бұл жағдайлар, мысалы, бөгеттер салу, өзендер-

ді бұру, табиғи ресурстарды барлау және оларды жеткізу құралдары, атап айтсақ,

шалғай аудандарға мұнай құбырларын тарту сияқты үлкен антропогендік өзге-

рістерге байланысты алаңдаушылықтан туындаған зерттеулерде айқын көріне-

ді. Қоршаған орта тарихы туралы қазіргі жазбалар климаттың өзгеруі мәселесін

зерделейді. Мұндай өзгерістердің сипаты, жүзеге асу қарқыны мен салдары саяси

пікірталастардың тақырыбына айналары сөзсіз.

Қарама-қайшылықтардан туындаған тарихи зерттеудің ерекше үлгісін біз

«антропоцен» терминінен таба аламыз, бұл терминді ең алғаш 2000 жылы хи-

мия саласы бойынша Нобель сыйлығының иегері Пауль Крутцен ойлап тапқан.

Дәуірдің анықтамаларының бірі – онда адамзат... жаһандық экологияға ең күш-

ті әсер ететін жаратылыс ретінде қарастырыла бастады.

Бұл идея кең таралды.

Соңғы уақыттарда антропоценге деген қызығушылық екі таныс тақырыптардан

айқын байқалуда. Біріншісі, тарих көптеген ғылыми салалармен байланысы бар

пән екенін еске салады, себебі «антропоцен» ұғымы пәнаралық жауаптар тудыра-

ды. Екіншіден, біз тарихтың күрделі қатпарлары мен қазіргі заманғы мәселелер

арасындағы терең, күрделі байланыстарды атап өтеміз.

Бұл жағдайда антропоценнің қай дәуірді қамтитыны туралы негіз боларлық

ортақ пікір әлі жоқ. П.Крутцен үшін «қазбалы отын энергиясы режимі» XVIII ға-

сырдың аяғында басталды.

Мысалы, Пол Дюкстің дәуірі 1763 жылдардан, яғни,

Джеймс Уаттың бу машиналары жұмыс істеген уақытынан басталады. Ол «Түн

ортасына дейінгі уақыт» (Minutes to midnight) туындысында өзінің болашақ үшін

алаңдайтынын және жер ғаламшарын құтқаруда тарихшыларды өзгелермен бірі-

ге жұмыс жасауға шақыратынын нақты түсіндіреді.

Климаттың өзгеруін жоққа

шығаратындар әлі де болса да, оның бар екенін растайтын ғылыми дәлелдер же-

терлік және көптеген тарихшылар қоршаған ортаның жай-күйіне терең алаңдау-

шылықтан жазады. «Мекен» ұғымы «кеңістік» сияқты белгілі бір жер мен оның

тарихын түсінуге тырысатын зерттеушілер үшін маңызды болып саналады. Ол

сонымен қатар адамның қоршаған ортаға тигізетін әсеріне алаңдаушылық жайлы

зерттеу тақырыптарында жақсы зерделенген.

Антропоцен Макнейл мен Энгельке сияқты, Екінші дүниежүзілік соғыстан

кейінгі кезеңді зерттеуші тарихшылар үшін сондай-ақ ұзақ уақыт бойы өзгеріс-

терді зерттейтін адамдар үшін нұсқаулық болуы мүмкін. Антропоценді капита-

лизммен байланыстыра отырып «Антропоцен бе, капиталоцен бе?» кітабының

авторлары капитализмнің өзін қалай түсінуге болады деген сұрақ қояды.

Олар

дағдарыстың шұғыл назар аударуға тиіс кейбір жағдайларына нақты баға бере

алады. Авторлар география, саясаттану, журналистика, тарих пен әдебиет сынды

290 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

көптеген мәселелерді қарастыра отырып, табиғат пен тарих және қазіргі әлемдік

тәртіп арасындағы қарым-қатынасты қайта қарастыруға тырысады. Олар үшін

ғылыми ізденіс пен белсенділік қатар жүреді.

Климат пен қоршаған орта тарихы туралы жазбалар үлкен аудиторияның қы-

зығушылығын туғызады. Альфред Кросбидің «Күннің балалары: адамзат бала-

сының энергияға деген ашқарақтығының тарихы» (Children of the Sun: A History

of Humanity’s Unappeasable Appetite for Energy) еңбегін тартымды әңгімелерімен,

стилімен тарихи кеңістіктің ең жақсы үлгісі ретінде ала аламыз. Бұл кітап энер-

гия мәселелері және ресурстарды ысырапсыз, ұтымды пайдалану қажеттігін қа-

растырады. А.Кросби тарихи әдісті «экологиялық саналылықты» насихаттауда

пайдалы деп есептейді.

Бұл жерде «ұзақмерзімді тарих» сабақ алу мақсатында

қолданылғаны анық.

Жаһандану

Жеке адамдарға, экономикалық жүйелерге немесе қоғамдарға тарихи кінә арту

ниетімен қатар, «жаһандану» сияқты жалпылама ұғымдарды кінәлауға деген ұм-

тылыс күшті.

Терминнің өзі моральдық тұрғыдан айыпталуы мүмкін, сонымен

қатар ол кейде ең қуатты капиталистік елдердің әлемнің басқа бөліктеріне жа-

ғымсыз әсеріне наразылығын білдіреді.

Бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен қолданылатын «жаһандануға қар-

сы» тіркесі «жаһандану» термині мен оның эмоциялық, саясаттандырылған тү-

сініктерін мойындауға дайын екенін көрсетеді. Жаһандану жаңа технологиялар,

байланыс нысандары, сауда, халықаралық корпорациялар мен эксплуатациялық

жұмыс тәжірибесі, т.б. арқылы жекелеген адамдар мен отбасыларға, қоғамдас-

тықтар мен аймақтарға қауіп төндіретін ауқымды, тіпті есеңгіретер процестерге

бастайды. Модернизация мен секуляризация сынды «изация» қосымшасымен

аяқталатын ұғымдар әдетте адам еркінен тыс алпауыт күштерді білдіреді. Олар

көбінесе нарратив тарих деп аталатын тарихта айрықша маңызға ие болды және

көптеген тарихи жазбалардың негізін құрады, алайда бұл құбылыс нақты таныл-

май жатыр. Мұндай терминдердің тартымды болатыны белгілі, олар мәселелері

мен мақсаттары бұлыңғыр болса да мәлім нарративтерді білдіреді және кең та-

ралған түсініктерді қуаттайды. Тарихшылардың әлеуметтік әрі табиғи ауқымды

күштерге назар аударуы және олар әкелетін өзгерістердің түрлі динамикасын

тұжырымдауы өте маңызды. Алайда «изация»-мен аяқталатын сөздер көп жағ-

дайда үлкен тарихи өзгерістерді түсіндіре алатындай дәрежеде қолданылады.

Сондай-ақ олар телеологиялық тұрғыдан анық емес; қолданыс барысында сөздің

мәні оның нені меңзейтінімен айқындала түседі. Кейбір кілт сөздер сияқты бұл

ұғымдардың да қаншалықты маңызды екенін анықтау қиын. Аталған терминдер

құқық, білім, халықаралық қатынастар және экономика сынды бірқатар пәндерде

қолданылады. Сондай-ақ бұл терминдер пәнаралық талдаулардың нысаны ретін-

де пісіп-жетіліп тұр. Талас тудырмайтын өз-өзінен түсінікті мағынаға ие болудың

ТРЕНДТЕР 291

орнына мұндай ұғымдар өзгерістер туралы кең таралған идеяларды ішінара еске

салу арқылы бірқатар процестерді біріктіреді.

«Жаһандану» жағдайында айқын ұқсастық пен тікелей байланыс туралы ха-

бардар болу, осы уақытқа дейін түрлі айырмашылықтардағы бірізділік пен жаңа-

лықтарды, тіпті жекелеген хабарламаларды демде тарату тәжірибесі аталған тер-

минге деген сенімділікті арттыра түседі. «Бір әлем» деген идеяның өзі халықтар

арасында тікелей байланыс барын көрсетеді әрі бұл жаһандану ұғымының мәде-

ни тұрғыдан пайдалы болатынын білдіруі мүмкін. Coca Cola немесе McDonald's

сияқты бренд атаулары осындай процестерді сынау үшін қолданылатынының

өзі біраз жайттан хабар береді. Бұлар таныс белгілер және эмоциялық символ-

дар ретінде қызмет ете отырып, танымалдылықты, жаһандық корпорациялар мен

тұтынудың өзгермелі үлгілерін қарапайым түрде түсіндіреді.

Тарихшылардың

міндеті аталған терминдердің ара-жігін ажырата отырып, оларды ауқымды,

ұзақмерзімді контекстерде қарастыру және оларды сыни тұрғыдан талдай білу.

Мысалы, «жаһанданумен» қатар оқшаулау мен аймақтандыру, аз ұлттар тілде-

рін қорғау, азық-түлік пен сусындарды өндірудің жергілікті дәстүрлерін дамыту

және «әлем музыкасын» сақтау үшін интернет байланыс желілерін пайдалану ба-

ғытында айтарлықтай трендтердің бар екені анық.

«Жаһандану» әлі де мұқият талдауды қажет ететін ойлы сөз. Дэвид

Рейнольдстың жаһандану туралы: «бұл жай ғана кең ауқымды қамтитын, қым-

қуыт соғыс жеңімпазының тарихы» деген ескертуін әрдайым сақтықтың қажет

екендігі туралы пайдалы ескерту деп қабылдағанымыз жөн.

Жаһандану туралы

қазіргі пікірталас маңызды тарихи құбылыстар және тарихи шеңберлер мен тал-

дау нысандары қалыптасатын жағдайлардың ажырамас бөлігі саналады.

Соңғы уақыттағы дүниежүзі тарихын жазудың батыл әрекеттерінің жарқын

үлгісі ретінде осы тақырыптың бір бөлігі мен оған деген пікірлерді қамтитын

Д.Рейнольдстың «Біртұтас әлем» (One World Divisible) атты туындысын атап өту-

ге болады.

Жаһандану осылайша әлемнің бөліктерінің бір-бірімен тығыз байланысын

және бір-біріне ықпал ететін процестерді білдіреді. Теңсіздік мұндай қарым-қа-

тынастардың ажырамас бөлігі болып саналады, оның әсері негізінен Батыс үстем-

дігінен әлемнің басқа бөліктеріне дейін біржақты қалыптасып, біркелкілік заңсыз

енгізілді деген пікір кең таралған.

Мұндай байланыстар саудада, инвестициялар тартуда, қарым-қатынас пен

жолсапарлардан, халықаралық құқық пен әлем бойынша жалпы кең таралған

технологиялар мен мекемелерден көрінеді. Бұл байланыстар адамдардың өзара

қарым-қатынасына, белгілі бір заттар мен технологиялардың алмасуына, сондай-

ақ құқықтық, әділеттілік, демократия мен мұрагерлік сияқты тұжырымдамаларға,

әлемнің белгілі бір бөлігінде өндірілетін өнімдермен екінші бөлігін қамтамасыз

етудегі талғам мен сәннің өзгеруіне негізделген.

Мұндай жағдайда пайда табу

мәселесі маңызды рөл атқарады.

Бұдан басқа, жаһанданумен байланысты құбылыстардың бірі – климаттың

өзгеруі, ол адамдардың іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Біз қоршаған ортаның

ластану қаупін, мысалы, ішкі жану қозғалтқышын пайдалану және өнеркәсіптік

292 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

өндірістің географиялық тұрғыдан таралуын байланыстыра аламыз. Табиғи бола

ма, антропогенді бола ма, әлемнің бір түкпіріндегі белгілі бір жайттар алыс бөлі-

гіне әсер ететіні бұрыннан белгілі жағдай. Демографтар мен география тарихын

зерттеуші мамандар сынды қоршаған орта тарихшылары да климаттың өзгеруінің

халыққа қалай әсер ететінін зерттей отырып, әлемдегі физикалық құбылыстар-

дың өзгерістерінің себеп-салдарын анықтауға зор үлес қосады.

Тарихшылар жаһандану туралы қызу пікірталастарға қатысушылар.

Олар

ұзақмерзімді және кең, салыстырмалы көзқарасты қабылдайды. Жаһандануға тән

белгілер XVI ғасырдан кейінгі саяхаттық «ашылулар» кезінде қарқынды көрініс

берді десек, жалған айтпаймыз. Сондай-ақ ерте дәуірлермен, археологтарды қоса

алғанда, өткенді зерттеушілер тіпті кең перспективаларды ұсынады, сол себептен

адамдардың мұндай іс-әрекеті, сонымен бірге крест жорықтарына дейінгі идеялар

мен тауарлар әрдайым назарға алынды. Егер жаһандану жаңа құбылыс па деген

сауалға жауап берсек, Стегер оны б.з.д. 10 000 жылдан бастайды.

Хронологиялық

тәсілдерді кең түрде қолданудың нәтижелерінің бірі шешімді сәттердің қашан,

қайда және қандай түрде екенін анықтай білу әрі алуан өзгерістердің сипаты мен

жүзеге асу жылдамдығына байланысты нақты тұжырымдамалық идеяға мүмкін-

дік беру. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы, саясаттағы әрі басқа салалардағы

жаңалықтар туралы мәлімдемелерді мұқият зерделеу және қажет болған жағдай-

да оларға тарихи мән беру әрқашан маңызды болып қала береді. Осылайша тари-

хи перспективалар неғұрлым сенімді түсініктемелер мен өзгерістердің кең үлгіле-

рін қалай жақсы түсінетінін көрсетеді.

Дүниежүзі тарихын жазу

Дәл қазіргі уақытта қолданыстағы «жаһандану» сөзінің мағынасын ескерсек,

соңғы жылдары әлем тарихына қызығушылықтың арта түскеніне таң қалмаймыз.

Бұған осы күнге дейін алтыншы рет қайта басылып шыққан Джон Робертстің

«Әлем тарихы» (History of the World) сияқты ертеректе жарық көрген еңбектері

мен анықтамалық кітаптары ғана емес, сонымен бірге жаһандық деңгейде маңыз-

ды саналатын жаңа туындылардың пайда болуына байланысты да баға беруімізге

болады.

Ең үздіктері аталған кітапта айтылған көптеген тарихнамалық мәселе-

лерді, мысалы, кезеңдеуді, өзгерістерді, түрлі өзгерістердегі жылдамдықты анық-

тау, тиісті тұжырымдамалар мен үлгілерді іздеу мен дәлелдердің сипаттарын

қайта қарастыруға тырысады. Джерри Броттонның «Ренессанс нарығы» (The

Renaissance Bazaar) туындысы бір кездері парадигматикалық еуропалық құбылыс

деп саналған Қайта өрлеу дәуірін материалдық мәдениетке негізделген жаһандық

феномен деп қабылдау трендінің бір бөлігі.

Алайда оны XV және XVI ғасырлар-

дағы бүкіл дүниежүзі тарихы деп санауға болмайды.

Дүниежүзі тарихының көрнекті мысалы ретінде Кристофер Бэйлидің «Қазіргі

әлемнің пайда болуы: 1780–1914 жылдар аралығы» (The Birth of the Modern

World 1780–1914) еңбегін айта аламыз. Содан бері мұның «пайда болуы» туралы

ТРЕНДТЕР 293

біраз тұжырым жасалған. Бүгінгі таңда ол бір сәттік сілкініс ретінде емес, ұзақ-

қа созылған әрекеттер жиынтығы ретінде ұсынылады. Жаңа зерттеушілер өздері

қолданатын терминдерін міндетті түрде қайта қарайды және «модерн» сөзі бұл

жерде аса бұлыңғыр идея саналады. К.Бэйли әлемнің түкпір-түкпіріндегі өзгеріс-

тердің алуан түрлі үлгілерін қарастыру барысында, кезеңдеу мәселелерін қайта

зерделеді. Ол сондай-ақ, кейбір қалыптасқан ұғым-түсініктерге қарсы шықты.

Нәтижесінде пайда болатын себеп-салдар идеяларының, мысалы, өзгеріс деген

әлемнің кейбір бөліктерінің басқаларға жүктейтіні деген түсініктерге – сыни көз-

бен қарауға тура келді.

Белгіленген идеяларды өзгерту айтарлықтай күрделі міндет болып санала-

ды, әйтсе де олардың орнына ойлаудың жаңа тәсілдерін пайдалану қажет. Бұл

постмодернизмнің тарихи түсіндірмесін, кезеңдеуін және әсерін қайта қарау, со-

нымен қатар негізгі материалдарды игеру, ең қолайлы және сенімді мысалдарды

таңдау бойынша бірқатар интеллектуалдық әрекеттерді қамтиды. Еуропалықтар

үшін 1848 жылғы революцияларды әлемдік контексте қарастырған дұрыс екенін

білу таңғаларлық жайт. К.Бэйлидің еңбегіндегі иллюстрациялар оның ерекше-

лігін көрсетуге тырысады. Олар географиялық тұрғыдан әртүрлі және көптеген

оқырмандар үшін беймәлім болып келеді, ал ол кітаптардың басты тақырыбы, не-

гізінен, жаһандық біркелкіліктің дамуын көрсетуде қолданылатын «физикалық

тәжірибедегі» өзгерістермен тығыз байланысты болады. К.Бэйли біркелкілік ұғы-

мын біртектіліктен ажырата отырып, оны «кеңірек ауқымда ұқсастықтар тудыру

үшін тәжірибені өзгерту» деп анықтап, пікіріне мысал ретінде киімдегі, уақытта-

ғы, тілдердегі, тәжірибе атауындағы, тамақтанудағы, спорттағы әрі бос уақытта-

ғы өзгерістерді келтіреді. Кітапты оқи бастағанда-ақ, ол назарымызды дене бітімі

мен оған лайық киімдердің мағынасына аудара отырып, осының көмегімен көпте-

ген иллюстрацияларды қалай қабылдауға болатынына нұсқайды. Сонымен бірге

ол жаһандану ұғымын қолданатын ғалымдармен пікір алмасады.

Дүниежүзі тарихын жазу – жаңалық емес. Д.Рейнольдс пен К.Бэйли сияқты

салыстырмалы түрде шектеулі уақыт аралығындағы географиялық ендікке бағыт-

талған және Джон Робертс тәрізді ұзақ хронологиялық алшақтыққа ие әрі толық

қамтуға ұмтылатын зерттеушілер арасында айырмашылықтар бар. 134 жылды

қамтитын кезеңді зерттеудің өзі үлкен ерлік, К.Бэйли оның шынымен де тарихи

кезең, ұзақ XIX ғасыр екенін дәлелдейді. Тарихшылардың міндеттері қандай бол-

масын, дүниежүзі тарихын жазу өте қиын мәселе. Аталмыш мәселелер адамзат

тарихындағы үлкен заңдылықтарға және әлемнің әртүрлі бөліктері арасындағы

байланысты түсінуге болатын тәсілдерге қатысты біздің алаңдаушылығымызды

білдіреді. Қақтығыстар мен болып жатқан зорлық-зомбылық деңгейіне қарамас-

тан, әлемдегі түрлі халықтарды, уақыт пен мәдениетті бір-бірімен байланыстыру,

олардың арасында ұқсастық табу тетіктерін іздеуде кісі жанын тебірентерлік әл-

дене бар. Мұндай байланыстарды тарихи негізде талдау арқылы анықтауға бола-

тынына қарамастан, олардың құбылмалы болатыны сөзсіз.

Мекендердің экономикалық, адамдар не тауарлар, идеялар, империялық би-

лік, географиялық не мәдени жақындық сияқты өзара байланысының түрлі

294 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

жолдарын зерттейтін тарих салаларына қатысты бірнеше термин бар. Кейде мұны

сипаттауда «жаһандық» ұғымы кеңінен қолданылады, бұл ұғым сонымен бірге

әлемге ортақ құбылыстардың коннотациясын бере алады. Сонымен бірге «тран-

сұлттық» және «халықаралық» ұғымдары да пайдаланылады. Сондай-ақ салыс-

тырмалы тарих терминінің пайдаланылатынын да айта кеткен жөн, мысалы,

10.5-сурет. Ақ ту лигасы жалауы

Өзге материалдармен бірге мақта пайдаланылған. Биіктігі– 84 см, ені–114 см, SAD 475/3

Жалау жастықтың тысынан жасалған, матада «B Nathan and Co Manchester» деген жазу

жазылған. Бұл 1860 жылдары Йоркшир графтығына қарасты Бредфорд қаласында тұр-

ған, 1914 жылы қоғамдық өмірге белсене араласқан еврей ұлтынан шыққан неміс мата

саудагері Бернхард Натанның компаниясына қатысты. Дарем Университетінің Судан ар-

хивіндегі жәдігер 1924 жылы 23 маусымда Хартумдағы алғашқы көрсетілім кезінде тәр-

кіленген еді, одан кейін оны анықтауға байланысты жұмыстар жүргізілді.

Туды жасаған Ақ жалау лигасы «Ніл алқабы бірлігі» деген өзіндік негізгі сенімін Ніл өзе-

нінің ағысын суреттей отырып, білдірді. Лига отаршылдыққа қарсы түрлі сайлау округте-

ріне нақты жүгіне отырып, ұлтшыл қозғалыста жетекші рөл атқарды. Бұл көтеріліс алты

айдан кейін аяусыз басып-жаншылды. Свен Беккерттің пікірінше, мақта өнеркәсібі (оны

өсіру, иіру, тоқу) қазіргі Судан аймағында пайда болуы мүмкін. Бұл жалау бизнес тарихы

мен жаһандық нарықтар, тауарлар тарихы, саяси наразылықтар мен адамдардың мигра-

циясы, тауарлар мен идеялар сияқты көптеген мәселелер туралы ойлауға түрткі болады.

ТРЕНДТЕР 295

К.Бэйлидің «Жаһандық байланыстар және салыстырулар» (Global Connections

and Comparisons) атты кітабының тақырыбының екінші бөлігі салыстырмалы

тарихтан хабар береді. Аталған терминдердің қайсын алсақ та, бұларды ажыра-

та білу оңайға соқпайды, сондай ақ осы ұғымдарға сай принциптерін анықтау да

адамнан көп қажырлылықты талап етеді. «Желі», «веб», «жүйе» сынды мағынасы

бір-бірімен біте қабысқан сөздер бізге олардың өзара байланыстарынан хабар бе-

реді.

Бұлардың қатысуынсыз ештеңе жасалмайды. Мұндай тұжырымдамалар-

дың негізін құрайтын түсініктерді талдау, оларды мұқият пайдалану, онда қолда-

нылатын механизмдер мен тәжірибелерге қатысты дәлдікті негізге алу маңызды.

Цифрлық технологиялар мен бүкіләлемдік интернеттің күші өзара байланысты

білдіретін сөздердің маңызын, сондай-ақ қоршаған ортаға деген қамқорлықты кү-

шейтті, өйткені бұл планетаның бір бөлігіндегі өзгерістер басқа аймақтарға қалай

әсер ететінін түсінуге негізделген.

Бір қызығы, үлкен тарихи оқиғалардың түзілуімен қатар, мемуарлар, өмірбаян-

дар мен автобиографиялардың интимдік жанрларына деген құштарлықтың бар

екені таңғаларлық жайт. Соңғы жылдары өмірбаян танымал болып әрі көптің наза-

рын аудара бастады, сонымен қатар бұған ғылыми қызығушылық та артуда.

Тарихшылар бұл трендтерге толықтай қатысады. Өзіндік орны бар тарихи тұл-

ғалардың, оның ішінде кәсіби тарихшылардың өмірбаяндары осы салаға қатысты

газеттер мен журналдарда, блогтарда, фильмдер мен телесериалдарда көрініс та-

батын тренд – олардың жеке өміріне қызығушылықтың және авторлардың жан

сырын жайып салуды әдетке айналдыруының бір бөлігі.

Зерттелген өмірлер

Өмір туралы зерттеу түсінігі классикалық дәуірден бастау алады және сөйлеу

терапиясының түрлерін қолдану барысында өзін-өзі бақылауды кеңейте түседі.

Философ Сократтың жазбаларында кездесетін «зерттелген өмірдің» құндылы-

ғы туралы тұжырымдарды түрлі жолмен түсіндіруге болады. Бұл тіркес өзін-ө-

зі бақылауды білдірмейді, қайта табиғи әрі әлеуметтік әлемді мұқият бағалауға

ынталандыруы (не үгіттеуі) мүмкін. Қазіргі уақытта тарихшылар көпшілікке өз

туындылары жайлы, тіпті өздерінің өмірі туралы да ойлануды ұсынады. Өмірбаян

жазатын тарихшылар жаңа құбылыс емес, мысал ретінде ірі тарихшыларды алма-

сақ та, XVIII ғасырдағы Рим тарихшысы Эдуард Гиббонның өмірбаяндық зерт-

теулерін алуға болады.

Тарихшылардың мансабына және олардың өмірі мен

зерттеу тақырыбының өзара байланысына да ерекше қызығушылық туындайды.

Бірегейлендіру саясаты мен тарихи міндеттемелер тығыз байланысты кезеңде бұл

таңғаларлық жайт емес. Біз зерттеу тақырыптарын таңдау мен жеке тәжірибеміз-

дің бір-бірімен тығыз байланысты екенін мойындаймыз.

1932 жылы дүниеге келген көрнекті Холокост тарихшысы Саул Фридлендердің

екі өмірбаянында өмір мен зерттеу арасындағы байланыс зерделенеді. Бұл өмір-

баяндар араға ондаған жылдар салып жазылса да тек автордың тәжірибесін ғана

296 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

баяндайды, сонымен қатар Холокостан аман қалған адам ретінде ол апатты зерт-

теуді өз өмірінің мақсатына айналдырғанын да мәлімдейді. Алғаш рет 1978 жылы

француз тілінде жарық көрген «Еске түскенде» (When Memory Comes) кітабы

оның 1977 жылға дейінгі өміріне арналған. 2016 жылы жарық көрген «Өткен

күндер елесі қайда апарады?» (Where Memory Leads: My Life) туындысында

2015 жылға дейінгі тарихты қамти отырып, өткен күндердің эпизодтарын қайта

зерделейді. Ол әңгімелейтін оқиғалар мен тәжірибелер, соның ішінде қатыгездік

пен зорлық-зомбылық, қудалау, сондай-ақ академиялық ортадағы кездейсоқ ан-

тисемитизм туралы оқу оқырман үшін өте ауыр. Бұл жағдайда С.Фридлендердің:

«баяндау тарихты жазу мен оқытуға бағытталған...» деген пікірі өте айқын. Мен

әлі күнге дейін ерекше қызығушылық тудыратын салалар мен мәселелерді терең

зерттеймін, олар көп жағдайда жекелеген пікірлер бойынша ұсынылса да, ара-

жігі анықталып, ашық түрде берілген.

Бұл еңбектерде тарихи тәжірибе туралы

шебер баяндалған.

Мұндай еңбектердің қатарына Бенедикт Андерсонның «Шекарадан тыс өмір»

(A Life Beyond Boundaries) кітабын да жатқызуға болады. 2015 жылы өмірден өт-

кен Б.Андерсонның мамандығы саясаттанушы болды; негізінен, оның «Қиялдағы

қоғамдастықтар» (Imagined Communities) атты танымал еңбегі тарих пәніне аса

зор ықпал етті. С.Фридлендер сияқты Андерсон да өмір мен жұмыс арасындағы

тығыз байланысты зерттейді. Ол Оңтүстік-Шығыс Азияны зерттеуде жетістікке

жетті, сонымен бірге Индонезияда, Тайландта және Филиппинде қалай жұмыс

істегені әрі оның білімінің далалық зерттеулерге, саяси мәселелер мен оқытуға

қалай әсер еткенін баяндады. Оның айтқандарынан, ең болмағанда сол көрген

оқиғаларынан түсініктемелер алсақ, тарихи қызығушылығымыз арта түсетіні

белгілі. Б.Андерсон кәсібилік, ұлтшылдық пен жаһанданудың өзара әрекеттесу

процестерін талқылайды.

Мұндай жазбалар оқырмандарға белгілі жағдайлар

мен жеке тұлғаның өткен ғұмырындағы өзіндік пайымдарын қалай қалыптас-

тыратынын түсінуге мүмкіндік береді. Жаһандық тарих туралы жазу сәнді бол-

ғанымен, тарихшылардың көпшілігі өздеріне таныс географиялық аймақтар бо-

йынша қалыптасып қалған дәстүрлі зерттеулерін жүзеге асырады. Сол себепті де

Бенедикт Андерсонның Оңтүстік-Шығыс Азияны мұқият әрі зор ынтамен зер-

делегені айтарлықтай қызығушылық тудырады. Зерттеушінің саяси белсенділігі

мен өзге тілдерді үйренуді батыл қолдауы оның өмірі мен шығармашылығының

негізгі болды.

Б.Андерсон мен С.Фридлендердің еңбектеріне қарағанда, өмірбаяндық зерт-

теулері бар өзге тарихшылардың жұмыстары дәл бұлардай жан сырын ақтармаса

да, көп жайттан хабар береді.

Джон Эллиот «Тарихты қалыптастыру процесі» (History in the Making) кі-

табын алпыс жылға жуық уақыт бойы жазған. Мұндағы ой дара әрі терең ой-

лауға негізделген. Оның ерте заманауи Испания, Жаңа Әлем, трансұлттық,

салыстырмалы тарих туралы алаңдаушылық арқылы бейнелей отырып, тарих

тәжірибесі туралы ойлау мен кескіндеме сынды мәдени дереккөздерді тек жа-

рияланымдарда ғана емес, сонымен қатар көрме форматында да қолдану көз-

деледі. Д.Эллиот Андерсон мен Фридлендерге қарағанда тарихи тәжірибеге

ТРЕНДТЕР 297

байланысты жеке көзқарасын ұсынады, аталған пән шеңберіндегі жаңа трендтер-

ді анықтап, бағалауға тырысады. Д.Эллиоттың көптеген жетістіктерінің бірі ре-

тінде испандық мемлекет қайраткері, граф-герцог Оливарестің өмірбаянын айта

аламыз. Тараулардың бірінде ол осы үлкен бастаманы қалай жүзеге асырғанын

баяндайды.

Ғалымдардың белгілі салыстырмалы ауқымдағы міндеттерді орындауға деген

құлшынысы көңіл қуантады, сондықтан өмірбаян маңызды тарихи жанр ретінде

дамып келеді. Мысал ретінде Роберт Герварттың бастапқыда ғылыми өмірбаян-

ның тақырыбы болмаған Гитлердің баскесері Рейнхард Гейдрих туралы кітабын

атауға болады. Р.Герварт Гейдрихтің өмірі туралы егжей-тегжейлі сипаттамасы зұ-

лымдық пен нацистік идеологияның табиғаты сияқты маңызды тарихнамалық әрі

философиялық мәселелерді талқылаумен үйлестірілген. Бұл ашық ақпараттарға

толы сенімді еңбек. Өмірбаян – баяндаудың айқындығы мен ерекшеліктерін талап

ететін жанр. Бұл сипаттарды Гарет Стедман Джонстың Карл Маркс туралы баян-

дайтын «Ұлылық пен иллюзия» (Greatness and Illusion) деп аталған көлемді кітабы-

нан көреміз. Стедман Джонс ХІХ ғасырдың контексін негізге ала отырып, Маркс

ойының айтарлықтай күрделі екенін түсіндіруге тырысқан. Алайда бұл идеялар

күнделікті өмір түйткілдерінен басым болатын әрі өткеннің қатпарлы сырлары

бір-бірімен астасып, біртұтас бейне жасайтын интеллектуалдық өмірбаян сияқты

туынды деп айта алмаймыз. Мысалы, бұл еңбекте Маркс пен Энгельс арасындағы

жеке әрі интеллектуалдық қарым-қатынастар әр қырынан баяндалады.

Өмірбаян және оны талдау бүгінгі күнге дейін ғылыми әрі қоғамдық назар-

дан тыс қалған емес, бұл өзіндік ерекшелігі бар бағалауға тұрарлық пәнаралық

салалар. Бұған Рут Скаррдың XVII ғасырдағы ағылшын антиквары Джон Обри

жайында жақында жарыққа шыққан еңбегі мысал бола алады. Р.Скарр оны тарих-

шы, биограф, әдебиет сыншысы ретінде баяндай отырып, оның саясаттағы рөліне

тоқталады. Робеспьер туралы жарық көрген кітап авторының Француз револю-

циясы жылнамаларындағы айтулы тұлға Д.Обри туралы да көзқарасы ерекше. Ол

Д.Обридің өзіндік көзқарасы мен ойларының стилін сақтай отырып, жинақтап,

оның өмірбаянының жарқын тұстарын ашуда өз пікірін жүйелі түрде келтіре біл-

ді.

Бұл өмірбаян жанрының осындай жаңалықтарға жол ашатын ашық жанр еке-

ніне мысал бола алады. Өмірбаян жанры жайында адамға назар аударылуы қажет

емес екені туралы күшті идеяны Томас Хардинг те өзінің «Көлдегі үй» (The House

by the Lake) кітабында баяндаған. Бір жағынан, кітапта жеке тұрғын үй туралы

баяндалады, оның өзгеруі айналасындағы тұрғындар тағдырға қалай әсер етке-

ні сипатталады. Екінші жағынан, осы тектес ойлар «Германия тарихы» (A Story

of Germany) кітабында да көрініс береді. Үшіншіден, үйдің біраз уақыттан бері

Хардинг отбасына тиесілі болғаны және сол уақытта олар әкесінің тегі бойын-

ша Хиршовиттер деп аталғаны баяндалады. Хардингтің еңбегін қасіретті тағдыры

үйдің тарихы ретінде, автобиографиялық өрнектерге толы отбасының тарихы мен

оның әлеуметтік, саяси, экономикалық процестердің әсері тиген мекеннің көріні-

сі ретінде сипаттауға болады.

Дәл осы зерттелген өмір ұғымы жоғары деңгейдегі

тарихи тәжірибеден көрінетіндей терең пайымдау мен мұқият реконструкциялау-

ды қамтиды.

Бұл сонымен қатар ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи қызметтегі

298 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

маңызды сабақтастықты көрсетеді, себебі өмір туралы әңгімелер әрдайым сұра-

нысқа ие және бұл сұраныстың бәсеңдеуі неғайбіл. Тарихшылар сабақтастық пен

өзгерістерге мән бере береді, олар өткеннің әрі өз тәжірибелерінің бір-бірімен ұш-

тасуына қызығушылық білдіреді.

Сабақтастық

Жаңашылдықты бағалай білетін әлемде тарих тәжірибесінің кейбір аспекті-

лері айтарлықтай өзгеріске ұшырамағаны да таңғаларлық жағдай. Зерттеудегі

күнделікті міндеттер, сонымен бірге баспа ісі саласы әрдайым басты назарда бо-

лады. Ақпараттық технологиялар кейбір тарихи міндеттерді, атап айтсақ, негізгі

материалдарды каталогтау, мәтіннің нұсқаларын салыстыру сияқты жұмыстарды

бұрынғыға қарағанда жеңілдете түсті. Көптеген тарихи шығармалардың мазмұны

мен стилі салыстырмалы түрде өзгеріссіз қалады. Мысалы, теңіздерге қызығушы-

лық артса да, тарихшылардың басым бөлігі бұрыннан қалыптасып келе жатқан

дәстүрлі жүйеде, жер учаскелері мен ауылдарда, қалалар мен аймақтарда, халық

шоғырланған мекендерде жұмыс істейді.

Іс жүзінде оны жүзеге асыру әрине

оңай, дегенмен көп жағдайда аймақтардағы архив саны сәйкесінше аз немесе көп

болып келеді. Бірақ бұл белгіленген шекараларды үнемі қолдануға жеткілікті тү-

сіндірме бола алады, сондай-ақ бірегейлік, тілдік қолдану, педагогикалық заңды-

лықтар мен кәсіби өмірді ұйымдастырумен де байланысты. Кез келген география-

лық аймақтар әдетте, өз тарихына басымдық береді.

Мен атап өткендей, тарихи оқиғаларды бастан өткізу тарихи зерттеулерге

серпін береді. Оқиғалармен мұндай деңгейде таныс болуды артықшылық деп

санағанмен, бұл өткеннің кейбір аспектілерін сыни тұрғыдан талдау немесе тү-

бегейлі қайта бағалаудан гөрі, заңды процесс ретінде қабылданатынын білдіреді.

