«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

М.М. КРОМ

ИСТОРИЧЕСКАЯ

АНТРОПОЛОГИЯ

Учебное пособие

3-е издание, исправленное и дополненное

Санкт-Петербург – Москва

2010

М.М. КРОМ

ТАРИХИ

АНТРОПОЛОГИЯ

Оқу құралы

Нұр-Сұлтан

2020

Кром Михаил Маркович

Тарихи антропология. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры,

2020 жыл. – 204 бет.

ISBN 978-601-7943-84-4

Оқу құралы оқырмандарды заманауи тарихи зерттеулердегі аса ықпалды

бағыттардың бірімен таныстырады. Мұнда антропологиялық бағыттағы тарихтың

бастапқы (менталдылық тарихы) түрлерінен бастап, кейінгі түрлеріне (микротарихтар,

күнделікті өмір тарихы, жаңа мәдени тарих) дейін қамтылған. Тарихи-антропологиялық

бағыттағы жұмыстардың жалпы сипатымен қатар, жекелеген ұлттық мектептердің

(Франция, Италия, Германия, АҚШ, Ұлыбритания) өзіндік ерекшеліктеріне мән беріледі.

Тарихшылар мен антропологтардың пәнаралық пікір алмасу мүмкіндіктеріне ерекше

назар аударылады.

Оқу құралы тарихқа маманданатын студенттер мен магистранттарға, сондай-ақ

әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарды оқып-үйренуші жалпы қауымға арналған.

ӘОЖ 572

КБЖ 28.71

ӘОЖ 572

КБЖ 28.71

К 83

ISBN 978-601-7943-84-4

К 83

Кітапты басуға әзірлеген

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

Бас редактор Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Аудармашы әрі

әдеби редактор Рақымқызы Р.

Ғылыми редактор Жұмашова Ж.,

мәдениеттану бойынша

философия докторы (PhD)

Жауапты редактор Рақымқызы Р.

Пікір жазғандар Көкебаева Г.К.,

тарих ғылымдарының

докторы, профессор;

Атығаев Н.А.,

тарих ғылымдарының

кандидаты, доцент.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ философия және

саясаттану факультеті дінтану және мәдениет-

тану кафедрасында талқылаудан өтті.

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғы-

руларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт-

тары бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ

тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде

білім алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық-

тыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім

ордаларының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

МАЗМҰНЫ

ҮШІНШІ БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨЗ ....................................... 9

КІРІСПЕ .............................................................................. 17

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ................. 23

Жаңа бағыттың пайда болуы және оның ізашарлары ............. 23

Зерттеу парадигмаларының ауысуы және

тарихи антропологияның пайда болуы .................................. 26

Менталдылық тарихынан – тарихи антропологияға

(«Анналдар» мектебі дәстүрлері) .......................................... 31

Тарихи антропологияның Ұлыбританияда пайда болуы

(60–70-жылдар) .................................................................. 40

Тарихи антропологияға 60-жылдардың екінші жартысы мен

80-жылдардың басындағы Германиядағы қызығушылық ........ 45

Терминдер туралы бірер сөз. «Тарихи антропология» ма

әлде «антропологиялық тарих» па? .................................... 48

70–80-ЖЫЛДАРДАҒЫ ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ

КЛАССИКАСЫ. ТАҢДАМАЛЫ ЕҢБЕКТЕР .............................. 54

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ АЙҚЫНДАУ ЖОЛЫ.

70–80-ЖЫЛДАРДАҒЫ ПІКІРТАЛАСТАР ................................ 63

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ ЖӘНЕ

ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ................................................... 73

Бұрынғы және жаңа интеллектуалдық ықпалдар ................... 73

Тарихшылар антропологтарды қалай түсінеді? ..................... 77

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ТАРИХИ-АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ

ЗЕРТТЕУЛЕР ПАНОРАМАСЫ:

БАҒЫТТАР ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕР ............................................. 85

Бүгінгі тарихи антропология: елдер мен бағыттар ................ 85

Италияның микротарихы ................................................... 86

Германиядағы тарихи антропология, микротарих және

күнделікті өмір тарихы (80–90-жылдар) ............................. 102

Тарихи-антропологиялық зерттеулер проблематикасы

(еуропалық материалдар бойынша) .................................... 114

РЕСЕЙ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ

ПЕРСПЕКТИВАСЫ .............................................................. 124

Ресейдегі тарихи антропологияның алғышарттары:

жүзеге аспаған мүмкіндіктер ............................................ 124

Тарихи-антропогиялық бағыттың шетелдік русистикада

қалыптасуы ..................................................................... 126

Ресей ғылымындағы менталдылық тарихының «ренессансы» ... 140

Ресей тарихи антропологиясы:

теориялық пікірталастардан – нақты зерттеулерге ................ 146

Алғашқы микротарихи тәжірибелер ................................. 153

Күнделікті өмір тарихы: тұжырымдау қажеттігі .................. 161

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ ҚАЙДА БАСТАЙДЫ?

(Қорытынды орнына) ......................................................... 170

Әдебиеттер тізімі .................................................................. 179

ҮШІНШІ БАСЫЛЫМҒА

АЛҒЫ СӨЗ

Бұл шағын кітап Санкт-Петербургтегі Еуропа университе-

тінің тарих факультетінде тарихи антропология бойынша он

жылдан бері оқып келе жатқан дәрістерім негізінде жазыл-

ды. Оқу құралының алғашқы нұсқасы 2000 жылы «Дмитрий

Буланин» баспасында жарық көрді, бірақ одан кейінгі жылдары

да тақырып аясындағы жұмыс жалғаса берді, оның нәтижелері

Ресейдегі және шетелдегі

семинарлар мен конференцияларда

жасалған бірқатар баяндамаларда, сондай-ақ мақалалар топта-

масында [21, 27, 127, 196, 197, 199, 234, 257]

көрініс тапты.

Тарихи-антропологиялық зерттеулердің ерекшеліктерін

тереңірек түсінуге автордың тарих ғылымындағы заманауи

бағыттар (микротарих, тарихи антропология, жаңа мәдени

тарих) қарастырылған халықаралық үш жазғы мектепті өткі-

зуге атсалысуы да ықпал етті. 2001–2003 жылдар аралығын-

да Санкт-Петербургтегі Еуропа университеті мен Макс Планк

атындағы Қоғам тарихы институты аясында өткізілген бұл

мектептер антропологиялық тәсілді өз жұмыстарында көптен

бері қолданып жүрген Юрген Шлюмбом, Дэвид У.Сэбиан, Гади

Альгази сияқты басқа да аса көрнекті тарихшы-ғалымдармен

көзбе-көз жолығып, араласуға мүмкіндік берді. 2002–2003

жылдары Гёттинген тарих институтында 2 айлық тәжірибе-

ден өтудің арқасында мен өзімді қызықтыратын тақырыптар

бойынша тіпті Ресейдегі ірі кітапханалардың өзінен де табыла

бермейтін, анағұрлым жаңа шетелдік әдебиетке қол жеткіздім.

Бұл маған тарихи антропология оқулығының қайта өңдел-

ген және толықтырылған екінші басылымын 2004 жылы сол

баспадан қайта шығаруға мүмкіндік берді. Мәтінмен жұмыс

Ресейдің тарихи антропологиясы туралы Стэнфорд және Мичиган (Энн Арбор)

университеттерінде 2001 жылы қарашада, Орталық Еуропа университетінде

(Будапешт) 2002 жылы қазандағы конференцияда, Петрозаводск мемлекеттік

университетінде 2002 жылы желтоқсандағы семинарда оқылған баяндамалар.

Осында және бұдан әрі қарай тік жақшаға алынған цифрлар кітаптың соңында

көрсетілген басылымдардың реттік санын білдіреді.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

барысында мен бірінші басылымға қатысты айтылған бірқа-

тар сыни пікірлерді ескердім. Атап айтқанда, маңызы А.Р.

Марковтың

рецензиясында орынды атап көрсетілген антро-

пологиялық бағыттағы тарихтың қалыптасуының саяси және

институционалды контексіне көбірек мән берілді; Ресейдегі та-

рихи антропология туралы бөлім айтарлықтай кеңейтілді және

толығымен қайта өңделді (осы бөлімде ресейлік авторлардың

есімі көрсетілмегені үшін мені А.Л. Юргановтың

сынағаны не-

гізсіз емес болатын).

Алайда менің тарихи антропология туралы «романым» мұ-

нымен де біткен жоқ. Мен Ю.Шлюмбомның ұсынысымен, мик-

ротарих пен тарихи антропология бойынша, ол Д.А. Александров

екеуі бірге ойластырған, орыс оқырмандарын тарихи зерттеу-

лердің жаңа бағыттарымен (жарияланымдар жоғарыда аталып

өткен халықаралық жазғы мектептердегі жұмыстардың жал-

ғасы болды) таныстыруды мақсат еткен алты томдық аударма-

лар топтамасын

құрастыруға және редакциялауға қатыстым.

Марков А. [Рецензия] // Новая русская книга. 2001. № 2 (9). 63–64-б. Кітапқа

рецензия: Кром М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу.

СПб., 2000.

Юрганов А.Л. Опыт исторической феноменологии // Вопросы истории. 2001. №

9. 0-б. Шындығы сол, бір қарағанда әділетті көрінетін сыни ескертпені қабылдай

отырып, мен тарихи-антропологиялық дәстүрді қалыптастырған ресейлік ғалым-

дар кімдер деген сауалда сыншымның пікіріне қосыла алмаймын. Мысалы, А.Л.

Юрганов «антропологизмді» А.А. Зиминнің ортағасырлық Русьтің саяси тарихына

қатысты еңбектерінен табады. Менің ойымша, А.А. Зиминнің 1960–1970 жылдар-

дағы елеулі еңбектерін толықтай дәстүрлі саяси тарихқа жатқызуға болады, бірақ

оларды сол жылдары Батыста антропологиялық бағыт ала бастаған тарихқа қоса

алмаймыз.

2003–2008 жылдары «Алатейя» басылымында мына еңбектер жарияланды:

Прошлое – крупным планом: современные исследования по микроистории. СПб.,

2003 (мынаны қоса қара: [119]); «Семья, дом и узы родства в истории» мақалалар

жинағы / Редакторлары: Т.Зоколл, О.Кошелева, Ю.Шлюмбом; ағылшын және не-

міс тілдерінен аударған К.А. Левинсон; француз тілінен аударған Л.А. Пименова.

СПБ., 2004; История и антропология: междисциплинарные исследования на рубеже

ХХ–ХХI веков: жинақ / ағылшын тілінен аударған К.А. Левинсон; француз тілінен

аударған Л.А. Пименова; редакторлары: М.Кром, Д.Сэбиан, Г.Альгази. СПб., 2006

(мынаны қоса қара: [16]); Наука и научность в исторической перспективе: жинақ /

редакторлары: Д.Александров, М.Хагнер. СПб., 2007; Человек и природа: экологи-

ческая история: жинақ / ағылшын тілінен аударған К.А. Левинсон; редакторлары:

Д.Александров, Д.-Й. Брюггемайер, Ю.Лайус. СПб., 2008; Болезнь и здоровье: но-

вые подходы к истории медицины: жинақ / редакторлары: Ю.Шлюмбум және басқа-

лары; жауапты редакторы И.Сироткина; ағылшын және неміс тілдерінен аударған

К.А. Левинсон. СПб., 2008.

Үшінші басылыМға алғы сөз

«Тарихи антропология» жинағын дайындауда маған әсіресе

Д.У. Сэбианмен және Г.Альгазимен бірге жұмыс істеу тәжірибе-

сі ерекше пайдалы болды: бұл жұмыс маған тарихи антрополо-

гияның пәнаралық табиғатын өзара туыс гуманитарлық екі ғы-

лым – тарих пен антропологияның ұштасқан жері және диалог

алаңы (кітаптың редакторлық кіріспесінде дәл осы перспектива

ұсынылған [27]) ретінде жақсы түсінуге көмектесті.

Көп ұзамай итальян микротарихының көрнекті өкілде-

рімен болған кездесулер де әсерді ұлғайта түсті: 2006 жылы

тамызда Санкт-Петербургтегі Еуропа университетінің жазғы

мектебі аясында Карло Гинзбург, ал бір жылдан кейін Симона

Черутти дәріс оқыды. Жаңа әдебиетпен танысу, сондай-ақ

әріптестеріммен пікірлесу маған тарихи антропология тура-

лы кітапты қайта басып шығарту жөнінде ой салды, ал Санкт-

Петербургтегі Еуропа университеті баспасы бұл ойымды жүзе-

ге асыруға көмектесті.

Дәрістер курсының үшінші басылымымен жұмыс істей

отырып, мен оның басқаша тарихнамалық контексте бола-

тынын түсіндім: кітаптың бірінші басылымы жарыққа шық-

қаннан бергі он жыл ішінде Ресейдегі және әлемдегі ғылыми

«ландшафт» айтарлықтай өзгерді.