Егер өткенді түсіну үшін оны ең басынан бастауды ауыр деп санасақ, беймәлім

аймақта жұмыс істеу бұл процесті қиындатуы мүмкін. Сонымен қатар өзара қи-

мыл, іс-әрекеттер маңызды оқиғаның алғышарты саналады. Тарихшылар өздері

туып-өспеген аймақтар туралы кітап жазу кезінде қажет терең түсінік қалыптас-

тыру үшін археологиялық қазба жұмыстарына немесе антропологиялық далалық

зерттеулерге тең келетін зерттеудің қажет екенін ұғынуда.

Өз елінің тарихымен

айналысатын азаматтар мұндай саналы түрде оқып-білудің, зерделеудің қажеттігі

жайында жиі ойлана бермейді. Антропологтар өздерінің саласы бойынша жұмыс

істеу барысында қасақана дефамилиризация әдісіне жүгінетіні сияқты, тарихшы-

лар да солай істей алады.

Тарихи тәжірибедегі ерекше маңызды сабақтастық ұлттық мемлекетке қа-

тысты, ол империялар сияқты талдаудың таңдаулы бірлігі болып қала береді.

Билеушілер мен үкіметтер өздерінің қолдарындағы барлық құралдарды қолдана

отырып, ұлттық тарихтың маңызды мәселелері мен онымен байланысты мораль-

дық құндылықтарды, яғни, салтанат пен апаттың көрнекті сәттері, құрметті жеңім-

паздар мен жек көретін жеңілгендер туралы талап етуге бейім келеді. Ұлттардың

ТРЕНДТЕР 299

саны артып, ұлттық мемлекеттер парадигматикалық басқарудың бірлігі болып са-

налатын әлемде ұлт туралы оқиғаларға бірден түсіністікпен қарайды. «Ұлт» ұғы-

мын академиялық тарихшылар әдеттегідей қабылдамайды. 1980–1990 жылдары

ұлттарға, ұлтшылдық пен мемлекеттілікке айтарлықтай сыни қызығушылық бол-

ды және ХХІ ғасырда бұл мәселелер өзекті болып қала береді.

Қазіргі саяси тәртіпке сай, мемлекеттер ең маңызды құрылым деп танылады;

Біріккен Ұлттар Ұйымы қаншалықты тиімсіз немесе қауқарсыз ұйым болып көрін-

се де, әлі де жаһан жаңалықтарының басты тақырыптарының бірі болып отыр; осы

ұйымның атауынан, сондай-ақ әлем жұртшылығына таратылатын хабарлардан бү-

гінде мемлекет/ұлт ұғымының өзектілігін жоғалтпағанын аңғарамыз. Миграция

үлгілері мемлекет/ұлт туралы пікірталастардың қозғаушы күші саналады. Шығыс

Еуропа мен Таяу Шығыстағы оқиғалар, Африка мен басқа елдер сияқты, мемле-

кеттердің/ұлттардың әлсіздігі мен шекаралардың тұрақсыздығын үнемі еске түсі-

реді, бірақ өз тарихы бар нақты анықталған елдің идеалы күшті болып қала береді.

Бұл ішінара атаулардың қолданылуымен және бірқатар географиялық аймақтарда

жұмыс істейтін халықаралық бизнес сияқты, халықтар байлығы туралы көбірек

мәлімет беретін туризм индустриясының таралуына байланысты болуы мүмкін.

Қазіргі тарих

Мен атап өткен трендтер тарихтың дамыған сала екенін көрсетіп қана қоймай,

жаңа салаларда, нарықтық нишалар мен аудиторияларда үнемі әртараптандыры-

латынын көрсетеді. Қоғамдық тарих дербес құбылыс ретінде ғана емес, сонымен

бірге тарихи тәжірибенің барлық кәсіби тарихшыларға қатысты аспектісі ретін-

де де маңызға ие болып келеді. Бұл кәсіптің аясында мүлдем басқа тәсілдермен

айналысатын тарихшыларды жақындастырудың жолдарын табу керек. Тарихтың

дамып келе жатқан бөлігінің бірі – пән ретіндегі тарихи басылымдар санының

артуы. Ол белгілі саладағы тың маңызды мәселелерді және қызығушылықты

білдіреді деп болжауға болады, сонымен қатар ол тарихи білімнің мәртебесі мен

тарихшылардың талаптары туралы үнемі алаңдаушылық білдіре ме деген сұрақ

туындайды. Әрине, бұл тарихтың қажеттігін растайды, бұл барлық тарихшылар-

ды өткенді өзін-өзі саналы және интеллектуалды түрде пайымдауға, оны сезінуге

әрі ол тақырыпта қалам тербеуге ынталандырады. Алайда егер пәнге ерекше на-

зар аударылып, тарихқа көңіл бөлінбесе, онда ол ыңғайсыз жағдай болар еді.

Өткен оқиғаларға байланысты бірқатар мәселелер туындайды, мен интеллек-

туалдық тұрғыдағы күрделі тарих қоғамдық өмірде ерекше рөл атқаруға тиіс деп

мәлімдедім. Мен бізге таныс оқиғаларды қайталайтын блокбастерлер мен кітап-

тар (олар қаншалықты қызықты болса да) туралы айтып тұрған жоқпын. Жаңа

бағыттарды іздеу, жаңа тақырыптарды анықтау мен жаңа аудиторияға ерекше де-

реккөздерді тарту сияқты балама нұсқалар да бар. Пән ашықтық пен әралуандық

болған жерде дамиды; ол адал еңбек, аналитикалық өзіндік сана мен керемет жа-

зудың үйлесімінен нәтижелі болады.

300 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

Белгіленген ғылыми құндылықтардың құштарлықпен және рефлексивтілік-

пен өзара үйлесуі тарихтың тағдыры болып қала беруі керек.

Хиллсборо және көндігу

Осы кітапта мен тарихшылардың тәжірибесін қалыптастыратын әртүрлі фак-

торларды зерделеуге тырыстым. Талдаудың ең күрделі түрлерінің бірі – эмоция-

лық міндеттемелердің ықпалы. «Тарихи білім: пәні және зерттеу әдістері» оқулы-

ғындағы тақырыптарды тұжырымдайтын мысалмен аяқтағым келеді. Бұл тарихи

оқиға куәгерлерінің және олар туралы қалам тербейтіндердің сезімдері тарихи

сипаттамаларды жазу барысына қалай әсер ететінін бағалауға мүмкіндік береді.

Ол өткен оқиғалардың бізге терең әсер ету, ақылымызға қону және ұзақ уақыт

бойына құштарлық тудыруының күтпеген тәсілдерін көрсетеді.

1989 жылғы 15 сәуір күні Шеффилд қаласындағы Хиллсборо стадионында

болған апатта Ливерпуль футбол клубының тоқсан бес жанкүйері қайтыс бол-

ды.

Көптеген адам жарақаттанып, адам өлімі әсіресе жастардың өлімі қоғамға

қатты әсер етті: қайтыс болғандардың ең жасы он жаста еді. Өмір уақытынан бұ-

рын шорт кесілді, және азап пен өлім емес, рахат пен демалыспен байланысты

контексте орын алған жағдай еді. Трагедиядан кейін тарих тәжірибесіне қатысты

үш оқиға болды: бұқаралық ақпарат құралдарында драмалық әңгімелер өрбіді; құ-

қықтық процестер басталды; қайтыс болғандардың отбасылары мен достары сөз

сөйледі. Сол күні болған оқиғалардың көптеген нұсқалары кең таралды. Қатаң дә-

лелдер тұрғысынан алғанда олардың айтқандары әртүрлі мәртебеге ие. Бірқатар

топтар өзгелердің оларға толықтай сенім артуы мен заңды құқықтарының мо-

йындалуы үшін күресті. Болған жағдайға ресми түрде баға беру қажет болды.

Осылайша тарихшылардың көптеген мәселелері осы апатпен, оның салдарымен

және ол туралы идеялармен байланысты болғанын айта кеткен жөн.

Болған оқиға мені әлі күнге дейін толғандырады, өйткені ол көптеген жылдар

бойы жалғасып келе жатқан бірқатар сот істері мен тергеу барысында болған ай-

ғақтар төңірегінде өрбиді. Осы жағдай бұл кітап басылып шыққанға дейін де жал-

ғасып жатқан еді. Ол бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық пікір қалып-

тастырудағы орасан әлеуетін байқатады. Британдық газеттер, соның ішінде «Sun»

атты басылым полиция қызметкерлері мен парламент мүшелерінің мәлімдемесін

негіз ете отырып, футбол жанкүйерлерінің өздерін кінәлап жазды. Кейінен белгі-

лі болғандай, жанкүйерлердің мас болғаны және қоғамдық тәртіпті бұзғаны тура-

лы бұл мәлімделер жалған болып шықты. Қазіргі таңда аталмыш оқиғаға қатысты

мән-жайдың дұрыс анықталмағаны, билік басындағылардың жауапкершіліктен

жалтарып, кінәні өздеріне артпай, қайтыс болғандар мен Ливерпуль футбол клу-

бының жанкүйерлерін айыптағаны белгілі болды. Дегенмен олардың жалған мә-

лімдемелері ұзақ уақытқа дейін шынайы айғақ ретінде қабылданып келді. Спорт

жанкүйерлерінің туыстары орынды дәлелдерге негізделген мәлімдемені жария-

лау жолында ұзақ уақыт бойы күресті, ақырында олар полиция қызметкерлерінің

ТРЕНДТЕР 301

де бұл апатқа қатысы бар екенін мойындауға мәжбүрледі. Хиллсборо апаты қай-

ғы-қасіретті, ерлікті, жалған мәлімдемелердің байыпты түрде жоққа шығарылуын,

құрбан болғандар мен олардың отбасыларына жасалған әділетсіздікті, сол күнгі

ұйымдастыру жұмыстарының дұрыс жүргізілмегенін, сол апаттан аман қалған-

дардың шатынаған өмірін, т.б. жайларды мойындайтын жеке реакцияны қалып-

тастырды. Бұл эмоциялық реакциялар ашу, психикалық соққы мен сенімсіздікке

негізделген. Мен осы қорқынышты трагедия мен оның салдарларынан бірқатар

тұжырымдар жасаймын.

Біріншіден, ол тарихи дәлдіктің түрлерін суреттейді. Оқиғалардың қалай өр-

бігені туралы әрбір сәт сайын хабарлау қажет болды, ал барлық дәлелдер жұ-

мылдырылып, мүмкіндігінше мұқият бағаланғанша белсенділер тыным таппады.

Екіншіден, бұл оқиғадан мысалы, құқықтық норма, жедел жәрдем және токсико-

логиялық талдау сияқты жағдайларға қажетті әртүрлі тәжірибелерді байқауға бо-

лады. Тарих – шынында да пәнаралық байланысы бар сала. Үшіншіден, тұрғын-

дардың басым бөлігі өздерін тарихшы ретінде санамаса да, тарихқа алаңдаушылық

10.6-сурет. CNN (Cable News Network) веб-сайтынан алынған скриншот

302 ТАРИХИ БЛМ: ПН ЖНЕ ЗЕРТТЕУ ДСТЕР

білдіреді. Әділдікті жақтаушылар арнайы машықтарды игере отырып, білікті әрі

талапшыл зерттеушілерге айналды. Оларды бақылай және жобаларын түсіне

отырып, қоғамдық тарихтың бір аспектісі туралы түсінік қалыптастыра аламыз,

сонымен қатар эмоциялардың өткен уақыт туралы сипаттамаларды іздеуге деген

ықпалын түсінеміз. Бәрінен бұрын Хиллсборо оқиғасынан кейінгі ұзаққа созыл-

ған текетірестен кейін туындаған тарихқа сан мыңдаған адамның қызығушылық

білдіретінін байқаймыз, бұл бізге өткенді дұрыс мағынада түсіне білудің маңызды

екенін тағы бір мәрте есімізге салады.

1989 жылы Хиллсборо стадионында болған апат көп адамның көңіліне қаяу

түсірді. Аталмыш апат Ливерпульде әлі күнге дейін негізгі мәселе ретінде қарас-

тырылуда және күллі әлем бұл оқиғаға назар аударды. Осы оқиғадан жергілікті

тарих түрлерінің қаншалықты ерекше күшке ие бола алатынын байқаймыз, со-

нымен қатар мұнда тарихнамалық, құқықтық, әлеуметтік және саяси ауқымды

мәселелердің бетін ашып береді. Бұл мәселелер қатарына билік түрлері, стерео-

типтер, сенімсіз куәгерлер және бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуеті кіреді.

Сонымен қатар бұл талдау жасаушылар мен түсінік берушілердің, бәрінен бұрын

осы апатта жарақат алғандардың бұған әлі де болса айрықша алаңдаушылық біл-

діртетінін көрсетеді. Арада жиырма жыл өткен соң, 2016 жылы екінші мәрте жүр-

гізілген тергеу жұмыстарының нәтижесінде футбол жанкүйерлерінің еш кінәсі

жоқ екені анықталды.

Жанға бататын, ұзаққа созылған Хиллсборо оқиғасынан көпшілікті ынталан-

дыратын әрекеттер туындайды. Аталған оқиға барлық тарихшыны (мейлі ол сту-

дент, оқытушы, зерттеуші немесе тарихқа қызығатын адам болсын) өз сипаттама-

ларының шынайылығына баса мән беру, дәлелдерді іздестіру барысында ауқымды

желілерді пайдалану, жаңа машықтарды үйренуге деген батылдық және жалған

мәлімдемелерден бас тарту, бәрінен бұрын өздері оқытатын адамдарды әділдік-

ке баулуға үндейді. Аталған оқиға дереккөздердің күрделі сипаты, сонымен қатар

өткенді зерттеп, жазу арқылы нәпақа таппайтын, дегенмен күшті эмоциялардың

нәтижесінде оны зерттеуге мәжбүр болатын мамандардың бойындағы тарихи тә-

жірибеге ерекше қызығушылық білдіруі мен оған ұмтылудың маңызын білдіреді.

Бұл кітапты осы сөйлеммен аяқтай отырып, эмоциялардың қиратушы, өшпенді-

лікке толы мақсатта қолданылуы мүмкін екенін жақсы түсінемін. Дегенмен бұл

оның әлеуетін мойындамау керек дегенді білдірмейді, керісінше ол бізге оны жете

түсіну, сыни тұрғыдан пайымдау, дереккөздердің сапасын жіті бақылау, егжей-

тегжей талдау жүргізу мен нақты дәлел келтіру және саналы түрде түсініктеме

беруге мүмкіндік береді. Тамаша сипатқа ие тарихи тәжірибенің қазіргі таңдағы

маңызды рөлін түсіне отырып, тарихтың әлеуметтік мақсатын ұғынуға әрі растау-

ға болады. Тарихи тәжірибенің қазіргідей маңызды болуы – бұрын-соңды болма-

ған құбылыс.

АВТОР ТУРАЛЫ МЛМЕТ

Людмила Джорданова – Дарем университетінің (Ұлыбритания) құрметті

профессоры, 2015–2019 жылдар аралығында осы оқу орнының жанындағы тарих

және визуалды мәдениет орталығының директоры қызметін атқарған. Бұрын

Корольдік колледжде (Лондон) қазіргі заман тарихы пәнінен дәріс берген,

Кембридж университетіндегі өнер, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар

салаларын зерттеу орталығының директоры болып жұмыс істеген.

Автордың жақында жарық көрген еңбектері: «Өткенге көзқарас: тарихи

тәжірибедегі визуалды және материалдық дәлелдер» (The Look of the Past: Visual

and Material Evidence in Historical Practice, 2012) және «Дәрігерлер және олардың

бейнесі» (Physicians and Тheir Images, 2018).

СУРЕТТЕР ТЗМ

0.1-сурет. Медициналық кітаптың иллюстрациясы, 1626 ж.

0.2-сурет. Үнділердің аспан глобусы. Моғол әулеті, 1790–1791жж.

0.3-сурет. Египет мумиясы, Птолемей кезеңі, б.з.д. 250 жыл бұрын

1.1-сурет. Америка тарих қауымдастығының (American Historical Association)

веб-сайтынан алынған скриншот

1.2-сурет. Австралия тарих қауымдастығының (Australian Historical Association’s)

веб-сайтынан алынған скриншот

1.3-сурет. Солтүстік Америкадағы Британдық зерттеулер конференциясынан (the

North American Conference on British Studies) алынған скриншот

1.4-сурет. Ұлыбританияның Ауызша тарих қоғамының (UK Oral History Society)

веб-сайтынан алынған скриншот

1.5-сурет. «Радикал тарихи шолу» (Radical History Review, 1975) журналының

веб-сайтынан алынған скриншот

1.6-сурет. Оңтүстік Америка картасы, 1721 жыл немесе одан кейінгі уақыт

1.7-сурет. ЮНЕСКО веб-сайтынан алынған скриншот

2.1-сурет. Константинопольден әкелінген византияның тиындары

2.2-сурет. Тибет тханкасы. Цин әулеті, 1750–1899 жж.

2.3-сурет. Габриэль Метсу. Сырқат қыз. 1664–1666 жж.

2.4-сурет. 1541–1871 жылдардағы ағылшын халқының жалпы статистикасы

3.1-сурет. XVIII ғасырда басып шығарылған парақ

3.2-сурет. Лоттер. Аспан әлемі картасы. Шамамен 1750 жж.

3.3-сурет. Дүниежүзі картасы (дәстүрлі проекция пайдаланылған)

3.4-сурет. Дүниежүзі картасы (Питерстің проекциясы пайдаланылған)

4.1-сурет. Х.Куниаки. Америкалық жұп. Жапония, 1861 ж.

4.2-сурет. History & Policy веб-сайтынан алынған скриншот

5.1-сурет. У.Эванс. Бад Филдс және оның отбасы. 1936 ж.

5.2-сурет. Conquest Living History веб-сайтынан алынған скриншот

6.1-сурет. Тұтқындар күнтізбесі, Ньюкасл, 1833 ж.

6.2-сурет. Мин дәуіріндегі фарфор тәрелке. Мин әулеті, 1425–1435 жж.

6.3-сурет. Республикалық күнтізбе. Париж, маусым 1801 ж.

7.1-сурет. Colonial Williamsburg веб-сайтынан алынған скриншот

7.2-сурет. С.Д.Сате. Ганди мүсіні. Үндістан, 1995 ж.

7.3-сурет. Мұқаба және титул парақ. Александр Дюма, «Қырық бес гвардияшы»

(The Forty-five Guardsmen, 1869)

7.4-сурет. Испаниядағы Asterix журналының парағы

7.5-сурет. Энола Гей көрмесі макеті, Смитсон, 1995 ж.

7.6-сурет. Фрейд музейінің веб-сайтынан алынған скриншот. Лондон

7.7-сурет. Ланчестер дипломы. Дарем, шамамен б.з. 150 жж.

8.1-сурет. Уингейт құжаттарынан алынған конверт, шілде 1917 ж.

9.1-сурет. Таным ағашы. Париж бен Амстердам, 1780 ж.

9.2-сурет. «Ақпарат алмасудағы төңкерістер» (Revolutions in Communication)

кітабынан алынған скриншот

9.3-сурет. The Valley of the Shadow веб-сайтынан алынған скриншот

9.4-сурет. Old Bailey Online веб-сайтынан алынған скриншот

9.5-сурет. Slavevoyages веб-сайтынан алынған скриншот

9.6-сурет. ESRI компаниясының веб-сайтынан алынған скриншот

10.1-сурет. фон Бандель. Герман ескерткіші. Германия, 1875 ж.

10.2-сурет. Кэрнс. Майданек концлагеріндегі аяқ киімдер, 2002–2005 жж.

10.3-сурет. Graphic History Collective веб-сайтынан алынған скриншот

10.4-сурет. Abina компаниясының веб-сайтынан алынған скриншот

10.5-сурет. Ақ ту лигасы жалауы (Өзге материалдармен бірге мақта

пайдаланылған)

10.6-сурет. Хиллсборо туралы CNN-нен (Cable News Network) алынған скриншот

Автор мен баспагер осы кітаптағы авторлық құқығы қорғалған материалдарды

пайдалануға рұқсат бергені үшін төменде келтірілген мекемелер мен авторларға

ерекше алғысын білдіреді:

0.1, 1.6, 3.1, 3.2, 6.1, 7.3, 8.1, 9.1, 10.5 суреттер Дарем университеті кітапханасының

рұқсатымен;

0.2, 0.3, 2.1, 4.1, 6.2, 7.2, 7.7 суреттер Дарем университеті музейінің келісімі бойынша;

2.3-сурет Амстердам мемлекеттік музейінің, 2.4-сурет Кембридж университеті

баспасының (Cambridge University Press) рұқсаты бойынша;

5.1, 6.3, 10.1 суреттер Getty фотоагенттігінің келісімі арқылы;

10.2 сурет суретші Джойс Кэрнстің рұқсатымен пайдаланылды.

Авторлық құқық иелерін анықтау мен авторлық материалдарды пайдалану туралы

келісімді алуға қажетті барлық шаралар әзірленді. Егер авторлық құқықты бекіту

барысында баспагер тарапынан қандай да бір қателіктерге жол берілсе, кешірім

өтінеміз. Осыған қатысты ұсыныстар, талап-тілектер білдіретін оқырман қауымға

алдын ала ризашылығын білдіреді.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

Бірінші тарау. Тарих туралы

жалпы түсінік

1. Субалтерн зерттеулері (Subaltern Studies) – бұл 1982 жылдан бастап

Үндістанда шығарылған кітаптар сериясының атауы. Радикалды теория-

лық көзқарас тұрғысынан бұл зерттеулер билік қатынастарын отаршыл-

дық негізінде қарастыратын халық тарихының бір түрін насихаттады.

Өткенді жаңа мақсаттарға пайдалануға деген ұмтылыс кеңінен таралған.

Мысалы, қараңыз: Amistad (1970) журналдың кіріспе бөлімі. Мұнда ав-

тор «интеллектуалдық нәсілшілдікті», атап айтқанда Америка тарихын

оқытуда сынға алады. Аталмыш журнал қаранәсілді халықтың тарихын

зерттеуге бағытталған курстарда қолдануға болатын материалдарды жа-

риялады. Қараңыз: Chakrabarty (2002); Ludden (2002); Chaturvedi (2012).

Салыстырыңыз: Krantz (1988)

2. Мысалы, фильм мен телевизияда Chambers (1996) және Mackenzie (2016).

Қараңыз: Said (1978). Бұл барлық салалар мен мәдениеттерді үнемі жеңіл-

дету тәсілдері туралы жазылған маңызды кітап.

3. Бұған ұлты еврей болмаса да, адам айтқысыз бұл құбылыс туралы өз пікі-

рін білдірген тарихшы Клендинен (1999) жақсы мысал бола алады.

4. «Осы оқиға себебінен Британ саясатында көп уақытқа дейін түйіні та-

былмай, шешімін таппай келе жатқан жер, дін мәселесі туындап, саяси

конфликтілер орын алды»: Қараңыз: Gardiner (1995), 423 б. «Ирландия

мәселесі» тіркесі XIX ғасырда кеңінен қолданылды. Мысалы, Маркс пен

Энгельстің (1971) бірнеше он жыл бойы жазған еңбектер жинағынан бай-

қауға болады. Қараңыз: Chamberlain (1887). Ал соңғы жылдары бұл термин

мынадай еңбектерге кірітірілген: Duffy (2009), Lynch (2015) және 1912–

1925 жылдар аралығында Ирландиядағы саяси күрес туралы оқулық.

5. Қараңыз: Ruthven (2012a), 5-тараудың 118–119 беттерінде әйелдер және

отбасы, әсіресе киім кию үлгісі туралы жазылған. Сондай-ақ: Ruthven

(2012b), мысалы, Франция туралы, 65–67 бб. қараңыз.

6. Мұнда терминологияның өзі күрделі. Қараңыз: Hosking (2006), Ресей біре-

гейлігі туралы жазба, мұнда бірегейліктің Совет заманы кезіндегі сипаты

ЕСКЕРТПЕЛЕР

307

және 1991 жылдан кейін Ресей Федерациясының қалыптасуына тигізген

ықпалы жайында баяндалған. Сондай-ақ: Wheatcroft (2002); Lovell (2006,

2009, 2010) қараңыз.

7. Аталған аймақтарға қатысты қолданылатын атаулар адамды жаңылысты-

руы мүмкін екенін ескерген жөн. Бұған мұнда нақты аймақтың дәл көр-

сетілмеуі ғана емес (мысалы, көп жағдайда «Америка» сөзі кеңінен қол-

данылады), сонымен қатар әртүрлі қоғамды біріктіріп жібереді (мысалы,

«Африка» мен «Африкалық зерттеулер»).

8. Қараңыз: Smith (2002) – көптеген маңызды тарихнамалық мәселелерді

талқылау үшін мына кітаптың кіріспесін қараңыз: Rudolph (2018).

9. Бұл курсты маған Лондон Корольдік колледжінің тарих факультетінде

қызмет етіп жүрген уақытта ұсынған еді.

10. Қараңыз: Thompson (2005).

11. Қараңыз: Matthew (2004 [әлі де толықтырылады]), әрі қарай ODNB

(Oxford Dictionary of National Biography. – Оксфорд ұлттық өмірбаян

сөздігі. – Ауд.). Аталған сөздік бірнеше жыл сайын толықтырылып оты-

рады, сонымен қатар онлайн нұсқасына да жаңа материалдар қосылады.

Сөздіктің онлайн нұсқасын қолдану ақылы екенін ескеріңіз. Кәсіби тарих-

шылардың басым бөлігі бұл сөздікті өздері қызмет ететін мекемелер арқы-

лы қолданғанды жөн санайды.

12. Қараңыз: Berghahn (1987); Korostelina (2013); Baildon және басқалар

(2014).

13. Британдық білім беру жүйесінде негізгі деректерді қамтитын жазбалар

соңғы оқу жылында оқытылатын арнайы пәндердің бағдарламасына енгі-

зілген, студенттер оны қарқынды түрде зерттейді.

Педагогикалық басылымдарда, (оқу материалдарында) негізінен, қысқа

параграфтарға; кейде мәліметтерге; талқылау және эссе үшін, сондай-ақ

емтихандар кезінде қолдануға арналған сұрақтарға, яғни «алдын ала қоры-

тып алуға» арналған мәліметтерге баса назар аударатынын байқадым.

Қараңыз: Lynch (2015), мысалы, автор бұл кітаптың соңына ықшамдалған

құжаттар жиынтығын енгізген.

14. Қараңыз: Johnson (1991), мәселен, бұл жазба қысқа уақыт аралығын қам-

тыса да, зерттеу еңбек екені әрі оның дау тудыртатыны белгілі. Оны оқыту

барысында тиімді қолдануға болады, бірақ бұл оқулық емес.

15. «Тарихтың пәнаралық байланысы» (Journal of Interdisciplinary History)

журналының негізі 1970 жылы Америка Құрама Штаттарында қаланған.

Бәлкім, аталған басылым атауы айтып тұрғандай, пәнаралық байланысқа

қатысты тарихи еңбектерді жариялайтын, ағылшын тілінде шығатын же-

текші журналдардың бірі саналуы мүмкін.

16. Қараңыз: «Әлеуметтік тарих» (Social History) 23 (1998), 325–330 беттер.

Конференцияда жасалған баяндамадан туындаған қызу пікірталастармен

танысу үшін аталмыш жинақты қараңыз. «Америкалық тарихи шолу»

(American Historical Review) атты тақырыптағы форумдарға қатысты пікір-

таласты қолдайды. Мәселен, журналдың «Форум: тарихи жайттар және

308 ЕСКЕРТПЕЛЕР

тарихи романдар» (Forum: Histories and Historical Fictions) атаумен шыға-

рылған арнайы шығарылымын қараңыз, 103, № 5 (1998).

17. Қараңыз: Klein (2011) pp. ix–x, бұл оқулықта автор кезеңдеу мәселе-

сі мен әлеуметтік топтарға ұсынылған атауларға ерекше назар аударады.

Осылайша ол өз кітабының екінші томына материал жинау мақсатында

Боливияның қазіргі сипаты туралы жеке түсінігі мен аталмыш елде болып

жатқан өзгерістерді пайдаланады.

18. «Мұра индустриясы» ұғымы Роберт Хьюсонның 1987 жылы дәл осы

атаумен жарыққа шыққан, дау туғызған кітабына байланысты туындаған.

Түсініктеме берушілердің басым бөлігі сияқты ол да музейлер, тарих тәжі-

рибесі мен қазіргі заман мәдениетінің арасындағы тығыз байланысты аң-

ғарады. Салыстырыңыз: Samuel (1998, 2012). Соңғы жылдары жариялан-

ған салыстырмалы талдаударды оқу үшін мына еңбекті қараңыз: Swenson

(2013).

Екінші тарау. Тарих пәнін анықтау

1. Айталық, химия немесе әлеуметтануға арналған сөздік сияқты біз де жай

ғана «Тарихи сөздік» (Dictionary of History) деп аталуы мүмкін шағын сөз-

діктің қандай болатынын елестетіп көру арқылы, бұл мәселе шешімін табу-

ға болатынын аңғарамыз. Мысалы, қараңыз: Daintith (2008); Abercrombie

(2006). Дегенмен дүниежүзі тарихын қамтитын сөздіктер баршылық, мәсе-

лен халықаралық маңызы бар адамдар, оқиғалар, орындар, ұйымдар және

тағы басқалар туралы мәліметті қамтитын сөздіктер бар. Қараңыз: Wright

(2015).

2. Қараңыз: Toynbee (1946, 1957). Аталмыш кітап авторы «өркениет деп ата-

латын қоғам түрлері пайда болған сәттен бастап адам баласы тарихи тә-

жірибесінің сипаты мен үлгілеріне қатысты жалғыз тұтас дәлел» ретінде

қарастырылған тарих философиясын қалыптастырды. Жоғарыда автор-

дың 1946 жылғы шыққан кітабындағы ix беттегі мәтіннен үзінді келтіріл-

ді. Қараңыз: Fulbrook (2002). Мұнда автор тарих теориясына қатысты өз

тәсілдерін ұсынады. Қараңыз: Partner (2013), ix б. Аталған кітап авторы

«барлық тарихи жазбалар қалай теориялық сипатқа ие болатыны тура-

лы» баяндайды. Рейнхарт Козеллек тарихқа теория тұрғысынан орасан

үлес қосқан және тұжырымдамалық тарихтың жаңа саласын құрастырған

ХХ ғасыр тарихшысы ретінде танымал тұлға. Қараңыз: Koselleck (2002).

3. Қараңыз: Bayly (1998). Мұнда автор кіріспе мен қорытынды бөлімде та-

рихшылардың еңбектеріне және өзгерістерді түсіндіру мәселелеріне мұ-

қият назар аударады.

4. Голландияда тұратын еврей отбасынан шыққан Анна Франк 1942 жылғы

12 маусымнан 1944 жылғы 1 тамызға дейін, яғни оны және отбасын не-

міс фашистері тұтқынға алғанға дейін күнделік жазған. Анна Франктің

ЕСКЕРТПЕЛЕР

309

әкесі ғана аман қалған. Қараңыз: Barnouw (1989), pp. ix–x. Бұл жазбаның

кіріспе бөлімінде күнделікке қатысты дау-дамайлар сөз етіледі. Қараңыз:

Enzer (2000); Müller (2013); Schnabel (2014), алғаш рет 1958 жылы басып

шығарылған.

Шнабель күнделік авторы мен оның отбасын білетін көптеген адамдармен

сұхбаттасқан.

Аталған жаңа басылымда Анна Франктің мұрасына байланысты эмоция-

лық қиындықтар нақты сипатталады. Қараңыз: Agrimbau (2018). Автор

балаларға арналған бұл еңбекте Аннаның өмірін графикалық формада

сипаттайды.

5. Қараңыз: Holt (1992). Аталмыш кітап орта ғасырда жазылған мәтіндерді

қамтитындықтан, негізгі дереккөз саналады. Сонымен қатар сол мәтін-

дермен байланысты тарихи дәлелдер және редакция алқасының ескерт-

пелері берілгендіктен, бұл қосымша дереккөз ретінде де қарастырылады.

«Еркіндіктің ұлы хартиясы» (Pocket Magna Carta, 2016) – Оксфордтағы

Бодлиан кітапханасындағы қолжазбаның негізінде аударылған мәтіннің

соңғы нұсқасы.

Қараңыз: Scutt (2016. Мұнда автор «Еркіндіктің ұлы хартиясын» (Magna

Carta) әйелдерді ескере отырып, заңды тұрғыдан қарастырған. Қараңыз:

Morris (2016). Аталмыш кітапта король Иоанның (John) өмірбаяны, соның

ішінде «Еркіндіктің ұлы хартиясының» аудармасы ұсынылған.

6. Жылнамалардың кейбірі, мәселен, Джоселин де Бракелонд (1173–1202)

құрастырған жылнамалар жеке сипатта жазылған. Автор мұнда дереккөз-

дердің кейбір күрделі құрылымдарын нақты сипаттайды; толық күйінде-

гі жалғыз қолжазба ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Соңғы

басылымдар, яғни студенттердің көпшілігі қолданатын аудармалар қазіргі

оқырмандардың оны пайдалануын жеңілдету үшін тарауларға бөлінген.

Аталмыш еңбектер жанама сипатта жазылған. Қараңыз: Jocelin (1989),

xxiv. Қараңыз: Scarfe (1997). Бұл Джоселиннің аббатпен (аббат. – католик

ерлер монастырының діни басшысы. – Ауд.) күрделі қарым-қатынасын

айқын көрсететін көпшілікке және мектеп оқушыларына арналған кіріспе.

Қараңыз: Morris (2016), p. 288. Мұнда автор жылнамаларды дәлел ретінде

қолданудың қиындықтарын атап өтеді.

7. Қараңыз: Карр туралы, Jones (1998); Cox (2000).

8. Қараңыз: Porter (1988a), Roberts (2014), соңғы кітапта Гиббонның жазба-

сына талдау жасалынған.

9. Бакалавриат бөлімінде арнайы пәндерден бөлек, негізгі дереккөздерге

негізделген пәндерді оқытатын сабақтар саны азайып бара жатқаны бай-

қалады, аталған мәселелерді осы бөлімде қарастырған дұрыс. Дәлелдерді

мұқият оқу мен бағалаудың машықтары ежелгі және орта ғасырлар тарихы

сияқты тарих салаларын қарастыру үшін аса қажет, себебі мұнда дереккөз-

дер сирек кездеседі, сол себепті мұқият әрі талғампаздықпен зерделенеді.

Бұл тәсілді қосымша дереккөздерге де қатысты үнемі қолдануға болады.

310 ЕСКЕРТПЕЛЕР

10. Пол Фасселді эмоциялық міндеттемесін айқын көрсете білген ғалым ретін-

де мысалға алуға болады. Ол әдебиет сыншысы ретінде білім алып, Екінші

дүниежүзілік соғыс туралы жеке тәжірибесіне сүйене отырып, көптеген та-

рихи еңбектер жазған. Қараңыз: Fussell (1996).

11. Мысалы, қараңыз: Finney (2005). Беллдің «халықаралық тарих» деген тір-

кесі Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық қатынастарға на-

зар аударады, сондықтан мұндағы «халықаралық» сөзі саяси және дипло-

матиялық мағынаны білдіреді. Қараңыз: Bell (2017).

12. Фасселдің «Ұлы соғыс» (The Great War) атты туындысы алғаш рет

1975 жылы жарық көрген. Сонымен қатар автордың 1989 және 2004 жыл-

дары шыққан кітаптарын да қараңыз.

13. Қараңыз: Pat Barker (1991, 1993, 1995). Пэт Баркердің «Регенерация»

(Regeneration) атты еңбегі пьесаға айналды. Қараңыз: Wright (2017). Ол

өз романдарында тек соғысты ғана емес, оның салдарын да сипаттайды.

Қараңыз: Barker (2003). Әскери тарихқа қатысты тәсілдерді оныншы та-

рауда талқылаймын.

14. Қараңыз: Leonardi (2013). Африка елдеріндегі саясаттың күрделі құрылы-

мын зерттеу үшін аталған автордың еңбегін қараңыз.

15. Мұнда қоғамдастық пен дәстүр сияқты өзге үлгілерді де қарастыруға бола-

ды, өйткені олар біршама үйлесімділікті білдіреді, олардың өзіндік тарихы

мен адамға ой салатын тәжірибесі бар. Кейде тарихшылар қауымдастық

пен дәстүрдің қосымша мағыналарын ескере отырып, оларды әртүрлі тә-

сілдермен және түрлі мақсаттарда қолданады, олар айтарлықтай манипу-

лятивті сипатқа ие. Қараңыз: Hobsbawm (1983).

Қараңыз: Williams (1983). Аталған автор мұндай мәселелерді қарастыруда

маңызды рөл атқарады. Салыстырыңыз: Bennett et al.(2005).

Бұл еңбекте қоғамдастық қамтылғанымен, дәстүрге қатысты тақырып

зерделенбеген. Қараңыз: Koselleck (2002). Аталған неміс тарихшысының

еңбегінен тұжырымдамалар мен тарихи үлгілерге байланысты тағы бір

маңызды интеллектуалдық дәстүрді байқауға болады. Оның ықпалды ең-

бектерінде қазіргі заманның табиғаты туралы сөз болады. Автор бетбұрыс

алып келген оқиға ретінде Француз революциясы мен кезеңдеуге ерекше

қызығушылық білдірген. Қараңыз, сондай-ақ: Olsen (2012). Бұл кітап ав-

тордың тәсілін таныстыру мақсатында өмірбаян ретінде құрастырылған.

Қараңыз: Pernau (2016). Бұл жаһандық тұжырымдамалық тарих туралы

түсінік қалыптастыруға ықпал ететін туынды.

16. Қараңыз: Williams (1983), pp. 291–295. Мұнда автор ағылшын тіліндегі

«қоғам» сөзін зерделейді, мұндай маңызды сөздердің қосымша мағынасы

белгілі бір тілдің өзіндік ережесіне байланысты болады. Салыстырыңыз:

Bennet et al. (2005), pp. 326–329. Мұнда «қоғам» сөзінің өзге де мағына-

лары қарастырылған. Қараңыз: Pernau (2016), аталмыш кітаптың оныншы

тарауында «әлеуметтік» сөзінің араб тіліндегі тұжырымдалуын қараңыз.

17. Бұл саладағы негізгі журналдардың қатарына: «Әлеуметтік тарихқа халы-

қаралық шолу» (International Review of Social History, 1956), «Әлеуметтік

ЕСКЕРТПЕЛЕР

311

тарих» (Journal of Social History, 1967) журналы, «Histoire Sociale –

Әлеуметтік тарих» (Histoire Sociale–Social History, 1968) және «Әлеуметтік

тарих» (Social History, 1976) кіреді. Әлеуметтік тарихқа қатысы бар ең-

бектер танымдық сипатқа ие. Мысалы, салыстырыңыз: Porter (1994); Lee

(2001); Anderson (2015).

18. «Тарихи шеберхана» журналы (History Workshop Journal) бастапқыда

«Социалистік тарихшылар» журналы деп аталған. Қараңыз: Wilson (1993).

Бұл еңбектен әлеуметтік тарихтың британдық дәстүрлерімен таныса аласыз.

19. Қараңыз: Burke (2015). Бұдан анналдар туралы мәлімет ала аласыз.

Қараңыз: Burke (2006). Бұл автордың 1955–1966 жылдар аралығында жаз-

ған маңызды мақалаларының жинағы.

20. Қараңыз: Braudel (1972, 1973, 2001). Қараңыз: Horden (2000); Abulafia

(2014); «Жерорта теңізі тарихи шолу» (Mediterranean Historical Review,

1986), «Жерорта теңізі археологиясы» (Mediterranean Archaeology, 1988)

«Жерорта теңізі зерттеулері» (Mediterranean Studies, 1992). Қараңыз:

Gregory (1999). Мұнда географиялық аймаққа ерекше назар аудару мәсе-

лесі талқыланады.

21. Қараңыз: Braudel (1981, 1982, 1984). Бұл ерекшеліктерді автордың осы кі-

таптарынан байқаймыз.

22. Бұл тұрғыдан алғанда, микротарих зерттеушілері ірі тарихи құбылыстар-

ды зерделеу үшін белгілі бір салаларды немесе тақырыптарды қарастыра-

ды. Қараңыз: Burke (1991), бесінші тарау; Muir (1991); Magnússon (2013).

Микротарихқа арналған кейбір кітаптарды сілтеме ретінде жиі пайдалана-

ды. Мысалы, қараңыз: Ginzburg (1980). Қараңыз: Berry (1981); Bru (2017).

Мұнда бұған қатысты өзге де мысалдар келтірілген.

23. Қараңыз: Stone (1979).

24. Қараңыз: Schama (1987, 1989, 1995, 2000–2002, 2014). Қараңыз: Fletcher

(1997); Porter (1997); Wilson (2017). Бұл еңбектерде ұзақмерзімді қамти-

тын тарих туралы сөз қозғалады.

25. Қараңыз: Baron (1985); Berghahn (2008). Қараңыз: Bentley (2011). Мұнда

автор тарихшы Герберт Баттерфилд туралы жазған өмірбаяны арқылы оны

жазу өнеріне қатысты көптеген маңызды мәселені қозғайды және ол осы

кітаптың оныншы тарауында зерделенетін, яғни тарихшылардың өміріне

қызығушылық білдіру тақырыбына сай келеді.

26. Қараңыз: Westfall (1980); Cantor (1991); Iliffe (2017). Өмір мен жұмыстың

арасындағы байланыс даулы сипатқа ие сала – ғылым тарихы арқылы бір-

қатар көрнекті, кей тұста дау-дамайлы өмірбаянның туындауы кездейсоқ-

тық емес. Қараңыз: Desmond (1991), Browne (1995, 2002). Аталған автор-

лар Чарльз Дарвиннің өмірі туралы көрнекті туындылар жазған.

Қараңыз: Van Wyhe (2014); Rosenblatt (2018). Бұл туындылардың автор-

лары Дарвиннің өмірін өзгеше тәсілмен сипаттаған. Қараңыз: Essinger

(2014); Simons (2018). Соңғы жылдары үлкен аудиторияға бағытталған

аталмыш кітаптар арқылы әйел ғалымдарға деген қызығушылық арта түс-

ті. Қараңыз, сондай-ақ: Shortland (1996).

312 ЕСКЕРТПЕЛЕР

27. Funder (2003), p. 147.

28. Қараңыз: Chartier (1988); Hunt (1989); «Шолу эсселер: мәдени бетбұ-

рыстан тыс» (Review Essays: Beyond the Cultural Turn), «Америкалық та-

рихи шолу» (American Historical Review) 109 (2002), 1475–1520. Қараңыз:

Michaels (2017); Cotterell (2017). Аталған еңбектерде мәдени тарихқа қа-

тысты жаңа мысалдар берілген.

29. Қараңыз: Rendall (1985); Gordon (1996), Delap (2007); Curtis-Wendlandt

(2013). Бұл кітаптарда осы мәселеге қатысты әртүрлі көзқарастар ұсыныл-

ған. Қараңыз: Schrupp (2017). Аталмыш кітапта феминизмнің ежелгі дәуір-

ден бүгінгі күнге дейінгі тарихы графика түрінде керемет сипатталған.

30. Әйелдер тарихына қатысты пәнаралық журналдар қатарына «Белгілер:

Мәдениет пен қоғамдағы әйелдер» (Signs: Journal of Women in Culture and

Society, 1975) және «Әйелдер: Мәдени шолу» (Women: A Cultural Review,

1990) журналдарын жатқызуға болады. «Гендер және тарих» (Gender and

History, 1989) сияқты ауқымды контексті қамтитын журналдар әйелдер ту-

ралы көптеген мақала жариялайды.

Қараңыз, сондай-ақ: «Әйелдер тарихы» (Journal of Women’s History,1989),

«Әйелдер тарихына шолу» (Women’s History Review, 1992) журналдары.

31. Қараңыз: Aries (1973); Scarre (1989); Steedman (1995); Rahikainen (2004);

Heywood (2018). Мұнда балалық шақ тарихы туралы мәліметтерді таба

аласыз. Қазіргі таңда жүргізіліп жатқан пікірталастардағы тарихтың рөлі

туралы білгіңіз келсе, төменде келтірілген сілтеме арқылы Люси Делап,

Адриан Бингем және Луиза Джексонның жобасын қараңыз: http://www.

historyandpolicy.org/who-we- are/profile/lucy-delap

32. Аталмыш музей Қарсыласу және депортациялау тарихы орталығының

(Centre d’Histoire de la Résistance et de la Déportation) бір бөлігі саналады:

http://www.chrd.lyon.fr/chrd/sections/fr/pied/english_1.

33. Қараңыз: Phythian–Adams (1987). Аталған жазбада автор жергілікті та-

рихты ауқымды интеллектуалдық контексте қарастырып, сонымен қатар

жергілікті/ұлттық қатынастарды да зерделейді. Қараңыз: Wood (1999),

Green (2007). Бірінші жазбада автор аймаққа назар аударса, екінші кітап

авторы бір аймақтың ерекшелігінің қалай қалыптасқанын сыни тұрғыда

қарастырады.

34. Оның жарқын мысалы ретінде І Джеймстің билік құрған кезіндегі канцлер

қызметін атқарған Фрэнсис Бэконның рөлін айтуға болады. Соңғы жылда-

ры шыққан еңбектерде олар құрған агрессиялық мемлекеттік құрылымға

назар аударады. Мысалы, қараңыз: Martin (1992).

35. Қараңыз: Clark (2000), аталмыш кітапта автор бұл идеяға қарсылығын

білдіреді.

36. Қараңыз: Iliffe (1995). Мұнда аталмыш мәселе жан-жақты қарастырылған.

Қараңыз: «Қазіргі заманғы Еуропа тарихы» (Journal of Modern European

History, 2003) журналы, 6 б. Аталмыш журналдың бірінші шығарылымын-

дағы бас мақалада «Еуропа сондай күрделі аймақ» деп жазылған.

37. Қараңыз: Crosby (1986); Worster (1992); Beinart (1995); Brannstromm

ЕСКЕРТПЕЛЕР

313

(2004). Қоршаған орта тарихы туралы бұл еңбектер танымдық сипатқа ие.

Қараңыз: Hughes (2016). Автор аталған кітапта қоршаған орта тарихын

сипаттайды.

38. Қараңыз: Sabean (1984). Бұл жазба автордың өзі жазғандай, аймақтық және

мемлекеттік архивтерге таралғанға дейін, «он бес жыл бойы Неккархаузен

ауылында тұтас материалдың бөліктерін іздеп тапқандағы деректерге»

(p. ix.) негізделген кітап. Салыстырыңыз: Roper (1989); Rowlands (2003).

39. Қараңыз: Floud (1979). Кітаптың кіріспе бөлімінде орынды дәлелдер кел-

тірілген, ал кітаптың қалған бөлігінде тарихшыларға қажетті машықтар си-

патталған. Қараңыз: Тilly (1981). Еңбектің екінші тарауы тарих пен әлеу-

меттік ғылымдарға арналған.

40. Қараңыз: Henry (1972, 1976); Laslett (1965, 2005); Wrigley (1989, 1997);

Bonfield (1986). Бұл демография саласы туралы алғашқы әрі жаңашыл си-

патта жазылған кітаптар саналады.

41. Сандық тәсілдің Америкадағы құл иеленушілікке қатысты қолданылуы

үлкен дау туғызды. Қараңыз: Smith (1998). Аталған еңбек пайдалы баға са-

налады. Салыстырыңыз: Walvin (1996).

42. Қараңыз: Schofield (1986).

43. Қараңыз: Ashley (1927), p.1. Қараңыз: Coleman (1987). Ұлыбританияға

қатысы бар болса да, тарихнамалық ауқымды мәселелерді қозғайтын эко-

номикалық тарихтың жағдайын нақты бағалау үшін осы кітапты оқыңыз.

Қараңыз: Mokyr (2003). Бұл салаға шолу жасау үшін осы автордың еңбегін

оқыңыз.

44. Мысалы, қараңыз: Ogilvie (2004, 2011).

45. Қараңыз: Thompson (2017). Қараңыз, сондай-ақ: «Ауызша тарих» (Oral

History, 1972), Perks (2015), Passerini (1992). Ол көптеген елдер ғалымда-

рының еңбектерінен тұрады (бұл ауызша тарих және өмірден алынған оқи-

ғалар туралы жазған алғашқы халықаралық альманах). Қараңыз: Passerini

(1987); Vanek (2013); Ritchie (2015).

46. Мысалы, қараңыз: «Идеялар тарихы» (Journal of the History of Ideas, 1940),

«Еуропалық идея тарихы» (History of European Ideas, 1985) журналдары.

47. Салыстырыңыз: Lovejoy (1960). Мұнда автор оның жарияланымдарының

толық тізімін ұсынады.

48. Салыстырыңыз: Lowenthal (1997); Mandler (2002).

49. Мысалы, қараңыз: Ritvo (1987, 1998).

50. Қараңыз: Jenner (1997).

51. Мысалы, қараңыз: Koslofsky (2011), салыстырыңыз: Handley (2016).

52. Әрине, ерекше жағдайлар бар, олардың бірі Арнольд Тойнби, бірақ көпте-

ген елдерде оның еңбектері іс жүзінде еленбейді.

53. Қараңыз: «Қоғам және тарихтағы салыстырмалы зерттеулер» (Comparative

Studies in Society and History, 1958). Қараңыз: Frederickson (1997). Бұл

кітаптан салыстырмалы тарих туралы айрықша мазмұнды және нақ-

ты талқылауды таба аласыз. Қараңыз, сондай-ақ: «Ғылым және теория»

(History and Theory, 1999) журналының алғашқы шығарылымы, «Форум:

314 ЕСКЕРТПЕЛЕР

салыстырмалы тарихнама: проблемалар және перспективалар» (Forum:

Comparative Historiography: Problems and Perspectives) атты мақала.

54. Салыстырыңыз: Jones (2002, 2016).

55. Көптеген тарихшыға айтарлықтай қолайлы психоаналитикалық теория-

лардың әртүрлі және прагматикалық сипатта қолданылуы мен жаңадан

қалыптасқан әрі психоанализ жасауға бейім практик мамандардың негізгі

түсіндіруші құрал ретінде пайдаланатын психотарих саласының ара-жігін

ажырата білген жөн. Тіпті психотарих аясында қолданылатын тәсілдерге

қатысты үлкен айырмашылықтар бар. Мысалы, қараңыз: Erikson (1959,

1970); Loewenberg (1985, 1995). Қараңыз: Pick (2004); Roper (1994, 2004).

Бұл психоанализ жасау арқылы жазылған жаңа тарихи еңбектер. Қараңыз:

Duffell (2014). Бұл жақында шыққан, психотарихты сипаттайтын кітап.

56. Қараңыз: Stannard (1980). Бұған қатысы бар журналдар қатарына:

«Психотарихқа шолу» (The Psychohistory Review), «Тарих пен мәдениет-

тегі ынталандыру туралы зерттеулер» (Studies of Motivation in History and

Culture, 1972), «Психотарих» журналы (The Journal of Psychohistory) кіре-

ді. Психотарих институтының басылымы саналатын «Психотарих» (The

Journal of Psychohistory, 1976) журналы. Ол 1973 жылы ашылған, бастапқы-

да «Балалық шақ тарихы» (History of Childhood Quarterly) деп аталған және

әр үш ай сайын шығып тұрған. Қараңыз, сондай-ақ: Runyan (1988).

57. Мысалы, қараңыз: Leys (2000); Roper (2009).

58. Қараңыз: Frank Manuel’s (1968). Автордың Исаак Ньютон туралы жазған

психоөмірбаяны көпшіліктің ашу-ызасын туғызды: алғысөз бен кіріспе бө-

лімде методологиялық мәселелер талқыланады.

59. «Тарихи шеберхана» (History Workshop Journal) журналында психоанализ

туралы мақалалар ашық жарияланады: мәселен, мұндай мақалалар жур-

налдың 1988 жылғы 26-шығарылымында және 1998 жылғы 45-шығарылы-

мында жарық көрген.

60. Қараңыз: Gay (1985). Аталмыш кітапта бұл мәселелер жан-жақты тал-

қыланған. Қараңыз: Strozier (2011); Mazlish (2013); Loewenberg (1985,

1995); Duffell (2014). Бұл көшбасшылықпен байланысты психотарихтық

еңбектер.

Үшінші тарау. Тарихтың

гуманитарлық ғылымдардағы орны

1. Қараңыз: Kagan (2009), pp. 4–5. Салыстырыңыз: Small (2013).

2. Қараңыз: Pearsall (1998), p. 893.

3. Қараңыз: Moran (2010). Бұл кітап пәнаралық байланысты түсіну үшін пай-

далы құрал саналады.

4. Қараңыз: Blackburn (2016). Бірінші томның алғысөзі.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

315

5. Қараңыз: Rabb (1975). Автор мұнда ғылым, философия және мәдениетті

саясатпен біріктіреді.

6. Қараңыз: Shapin (2011). Мұнда бірі әлеуметтанушы, бірі ғылым тарихын

зерттеуші қос автор өздерінің Гоббс туралы талдау жұмыстарында фило-

софияға баса назар аударған.

7. Қараңыз: Bayly (2012). Автордың бұл еңбегі Кембридж университетінің

баспасында шығарған «Контекстегі идеялар» (Ideas in Context) кітаптар се-

риясының жүзінші шығарылымы, дегенмен мұнда ең алдымен Еуропа мен

Солтүстік Америкадан тыс идеяларға назар аударылады.

8. Қараңыз: Voltaire (2000).

9. Қараңыз: Horton (1973). Бұл – классикалық туынды, мұнда автор өзінің

негізгі тақырыбының пәнаралық сипатын зерделейді. Қараңыз: Critchley

(2001), Bowie (2010), Hamilton (2001). Оксфорд университетінің баспасы

шығарған «Өте қысқа кіріспе» (Very Short Introduction series) атты көрнекті

кітаптар сериясында құрлықтық, неміс және үнді философиясына арнал-

ған шығарылымдар бар, сонымен қатар жеке философтарға арналған көп-

теген кітаптар да жарық көрді.

10. Қараңыз: Rabinow (1984), Gutting (2005a, 2005b). Әдебиеттер тізіміне ен-

гізілген бұл кітаптардан Фуконың өзге де жеке жазбаларымен таныса ала-

сыз. Қараңыз, сондай-ақ: Goldstein (1994).

11. Қараңыз: Freeden (2003). Бұл идеология туралы кітап, мәселен, аталмыш

еңбектің сегізінші тарауында автор идеология мен дискурс арасындағы

байланысты зерделеген.

12. Тейлордың еңбектері туралы мәлімет әдебиеттер тізіміне енгізілген.

Қараңыз: Hoy (1986), pp. 69–102. Автор бір мақаласында Фуко туралы

жазған. Қараңыз: Abbey (2000); Leask (2010). Бұл еңбектерде Тейлор тура-

лы сипатталған.

13. Қараңыз: Taylor (1989), p. 52.

14. Қараңыз: Taylor (2007), p. 18; Taylor (1989), pp. 305–20.

15. Қараңыз: Taylor (1989), p. 520. Тейлордың жазу стилі айтарлықтай жеке

сипатқа ие және ол өзінің сенімі туралы ашық білдіреді. Қараңыз: Radford

(1996), pp. 3–82. Аталған кітапта зерттелетін өмір идеясы баяндалған.

Салыстырыңыз: Grosz (2013). Автор бұл кітапта ежелгі философиялық

ұғымды қазіргі заманғы психоаналитикалық контексте қарастырады.

16. Қараңыз: Taylor (1989), p. 520.

17. Қараңыз: Taylor (1989), p. ix.

18. Мысалы, қараңыз: Abrams (2005).

19. Мысалы, қараңыз: Webber (2017), бесінші тарау; Jacobs (2001); Beasley

(2007). Модернизм жайында жазылған бұл еңбектерде әдебиет және ви-

зуалды мәдениет туралы көзқарас сипатталады. Қараңыз: Brown (2003);

Blackwell (2007). Мұнда материалдық мәдениет тақырыбы зерделенген.

20. Қараңыз: Griffiths (2016), Iheka (2018). Аталған кітаптарда тарих, әдебиет

және постотаршылдық тақырыптарды байланыстыра отырып, пайымдаған.

21. Салыстырыңыз: Nicolson (1946); Boal (1996). Мұнда Марджори Хоуп

Николсонның шығармашылық мұрасы талқыланады.

316 ЕСКЕРТПЕЛЕР

22. Мысалы, қараңыз: Poovey (1995).

23. Қараңыз: Beer (2009), p. xxxiii.

24. Қараңыз: Hunt (2007), p. 33.

25. Қараңыз: Iggers (1997); Spiegel (2005).

26. Қараңыз: Bouissac (2010). Мұнда Фердинанд де Соссюрдің шығармашы-

лығымен таныса аласыз. Қараңыз: Sanders (2004). Бұл әртүрлі көзқарастар

туралы мағлұмат беретін еңбек.

27. Мысалы, қараңыз: Briggs, (1996, 2007); Roper (1994, 2004). Бұл құжаттар

дәлел ретінде пайдасыз дегенді білдірмейді, керісінше, сиқыршылық тура-

лы жазылған еңбектерді көрсетеді.

28. Қараңыз: Әдебиет теориясы туралы Culler (2011). Қараңыз: Lentricchia

(1995). Аталған кітаптың да пайдасы зор және бұл тарихшылар жұмыс

барысында кезігетін көптеген негізгі ұғымдар туралы қысқа эсселерді

қамтиды.

Қараңыз: Moran (2010). Пәнаралық зерттеулерді түсінуде бұл кітаптың да

пайдасы мол. Есіңізде болсын, аталған еңбектер әдебиет туралы зерттеу-

лерге негізделген.

29. Осы жағынан келгенде «Тарихты қайта қарау» журналы (The journal

Rethinking History, 1997) бұл мәселеге қатысты көптеген мақалалар

жариялады.

30. Қараңыз: Nelson (2003), Pointon (2014). Аталған кітаптар бұл мәселенің

мән-жайын түсіну үшін тиімді құрал саналады.

31. Қараңыз: Barber (2009); Harvey (2017); Rose (2016); Jordanova (2012).

32. Қараңыз: Silverman (1989), p. 12.

33. Қараңыз: Nochlin (1989) 6 және 7 тараулар, Nochlin (2018). Қараңыз:

Clark (1999). Бұл кітап қала өмірін қамтыған таңдаулы еңбектердің бірі

саналады.

34. Қараңыз: Harrison (1998, 2000, 2003). Аталған автордың «Теориядағы

өнер» (Art in Theory) антологиясының үш басылымы әртүрлі кезеңді қам-

тиды және осы тақырыпты түсінуге мүмкіндік береді.

35. Қараңыз: Bahn (1989), p. 5. Салыстырыңыз: Bahn (2012).

36. Тарих, археология және архитектураның өзара байланысына назар аудару-

ға бағыт бергені үшін әріптесім Адриан Гринға алғыс айтамын.

37. Қараңыз: Myrone (1999), әсіресе, төртінші тарау.

38. Қараңыз: Hockenhull (2015). Мұнда нумизматиканың маңызы тамаша си-

патталған. Қараңыз: Solway (2015). Аталған кітапта автор ғалымдардың

орта ғасырда қолданыста болған монеталар мен мөрлерді пайдалану арқы-

лы нендей жаңалықтар аша алатыны көрсетілген.

Қараңыз, сондай-ақ: Verhulst (2002).

39. Қараңыз: «Британдық энциклопедия» (Encyclopedia Britannica), Нью-

Йорк, 1910–11, Т. XI, 619–38 бб., 619 б.

40. Мысалы, қараңыз: Worster (1992); Coates (2013); Deverell (2017); Readman

(2018), алтыншы тарау.

41. Мысалы, мамандығы бойынша географ Ричард Смит тарих және география

ЕСКЕРТПЕЛЕР

317

факультеттерімен байланыста болған әрі «Экономикалық тарихқа шолу»

(Economic History Review) журналында редактор қызметін атқарған.

42. Тақырыптық аспектілерге қатысты аталмыш өзгерістерді «Қоршаған орта

және жоспарлау» (Environment and Planning, 1969), «Қоршаған орта және

жоспарлау, D бөлімі: Қоғам және кеңістік» (Environment and Planning,

Section D: Society and Space, 1983) және «Тарихи география» (Journal of

Historical Geography) сияқты журналдардан көруге болады.

43. Мысалы, қараңыз: Hulme (2000).

Төртінші тарау. Тарих және

әлеуметтік ғылымдар

1. Қараңыз: Kuhn (1970). Аталмыш автордың туындысы ғылым тарихы жө-

ніндегі классикалық еңбек болып қала береді. Қараңыз: Shapin (2011). 1985

жылы жарыққа шыққан аталмыш кітап ғылым тарихы туралы ең танымал

еңбектердің біріне айналды.

Аталған кітаптың екінші тарауынның жиырма алтыншы сілтемесінде не-

гізгі өмірбаяндар берілген.

2. Қараңыз: Banks (2015); Rose (2016).

3. Әлеуметтік ғылымдар тарихы туралы мәлімет алу үшін «Гуманитарлық

ғылымдар тарихы» (History of the Human Sciences, 1988) журналын қара-

ңыз, мұнда алуан түрлі тақырыптар қамтылады. Қараңыз: «Бихевиоризм

бағытының тарихы» (History of the Behavioral Sciences, 1965) журналы.

Қараңыз: Smith (1981, 2013a, 2013b). Аталған автордың психология тари-

хы туралы еңбегі өте маңызды туындылардың бірі және психология мен

философия арасындағы ұқсастықтарды сипаттайды. Қараңыз, сондай-ақ:

Hawthorn (1976); Halsey (2004); Backhouse (2014).

4. Қараңыз: Bailey (2012). Аталмыш кітапта, әсіресі бірінші және жиырма-

сыншы тарауларында Дэвид Юм туралы мәлімет келтірілген. Бұл басы-

лым адам туралы ғылымға қатысты талқылауларды қамтиды. Қараңыз,

сондай-ақ: Smith (1997); Fox (1995); Montgomery (2015). Соңғы кітапта

Адам Смит туралы мағлұмат берілген.

5. Қараңыз: Leary (2012). Мұнда автор аталмыш ұғымдарды ғылыми көзқарас

тұрғысынан қарастырады. Бұл кітаптың бірінші тарауы тарихшылардың

қызығушылығын тудыртады. Қараңыз: Elliott (2013), Gallagher (2013). Бұл

кітаптарда «мен» ұғымы туралы мәлімет біле аласыздар. Қараңыз: Elliott

(2009), Walker (2010), Wetherell (2010). Мұнда бірегейлік туралы мағлұ-

мат берілген. Әсіресе, алтыншы және он жетінші тарауларды қараңыз.

6. Мысалы, қараңыз: Morrison (2006); Royce (2015).

7. Қараңыз: Bryman (2016), Schutt (2012). Әдістер қамтылған бұл кітаптар-

да әлеуметтік ғылымдар тәсілдеріне шолу жасалады. Соңғы кітаптың он

318 ЕСКЕРТПЕЛЕР

екінші тарауы «Тарихи және салыстырмалы зерттеулер» (Historical and

Comparative Research) деп аталады.

8. Жоғарыдағы үшінші сілтемені қараңыз. Сондай-ақ: Mommsen (2006).

Мұнда Вебер ауқымды тарихи контексте қарастырылған. Қараңыз: Giddens

(2013). Аталмыш кітап әлеуметтанушылар үшін пайдалы құрал болып

саналады.

9. Бұлай тұжырымдауыма интернеттен «гуманитарлық ғылымдар» деген тір-

кесті іздеуім себеп болды.

10. Бұл мәлімдемені журналдың артқы мұқабасынан табуға болады, онда оның

мақсаттары мен ауқымы көрсетілген.

11. Қараңыз: Әлеуметтік ғылымдар тарихы қауымдастығының (Social Science

History Association) веб-сайты. Қараңыз, сондай-ақ: Әлеуметтік ғылымдар

тарихы қауымдастығының ресми журналы – «Әлеуметтік ғылымдар тари-

хы» (Social Science History, 1976).

12. Мысалы, қараңыз: Oxley (1996). Сондай-ақ, Оксфорд университетінің веб

парақшаларын қараңыз.

13. Қараңыз: Allan (2013), p. xii.

14. Қараңыз, сондай-ақ: Burke (1992b), аталмыш кітап алғаш рет «Әлеуметтану

және тарих» (Sociology and Histor) деген атпен жарық көрген. Бұл кітапта

автордың әлеуметтану, әлеуметтік ғылымдар және әлеуметтік теория тура-

лы пайымы қамтылған (vii–ix бб.). Салыстырыңыз: Tilly (1981). Аталмыш

автор шынымен де өзінің барлық еңбегінде тарих пен әлеуметтік ғылым-

дар арасындағы байланысты қарастырған. Мысалы, қараңыз: Tilly (2008,

2009).

15. Қараңыз: Allan (2013), p. xiii. Қараңыз, сондай-ақ: Bruce (2018).

16. Жоғарыда келтірілген алтыншы және сегізінші сілтемені қараңыз.

Қараңыз: Peel (1971). Аталмыш кітап авторы практик әлеуметтанушы ре-

тінде Герберт Спенсердің интеллектуалдық өмірбаянын жазып шыққан.

Қараңыз, сондай-ақ: Mingardi (2011). Мұнда автор Спенсерді консерва-

тивті ойлау дәстүрлері тұрғысынан қарастыруға тырысқан. Қараңыз, сон-

дай-ақ: Montgomery (2015). Бұл кітаптың екінші тарауында Маркс туралы

мәлімет берілген.

17. Қараңыз: Law (2011); Allan (2013); Elliott (2014). Аталған кітаптар әлеу-

меттік теорияға арналған. Қараңыз: Sewell (2005), Eley (2013). Аталған

авторлар әлеуметтік теорияны егжей-тегжейлі зерттеген тарихшылар.

Қараңыз: Dirks (1994). Мұнда соңғы кітаптың авторы Джефф Элидің ең-

бектері қамтылған.

18. Қараңыз: Smith (1973).

19. Қараңыз: Malthus (2015). Кітап авторы аталмыш мәселелер бойынша не-

гізгі ойшылдардың бірі болған. Сонымен қатар Чарльз Дарвин кітап авто-

рының пайымдарын дереккөз ретінде пайдаланған. Толығырақ ақпарат алу

үшін Оксфорд ұлттық өмірбаян сөздігін қараңыз.

20. Қараңыз: Corfield (1991); Williams (1983), 60–69 бб., Joyce (1995); Bennett

(2005), pp. 39–42.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

319

21. Genovese (1965). Сондай-ақ автордың өзге де еңбектерін қараңыз. Мысалы,

Genovese (2011).

22. Қараңыз: Bentley (1997), отыз алтыншы тарау.

23. «Негізделген теория» термині әдетте тарихта қолданылмайды. Ол әлеу-

меттік ғылымдардың терминологиясымен көрсетілген мәліметтерге не-

гізделген теорияларды құратын сапалы әдіснаманы білдіреді. Қараңыз:

Corbin (2015), Bryant (2007). Мұнда негізделген теория туралы жүйелі си-

паттамалар ұсынылған. Мұнда көпшіліктің негізделген теорияны ұғымдар,

үлгілер және материалдарды үнемі өзара байланыстыратын тәсіл ретінде

кеңінен түсінгенін қалаймын.

24. Қараңыз: Mann (2012), Vol 1, p. viii.

25. Қараңыз: Rublack (2011). Аталмыш кітаптың алтыншы тарауында тарих-

шы Кристофер Кларктың билік туралы жазған қысқа эссесін оқи аласыз.

Салыстырыңыз: Bennett (2010).

26. Қараңыз: Bentley (1997) отыз бірінші тарау. Салыстырыңыз: Gaunt (1982).

Аталмыш кітапта автор бірқатар елдердің мәдениетін зерттеген.

Қараңыз: Sewell (2005). Бұл кітапттың бесінші және жетінші тарауларында

тарих пен антропологияның арасындағы байланыс зерделенеді. Мұнда ма-

мандығы бойынша тарихшы әрі антропология саласы бойынша ықпалды

жазушы Джеймс Клиффордтың еңбегін атап өткен жөн. Қараңыз: Clifford

(1988, 1997, 2013).

27. Мысалы, қараңыз: Thompson (1978). Қараңыз: Kadarkay (1995). Аталмыш

кітапта Дьердь Лукачтың оқырман үшін пайдалы шығармалар жинағын

сипаттайды. Қараңыз, сондай-ақ: Scott (2007), pp. 72–77.

28. Мысалы, қараңыз: Thompson (1993), pp.10–11. Салыстырыңыз: Williams

(1977).

29. Қараңыз: Thompson (1963), p. 11. Қараңыз: Joyce (1995). Аталған кітаптан

таптар туралы толығырақ мәлімет таба аласыз.

30. Қараңыз: Stocking (1992); Sloan (2003); Caygill (2004).

31. Мысалы, қараңыз: Larsen (2015). Бұл кітапта автор биоархеологияны атал-

ған үш саланы біріктіретін сала ретінде жақсы мысал бола алатынын си-

паттайды. Бұл үшеуін біріктіретін тағы бір сала – азық-түлікпен қамта-

масыз ету мәселелерін зерттеу. Қараңыз: Garnsey (1999); Muldrew (2011);

Albala (2014).

32. Қараңыз: Davis (1975), 124–151 бб., «Басшылық қызметтегі әйелдер»

(Women on Top). Бұл антропологияның ықпалы байқалатын ең танымал

тарихи туындылардың бірі. Салыстырыңыз:

Қараңыз: Hunt (1989), екінші тарау. Қараңыз: Muir (2005). Аталмыш кітап

салт-жораларға арналған.

33. Қараңыз: Thomas (1971). Бұл кітап сиқыршылық және тағы басқаларға

қатысты тәсілдерді қамтитын классикалық туындыға айналды. Қараңыз:

Kassell (2005). Мұнда сиқыршылыққа қатысты тәсілдердің жаңа түрлері

сипатталған.

34. Қараңыз: Mauss (1990). Алғаш рет 1920 жылдарда жарық көрген бұл кітап

320 ЕСКЕРТПЕЛЕР

антропологиялық классикалық туынды саналады және осы күнге дейін

өзектілігін жоймаған еңбектердің бірі. Мысалы, қараңыз: Davis (2000a).

Қараңыз: Liebersohn (2011). Мұнда сыйлық беруге негізделген қатынасқа

шолу жасай аласыз.

35. Қараңыз: Geertz (1973). Аталмыш кітапта толық мәлімет қамтылған және

әсіресе бұл кітаптың он бесінші тарауында автордың Бали аралдарындағы

әтештер шайқасы туралы танымал эссесін оқи аласыз. «Толық сипаттама»

(thick description) ұғымы аталған кітап авторымен байланыстырылады.

Мінез-құлықты егжей-тегжей сипаттаған автордың бұл туындысы «толық

сипаттама» ұғымын терең түсінуге мүмкіндік береді. Қараңыз, сондай-ақ:

Hunt (1989) үшінші тарау, Sewell (2005) алтыншы тарау.

36. Мысалы, қараңыз: Williams (1981); Bremmer (1991); Sewell (2005) бесін-

ші тарау. Аталған кітаптар мәдениет концепциясы туралы ойлануымызға

мүмкіндік береді.

37. Қараңыз: Scott (1995). Бұл кітап сәндік өнер деп аталатын өнер түрін қа-

лай қарастырудың жақсы мысалы бола алады.

38. Қараңыз: Kuper (2004), 820 б.

39. Butler (2014). Бұл психологияға арнап жазылған қысқа кіріспені қамтитын

кітап. Еңбектің бірінші бетінде Уильям Джеймстің анықтамасы дәйексөз

ретінде келтірілген. Сонымен қатар Джеймс туралы мәлімет 2–3 және 29–

30 беттерде қамтылған. Қараңыз: Richardson (2010). Аталмыш кітапта Генри

Джеймс туралы мағлұмат берілген. Қараңыз, сондай-ақ: Backhouse (2014),

ch.5; Shiraev (2015); Walsh et al. (2014). Қараңыз: Kuper (2004). Автор бұл

кітапта психологияны әлеуметтік ғылым түрі ретінде қарастырады.

Қараңыз: Alexander (2014). Автор мұнда психологияның пән ретіндегі күр-

делі сипатын толық баяндайды.