Бәрінен бұрын тарихи антропология мен оған туыстас ба-

ғыттар бойынша бірқатар классикалық еңбектердің орыс ті-

ліндегі аудармасы пайда болғанын атап өту керек: ХХI ға-

сырдың алғашқы жылдарында бізде бұрын басылған Жак Ле

Гофф, Филипп Арьес, Марк Блок, Натали Земон Дэвис кітапта-

рына К.Гинзбургтің «Ірімшік пен құрттар», Эммануэль Ле Руа

Ладюридің «Монтайю», Ж.Ле. Гоффтің «Басқа орта ғасыр»,

«Ортағасырлық елес» тәрізді жауһарлары, сондай-ақ Роберт

Дарнтонның көп пікірталас тудырған «Ұлы мысық қырғыны»

[53, 54, 67, 68, 73] кітабы қосылды. Италия мен Германиядағы

микротарих бағытының дамуына қызығатындарға енді

К.Гинзбург, С.Черутти, Ханс Медик және басқа ғалымдардың

еңбектері [10, 102–104, 114–116, 124–126] қолжетімді бол-

ды. Ресей оқырмандарының назарына тарихи антропология-

ның қалыптасуына айтарлықтай ықпал еткен антропологтар

мен әлеуметтанушылар еңбектері ұсынылады; соңғы жыл-

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

дардағы жаңа туындылар қатарында Пьер Бурдье, Клиффорд

Гирц, Ирвин Гофман, Мэри Дуглас, Эдвард Э. Эвванс-Причард,

Норберт Элиас кітаптарының аудармалары [173, 176–178,

186–188] т.б. бар.

Дегенмен ресейлік оқырманға әлемдік гуманитарлық ой-

лардың тамаша жетістіктерінен мағлұмат берумен қатар,

бұл аудармалар бірқатар мәселелерді де туындатады. Атап

айтқанда, терминдер мен ұғымдардың тәржімасына қатыс-

ты қиындықтар туады: тіл төл сөздердің әдеттегіден тыс ма-

ғынадағы қолданысына «қарсыласады», ал оның мағынасын

дәлме-дәл жеткізу аудармашыға ылғи да мүмкін бола бер-

мейді. Бұл автордың айтқысы келген ойының бұрмалануына

әкеліп соқтыруы мүмкін; мұндай бұрмалаулар кейде тақы-

рыптан-ақ басталады. Осы арада бір мысалмен шектелейін:

америкалық тарихшы Р.Дарнтонның 1984 жылы басылған

кітабы түпнұсқа бойынша «The Great Cat Massacre and Other

Episodes in French Cultural History» деп аталады, ал жақында

жарық көрген орысша аудармасы «Ұлы мысық қырғыны және

француз мәдениеті тарихынан өзге де эпизодтар» [68] деп бе-

рілген. Алайда ағылшын тіліндегі cultural history мен орыс

тіліндегі «мәдениет тарихы» екеуі бір нәрсе емес. Кіріспенің

өзінде-ақ автор «этнографиялық бағыттағы тарихты» мең-

зеп отырғанын нақтылайды [68, 6-б.], одан бөлек, біз «мәде-

ниет тарихы» дегенде әдетте қайсыбір елдің әдебиет, бейнелеу

өнері және басқа да салалардағы ірі жетістіктерін айтамыз.

Аудармашының «мәдени тарих» деген сөзден қашуға тырыс-

қаны түсінікті. Өйткені «мәдени» деген анықтауыш әзірге,

ең алдымен, нақты бір адамға қатысты «тәрбиелі» немесе «бі-

лімді» деген мағынада қолданылады. Алайда осы күйінде та-

қырып автордың ойын анық бұрмалап тұрғандықтан, мұны

жақсы шешім деуге келмейді. Бәлкім, «культурологиялық

(немесе культуральді) тарих» деген нақтырақ болар ма еді, бі-

рақ бұл ұғым орыс тіліне әлі сіңісе қойған жоқ.

Әрине, мұндай сорақылықтар арнайы талқылауды қа-

жет етеді және солардың бірқатары осы кітапта сөз болады.

Дегенмен бұл мәселенің басқа да анағұрлым маңызды жағы

бар: тәржімаланған кітаптар жер-жерге және авторлар бойын-

Үшінші басылыМға алғы сөз

ша да біркелкі таратылмайды; қандай да бір өкілеттік тура-

лы әңгіме қозғау тіпті мүмкін емес. Француз тарихнамасына,

соның ішінде атақты «Анналдар» мектебіне іштарту анық

байқалады. Нәтижесінде, ресейлік гуманитария тұрғысы-

нан, бұл мектеп тарихтағы, соның ішінде тарихи антрополо-

гиядағы бүкіл озық нәрсе атаулының синонимі іспетті болып,

іс жүзінде бүкіл заманауи тарихи ғылымды ығыстырады.

Перспективаның бұлайша бұрмалануы маған аударманың жо-

ғарыда сөз болған кемшіліктерінен де маңызды мәселе сияқты

болып көрінеді.

Одан басқа, шетелдік зерттеушілер еңбектерінің аударма-

ларымен қатар, ресейлік авторлардың да тарихи антрополо-

гия мен оған туыстас бағыттарға арналған жарияланымдары

жыл сайын артып келеді, әрі теориялық мақалалардан бөлек,

ресейлік материалдар негізіндегі нақты тарихи зерттеулер де

жиі жарық көре бастады. Егер 90-жылдары осы еңбектердің

арасында менталдылық тарихы басымдылыққа ие болса, қазір

Ресейдің саяси және әскери-тарихи антропологиясы сияқты

бағыттардың қалыптасқаны туралы айтуға болады; микрота-

рих бағытында алғашқы қадамдар жасалуда; күнделікті өмір

тарихы кеңінен өріс алды. Оқу құралының жаңа басылымында

мен Ресей тарихнамасының дамуындағы осы жаңа тенденция-

ларға назар аударуға тырыстым.

Осылайша тарихи антропология жөніндегі мәліметтер ай-

тарлықтай молайды, ал оны қабылдау аталған оқу құралының

бірінші және үшінші басылымы аралығындағы он жыл ішінде

біздің елімізде мейлінше өзгерді. Жаңашылдық әсері белгілі

мөлшерде азайды, өзіне ұнаған сала (мейлі ол менталдылық та-

рихы, не күнделікті өмір тарихы немесе басқа өзге бағыт бол-

са да) мүмкіндіктерінің шексіздігіне сенімді болған жаңалық

ашушының бастапқы қуанышы антропологиялық бағыттағы

тарих пен оның әрі қарайғы даму болашағының қазіргі жағда-

йын байыпты талдауға қарай ойысуы тиіс.

Тарихи антропологияның құбылмалылығы, бірнеше он-

даған жылдар бойы түрлі елдерде бірін-бірі алмастырып келе

жатқан түрлердің әралуандығы тарихнамашыға қиындық ту-

дырады. «Тарихи антропология» терминіне кітаптың алғашқы

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

беттерінде анықтама бермегенім үшін кезінде А.Л. Юрганов:

«Тарихи антропологияның ұғынықты түрде негізделмеуі оқыр-

манды тығырыққа тірейді: кітап анықтау мүмкін емес нәрсеге

арналған» деп, мені кінәлаған болатын

Ескерте кетейін, мен тарихи антропологияны «негіздеуді»

мақсат етпедім: осынау ғылыми бағыттың пайда болғанына

40 жылдан астам уақыт өткендіктен, бұл кеш әрі екіұшты

әрекет болар еді. Л.А. Юрганов мысал келтіріліп отырған ма-

қаласы арқылы негіздеген және бұрын болмаған «тарихи фе-

номенологиядан» айырмашылығы: тарихи антропология –

бұл бірнеше ондаған кітаптар мен мақалаларда сөз болған, кең

әрі тармақталған тарихнамалық ағым. Э.Ле Руа Ладюридің

«Монтайю», Н.З. Дэвистің «Мартен Геррдің оралуы»,

К.Гинзбургтің «Ірімшік пен құрттар» тәрізді шедеврлері мен

Ж.Ле. Гофф, Питер Берк, Д.У. Сэбиан, Х.Медик сынды басқа

да зерттеушілердің еңбектерінен кейін тарихи антропология-

ның өнімділігі күмән тудырмайды. Бізде бұл орайда қалып-

тасқан, оның өзінде де өте сәтті тарихнамалық тәжірибе бар.

Ол тәжірибелердің әралуандығы және бір-біріне мүлде ұқса-

майтын жекелеген зерттеу жобаларын біріктіретін қандай да

бір ортақ эпистемологиялық алаң бар ма деген нәрсе – бөлек

әңгіме. Оны талдау осы кітаптың негізгі сюжеттік желісінің

бірін құрайды.

Анықтамаға келсек, Фридрих Ницшенің тұтас процесті

білдіретін ұғымдарға анықтама берудің қиындығын атап көр-

сеткен көпшілікке мәлім ойын еске алған абзал: «тарихтан

жұрдай нәрсеге ғана анықтама беруге болады»

дейді ол. Бұл

сөздер бірнеше онжылдықтар бойы айтарлықтай эволюцияға

түсіп, формасы мен кейпін аз өзгертпеген тарихи антрополо-

гияға толығымен сәйкес келеді. Сол себепті бұл дәрістер кур-

сында мен әлдебір негізсіз анықтамалар мен жалпы сипаттама-

лардан бас тартып, шағын кітапша аясында оқырманға тарихи

антропологияның жарты ғасырға жуық уақыт ішінде әр мем-

лекеттегі дамуына мүмкіндігінше нақты шолу ұсынуды ұйғар-

Юрганов А.Л. Указ. соч. С. 40.

Ницше. Ф. К генеалогии морали / Ницше Ф. / К.А. Свасьян. М., 1990. т. 2, С.

457.

Үшінші басылыМға алғы сөз

дым. Мұндай ағартушылық міндет, меніңше, оқу құралына әб-

ден лайық

Дегенмен кітаптың бастапқы беттерінде ресми анықтама-

лардың жоқтығы қарастырылып отырған құбылыс сипатта-

масынан шын мәнінде бас тартуды білдірмейді. «Анықтама»

деп бір-екі сөйлемнен тұратын ұғымды емес, аталған тарихна-

малық құбылыстың «шегін», былайша айтқанда, сарапталып

отырған бағыттың тарих ғылымындағы басқа ағымдар арасын-

дағы орнын, ерекшелігін және оны жақтаушылар құп көрген

тәсілдердің қолданылу шекарасын көрсетуді түсінер болсақ,

онда тарихи антропологияның мұндай анықтамасын кітап-

тан табуға болады, тек ол үшін шыдамдылықпен аяғына дейін

оқып шығу керек.

Мен өзімнің авторлық ұстанымымды жасырмаймын: оқыр-

ман өзі куә болатындай антропологиялық бағыттағы тарих-

тың кейбір түрлері мен нұсқалары маған басқаларға қарағанда

анағұрлым жемісті және болашағы зор болып көрінеді. Әйтсе

де, мен өзімнің басты міндетім – қандай да бір әдістемелік ұс-

танымды жариялау емес; күрделі, тіпті, А.Р. Марков айтпақ-

шы, «қызық»

, бізге «тарихи антропология» атауымен белгілі

заманауи тарихнама құбылысының біртұтас және барынша

анық бейнесін көрсету деп түсіндім.

Оқу құралының үшінші басылымында итальян микрота-

рихы туралы бөлім қайта өңделді. Ресей тарихын зерттеудің

антропологиялық перспективасы бөлімі соңғы жылдардағы

жарияланымдарды ескере отырып толықтырылды. Дәрістер

курсы әдебиеттерінің тізімі кеңейтілді.

Кітаппен жұмыс істеудің түрлі кезеңдерінде мен ескерту-

лерін, ақыл-кеңестерін айтып, қажетті материалдарымен бө-

ліскен әріптестерімнің қолдауын үнемі сезініп отырдым. Аса

құнды библиографиялық көрсеткіштерін және маған қажетті

Мен таңдаған әдісті ресейлік антропологиялық тарихтың негізін қалаушылар-

дың бірі – А.Я. Гуревичтің дұрыс қабылдағанын айтқым келеді. Мэтр бұл кітапта

А.Л. Юргановтың «...аталған бағытты сипаттауында жалпылама көп, сол себепті

мазмұны да таяз» деп, кемшілік ретінде көрсеткен тұсын, керісінше, еңбектің ар-

тықшылығы деп бағалаған. Мен секілді, А.Я. Гуревич те нақты еңбектерді талқы-

лау, олардың ерекшеліктеріне назар аудару дұрыс деп санаған [51, 40-б].

Марков А. Указ. соч. С.64.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

кітаптар мен мақалаларды ұсынғаны үшін Санкт-Петербургтегі

Еуропа университеті оқытушылары мен тыңдаушылары, тү-

лектері: Д.А. Александров, О.В. Асташов, Ю.И. Басилов,

А.В. Бекасов, А.В. Кушков, И.В. Утехин, О.В. Хархордин, сон-

дай-ақ О.Е. Кошелев (Ресей Білім академиясы, теория және

педагогика тарихы институты), профессор Н.Ш. Коллманн

(Стэнфорд университеті), профессор Валери Кивельсон

(Мичиган университеті), Марен Лоренц (Гамбург университеті)

және профессор У.Даниэль (Брауншвайг техникалық универ-

ситеті) тәрізді әріптестеріме алғыс айтамын.

Мен профессор Ю.Шлюмбомге және Макс Планк атында-

ғы Қоғам тарихы институты (Гёттинген) дирекциясына осы

институттың керемет кітапханасында шұғылдануға екі мәр-

те мүмкіндік бергені үшін айрықша ризашылық білдіремін.

А.С. Лавровтың (Париж университеті-8) көрсеткен көмегін де

тілмен айтып жеткізу қиын: ол маған Петербургтен таба алма-

ған мақалалар көшірмесін жіберіп қана қойған жоқ, сонымен

бірге кітаптың бастапқы нұсқасының қолжазбасымен таныса

отырып, аса маңызды бірқатар сыни пікірлерін де айтты.

КІРІСПЕ

Осыдан біраз бұрын Ресейдің тарих ғылымындағы қандай

да бір әдістемелік жаңалықтар «бірден-бір дұрыс ілім» шына-

йы марксизм туы астына оралу аясында ғана мүмкін болды.

Алайда идеологиялық бұғау үзілді де, ресейлік тарихшылар

әдістемелік таңдау тұрғысынан өздеріне тосын жағдайға тап

болды. Мұнымен қатар бұрын біртұтас сияқты болған шетелдік

(«буржуазиялық») тарихнама кенеттен көптеген ағымдар мен

бағыттардан тұратын күрделі жүйе ретінде көрінді. Осы ағым-

дар арасында менталдылық тарихымен қатар тарихи антропо-

логия да айтарлықтай танымалдыққа ие болды.

Бұл бағыттың танымалдығына (әсіресе, оның французша

нұсқасында) А.Я. Гуревичтің мақалалары мен кітаптары, 1989

жылы оның редакциясымен шыққан «Одиссей» альманағы,

сондай-ақ М.Блок, Ж.Ле. Гофф, Ф.Арьес, Э.Ле Руа Ладюри,

К.Гинзбург, Н.З. Дэвис [38–41, 52–54, 67, 69, 70, 73] сынды

тарихи антропологияның танымал шеберлерінің орыс тілі-

не аударылып басылған еңбектері аз ықпал еткен жоқ. Ресей

мемлекеттік гуманитарлық университетінде (РМГУ) 1998

жылы ақпанда «Тарихи антропология: әлеуметтік ғылым-

дардағы орны, қайнар көзі және түсіндірілу әдістері» деген

тақырыпта өткен ғылыми конференция [14] заманауи тарихи

ойдың бұл бағытына қызығушылық артқандығына дәлел бол-

ды. Мұндай конференцияның өтуінің өзін құптау керектігі

даусыз. Алайда әлдебір студент немесе аспирант талқыланып

отырған жаңа бағыттың мәнісі неде екенін өзі саралап көру

үшін конференция материалдары жинағын ашып қарайтын

болса, көңілі қоңылтақсып қалады: конференцияның бас жа-

ғында оқылған жалпылама сипаттағы баяндамалардың бір-

қатарында тарихи антропологияға немесе антропологиялық

бағыттағы тарихқа біраз анықтама берілгенімен, олар бұл

бағыттардың ерекшеліктерін түсіндіруге, оның мықты және

осал тұстарын ашып көрсетуге жеткіліксіз, себебі тым жал-

пылама және өте шашыраңқы. Мысалы, В.А. Муравьев бізді

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

қызықтыратын ұғымға: «Антропологиялық бағыттағы тарих

деп адамзат іс-әрекетінің әлеуметтік ортадағы барлық эле-

менттермен өзара байланыста қарастырылған әрі тұлғаның

іс-әрекеті мен мінез-құлықтарының кез келген мотивтерін

талдауға қабілетті, мінез-құлықтық уәждер мен ұғымдарды

зерттеу мақсатымен ерекшеленетін, өткенге интегративті тал-

дау жасау бағыттарының бірін айтуға болады»

– деген түсі-

ніктеме берген (Ю.А. Бессмертныйға сілтеме жасай отырып)

[14, 41-б.].

Егер өткенге интегративті талдау жасау дегенді «түбегей-

лі», бәрін қамти алатын тарих жасау мақсаты деп түсінетін

болсақ, онда «Анналдар» мектебі кейбір өкілдерінің тарихты

сипаттаудың осы тәріздес идеалын жүзеге асыруға тырысатын

еңбектері негізге алынады. Э.Ле Руа Ладюридің «Монтайю» кі-

табы белгілі дәрежеде осындай «түбегейлі» антропологиялық

тарихтың үлгісі бола алады. Алайда мұндай мақсат Н.З. Дэвис,

П.Берк, Р.Дарнтон немесе К.Гинзбургтің антропология әсері-

мен жазылған кітаптарына тіпті де тән емес.

Қысқасы, мұндай «анықтамалар» сөз болып отырған та-

рихнамалық құбылысты қатты жеңілдетеді, іштей біртекті

әлдененің алдамшы елесін туғызады, тарихи-антропология-

лық зерттеулердің шынайы тәжірибесінің әртүрлілігін тасада

қалдырады. Ал «адам мінез-құлқының уәждері мен көріністе-

рін зерттеу мақсаты» сияқты сипаттамалар немесе «адамның

іс-әрекеті мен қылығының кез келген түрін талдау» қабілеті,

сапалы нақтылықтан мүлде жұрдай: мұндай қабілетті Геродот

пен Фукидидтен бастап, бұрынғы ұлы тарихшылардың көпші-

лігінен байқауға болады.

Бір қызығы, аталған конференцияға қатысушылар әдістеме

мен теорияға қатысты сұрақтардан тарихи антропология приз-

масы арқылы қарастырылатын нақты сюжеттерге көшкенде,

осы негізгі ұғымды баяндама авторларының әртүрлі түсінетіні

Бұл сипаттаманың көп бөлігі, соның ішінде «өткенді интегративті

талдау» және «әлеуметтік ортадағы барлық элементтер, тараптармен өзара

байланысын қоса алғанда, адамзат іс-әрекетінің мотивтерін, қабылдауын талдау»

Ю.Л. Бессмертныйдың сол конференциядағы баяндамасынан [14, 33-б.] алынған,

ал «адамзат іс-әрекетінің түрлі формаларын қабылдау» қабілетін бұл сипаттамаға

В.А. Муравьев қосқан.

КіРіспЕ

белгілі болды: біреулер оны, шын мәнінде, менталдылық та-

рихымен қатар қояды, енді біреулер тарихи-антропологиялық

әдістің мәні қайсыбір дәуір тарихындағы тұлға рөліне баға бе-

руде деп біледі [14, б. 56–57, 129–131, 149–151]. Тарихи антро-

пологияның өзіндік әдісі бар ма (бар болса, ол қандай) немесе

тарих ғылымының антропологиялық «бағытының» тек әлде-

бір жалпы тәсілдері туралы ғана айтуға бола ма деген сияқты

басқа да сұрақтар конференция материалдарымен танысқан-

нан кейін де көмескі күйінде қалады.

Ресей мемлекеттік гуманитарлық университетінің (РМГУ)

ғалымдары тарихи антропология тақырыбында үлкен ғылыми

конференция өткізуде ғана емес, сондай-ақ аталған тарихнама-

лық бағытты оқу бағдарламасына айналдыруда да көш басында

тұр: сонау 1992 жылы онда Марк Блок атындағы Ресей-француз

тарихи антропология орталығы құрылды және университеттің

әр факультетінде осыған сәйкес курстар оқытыла бастады, ал

1997 жылы осы орталықта тарихшы-студенттер тарихи антро-

пологияға маманданатын орталық ашылды. РМГУ-да аталған

пәнді оқыту тұжырымдамасы 2001 жылы жеке кітапша [13]

болып жарық көрді.

Ресейдегі тарихи антропологияны игерудің аталған ерек-

шеліктері (оған нақты анықтама беруге, тіпті оны жоғары оқу

бағдарламасы аясында ерекше мамандық етуге

тырысу әре-

кеттері) тарих пен антропология байланысына қатысты көп

жылдар бойы зерттеу жүргізіп келе жатқан шетелдік әріп-

тестердің бұл бағытқа берген сипаттамаларынан айрықша

ерекшеленеді.

1996 жылы, тура РМГУ-да аталған мамандық бойынша

мамандар дайындау қарсаңында Focaal атты голланд журна-

лында тарихи антропология туралы қызықты пікірталас жа-

рияланды. Оған қатысқан британ тарихшысы П.Берк тарихи

антропологияның «экономикалық тарих немесе өнер тарихы

Кітапшаның кіріспесіндегі Ю.Л. Бессмертныйдың РМГУ-да тарихи

антропологияны оқыту тұжырымдамасын негіздеуге арналған мақаласында

автор бұл бағытты жаңа тарих пәні ретінде қарастырған, оның басқасынан

айырмашылығын көрсетіп, тарихи антропологияны оқытатын маманның нені білуі

тиіс екендігін жазған [13, 7–9-б].

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

іспетті, нақты сала тарихына маманданатын зияткерлік ай-

маққа»

жатпайтынын атап өткен; бұл – өзі үшін тарихты аш-

қан антропологтар, антропологияны тапқан тарихшылар ара-

сындағы өзара ынтымақтастықтан дамыған, өткенге белгілі

бір көзқарас. Оның неміс әріптесі Х.Медик: «Тарихи антропо-

логия жаңа да, ескі де біртұтас пән емес. Бұл, шындығында,

зерттеулер мен талқылаулардың ашық алаңы»

, – деп, бұдан

гөрі нақтырақ пікір білдірді. Ол, бір жағынан, тарих, екінші

жағынан, әлеуметтік және мәдени антропология, этнология

салалары арасында қалыптасады. Ол америкалық антрополог

Дэвид Коэннің «академиялық ғылымдардың жүйелеуші тә-

жірибесіне» тәуелсіз бұл «алаңның» немесе «қозғалыстың»

ашықтығын оның басты артықшылығы

ретінде бағалаған те-

зисін қолдады. Меніңше, Ресей тарихнамасының қазіргі жағ-

дайында тарихи антропология нұсқаларының бірін (мысалы,

француз нұсқасын

) догмаландыру қаупі әбден мүмкін болып

тұрғандықтан, шетелдік әріптестердің бұл пікірлері өте өзекті

сияқты. Ресей тарихшыларының сәнге айналған терминдерге

(«тарихи антропология», «менталдылық» т. б) жеңіл қарап,

әлемдік ғылымдағы бұл тақырыпқа арналған бірнеше ондаған

кітаптар мен мақалаларға назар аудармастан, олардың мағы-

насын еркін түсіндіріп жүргені алаңдатады.

Осы жолдар авторының түсінігінше, тарихи антропология

Burke P. Historical anthropology // Focaal: tijdschrift voor antropologie. 1996.

N 26/27. 49-б.

Medick H. Historical anthropology: some misunderstandings and basic assumptions

// Focaal: tijdschrift voor antropologie. 1996. N 26/27. 62-б.

Д.Коэн АҚШ университеттерінде кафедра жоқтығын, сол себепті ғалымдар

оған тағайындалмайтынын немесе одан шығып қала алмайтынын қуанышпен

айтты (Cohen D.W. Historical anthropology: discerning the rules of the game // Focaal:

tijdschrift voor antropologie. 1996. N 26/27. 66-б.).

Жарияланған бұл бағдарлама бойынша, Л.Л. Андрееваның РМГУ-да оқитын

«Тарихи антропология» курсы негізінен «Анналдар» француз мектебінің

жетістіктеріне арналған. «Франциядан тыс тарихи-антропологиялық әдістер»

(!) жалпылама ғана көрсетілген. Сол себепті курс бағдарламасында италиялық

микротарих немесе неміс тарихы тіпті айтылмаған. Студенттердің бұл курстан

антропологиялық әдісті қолданған Кит Томас, Питер Берк, Джованни Леви, Ханс

Медик, Альфред Людтке, Д.У. Сэбиан, Роберт Дарнтон секілді басқа да ғалымдарды

қалай білетіні белгісіз. Бұл әдістің Ресей тарихын зерттеудегі тәжірибесі туралы

курста бір сөз де айтылмаған [13, 24–34-б.].

КіРіспЕ

жөніндегі кез келген пайым – логикалық долбарға, бүгінгі

қайсыбір ғалымның ойына, терминнің атына орай, «осылай бо-

лады» немесе «осылай болуы тиіс» деген ұғымға (бұл жағдай-

да, шын мәнінде, түрлі түсініктер болуы мүмкін) емес, Еуропа

мен АҚШ гуманитарлық ғылымында бірнеше онжылдықтар-

дан бері бар тарихи антропологияның бұған дейінгі және бүгін-

гі жағдайына жасалатын талдауға құрылуы тиіс. Оқырманға

ұсынылып отырған кітапта аталған мәселені зерделеудің осын-

дай жолы ұсынылған.

Өз еңбегімді бірінші кезекте тарих мамандығының студент-

тері мен аспиранттарына арнай отырып, мен бүгінгі тарихи ой-

лар мен онымен сабақтас салалардың осы бағытына арналған

әдебиеттер көп болғандықтан, дұрыс бағыт көрсету мақсатын-

да, тарихи антропология бойынша қысқаша нұсқаулық жасау-

ға тырыстым. Басылымның көлемі шектеулі болғандықтан,

тақырыптың кейбір түйінді тұстарына ғана назар аударылды.