40. 39-сілтемеде көрсетілген еңбектер негізінен студенттер мен көпшілікке

арналған. Қараңыз: Jahoda (2007). Автор бұл еңбегінде көптеген мәселені

түсінікті тілде сипаттайды.

41. Бірнеше саладағы, соның ішінде әлеуметтану бойынша зерттеулерде мұн-

дай тұлғалар талқыланады. Мысалы, қараңыз: Scott (2007). Автор мұнда

Конт пен Фрейдті Грамши және Лукачпен қатар негізгі әлеуметтанушы-

лар ретінде қарастырады, осылайша әртүрлі категориядағы пәндердің өз-

гермелі сипатын байқауға болады. Кондиллак та тіл білімі ғылымы үшін

аса маңызды тұлға саналады. Қараңыз: Boucher (2017). Ағарту дәуірін

зерттеген тұлғалардың басым көпшілігіне әртүрлі салаларда жетістікке

жеткен зерттеушілер. Милль біренеше пәнді зерттеумен айналысқан. Ол

туралы толығырақ білу үшін Оксфорд Ұлттық өмірбаян сөздігіндегі мақа-

ланы қараңыз.

42. Жоғарыдағы бесінші сілтемені қараңыз. Қараңыз, сондай-ақ: Smith (2007).

43. Horton (1973).

44. Reddy (2001), p. 137. Қараңыз: сондай-ақ: Boddice (2014); Rosenwein (2018);

Strange (2014). Аталған кітаптардан эмоциялар тарихы туралы мағлұмат

ала аласыз.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

321

45. Reddy (2001), p. 330.

46. 1991 жылы жазылған бұл анықтама төмендегі сайтқа жүктелген мақала-

да дәйексөз ретінде келтірілген: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/dow

nload?doi=10.1.1.524.3502&rep=rep 1&type=pdf p.4. Аталған сайттағы бұл

мақаланы Кэролайн Ховард жазған. Автордың басылымдарында келті-

рілген дәйексөздердің толық тізімі, мақалалары мен сілтемелері Лондон

Экономика және саяси ғылымдар мектебінің LSE Research Online сайты-

нан таба аласыз.

47. www.simplypsychology.org/minority-influence.html

48. Tileagǎ (2014), он екінші тарау.

49. http://www.norberteliasfoundation.nl/network/concepts.php.

50. Smith (2001), p. 42.

51. Қараңыз: Dépelteau (2014), 3–4 бб. Автор мұнда эвристикалық құрал, со-

нымен қатар теориялық еңбек пен тәжірибеге негізделген бақылау арасын-

дағы екіжақты байланысты сипаттайды.

52. Мысалы, қараңыз: Stones (2017). Автор өз кітабында Норберт Элиасты не-

гізгі әлеуметтанушы-ойшыл деп сипаттайды. Қараңыз: Dépelteau (2013),

екінші бөлім. Мұнда автор Н.Элиасты Фрейд, Маркс, Дюркгейм және

Зиммельмен салыстырылады. Қараңыз, сондай-ақ: Dépelteau (2014).

Қараңыз: Mennell (1989). Мұнда Норберт Элиас туралы толығырақ ақпа-

рат ала аласыз.

53. Қараңыз: Green (2016). «Қоғамдық мақсат» деген тіркесті осы кітаптан

алдым. Қараңыз: Ravallion (2016). Мұнда теңсіздік үлгілері баяндалған.

Бұл тақырыптар жетінші тарауда талқыланған қоғамдық тарихқа қатысты.

Қараңыз: MacClancy (2013). Академиялық ортаның саяси құбылыстарды

зерттеуге деген қызығушылығы арта түсті. Айта кетерлік жайт, әлеумет-

тік ғылымдар пайда болған күннен бастап, оны зерттеумен айналысатын

мамандар қоғамға үлес қосуды мақсат тұтқан. Қараңыз: Mandler (2013).

Бұл кітапта автор нағыз қоғамдық интеллектуал Маргарет Мидтің өмірін

сипататайды.

54. Мысалы, қараңыз: Scribner (1981). Мұнда автор өз ойын көркемдік және

тарихи тұрғыдан сипаттайды. Қараңыз: Freedberg (1989). Аталған кітапта

автор суреттер күшіне баса назар аударады. Салыстырыңыз: Clark (2007).

Бесінші тарау. Тарихи білім мәртебесі

1. Мен мұнда бәрінен бұрын қылмыс түрлері мен балаларға қатысты зорлық-

зомбылықтың көбею қаупін меңзеп тұрмын, аталған мәселелерді қарасты-

руда мамандар тарихи дәлелерді мұқият бағалай бермейді. Бұған, мысалы,

іс қағаздарын жүргізудегі өзгерістерді бағалау мен оқиғалар, сот процесі

және сот үкімі арасындағы күрделі байланыстарды талдау кіреді.

2. Осыған байланысты әрдайым «ақиқат» ұғымы қолданылады. Қараңыз:

322 ЕСКЕРТПЕЛЕР

Shapin (1994), Fernández-Armesto (1997). Бұған қатысты екі түрлі тәсілмен

танысқыңыз келсе, жоғарыда келтірілген екі автордың еңбегін қараңыз.

Қараңыз: Handlin (1979). Мұнда автор «ақиқат» ұғымынан гөрі, соңғы елу

жыл ішінде «ақиқаттан» алыстап кеткен АҚШ еліндегі тарих тәжірибесін

сыни тұрғыдна қарастырады.

3. Кейбір тарихшылар өз саласында жаратылыстану ғылымдарының эпис-

темологиялық парадигмалар құрастыру қабілетіне күмәнмен қарады.

Мысалы, қараңыз: Collingwood (1993).

4. Қараңыз: Fernández-Armesto (1997). Аталмыш кітап авторы ақиқатты тү-

сінудің төрт әдісін ұсынады, атап айтсақ: сіз сезетін ақиқат, сізге айтыла-

тын ақиқат, ақыл-ой ақиқаты және өз сезімдеріңіз арқылы қабылдайтын

ақиқат.

5. Қараңыз: Williams (1983) 308–312 бб. Мұнда ағылшын тіліндегі «субъек-

тивтік» сөзінің күрделі шығу тарихы баяндалған.

6. Қараңыз, дегенмен: Evans (2002).

7. Онора О’Ниллдің Рейт дәрістерінде сенімділік туралы айтқаны 2002 жылы

басылып шықты және оның нәтижесінде қазіргі таңда осы мәселелерге қы-

зығушылық туындады. Салыстырыңыз: Frevert (2014), Schröder (2017).

8. Stott (1973) is a classic account. Қараңыз, сондай-ақ: Aufderheide (2007).

9. Қараңыз: Curtin (1967). Аталған кітап тиісті негізгі дереккөздердің жина-

ғы саналады. Құлдықтың субъективтілігіне деген қызығушылықтың туын-

дауына негізінен Тони Морриссоның «Сүйікті» (Beloved) сияқты әдеби

туындысы себеп болды. Қараңыз: «Тарихты қайта жазу» (Rewriting History)

21 шығарылым, №2 (2017). Журналдың бұл арнайы шығарылымы түпнұс-

қалық мәлесіне арналған.

10. Холокост оқиғасы туралы естеліктер мен жазбалардың қулық-сұмдығы ту-

ралы дәлелді сипаттаманы Бернхард Шлинктің «Оқырман» (The Reader)

атты романынан оқи аласыз. Алғаш рет 1995 жылы жарық көрген бұл кітап

«оқырман» сөзінің неміс тіліндегі аудармасы, яғни «Der Vorleser» деп атал-

ған. Қараңыз, сондай-ақ: Browning (1992a).

11. Қараңыз: Baldwin (1968); Mora (2006); Blair (2012). Бұл кітаптардан

Фермалар қауіпсіздігі әкімшілігі (Farm Security Administration) туралы

мағлұмат таба аласыз.

12. Қараңыз: Thompson (1982); Blinder (2010); Hill (2015). Аталған туынды-

ларда Уолкер Эванс туралы ақпарат берілген. Қараңыз: Badger (1989);

McElvaine (1984). Мұнда «Алапат тоқырау» (Great Depression) туралы

баяндалған. Қараңыз: Tagg (1988). Бұл фотосуреттердің маңызын сипат-

тайтын классикалық туынды. Қараңыз: Clarke (1997). Аталған кітапта, әсі-

ресе, оның сегізінші тарауында фотосуреттердің материал ретінде қолда-

нылуы сипатталған.

13. Салыстырыңыз: Grafton (1997); Zerby (2002).

14. Мысалы, қараңыз: Webster (1975); Gage (1993); Kershaw (1998, 2000);

Slezkine (2017). Мұндай іргелі туындылар әлі де пікірталас тудыруы

мүмкін.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

323

15. Tuchman (1984), p. 2. Қараңыз, сондай-ақ: Tuchman (2014). Бұл автордың

Екінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы айы туралы жазған айтулы еңбегі.

Қайта басылып шыққан бұл кітаптың алғысөзінде автордың өмірі мен шы-

ғармашылығы баяндалған. Сонымен қатар бұл туындыға автордың бастап-

қыда мерейтойлық шығарылымға әзірлеген кіріспе мәтіні енгізілген. Ол

1989 жылы өмірден озды. Бұл кітаптың көптеген басылымдары сәл өзгеше

атаулармен шығарылып жүр. Салыстырыңыз: Clark (2012).

16. Салыстырыңыз: Gossman (2003).

17. Қараңыз: Baxandall (1988), 152 б. Мұнда автор тарихшылардың суреттерді

ұқыпсыз пайдалануы туралы айтады. Телевизия мұндай тарихи білім үшін

аса маңызды дереккөзге айналуда. Көрермен романдардың серияларға бө-

лініп шығуы мен сахналанған драмалардан гөрі, өздігінен өнер туындысы

саналатын деректі фильмдерге баса назар аударады.

Шынайы оқиғалар желісі бойынша түсірілген көркем фильмдер беделді

сипаттамалар ретінде қарастырылуы мүмкін. Қараңыз: Hughes-Warrington

(2009); Davis (2000b). Қараңыз: Nolan (2017). Мұнда автор тарихи фильм

жасап шығарудың қыр-сырын сипаттайды.

18. Hufton (1974, 1995).

19. Мысалы, қараңыз: Hufton (1971). Мұнда автор бұл жайындағы жеке бақы-

лауларын баяндаған.

20. Қараңыз: Davis (1983, 1988, 1997). Сондай-ақ: «Мартин Геррдің оралуы»

(The Return of Martin Guerre) атты француз фильмі (1982).

21. Қараңыз: Stanford (1998), үшінші және төртінші тарау. Сондай-ақ: Lloyd

(1986). Автордың бұл кітаптың басында ұсынған негізгі терминдердің

анықтамасы пайдалы. Қараңыз, сондай-ақ: Atkinson (1978), әсіресе, төр-

тінші тарау. Мұндай еңбектер техникалық сипатқа ие болуы мүмкін, се-

бебі мұнда философияға қатысты мәселелер баяндалады, ал оның тарихи

тәжірибеде тікелей қолданылуы түсініксіз болуы мүмкін. Қараңыз: Evans

(2000). Аталған кітапта автор көптеген маңызды тақырыпты қамтиды, мы-

салы, оның бесінші тарауы себеп-салдарлық байланысқа арналған.

22. Қараңыз: Atkinson (1978), бесінші тарау, Stanford (1998) үшінші тарау,

McClelland (1975). Тарихи басылымдардың басым бөлігінің атауына «се-

беп» сөзінің енгізілгеніне назар аударыңыз.

23. Қараңыз: Curtin (1984). Мұндай тарихнамалық өзгерістерді мәдениет

пен экономиканы үйлестіретін осындай кітаптардан байқауға болады.

Сонымен қатар оны соңғы уақытта жаһандық құбылыстар туралы көптеп

шығарылған кітаптардан аңғарамыз. Бұл кітаптар мәдениет, экономика

мен саясаттың бір-бірінен бөлінбейтін және тарихи өзгерістерді көптеген

фактор арқылы түсіндіруге болатыны туралы болжамдарға негізделеді.

Қараңыз, сондай-ақ: Goodman (1993); Finn (2003); Osterhammel (2014).

24. Мысалы, қараңыз: «Тарихи шеберхана» (History Workshop Journal, 1988)

журналы №26 шығарылым. Мұнда «Психоанализ және тарих» тақыры-

бында жарияланған арнайы материал бар.

25. Қараңыз: Brown (2005). Тарих факультетінде оқитын студенттер бұл

324 ЕСКЕРТПЕЛЕР

кітаптан постмодернизм туралы мағлұмат ала алады. Қараңыз: Bakhtin

(1984); Stallybrass (1986). Бұл еңбектерде Михаил Бахтиннің ықпалды

шығармалары туралы баяндалады.

26. Harris (1994). Мұнда автор Гитлердің күнделіктері туралы сипаттайды,

сонымен қатар мұнда алғаш рет 1986 жылы жарық көрген «Гитлерді сату:

Гитлер күнделіктерінің тарихы» (Selling Hitler: The Story of the Hitler Diaries)

атты кітап туралы да жазылған. Анна Франктің күнделігінің бұрмаланғаны

туралы әрдайым сөз болғанын және оны жоққа шығару үшін арнайы әре-

кеттер жасалғанын атап өткен жөн. Қараңыз: Barnouw (1989), кіріспе бөлі-

мі. Қараңыз, сондай-ақ: Hanrahan (2014), Ryrie (2008). Мұнда бұрмалауға

қатысты деректер келтірілген.

27. Қараңыз: Friedländer (1992); «Гуманитарлық ғылымдар тарихы» (History

of the Human Sciences, 1988) журналының арнайы шығарылымы 9 том, №4

(1996), Gutman (1990), 4 бб, 1797–1802 бб, «Холокост кезіндегі еврейлер-

дің шығындарын бағалау» (Estimated Jewish Losses in the Holocaust) тақыры-

бындағы мақала.

28. Қараңыз: Evans (2014); Ferguson (1997); Stanford (1998), pp. 89–93.

Танымал еңбектерде фактіге қарсы тарихтың (counterfactual history) үнемі

енгізілетініне назар аударыңыз.

29. Мысалы, қараңыз: Plain (2017); Wilson (1984); Kershaw (1987); Henshall

(1992). Аталмыш кітаптарда тарих пен аңызды қарастырудың түрлі тәсіл-

дері баяндалған.

30. Қараңыз: Stanford (1986); Murphey (1994); Megill (2007); Rublack (2011),

үшінші тарау; Tucker (2011); Fellman (2012); Tosh (2015), жетінші тарау.

Бұл еңбектерде тарихи білімді қарастырудың өзге тәсілдері зерделенеді.

Алтыншы тарау. Кезеңдеу

1. Қараңыз: Galbraith (1977); Guiral (1976); Calder-Marshall (1976). Қараңыз:

Adam (2004). Уақыт туралы кітап көпшілікке арналған. Қараңыз: Golden

(1997). Мұнда автор кезеңдеудің күрделі сипатын баяндайды.

2. Қараңыз: Hughes (2002); Kean (2004). Бұл кітаптарды онлайн нұсқасын

мына сайттан оқуға болады: https://www.9–11commission.gov/ report/

911Report.pdf. Қараңыз: Spiegelman (2004). Мұнда автор 9/11 символына

қатысты өз ойын ашық білдірген.

Қараңыз: Judt (2008), 368–383 бб. Мұндағы автордың эссесінен Қырғи-

қабақ соғыс туралы оқи аласыздар, сонымен қатар мұнда біршама негізгі

мәселелер сипатталған. Қараңыз: Weeks (2014). Бұл кітапта алдыңғы ав-

тордың жазғанына мүлде қарама-қайшы көзқарас ұсынылған.

3. Lewis (2002). Нөмірленбеген алғысөз бөлімі.

4. Rockmore (2011).

5. Салыстырыңыз: Kubler (1962).

ЕСКЕРТПЕЛЕР

325

6. Duncan (1998); Burnaby (1901); Sewell (1896). Қараңыз: Evers (2013).

Мұнда уақытқа қатысты мәселелер қызықты түрде сипатталған. Қараңыз:

(2004). Аталмыш кітап авторы уақытты әлеуметтік-ғылыми тәсіл арқылы

қарастырады.

7. Бояу әзірлеумен айналысатын шотландиялық Craig and Rose компаниясы

ескі түстер коллекциясың он кезеңге бөледі, мұнда ежелгі әлем, өнер және

қолөнер қозғалысы және арт деко (art deco), соның ішінде Мин әулетіне

қатысты бояу түрлері бар.

8. Қараңыз, мысалы, Faroqhi (1999).

9. Бұған көп жағдайда фильм менфотосуреттің ықпалы себеп болды, өйткені

деректі және көркем фильмдерде біз «Гитлер» деп түсінетін адамды жеке

тұлғадан гөрі, тарихи құбылыстар мен эмоциялық реакциялар жиынтығы

ретінде көрсетеді.

10. Burke (1992a).

11. Қараңыз: Jordanova (2012), үшінші тарау, әсіресе, 103–106 бб. Рококо ең

алдымен XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы француз өнерімен байла-

ныстырылады: Аталмыш стиль Францияда 1740 жылдарда сәннен шығып

қалды, бұған сол уақыттағы маңызды үлгілер мен республикалық рим-

дік деңгейде неоклассицизмнің артықшылыққа ие болуы себеп. Қараңыз:

Murray (1997), 452 б. Ғалымдар мұндай терминдердің анықтамасы мен

тиімділігін талқылайды, бірақ біз үшін белгілі бір кезең туралы түсінік

қалыптастыратын бұл терминдердің түрлі болжамдарға түрткі болатыны

маңызды. Мысалы, «рококо» сөзі әйелге тән нәзіктікті, ежелгі режимдегі

мінез-құлықтың жүгенсіздігін, ал «неоклассицизм» сөзі еркекке тән қа-

тал мінезді білдіреді. Салыстырыңыз: Slesin (1994). Қараңыз, сондай-ақ:

38-сілтеме.

12. Салыстырыңыз: Samuel (1998), pp. 330–48.

13. Totman (2005), p. 143.

14. Сол уақытта Француз революциясына қатысты мұндай сипаттама-

ны англо-ирландиялық жазушы, саясаткер Эдмунд Бёрк айтқан еді. Ол

1790 жылғы қараша айында ауқымды түсініктеме жариялаған. Қараңыз:

Burke (2015). Көптеген кітаптар 1789 жылды бастапқы немесе соңғы күн

ретінде сипаттайды.

15. Қараңыз: Weiner (1993); Brockliss (1997), әсіресе қорытынды бөлімін.

16. Қараңыз: Poirier (1996), Bell (2005), Аталмыш кітаптарда Лавуазье тура-

лы тың деректер беріледі және оның саясаттағы рөліне назар аударылады.

Сонымен қатар мұнда революцияны аса маңызды өзгеріс алып келген оқи-

ға ретінде сипаттайды. Салыстырыңыз: Jones (2016).

17. Қараңыз: Jones (1988), 425–430 бб.; Furet (1989) 538–547 бб. Аталған кі-

таптарда революциялық күнтізбе туралы мәлімет ала аласыз.

18. Қараңыз: Woolf (1931). Автор өз кітабын соғысты тарихтағы апат пен ма-

ңызды оқиға ретінде талқылаудан бастайды. Салыстырыңыз: Marwick

(1991).

19. Leys (2000); Leese (2014); Loughran (2016).

326 ЕСКЕРТПЕЛЕР

20. Mayer (1981). Қараңыз: Silkin (1979, 1998); Hibberd (1981). Аталған кі-

таптардан Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысты поэзия туралы деректер

таба аласыз.

21. Williams (1983), pp. 208–9; Bennett et al. (2005), pp. 219–24.

22. Jones (1982).

23. «Модерн», «модернизм» және «қазіргі заман» (модернити) сөздерін ажы-

рата білу қажет. «Модерн» сын есімі негізгі мәтінде қарастырылады.

«Модернизм» сөзі әдетте өнер, архитектура және әдебиеттегі мәдени қозға-

лыстарға қатысты айтылады. Ал оны басқа құбылыстарға қатысты қолдан-

ған кезде көп жағдайда «модерн» және саналы түрде жаңашыл саналатын

құбылыстарды жағымды сипатта қарастыруды білдіреді. Модернити сөзі

жалпы жағдайға қатысты айтылады және әлеуметтанушылар бәрінен бұ-

рын осыған ерекше назар аударады. Модернизация түбегейлі өзгеріс алып

келетін процесстерге, әсіресе, әлеуметтік және экономикалық өзгерістерге

қатысты қолданылады. Мысалы, қараңыз: Berman (1983); Abrams (2005),

175–177 бб.; Ritter (1986), 273–277 бб.; Peters Corbett (1997), әсіресе, кіріспе

бөлімі. «Қазіргі заман тарихы» (Journal of Modern History, 1929) журналы-

ның редакциясы ауқымды хронологиялық ұзақтықты, соның ішінде ежелгі

жаңа дәуірді қамтитын мақалаларды қабылдайтынын айта кеткен жөн.

24. Koyré (1957).

25. Мұнда Австралияға қатысты жағдай ерекше қызықты, себебі кезеңдеудің

барлық түрлеріне ерекше ықпал етеді. Кук 1769–1771 жылдар аралығында

Австралияға саяхат жасағанға дейін еуропалықтар бірнеше уақыт бұрын

аталған құрлықты көрген және оған саяхат жасаған. Бұған қатысты бір

тарихи жайт мынадай мәлімдемеден басталады: «Австралия ресми түр-

де... 1787 жылғы 22 қаңтарда ашылды». Мұнда аталған жердің Британдық

отаршылдық жүйесіндегі аймақ мәртебесіне басымдық беріледі. Қараңыз:

Crowley (1974), 1 б. Аталған автордың бұл басылымында кезеңдеуді қа-

растырудағы жан-жақты тәсілі оқыған адамды қызықтырмай қоймайды.

Салыстырыңыз: Cathcart (1993), 3 б. Мұнда автор: «Австралияда XVIII ға-

сырдың соңғы ширегіне дейін өркениет басталған жоқ» деп мәлімдейді, бұл

оның жоғарыда айтылғандай, 1787 жылы ашылғанына басымдық береді.

26. Салыстырыңыз: Freeman (1990), Mazower (2004); Moyn (2017).

27. Bien (1960); Venturi (1971); Peters (1996).

28. Hudson (1992); Kriedte (1981).

29. Мысалы, қараңыз: Klein (2011). Мұнда автор кітаптың он пайызын құрай-

тын бірінші тарауды «География және Колумбтық дәуірге дейінгі өрке-

ниет» деп атаған. Ал қалған тарауларда автор Колумбтық дәуірден кейінгі

кезеңдер арасын шектеу үшін әртүрлі саяси және экономикалық түсінік-

терді қолданады. Автор өзінің «Саяси хронология» (Political Chronology)

атты кітабының 297–301 беттерінде біздің заманымызға дейінгі 2500 жыл-

дан 2010 жылға дейінгі кезеңді қамтиды, автор мұнда сипаттаған бірқатар

критерийлерін бүгінде тарихшылар өткен уақыт туралы мәлімет құрасты-

ру үшін пайдаланады.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

327

30. Салыстырыңыз: Hughes (1964), pp. 89–107; Seldon (1988); «Қазіргі заман

тарихы» (Journal of Contemporary History, 1966) журналы.

31. Speck (1996). Салыстырыңыз: O’Gorman (1997); Prest (1998); Blackbourn

(1997).

32. Бұған Британия мен Америка Құрама Штаттарының арасындағы күрделі

қатынас мысал бола алады. Америка Құрама Штаты тәуелсіздігін жария-

лағанына екі ғасырдан астам уақыт өтсе де, екі мемлекет арасындағы қаты-

нас әлі де шиеленіске толы. Қараңыз: Louis (1986); Baylis (1984).

33. Қараңыз: Gay (1966, 1969); Darnton (1968); Porter (1981); Withers

(2007); Outram (2012). Аталған кітапта Ағарту дәуірі әр алуан көзқараста

сипатталған.

34. Мысалы, Marwick (1998); Fink (1998). Қараңыз: Unger (2011). Мұнда

Америка Құрама Штаттарының алпысыншы жылдардағы хал-ахуалы

баяндалған. Қараңыз: Diski (2009). Аталмыш кітап авторы британдық көз-

қарас тұрғысынан ойлануға итермелейтін бұл еңбегін жеке тәжірибесіне

сүйене отырып жазған.

35. Schorske (1979); Dijkstra (1986); Teich (1990); Danchev (1995); Pahl (1995);

Guy (2018).

36. Behrens (1967); Williams (1970); Tocqueville (1971); Doyle (2012).

37. Қараңыз: Webster (2004). Мұнда автор кезеңдеу мен мәдениетті ашық түр-

де талқылайды.

38. Мысалы, қараңыз: Friedrich (1952); Park (1992); Irwin (1997). Қараңыз:

Fulbrook (2004), 111 б. Мұндағы әрі стильге, әрі кезеңге қатысты айтыла-

тын «бидермейер» термині менің бірнеше пікірімді айғақтайды. Қараңыз:

Murray (1997), 29–30, 368–369, 47 бб. Мұнда барокко, неоклассицизм және

бидермейер стиліне анықтама берілген.

39. Мысалы, қараңыз: Curl (1994); Vercelloni (2016); Bayley (2017). Аталған кі-

таптарда талғам туралы мәліметтер қамтылған. 40 Қараңыз: Dixon (2012);

Marshall (2015). Мұнда реформация тәсілдері сипатталған.

40. Қараңыз: Реформация тәсілдері туралы, Dixon (2012); Marshall (2015).

41. Қараңыз: Mack (2008); Anderson (2012). Бұл кітаптардан методизм туралы

мағлұмат таба аласыз. Соңғы кітапта автор методизм қозғалысының өнер

мен әдебиетке кіріктірілуін зерттеген.

42. Қараңыз: Rex (2017). Соңғы жылдары шыққан аталмыш кітапта Лютердің

идеяларын бағалай аласыз және мұнда кітап авторы тоқсан бес тезистің шы-

найылығына күмән келтіреді. Қараңыз: Marshall (2017). Мұнда автор тоқ-

сан бес тезисті аңызға теңейді және мұның «қазіргі заманғы тарихи түсінік

қалыптастыратын» әдістерін зерттейді. Қараңыз, сондай-ақ: Roper (2016).

43. Dunant (1996); Burn (1964); Cannon (1984). «Алтын дәуір» тіркесі Испания,

Италия, Нидерланд, Бразилия және Шотландия сияқты көптеген ел мен

көп кезеңге қатысты жүздеген кітаптың атауына енгізілген. Мысалы, қара-

ңыз: Kamen (1988); Metzger (2009).

44. Galbraith (1977). Автор бұл кітапта «өткен ғасырға тән экономикалық ойға

деген сенімділікті біздің заманымыздағы проблемаларға тап болатын үл-

кен белгісіздікпен салыстыру» (7 б.) болды.

328 ЕСКЕРТПЕЛЕР

45. Branson (1971); Garraty (1986); Badger (1989).

46. Қараңыз: «Алапат тоқырау» (Great Depression, 1984). Салыстырыңыз:

Saul (1985). Бұл кітапта автор ХІХ ғасырдағы басқа алапат тоқырауды

сипаттайды.

47. Бұған қосымша мысал ретінде Италиядағы Рисорджименто қозғалысын

атап айтуға болады. Қараңыз: Patriarca (2012). Қараңыз: Clark (2009).

Мұнда бұл туралы толық мәлімет берілген.

48. Braudel (1981, 1982, 1984). Салыстырыңыз: Braudel (1980), әсіресе «Ұзақ

мерзім» (The Longue Durée) тақырыбындағы эссе, 25–54 бб. Сонымен қа-

тар төменде 49-сілтемеде көрсетілген еңбекті қараңыз. Қараңыз: Le Goff

(2015). Кітап авторы – жылнамашы, оның бұл кітабы кезеңдеуге қатысты.

49. Қараңыз: Wrigley (1989); Fischer (1996); Patterson (1986).

50. Қараңыз: Aries (1973, 1983). Бұған аталған автордың туындылары айқын

мысал бола алады.

51. Тарихшылар арасында жадыға деген қызығушылық күрт өсті.

Мысалы, қараңыз: Winter (1995); Taithe (1999); Le Goff (1992). Соңғы кі-

таптың 99-бетінде автор тарихшыларды «жадымен жұмыс істейтін кәсіби

мамандар» деп атайды. Қараңыз: Fentress (1992). Аталған кітап ерекше ма-

ңызды туынды саналады.

52. Figlio (1988).

53. «Тарих және жады» (History and Memory) – журнал атауы, алғаш рет

1989 жылы жарық көрген. Қараңыз, сондай-ақ: Cubitt (2007); Tumblety

(2013).

Жетінші тарау. Қоғамдық тарих

1. Мысалы, қараңыз: Howe (1986); Liddington (2002); Ashton (2009); Gardner

(2017). Тарих қоғамдық сипаты бар және мұны зерттеп жатқан жалғыз

сала емес. Мысалы, қараңыз: MacClancy (2013). Қараңыз: Beck (2012), De

Groot (2016a). Аталған кітап авторлары бұл тарауда қамтылатын тақырып-

қа қатысты көптеген мәселені қарастырады. Қараңыз: Bruggeman (2008);

Van Wagenen (2012). Қоғамдық тарихтың жеке сала ретінде қалыптасуына

егжей-тегжейлі тақырыптық зерттеуді қамтитын мұндай еңбектер саны-

ның артуы себеп. Қараңыз: Cannadine (2004). Мұнда тарих пен бұқаралық

ақпарат құралдары туралы баяндалған.

2. Қараңыз: Benson (1986). Мұнда авторы аталмыш мәселелерді тиімді түр-

де сипаттайды және бұл кітап «Радикалды тарихқа шолу» (Radical History

Review) журналына жарияланған мақалаларға негізделген. Мұның кіріспе

бөлімінде: қоғамдық тарихтың үш түрі, атап айтсақ: бұқаралық ақпарат құ-

ралдары арқылы таралатын, басымдыққа ие тұлғаның мүддесі үшін, яғни

кәсіби қоғамдық тарих және адамдардың өміріне өзгеріс әкелген тарих

түрінің арасындағы айырмашылық баяндалады. Қоғамдық тарихтың бұл

түрлері арасынан көптеген ұқсастық пен өзара байланыстың бар екенін

ЕСКЕРТПЕЛЕР

329

байқаймын. Қараңыз: «Гендер және тарих» (Gender and History, 1989)

журналының арнайы шығарылымы, vol. 6, №3 (1994). Әсіресе Барбара

Мелоштың мақаласында бұл туралы толығырақ мәлімет береді.

3. Мысалы, қараңыз: , Samuel (2012), «Мұра» (Heritage) деп аталатын III бө-

лім. Мұнда әсіресе «Семантика» (Semantics) тақырыбындағы жақсы жа-

зылған эссені оқи аласыздар. Салыстырыңыз: Lowenthal (1998).

4. Бұл археологиямен тығыз байланысты, себебі музей үйлестірушілері мен

ғалымдар жұмыс бабымен әрдайым байланыста болады. Қараңыз: Renfrew

(2016). Автор аталмыш кітаптың он төртінші және он бесінші тарауында

бұл тарауда қамтылатын тақырыпты археологиялық көзқарас тұрғысы-

нан тамаша сипаттайды. Тарихшылардың музейлер/тарихи-мәдени мұра

әлемімен байланысының маңызы арта түсуде. Көпшіліктің музейлерді

аралаған кезде мұндағы адемиялық тарихты ажыратуы қиынға соғуы мүм-

кін. Қараңыз: «Мұралар жөніндегі зерттеулер» халықаралық журналы

(International Journal of Heritage Studies, 1994); Horne (1984); Vergo (1989);

Elsner (1994); Bennett (1995); Arnold (1998); Mandler (2002) Swenson

(2013). Аталған басылымдарда бұл туралы жалпы мәлімет берілген.

5. Мысалы, қараңыз: «Музейлер» (Museums Journal, 1901), «Коллекциялар

тарихы» (Journal of the History of Collections, 1989) журналдары және жо-

ғарыда 4-сілтемедегі басылымдар. Мысалы, қараңыз: Berlo (1998). Мұнда

жергілікті тұрғындарға тиесілі заттардың коллекциясын жинау ісі айрық-

ша күрделі мәселелер туғызатыны жайында айтылған.

6. Отаршыл Уильямсбург музейі – отаршыл Америкадағы өмірді түбегейлі

қайта құру әрекеті және әлемдегі ең үлкен музей саналады: https://www.

colonialwilliamsburg.com. Уилтшир округіндегі Лонглит тарихи маңызы

бар ескі сарай, дегенмен аталған орын тарихи тұрғыдан ғана емес, айна-

ласындағы әсем табиғатымен де көпшілікті қызықтырады. Коммерциялық

табыс туралы білгіңіз келсе, келушілерді тарихи маңызы бар ескі үлкен са-

райға саяхаттауға шақыратын Лонглиттің сайтына кіріп көріңіз: https://

www.longleat.co.uk.

7. ЮНЕСКО-ның әлемдік мұралар тізіміне (2017) жалпы саны 1,073 нысан

енгізілген, жаңа орындар аталмыш тізім жаңартылып, жарияланған соң

белгілі болады.

8. АҚШ-та тарихшылардың аталған мәселеге назар аудартуда «Радикалды

тарихқа шолу» (Radical History Review) журналы маңызды рөл атқарды.

Мәселен, Дисней корпорациясының тарихи аспектілерді қамтитын тақы-

рыптық саябақтарды жасақтауға бөлген қомақты қаражаты қоғамда пікір-

талас туғызуда. Ал Британияда «мұраға» қатысты мәселелер және осы са-

лаға қатысы бар Ұлттық қор және Ағылшын мұрасы секілді ұйымдардың

жұмысы талқылануда.

9. Қараңыз: Flanagan (2014). Аталмыш роман Букер жүлдесін жеңіп алған

және автордың Жапониядағы әскери тұтқындарға арналған лагерьде бол-

ған әкесінің тәжірибесіне негізделіп жазған бұл кітабы ешкімді бейжай

қалдырмасы анық.

330 ЕСКЕРТПЕЛЕР

10. Мысалы, Orczy (2018). Қараңыз: Dugan (2012), Tibballs (1998). Мұнда

Эмма Орци туралы мәлімет берілген, соңғы кітапта Орцидің жазбалар же-

лісі бойынша түсірілген телесериалдар, сонымен қатар өткен уақыт, өткен

уақытты сипаттау және бұл сипаттағанды қайта қарастырудың өзара қалай

үйлесетіні сипатталады. Қараңыз: Nield (1929); Johnson (2005, 2009); De

Groot (2010, 2016b). Мұнда тарихи романдар туралы ақпарат ала аласыз.

Қараңыз: Mantel (1992). Аталған кітап авторы Француз революциясын

мүлде басқа көркем сипатта ұсынудың тәсілдерін баяндайды.

11. https://www.nationaltrust.org.uk.

12. Қараңыз: Leggott (2015); Samuel (2012), VI бөлім. Мұнда телевизия арқы-

лы берілетін сахналанған драма туралы мәлімет бар.

13. Мысалы, «Тақтар ойыны» (Game of Thrones) түсірілген Солтүстік

Ирландия секілді елдер түсірілім орнының экономикалық әлеуеті есебінен

пайда көреді. Қараңыз: Reinhart (2014). Мұнда автор аталмыш қызықты

сериалдың сюжеттерін кітап түрінде ұсынған.

14. Қараңыз, мысалы: Young (1993, 1994, 2000); Gillis (1994); Winter (1995)

төртінші тарау; McBride (2001).

15. Қараңыз: Agulhon (1981). Автор бұл кітапта осы мәселені ерекше атап өте-

ді. Тарихшылар үшін көпшілік ортада тұрғызылған мүсіндерді зерттеу ісі

маңызды саналады, дегенмен мұндай зерттеулерді көп жағдайда өнер тари-

хын зерттеуші мамандар жүргізеді. Қараңыз: Borg (1991); King (1998) және

жоғарыда келтірілген он төртінші сілтеме. Мұнда әскери мемориалдар ту-

ралы ақпарат таба аласыз.

16. Қараңыз: Abrams (2005), 115–117 бб. Мұнда жанр туралы толығырақ

баяндалған.