Оның бірі – ғылымтану: жаңа ғылыми бағыт қалай пайда бол-

ды, өз негізіндегі көптеген ортақ нәрселерді сақтай отырып,

әр елде ол қандай әралуан пішін иеленді, міне, мұны бақылау

қызықты әрі маңызды. Тарихи антропологияға тән ерекше-

лікті құрайтын келесі аспект – пәнаралық: тарих пен басқа да

әлеуметтік ғылымдар диалогы қалай жүреді, этнологтар мен

әлеуметтанушылардың, мәдениеттанушылардың кітаптарын

тарихшылар қалай түсінеді? Қарастырылып отырған тақы-

рыптың үшінші, бәлкім, аса маңызды бір қыры инструментал-

дық деуге болады: тарихқа антропологиялық тұрғыдан келу-

дің жаңашылдығы мен эвристикалық құндылығы неде, бұл

әдісті қолдану шегі қандай, оның артық, кем тұстары, тарихи

антропология анағұрлым дәстүрлі тәсілдермен және бағыттар-

мен қалай үйлеседі? Соңында, ұсынылып отырған кітаптың

қорытынды бөлімінде Ресейдегі тарихи антропологияның даму

болашағы, яғни біздің көз алдымызда қалыптасып жатқан ба-

ғыттар талқыланады.

Тарихи антропология мен оған туыстас бағыттар: мен-

талдылық тарихы, микротарих, күнделікті өмір тарихы бо-

йынша әдебиеттер тізімі оқу құралының маңызды құрамдас

бөлігі болып табылады. Әрине, бұл тіпті де толық тізім емес:

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

шетелдік басылымдардың көпшілігі, өкінішке қарай, Ресей

кітапханаларында жоқ. Оқу құралындағы библиография ав-

тор әңгімелеген жайттарды қуаттап қана қоймай, сонымен

бірге осы тақырып бойынша әрі қарай ізденуге бағыт-бағ-

дар беруі, оқырманға пайдалы болуы тиіс. Тізімге тек Санкт-

Петербургтің орталық кітапханаларында: Ресей ұлттық және

Ресей ғылым академиясы кітапханасында (оның филиа-

лы – РҒА Санкт-Петербург тарих иституты кітапханасында),

сондай-ақ Санкт-Петербургтегі Еуропа университеті кітапха-

насында бар басылымдар ғана енгізілді

Еңбекте қолданылған әдебиеттер тізімі әлдеқайда кең.

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ

ҚАЛЫПТАСУЫ

Жаңа бағыттың пайда болуы

және оның ізашарлары

Тарихи антропологияның ертеректегі бағдарламалық ма-

нифестерінің бірі – Андре Бюргьер жазған және 1978 жылы

«Жаңа тарихи ғылым» (La nouvelle histoire) энциклопедиялық

анықтамалығында жарық көрген очеркте автор «Анналдар»

мектебінің арқасында тарихи антропология енді ғана пайда

болып тұрған жоқ, тек қайта жаңғырды деп тұжырымдайды.

Бұл бағыттың негізін қалаушы ретінде «Француздардың жеке

өмірінің тарихы» көптомдығын («Тамақтану тарихының» тек

үш томы шыққан) ойластырған, XVIII ғасырдың соңында өмір

сүрген, бүгінде жартылай ұмыт болған тарихшы А.Легрен д’Ос-

сидің және позитивистік тарихнаманың онымен қатарлас өкіл-

дері арасынан күрт ерекшеленген Жюль Мишле есімін атайды.

[91, 37–41-б.]. Әрі қарай автор тікелей «Анналдар» мектебіне

көшеді, тарихи антропологияның қалыптасу очеркі сонымен

аяқталады.

Өзінің тарихнамалық очеркінде А.Бюргьердің туған

Франциясының шегінен бірде-бір рет тысқары шықпағанын

атап өткен жөн. Ал тарихи антропология басқа елдерде де

(Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Ресей) пайда болды. Мұны

«Анналдар» мектебінің халықаралық ықпалына жатқызуға не-

месе бұл бағыттың іргетасын қалаушы өз әкелері табылды деу-

ге бола ма? Ағылшын тарихшысы П.Берк өз мақаларының бі-

рінде: Ф.Ницше, Аби Варбург, Фрэнсис Корнфорд, М.Блок [65,

273–274-б.] деп тарихи антропологияның негізін қалаушылар-

дың сәл басқаша тізімін ұсынады. Жоғарыда аталып өткен, 1998

жылы Мәскеуде өткен конференцияда баяндамашылардың

бірі А.Л. Топорков тарихи-антропологиялық бағыт алғышарт-

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

тарының орыс ғылымында XIX ғасырдың ортасында қалып-

таса бастағанын айтты және бұған негіз ретінде Ф.И. Буслаев,

А.А. Потебня, А.Н. Веселовский сияқты, сол кезеңнің басқа да

ғалымдарының еңбектерін атады [14, 34–40-б.]

Басқаша айтқанда, идеялары жаңа бағытпен үндес зерт-

теушілер шоғыры әр елден шығып жатыр. Мәселе басқада:

талқыланып отырған бағыттың жаңалығы осылайша елеу-

сіз қалып қойған жоқ па? Өйткені Ж.Мишле, Ф.Ницше,

Ф.И. Буслаев және басқа да жоғарыда аталған керемет ойшыл-

дар «тарихи антропология» терминін қолданбағаны өз алдына,

сондай-ақ қандай да бір ғылыми қозғалысқа немесе бағытқа

қосылған жоқ. «Негіз қалаушы» деп оларды қазіргі ғалымдар

айтады және өздерінің бүгінгі таңдағы зерттеушілік мүдделері

мен бағыттарын осындай тәсілмен негіздей отырып, ғылыми

дәстүр ретінде көрсетеді.

Ғылыми қоғамдастық ешқашан біртекті болмайды, бір пі-

кірлілік тоталитарлық режим жағдайында ғана кездеседі,

онда да тек сыртқы, жасанды сипатқа ие. Сол себепті қалаған

жағдайда идеялары кейінірек пайда болған бағытпен үндесетін

бұрынғы ғалымдарды әрқашан дерлік табуға болады. Әйтсе де,

негіз қалаушыларды іздеу әрекеті бұл идеялар әлдебір сәтте

неге кеңінен таралды, неге олардың негізінде ықпалды ғылы-

ми бағыт пайда болды дегенге түсінік бере алмайды.

Бұған қоса кететін бір жайт: бүгінгі қандай да бір ықпал-

ды ғылыми ағымның негізін қалаушыны атай отырып, айту-

шы аталған бағыт туралы өз түсінігі аясында ой түйеді – кел-

тірілген есімдер оның мәнісін ашып көрсетуге (сол автордың

оны қалай түсіндіретініне қарай), оның даму шегін белгілеу-

ге көмектеседі. Сондықтан түрлі авторлардың жазбаларына

орай, кейде түрлі ғылыми бедел иелері тарихи антропология-

ның ізашары болып шығады, сөйтіп талқыланып отырған ба-

ғыттың егжей-тегжейі бойынша тағы да пікір үйлесімсіздігін

туғызады. Мысалы, 1998 жылы Мәскеуде өткен конференция-

да тарихи антропология бастауын XIX ғасырдағы орыс фило-

логтарының еңбектеріне теліген А.Л. Топорковтың жоғарыда

келтірілген болжамымен қатар, тарихтағы антропологиялық

тәсілдеменің алғышарттарына қатысты басқа да пайымдар

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

айтылды: О.М. Медушевская мен М.Ф. Румянцева бұл алғы-

шарттарды «жаттың жандануын мойындау» приципін алға

тартқан А.С. Лаппо-Данилевский шығармасынан тапты [14,

22–23, 27–30-б.]. Әрине, беделді адамдарға жасалған бұл сілте-

мелер тарихи-антропологиялық тәсілдеме мәнін авторлардың

әрқайсысы қаншалықты әрқалай түсінетінін айқын дәлелдеп

тұр: егер А.Л. Топорков үшін негізгі назарда мифологиялық

сананы, халықтық дінді және мәдениетті зерттеу болса (өз-

дері дәйексөз алып отырған Ф.М. Буслаев, А.Н. Афанасьев,

А.А. Потебня да тап осымен айналысқан), О.М. Медушевская

мен М.Ф. Румянцева философиялық антропология, тарихтағы

даралық идеясын басшылыққа алады.

Соңғы уақытта Ресейдегі тарихи антропология негізін қа-

лаушылар рөліне «үміткерлер» тізімі ұлғайып келе жатыр.

М.Г. Вандалковскаяның пікірінше, шығармаларында ре-

сейлік тарихтың дамуындағы тұлға рөліне айтарлықтай кө-

ңіл бөлінгендіктен, «антропологиялық тәсілдемені жасауға

Б.Н. Чичерин мен Н.И. Кареев үлкен үлес қосты» [дәйексөз 24,

207-б.].

А.Бюргьердің жоғарыда аталған мақаласына қайта ора-

ла келе, мынаны айта кеткен жөн: тарихи антропологияның

ежелгі «аталарын» табу және оның «шежіресін» XVIII ғасыр-

ға телу арқылы автор тарихи антропология ерекше пән ретінде

беделді энциклопедиялық басылым бетінде (1974 жылы шық-

қан «Тарихты оқып үйрену» (Faire de I histoire) үштомдығында

мұндай айдар әлі болмаған [34]) ең алғаш өз мақаласында пай-

да болғанын оқырман назарынан еріксіз бүркемелейді. Әрине,

айдар немесе атау бағытты қалыптастырмайды, бірақ олардың

көрініс беруі бұрын пайда болған пәннің ғылыми тұрғыда мо-

йындалғанына, институцияландырылғанына кепілдік береді.

Сол себепті, егер бізді Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі

кезеңде көптеген мемлекеттерде мойындалған жаңа бағыт же-

тістіктерінің себептері қызықтырса, сұрақ басқа тұрғыда қо-

йылуы тиіс: тарихты антропологияландыруға әлемдік тарихи

ғылым дамуындағы қандай тенденциялар әсер етті? Бұған қан-

дай шарттар мен жағдайлар себепкер болды?

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Зерттеу парадигмаларының ауысуы

және тарихи антропологияның пайда болуы

Тарих ғылымының соңғы жүз жыл ішіндегі даму барысы-

нан нақты циклділікті байқауға болады. XIX ғасырдың соңы-

на қарай әлемдік тарихнамада позитивизм салтанат құрды;

ұлы оқиғалар мен ұлы адамдар туралы әңгіме тарихты жа-

зудағы басым формаға айналды. Мемлекет пен оның билеу-

шілері зерттеушілердің басты назарында болды, саяси тарих

үстемдік құрды. Жаңа XX ғасырдың алғашқы онжылдығын-

да Германияда Карл Лампрехт, Францияда Люсьен Февр мен

Марк Блок, Ұлыбританияда Льюис Нэмир мен Ричард Тоуни

ескі, оқиғалық, ранкеандық тарих жақтастарымен күрес

жүргізді. 50-жылдарға қарай «жаңа тарих»: оқиғалар емес,

құрылымдар тарихы, экономикалық және әлеуметтік тарих,

«ұзақ мерзім» (Фернан Бродель айтпақшы, la longue duree)

тарихы жеңді. Соғыстан кейінгі онжылдықтарда сандық, ма-

тематикалық тәсілдер (клиометрия. – Ред.) кеңінен таралды.

Содан, әлемдік тарихи ғылымда жаңа парадигма берік орнық-

қандай болған соң, тарих бұқара халықты зерттей отырып,

нақты, тірі адамды көзінен таса етіп алды, анонимді болды

және жеке жауапкершілікті ұмытты деген мәлімдемелер та-

рала бастады.

Ірі медиевист Жорж Дюбидің куәлік етуінше, 60 жылдары

«экономикалық тарих мүмкіндіктерінен» (нақтырақ айтқан-

да, экономикалық детерминизмнен) көңілі қалған француз

ғалымдары сұлбасы Л.Февр мен М.Блок жұмыстарында көрін-

ген менталдылық тарихы бойынша ізденуге көшті, оларды сол

уақытта Клод Леви-Стросс еңбектері арқасында кеңінен тарал-

ған және тарихшыларды да ынталандырған әлеуметтік антро-

пология жетістіктері қызықтырды. Бұдан бөлек, отарсыздану

француз этнологтарының Африкадан отанына орала салып, өз

әдіс-тәсілдерін дәстүрлі, шаруалық мәдениетті игеруге жұм-

сауына алып келді; француз тарихшылары жаңа буынының

тақырыптары мен тәсілдеріне аз ықпал етпеген Франция этно-

логиясы пайда болды. [12, 53–55-б.] (сондай-ақ қараңыз: [169,

135-б.].

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

Мұндай бетбұрыстар басқа елдердің, соның ішінде

Ұлыбритания мен АҚШ-тың тарих ғылымында байқалды.