17. Қараңыз: Hodge (1984); Kloester (2011).

18. Қараңыз: Abrams (2005), 178 б. Бұл кітапта ағылшын тіліндегі «topos» сөзі-

нің көпше түрі «topoi», яғни дәстүрлі тақырып туралы мәлімет қамтылған.

Мұндай жанрдың көптеген бұқаралық ақпарат құралына қатысы бар, әр-

түрлі жанрда түсірілген көптеген фильм бар, мысалы, қараңыз: Rosenstone

(1995); Davis (2000b). Аталған кітапта авторлар 1960–1998 жылдар аралы-

ғында құлдық туралы түсірілген бес фильмді зерттеу арқылы бұл мәселе-

лерді қарастырады.

19. Тарихты көпшілік назарына ұсыну тәсілдері туралы ойлану да пайдалы.

Мысалы, қараңыз: Levine (1993), он бесінші және он алтыншы тарау; Cooke

(1995); Haraway (1989), үшінші тарау.

20. Қараңыз: Habermas (1989). Салыстырыңыз: Castiglione (1995). Қараңыз:

Calhoun (1992). Мұнда Юрген Хабермас туралы баяндалған. Қараңыз, сон-

дай-ақ: Müller-Doohm (2016). Аталған кітапта автор Хабермастың өмірбая-

нын егжей-тегжей жазып шыққан.

21. Қараңыз: Elshtain (1981); Vickery (1993); Davidoff (1995), сегізінші тарау;

Landes (1988). Аталған жазбаларда қоғамдық және жеке салалардағы ген-

дерлік айырмашылық сипатталған.

22. Қараңыз: Miller (1973); Anderson (2004).

ЕСКЕРТПЕЛЕР

331

23. Қараңыз: Sellar (1930); Samuel (1998), 208–213 бб.

24. Аталған музей туралы толық ақпарат алу үшін төмендегі сілтемені пайдала-

на аласыз: http://www.lanl.gov/museum/. Қараңыз: Kort (2007). Бұл кітап-

та автор бомбаның қолданылуына қатысты дау-дамайларды тиімді түрде

сипаттайды. Қараңыз: Monk (2012). Роберт Оппенгеймер секілді маңыз-

ды тұлғаның өмірін сипаттайтын бұл іргелі туындыда автор Лос-Аламос

жобасының этикалық және саяси күрделіліктерін зерттейді. Қараңыз:

Zwigenberg (2014). Аталған кітап авторы Хиросима және басқа жерлердегі

апат салдарын еңсеру тәсілдерін қарастыра отыра, әлем бойынша еске алу

мәдениетінің артуы контексінде қоғамдық тарихқа қатысты бірнеше мәсе-

лені қозғайды.

25. Қараңыз: «Технология және мәдениет» (Technology and Culture) журналы,

39 (1998), 457–482 бб. (Pretzer et al. 1998). Аталмыш кітапты арнайы бө-

лімі ерекше пайдалы, себебі мұнда «Enola Gay» ұшағын музейге қою ту-

ралы жобаның сәтсіздігі ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тарих төңіре-

гіндегі ауқымды мәселелер де қарастырылады. 1945 жылы одақтастардың

Дрезденге бомба тастауы да осыған ұқсас мәселелердің туындауына себеп-

ші болды. Қараңыз: Fuchs (2012).

26. https://www.museumselection.co.uk сайты өткен уақытқа қатысы бар зат-

тардың коммерциялық мақсатта онлайн сатылатынына жақсы мысал бола

алады.

27. Қараңыз: Webster (1988, 1996). Аталған кітап тапсырыс арқылы жазатын

тарихи туындыларға керемет мысал бола алады және бұл кітапты автор-

дың осы тақырыпта 2002 жылы басып шығарған кітабымен салыстыруға

болады. Қараңыз: Webster (2002). Өзім де тапсырыспен бір жоба туралы

кітап жазып шыққан автор ретінде мұнда қандай деректер енгізілуі керек

екеніне (мысалы, қаржы мәселесі бойынша) қатысты қаншама шешім-

дер қабылдау қажет екенін жақсы түсінемін. Қараңыз: Jordanova (2018).

Тапсырыс берушілер қажетті деректерді тегін пайдалануға мүмкіндік бер-

ді, бірақ суреттердің бағасы туралы ақпаратты енгізбеуді жөн санадым.

Джин Ситон BBC-дің ұсынысы бойынша аталмыш агенттік туралы кітап

жазған, алайда аталмыш туындының көпшілік арасында дау туғызғаны

соншалық, аз уақыттың ішінде шығарманың қайта өңделген нұсқасы жа-

рыққа шықты әрі онда автордың оқырманнан кешірім сұрағаны енгізілген.

Бизнес тарихы туралы жазу ісі дамып келеді. Мысалы, қараңыз: «Бизнес

тарихы» (Business History, 1959), «Бизнес тарихына шолу» (Business History

Review, 1926) журналдары.

28. Қараңыз: Baron (1985); Ellis (1993); Caine (2010). Мұнда танымал адамдар-

дың өмірбаянын жазудың маңызы сипатталған.

29. Қараңыз: Foot (1794). Бұл кітапта автор 1793 жылы қайтыс болған, жа-

ман атқа қалған әйгілі хирург Джон Хантердің өмірбаянын сипаттаған.

Өмірбаяншылар кейбір түсінік берушілер жауыз деп есептейтін Иосиф

Сталин секілді тұлғалардың өмірбаянын жазу барысында мына бір мә-

селеге тап болады: авторлар өз субъектілерімен өздерін қалайша және

332 ЕСКЕРТПЕЛЕР

неліктен салыстырады? Қараңыз: Service (2004); Davies (2014). Мұнда

Иосиф Сталин туралы баяндалған.

30. Мысалы, қараңыз: McBryde (1985).

31. Қараңыз: Appiah (2018). Бұл кітап бірегейлік туралы түсінік қалыптас-

тыруға жақсы мысал бола алады. Мен меншік туралы ауқымды ешқандай

мәлімдеме жасамаймын. Меншік ұғымы тарихи тұрғыдан ерекше маңызға

ие. Маған және менің көптеген оқырманыма ықпал еткен (бізге ұнасын,

ұнамасын) саяси және интеллектуалдық дәстүрлерді меңзеп тұрмын.

32. Мысалы, Anderson (1989–90). Жалпы алғанда, «Біздің тарих» (Our History,

1956) және «Біздің тарих» журналы (Our History Journal, 1977) сияқты мер-

зімді басылымдарды атап өткен жөн.

33. Қараңыз: Charles Maier (1988). Аталмыш кітап авторы дәл осы мәселені

қарастырады. Қараңыз, сондай-ақ: Rosenbaum (2001). Мұнда автор гено-

цидке қатысты қарама-қайшы сипатқа ие бірнеше пікірлерді топтастырған.

34. Мысалы, Лионда қарсыластық таныту және депортациялау жөнінде-

гі музей: http://www.chrd.lyon.fr/chrd/sections/fr/pied/english_1 және

Париждегі Депортация құрбандарына ашылған мемориал. Сонымен қатар

жоғарыда келтірілген он төртінші сілтемені қараңыз.

35. Қараңыз: Goldhagen (1996). Мұнда автор бұл даулы мәселеге мүлде қара-

ма-қайшы пікірін ортаға салады. Қараңыз, сондай-ақ: Browning (1992b);

Stern (1990).

36. Қараңыз, сондай-ақ: Irving (1963, 1977, 1996). Қараңыз: Jackson (1994). Бұл

кітапта автор Дэвид Ирвингті жақтайды. Қараңыз, сондай-ақ: Harris (1994),

әсіресе, 374–379 бб. Мұнда автор Ирвингті сынға алады. Германияда

Холокост оқиғасын жоққа шығару қылмыстық іс саналады. Қараңыз:

Evans (2002). Мұнда автор Ирвингтің қылмыстық жауапкершілікке тар-

тылуы туралы баяндайды.

37. Мысалы, қараңыз: Finney (1998).

38. Мысалы, қараңыз: Cronon (1983); White (1980).

39. Бұған Стелла Тильярдтың 1994 жылы сәтті шыққан кітабы мен оның же-

лісі бойынша түсірілген шағын сериалдар жақсы мысал болады. Сонымен

қатар ол тарихи романдар да жазған. Мысалы, қараңыз: Tillyard (2011).

Қараңыз, сондай-ақ: Mandler (1997).

40. Қараңыз: Fairchilds (1984); Kussmaul (1981). Мұнда үй қызметшілері тура-

лы баяндалады. Осыған ұқсас мәселелер тең емес билік қатынастары тура-

лы кез келген тарихи зерттеулер арқылы қозғалады. Қараңыз: Lethbridge

(2013). Аталған кітапта автор қызметші мен қожайынның арасындағы күр-

делі қатынасты сипаттайды.

41. Қараңыз: Katznelson (2005). Аталған автордың бұл кітабы жоғары ғылыми

стандартқа сай келетін, өз құндылықтарын сипаттайтын және қоғамның

айрықша қызығушылығын тудыртатын туынды саналады. Осылайша

ғылыми тарих пен қоғамдық тарихтың кей тұста бірдей саналуы мүмкін.

Қараңыз: Katznelson (2013). Бұл – аталған автордың тағы бір керемет

туындысы.

ЕСКЕРТПЕЛЕР

333

Сегізінші тарау. Тарихшылардың

машықтары

1. Мысалы, қараңыз: «Қоғам мен тарихтағы салыстырмалы зерттеулер»

(Comparative Studies in Society and History, 1958) журналы. Қараңыз, сон-

дай-ақ: Smith (2008); Richard Smith (2002); Jordanova (2012), бесінші тарау.

2. Қараңыз: Rawcliffe (2004); Williamson (2014); Heslop (2015); Meeres (2016).

Бұл кітаптарда Норвичтің тарихы әртүрлі сипатта баяндалған.

3. Қараңыз: Gerber (2012). Автор мұнда қамтылған мәселенің күрделі табиғатын

әсерлі сипаттайды, оның бұл кітаптың басындағы нөмірленбеген «Мәтінге

ескертпе» бөлімін оқыңыз. Қараңыз, сондай-ақ: Finn (2010); Probert (2014).

Мысалы, қараңыз: Rose (1986); Schulte (1994); Jackson (1996). Бұл кітаптар-

да нәрестелерді өлтіру мәселесі қозғалады. Қараңыз: Gabe (2013), 58–62 бб.

Мұнда автор «стигматизация» ұғымына анықтама береді.

4. Қараңыз: Brinton (1936); Gerber (2012).

5. Қараңыз: Phillips (1980); Desan (2004).

6. Қараңыз: Laslett (1980). Автор мұнда некесіз бала туған әйелдер терминін

қолданады.

7. Бұған қатысты мерзімді басылымдар қатарына « Отбасы тарихы» (Journal

of Family History, 1976) журналы; «Некеге тұру және отбасы» (Journal of

Marriage and the Family, 1939); «Ұрпақтар сабақтастығы және өзгеріс: өткен

қоғамдардағы әлеуметтік құрылым, құқық және демография» (Continuity

and Change: A Journal of Social Structure, Law and Demography in Past

Societies, 1986) атты журналдарды жатқызуға болады. Қараңыз: Casey

(1989). Отбасын тарихын сипаттайтын автордың бұл кітабы оқырманға

пайдасын тигізетіні сөзсіз.

8. Қараңыз: Willigan (1982); Reher (1993). Мұнда демографиялық әдістер ту-

ралы сөз қозғалады. Қараңыз: Wrigley (2011). Мұнда автор халық санағына

қатысты деректермен байланысты техникалық мәселелер мен бұл дерек-

терді қолдануға қажетті машықтарды сипаттайды.

9. Қараңыз: Floud (1979), 3 б. Қараңыз, сондай-ақ: Feinstein (2002); Hudson

(2016). Қараңыз: Le Goff (1985), бірінші, екінші және бесінші тараулар.

Мұнда сандық тәсілдер арқылы сипатталатын тарих туралы мәлімет біле

аласыз.

10. Қараңыз: Porter (1986, 1995); Desrosieres (1998).

11. Қараңыз: «Орта ғасырдағы просопография» (Medieval Prosopography,

1980) журналы; Keats-Rohan (2007), әсіресе 35–69 бб. Соңғы кітапта автор

проспрографияға анықтама береді және мұнда осыған қатысты жобалар ту-

ралы мақалалар қамтылған. Арнольд Теккерей ғылым тарихында проспо-

графиялық тәсілдерді қолданудың жақташуысы болды. Қараңыз: Morrell

(1981). А.Теккерей ғылым тарихындағы просопографиялық көзқарастар-

дың жақтаушысы болды, қараңыз Моррелл (1981). Қараңыз: Keats-Rohan

334 ЕСКЕРТПЕЛЕР

(2007). Автор бұл кітапта сипаттағандай, цифрлық технологиялар мен тә-

сілдер мұндай зерттеулер жүргізудің мүмкіндігін өзгертті.

12. Қараңыз: Clanchy (2013). Қараңыз, сондай-ақ: Camille (1992, 1998);

Gameson (1994, 2017). Қараңыз: Bischoff (1990); Marshall (2004). Қос автор

мұнда палеография туралы баяндайды, соңғысы отбасы және жергілікті

тарихшылар оқуға тұрарлық кітап.

13. Салыстырыңыз: Lindemann (1992).

14. Қараңыз: Cavallo (1999); McGinn (2008); Conger (2009). Аталған кітаптар-

да жесір қалуға қатысты түрлі көзқарастар баяндалған.

15. Қараңыз: Sontag (1967); Nelson (2003), тоғызыншы тарау; Lentricchia

(1995) II бөлім, әсіресе тоғызыншы тарау. Бұл кітаптарда интерпретация-

лау тәсілдері қарастырылады. Қараңыз, сондай-ақ: Dobson (2009).

16. Қараңыз: «Гуманитарлық ғылымдар тарихы» (History of the Human Sciences)

журналының «Архив» туралы арнайы екі шығарылымы, 11 шығарылым,

№4 (1998) және 12 шығарылым, №2 (1999); Steedman (2001).

17. Қараңыз: Barber (2009); Gunn (2016) төртінші және бесінші тарау; Harvey

(2017).

18. Мысалы, қараңыз: «Print Quarterly» журналы (1984); Porter (1988b);

Donald (1996); O’Connell (1999); Anthony Griffiths (1996, 2016).

19. Айта кетерлік жайт, қолжазбалар мен қағазға басылып шыққан мәтіндер-

дің де визуалды сипаты бар. Мұның визуалды ерекшеліктері деп қаріптер,

форматтар, сия, беттің түсі және сапасын айтамыз.

20. Қараңыз: Haskell (1993); Burke (2001); Jordanova (2012). Қараңыз: Baxandall

(1980); Silverman (1989); Scott (1995); Clark (1999); Nochlin (1989, 2018).

Аталғандардың барлығы өнер тарихы туралы көрнекті туындылар.

21. Қараңыз: Baxandall (1988), мысалы, 152 б.

22. Baxandall (1988). Мұнда автор Италияда XV ғасырда пайдаланылған ви-

зуалды машықтарды сол уақытта жасалған картиналарды түсіну тәсілдері-

мен байланыстырады.

23. Қараңыз: Leppert (1988); Brewer (1997), ch.14; Tolley (2001); Blanning

(2008). Аталған кітаптарда музыканың қолданылуына қатысты әртүрлі

мысалдар келтірілген.

24. Қараңыз: Hughes-Warrington (2000). Мұнда эклектикалық іріктеулер қам-

тылған. Салыстырыңыз: Scott (2007) немесе Stones (2017), бірінші бөлім.

Тарих саласының негізін қалаушы ойшылдар туралы егжей-тегжейлі тү-

сінікті қамтитын бұл қос кітапты алғашқы болып келтірілген автордың

туындысымен салыстырыңыз.

25. Қараңыз: Graham (2016).

ЕСКЕРТПЕЛЕР

335

Тоғызыншы тарау. Цифрлық

дәуірдегі тарих

1. Әдеттегідей Оксфорд университеті баспасында жарық көрген «Өте қысқа

кіріспе» (Very Short Introduction series) атты көрнекті кітаптар сериясында

бұған қатысты басылымдарды таба аласыз. Қараңыз: Floridi (2010); Ince

(2011); Caldarelli (2012); Holmes (2017). Компьютер, желілер, ақпарат және

атаулы күндер туралы қалам тербейтін аталған авторлардың бұл тарауда

қамтылатын тақырыпқа қатысы бар. Қараңыз: Lyons (2009).

2. Қараңыз: Cohen (2006). Аталмыш кітап цифрлық тарихтың не екенін тү-

сінуіңіз үшін пайдалы құрал саналады. Қараңыз: Claus (2017) ch.23; De

Groot (2016a). Аталған кітаптардан да цифрлық тарих туралы мәлімет таба

аласыз. Соңғы кітаптың екінші бөлімінде әлеуметтік желілер мен мұның

оқыту ісінде қолданылуы талқыланады. Қараңыз, сондай-ақ: Greengrass

(2008); Sayer (2015), сегізінші тарау; Rosenzweig (2011).

3. Қараңыз: Schreibman (2004); Carter (2013); Jones (2014); Gardiner (2015);

Griffin (2016); Hayler (2016). Бұл кітаптарда цифрлық гуманитарлық ғы-

лым саласы сипатталған. Қараңыз: Graham (2016). Аталған кітап ерекше

бағалы, себебі мұнда автор тарихшыларды ынтымақтастық орнатуға, өз

еңбектерін жария түрде бөлісуге және техникалық машықтарды үйренуге

шақырады.

4. Қараңыз: Whitehead (2016). Мұнда медициналық гуманитарлық ғылым-

дар туралы мәлімет қамтылған. Қараңыз, сондай-ақ: Szeman (2017), әсіресе

1–13 бб. Автор бұл кітапта энергетикалық гуманитарлық ғылымдар тура-

лы баяндайды.

5. Аталған жұмыс тобының негізгі мүшелері, атап айтсақ, Питер Ласлетт,

Роджер Шофилд, Ричард Смит және Е.А. Риглидің еңбектерін әдебиеттер

тізімінен таба аласыз.

6. Бұл жобалар қатарына http://theclergydatabase.org.uk және көптеген ма-

ңызды тарихи веб-сайттар кіреді, аталған сайттан аталған жобаларға бай-

ланысты көптеген материал таба аласыз.

7. Қараңыз: Naughton (2000); Agar (2013, 2017); Wajcman (2015); Kovarik

(2016). Бұл жайындағы толық ақпарат табуда аталған кітаптар пайдалы құ-

рал саналады. Қараңыз: Taylor (2014). Аталған кітап авторы өзге авторлар

секілді цифрлық технологиялардың билік қатынастарын қалай қалыптас-

тыратынына алаңдаушылық білдіреді.

8. Қараңыз: Marsden (2005). Автор мұнда кельт тайпасы саналатын бриттер-

ге баса назар аудара отырып, оқырманды ХІХ ғасырда қолданыста болған

технологиялармен таныстырады.

9. Қараңыз: Blyth (2014), 13 б.

10. Қараңыз: Guldi and Armitage (2014), әсіресе төртінші тарау. «Тарихи

манифест» (History Manifesto) деп аталатын еңбегінде аталған авторлар

336 ЕСКЕРТПЕЛЕР

big data-ның тарихи тәжірибе және қоғамдық пікірталастардағы маңы-

зын және тарихшылардың бұған зор үлес қоса алатынын алға тартады.

Аталмыш кітапты Кембридж университеті баспасының сайтынан тегін

жүктей аласыз.

11. Қараңыз: Kovarik (2016), төртінші бөлім, әсіресе, он бірінші тарау. Мұнда

автор интернет, бүкіләлемдік ғаламтор және браузерлердің тарихын түсін-

діреді. Бұл кітаптың жеке сайты бар, кітаптардың сайты болуы бүгінде кең

таралған құбылыс, әсіресе кітапта қамтылатын тақырыптың цифрлық ас-

пектісі бар екенін ескерсек, оны анық байқаймыз. Қараңыз: 9.2-сурет.

12. Қараңыз: Hitchcock (2013). Тим Хичкоктың бұл өткір сипаттағы мақа-

ласын жариялаған «Мәдени және әлеуметтік тарих» (Cultural and Social

History) журналына келесі жылы тарихшылар қайтарма жауап жазып, ма-

қала шығарды. Қараңыз: «Мәдени және әлеуметтік тарих» (Cultural and

Social History) он бірінші шығарылым, 329–348 бб.

13. Қараңыз: Kovarik’s (2016). Аталған кітап авторының да айтпағы – осы.

Қараңыз, сондай-ақ: Wajcman (2015).

14. Мысалы, қараңыз: Hitchcock (2006, 2015b). Бұл кітап авторлары жобаға

негізделіп жазылған, сол себепті кітапта оның әлеуетін сипаттайды.

15. Қараңыз: Cohen (2006), 29 б.,http://valley.lib.virginia.edu/.

16. Қараңыз: Faust (2008); Foner (2010); Guelzo (2012). Бұл соғыс туралы соң-

ғы жылдары шыққан кітаптар.

17. Қараңыз: Hitchcock (2015a). Бұл мақалада Тим Хичкок пен Роберт

Шумейкер өз жұмысы туралы баяндайды. Аталмыш мақала бастапқыда

былтырғы жылы Оксфорд Ұлттық өмірбаян сөздігі жаңа нұсқасының негі-

зін қалаушы редакторды еске алу құрметіне орай ұйымдастырылған дәріс-

те оқылған баяндама болатын. Оксфорд Ұлттық өмірбаян сөздігі – Британ

тарихына қызығатын кез келген адам үшін таптырмас ресурс және жазы-

лушыларға қолжетімді құрал.

18. Құқық тарихы интернет пайда болғанға дейін маңызды сала ретінде қарас-

тырылды. Мысалы, қараңыз: Thompson (1975); Schulte (1994); Davis (1975,

1983, 1988).

19. Қараңыз: Eltis (2008, 2010). Автордың аталған басылымдарында дерекқор

мәселелері сөз етіледі. Құлдық тақырыбында соңғы жылдары шыққан кі-

таптар: Brahm (2016). Мұнда автор Еуропаның шалғай аймақтарын зерт-

тейді. Қараңыз, сондай-ақ: Getz (2016), автор оныншы тарауда құлдықты

сөз етеді. Қараңыз, сондай-ақ: Sinha (2016). Мұнда құлдықты жоюға қатыс-

ты жаңа сипаттама ұсынылған. Қараңыз, сондай-ақ: Araujo (2014). Аталған

кітап авторы құлдық тарихы туралы түсінікті зерттейді.

20. Қараңыз: Boyd (2014), оныншы және он бірінші тараулар.

21. www.historyandpolicy.org.

22. Қараңыз: Gunn (2016), сегізінші тарау; Gregory (2007). Аталмыш кітаптар

арқылы географиялық ақпараттық жүйе (GIS) туралы толық мәлімет ала

аласыз.

23. Қараңыз: Gregory (2007), 189–190 бб. және 195–197 бб; сонымен қатар

ЕСКЕРТПЕЛЕР

337

аталмыш кітаптың 197–199 беттерінде The Valley of the Shadow веб-сайты

туралы жазылған.

24. Қараңыз: Knowles (2008). Бұл мұндай мүмкіндіктерді қамтитын жаңашыл

сипаттағы еңбек. Қараңыз, сондай-ақ: Knowles (2002).

25. Джо Гульди «кеңістіктік бетбұрыс» ұғымына төмендегі веб-сайтта жеке

көзқарасын білдіреді: http://spatial.scholarslab.org/. Сонымен қатар бұл

сайт кеңістіктік технологияларды қолдануға арналған оқулықтар мен

нұсқаулықтарды ұсынады. Қараңыз: Kümin (2013). Мұнда автор аталған

ұғымға қатысты өз көзқарасын білдіреді. Қараңыз, сондай-ақ: Smith (1998).

Аталған кітапта автор кеңістіктің ғылым тарихы үшін маңызын баяндайды.

26. Мұны сайттың «Жоба туралы» бөліміне кіріп, ондағы «Mapping Old Bailey

Evidence: Locating London’s Past» деген тақырыпшамен берілген мәліметі-

нен таба аласыз.

27. Мысалы, қараңыз: Digital Classicist сайты – www.digitalclassicist.org.

Сайттың бастапқы бетінде жазылғандай, бұл – «ежелгі дәуірді зерттеу

үшін жаңашыл сипаттағы цифрлық әдістер мен технологияларды қолда-

нуға қызығатын ғалымдар мен студенттердің жеке және халықаралық қо-

ғамдастығы». Мысалы, қараңыз: Gunn (2016) сегізінші тарау. Мұнда автор

орта ғасыр тарихын зерттеушілердің GIS жүйесін кеңінен қолданатынын

баяндайды.

28. Қараңыз: Cohen (2006), 3 б. Аталмыш кітаптың он үшінші бетінде техноло-

гияларды қолданудың қауіп-қатері мен қиындықтары сөз етіледі.

29. Қараңыз: Agar (2013). Бұған аталмыш кітап жақсы мысал бола алады.

Мұнда автор әртүрлі мемлекет мамандарының мобильді технологияны

қолданудың түрлі тәсілдерін ойлап шығарғанын, яғни оны тарихи және са-

лыстырмалы түрде қалай түсіну керек екенін сипаттайды.

30. Мысалы, Kapell (2013).

31. Қараңыз: Gunn (2016), оныншы тарау. Мұнда автор кілтсөздер арқылы із-

деу тәсілін талқылайды.

Оныншы тарау. Трендтер

1. Бұған АҚШ-тың History News веб-сайты жақсы мысал бола алады, себебі

аталмыш сайт болған оқиғалар туралы түсініктемелер мен шолулар әзір-

леп, жедел ақпарат таратады: http:// historynewsnetwork.org.

2. Қараңыз: Sinclair (2003). Аталмыш еңбекте автор 9/11 оқиғасының сал-

дары туралы баяндайды. Қараңыз, сондай-ақ: Soufan (2017). Қараңыз:

Spiegelman (2004). Аталмыш кітапта автор 9/11 оқиғасына қатысты жеке

пәрменді пікірін тек сөзбен емес, сонымен қатар суретпен де сипаттайды.

3. Бұған Оксфорд университетінің баспасынан «Өте қысқа кіріспе» (Very

Short Introduction series) атты кітаптар сериясы бойынша шығарылған қол-

жетімді еңбектердің қосқан үлесі зор. Мысалы, Hamilton (2001); Ruthven

(2012a); Keown (2013); Knott (2016).

338 ЕСКЕРТПЕЛЕР

4. Buck (2017). Бұл туынды зорлық-зомбылық ықпалдарын зерттеумен ай-

налысатын журналистің өз жұмысы арқылы естеліктер қалыптастыра

алатынына жақсы мысал бола алады және мұнда автор баск сепаратисте-

рінің ЕТА (Euskadi Ta Askatasuna) ұйымының үлгісін қолдануда тарихтың

маңызы қаншалық екенін зерделейді. Қараңыз: Sacco (2012, 2013). Мұнда

әрі қазіргі заман тарихы әрі саяси комментарийге қатысы бар графикалық

журналистика туралы оқи аласыз.

5. Қараңыз: Macdonald (2006), кітаптың артқы мұқабасындағы қысқаша си-

паттама және жетінші бет. Бұл Лондондағы Reaktion Books баспа үйінің жай

ғана «Жануарлар» (Animal) деп атаумен басып шығарған кітаптар серия-

сының бөлігі. Мұнда тарихтың басқа салалармен үйлесім табуын байқауға

болады. Қараңыз, сондай-ақ: Carroll (2015); Gandy (2016); King (2011).

6. Қараңыз: Saha (2017). Жануарларды зерттеу сияқты жаңа сала туралы біл-

гісі келетіндерге бұл кітап жақсы мысал бола алады. Қараңыз: Kalof (2017),

әсіресе он үшінші, он төртінші және жиырма алтынты тарау. Бұл кітапта

автор жануарлар туралы зерттеулердің маңызын түсіндіреді.

7. Мысалы, қараңыз: Sahadeo (2007), бірінші тарау. Аталмыш кітапта автор

1865 жылы Ресей империясының Ташкент қаласын басып алу тәсілдерін

талқылайды.

8. Қараңыз: Strachan (2006). Соңғы жылдары шыққан бұл кітаптың авторы

өткеннен сабақ алуды зерттейді.

9. Қараңыз: Beckett (2016), 2 б. Бұл кітапта автор «әскери порнография» сөй-

лемін қолданады және «Барлығы тарих жайында» (All About History) және

«Қосымша тарих» (History Extra) секілді журналдар оқырманның жыныс-

тық қатынас пен зорлық-зомбылықтың өткеннің аспектілеріне қызығушы-

лық танытуына септігін тигізеді.

10. Қараңыз: Strachan (2014). Бірінші дүниежүзілік соғысты зерттеумен айна-

лысатын жетекші тарихшы бұл кітабында өз зерттеуінің қоғамдық тарих

аспектілері туралы ойымен бөліседін және сонымен қатар мысалы, 333–

336 беттерде телевизиядағы кәсіби мамандармен қалай жұмыс істегенін

баяндайды.

11. Clark (2012), pp. xxix and 562.

12. Мысалы, қараңыз: «Сомма – 1916: Даремнен Батыс майданына дейін»

(Somme 1916: From Durham to the Western Front, 2016) көрмесінің нұс-

қаулығы. 2016 жылғы Сомма шайқасының жүз жылдығына орай көптеген

еңбектер жарыққа шықты немесе бұған дейін жарияланған еңбектер қайта

басып шығарылды. Бұл туралы мына авторлар қалам тербеді: Prior; Strohn;

Sebag-Montefiore және Dyer. Қараңыз: Manning (2013). Соғыс туралы өз

көзқарасын сипаттаған аталмыш кітап авторы бұл туындысын балаларға

арнап жазған. Қараңыз, сондай-ақ: Sacco (2013).

13. Gerwarth (2016).

14. Қараңыз: Beckett (2016), Morillo (2018). Аталған кітаптардан әскери тарих

туралы толық ақпарат ала аласыз.

15. Қараңыз: Nevin (2017). Автордың әскери тарих каталогына енген бұл кі-

табында әскери тарихтың Кембридж университетінің кітапханасы және

ЕСКЕРТПЕЛЕР

339

Шотландия ұлттық кітапханасында тақырыптық сала ретінде кіріктірілге-

ні туралы баяндалады.

16. Nevin, p. 1.

17. Tucker (2016). Салыстырыңыз: Beckett (1999).

18. Бұған Судан туралы жақында шыққан еңбек мысал бола алады. Қараңыз:

Wanga-Odhiambo (2014). Аталмыш кітап авторы Америка Құрама

Штаттарында жұмыс істейтін кениялық ғалым Оңтүстік Судан босқын-

дарымен тығыз қарым-қатынаста. Қараңыз: Johnson (2016). Бұл зерттеу-

ші Біріккен Ұлттар Ұйымы өкілі ретінде Оңтүстік Суданда жұмыс істеген

және оның ақпарат берушілерін қорғау үшін мұқият басқарылатын ин-

сайдерлік жазбаны ұсынады. Қараңыз: Back (2016). Аталған кітап авторы

Израильде Африканы зерттеумен айналысады, сонымен қатар ғылыми

және саяси әдебиетке өз үлесін қосуда.

19. Abboud (2016) p. ix. Салыстырыңыз: Glass (2016).

20. Қараңыз: Caroline Kennedy-Pipe және Charles Jones (1998), «Азаматтық

тарих» (Civil Wars) журналының бірінші басылымы, 1–15 бб., әсіресе

1–3 бб. Аталмыш журналдың алдыңғы мұқабасында жазылған «Мақсаты

мен ауқымы» (Aims and Scope) туралы жазбасында басылымның мемеле-

кетішілік конфликтілерді жан-жақты көзқарастан сипаттайтыны жақсы

түсіндірілген.

Қараңыз: Armitage (2017). Мұнда автор азаматтық соғыс ұғымына

зерттейді.

21. Қараңыз: Alan Bennett (2004). Автор өз кітабында аталмыш мәселені ше-

бер сипаттай білген. Салыстырыңыз: Howard (1991). Қараңыз, сондай-ақ:

Featherstone (2004). Қараңыз: Stone (2017). Мұнда автор концлагерьлер

туралы деректерді түсінікті түрде баяндайды. Қараңыз: www.majdanek.eu.

10.2 суреттен концлагерь орналасқан жерді көре аласыз.

22. Мысалы, Barkawi (2017). Әскери құбылыстар туралы үздік туындылар

қазіргі заман тарихымен шектелмейді. Мысалы, қараңыз: Wilson (2009).

Қараңыз: Phillips (2004); Chaniotis (2005); Spalinger (2005); Tyerman

(2006). Бұл ерте кезеңдердегі әскери құбылыстарды сипаттайтын туынды-

лар. Сонымен қатар соғыс тарихнамалық конфликтінің туындауына түрткі

болады. Қараңыз: Wiest (2010).

23. «Жоқ» деп жауап беруі мүмкін. 1863 жылы Америкадағы азаматтық соғыс-

тың шешуші шайқасы болған жер Геттисберг 1890 жылдары Ұлттық әс-

кери саябаққа айналды. Аталған жерде күрделі сипаттағы түсініктемелер

қамтылған тақтайшалар ілінген. Қараңыз: Large (1999). Аталған кітап ав-

торы бұл тақтайшалардың күрделілігін түсіндіреді. Шотландияда орналас-

қан Бэннокбёрн түбіндегі шайқас ерте заманда болса да, аңызға айналған

қақтығыс. Қараңыз: Armstrong (2002). Аталмыш кітап авторы сол шайқас

болған орынның ықпалынан қалың оқырманға арналған визуалды түрде

көрнекті туынды жазып шықты. Мұнда автор оқиға аяқталғаннан кейін

ұзақ уақыт бойы шайқас пен болған орынның келушілерді қызықтыруы

үшін көптеген «реконструкция» (ауызша және визуалды) қажет екенін

баяндайды.

340 ЕСКЕРТПЕЛЕР

24. Қараңыз: Anderson (2006). Аталмыш кітап авторы 1983 қиялдағы қоғамдас-

тықтар сөйлемін қолданысқа енгізді. Автордың 2006 жылы қайта басылып

шыққан бұл еңбегіндегі қорытынды бөлімі жаңартылған. Мұнда автор ау-

дармалар мен мұның аударылу шарттары баяндалған.

25. Мысалы, қараңыз: Gerwarth (2011). Мысалы, қараңыз: Eriksen (2012).

Қатысу мәселесі бағалаушы мекеменің бір бөлігі саналады.

26. Қараңыз: Goldhagen (1996, 2002, 2012). Бұл қаламгер осы бағыттағы ең

даулы авторлардың бірі саналады. Қараңыз: «Тарихи қоғам» (The Journal

of the Historical Society) журналы (2003), үшінші шығарылым, 493–502.

Мұнда аталмыш автордың еңбегі туралы пікірталастың мысалын таба ала-

сыз. Қараңыз, сондай-ақ: Barkan (2000), Cunningham (2004) Мұнда автор-

лар кінәлі сезіну және кешірім сұрау туралы ауқымды тақырыптар туралы

баяндайды. Соңғы мақала ұжымдық еске алуға арналған арнайы шығары-

лымның бір бөлігі.

27. Evans (2002), p.5. Холокост туралы қосымша әдебиеттер ерекше ауқымды.

Қараңыз: Stone (2004, 2008, 2010). Аталған автордың бұл басылымдары

бұл оқиғаны түсінуде пайдалы құрал саналады.

28. Қараңыз: Spiegelman (2003). Аталмыш кітаптың кейбір бетінде автор адам-

дарды сипаттайды: 102–105 беттерде автор анасының өз-өзіне қалай қол

жұмсағаны әрі оның салдары туралы әңгімелейді, бұл андерграундтық ко-

микстерде бейнеленген, 201–207 беттерде бетперде киген адамдар бейне-

ленген, бұл автордың 1986 жылы шыққан бірінші томындағы реакцияға,

олармен қалай күрескені туралы және оның жеке психиатрімен әңгімелері

баяндалған.

29. 291 б.

30. 127 б.

31. Мысалы аталмыш кітаптың 25 бетінде былай жазылған: «Бірақ саған жаңа

ғана Люсия және тағы басқалар туралы айтқаным осы туралы еді әрі мен

оны кітабыңа енгізгеніңді қаламаймын».