Зерттеушілер мүдделерін әлеуметтік экономикалық құры-

лымдарды талдаудан бұқара санасын зерттеуге қайта бағдар-

лауда Past and Prezent журналы маңайына топтасқан Британ

марксист-тарихшылары (Эдвард П. Томпсон, Э.Хобсбоум және

т.б.) айтарлықтай рөл атқарды. Дәстүрлі халықтық мәдениетке

қызығушылықтың пайда болуына және кейінірек әлеуметтік

мәдени немесе жаңа мәдени тарих атанған бағыттың қалыпта-

суына британдық әлеуметтік антропология әсер етті. АҚШ-та

Н.З. Дэвис шығармашылығы сол арнада дамыды [22, 169–171;

37-б; 4–5, 47–71-б.].

Ғылымдағы басымдықтардың ауысуы 70-жылдардың ба-

сынан-ақ тарихшылардың оқиғалар мен саяси тарихты зерт-

теу мәселесіне «қайта оралу» жөнінде айта бастауына алып

келді. [34, 1-бөлім, 210–227-б.; 36, 233-б.; 35 (1988 жылғы

басылым), 15–17; 158-б.], ал 80-жылдардың соңынан бастап

ғылыми биография жанры қайтадан сәнге айналды: тарихта-

ғы бірегей және жеке тұлғалық нәрселер қайтадан тарихшы-

лардың назарын өзіне ерекше аударды

. Әрине, жүз жыл бұ-

рынғы канондарға толықтай қайта оралу туралы әңгіме жоқ:

биографиялар да, саяси да, оқиғалық тарих та ғылымға жа-

ңартылған күйде «оралды», бұған тарихты жазудың көптеген

дәстүрлі жанрларын түрлендірген тарихи антропологияның

да әсері бар.

Бұл тұрғыдан алғанда, тарихи антропология біздің ғы-

лымның ұзақ эволюциясындағы заңды саты болып табылады:

антропологияландыру кезеңі тарихнама маятнигі қозғалмай-

тын құрылымдарды талдаудан тарих драмасындағы нақты ак-

терлер – адамдардың мінез-құлқы мен стратегиясын зерттеуге

қарай кері қайту қозғалысын бастаған сәтке тура келді.

Ж.Дюби атап өткендей, пәнаралық аспект – тарихшылар-

дың әлеуметтік ғылым, ең әуелі антропология өкілдерімен

Ресей ғылымында бұл тенденция «Казус» альманағында қамтылған. Ол 1997–

2002 жылдары Ю.Л. Бессмертный және М.А. Бойцов редакторлығымен шықса,

қазір М.А. Бойцов және И.Н. Данилевский редакторлығымен басылып жүр (Казус:

индивидуальное и уникальное в истории. М., 1997–2007. Вып. 1–8).

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

диалогы да маңызды [12]. 70-жылдардың басынан кең тарал-

ған «тарихи антропология» атауының өзі француз және бри-

тан әлеуметтік антропологиясы және америкалық мәдени-

антропология (кейде бұл екі бағыт та ортақ «этнология» атауы-

на бірігеді) үлгісі бойынша құрастырылды. Алайда тарих пен

әлеуметтік ғылымдардың бұл диалогын себеп-салдарлық бай-

ланыс түрінде елестету дұрыс болмас еді: тарихи антропология

сабақтас пәндерден көшіріп пайдалану мен түйісу нәтижесінде

пайда болған жоқ. Керісінше, соғыстан кейінгі онжылдықтар-

да тарихи ғылымның әдістемесі мен проблематикасын жаңар-

туға деген ішкі қажеттілігінен туындады; әлеуметтік ғылым-

дар жетістіктерімен танысу осы жаңарудың бір құралы болды;

бұл құралға түрлі тарихшылар әрқалай сүйенді және түрліше

қолданды

Пәнаралық байланыс 50–60-жылдары айтарлықтай жаңа-

лық болған жоқ. XIX ғасыр соңындағы жекелеген зерттеуші-

лердің өзі сабақтас пәндер тәжірибесіне сүйенуге машықтан-

ды, оның үстіне «Анналдар» мектебінің негізін қалаушылар

30-жылдары табанды түрде соған үндеді. Бірақ осындай пән-

аралық диалог пен «сабақтас» пәндердің өзін таңдау ауқымын-

да айырмашылық бар. XX ғасырдың ортасына дейін көппәнді

тәсілді тек жекелеген көрнекті тарихшы-энтузиастар қолдан-

ды, ал соғыстан кейінгі кезеңде бұл тәсіл жаппай кеңінен та-

ралды, бара-бара байыпты тарихи зерттеудің нормасына (пара-

дигмасына) айналды. Сондай-ақ егер жүзжылдықтың бірінші

жарты жылдығында тарихшылар, негізінен, география, әлеу-

меттану, экономика, психология үлгілерімен рухтанған бол-

са, 60–80-жылдары пәнаралық байланыстағы басымдық кө-

бінесе антропология, демография және лингвистикаға берілді

[22, 170-б.; 26, 72-б.]. Антропологтармен диалог тарихшылар-

ға бұрынғы адамдардың өлімге, ауруға, жас кезеңдеріне (бала-

лық, жастық, кәрілік) көзқарасы, халықтың діндарлығы, мә-

дениеттің әртүрлі деңгейлерінің (зияткерлер мен қарапайым

адамдардың) өзара әрекеттестігі, мереке және жай күндер,

Мұндай пәнаралық шарт кейбір гуманитарлық ғылымдардан, соның ішінде

тарихтан алынған. Мұны Бернар Лепти де айтып өткен [26, 72–73-б.].

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

жөн-жоралар, салтанаттар және т.б. тақырыптар есебінен өз

зерттеулерінің аясын айтарлықтай кеңейтуіне көмектеседі [44,

40; 88, 73–74-б.]. Этнологиялық әдебиеттен тарихшылар түсі-

ніктемелік жаңа модельдер, қайнар көздерді интерпретация-

лаудың жаңа мүмкіндіктерін тапты. Сонымен бірге пәнаралық

тәсіл тарихшыларға тек күмәнсіз табыстар ғана емес, күтпеген

қиындықтар да алып келді. Бұл сұрақтарды талқылауға біз

алдағы әңгіме барысында әлі ораламыз; бұл арада тарихшы-

лардың этнологтар жұмысымен танысуының аса маңызды сал-

дарының бірін түсіндірумен шектелеміз: әлемдік отарсыздану

дәуіріне тектен-текке тура келмеген тарих пен антропология

«кездесуі» тарихтың еуропоцентризмнен, адамзаттың про -

гресс жолымен қозғалысының әмбебаптығы және бірсызық-

тығы туралы ағартушылар дәуірінен сақталып қалған ұғымнан

құтылуына ықпал етті. Оның орнына жер шарының түрлі нүк-

тесінде мейлінше маңызды үдерістер өтіп жататын тарихта-

ғы баламалық пен формалардың көптігін мойындайтын жаңа

парадигма біртіндеп тұжырымдала бастады. Тарихи антро-

пология шектен тыс жалпыланған сызбаларға қарама-қарсы,

аймақтық айырмашылық пен әралуандықтың маңызын ерек-

шелеп көрсететін осындай бағыттардың бірі болды.

Тарихты антропологияландыру үдерісінің саяси жағын да

ескеру маңызды. Есімдері тарихты жазудағы антропология-

лық бетбұрыспен байланыстырылып жүрген ғалымдар қандай

да бір дәрежедегі солшылдықпен

әдеттегідей демократиялық

ұстанымды жақтады, олардың ішінде Мишель Вовель немесе

Э.П. Томпсон сияқтылар марксист болды. Британдық тарих-

шы П.Берк пен итальян микротарихшылары марксизммен

әуестенді. Микротарихты жасаушылардың бірі К.Гинзбург

белгілі антифашист Леон Гинзбургтың отбасында өсті (қара-

ңыз: С.Козловтың Гинзбург кітабының орысша басылымына

жазған соңғы сөзі: [10, 327–332-б.]); оның жұмыстарындағы

Антонио Грамши еңбектеріне сілтемелер тіпті де кездейсоқтық

емес.

Дегенмен, бұл «ереженің» сақталмайтын кездері де болады: тарихшының

антропологиялық қызығушылығы оның консервативті көңіл күйінен де туындауы

мүмкін. Мысалы, Филипп Арьес «ежелгі қайырымды Францияны» аңсаған.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Нонконформизм және белсенді өмірлік ұстаным антропо-

логиялық бағдарлы тарихтың тағы бір жақтаушысы, америка-

лық зерттеуші Н.З. Дэвиске тән болды. 1981 жылы «Радикалды

тарих» журналына берген сұхбатында ол маккартизм жылда-

рында күйеуі, математика профессоры Чандлер Дэвистің өз

ұстанымы үшін қалай түрмеге отырғанын, АҚШ-та қара ті-

зімде болғандықтан, түрмеден шыққаннан кейін жұмыс таба

алмай, ерлі-зайыптылардың Канадаға көшіп кеткенін айтқан.

Торонто университетінде Натали оқушылардың және жұмыс

істеп жүрген балалы әйелдердің құқығы үшін күрес жүргізді,

өйткені ол уақытта бөбекжайлар мен балабақшалар болмаған,

сабақ кестесінің қолайсыз жасалуы балалы әйелдерге қосымша

қиындықтар туғызды және т.б. Н.З. Дэвис өзі мойындағандай,

«әйел тақырыбы» оның өмірінен шығармашылығына ауысты

және одан көрнекті орын алды

Батыс Еуропа мен Америка елдеріндегі әйелдер мен ұлттық

азшылық құқығы үшін күрес отарсыздану үдерісімен қатар,

тарихи антропология жөніндегі түрлі еңбектерге тән «басқа-

ны» ашу және соған іштарту пафосына едәуір дәрежеде себепші

болды. Германияда феминистік және экологиялық қозғалысты

туғызған демократияландыру толқынында күнделікті өмір та-

рихы (Alltagsgeschishte) кеңінен мойындалды.

Жоғарыда айтылғандардың барлығы жаңа бағытты тек

жалпы тарихнамалық контекст шеңберінде қарастыратын

әлдебір кіріспе іспетті. Алайда сол шеңберді енді түрлі-түсті

бояулы кенеппен көмкеру керек, нақтырақ айтқанда, тарихи

антропологияның түрлі елдердегі қалыптасу ерекшеліктеріне

зейін қоя отырып, жоғарыда келтірілген ой-пайымдарды нақ-

тыландыру қажет.

Н.З. Дэвистің 1981 жылы АҚШ тарихшылары Роб Гардинг пен Джуди

Коффиннен алған сұхбаты., қараңыз: Visions of History / Ed. by H.Abelove.

Manchester, 1983. P. 99–120.

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

Менталдылық тарихынан –

тарихи антропологияға

(«Анналдар» мектебі дәстүрлері)

Француздық «Анналдар» мектебі туралы соңғы бірнеше он-

жылдықта біздің елімізде аз жазылған жоқ (қараңыз: мысалы,

[26, 44, 48], орыс тіліндегі жұмыстардың нақты библиография-

сы, қараңыз: [2, 17-б., еск. 2]; осы мектептің көрнекті өкілдері

кітаптарының тұтас бір қатары орысша аудармасымен жария-

ланды [38–41, 52–54, 56]

. Сондықтан ол қандай да бір арнайы

таныстыруға мұқтаж емес. Бізді бұл арада «Анналдар» тари-

хының тек екі аспектісі қызықтыратын болады: осы бағыт та-

рихшыларының оның белгілі бір кезеңінде тарихи антрополо-

гияға бетбұрысы және осы орайдағы менталдылық тарихының

рөлі.

«Анналдар» мектебі тарихшыларының бірнеше буыны осы

журналдың негізін қалаған Л.Февр мен М.Блокты рухтандыр-

ған идеалға – түбегейлі немесе бәрін тегіс қамти алатын тарих

идеалына адал болып қалды. Алайда осы идеалға сай болуды

«анналистер» әр кезеңде әртүрлі түсінді.

М.Блоктың көрнекті жұмыстарының бірі – 1924 жылы

шыққан «Патшаның шапағаты» кітабы Англия мен

Францияда орта ғасырлардан бастап XVIII ғасыр бойы өмір

сүрген корольдік биліктің бұрын-соңды болып көрмеген ға-

жайып сипаты туралы түсінікті, соның ішінде әсіресе король-

дардың шірінше ауруын қолын тигізу арқылы емдейтін қасие-

ті байыпты зерттеуге арналды [40]. Бұл мәселеге жан-жақты

талдау жасалды: М.Блок бұлайша емделу дәстүрін XI–XII

ғасырлардағы бастауларынан бастап (қазіргі зерттеушілер

Бұл тізімде аталған еңбектерге мына жұмыстарды да қосуға болады: Блок М.

Характерные черты аграрной истории. М., 1957; Блок М. Апология истории, или

ремесло историка. 2-е изд., доп. М., 1986; Бродель Ф. Материальная цивилизация,

экономика и капитализм, XV–XVIII вв. т. 1–3, М., 1986–1992; Бродель Ф. Что такое

Франция? К. 1–2. М., 1994–1997. Бродель Ф. Средиземное море и средиземноморский

мир в эпоху Филиппа II: в 3 ч. М., 2002–2004; Дюби Ж. Трехчастная модель,

или Представления средневекового общества о себе самом. М., 2000; Ле Гофф Ж.

Людовик IX Святой. М., 2001; Ле Гофф Ж. Интеллектуалы в Средние века. СПб.,

2003; Делюмо Ж. Грех и страх: Формирование чувства вины в цивилизации Запада

(XIII –XVIII вв.). Екатеринбург, 2003.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

бастапқы мерзімді жүз жыл алдыға, XIII ғасырдың ортасына

қарай жылжытуға бейім), Ағартушылық кезеңіндегі көмес-

кіленген шағына дейін қарастырды; ол бұл рәсімнің ерекше-

лігін ортағасырлық ескерткіштердегі кескіндер мен монар-

хиялық аңыздардағы сипаттамалар бойынша зерттеді, бірақ,

негізінен, монархиялық биліктің сакральді сипаты туралы

түсінікпен байланысты «корольдік ғажайыпқа» деген сенім-

нің өзіне көңіл бөлінді. Блоктың пікірінше, бұл сенім «дүние-

танымның тұтас тұжырымдамасынан қол үзген жоқ». [40,

525-б.]. Шын мәнінде, әңгіме – бүгінгі ғылымда менталдылық

деп аталып жүрген нәрсе жөнінде; бірақ М.Блок mentalite де-

ген сөзді сирек қолданды, оның орнына «ұжымдық түсінік»,

«ұжымдық сана», тіпті «ұжымдық қиял» деп айтқанды жөн

көрді. Терминологиялық нақтылық – қалыптасқан бағыттың

белгісі, М.Блоктың кезінде ол енді ғана пайда бола бастаған.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде әртүрлі елдердің көрнек-

ті ғалымдары бір құбылысты, яғни ортағасырлық бұқаралық

сана стереотиптерін барлығы қатар зерттегені көңіл аудартады;

мысалы, Нидерландта 1919 жылы Йохан Хейзинганың «Орта

ғасыр күзі» – XIV–XV ғасырлардағы «күнделікті өмір мен ой-

лау формасын зерттеу» еңбегі жарық көрді (қараңыз: орыс-

ша ауд. М., 1988), ал Ресейде 1915 жылы Л.П. Карсавиннің

«XII–XIII ғасырлардағы ортағасырлық діндарлық негіздері»

(Основы средневековой религиозности в XII–XIII веках) (қай-

та басылымы: СПб., 1997) кітабы жарыққа шықты, онда автор

«орташа діндар адам» түсінігін қолданды. Осылайша біртіндеп

тарихшылар зерттеудің жаңа саласын ашты және соның артын-

ша «менталдылық тарихы» деген французша атау орнықты.

Аударылуы қиын «менталдылық» термині (mentalite) «дү-

ниетаным» ұғымына жақын мағынада Францияда XIX–XX ға-

сыр межесінде кеңінен таралды, бірақ сонымен бірге қарадүрсін-

дік немесе архаика реңкімен, әсіресе ұжымдық санаға қатысты

қолданылды. Бұл сөз қолданысы этнологтар мен психологтардың

XX ғасырдың 20-жылдары жарық көрген еңбектері арқылы

орнықты: Люсьен Леви-Брюльдің бүгінгі «өркениетті» адам-

ның логикалық ой-санасына ізашар болған [179, 365, 367-б.]

алғашқы қауымдық құрылыс адамдарының «прологтық» ой-

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

санасы жөнінде жазған «Алғашқы қауымды менталдылық»

(La mentalite primitive, 1922) атты еңбегінде, одан кейін Шарль

Блондельдің осы аттас «Алғашқы қауымды менталдылық»

кітабында және Анри Валлонның «Алғашқы қауымдық мен-

талдылық және бала менталдылығы» (1928) атты мақала-

сында. Психологияда «менталдылық» термині көп ұзамай қол-

даныстан шығып қалды, есесіне тарихта және антропологияда

оны ұзақ та жарқын «өсу жолы» күтіп тұрды. XX ғасырдың

30-жылдарына дейін бұл сөзге тән болған кемсіту реңкі кейін-

нен сейілді, бірақ бұқаралық ой-сана мен мәдениетті элитарлы

мәдениетке және идеологияға қарсы қою «менталдылық» тер-

мині астарында біржола болмағанымен, ұзаққа сақталып қал-

ды (бұл туралы Жак Ревель ескертуін қараңыз: [55, 51–52-б.].

М.Блоктың «Патшаның шапағаты» кітабын көрнекті деп

бағалағандарды айтпағанда (Л.Февр мен А.Пирен сияқты),

тарихшы-әріптестері ұстамды түрде қабылдады; біреулер кі-

таптың сюжетін біртүрлі десе, біреулері жанама деді. Соңында

Блоктың өзі де экономикалық және әлеуметтік құрылымдарға

бет бұрып, бұл мәселеге қайта оралған жоқ. Бірақ өзінің соң-

ғы «Феодалдық қоғам» атты іргелі еңбегіне «Сезімдер мен ой-

лар образының ерекшеліктері» деген арнайы тарау қосты [41,

77–92-б.]. Мұнда менталдылық тарихы ортағасырлық қо-

ғамның біртұтас образын жасауға мүмкіндік беретін синтездің

бір бөлігі қызметін атқарады.

Бірақ автордың көзі тірісінде лайықты бағаланбаған әулие-

корольдар туралы кітап зерттеушілер арасында тек жақын-

да, 70–80-жылдары ғана кеңінен танымал болды; кітаптың

1983 жылы қайта шыққан басылымына жазған алғы сөзінде

Ж.Ле Гофф дәл осы кітабының арқасында М.Блок тарихи ан-

тро пологияның негізін салушы болып есептелетінін атап өткен

[40, 12, 53-б.].

Замандастары байқамаған немесе түсінбеген, алайда көп

жыл өткеннен кейін «екінші рет туған» әлдебір кітаптардың

қайта «ашылғаны» туралы бізге осы басылым беттерінде әлі

талай айтуға тура келеді: кез келген жаңа ғылыми бағытқа

тән, жоғарыда сипатталған «бұрынғы шеберлер» жұмысынан

шабыттану және сүйеніш табу тенденциясы осылай көрінеді.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

М.Блоктың досы және пікірлесі Л.Феврдің шығармашы-

лық эволюциясы басқаша болды: ол есейген шағында әлеу-

меттік және экологиялық тарихтан («адам географиясынан»)

идея, мәдениет, психология тарихын зерттеуге көшті. Әсіресе

менталдылық тарихын қалыптастырудағы Феврдің үлесі зор.

Бірқатар мақалаларында («История и психология» (1938),

«Фольклор и фольклористы» (1939), «Чувствительность и ис-

тория» (1941), [56, 97–125, 347–358-б.]) ол тарихшылар, фи-

лологтар, әлеуметтанушылар және фольклоршылардың қаты-

суымен пәнаралық зерттеулердің тұтас бағдарламасын ұсынды.

Феврдің ойынша, осынау ортақ күш-жігердің мақсаты адам-

ның тұлғасын зерттеу болуы тиіс. Оңай міндет емес: Л.Февр

тарихшыларды өз ойларын, сезімдерін және жалған наным-

дарын өткенге таңу әрекетінен сақтандырды; мұндай психо-

логиялық «анахронизмді» ол кешірілмес қателік санады. [56,

104-б.]. Өткен дәуірлердегі ой образы мен адамдар сезімінің біз-

дің заманымызға тән, дүниетанымның өмірдегі материалдық

жағдайларға, дінге және басқа да факторларға тәуелділігінен

сапалық ерекшелігі туралы сұрақтың қойылуы – Л.Феврдің

айрықша еңбегі. Бұл ұстанымдарды нақты зерттеу тәжірибе-

сінде жүзеге асырудың көрнекті мысалы оның қаламына тиесі-

лі. Реформация дәуірі туралы топтама кітаптарда және ең әуелі

«XVI ғасырдағы дінге сенбеушілік проблемасы. Рабле діні»

(1942) [62] атты новаторлық зерттеуінде берілген.

Февр кітабы жарыққа шыққан кезде, Рабле шығармашы-

лығына арналған көлемді ғылыми әдебиеттерде «Гаргантюа

мен Пантагрюель» авторы еркін ойлы әрі атеист саналған бо-

латын. Л.Февр бұл біржақты пікірге дәлелді түрде қарсылық

білдірді, бұл ретте әсіресе оның зерттеу әдістемесі ерекше қы-

зығушылық туғызады. Ол Рабленің дінге деген қарым-қатына-

сы туралы тұжырым жасау үшін тек оның замандастарының

ғана айғақтарын зерттеу жеткіліксіз екенін көрсетті. XX ға-

сырда анархизмді немесе коммунизмді айыптау қандай жеңіл

болса, XVI ғасырда «атеист» сөзін жапсыра салу да сондай оңай

болатын. Тарихшы аталған проблеманы шешудің анағұрлым

қиын және сонымен бірге мейлінше нанымды жолын таңдай-

ды: Февр дәуірдің рухын (esprit), оның «ақыл-ой құралдарын»

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

(outillage mental – Л.Февр енгізген термин) түсінуге және зерт-

теуге ұмтылады. Рабле мен оның замандастарында осы мате-

риал арқылы әлемнің жаңа бейнесі қалыптасатындай тіл және

түсінік болды ма, әрі одан рационализм мен атеизм пайда бо-

луы мүмкін бе? Ғалым бұл сұраққа «жоқ» деп жауап береді:

оның зерттеуінше, XVI ғасыр, тұтастай алғанда, ортағасырлық

бейнесін әлі сақтап қалған, ол дәуірге дін дендей енгендіктен,

нағыз атеизмге орын болған жоқ.

Феврдің «XVI ғасырдағы дінге сенбеушілік проблемасы»

атты кітабы қашаннан-ақ классикалық болып саналады және

ол дұрыс та. Соған қарамастан оның авторына кінә да тағыла-

ды. Мысалы, К.Гинзбург «менталдылық» Феврда тапсыз ұғым

ретінде көрінеді және тұтас дәуірдің «ментальді координата-

лары» білімді адамдардың некен-саяқ тобын зерттеу негізінде

анықталады [67, 46–47-б.] деп атап өтті. Рабле туралы кітап-

та XVI ғасырдағы француз қоғамының әлеуметтік құрылымы

көрсетілмеген, әлеуметтік қатынастар мен топтардың әлеумет-

тік менталдылыққа ықпалы ескерілмеген [48, 52-б.] дей келе,

бұл пікірмен А.Я. Гуревич те келісті. Біздің алдымыздағы көбі-

несе шынайы новаторлық зерттеулерге тән болып келетін, ай-

қын біржақтылықтың жарқын үлгісі болуы мүмкін. Тұлғаның

өзі өмір сүрген дәуірге физикалық қана емес, сонымен бірге

мәдени, рухани тәуелділігіне талдау жүргізуге қатысты айтар

болсақ, бұл арада Февр еңбектері айтарлықтай үлгі бола алады.

Алайда ғалымдардың келесі буынының оның зерттеу әдістеме-

сіне түзету енгізіп, анағұрлым сараланған тәсілдер қалыптас-

тыруға ұмтылысы да сондай табиғи.

М.Блок еңбектерінде, әсіресе әулие-корольдар туралы ер-

тедегі кітабында менталдылық (әрине, осы тақырыпқа оның

досы, «Анналдар» құрылтайшыларының бірі енгізген тұжы-

рымдамасыз) саласымен қатар, антропологиялық бағытқа да

ерекше қызығушылық көрініс тапса, Л.Феврдің менталды-

лық тарихын антропологиямен емес, психологиямен бірлікте

қарастырғанын атап өту маңызды. Соғыстан кейінгі жылдары

Февр ірі француз тарихшысы, «Анналдар» мектебінің көш-

басшысы болғаны даусыз (М.Блок 1944 жылы қайтыс болды),

60–70-жылдардағы бірқатар француз тарихшыларының, әсі-

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ресе Робер Мандру, Филипп Арьес, Жан Дельюмо еңбектерінде

менталдылық тарихы пәнінің психологиялық тұрғыда түсінді-

рілуінен оның ықпалы сезіледі.

Соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықтарда Францияда тұ-

тастай экономикалық тарих салтанат құрды, алайда бірқатар

тарихшы-аграрийлер (олардың арасында Ж.Дюби және Руа

Ладюри де бар) менталдылық тарихынан өздері айналысып

жүрген нәрсеге «жан бітіру» жолын тапты; олар экономика-

лық үдеріске қатысушылардың өздерінің күйзелісі мен ұғым-

дарын түсіне алды. Ж.Дюби атап өткендей, аграрлық тарих-

тың бұлайша қайта бағдарлануына әлеуметтік антропология

айтарлықтай ықпал етті [12, 54–55-б.]. 70-жылдарға дейін

жаңа бағыт ретінде «тарихи антропология» ұраны көтерілмесе

де, шын мәнінде, 50–60-жылдары аграрлық тарих елеусіз түр-

де «антропологияландырылды», жаңа тәсілдер көбінесе сол

кезде өзінің гүлдену дәуірін басынан өткерген менталдылық

тарихымен байланыстырылды.

«Тарих және оның әдістері» энциклопедиялық ірі анықта-

малығында 1961 жылы Ж.Дюбидің «Менталдылық тарихы»

[61] атты бағдарламалық мақаласының жарық көруі осы жаңа

бағыттың академиялық деңгейде мойындалуының белгісі

болды.