32. Қараңыз: Kunzle (1973, 1990, 2007). Мұнда автор комикстердің дәстүрле-

рін сипаттайды. Графикалық еңбектердің туындауына басып шығару ісінің

(қағазға, өзге де материалдарға) ұзақ тарихы, әсіресе мультфильмдер, ка-

рикатуралар мен сатиралық басылымдар себеп. Қараңыз: Griffiths (1996,

2016); Jones (1977). Аталған авторлар Америка революциясының тарихын

қазіргі заманға сай сатиралық басылымдар арқылы баяндайды.

33. Қараңыз: Goodwin (2012), 11 б.

34. Қараңыз: Getz (2016), 74 б.

35. 81–82 бб.

36. Мұны кейде кеңістіктік бетбұрыс деп атап жүр. Мысалы, қараңыз: Gunn

(2016), бесінші тарау.

37. Қараңыз: Rollason (2016), 8 б.

38. 2–3 бб.

39. 7 б.

40. Қараңыз: McNeill (2014), 1 б. Қараңыз, сондай-ақ: Bonneuil (2016).

41. Қараңыз: McNeill (2014), 2 б. Аталмыш кітаптың кіріспе бөлімінде авторлар

ЕСКЕРТПЕЛЕР

341

кезеңдеуге қатысты жеке көзқарасы берілген және мұнда 1945 жылдан бер-

гі прогресстің үдеуіне баса назар аударады. Ал қорытынды бөлімінде ант-

ропоценмен байланысты мәселелерді қайта қозғайды.

42. Қараңыз: Dukes (2011), 13 б.

43. Қараңыз: Moore (2015). Қараңыз: Appleby (2010). Мұнда автор капитализм

туралы өз көзқарасын білдіреді. Қараңыз: Beckert (2014). Аталған кітапта

автор көптеген ғасырды қамтиды және капитализмді тұжырымдамалық

тұрғыдан зерделейді.

44. Қараңыз: Crosby (2006). Қараңыз: Wrigley (2010). Энергия туралы бірша-

ма тарихи контексте жазған аталмыш автордың кітабы қазіргі күні де сұра-

нысқа ие.

45. Жаһандану туралы көптеген әдебиеттер жарық көрді. Қараңыз: Steger

(2017). Автордың жаһандану туралы жазған бұл кітабы оқырмандар үшін

пайдалы. Қараңыз, сондай-ақ: Conrad (2016).

46. Trentmann (2016). Бұл аталған автордың алты ғасыр бойы тұтынудағы өз-

герістерді сипаттаған беделді туындысы.

47. Қараңыз: Miller (2017). Мұнда автор әлемдік музыканың тарихи күрделілі-

гін сипаттайды.

48. Қараңыз: Reynolds (2000), 3–4 бб.

49. Жаһандану туралы пікірталастар тарихи сезімталдықты қалыптастырды.

Мысалы, қараңыз: Armitage (2007); Roberts (2015).

50. Мысалы, қараңыз: Behringer (2010).

51. Қараңыз: Hunt (2014). Мұнда автор жаһанданудың тарихты жазу ісіне ти-

гізген ықпалын сипаттайды. Қараңыз, сондай-ақ: Olstein (2015).

52. Қараңыз: Steger (2017), 21 б.

53. Қараңыз: Roberts (2013). Қараңыз: Ballantyne (2012); Mazower (2012);

Reynolds (2000). Аталған еңбектер әлемдік деңгейде жазылған.

54. Қараңыз: Brotton (2002).

55. Bayly (2004). Автор аталмыш кітаптың 12–19 беттерінде дене жаттығула-

ры, 14 бетте біркелкілік, ал 157–60 беттерде 1848 жылғы революция ұғым-

дарына анықтама берген. Бұл Блэквелл әлем тарихы кітаптар сериясының

(Blackwell history of the world) бір бөлігі. Қараңыз: Reid (2015). Жақында

жарық көрген басылым. Серия редакторының алғысөзінде аталмыш кітап-

тың негізінде жатқан ой-пікірді түсіндіреді: (Bayly) xix–xxi бб. және (Reid)

xiv–xvi бб. Қараңыз: Bayly (2018). Аталған кітап та осы серияға кіреді.

Қараңыз, сондай-ақ: Burton (2016).

56. Қараңыз: Kennedy (2006). Аталған кітап авторы Біріккен Ұлттар Ұйымы,

оның қағидалары мен мақсаттары туралы жүйелі зерттеуінде бұл мәселе-

лерді қарастырды.

57. Қараңыз: Innes (2016). Аталмыш еңбектің авторы желілерге қатысты

идеяларды жан-жақты зерделейді. Körner ұлтаралық тарихтағы кейбір

негізгі мәселелерді тиімді түрде сипаттайды, қараңыз: https://www.ucl.

ac.uk/centre-transnational-history/sites/centre-transnational-history/files/

OeAW_pdf.pdf.

342 ЕСКЕРТПЕЛЕР

58. Қараңыз: Potter (2007).

59. Қараңыз: Gibbon (1971). Бұл басылымда Гиббонның автоөмірбаяндық

жазбаларының күрделі тарихы түсіндіріледі. Қараңыз, сондай-ақ: Popkin

(2005); Banner (2009, 2012). Қараңыз: Bentley (2011), Olsen (2012). Мұнда

негізгі тарихшылардың өмірбаяны қамтылған.

60. Мысалы, қараңыз: Roy Porter (1994); Schama (1995).

61. Қараңыз: Friedländer (2016b), ix б.

62. Қараңыз: Anderson (2016), 188 б.

63. Қараңыз: Elliott (2012), үшінші тарау. Қараңыз, сондай-ақ: Beloff (1992).

Аталған кітап авторы 1913 жылы дүниеге келген және ХХ ғасырдың көп

бөлігінде тарихшы ретінде қызмет істеген.

64. Қараңыз: Jones (2016).

65. Қараңыз: Scurr (2006, 2015).

66. Қараңыз: Harding (2015). Қараңыз, сондай-ақ: Slezkine (2017). Мұнда үл-

кен ғимараттар туралы мәлімет ала аласыз. Қараңыз, сондай-ақ: Frost

(2009). Бұл кітапта автор орынға қатысты деректерді сипаттайды.

67. Сонымен қатар бұл психотерапияны да сипаттайды. Қараңыз: Grosz (2013).

68. Жерорта теңіз алқабы әлі де қызығушылық тудыртуда. Мысалы, қараңыз:

Abulafia (2014). Атлант мұхиты аймағының тарихы туралы көптеген зерт-

теулердің жазылуытаңғаларлық жайт. Мысалы, қараңыз: Bailyn (2005);

Armitage (2009); Mariano (2010).

69. Мысалы, өзге мемлекеттерде тұратын африкалық тарихшылар антропо-

логтар секілді далалық зерттеулер жүргізеді. Мысалы, қараңыз: Leonardi

(2013); White (2000, 2015). Пол Кеннеди Дэвид Рейнольдстің кітабына

жазған алғысөзінде бұл туындының әлемдік ауқымына баса назар ауда-

рады: «Рейнольдстың осы кітапты жазуға дайындық барысында Жапония

мен Оңтүстік-Шығыс Азияға бару және зерттеу жүргізу туралы ақыл-

ға қонымды шешімі өз жемісін берді». Қараңыз: Reynolds, (2000), xviii б.

Қараңыз, сондай-ақ: Bayly (1998), 307–322 бб. Мұнда автор тарих пен ант-

ропологияны нақты салыстырады және 1965 жылдан бастап Үндістанға

жасаған саяхаттарын сипаттайды.

70. Біреуі кейінірек ауруханада қайтыс болды, сол себепті көп жағдайда қай-

тыс болғандар саны тоқсан алты адам деп айтылады. Бұл трагедия туралы

көп жазылды. Қараңыз: Scraton (2016). Аталмыш кітапта бұл оқиға егжей-

тегжейлі сипатталады. Автор Хиллсборо стадионында болған апатты зерт-

теу жөніндегі тәуелсіз топта жетекші рөл атқарған криминолог. Бұл туын-

дының 26–27 беттеріндегі «ақиқат» туралы талқылауын қараңыз. Қараңыз,

сондай-ақ: Tempany (2016). Аталмыш кітаптың авторы 1989 жылы сол ста-

дионда болған және сол апаттан аман қалған. Оның кітабы сол оқиғаны

сипаттаудан басталады. Мұнда аталған кітаптың «Ақиқатқа жету және та-

туластыру» (Truth and Reconciliation) атты тақырыптағы он екінші тарауы

ерекше орын алады.

ДЕРЕККЗДЕР

Ruth Abbey, Charles Taylor, Teddington, 2000

Samer Abboud, Syria, Cambridge and Malden, MA, 2016

Nicholas Abercrombie, et al., The Penguin Dictionary of Sociology, 5th edn, London, 2006

M.H. Abrams with Georey Harpham, A Glossary of Literary Terms, 8th edn, Australia

and London, 2005

David Abulaa, The Great Sea: A Human History of the Mediterranean, updated edn,

London, 2014, rst published 2011

Barbara Adam, Time, Cambridge and Malden, MA, 2004

Jon Agar, Constant Touch: A Global History of the Mobile Phone, revised edn, London

and Minneapolis, MN, 2013

Jon Agar, Turing and the Universal Machine: The Making of the Modern Computer,

London, 2017, rst published 2001

Diego Agrimbau and Fabián Mezquita, Anne Frank, Oxford, 2018

Maurice Agulhon, Marianne into Battle: Republican Imagery and Symbolism in France:

1789–1880, Cambridge, 1981

Ken Albala (ed.), The Food History Reader, London, 2014

Bruce Alexander and Curtis Shelton, A History of Psychology in Western Civilisation,

Cambridge, 2014

Kenneth Allan, Explorations in Classical Sociological Theory: Seeing the Social World,

3rd edn, Thousand Oaks, CA, 2013

Svetlana Alpers, The Art of Describing: Dutch Art in the Seventeenth Century, Chicago,

1983

Svetlana Alpers, Rembrandt’s Enterprise: The Studio and the Market, Chicago, 1988

Benedict Anderson, Imagined Communities: Reections on the Origin and Spread of

Nationalism, revised edn, London, 2006, rst published 1983, 2nd edn 1991 Benedict

Anderson, A Life Beyond Boundaries, London, 2016

Bonnie Anderson and Judith Zinsser, A History of Their Own: Women in Europe from

Prehistory to the Present, 2 vols, London, 1989–90

Margo Anderson, The American Census: A Social History, second edn, New Haven, CT

and London, 2015, rst published 1988

Misty Anderson, Imagining Methodism in Eighteenth-Century Britain: Enthusiasm,

Belief and the Borders of the Self, Baltimore, MD, 2012

Robert Anderson (ed.), Enlightening the British: Knowledge, Discovery and the Museum

in the Eighteenth Century, London, 2004

Kwame Anthony Appiah, The Lies That Bind: Rethinking Identity: Creed, Country,

Colour, Class, Culture, London, 2018

344 ДЕРЕККЗДЕР

Joyce Appleby, The Relentless Revolution: A History of Capitalism, New York and

London, 2010

Ana Lucia Araujo, Shadows of the Slave Past: Memory, Heritage, and Slavery, New York

and London, 2014

Philippe Ariès, Centuries of Childhood, Harmondsworth, 1973, rst published 1960

Philippe Ariès, The Hour of Our Death, Harmondsworth, 1983, rst published 1977

David Armitage, The Declaration of Independence: A Global History, Cambridge, MA

and London, 2007

David Armitage, Civil Wars: A History in Ideas, New Haven, CT, 2017

David Armitage and Michael Braddick (eds), The British Atlantic World, 1500–1800, 2nd

edn, Basingstoke, 2009

Pete Armstrong and Graham Turner, Bannockburn 1314: Robert Bruce’s Great Victory,

Oxford, 2002

John Arnold et al. (eds), History and Heritage: Consuming the Past in Contemporary

Culture, Shaftesbury, 1998

William Ashley, «The Place of Economic History in University Studies», Economic

History Review, 1, 1927, 1–11

Paul Ashton and Hilda Kean (eds), People and their Pasts: Public History Today,

Basingstoke, 2009

Ronald Atkinson, Knowledge and Explanation in History: An Introduction to the

Philosophy of History, London, 1978

Patricia Aufderheide, Documentary Film: A Very Short Introduction, Oxford, 2007

Irit Back, Intervention and Sovereignty in Africa: Conict Resolution and International

Organizations in Darfur, London and New York, 2016

Roger Backhouse and Philippe Fontaine (eds), A Historiography of the Modern Social

Sciences, New York, 2014

Anthony Badger, The New Deal: The Depression Years, 1933–40, Basingstoke, 1989

Paul Bahn, Blu Your Way in Archaeology, Horsham, 1989

Paul Bahn, Archaeology: A Very Short Introduction, 2nd edn, Oxford, 2012 Mark Baildon

et al. (eds), Controversial History Education in Asian Contexts,

London and New York, 2014

Alan Bailey and Dan O’Brien (eds), The Bloomsbury Companion to Hume, London and

New York, 2012

Bernard Bailyn, Atlantic History: Concept and Contours, Cambridge, MA and London,

2005

Mikhail Bakhtin, Rabelais and his World, Bloomington, IN, 1984

Sidney Baldwin, Poverty and Politics: The Rise and Decline of the Farm Security

Administration, Chapel Hill, NC, 1968

Tony Ballantyne and Antoinette Burton, Empires and the Reach of the Global, 1870–

1945, Cambridge, MA, 2012

Marcus Banks, Visual Methods in Social Research, 2nd edn, Los Angeles, 2015 James

Banner, Being a Historian: An Introduction to the Professional World of History, New York,

2012

James Banner and John Gillis (eds), Becoming Historians, Chicago and London, 2009

Sarah Barber and Corinna Peniston-Bird, History Beyond the Text: A Student’s Guide to

Approaching Alternative Sources, London, 2009

ДЕРЕККЗДЕР 345

Craig Barclay et al. (eds), Treasures of the Oriental Museum Durham University, London,

2010

Elazar Barkan, The Guilt of Nations: Restitutions and Negotiating Historical Injustices,

New York and London, 2000

Tarak Barkawi, Soldiers of Empire: Indian and British Armies in World War II, Cambridge,

2017

Pat Barker, Regeneration, London, 1991

Pat Barker, The Eye in the Door, London, 1993 Pat Barker, The Ghost Road, London,

1995 Pat Barker, Double Vision, London, 2003

David Barnouw and Gerrold van der Stroom (eds), The Diary of Anne Frank: The Critical

Edition, New York, 1989

Samuel Baron and Carl Pletsch (eds), Introspection in Biography: The Biographer’s

Quest for Self-Awareness, Hillsdale, NJ, 1985

Michael Baxandall, Painting and Experience in Fifteenth-Century Italy: A Primer in the

Social History of Pictorial Style, revised edn, Oxford, 1988, rst published 1972

Michael Baxandall, The Limewood Sculptors of Renaissance Germany, New Haven, CT,

1980

Stephen Bayley, Taste: The Secret Meaning of Things, London, 2017, rst published 1991

John Baylis, Anglo-American Defence Relations 1939–1984: The Special Relationship,

2nd edn, London, 1984

Christopher Bayly, Origins of Nationality in South Asia: Patriotism and Ethical

Government in the Making of Modern India, Delhi, 1998

Christopher Bayly, The Birth of the Modern World, 1780–1914: Global Connections and

Comparisons, Oxford, 2004

Christopher Bayly, Recovering Liberties: Indian Thought in the Age of Liberalism and

Empire, Cambridge, 2012

Christopher Bayly, Remaking the Modern World 1900–2015, Malden, MA and Oxford,

2018

Rebecca Beasley, Ezra Pound and the Visual Culture of Modernism, Cambridge, 2007

Peter Beck, Presenting History: Past and Present, Basingstoke, 2012

Sven Beckert, Empire of Cotton: A New History of Global Capitalism, London, 2014

Ian Beckett, Encyclopedia of Guerrilla Warfare, Santa Barbara, CA, 1999

Ian Beckett, A Guide to British Military History: The Subject and the Sources, Barnsley,

2016

Gillian Beer, Darwin’s Plots: Evolutionary Narrative in Darwin, George Eliot and

Nineteenth-Century Fiction, 3rd edn, Cambridge, 2009, rst published 1983

C.B.A. Behrens, The Ancien Régime, London, 1967

Wolfgang Behringer, A Cultural History of Climate, Cambridge and Malden, MA, 2010

William Beinart and Peter Coates, Environment and History: The Taming of Nature in the

USA and South Africa, London, 1995

Madison Stuart Bell, Lavoisier in the Year One: The Birth of a New Science in an Age of

Revolution, New York, 2005

Philip Bell and Mark Gilbert, The World Since 1945: An International History, 2nd edn,

London, 2017, rst published 2001

Max Belo, An Historian in the Twentieth Century: Chapters in Intellectual

Autobiography, New Haven, CT and London, 1992

346 ДЕРЕККЗДЕР

Alan Bennett, The History Boys, London, 2004 Alan Bennett, People, London, 2012

Tony Bennett, The Birth of the Museum: History, Theory, Politics, London, 1995 Tony

Bennett et al. (eds), New Keywords: A Revised Vocabulary of Culture and

Society, Malden, MA, Oxford and Carlton, Victoria, Australia, 2005

Tony Bennett and Patrick Joyce (eds), Material Powers: Cultural Studies, History and

the Material World, London and New York, 2010

Susan Benson, Stephen Brier and Ray Rosenzweig (eds), Presenting the Past: Essays on

History and the Public, Philadelphia, PA, 1986

Michael Bentley, The Life and Thought of Herbert Buttereld: History, Science and God,

Cambridge and New York, 2011

Michael Bentley, ed., Companion to Historiography, London, 1997

Volker Berghahn and H. Schissler (eds), Perceptions of History: International Textbook

Research on Britain, Germany and the United States, Oxford 1987

Volker Berghahn and Simone Lässig (eds), Biography between Structure and Agency:

Central European Lives in International Historiography, New York and Oxford, 2008

Janet Berlo and Ruth Phillips, Native North American Art, Oxford, 1998 Marshall

Berman, All That Is Solid Melts into Air: The Experience of Modernity, London, 1983

Tim Berners-Lee, Weaving the Web: The Past, Present and Future of the World Wide Web,

London, 2000

Charles Berry, Reform in Oaxaca, 1856–76: A Microhistory of the Liberal Revolution,

Lincoln, NE and London, 1981

David Bien, The Calas Aair: Persecution, Toleration, and Heresy in Eighteenth- Century

Toulouse, Princeton, NJ, 1960

Bernhard Bischo, Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, Cambridge,

1990

David Blackbourn, The Fontana History of Germany, 1815–1918: The Long Nineteenth

Century, London, 1997

Simon Blackburn, The Oxford Dictionary of Philosophy, 3rd edn, Oxford, 2016 Mark

Blackwell (ed.), The Secret Life of Things: Animals, Objects, and It-narratives in Eighteenth-

Century England, Lewisburg, PA, 2007

Sara Blair and Eric Rosenberg, Trauma and Documentary Photography of the FSA,

Berkeley, CA, Los Angeles and London, 2012

Tim Blanning, The Triumph of Music: Composers, Musicians and their Audiences, 1700

to the Present, London, 2008

Caroline Blinder (ed.), New Critical Essays on James Agee and Walker Evans:

Perspectives on Let Us Now Praise Famous Men, New York, 2010

Harold Bloom, The Western Canon: The Books and School of the Ages, New York, 1994

Tilly Blyth (ed.), Information Age: Six Networks that Changed our World, London, 2014

Iain Boal, «Marjorie Nicolson and the Aesthetics of Nature’, Antipode, 28, 1996, 304–15

Rob Boddice (ed.), Pain and Emotion in Modern History, Basingstoke, 2014 Philip

Bohlman (ed.), The Cambridge History of World Music, Cambridge, 2013 Lloyd Boneld et al.

(eds), The World We Have Gained: Histories of Population and Social Structure, Oxford, 1986

Christophe Bonneuil and Jean-Baptiste Fressoz, The Shock of the Anthropocene: The

Earth, History and Us, London and New York, 2016

Alan Borg, War Memorials: From Antiquity to the Present, London, 1991

ДЕРЕККЗДЕР 347

Geo Boucher and Henry Lloyd, Rethinking the Enlightenment: Between History,

Philosophy, and Politics, Lanham, MD, 2017

Paul Bouissac, Saussure: A Guide for the Perplexed, London and New York, 2010

Andrew Bowie, German Philosophy: A Very Short Introduction, Oxford, 2010 Douglas

Boyd and Mary Larson (eds), Oral History and Digital Humanities: Voice, Access, and

Engagement, New York, 2014

Felix Brahm and Eve Rosenhaft (eds), Slavery Hinterland: Transatlantic Slavery and

Continental Europe, 1680–1850, Martlesham, 2016

Christian Brannstromm (ed.), Territories, Commodities and Knowledges: Latin American

Environmental History in the Nineteenth and Twentieth Centuries, London, 2004

Noreen Branson and Margot Heinemann, Britain in the Nineteen Thirties, London, 1971

Clare Brant, Eighteenth-Century Letters and British Culture, Basingstoke, 2006 Fernand

Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, 2 vols,

London, 1972 and 1973, rst published 1949 Fernand Braudel, On History, London, 1980

Fernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th–18th Century, 3 vols, London, 1981,

1982 and 1984

Fernand Braudel, The Mediterranean in the Ancient World, London, 2001

Jan Bremmer and Herman Roodenburg (eds), A Cultural History of Gesture: From

Antiquity to the Present Day, Cambridge, 1991

John Brewer, The Pleasures of the Imagination: English Culture in the Eighteenth

Century, London, 1997

Robin Briggs, Witches and Neighbours: The Social and Cultural Context of European

Witchcraft, London, 1996

Robin Briggs, The Witches of Lorraine, Oxford, 2007

Crane Brinton, French Revolutionary Legislation on Illegitimacy, 1789–1804, Cambridge,

MA, 1936

Laurence Brockliss and Colin Jones, The Medical World of Early Modern France,

Oxford, 1997

Jerry Brotton, The Renaissance Bazaar from the Silk Road to Michelangelo, Oxford,

2002

Bill Brown, A Sense of Things: The Object Matter of American Literature, Chicago and

London, 2003

Callum Brown, Postmodernism for Historians, Harlow, 2005

Janet Browne, Charles Darwin: A Biography, 2 vols, London, 1995 and 2002 Christopher

Browning, «German Memory, Judicial Interrogation, and Historical Reconstruction: Writing

Perpetrator History from Postwar Testimony», in Saul Friedländer (ed.), Probing the Limits

of Representation: Nazism and the ‘Final Solution’, Cambridge, MA, 1992a, 22–36

Christopher Browning, The Path to Genocide: Essays on Launching the Final Solution,

Cambridge, 1992b

Sascha Bru et al. (eds), Futurism: A Microhistory, Cambridge, 2017

Steve Bruce, Sociology: A Very Short Introduction, 2nd edn, Oxford, 2018

Seth Bruggeman, Here, George Washington was Born: Memory, Material Culture and

the Public History of a National Monument, Athens, GA, 2008

Anthony Bryant and Kathy Charmaz (eds), The Sage Handbook of Grounded Theory, Los

Angeles and London, 2007

348 ДЕРЕККЗДЕР

Alan Bryman, Social Research Methods, 5th edn, Oxford and New York, 2016 Tobias

Buck, «Unnished Business», Financial Times Weekend Magazine, January 28/29, 2017,

26–31

Edmund Burke, Reections on the Revolution in France and Other Writings, London,

2015

Peter Burke, The Fabrication of Louis XIV, New Haven, CT, 1992a

Peter Burke, History and Social Theory, Cambridge, 1992b, rst published as Sociology

and History, London, 1980

Peter Burke, Eyewitnessing: The Uses of Images as Historical Evidence, London, 2001

Peter Burke, Economy and Society in Early Modern Europe: Essays from Annales,

London, 2006, rst published 1972

Peter Burke, The French Historical Revolution: The Annales School, 1929–2014, 2nd

edn, Cambridge, 2015, rst published 1990

Peter Burke (ed.), New Perspectives on Historical Writing, Cambridge, 1991 William

Burn, The Age of Equipoise: A Study of the Mid-Victorian Generation, London, 1964

Sherrard Burnaby, Elements of the Jewish and Muhammadan Calendars, London, 1901

Antoinette Burton and Tony Ballantyne (eds), World Histories from Below: Disruption

and Dissent, 1750 to the Present, London and New York, 2016

Gillian Butler and Freda McManus, Psychology: A Very Short Introduction, 2nd edn,

Oxford, 2014

Barbara Caine, Biography and History, Basingstoke, 2010

Guido Caldarelli and Michele Catanzaro, Networks: A Very Short Introduction, Oxford,

2012

Arthur Calder-Marshall, The Grand Century of the Lady: Regency and Georgian Elegance

in the Age of Romance and Revolution, London, 1976

Craig Calhoun (ed.), Habermas and the Public Sphere, Cambridge, MA and London, 1992

Michael Camille, Image on the Edge: The Margins of Medieval Art, London, 1992

Michael Camille, Mirror in Parchment: The Luttrell Psalter and the Making of Medieval

England, London, 1998

David Cannadine (ed.), History and the Media, Basingstoke, 2004

John Cannon, Aristocratic Century: The Peerage of Eighteenth-Century England,

Cambridge, 1984

Georey Cantor, Michael Faraday: Sandemanian and Scientist. A Study of Science and

Religion in the Nineteenth Century, Basingstoke, 1991

E.H. Carr, What is History?, 2nd edn, Basingstoke, 1986, rst published 1961 Georgie

Carroll, Mouse, London, 2015

Bryan Carter, Digital Humanities: Current Perspective, Practices, and Research, Bingley,

2013

James Casey, The History of the Family, Oxford, 1989

Dario Castiglione and Lesley Sharpe (eds), Shifting the Boundaries: Transformation of

the Languages of Public and Private in the Eighteenth Century, Exeter, 1995

Michael Cathcart, Manning Clark’s History of Australia: Abridged from the Six-Volume

Classic, Melbourne, 1993

Sandra Cavallo and Lyndan Warner (eds), Widowhood in Medieval and Early Modern

Europe, Harlow, 1999

ДЕРЕККЗДЕР 349

Marjorie Caygill et al. (eds), Enlightening the British: Knowledge, Discovery and the

Museum in the Eighteenth Century, London, 2004

Dipesh Chakrabarty, Habitations of Modernity: Essays in the Wake of Subaltern

Studies, Chicago and London, 2002

Joseph Chamberlain, Home Rule and the Irish Question: A Collection of Speeches

Delivered Between 1881 and 1887, London, 1887

John Whiteclay Chambers and David Culbert (eds), World War II, Film and History, New

York, 1996

Angelos Chaniotis, War in the Hellenistic World: A Social and Cultural History, Oxford,

2005

Roger Chartier, Cultural History, Cambridge, 1988

Vinayak Chaturvedi (ed.), Mapping Subaltern Studies and the Postcolonial, London and

New York, 2012, rst published 2000

M.T. Clanchy, From Memory to Written Record: England, 1066–1307, 3rd edn, Chichester

and Malden, MA, 2013

Christopher Clark, The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914, London, 2012

Jonathan Clark, English Society, 1660–1832: Religion, Ideology and Politics During the

Ancien Regime, 2nd edn, Cambridge, 2000, rst published 1985

Martin Clark, The Italian Risorgimento, 2nd edn, Harlow, 2009, rst published 1998

Stuart Clark, Vanities of the Eye: Vision in Early Modern European Culture, Oxford, 2007

T.J. Clark, The Painting of Modern Life: Paris in the Art of Manet and his Followers,

revised edn, London, 1999, rst published 1984

Graham Clarke, The Photograph, Oxford, 1997

Peter Claus and John Marriott (eds), History: An Introduction to Theory, Method and

Practice, 2nd edn, London, 2017

Inga Clendinnen, Reading the Holocaust, Cambridge, 1999

James Cliord, The Predicament of Culture: Twentieth-Century Ethnography, Literature,

and Art, Cambridge, MA and London, 1988

James Cliord, Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Cambridge,

MA and London, 1997

James Cliord, Returns: Becoming Indigenous in the Twenty-First Century, Cambridge,

MA and London, 2013

Peter Coates, A Story of Six Rivers: History, Culture and Ecology, London, 2013 Daniel

Cohen and Roy Rosenzweig, Digital History: A Guide to Gathering, Preserving, and

Presenting the Past on the Web, Philadelphia, PA, 2006 Donald Coleman, History and the

Economic Past: An Account of the Rise and Decline of Economic History in Britain, Oxford,

1987

R.G. Collingwood, The Idea of History, revised edn, Oxford, 1993, rst published 1946

Vivian Conger, The Widows’ Might: Widowhood and Gender in Early British America,

New York, 2009

Sebastian Conrad, What is Global History?, Princeton, NJ and Oxford, 2016

Lynne Cooke and Peter Wollen (eds), Visual Display: Culture Beyond Appearances,

Seattle, WA, 1995

Juliet Corbin and Anselm Strauss, Basics of Qualitative Research: Techniques and

Procedures for Developing Grounded Theory, 4th edn, Los Angeles, 2015

350 ДЕРЕККЗДЕР

Penelope Coreld (ed.), Language, History and Class, Oxford, 1991 Arthur Cotterell,

The Near East: A Cultural History, London, 2017 Michael Cox (ed.), E.H.Carr: A Critical

Appraisal, Basingstoke, 2000

Simon Critchley, Continental Philosophy: A Very Short Introduction, Oxford, 2001

William Cronon, Changes in the Land: Indians, Colonists, and the Ecology of New England,

New York, 1983

Alfred Crosby, Ecological Imperialism: The Biological Expansion of Europe, 900–1900,

Cambridge, 1986

Alfred Crosby, Children of the Sun: A History of Humanity’s Unappeasable Appetite for

Energy, New York, 2006

Francis Crowley (ed.), A New History of Australia, Melbourne, 1974 Georey Cubitt,

History and Memory, Manchester, 2007

Jonathan Culler, Literary Theory: A Very Short Introduction, 2nd edn, Oxford, 2011

Michael Cunningham, «Prisoners of the Japanese and the Politics of Apology: A Battle

over History and Memory», Journal of Contemporary History, 39, 2004, 561–74

James Curl, Egyptomania: The Egyptian Revival: A Recurring Theme in the History of

Taste, Manchester, 1994

Philip Curtin (ed.), Africa Remembered: Narratives by West Africans from the Era of the

Slave Trade, Madison, WI, 1967

Philip Curtin, Cross-Cultural Trade in World History, Cambridge, 1984

Lisa Curtis-Wendlandt et al. (eds), Political Ideas of Enlightenment Women: Virtue and

Citizenship, Farnham and Burlington VT, 2013

John Daintith (ed.), A Dictionary of Chemistry, 6th edn, Oxford, 2008

Alex Danchev (ed.), Fin de Siècle: The Meaning of the Twentieth Century, London, 1995

Robert Darnton, Mesmerism and the End of the Enlightenment in France, Cambridge,

1968

Leonore Davido, Worlds Between: Historical Perspectives on Gender and Class,

Cambridge, 1995

Sarah Davies and James Harris, Stalin’s World: Dictating the Soviet Order, New Haven,

CT and London, 2014

Natalie Zemon Davis, Society and Culture in Early Modern France, Stanford, CA, 1975

Natalie Zemon Davis, The Return of Martin Guerre, Cambridge, MA, 1983 Natalie

Zemon Davis, Fiction in the Archives: Pardon Tales and their Tellers in

Sixteenth-Century France, Cambridge, 1988

Natalie Zemon Davis, «Remaking Imposters: From Martin Guerre to Sommersby», Hayes

Robinson Lecture Series no. 1, London, 1997

Natalie Zemon Davis, The Gift in Sixteenth-Century France, Oxford, 2000a Natalie

Zemon Davis, Slaves on Screen: Film and Historical Vision, Cambridge, MA, 2000b

Daniel Defoe, A Journal of the Plague Year, Oxford, 2010, rst published 1722 Jerome

De Groot, The Historical Novel, London, 2010

Jerome De Groot, Consuming History: Historians and Heritage in Contemporary

Popular Culture, 2nd edn, London, 2016a

Jerome De Groot, Remaking History: The Past in Contemporary Historical Fictions,

London, 2016b

Lucy Delap, The Feminist Avant-garde: Transatlantic Encounters of the Early Twentieth

Century, Cambridge, 2007

ДЕРЕККЗДЕР 351

François Dépelteau and Tatiana Landini (eds), Norbert Elias and Social Theory, New

York, 2013

François Dépelteau and Tatiana Landini (eds), Norbert Elias and Empirical Research,

New York, 2014

Suzanne Desan, The Family on Trial in Revolutionary France, Berkeley, CA and London,

2004

René Descartes, Discourse on Method: The Original Text with English Translation,

Glasgow, 2017, rst published 1637

Adrian Desmond and James Moore, Darwin, London, 1991

Alain Desrosières, The Politics of Large Numbers: A History of Statistical Reasoning,

Cambridge, MA, 1998

William Deverell and Tom Sitton, Water and Los Angeles: A Tale of Three Rivers, 1900–

1941, Oakland, CA, 2017

Bram Dijkstra, Idols of Perversity: Fantasies of Feminine Evil in Fin-de-siècle Culture,

New York, 1986

Nicholas Dirks et al. (eds), Culture/Power/History: A Reader in Contemporary Social

Theory, Princeton, NJ and London, 1994

Jenny Diski, The Sixties, London, 2009

C. Scott Dixon, Contesting the Reformation, Malden, MA and Oxford, 2012 Miriam

Dobson and Benjamin Ziemann (eds), Reading Primary Sources: The Interpretation of Texts

from Nineteenth- and Twentieth-Century History, London, 2009

Diana Donald, The Age of Caricature: Satirical Prints in the Reign of George III, New

Haven, CT and London, 1996

William Doyle (ed.), The Oxford Handbook of the Ancien Régime, Oxford, 2012 Nick

Duell, Wounded Leaders: British Elitism and the Entitlement Illusion: A Psychohistory,

London, 2014

Stephen Duy, The Integrity of Ireland: Home Rule, Nationalism, and Partition, 1912–

1922, Madison, WI, 2009

Sally Dugan, Baroness Orczy’s The Scarlet Pimpernel: A Publishing History, Farnham,

2012

Paul Dukes, Minutes to Midnight: History and the Anthropocene Era from 1763, London,

2011

Alexandre Dumas, The Three Musketeers, London, 1878, rst published 1844 Sarah

Dunant and Roy Porter (eds), The Age of Anxiety, London, 1996

David Ewing Duncan, The Calendar: The 5000-Year Struggle to Align the Clock and

Heavens – And What Happened to the Missing Ten Days, London, 1998

Geo Dyer, The Missing of the Somme, Edinburgh, 2016, rst published 1994 Geo Eley,

Nazism as Fascism: Violence, Ideology, and the Ground of Consent in Germany 1930–1945,

London and New York, 2013

Norbert Elias, The Germans: Power Struggles and the Development of Habitus in the

Nineteenth and Twentieth Centuries, Cambridge, 1996

Norbert Elias, On the Process of Civilization: Sociogenic and Psychogenetic Investigations,

Dublin, 2012, rst published 1939

Anthony Elliott and Paul du Gay (eds), Identity in Question, Los Angeles and London, 2009

Anthony Elliott, Concepts of the Self, 3rd edn, Cambridge, 2013 Anthony Elliott,

Contemporary Social Theory: An Introduction, 2nd edn, Abingdon, 2014

352 ДЕРЕККЗДЕР

John Elliott, History in the Making, New Haven, CT and London, 2012 David Ellis (ed.),

Imitating Art: Essays in Biography, London, 1993

Jean Elshtain, Public Man, Private Woman: Women in Social and Political Thought,

Oxford, 1981

John Elsner and Roger Cardinal (eds), The Cultures of Collecting, London, 1994 David

Eltis and David Richardson, Atlas of the Transatlantic Slave Trade, New Haven, CT and

London, 2010

David Eltis and David Richardson (eds), Extending the Frontiers: Essays on the New

Transatlantic Slave Trade Database, New Haven, CT and London, 2008

Hyman Enzer and Sandra Solotaro-Enzer (eds), Anne Frank: Reections on her Life

and Legacy, Urbana, IL, 2000

Robert Eriksen, Complicity in the Holocaust: Churches and Universities in Nazi Germany,