Тарихи білімнің «менталдылық» тарихы қосылуына орай

түрленген тағы бір дәстүрлі саласы демографиялық тарих бо-

лып табылады. Бұл пән жөніндегі әдеттегі түсінік туу және

өлім-жітім, некеге отыру т.б. көрсеткіші сияқты сандар мен

есептеулермен байланысты. Осыдан аз ғана уақыт бұрын зерт-

теушілер өздері қарастыратын құбылыстың, мысалы, өткен

дәуірлер адамдары дүниеге келу мен қайтыс болуға, аурулар

мен кәрілікке, балалар мен әйелдерге қалай қарады деген сияқ-

ты субъективті жағына көп көңіл бөлмейтін.

Аталған мәселелердің көпшілігінің зерделенуіне Ф.Арьес

айтарлықтай үлес қосты. Бұл проблемалардың барлығы антро-

пологияға тікелей қатысты болса да, ол оны бұл тұрғыда қарас-

тырмады, негізінен, бұқаралық сана эволюциясына, нақтырақ

айтқанда, менталдылық тарихына тоқталды. Арьестің таны-

мал болған бірінші кітабы – «Ескі жүйедегі бала және отбасы-

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

лық өмір» атты зерттеуі (1960, 2-басылым, – 1973). Бүгінде бұл

кітаптың орысша аудармасы бар [39], сондықтан мазмұнын

қайталап айтудың қажеті жоқ. Есесіне бұл еңбектің новатор-

лық сипатын атап көрсеткен маңыздырақ.

Ең бастысы, автор тұңғыш рет әр дәуірдегі балалық шақ

ұғымын зерттеу нысанына айналдырды және бұл мақсат-

қа сан алуан дереккөздерді: әдеби мәтіндерді, иконография-

лық кескінді, тіпті қабір үстіндегі мүсіндерді де пайдалан-

ды. Арьестің «орта ғасыр балалық шақты жас шамасына

және психологиясына байланысты ерекше категория деп са-

намады, балаға «кішкентай ересек адам» ретінде қарады»

деген тұжырымы ғылыми ортада қызу пікірталас тудыр-

ды. Ол кезде ешкім отбасылық сезім туралы да айтқан жоқ.

XIV ғасырға дейін өзгерістер байқалмайды, ал XVII ғасырда

балалық категориясы «ашылады», бала «жаңа» отбасының не-

гізі болады. Арьестің кітабынан кейін пайда болған зерттеулер

тұрғысынан алғанда, оның бірқатар тезистері (мысалы, орта

ғасырлар дәуірінде балаға ерекше қарым-қатынас, жалпы,

аналық және әкелік махаббаттың болмағаны туралы) бүгінде

құпталмайды және қайта қарауды қажет етеді

. Тағылған ке-

лесі кінә да орынды: Арьесті көбінесе қоғамның әлеуметтік

қабатын көзге ілмегендігі үшін сынайды; ол пайдаланған ма-

териал, негізінен, аристократияның өмірі мен тұрмысына қа-

тысты, солай бола тұра тұжырым бүкіл қоғамға байланысты

жасалады (қараңыз: мысалы, А.Я. Гуревичтің ескертпесі [48,

234–235-б.]. Алайда тарихшылар үшін «балалық» мәселесін

ашқан дәл осы Арьес екенін және көптеген ізбасарлары мен

әр елдегі сыншылардың оның салған жолымен жүріп өткенін

ұмытуға болмайды.

Осынау француз тарихшысының ұзақ жылдар бойғы зерт-

теулерінің келесі тақырыбы – адамның өлімге қатынасының

Орта ғасырдағы (шаруалар ортасында әлдеқайда кейінірек)

табиғи шарасыздықтан бастап («үйреншікті өлім») біздің за-

манымыздағы оны еске алғандағы қорқынышқа («өңі айнал-

Қазіргі тарихи-демографиялық әдебиеттегі Арьестің тұжырымдамаларына

түзетулерді мына еңбектен қараңыз: Бессмертный Ю.Л. Жизнь и смерть в средние

века. М., 1991. С. 89–93.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

дырылған өлім») дейінгі эволюциясы болды. Арьес бұл тақы-

рыптың тұңғыш ізашары болған жоқ, бірақ өз пікірін айтып,

бірқатар құнды зерттеулер жүргізе алды. Аталған автордың

алдыңғы еңбектері сияқты, «Өлім алдындағы адам» кітабы

да (1977) [38] ғылыми пікірталасқа өзек болды; сыншылар,

соның ішінде М.Вовел мен А.Я. Гуревич кейбір жағдайлар-

да Арьестің сынға жатпайтын дереккөздерді пайдаланғанын

және оның өзі зерделеп отырған мәселенің әлеуметтік қырын

көргісі келмейтінін ерекше атады (қараңыз: А.Я. Гуревичтің

Арьес кітабының орысша аудармасына алғы сөзі [38, 11–30-б.,

236–247-б.]).

60–70-жылдары менталдылық тарихы француз тарих-

намасында жетекші бағытқа айналды; новаторлық жұмыс

авторларын әр алуан тақырыптар бойынша өзіне магнитше

тартты. Аграрлық және демографиялық тарихқа ене отырып,

менталдылық мәселесінің дін мен мәдениет тарихын да қозға-

мауы мүмкін емес болатын. Тарих ғылымының бұл саласын-

да Л.Февр ықпалы ерекше білінді. Оның шәкірті Р.Мандру

Ж.Дюбимен бірге 50–60-жылдардағы менталдылық тарихын

зерттеу ісін жандандырды. Р.Мандрудың көрнекті жұмыс-

тарының бірі – «Франциядағы XVI ғасырдағы магистраттар

мен сиқыршылар. Ұжымдық психология талдауы» (1968) [64,

реф. кітап қараңыз, 2, 174–179-б.]. Автордың таңдалып алын-

ған тақырыпты антропологтар көптен бері әрі жемісті түрде

зерттеп жүрген сиқыршылық феноменіне табиғи түрде сәй-

кесетін антропология емес, тарихи психология тұрғысында

түсіндіруі Р.Мандруды ұстазы Л.Феврмен ғана емес, сондай-ақ

Ф.Арьеспен де жақындастырады. Алайда айтарлықтай бір ерек-

шелік бар: автор қоғамның әлеуметтік жіктелуін мұқият еске-

реді, ол халықтық наным-сенім өзгерістерін, нақтырақ айт-

қанда антропологиялық аспектіні саналы түрде елемейді және

өз зейінін зиялы топ – сол кезеңде сиқыршы деп айыпталған

адамдар тағдырын шешкен заңгерлер, магистраттар психоло-

гиясын зерттеуге шоғырландырады. Зерттеу тақырыбының өзі

Р.Мандрудың ойына Феврдің Жан Боден сияқты данышпан-

дардың өзі жын-періден үрейленіп, сиқыршылардан келетін

қауіпке сену парадоксіне мән беретін «Сиқыршылық: ақы-

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

мақтық па әлде санадағы төңкеріс пе?» (1948) [56, 493–500-б.]

атты мақаласына орай келген. Бұл, өз кезегінде, Мандрудың

ақыл-ойдағы бұл революцияның қалай өткенін, сиқыршы-

лар мен мыстандарды қуғындау толқынының неге XVI–XVII

ғасырлар межесінде өршеленіп, кейіннен бәсеңсігенін және

XVII ғасырдың соңына қарай біржола жоғалғанын анықтауға

тырыса келе, өз зерттеуін бастайтын санақ нүктесі іспетті бол-

ды. Өз бақылауларын мұқият құжаттай отырып, автор жын-пе-

ріден үрейленуді жеңуде екі фактор – дәрігерлер мен Сорбонна

теологтарының дәйектері әсер еткен Париж парламентінің осы

мәселеге қатысты скептикалық ұстанымы және Кольбер үкі-

метінің елдегі сот жүйесін орталықтандыруға тырысуы, әрі

соның салдарынан жергілікті соттардың астаналық жоғарғы

инстанция пікіріне құлақ түруге мәжбүрлігі шешуші маңыз-

ға ие болған деген тұжырымға келеді. Мандру тұжырымдары

мейлінше нанымды, алайда автор өз жұмысында үнемі қолда-

натын «ментальды құрылым» термині бұл жерде артық және

ештеңе түсіндірмейтін тәрізді. Автор нанымды түрде көрсет-

кен судьялардың «айықтыру» үдерісі барынша оңтайлы (мен-

талдылық толықтай түсінікті деуге келмейтін, бақылаусыз әл-

денені білдіреді), ал бұқара ментальдығы зерттелінген кезеңде

қатты өзгере қойған жоқ: барлық мәселені жоғарғы биліктің

араласуы шешті.

Франциядағы менталдылық тарихының шүбәсіз жетістігі

мен оған шет елдерден білдірілген қызығушылыққа қарамас-

тан, Ж.Ле Гоффтың менталдылық туралы 1974 жылы: «... ол

сәннен шығып қалған сияқты» [63, 76-б.] деген пікірі біртүрлі

оғаш естілді. Автор осы бұлдыр әрі «екіұшты» ұғымды қорғап,

пікір білдірсе де, мақаласының басында өзі осындай «диагноз»

қоюына бәрібір біраз негіз болды. Мәселе сонда, оның ментал-

дылық тарихын ығыстырып шығаратынын, тіпті болмаса шет-

тететінін болжау мүмкін болмай тұрғандығына қарамастан,

70-жылдардың басынан бастап француз тарихшылары тарихи

антропология жөнінде айта бастады.

1972 жылы Ж.Ле Гоффтың өзі Ф.Бордельдің құрметіне

жинаққа «Тарихшы және күнделікті өмірдегі адам» атты ма-

қала жазып, тарих пен этнологияның жақындасу тенденция-

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

сын атап көрсетті және «этнологиялық тарихтың» біртұтас

бағдарламасын ұсынды. 1977 жылы ол бұл мақаланы «Тарихи

антропологияға» (Vers une anthropologie historique) (орысша

ауд. қараңыз: [53, 200–210-б.] айдарымен өзінің «Басқа орта

ғасыр» атты жинағына қосты. Сонымен этнотарих, тарихи

антропология… Жаңа бағытқа атау іздеу соны тәсілдерді тал-

қылаумен қатар жүрді: мысалы, 1974 жылы «Анналдар» жур-

налының арнайы номері «Антропологиялық тарих үшін: өзара

алмасу ұғымы» [172] деп аталды және тарихтағы экономика-

лық антропология мәселелеріне арналды. Ақырында, 1978

жылы «Жаңа тарихи ғылым» энциклопедиялық сөздігінде

А.Бюргьердің жоғарыда аталған «Историческая антрополо-

гия» [91] деген мақаласы жарияланды. Сол анықтамалықта

Ф.Арьес жазған менталдылық тарихы жөніндегі мақала да

[57] жарық көргендіктен, оқырман мұны әртүрлі екі пән деп

түсінуге тиіс болды. Мұндай жағдай «Тарих ғылымдары сөз-

дігі» (Словарь исторических наук, 1986) басылымында да кез-

десті, онда А.Бюргьердің тарихи антропология, Ж.Ревельдің

менталдылық туралы мақаласы [92] (Ж.Ревель мақаласының

орысша аудармасы, қараңыз: [26, 51–58-б.]) қатар берілді.

Тарихи антропология деп нені түсіну керек деген талқылау-

ларға орай, 80-жылдары Францияда және одан тысқары ай-

мақтарда да бұл бағыттардың өзара байланысы мен айырма-

шылығы туралы күрделі сұрақ туындады.

Тарихи антропологияның

Ұлыбританияда пайда болуы (60–70-жылдар)

Ұлыбританиядағы тарихи-антропологиялық дәстүр та-

мыры Франция дағыға қарағанда әлдеқайда беріде, алайда

ол толықтай дербес және арнайы назар аударуға лайық. Егер

Францияда, жоғарыда айтылғандай, тарихтың әлеуметтік

ғылымдармен (соның ішінде этнологиямен) диалогы идеясын

«Анналдар» мектебінің негізін қалаушылар ұсынған болса

және едәуір деңгейде тарихшы-«анналистердің» келесі буыны

жүзеге асырса, Ұлыбританияда мұндай пәнаралық зерттеулер

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

бастамасын әлеуметтік ғылым өкілдері, ең алдымен, антропо-

логтар көтерді.

XX ғасырдың бірінші жартысында Бронислав Малиновский,

Альфред Радклифф-Браун және Э.Э. Эванс-Причард сияқты

британдық әлеуметтік антропология өкілдері әлемдік ғылымда

лайықты деңгейде мойындалды. Ұлыбританияның өзінде осы-

нау беделді ғалымдардың пікіріне тек әріптес-антропологтар

ғана емес, гуманитарлық білімнің басқа да салаларының ма-

мандары, соның ішінде тарихшылар да құлақ асты. Дегенмен

антропология мэтрлерінің тарихқа қарым-қатынасы біркелкі

болған жоқ: екі дүниежүзілік соғыс аралығында Оксфордта

әлеуметтік антропология кафедрасын басқарған А. Радклифф-

Браун тарих пен антропология – «мәдениет деректерін пайда-

лану әдістерінің екі бөлек тәсілі» және оларды бір-бірімен ара-

ластырудың қажеті жоқ деп үзілді-кесілді мәлімдеді (дәйексөз

[99, 3-б. бойынша]). Алайда Радклифф-Браунның осы тарапта-

ғы ізбасары Э.Э. Эванс-Причард 1950 жылы-ақ бұл пікірге қар-

сы шығып, әрі қарай екі пәннің өзара жақындасуына айтар-

лықтай ықпал етті. Әсіресе оның Манчестер университетінде

оқыған және 1961 жылы жарық көрген «Антропология және

тарих» [186] дәрісі үлкен резонанс тудырды.