Cambridge, 2012

Eric Erikson, Young Man Luther: A Study in Psychoanalysis and History, London, 1959

Eric Erikson, Gandhi’s Truth: On the Origins of Militant Nonviolence, London 1970

James Essinger, A Female Genius: How Ada Lovelace, Lord Byron’s Daughter, Started

the Computer Age, London 2014

Richard Evans, In Defence of History, new edn, London, 2000

Richard Evans, Telling Lies About Hitler: The Holocaust, History and the David Irving

Trial, London, 2002

Richard Evans, Altered Pasts: Counterfactuals in History, London, 2014

Liz Evers, It’s About Time: From Calendars and Clocks to Moon Cycles and Light Years –

A History, London, 2013

Cissie Fairchilds, Domestic Enemies: Servants and their Masters in Old Regime France,

Baltimore, MD, 1984

Suraiya Faroqhi, Approaching Ottoman History: An Introduction to the Sources,

Cambridge, 1999

Drew Faust, This Republic of Suering: Death and the American Civil War, New York,

2008

Donald Featherstone, The Battleeld Walker’s Handbook, Marlborough, 2004 Charles

Feinstein and Mark Thomas, Making History Count: A Primer in Quantitative History,

Cambridge, 2002

Susanna Fellman and Marjatta Rahikainen (eds), Historical Knowledge: In Quest of

Theory, Method and Evidence, Newcastle, 2012

James Fentress and Chris Wickham, Social Memory, Oxford, 1992

Niall Ferguson (ed.), Virtual History: Alternatives and Counterfactuals, London, 1997

Felipe Fernández-Armesto, Truth: A History, London, 1997

Karl Figlio, «Oral History and the Unconscious», History Workshop Journal, 26, 1988,

120–32

Carole Fink et al. (eds), 1968: The World Transformed, Washington, DC and Cambridge,

1998

Margot Finn, The Character of Credit: Personal Debt in English Culture, 1740– 1914,

Cambridge, 2003

Margot Finn et al. (eds), Legitimacy and Illegitimacy in Nineteenth-Century Law,

Literature and History, Basingstoke, 2010

ДЕРЕККЗДЕР 353

Patrick Finney, «Ethics, Historical Relativism and Holocaust Denial», Rethinking History,

2, 1998, 359–69

Patrick Finney (ed.), Palgrave Advances in International History, Basingstoke and New

York, 2005

David Hackett Fischer, The Great Wave: Price Revolutions and the Rhythm of History,

New York, 1996

Louis Fischer, The Life of Mahatma Gandhi, London, 1951

Richard Flanagan, The Narrow Road to the Deep North, London, 2014 Richard Fletcher,

The Conversion of Europe: From Paganism to Christianity AD 371–1386, London, 1997

Luciano Floridi, Information: A Very Short Introduction, Oxford, 2010

Roderick Floud, An Introduction to Quantitative Methods for Historians, 2nd edn,

London, 1979, rst published 1973

Eric Foner, The Fiery Trial: Abraham Lincoln and American Slavery, New York, 2010

Jesse Foot, The Life of John Hunter, London, 1794

Michel Foucault, Madness and Civilization: A History of Insanity in the Age of Reason,

London, 1967

Michel Foucault, The Order of Things, London, 1970

Michel Foucault, The Archaeology of Knowledge, London, 1972

Michel Foucault, The Birth of the Clinic: An Archaeology of Medical Perception, London,

1973

Michel Foucault, Discipline and Punish: The Birth of the Prison, London, 1977 Michel

Foucault, The History of Sexuality, vol. 1, London, 1979, vol. 2, London, 1986, vol. 3,

London, 1988

Michel Foucault (ed.), I, Pierre Rivere..., New York, 1975

Christopher Fox et al. (eds), Inventing Human Science: Eighteenth-Century Domains,

Berkeley, CA, 1995

George Frederickson, The Comparative Imagination: On the History of Racism,

Nationalism, and Social Movements, Berkeley, CA and London, 1997

David Freedberg, The Power of Images: Studies in the History and Theory of Response,

Chicago and London, 1989

Michael Freeden, Ideology: A Very Short Introduction, Oxford, 2003

Michael Freeman, «Human Rights and the Corruption of Governments, 1789– 1989», in

Peter Hulme and Ludmilla Jordanova (eds), The Enlightenment and its Shadows, London,

1990, 163–83

Ute Frevert, Emotions in History – Lost and Found, Budapest and New York, 2011 Ute

Frevert, The Moral Economy of Trust: Modern Trajectories, London 2014

Saul Friedländer, When Memory Comes, New York, 2016a, rst published 1978 Saul

Friedländer, Where Memory Leads: My Life, New York, 2016b

Saul Friedländer (ed.), Probing the Limits of Representation: Nazism and the ‘Final

Solution’, Cambridge, MA, 1992

Carl Friedrich, The Age of the Baroque, 1610–1660, New York, 1952

Mark Frost and Yu-Mei Balasingamchow, Singapore: A Biography, Hong Kong and

Singapore, 2009

Anne Fuchs, After the Dresden Bombing: Pathways of Memory, 1945 to the Present,

Basingstoke, 2012

354 ДЕРЕККЗДЕР

Mary Fulbrook, Historical Theory, London and New York, 2002

Mary Fulbrook, A Concise History of Germany, 2nd edn, Cambridge, 2004 Anna Funder,

Stasiland: Stories From Behind the Berlin Wall, London, 2003 François Furet and Mona

Ozouf (eds), A Critical Dictionary of the French Revolution, Cambridge, MA, 1989

Paul Fussell, The Great War and Modern Memory, New York and London, 1975 Paul

Fussell, Wartime: Understanding and Behaviour in the Second World War, New York, 1989

Paul Fussell, Doing Battle: The Making of a Skeptic, Boston, 1996

Paul Fussell, The Boy’s Crusade: American G.I.s in Europe: Chaos and Fear in World

War Two, London, 2004

Jonathan Gabe and Lee Monaghan (eds), Key Concepts in Medical Sociology, 2nd edn,

Los Angeles and London 2013

John Gage, Colour and Culture: Practice and Meaning from Antiquity to Abstraction,

London, 1993

John Kenneth Galbraith, The Age of Uncertainty, London, 1977

Shaun Gallagher (ed.), The Oxford Handbook of the Self, Oxford, 2013

Richard Gameson (ed.), The Early Medieval Bible: Its Production, Decoration, and Use,

Cambridge 1994

Richard Gameson (ed.), Treasures of Durham University Library, London, 2007 Richard

Gameson (ed.), The Lindisfarne Gospels: New Perspectives, Leiden, 2017 Matthew Gandy,

Moth, London, 2016

Eileen Gardiner and Ronald Musto, The Digital Humanities: A Primer for Students

and Scholars, New York, 2015

Juliet Gardiner and Neil Wenborn (eds), The History Today Companion to British

History, London, 1995

James Gardner and Paula Hamilton (eds), The Oxford Handbook of Public

History, New York, 2017

Peter Garnsey, Food and Society in Classical Antiquity, Cambridge, 1999 John Garraty,

The Great Depression: An Inquiry into the Causes, Course and Consequences of the

Worldwide Depression of the Nineteen-Thirties, San Diego, 1986

Vic Gatrell, City of Laughter: Sex and Satire in Eighteenth-Century London, London, 2006

David Gaunt, Memoir on History and Anthropology, Stockholm, 1982 Peter Gay, The

Enlightenment, 2 vols, New York, 1966 and 1969

Peter Gay, Freud for Historians, New York and Oxford, 1985

Cliord Geertz, The Interpretation of Cultures: Selected Essays, New York, 1973 Eugene

Genovese, The Political Economy of Slavery, New York, 1965

Eugene Genovese and Elizabeth Fox-Genovese, Fatal Self-Deception: Slaveholding

Paternalism in the Old South, New York, 2011

Matthew Gerber, Bastards: Politics, Family, and Law in Early Modern France, New

York, 2012

Robert Gerwarth, Hitler’s Hangman: The Life of Heydrich, New Haven, CT and London,

2011

Robert Gerwarth, The Vanquished: Why the First World War Failed to End, 1917–1923,

London, 2016

Trevor R. Getz and Liz Clarke, Abina and the Important Men: A Graphic History, 2nd

edn, New York and Oxford, 2016

ДЕРЕККЗДЕР 355

Edward Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, abridged edn,

London, 2000, rst published 1776–89

Edward Gibbon, Gibbon’s Autobiography, edited by M.M. Reece, London, 1971 Anthony

Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge, 1990

Anthony Giddens, Politics and Sociology in the Thought of Max Weber, Cambridge,

2013, rst published 1972

John Gillis (ed.), Commemorations: The Politics of National Identity, Princeton, NJ and

Chichester, 1994

Carlo Ginzburg, The Cheese and the Worms: The Cosmos of a Sixteenth-Century Miller,

London, 1980, rst published in Italian in 1976

Charles Glass, Syria Burning: A Short History of a Catastrophe, updated edn, London,

2016

Mark Golden and Peter Toohey (eds), Inventing Ancient Culture: Historicism,

Periodization and the Ancient World, London, 1997

Daniel Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust,

London, 1996

Daniel Goldhagen, A Moral Reckoning: The Role of the Catholic Church in the Holocaust

and its Unfullled Duty of Repair, New York, 2002

Daniel Goldhagen, Worse than War: Genocide, Eliminationism, and the Ongoing Assault

on Humanity, London, 2012

Jan Goldstein (ed.), Foucault and the Writing of History, Cambridge, MA, 1994 Jordan

Goodman, Tobacco in History: The Cultures of Dependence, London,

1993

Michael Goodwin and Dan E. Burr, Economix: How Our Economy Works (And Doesn’t

Work) in Words and Pictures, New York, 2012

Felicia Gordon and Máire Cross, Early French Feminisms, 1830–1940: A Passion for

Liberty, Cheltenham, 1996

René Goscinny and Albert Uderzo, Asterix the Gaul, Leicester, 1969

René Goscinny and Albert Uderzo, Asterix Omnibus 5, London, 2012 (contains Asterix

and the Cauldron, Asterix in Spain and Asterix and the Roman Agent) Lionel Gossman,

«Anecdote and History», History and Theory, 42, 2003, 143–68 Anthony Grafton, The

Footnote: A Curious History, London, 1997

Shawn Graham et al., Exploring Big Historical Data: The Historian’s Macroscope,

London, 2016

The Great Depression: A Historical Bibliography, Santa Barbara, CA, 1984 Adrian Green

and A.J. Pollard (eds), Regional Identities in North-East England, 1300–2000, Woodbridge,

2007

Alix Green, History, Policy and Public Purpose: Historians and Historical Thinking in

Government, London, 2016

Mark Greengrass and Lorna Hughes (eds), The Virtual Representation of the Past,

Farnham, 2008

Brad Gregory, «Is Small Beautiful? Microhistory and the History of Everyday Life»,

History and Theory, 38, 1999, 100–10

Ian Gregory and Paul Ell, Historical GIS: Technologies, Methodologies and Scholarship,

Cambridge, 2007

356 ДЕРЕККЗДЕР

Gabriele Grin and Matt Hayler (eds), Research Methods for Reading Digital Data in

the Digital Humanities, Edinburgh, 2016

Antony Griths, Prints and Printmaking: An Introduction to Techniques, 2nd edn,

London, 1996

Antony Griths, The Print Before Photography: An Introduction to European

Printmaking, 1550–1820, London, 2016

Michael Griths (ed.), Biopolitics and Memory in Postcolonial Literature and Culture,

Farnham, 2016

Stephen Grosz, The Examined Life: How We Lose and Find Ourselves, London, 2013

Allen Guelzo, Fateful Lightning: A New History of the Civil War and Reconstruction,

Oxford, 2012

Pierre Guiral, La vie quotidienne en France à l’âge d’or du capitalisme 1852–1857,

Paris, 1976

Jo Guldi and David Armitage, The History Manifesto, Cambridge, 2014 Simon Gunn and

Lucy Faire (eds), Research Methods for Historians, 2nd edn, Edinburgh, 2016

Israel Gutman (ed.), The Encylopedia of the Holocaust, 4 vols, New York, 1990 Gary

Gutting (ed.), The Cambridge Companion to Foucault, Cambridge, 2005a Gary Gutting,

Foucault: A Very Short Introduction, Oxford, 2005b

Josephine Guy, The Edinburgh Companion to Fin de Siècle Literature, Culture and the

Arts, Edinburgh, 2018

Jürgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a

Category of Bourgeois Society, Cambridge, MA, 1989

A.H. Halsey, A History of Sociology in Britain: Science, Literature and Society, Oxford,

2004

Sue Hamilton, Indian Philosophy: A Very Short Introduction, Oxford, 2001 Sasha

Handley, Sleep in Early Modern England, New Haven, CT and London, 2016

Oscar Handlin, Truth in History, Cambridge, MA, 1979

David Hanrahan, The Great Fraud on the Bank of England, London, 2014 Donna

Haraway, Primate Visions: Gender, Race and Nature in the World of Modern Science, New

York, 1989

Thomas Harding, The House by the Lake: A Story of Germany, London, 2015 Robert

Harris, The Media Trilogy, London, 1994

Charles Harrison et al. (eds), Art in Theory: An Anthology of Changing Ideas, 3

vols, Oxford, 1998, 2000, 2003

Karen Harvey (ed.), History and Material Culture: A Student’s Guide to Approaching

Alternative Sources, 2nd edn, London, 2017

Francis Haskell, «Review Article: Visual Sources and The Embarrassment of Riches»,

Past and Present, no. 120, 1988, 216–26

Francis Haskell, History and its Images: Art and the Interpretation of the Past, New

Haven, CT and London, 1993

Georey Hawthorn, Enlightenment and Despair: A History of Sociology, Cambridge, 1976

Matt Hayler and Gabriele Grin (eds), Research Methods for Creating and Curating

Data in the Digital Humanities, Edinburgh, 2016

Louis Henry, On the Measurement of Human Fertility, Amsterdam, 1972 Louis Henry,

Population: Analysis and Models, London, 1976

ДЕРЕККЗДЕР 357

Nicholas Henshall, The Myth of Absolutism: Change and Continuity in Early Modern

European Monarchy, London, 1992

T.A. Heslop and Helen Lunnon (eds), Norwich: Medieval and Early Modern Art,

Architecture and Archaeology, Leeds, 2015

Robert Hewison, The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline, London, 1987

Colin Heywood, A History of Childhood: Children and Childhood in the West from

Medieval to Modern Times, 2nd edn, Cambridge, 2018

Dominic Hibberd (ed.), Poetry of the First World War: A Casebook, London, 1981 John

Hill and Heinz Liesbrock (eds), Walker Evans: Depth of Field, Munich, 2015 Tim Hitchcock,

«Confronting the Digital or How Academic History Writing Lost the Plot», Cultural and

Social History, 10, 2013, 9–23

Tim Hitchcock and Robert Shoemaker, Tales from the Hanging Court, London, 2006

Tim Hitchcock and Robert Shoemaker, «Making History Online: The Colin Matthews

Lecture for the Public Understanding of History», Transactions of the Royal Historical

Society, 25, 2015a, 75–93 (Sixth Series)

Tim Hitchcock and Robert Shoemaker, London Lives: Poverty, Crime and the Making of

a Modern City, 1690–1800, Cambridge, 2015b

Eric Hobsbawm, The Age of Revolution: Europe, 1789–1848, London, 1962 Eric

Hobsbawm, The Age of Capital: 1848–1875, London, 1975

Eric Hobsbawm, The Age of Empire: 1875–1914, London, 1987

Eric Hobsbawm, Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914–1991, London, 1994

Eric Hobsbawm and Terence Ranger (eds), The Invention of Tradition, Cambridge,

1983

Thomas Hockenhull (ed.), Symbols of Power: Ten Coins that Changed the World,

London, 2015

Jane Hodge, The Private World of Georgette Heyer, London, 1984 Dawn Holmes,

Big Data: A Very Short Introduction, Oxford, 2017 James Holt, Magna Carta, 2nd edn,

Cambridge, 1992

Peregrine Horden and Nicholas Purcell, The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean

History, Oxford, 2000

Donald Horne, The Great Museum: The Re-presentation of History, London, 1984 Robin

Horton and Ruth Finnegan (eds), Modes of Thought: Essays on Thinking in Western and

Non-Western Societies, London, 1973

Georey Hosking, Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union, Cambridge,

MA and London, 2006

Michael Howard, The Lessons of History, Oxford, 1991

Barbara Howe and Emory Kemp (eds), Public History: An Introduction, Malabar, FL,

1986

David Hoy (ed.), Foucault a Critical Reader, Oxford and New York, 1986 Pat Hudson,

The Industrial Revolution, London, 1992

Pat Hudson, History by Numbers: An Introduction to Quantitative Approaches, 2nd edn,

London, 2016

Olwen Hufton, «Women in Revolution 1789–1796», Past and Present, no 53,

1971, 90–108

Olwen Hufton, The Poor of Eighteenth Century France, 1750–1789, Oxford, 1974

358 ДЕРЕККЗДЕР

Olwen Hufton, The Prospect Before Her: A History of Women in Western Europe, volume

I: 1500–1800, London, 1995

Christopher Hughes, «Reections on Globalisation, Security and 9/11»,

Cambridge Review of International Aairs, 15, 2002, 421–33

Henry Stuart Hughes, History as Art and as Science: Twin Vistas on the Past, New

York, 1964

J. Donald Hughes, What is Environmental History?, 2nd edn, Cambridge, 2016, rst

published 2006

Marnie Hughes-Warrington, Fifty Key Thinkers on History, London, 2000 Marnie

Hughes-Warrington, The History on Film Reader, Abingdon and New York, 2009

Peter Hulme, Remnants of Conquest: The Island Caribs and their Visitors, 1877–1998,

Oxford 2000

Lynn Hunt, Inventing Human Rights: A History, New York and London, 2007 Lynn Hunt,

Writing History in the Global Era, New York, 2014

Lynn Hunt (ed.), The New Cultural History, Berkeley, CA and Los Angeles, 1989

Georg Iggers, Historiography in the Twentieth Century: From Scientic Objectivity to the

Postmodern Challenge, Hanover, NH and London, 1997

Cajetan Iheka, Naturalizing Africa: Ecological Violence, Agency, and Postcolonial

Resistance in African Literature, Cambridge, 2018

John Ilie, Africans: The History of a Continent, Cambridge,1995

Rob Ilie, Priest of Nature: The Religious Worlds of Isaac Newton, New York, 2017

Darrel Ince, The Computer: A Very Short Introduction, Oxford, 2011

Joanna Innes, «‘Networks’ in British History», East Asian Journal of British History, 5,

2016, 51–72

David Irving, The Destruction of Dresden, London, 1963 David Irving, Hitler’s War,

London, 1977

David Irving, Nuremberg: The Last Battle, London, 1996 David Irwin, Neo-classicism,

Oxford, 1997

Mark Jackson, New-Born Child Murder: Women, Illegitimacy and the Courts in

Eighteenth-Century England, Manchester, 1996

Nigel Jackson, The Case for David Irving: The Selective Censorship of History and Free

Speech, Cranbrook, Western Australia, 1994

Karen Jacobs, The Mind’s Eye: Literary Modernism and Visual Culture, Ithaca, NY, and

London, 2001

Gustav Jahoda, A History of Social Psychology From the Eighteenth-Century

Enlightenment to the Second World War, Cambridge, 2007

Mark Jenner, «The Great Dog Massacre», in William Naphy and Penny Roberts (eds),

Fear in Early Modern Society, Manchester, 1997, 44–61

Jocelin of Brakelond, Chronicle of the Abbey of Bury St Edmunds, translated with an

introduction and notes by D. Greenway and J. Sayers, Oxford, 1989

Hilde Johnson, South Sudan: The Untold Story from Independence to Civil War, London

and New York, 2016

Paul Johnson, The Birth of the Modern World: World Society 1815–1830, London, 1991

Sarah Johnson, Historical Fiction: A Guide to the Genre, Westport, CT and London, 2005

Sarah Johnson, Historical Fiction II: A Guide to the Genre, Westport, CT and London, 2009

ДЕРЕККЗДЕР 359

Charles Jones, E.H. Carr and International Relations: A Duty to Lie, Cambridge, 1998

Colin Jones, The Longman Companion to the French Revolution, London, 1988 Richard

Jones, Ancients and Moderns: A Study of the Rise of the Scientic Movement in Seventeenth-

Century Europe, reprint of revised edn 1961, New York, 1982

Steve Jones, No Need for Geniuses: Revolutionary Science in the Age of the Guillotine,

London, 2016

Steven Jones, The Emergence of the Digital Humanities, New York and London, 2014

Ludmilla Jordanova, The Look of the Past: Visual and Material Evidence in Historical

Practice, Cambridge, 2012

Ludmilla Jordanova, Physicians and Their Images, London, 2018 Patrick Joyce (ed.),

Class, Oxford, 1995

Tony Judt, Reappraisals: Reections on the Forgotten Twentieth Century, London, 2008

Arpad Kadarkay (ed.), The Lukács Reader, Oxford and Cambridge, MA, 1995 Jerome

Kagan, The Three Cultures: Natural Sciences, Social Sciences and the Humanities in the

21st Century, Cambridge, 2009

Linda Kalof (ed.), The Oxford Handbook of Animal Studies, New York, 2017 Henry

Kamen, Golden Age Spain, Basingstoke, 1988

Mathew Kapell and Andrew Elliott (eds), Playing with the Past: Digital Games and the

Simulation of History, New York and London, 2013

Lauren Kassell, Medicine and Magic in Elizabethan London. Simon Forman:

Astrologer, Alchemist

Physician, Oxford 2005

Ira Katznelson, When Armative Action was White: An Untold History of Racial

Inequality in Twentieth-Century America, New York, 2005

Ira Katznelson, Fear Itself: The New Deal and the Origins of Our Time, New York, 2013

Thomas Kean et al., The 9/11 Commission Report: Final Report of the National

Commission on the Terrorist Attacks upon the United States, Authorised Edition, New York,

2004

K.S.B. Keats-Rohan (ed.), Prosopography Approaches and Applications: A Handbook,

Oxford, 2007

Allan Kellehear, A Social History of Dying, Cambridge, 2007

Paul Kennedy, The Parliament of Man: The United Nations and the Quest for World

Government, London, 2006

Damien Keown, Buddhism: A Very Short Introduction, new edn, Oxford, 2013 Ian

Kershaw, The ‘Hitler Myth’: Image and Reality in the Third Reich, Oxford, 1987

Ian Kershaw, Hitler 1889–1936: Hubris, London, 1998 Ian Kershaw, Hitler 1936–1945:

Nemesis, London, 2000

Alex King, Memorials of The Great War in Britain: The Symbolism and Politics of

Remembrance, Oxford, 1998

Richard King, Lobster, London, 2011

Herbert Klein, A Concise History of Bolivia, 2nd edn, Cambridge and New York, 2011

Jennifer Kloester, Georgette Heyer: Biography of a Bestseller, London, 2011 Mark

Knights, The Devil in Disguise: Deception, Delusion, and Fanaticism in the Early English

Enlightenment, Oxford, 2011

Kim Knott, Hinduism: A Very Short Introduction, 2nd edn, Oxford, 2016 Anne Kelly

Knowles (ed.), Past Time, Past Place: GIS for History, Redlands, CA, 2002

360 ДЕРЕККЗДЕР

Anne Kelly Knowles and Amy Hillier (eds), Placing History: How Maps, Spatial Data,

and GIS are Changing Historical Scholarship, Redlands, CA, 2008

Karina Korostelina and Simone Lässig (eds), History Education and Post-conict

Reconciliation: Reconsidering Joint Textbook Projects, London and New York, 2013

Michael Kort, The Columbia Guide to Hiroshima and the Bomb, New York, 2007

Reinhart Koselleck, The Practice of Conceptual History: Timing History, Spacing

Concepts, Stanford, CA, 2002

Craig Koslofsky, Evening’s Empire: A History of the Night in Early Modern Europe,

Cambridge and New York, 2011

Bill Kovarik, Revolutions in Communication: Media History from Gutenberg to the

Digital Age, 2nd edn, New York, 2016

Alexandre Koyré, From the Closed World to the Innite Universe, Baltimore, MD, 1957

Frederic Krantz (ed.), History from Below: Studies in Popular Protest and Popular

Ideology, Oxford, 1988

Peter Kriedte, Hans Medick and Jürgen Schlumbohm, Industrialization before

Industrialization: Rural Industry in the Genesis of Capitalism, Cambridge, 1981

George Kubler, The Shape of Time: Remarks on the History of Things, New Haven, CT,

1962

Thomas Kuhn, The Structure of Scientic Revolutions, 2nd edn, Chicago, 1970 Beat

Kümin and Cornelia Usborne, «At Home and in the Workplace: A Historical

Introduction to the ‘Spatial Turn’», History and Theory, 2013, 52, 305–18 David Kunzle,

The Early Comic Strip: Narrative Strips and Picture Stories in the European Broadsheet from

c. 1450 to 1825, Berkeley, CA and London, 1973 David Kunzle, The Nineteenth Century

(The History of the Comic Strip Volume 2), Berkeley, CA, 1990

David Kunzle, Father of the Comic Strip: Rodolphe Töper, Jackson, MS, 2007 Adam

Kuper and Jessica Kuper (eds), The Social Science Encyclopedia, 3rd edn, London, 2004

Ann Kussmaul, Servants in Husbandry in Early Modern England, Cambridge, 1981 Joan

Landes, Women and the Public Sphere in the Age of the French Revolution, Ithaca, NY, 1988

George Large, Battle of Gettysburg: The Ocial History by the Gettysburg National

Military Park Commission, Shippenburg, PA, 1999

Clark Larsen, Bioarchaeology: Interpreting Behaviour from the Human Skeleton, 2nd

edn, Cambridge, 2015

Peter Laslett, The World We Have Lost, London, 1965

Peter Laslett, The World We Have Lost Further Explored, 3rd edn, London, 2005 Peter

Laslett et al. (eds), Bastardy and its Comparative History, London, 1980 Alex Law, Key

Concepts in Classical Social Theory, London, 2011

Mark Leary and June Price Tangney (eds), Handbook of Self and Identity, 2nd edn, New

York and London, 2012

Ian Leask et al., eds, The Taylor Eect: Responding to a Secular Age, Newcastle, 2010

Martin Lee, Acid Dreams: The Complete Social History of LSD: The CIA, the Sixties and

Beyond, revised edn, London, 2001, rst published 1985

Peter Leese, Shell Shock: Traumatic Neurosis and the British Soldiers of the First World

War, Basingstoke, 2014, rst published 2002

James Leggott and Julie Taddeo (eds), Upstairs and Downstairs: British Costume Drama

Television from The Forsyte Saga to Downton Abbey, Lanham, MD, 2015

ДЕРЕККЗДЕР 361

Jacques Le Go, History and Memory, New York, 1992

Jacques Le Go, Must We Divide History into Periods?, New York, 2015

Jacques Le Go and Pierre Nora (eds), Constructing the Past: Essays in Historical

Methodology, Cambridge, 1985

Frank Lentricchia and Thomas McLaughlin (eds), Critical Terms for Literary

Study, 2nd edn, Chicago and London, 1995

Cherry Leonardi, Dealing with Government in South Sudan: Histories in the Making

of Chiefship, Community and State, Oxford, 2013

Richard Leppert, Music and Image: Domesticity, Ideology and Socio-cultural Formation

in Eighteenth-Century England, Cambridge, 1988

Lucy Lethbridge, Servants: A Downstairs View of Twentieth-Century Britain, London,

2013

George Levine (ed.), Realism and Representation: Essays on the Problem of Realism in

Relation to Science, Literature, and Culture, Madison, WI, 1993

Bernard Lewis, What Went Wrong? Western Impact and Middle Eastern Response, New

York, 2002

Ruth Leys, Trauma: A Genealogy, Chicago and London, 2000

Jill Liddington, «What is Public History? Publics and their Pasts, Meanings and Practices»,

Oral History 33, 2002, 83–93

Harry Liebersohn, The Return of the Gift: European History of a Global Idea, Cambridge,

2011

Mary Lindemann, «Confessions of an Archive Junkie», in Peter Karsten and John Modell

(eds), Theory, Method, and Practice in Social and Cultural History, New York, 1992, 152–80

Christopher Lloyd, Explanation in Social History, Oxford, 1986

Peter Loewenberg, Decoding the Past: The Psychohistorical Approach, Berkeley, CA,

1985

Peter Loewenberg, Fantasy and Reality in History, New York, 1995

Tracey Loughran, Shell-Shock and Medical Culture in First World War Britain,

Cambridge, 2016

William Louis and Hedley Bull (eds), The ‘Special Relationship’: Anglo-American

Relations Since 1945, Oxford, 1986

Arthur Lovejoy, The Great Chain of Being: A Study in the History of an Idea, Cambridge,

MA, 1936

Arthur Lovejoy, Essays in the History of Ideas, New York, 1960

Stephen Lovell, Destination in Doubt: Russia since 1989, Nova Scotia and London, 2006

Stephen Lovell, The Soviet Union: A Very Short Introduction, Oxford and New York,

2009

Stephen Lovell, The Shadow of War: Russia and the USSR, 1941 to the Present,

Chichester, 2010

David Lowenthal, The Past is a Foreign Country, Cambridge, 1985

David Lowenthal, The Heritage Crusade and the Spoils of History, London, 1997 David

Lowenthal, «Fabricating Heritage», History and Memory, 10, 1998, 5–24 David Ludden

(ed.), Reading Subaltern Studies: Critical History, Contested Meaning and the Globalization

of South Asia, London, 2002 Robert Lynch, Revolutionary Ireland, 1912–25, London, 2015

John Lyons, Teaching History Online, London, 2009

362 ДЕРЕККЗДЕР

Ian McBride (ed.), History and Memory in Modern Ireland, Cambridge, 2001 Isabel

McBryde (ed.), Who Owns the Past?, Melbourne, 1985

Jeremy MacClancy, Anthropology in the Public Arena: Historical and Contemporary

Contexts, Hoboken, NJ, 2013

Peter McClelland, Causal Explanation and Model Building in History, Economics, and

the New Economic History, Ithaca, NY and London, 1975

Helen Macdonald, Falcon, London, 2006

Robert McElvaine, The Great Depression: America, 1929–1941, New York, 1984 Thomas

McGinn, Widows and Patriarchy: Ancient and Modern, London, 2008

S.P. Mackenzie, The Battle of Britain on Screen: ‘The Few’ in British Film and Television

Drama, 2nd edn, London, 2016

J.R. McNeill and Peter Engelke, The Great Acceleration: An Environmental History of

the Anthropocene since 1945, Cambridge, MA and London, 2014

Phyllis Mack, Heart Religion in the British Enlightenment: Gender and Emotion in Early

Methodism, Cambridge and New York, 2008

Sigurour Magnússon and István Szljárto, What is Microhistory?: Theory and Practice,

London, 2013

Charles Maier, The Unmasterable Past, Cambridge, MA, 1988

Thomas Malthus, An Essay on the Principle of Population and Other Writings, London,

2015, rst published 1798

Peter Mandler, The Fall and Rise of the Stately Home, New Haven, CT and London, 1997

Peter Mandler, History and National Life, London, 2002

Peter Mandler, Return from the Natives: How Margaret Mead Won the Second World War

and Lost the Cold War, New Haven, CT and London, 2013

Michael Mann, The Sources of Social Power, new edn in 4 volumes, Cambridge, 2012–

13, rst published 1986–93

Mick Manning and Brita Granström, Charlie’s War Illustrated: Remembering World War

One, London, 2013

Hilary Mantel, A Place of Greater Safety, London, 1992 Hilary Mantel, Wolf Hall,

London, 2009

Hilary Mantel, Bring Up the Bodies, London, 2012

Frank Manuel, A Portrait of Isaac Newton, Cambridge, MA, 1968

Marco Mariano (ed.), Dening the Atlantic Community: Culture, Intellectuals, and

Policies in the Mid-twentieth Century, New York and London, 2010

Ben Marsden and Crosbie Smith (eds), Engineering Empires: A Cultural History of

Technology in Nineteenth-Century Britain, Basingstoke, 2005

Hilary Marshall, Palaeography for Family and Local Historians, Andover, 2004 Peter

Marshall, 1517: Luther and the Invention of the Reformation, Oxford, 2017 Peter Marshall

(ed.), The Oxford Illustrated History of the Reformation, Oxford, 2015

Julian Martin, Francis Bacon, the State, and the Reform of Natural Philosophy,

Cambridge, 1992

Arthur Marwick, The Deluge: British Society and the First World War, 2nd edn,

Basingstoke, 1991, rst published 1965

Arthur Marwick, The Sixties: Cultural Revolution in Britain, France, Italy and the United

States, c.1958–c.1974, Oxford, 1998

ДЕРЕККЗДЕР 363

Karl Marx and Friedrich Engels, Ireland and the Irish Question, London, 1971

H.C.G. Matthew and Brian Harrison (eds), Oxford Dictionary of National Biography,

Oxford, 2004 [ongoing]

Marcel Mauss, The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies,

London, 1990, rst published 1925

Arno Mayer, The Persistence of the Old Regime: Europe to the Great War, New

York, 1981

Bruce Mazlish, The Leader, the Led and the Psyche: Essays in Psychohistory, new

edn, New Brunswick, NJ, 2013, rst published 1990

Mark Mazower, «The Strange Triumph of Human Rights, 1933–1950», Historical

Journal, 47, 2004, 379–98

Mark Mazower, Governing the World: The History of an Idea, London, 2012 Frank

Meeres, A History of Norwich, Stroud, 2016, rst published 1998

Alan Megill, Historical Knowledge, Historical Error: A Contemporary Guide to Practice,

Chicago and London, 2007

Stephen Mennell, Norbert Elias: An Introduction, Oxford, 1989

Rainer Metzger, Munich: Its Golden Age of Art and Culture 1890–1920, London, 2009

David Michaels, The World is Your Burger: A Cultural History, London, 2017 Jules

Michelet, History of the French Revolution, Chicago and London, 1967, rst published 1847

Edward Miller, That Noble Cabinet: A History of the British Museum, London, 1973

Terry Miller and Andrew Shahriari, World Music: A Global Journey, concise edn, London

and New York, 2017

Alberto Mingardi, Herbert Spencer, New York and London, 2011

Joel Mokyr (ed.), The Oxford Encyclopedia of Economic History, 5 vols, New York and

Oxford, 2003

Wolfgang Mommsen and Jürgen Osterhammel (eds), Max Weber and his Contemporaries,

London and New York, 2006, rst published 1987

Ray Monk, Inside the Centre: The Life of J. Robert Oppenheimer, London, 2012 Scott

Montgomery and Daniel Chirot, The Shape of the New: Four Big Ideas and How They Made

the Modern World, Princeton, NJ and Oxford, 2015 Jason Moore, Capitalism in the Web of

Life: Ecology and the Accumulation of Capital, London and New York, 2015

Gilles Mora and Beverley Brannan, FSA: The American Vision, New York, 2006 Joe

Moran, Interdisciplinarity, 2nd edn, London and New York, 2010

Stephen Morillo and Michael Pavkovic, What is Military History?, 3rd edn, Cambridge,

2018

Jack Morrell and Arnold Thackray, Gentlemen of Science: Early Years of the British

Association for the Advancement of Science, Oxford, 1981

Marc Morris, King John: Treachery, Tyranny and the Road to Magna Carta, London,

2016

Ken Morrison, Marx, Durkheim, Weber: Formations of Modern Social Thought, 2nd edn,

London, 2006

Toni Morrison, Beloved, London, 1987

Serge Moscovici, Psychoanalysis: Its Image and its Public, Cambridge, 2008, rst

published 1961

Samuel Moyn, Human Rights and the Uses of History, new edn, London and New York,

2017

364 ДЕРЕККЗДЕР

Edward Muir, Ritual in Early Modern Europe, 2nd edn, Cambridge, 2005 Edward Muir

and Guido Ruggiero (eds), Microhistory and the Lost Peoples of Europe, Baltimore, MD, 1991

Craig Muldrew, Food, Energy and the Creation of Industriousness: Work and Material

Culture in Agrarian England, 1550–1780, Cambridge 2011

Melissa Müller, Anne Frank: The Biography, expanded and revised edn, London, 2013,

rst published 1999

Stefan Müller-Doohm, Habermas: A Biography, Cambridge, 2016

Murray Murphey, Philosophical Foundations of Historical Knowledge, Albany, NY, 1994

Peter Murray and Linda Murray, Dictionary of Art and Artists, 7th edn, London, 1997

Martin Myrone and Lucy Peltz (eds), Producing the Past: Aspects of Antiquarian Culture

and Practice, 1700–1850, Aldershot, 1999

John Naughton, A Brief History of the Future: The Origins of the Internet, London, 2000

Joseph Needham, The Grand Titration: Science and Society in East and West, London,

1969

Joseph Needham, Clerks and Craftsmen in China and the West, Cambridge, 1970 Robert

Nelson and Richard Shi (eds), Critical Terms for Art History, 2nd edn, Chicago and London,

2003

Sonya Nevin, Military Leaders and Sacred Space in Classical Greek Warfare: Temples,

Sanctuaries and Conict in Antiquity, London, 2017

Marjorie Hope Nicolson, Newton Demands the Muse: Newton’s Opticks and the

Eighteenth Century Poets, Princeton, NJ, 1946

Marjorie Hope Nicolson, Mountain Gloom and Mountain Glory: The Development of the

Aesthetics of the Innite, Ithaca, NY, 1959

Jonathan Nield, A Guide to the Best Historical Novels and Tales, 5th edn, London, 1929

Linda Nochlin, The Politics of Vision: Essays on Nineteenth-Century Art and Society,

New York, 1989

Linda Nochlin, Misère: The Visual Representation of Misery in the 19th Century, London,

2018

Christopher Nolan, Dunkirk, London, 2017

Sheila O’Connell, The Popular Print in England, London, 1999

Sheilagh Ogilvie, «Guilds, Eciency, and Social Capital: Evidence from German Proto-

industry», Economic History Review 57, 2004, 286–333

Sheilagh Ogilvie, Institutions and European Trade: Merchant Guilds, 1000–1800,

Cambridge 2011

Frank O’Gorman, The Long Eighteenth Century: British Political and Social History

1688–1832, London, 1997

Niklas Olsen, History in the Plural: An Introduction to the Work of Reinhart Koselleck,

New York and Oxford, 2012

Diego Olstein, Thinking History Globally, Basingstoke, 2015

Onora O’Neill, A Question of Trust, Cambridge, 2002

Emmuska Orczy, The Scarlet Pimpernel, Oxford, 2018, rst published 1905 Jürgen

Osterhammel, The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth Century,

Princeton, NJ, and London, 2014

Dorinda Outram, The Enlightenment, 3rd edn, Cambridge, 2012, rst published 1995

Deborah Oxley, Convict Maids: The Forced Migration of Women to Australia, Cambridge,

1996

ДЕРЕККЗДЕР 365

Ray Pahl, After Success: Fin-de-siècle Anxiety and Identity, Cambridge, 1995

R.R. Palmer, The Age of Democratic Revolution: A Political History of Europe and

America, 2 volumes, Princeton, NJ and London, 1959, 1964

William Park, The Idea of Rococo, Newark, NJ, 1992

Nancy Partner and Sarah Foot (eds), The Sage Handbook of Historical Theory, Los

Angeles, 2013

Luisa Passerini, Fascism in Popular Memory: The Cultural Experience of the Turin

Working Class, Cambridge, 1987

Louisa Passerini (ed.), Memory and Totalitarianism, Oxford, 1992

Silvana Patriarca and Lucy Riall (eds), The Risorgimento Revisited: Nationalism and

Culture in Nineteenth-Century Italy, Basingstoke and New York, 2012

K. David Patterson, Pandemic Inuenza, 1700–1900: A Study in Historical Epidemiology,

Totowa, NJ, 1986

Judy Pearsall (ed.), The New Oxford Dictionary of English, Oxford, 1998 John Peel,

Herbert Spencer: The Evolution of a Sociologist, London, 1971

Robert Perks and Alistair Thomson (eds), The Oral History Reader, 3rd edn, London,

2015

Margrit Pernau and Dominic Sachsenmaier (eds), Global Conceptual History: A Reader,

London, 2016

Edward Peters, Torture, expanded edn, Philadelphia, PA, 1996

David Peters Corbett, The Modernity of English Art 1914–30, Manchester, 1997 Jonathan

Phillips, The Fourth Crusade and the Sack of Constantinople, London,

2004

Roderick Phillips, Family Breakdown in Late Eighteenth-Century France: Divorces in

Rouen 1792–1803, Oxford, 1980

Charles Phythian-Adams, Re-thinking English Local History, Leicester, 1987 Daniel

Pick and Lyndal Roper(eds), Dreams and History: The Interpretation of

Dreams from Ancient Greece to Modern Psychoanalysis, London and New York, 2004

Gill Plain (ed.), Scotland and the First World War: Myth, Memory, and the Legacy of

Bannockburn, Lewisburg, PA, 2017

Jan Plamper, The History of Emotions: An Introduction, Oxford, 2015

Pocket Magna Carta: 1217 Text and Translation, Oxford, 2016

Marcia Pointon, History of Art: A Students’ Handbook, 5th edn, London and New York,

2014

Jean Pierre Poirier, Lavoisier: Chemist, Biologist, Economist, Philadelphia, PA, 1996

Mary Poovey, Making a Social Body: British Cultural Formation, 1830–1864, Chicago,

1995

Jeremy Popkin, History, Historians

Autobiography, Chicago and London,

2005 Roy Porter, Edward Gibbon: Making History, London, 1988a

Roy Porter, «Seeing the Past», Past and Present, no.118, 1988b, 186–205

Roy Porter, London: A Social History, London, 1994

Roy Porter, The Greatest Benet to Mankind: A Medical History of Humanity from

Antiquity to the Present, London, 1997

Roy Porter and Mikuláš Teich (eds), The Enlightenment in National Context, Cambridge,

1981

366 ДЕРЕККЗДЕР

Theodore Porter, The Rise of Statistical Thinking: 1820–1900, Princeton, NJ, 1986

Theodore Porter, Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life,

Princeton, NJ, 1995

Simon Potter, «Webs, Networks, and Systems: Globalization and the Mass Media in the

Nineteenth- and Twentieth-Century British Empire», Journal of British Studies, 46, 2007,

621–46

Wilfred Prest, Albion Ascendant: English History 1660–1815, Oxford, 1998 William

Pretzer et al., «Reviewing Public History in Light of the Enola Gay», Technology and

Culture, 39, 1998, 457–82

Robin Prior and Trevor Wilson, The Somme, updated edn, New Haven, CT and London,

2016, rst published 2005

Rebecca Probert (ed.), Cohabitation and Non-marital Births in England and Wales,

1600–2012, Basingstoke, 2014

Theodore Rabb, The Struggle for Stability in Early Modern Europe, New York, 1975

Paul Rabinow (ed.), The Foucault Reader, New York, 1984

Colin Radford, Driving to California: An Unconventional Introduction to Philosophy,

Edinburgh, 1996

Marjatta Rahikainen, Centuries of Child Labour: European Experiences from the

Seventeenth to the Twentieth Century, Aldershot, 2004

Martin Ravallion, The Economics of Poverty: History, Measurement, and Policy, New

York, 2016

Carole Rawclie and Richard Wilson (eds), Norwich since 1550, London, 2004 Paul

Readman, Storied Ground: Landscape and the Shaping of English National

Identity, Cambridge, 2018

William Reddy, The Navigation of Feeling: A Framework for the History of Emotions,

Cambridge, 2001

David Reher and Roger Schoeld (eds), Old and New Methods in Historical Demography,

Oxford, 1993

Anthony Reid, A History of Southeast Asia: Critical Crossroads, Chichester, 2015

Matthew Reinhart and Michael Komarck, Game of Thrones: A Pop-up Guide to Westeros,

London, 2014

Jane Rendall, The Origins of Modern Feminism: Women in Britain, France and the

United States 1780–1860, London, 1985

Colin Renfrew and Paul Bahn, Archaeology: Theories, Methods and Practice, 7th edn,

London, 2016

David Reynolds, One World Divisible: A Global History Since 1945, London, 2000

Richard Rex, The Making of Martin Luther, Princeton, NJ, 2017

Robert Richardson (ed.), The Heart of William James, Cambridge, MA and London, 2010

Donald A. Ritchie, Doing Oral History, 3rd edn, New York, 2015 Harry Ritter, Dictionary

of Concepts in History, New York, 1986

Harriet Ritvo, The Animal Estate: The English and Other Creatures in the Victorian Age,

Cambridge, MA, 1987

Harriet Ritvo, The Platypus and the Mermaid and Other Figments of the Classifying

Imagination, Cambridge, MA, 1998

Charlotte Roberts, Edward Gibbon and the Shape of History, Oxford, 2014 Christopher

Roberts, The Contentious History of the International Bill of Human Rights, New York, 2015

ДЕРЕККЗДЕР 367

John Roberts and Odd Arne Westad, The Penguin History of the World, 6th edn, London,

2013, rst published 1990

Tom Rockmore, Before and After 9/11: A Philosophical Examination of Globalization,

Terror, and History, New York, 2011

David Rollason, The Power of Place: Rulers and their Palaces, Landscapes, Cities, and

Holy Places, Princeton, NJ and Oxford, 2016

Lyndal Roper, The Holy Household: Women and Morals in Reformation Augsburg,

Oxford, 1989

Lyndal Roper, Oedipus and the Devil: Witchcraft, Sexuality and Religion in Early Modern

Europe, London, 1994

Lyndal Roper, Witch Craze: Terror and Fantasy in Baroque Germany, New Haven, CT

and London, 2004

Lyndal Roper, Martin Luther: Renegrade and Prophet, London, 2016 Michael Roper,

The Secret Battle: Emotional Survival in the Great War, Manchester, 2009

Gillian Rose, Visual Methodologies: An Introduction to Researching with Visual

Materials, 4th edn, Los Angeles, 2016

Lionel Rose, The Massacre of the Innocents: Infanticide in Britain 1800–1939, London,

1986

Alan Rosenbaum, Is the Holocaust Unique? Perspectives on Comparative Genocide, 2nd

edn, Boulder, CO, 2001

Louis Rosenblatt, Buckets from an English Sea: 1832 and the Making of Charles Darwin,

New York, 2018

Robert Rosenstone (ed.), Revisioning History: Film and the Construction of a New Past,

Princeton, NJ, 1995

Barbara Rosenwein and Riccardo Christiani, What is the History of Emotions?, Malden,

MA, 2018

Roy Rosenzweig, Clio Wired: The Future of the Past in the Digital Age, New York and

Chichester, 2011

Robert Rotberg and Theodore Rabb (eds), Art and History: Images and their Meaning,

Cambridge, 1988

Alison Rowlands, Witchcraft Narratives in Germany: Rothenburg, 1561–1652,

Manchester, 2003

Edward Royce, Classical Social Theory and Modern Society: Marx, Durkheim and

Weber, Lanham, MD, 2015

Ulinka Rublack (ed.), A Concise Companion to History, Oxford, 2011 William Runyan

(ed.), Psychology and Historical Interpretation, New York, 1988

Malise Ruthven, Islam: A Very Short Introduction, 2nd edn, Oxford, 2012a Malise

Ruthven, Encounters with Islam: On Religion, Politics and Modernity, London and New

York, 2012b

Alec Ryrie, The Sorcerer’s Tale: Faith and Fraud in Tudor England, Oxford, 2008

David Sabean, Power in the Blood: Popular Culture and Village Discourse in Early Modern

Germany, Cambridge, 1984

Joe Sacco, Journalism, London, 2012

Joe Sacco, The Great War: July 1, 1916: The First Day of the Battle of the Somme: An

Illustrated Panorama, London, 2013

368 ДЕРЕККЗДЕР

Jonathan Saha, «Colonizing Elephants: Animal Agency, Undead Capital and Imperial

Science in British Burma», British Journal for the History of Science: Themes, 2, 2017,

169–89

Je Sahadeo, Russian Colonial Society in Tashkent, 1856–1923, Bloomington, IN and

Indianapolis, 2007

Edward Said, Orientalism, New York, 1978

Raphael Samuel, Theatres of Memory: Past and Present in Contemporary Culture,

revised edn, London, 2012, rst published 1994

Raphael Samuel, Island Stories: Unravelling Britain, London, 1998 (2nd vol. of Theatres

of Memory)

Carol Sanders (ed.), The Cambridge Companion to Saussure, Cambridge, 2004

S.B. Saul, The Myth of the Great Depression, 1873–1896, 2nd edn, London, 1985 Faye

Sayer, Public History: A Practical Guide, London and New York, 2015 Norman Scarfe,

Jocelin of Brakelond: The Life of a Monk and Chronicler of the Great Abbey of St Edmund,

Leominster, 1997

Georey Scarre (ed.), Children, Parents and Politics, Cambridge, 1989

Simon Schama, The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch Culture in the

Golden Age, London, 1987

Simon Schama, Citizens: A Chronicle of the French Revolution, London, 1989 Simon

Schama, Landscape and Memory, London, 1995

Simon Schama, A History of Britain, 3 vols, London, 2000–2 Simon Schama, The Story of

the Jews, 2 vols, London, 2014 Bernhard Schlink The Reader, London, 1997, rst published

1995

Ernst Schnabel, The Footsteps of Anne Frank, Harpenden, 2014, rst published 1958

Roger Schoeld, «Did the Mothers Really Die? Three Centuries of Maternal Mortality in

‘The World We Have Lost’», in Lloyd Boneld et al. (eds), The World We Have Gained:

Histories of Population and Social Structure, Oxford, 1986, 231–60

Carl Schorske, Fin-de-siècle Vienna: Politics and Culture, New York, 1979 Susan

Schreibman, Ray Siemens and John Unsworth (eds), A Companion to the

Digital Humanities, Malden, MA, Oxford, and Carlton, Victoria, 2004

Peter Schröder, Trust in Early Modern International Political Thought, 1598–1713,

Cambridge, 2017

Antje Schrupp and Patu, A Brief History of Feminism, Cambridge, MA and London, 2017

Regina Schulte, The Village in Court: Arson, Infanticide and Poaching in the Court

Reports of Upper Bavaria, 1848–1910, Oxford, 1994

Russell Schutt, Investigating the Social World: The Process and Practice of Research, 7th

edn, Los Angeles and London, 2012

John Scott (ed.), Fifty Key Sociologists: The Formative Theorists, London, 2007 Katie

Scott, The Rococo Interior: Decoration and Social Spaces in Early Eighteenth-Century

Paris, New Haven, CT and London, 1995

Walter Scott, Waverley, or, ’Tis Sixty Years Since, London, 2016, rst published 1814

Phil Scraton, Hillsborough: The Truth, revised edn, London, 2016, rst published 1999

Robert Scribner, For the Sake of Simple Folk: Popular Propaganda for the German

Reformation, Oxford, 1981

Ruth Scurr, Fatal Purity: Robespierre and the French Revolution, London, 2006 Ruth

Scurr, John Aubrey: My Own Life, London, 2015

ДЕРЕККЗДЕР 369

Jocelynne Scutt, Women and Magna Carta: A Treaty for Rights or Wrongs?, Basingstoke,

2016

Jean Seaton, ‘Pinkoes and Traitors’: The BBC and the Nation, 1974–1987, extensively

revised and expanded edn, London, 2017, rst published 2015

Hugh Sebag-Monteore, Somme: Into the Breach, London, 2016

Anthony Seldon (ed.), Contemporary History: Practice and Method, Oxford, 1988

Walter Sellar and Robert Yeatman, 1066 and All That: A Memorable History of England,

London, 1930

Robert Service, Stalin, London, 2004

Robert Sewell and S

ankara Dîkshit, The Indian Calendar, London, 1896 William Sewell,

Logics of History: Social Theory and Social Transformation, Chicago and London, 2005

Steven Shapin, A Social History of Truth: Civility and Science in Seventeenth- Century

England, Chicago, 1994

Steven Shapin and Simon Schaer, Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle and the

Experimental Life, new edn, Princeton, NJ, 2011, rst published 1985

Eric Shiraev, A History of Psychology: A Global Perspective, Los Angeles, 2015 Michael

Shortland and Richard Yeo (eds), Telling Lives in Science: Essays on Scientic Biography,

Cambridge, 1996

Jon Silkin, Out of Battle: The Poetry of the Great War, 2nd edn, Basingstoke, 1998

Jon Silkin (ed.), The Penguin Book of First World War Poetry, Harmondsworth, 1979

Debora Silverman, Art Nouveau in Fin-de-siècle France: Politics, Psychology, and Style,

Berkeley, CA, 1989

Lisa Simons, Marie Curie: Physicist and Chemist, Oxford, 2018

Andrew Sinclair, An Anatomy of Terror: A History of Terrorism, London, 2003 Manisha

Sinha, The Slave’s Cause: A History of Abolition, New Haven, CT and London, 2016

Suzanne Slesin et al., The Essence of Japanese Style, London, 1994

Yuri Slezkine, The House of Government: A Saga of the Russian Revolution, Princeton,

NJ and Oxford, 2017

Kim Sloan, Enlightenment: Discovering the World in the Eighteenth Century, London,

2003

Helen Small, The Value of the Humanities, Oxford, 2013

Anthony Smith, The Concept of Social Change: A Critique of the Functionalist Theory of

Social Change, London, 1973

Crosbie Smith and Jon Agar (eds), Making Space for Science: Territorial Themes in the

Shaping of Knowledge, Basingstoke, 1998

Dennis Smith, Norbert Elias and Modern Social Theory, London, 2001

Mark Smith, Debating Slavery: Economy and Society in the Antebellum American South,

Cambridge, 1998

Richard Smith, «Social Institutions and Demographic Regimes in Non-industrial

Societies: A Comparative Approach», in Helen Macbeth and Paul Collinson (eds), Human

Population Dynamics: Cross-Disciplinary Perspectives, Cambridge, 2002, 103–23

Richard Smith (ed.), Land, Kinship and Life-Cycle, Cambridge, 1984

Roger Smith, Trial by Medicine: Insanity and Responsibility in Victorian Trials,

Edinburgh, 1981

Roger Smith, The Fontana History of the Human Sciences, London, 1997 Roger Smith,

Being Human: Historical Knowledge and the Creation of Human Nature, Manchester, 2007

370 ДЕРЕККЗДЕР

Roger Smith, Free Will and the Human Sciences in Britain, 1870–1910, London, 2013a

Roger Smith, Between Mind and Nature: A History of Psychology, London, 2013b

Stephen Smith, Like Cattle and Horses: Nationalism and Labor in Shanghai, 1895–1927,

Durham, NC and London, 2002

Stephen Smith, Revolution and the People in Russia and China: A Comparative History,

Cambridge, 2008

Susan Solway (ed.), Medieval Coins and Seals: Constructing Identity, Signifying Power,

Turnhout, 2015

Susan Sontag, Against Interpretation, London, 1967 Somme 1916. From Durham to the

Western Front. Exhibition Guide, London, 2016

Ali Soufan, Anatomy of Terror: From the Death of Bin Laden to the Rise of the Islamic

State, New York and London, 2017

Anthony Spalinger, War in Ancient Egypt: The New Kingdom, Malden, MA and Oxford,

2005

William Speck, «The Eighteenth Century in Britain: Long or Short?», The Historian,

Autumn, 1996, 16–18

Gabrielle Spiegel (ed.), Practicing History: New Directions in Historical Writing After

the Linguistic Turn, New York and London, 2005

Art Spiegelman, The Complete Maus, London, 2003, rst published 1986 and 1991 Art

Spiegelman, In the Shadow of No Towers, London, 2004

Peter Stallybrass and Allon White, The Politics and Poetics of Transgression, London, 1986

Michael Stanford, The Nature of Historical Knowledge, Oxford, 1986

Michael Stanford, An Introduction to the Philosophy of History, Oxford, 1998 David

Stannard, Shrinking History: On Freud and the Failure of Psychohistory, New York, 1980

Gareth Stedman Jones, introduction to Karl Marx and Friedrich Engels, The Communist

Manifesto, London, 2002, 1–184

Gareth Stedman Jones, Karl Marx: Greatness and Illusion, London, 2016 Carolyn

Steedman, Strange Dislocations: Childhood and the Idea of Human Interiority 1780–1930,

London, 1995 Carolyn Steedman, Dust, Manchester, 2001

Manfred Steger, Globalization: A Very Short Introduction, 4th edn, Oxford, 2017, rst

published 2003

John Steinbeck, The Grapes of Wrath, New York, 1939

J.P. Stern, Hitler: The Führer and the People, revised edn, London, 1990, rst published

1975

George Stocking, The Ethnographer’s Magic and Other Essays in the History of

Anthropology, Madison, WI, 1992

Dan Stone, Histories of the Holocaust, Oxford, 2010

Dan Stone, Concentration Camps: A Short History, Oxford, 2017

Dan Stone (ed.), The Historiography of the Holocaust, Basingstoke, 2004

Dan Stone (ed.), The Historiography of Genocide, Basingstoke and New York, 2008

Lawrence Stone, «The Revival of Narrative: Reections on a New Old History», Past and

Present, no. 85, 1979, 1–24

Rob Stones, Key Sociological Thinkers, 3rd edn, Basingstoke, 2017

William Stott, Documentary Expression and Thirties America, New York, 1973 Hew

Strachan, The First World War, London, 2014, rst published 2003

ДЕРЕККЗДЕР 371

Hew Strachan (ed.), Big Wars and Small Wars: The British Army and the Lessons of War

in the Twentieth Century, London and New York, 2006

Carolyn Strange et al. (eds), Honour, Violence and Emotions in History, London and New

York, 2014

Matthias Strohn (ed.), The Battle of the Somme, Oxford and New York, 2016 Charles

Strozier and Daniel Oer (eds), The Leader: Psychohistorical Essays, 2nd edn, New York,

2011, rst published 1985

Astrid Swenson, The Rise of Heritage: Preserving the Past in France, Germany and

England, 1789–1914, Cambridge and New York, 2013

Imre Szeman and Dominic Boyer (eds), Energy Humanities: An Anthology, Baltimore,

MD, 2017

John Tagg, The Burden of Representation, Basingstoke, 1988

Bertrand Taithe, «Monuments aux Morts? Reading Nora’s Realms of Memory and

Samuel’s Theatres of Memory», History of the Human Sciences, 12, 1999, 123–39

Astra Taylor, The People’s Platform: Taking Back Power and Culture in the Digital Age,

London, 2014

Charles Taylor, Sources of the Self: The Making of the Modern Identity, Cambridge, 1989

Charles Taylor, A Secular Age, Cambridge, MA and London, 2007

Mikuláš Teich and Roy Porter (eds), Fin de Siècle and its Legacy, Cambridge, 1990

Adrian Tempany, And the Sun Shines Now: How Hillsborough and the Premier League

Changed Britain, London, 2016

Keith Thomas, Religion and the Decline of Magic: Studies in Popular Beliefs in Sixteenth-

and Seventeenth-Century England, London, 1971

Keith Thomas, Man and the Natural World: Changing Attitudes in England 1500–1800,

London, 1983

Keith Thomas, The Ends of Life: Roads to Fullment in Early Modern England, Oxford,

2009

Keith Thomas, In Pursuit of Civility: Manners and Civilisation in Early Modern England,

New Haven, CT, 2018

E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, Harmondsworth, 1963

E.P. Thompson, Whigs and Hunters: The Origin of the Black Act, London, 1975

E.P. Thompson, «Eighteenth-Century English Society: Class Struggle without Class?»,

Social History, 3, 1978, 133–65

E.P. Thompson, Customs in Common, London, 1993 Jerry Thompson, Walker Evans at

Work, New York, 1982

John Thompson, Books in the Digital Age: The Transformation of Academic and Higher

Education Publishing in the Britain and the United States, Cambridge, 2005

Paul Thompson, The Voice of the Past: Oral History, 4th edn, New York, 2017, rst

published 1978

Geo Tibballs, The Making of The Scarlet Pimpernel: The Ocial Companion to the

BBC Series, London, 1998

Cristian

ileag

and

Jovan

Byford

(eds),

Psyc

holog

and

History:

Interdisciplinary

specti

Cambridge,

2014

Stella Tillyard, Aristocrats: Caroline, Emily, Louisa and Sarah Lennox, 1750–

1832, London, 1994

372 ДЕРЕККЗДЕР

Stella Tillyard, Tides of War: A Novel of the Peninsular War, London, 2011 Charles Tilly,

As Sociology Meets History, New York, 1981

Charles Tilly, Explaining Social Processes, Boulder, CO and London, 2008 Charles Tilly,

Social Movements, 1768–2008, Boulder, CO and London, 2009 Alexis de Tocqueville, The

Ancien Régime and the French Revolution, London, 1971, rst published 1856

Thomas Tolley, Painting the Cannon’s Roar: Music, the Visual Arts and the Rise of an

Attentive Public in the Age of Haydn, c. 1750 to c.1810, Aldershot, 2001

John Tosh, The Pursuit of History: Aims, Methods and New Directions in the Study of

History, 6th edn, London and New York, 2015, rst published 1984

Conrad Totman, A History of Japan, 2nd edn, Malden, MA and Oxford, 2005 Arnold

Toynbee, A Study of History, abridged version by D.C. Somervell, 2 vols, New York and

London, 1946 and 1957

Frank Trentmann, Empire of Things: How We Became a World of Consumers, from the

Fifteenth Century to the Twenty-First, London, 2016

Barbara Tuchman, The March of Folly: From Troy to Vietnam, London, 1984 Barbara

Tuchman, The Guns of August: The Classic Bestselling Account of the Outbreak of the First

World War, London, 2014, originally published as The Guns of August: August 1914 in 1962

Aviezer Tucker (ed.), A Companion to the Philosophy of History and Historiography,

Malden, MA, Oxford and Chichester, 2011

David Tucker, Revolution and Resistance: Moral Revolution, Military Might, and the

End of Empire, Baltimore, MD, 2016

Joan Tumblety (ed.), Memory and History: Understanding Memory as Source and

Subject, Abingdon, 2013

Christopher Tyerman, God’s War: A New History of the Crusades, London, 2006 Irwin

Unger, The Sixties, London, 2011

Michael Van Wagenen, Remembering the Forgotten War: The Enduring Legacies of the

US/Mexican War, Amherst, MA, 2012

Miroslav Vaněk, Around the Globe: Rethinking Oral History with its Protagonists,

Prague, 2013

John Van Wyhe, Charles Darwin in Cambridge: The Most Joyful Years, Hackensack, NJ,

2014

Franco Venturi, Utopia and Reform in the Enlightenment, Cambridge, 1971

Luca Vercelloni, The Invention of Taste: A Cultural Account of Desire, Delight and

Disgust in Fashion, Food and Art, London and New York, 2016, rst published 2005

Peter Vergo (ed.), The New Museology, London, 1989

Adriaan Verhulst, The Carolingian Economy, Cambridge, 2002

Amanda Vickery, «Golden Age to Separate Spheres? A Review of the Categories and

Chronology of English Women’s History», Historical Journal, 36, 1993, 383–414

Voltaire, Treatise on Tolerance, edited by Simon Harvey, Cambridge, 2000

Judy Wajcman, Pressed for Time: The Acceleration of Life in Digital Capitalism, Chicago,

2015

Giselle Walker and Elisabeth Leedham-Green (eds), Identity, Cambridge, 2010 Richard

Walsh et al., A Critical History and Philosophy of Psychology, Cambridge, 2014

James Walvin, Questioning Slavery, London, 1996

Godriver Wanga-Odhiambo, Resilience in South Sudanese Women: Hope for Daughters

of the Nile, Lanham, MD, 2014

ДЕРЕККЗДЕР 373

Arthur Watson (ed.), Joyce Cairns: War Tourist: An Illustrated Anthology, Aberdeen, 2006

Evelyn Waugh, Brideshead Revisited: The Sacred and Profane Memories of Captain

Charles Rider, London, 1945

Andrew Webber (ed.), The Cambridge Companion to the Literature of Berlin, Cambridge,

2017

Charles Webster, The Great Instauration: Science, Medicine and Reform 1626– 1660,

London, 1975

Charles Webster, The Health Services Since the War, 2 vols, London, 1988 and 1996

Charles Webster, The National Health Service: A Political History, 2nd edn, Oxford, 2002

James Webster, «The Eighteenth Century as a Music-Historical Period?», Eighteenth-

Century Music, 1, 2004, 47–60

Albert Weeks, Myths of the Cold War: Amending Historiographic Distortions, Lanham,

MD, 2014

Dora Weiner, The Citizen Patient in Revolutionary and Imperial Paris, Baltimore, MD,

1993

Richard Westfall, Never at Rest: A Biography of Isaac Newton, Cambridge, 1980

Margaret Wetherell and Chandra Talpade Mohanty (eds), The Sage Handbook of Identities,

Los Angeles, 2010

Stephen Wheatcroft (ed.), Challenging Traditional Views of Russian History, Basingstoke,

2002

Luise White, Speaking with Vampires: Rumor and History in Colonial Africa, Berkeley,

CA, Los Angeles and London, 2000

Luise White, Unpopular Sovereignty: Rhodesian Independence and African

Decolonization, Chicago and London, 2015

Richard White, Land Use, Environment and Social Change: The Shaping of Island

County, Washington, Seattle, WA and London, 1980

Anne Whitehead and Angela Woods (eds), The Edinburgh Companion to the Critical

Medical Humanities, Edinburgh, 2016

Andrew Wiest and Michael Doidge (eds), Triumph Revisited: Historians Battle for the

Vietnam War, New York and London, 2010

Ernest Williams, The Ancien Régime in Europe: Government and Society in the Major

States, 1648–1789, London, 1970

Raymond Williams, Marxism and Literature, Oxford, 1977 Raymond Williams, Culture,

London, 1981

Raymond Williams, Keywords: A Vocabulary of Culture and Society, revised edn,

London, 1983, rst published 1976

Fiona Williamson, Social Relations and Urban Space: Norwich, 1600–1700, Woodbridge,

2014

J. Dennis Willigan and Katherine Lynch (eds), Sources and Methods of Historical

Demography, New York, 1982

Adrian Wilson (ed.), Rethinking Social History: English Society 1570–1920 and its

Interpretation, Manchester, 1993

Peter Wilson, Europe’s Tragedy: A New History of the Thirty Years War, London, 2009

Peter Wilson, The Holy Roman Empire: A Thousand Years of Europe’s History, London,

2017

374 ДЕРЕККЗДЕР

Stephen Wilson, «The Myth of Motherhood a Myth: The Historical View of European

Child-Rearing», Social History, 9, 1984, 181–98

Jay Winter, Sites of Memory, Sites of Mourning: The Great War in European Cultural

History, Cambridge, 1995

Charles Withers, Placing the Enlightenment: Thinking Geographically about the Age of

Reason, Chicago, 2007

Andrew Wood, The Politics of Social Conict: The Peak Country, 1520–1770, Cambridge,

1999

Daniel Woolf, A Global History of History, Cambridge, 2011

Leonard Woolf, After the Deluge: A Study of Communal Psychology, London, 1931

Virginia Woolf, A Room of One’s Own and Three Guineas, Oxford, 2015, rst

published 1929 and 1938

The World’s Heritage: The Denitive Guide to all 1073 World

Heritage Sites, updated 5th edn, Paris and Glasgow, 2017

Donald Worster, Rivers of Empire: Water, Aridity, and the Growth of the American West,

2nd edn, New York, 1992

E.A. Wrigley, Energy and the English Industrial Revolution, Cambridge, 2010

E.A. Wrigley, The Early English Censuses, Oxford, 2011

E. A. Wrigley and Roger Schoeld, The Population History of England 1541–1871: A

Reconstruction, new edn, Cambridge, 1989

E. A. Wrigley et al., English Population History from Family Reconstitution, 1580–1837,

Cambridge, 1997

Edmund Wright, A Dictionary of World History, 3rd edn, Oxford 2015 Nicholas Wright,

Pat Barker’s Regeneration Adapted for the Stage, London, 2017 Michael Wynn Jones, The

Cartoon History of the American Revolution, London, 1977

James Young, The Texture of Memory: Holocaust Memorials and Meaning, New Haven,

CT and London, 1993

James Young, At Memory’s Edge: After-Images of the Holocaust in Contemporary Art

and Culture, New Haven, CT and London, 2000

James Young (ed.), The Art of Memory: Holocaust Memorials in History, New York and

Munich, 1994

Chuck Zerby, The Devil’s Details: A History of Footnotes, Montpelier, VT, 2002 Ran

Zwigenberg, Hiroshima: The Origins of Global Memory Culture, Cambridge, 2014

КТАПТЫ АЗА ТЛНДЕГ

БАСЫЛЫМЫН ЗРЛЕГЕН

ШЫАРМАШЫЛЫ ТОП

Аудармашы – Әлия Тілеужанқызы, әлеуметтік ғылымдар магистрі. Шетелде

тұратын қазақтардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігі, Орта Азиядағы әйелдер құқығы

мәселелерін зерттеп жүр (бұл оқулықтың алғыс, оқырмандарға ескертпе, кіріспе,

1–9-тараулары мен ескертпелер бөлімін аударды).

Аудармашы – Жүндібаева Арай Қанапияқызы, PhD, қауымдастырылған про-

фессор, әдебиет зерттеушісі. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік

университеті қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі. Scopus базасының жо-

ғары рейтингілі ғылыми журналының халықаралық эксперті. Абай атындағы

ҚазҰПУ диссертациялық кеңесінің мүшесі. Орта мектептерге арналған «Қазақ

әдебиеті» (5-11сынып), «Өлкетану» оқулықтарының, жоғары оқу орындарына

арналған «Абай және әлемдік өркениет», «Шәкәрімтану тарихы», «Тіл мен әде-

биеттанудағы өзекті мәселелер», «Қазіргі қазақ әдебиетіндегі шығармашылық

лаборатория» монографияларының, «Шәкәрімтану тарихы» электронды оқу құ-

ралының авторы. Әлемдік ғылыми базалар метрикалары, академиялық ғылыми

стиль, абайтану, әдебиет теориясы, тілтаным, қазақ әдебиеті тарихы, түркология,

жоғары оқу орындарындағы басқару принциптері, білім берудегі инновациялық

әдіс-тәсілдер мәселелері жайында зерттеу жұмыстарымен айналысуда (бұл кітап-

тың 10-тарауын аударды).

Әдеби редактор – Мұхамедиев Дәурен Бақдәулетұлы, филология ғылымдары-

ның кандидаты. Қазақстан Журналистер одағының мүшесі. Қазақ әдебиетінің та-

рихы, абайтану, әуезовтану мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарымен

айналысуда. «Абайтанушы» (2013) атты монография мен «Сан қырлы ғалым»

(2014) әдеби зерттеу еңбегінің және «Ақ қанат арман» (2014), «Тамшы үміт»

(2015) өлеңдер жинағының авторы.

Ғылыми редактор – Көкебаева Гүлжаухар Кәкенқызы, тарих ғылымдарының

докторы, профессор. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институ-

ты дүниежүзі тарихы бөлімінің меңгерушісі. Тарих ғылымының негізгі салала-

рының бірі – Батыс елдерінің қазіргі заман тарихының жетекші маманы. Жоғары

оқу орындарына арналған «Германия – Россия – СССР: политика, война и

плен» (2009), «Новейшая история стран Европы и Америки. 1918–1945» (2012),

«Польша – Қазақстан: тоғысқан тағдырлар» (2012) атты монографияларының,

«Еуропа және Америка елдерінің қазіргі заман тарихы (1918–2014)» (2015),

«Новейшая история стран Европы и Америки. 1945–2015» (2016) оқу құралдары-

ның, жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған «Дүниежүзі тарихы»

(2018), «Всемирная история» (2018) оқулықтарының авторы.

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛЫП БАСЫЛДЫ

Басуға 15.10.2020 ж. қол қойылды. Офсеттік басылым.

Қаріп түрі «MM Peterburg».

Пішімі 70х100/16. Көлемі 23,5 б.т.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №

Мұхамедиев Д.

Әбіласан Ж.

Қапезова Ф.

Редакторы

Корректоры

Дизайнын жасаған

және беттеген

Мұқаба дизайнын жасаған

ЛЮДМИЛА ДЖОРДАНОВА

Тарихи білім: пәні және

зерттеу әдістері

шінші басылым