Өзара ынтымақтастыққа шақырған бұл үндеуге тарих-

шылар көп ұзамай-ақ үн қатты: 1963 жылы Past and Present

журналында Кит Томастың «Тарих және антропология» [99]

атты мақаласы жарық көрді, автор онда бұл тақырыпқа қызы-

ғушылығының оянуына Эванс-Причардтың жоғарыда аталған

дәрісі ықпал еткенін мойындады. Антропологиялық әдебиет-

ті оқи отырып, тарихшылардың өздеріне пайдалы талай нәрсе

ала алатыны жөнінде мақалада бірқатар дәйектер келтірілген.

К.Томастың пікірінше, антропологтардың еңбектерімен таны-

су бірінші кезекте тарихи шығармалардың қатаң түрде ғылы-

ми сипатынан ауытқымауына, олардың көпшілігіне тән бос

риторикадан арылуына мүмкіндік береді. Әлеуметтік антро-

пологияның тарихшыларға беретін басты сабағы – зерттеу ны-

саны экономикалық, заңгерлік, әскери т.б. тарих болып бөлі-

ніп кететін, өздері үшін дәстүрлі мамандануға қарама-қарсы,

зерттелініп отырған қоғамды біртұтас дүние ретінде талдауға

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

үйрету. Одан бөлек, тарихшылар тек кітаптан оқи алатын құ-

былыстарды, мысалы, сиқыршылықты немесе туыстықтың

архаикалық жүйесін тікелей зерттей отырып, антропологтар

оларға жаңа түсініктемелер мен интерпретациялар туралы ой

салу, тасада қалып қойған бұрынғы өмір үрдістеріне (мифтер,

рәсімдер, мерекелер т.б.) назар аударту мүмкіндігіне ие.

К.Томастың өзі 60-жылдары жазған еңбектеріне, атап айт-

қанда, өнеркәсіпке дейінгі қоғамдағы еңбек пен демалыс ту-

ралы 1964 жылы жарияланған баяндамасына этнологтар бай-

қаған нәрселерді көптеп кіргізді

. Бұл ретте ол жалғыз болған

жоқ: мысалы, 1959 жылы Э.Хобсбоум халық көтерілістерін

зерттеу барысында этнографиялық материалды пайдаланды

Менталдылық тарихы дербес түрде Ұлыбританияда айтар-

лықтай дамып кетпегенін айтқан абзал; британдық әріптес-

тердің көпшілігі Ла-Манштың арғы жағында ойлап табылған

mentalite терминіне үлкен күмәнмен қарады. Осы жағдай-

ға байланысты әлеуметтік антропологияның қатты әсерінен

Ұлыбританияда тарихи антропология өз атауымен өте ерте та-

нылды (антропологиялық тәсіл менталдылық тарихымен қа-

тар қолданылған Франциядан оның айырмашылығы да осын-

да). 1970 жылы британдық тарихшы және антрополог Алан

Макфарлейн «Тарихи антропология очеркі» тақырыпшасы-

мен «XVII ғасырдағы дін қызметшісі Ральф Джосселиннің от-

басылық өмірі»

(бұл кітаптың сыни талдауы, қараңыз: [100,

41–46-б.]) кітабын шығарды. Пуритан Р.Джосселин күнде-

ліктеріне негізделген бұл зерттеуді қатардағы қарапайым

адамның әдеттен тыс өмірбаяны деуге болады. Авторды оның

күнделікті өмірінің жай-жапсары: тұрмыстық әуре-сарсаңы,

туыстық байланыстары, Құдай, күнә т.б. туралы ойлары қы-

зықтырады; дереккөздердің мәліметтері ауқымды этногра-

фиялық материалдармен салыстырмалы түрде қарастыры-

ла отырып, әлеуметтану және антропология терминдерімен

талданады.

Thomas K. Work and leisure // Past and Present. 1964. N 29. P. 50–62.

Hobsbawm E.J. Primitive Rebels. Manchester, 1959.

Macfarlane A. The Family Life of Ralph Josselin, A Seventeenth-Century Clergyman.

An Essay Historical Anthropology. Cambridge, 1970.

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

Тарихи-антропологиялық зерттеулер үшін келесі бір өнімді

тақырып дуалау пен сиқыр тарихы болды. Эссекс графтықта-

рының біріндегі XVI–XVII ғасырлардағы дуагерлікті аймақ-

тық зерттеуді дәл сол Макфарлейн

жариялады, ал К.Томастың

шамамен сонымен қатар шыққан іргелі монографиясы британ-

дықтардың сол дәуірдегі халықтық нанымын: сиқыр, сәуегей-

лік, рухтар мен перілерге сенім, астрология т.б. зерттеуге ар-

налды ([82], кітап реф. қараңыз: [3, 90–104-б.]).

Зерттеу ауқымының әртүрлілігіне қарамастан

(Макфарлейнде – бір графтық, Томаста – бүкіл ел), бұл кі-

таптарды тақырып ортақтығы ғана емес, сонымен бірге сөзсіз

антропологиялық бағдар жақындастырады; екі автор да са-

лыстыру үшін еуропалық емес қоғамдарға тән этнографиялық

материалды пайдаланады. К.Томас тұжырымының жасалуы-

на Б.Малиновский жұмыстары, соның ішінде сиқыр мен дін

ұғымдарын ажырату туралы осы антрополог ұсынысы [181,

70–91-б.] әсер етті. А.Макфарлейн кітабына алғы сөзді 30-жыл-

дары африкалық Азанде халқы нанымындағы магия мен си-

қыршылықты қарастырған Э. Э. Эванс-Причард жазды.

Макфарлейн жұмысын Р. Мандрудың бұдан екі жыл бұрын

жарық көрген «Магистраттар мен сиқыршылар» (қараңыз: 39,

40-б.) атты зерттеуімен салыстыру қызық. Егер француз тарих-

шысы судьялардың сиқыршылық үшін айыпталған адамдарға

қатынасының өзгеруін қарастырса, оның британдық әріпте-

сі мәселеге басқаша қырынан келді: Эссекстегі дуагерлікке

қатысты 500-ден астам хаттамалар негізінде А.Макфарлейн

сиқыршыларды ауыл деңгейінде аңдуды зерттеді. Оны кім

айыптаушы, ал кім дуагерлік үшін айыптау құрбаны болғаны

қызықтырды. Автор дуагерлік әрекеттер туыстар, көп жағдай-

да көршілер арасындағы дау-жанжалдардан туындаған, дуа-

лаушылар арасында егде әйелдер басымдыққа ие, ал олардың

жәдігөйлігінен жапа шеккендер әдетте жасырақ болған, сон-

дай-ақ ұрпақтар арасында шиеленістер туындаған деген қоры-

тындыға келді.

Macfarlane A. Witchcraft in Tudor and Stuart England: A Regional and

Comparative Stady. New York, 1970.. Кітап реф. қараңыз: [3, 126–134-б.].

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Ауқымды әрі жан-жақты материалды, соның ішінде

А.Макфарлейн зерттеулерін пайдалана отырып, К.Томас

Англиядағы XVI–XVII ғасырлардағы толып жатқан дуагерлік

үдерістердің сипаты мен себептері жөнінде едәуір жалпы қоры-

тынды жасады: оның пікірінше, көбінесе әлеуметтік жағынан

қорғалмаған адамдар: маңайындағылармен жанжалдасып, ор-

тадан аластатылғандар (әдетте кедей әйелдер) дуагерлікпен ай-

налысқан; көп жағдайда қара сиқыр әлсіздердің жалғыз қаруы

болған. Одан басқа, автор қарастырылып отырған құбылысты

сол дәуірдің әлеуметтік-экономикалық үдерістерімен, нақты-

рақ айтқанда, ауылдардағы өзара көмектің ортағасырлық жү-

йесінің құлдырауымен байланыстырады [82, 546–569-б.].

Тарихи зерттеулерде антропологиялық тәсілдің қолда-

нылуы британдық ғылыми қауымдастық тарапынан бір-

ден толықтай әрі сөзсіз қолдауға ие болды деуге болмайды.

Бірқатар күмәндар да айтылды. Соның ішіндегі ең дәлелді-

сі – А.Макфарлейннің Джосселин жөніндегі және К.Томастың

халықтық наным-сенім туралы кітабына байланысты

Э.П. Томпсонның сын-пікір мақаласында келтірілді [100].

Аталған еңбектердің біріншісі жөнінде байсалды пікір білдіре

келе, Э.П. Томпсон екіншісін жоғары бағалады, алайда соны-

мен бірге «бұл жетістігі – К.Томастың қандай да бір жаңа тә-

сілдерді емес, зерттеудің дәстүрлі әдістерін шебер қолданғаны-

ның арқасы» деп атап өтті.

Антропологияға қатысты айтар болсақ, XVII ғасыр-

дағы Англияны XX ғасырдағы еуропалық емес қоғаммен

А.Макфарлейн сияқты тікелей салыстыру жөнсіз. Сын-пікір

авторы тарихта антропологиялық ерекше тәсілдің бар екеніне

тіпті күмәнданады; антропологиялық әдебиетті оқу тек тарих-

шы дүниетанымын кеңейтеді деуге болады деген сияқты пікір

айтады. Э.П. Томпсон пәндер арасындағы мұндай өзара ықпал-

дастықты құптауға дайын [100, 48-б.].

Атақты британдық тарихшының көзқарасын дұрыс түсіну

үшін, 70-жылдардың басында Э.П. Томпсон антропологиялық

тұрғыда және Англия этнологиясы бойынша материалдарды,

соның ішінде XVIII ғасырдағы ағылшын жұртының «мораль-

дық экономиясы» жөніндегі кеңінен танымал болған мақала-

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

сы [83, 84] мен ағылшындардың шаривариі (қайтадан тұрмыс

құратындардың үйлену тойларындағы көңілді кеш. – Ред.)

туралы зерттеуді де пайдалана отырып, бірнеше еңбектер жа-

риялады. Кейінірек, XVIII ғасырдағы дәстүрлі британ қоғамы

жөніндегі зерттеуін тереңдете келе, ол жаңа мәселелер қою,

құндылықтар мен салт-жоралар т.б. мағынасына мән беру

тұрғысында «антропологиялық импульстің» пайдалы екенін

ашық мойындады [дәйексөз: 37 бойынша, 53-б.]. Қорыта айт-

қанда, Э.П. Томпсон дәл мұндай антропологиялық бағдардағы

тарихқа қарсы шыққан жоқ, ол тек әріптестерін антропология

мәліметтерін абайлап қолдануға, тарихи контексті ескеруге

шақырды.

Тарихи антропологияға 60-жылдардың

екінші жартысы мен 80-жылдардың басындағы

Германиядағы қызығушылық

Германиялық тарихшылар тарихи антропология тура-

лы алғаш рет 60-жылдардың екінші жартысында айта бас-

тады. Бұл, бір жағынан, әлеуметтік тарихтың әдістемелік

жаңғыру жолдарын іздестіру және, екінші жағынан, фран-

цуздың «Анналдар» мектебі жетістіктеріне ерекше ден қою

жағдайында орын алды (нақтырақ қараңыз: [18, 131–140-б.,

154–157-б.]. 1967 жылы ГФР тарихшыларының Фрайбург

конгресінде сөйлей отырып, Томас Ниппердай әлеуметтік

тарихты тарихи антропологияға түрлендіру

бағдарлама-

сын ұсынды. Өз ойын кейінгі еңбектерінде дамыта отырып,

Т.Ниппердай жеке тұлға мен оның дәуірін өзіне біріктіре-

тін антропологиялық құрылымдарды жаңа пәннің зерттеу

аясы деп мәлімдеді. Тарихи антропология жеке тұлға мен

қоғамның өзара қарым-қатынасын динамикада, нақты бір

жерде және нақты дәуірде қарастыруға арналған. Ол ұсын-

ған зерттеу бағдарламасы моральдық мінез-құлықты, от-

Nipperdey Th. Kulturgeschichte, historische Anthropologie// Vierteljahrschrift

fur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. 1968. Bd. 55. S. 145–164.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

басын, тәрбие үдерісін т.б. зерделеуден тұрады (Ниппердай

еңбектері туралы, қараңыз: [18, 140–150-б.]). «Мінез-құлық

түрлерінің тарихи құбылмалылығын» бақылауды оның бас-

ты тақырыптарының бірі деп атаған Вольф Лепенис тарихи

антропология міндеттері жөнінде осыған ұқсас түсінік тап-

ты. Тарихи антропология туралы осындай түсінікті жақ-

тайтындар, олардың қатарында Оскар Кёлер, Йохен Мартин

және басқалар 70–80-жылдары мақалалары мен шолулары

басылған Saeculum. Jahrburch für Universalgeschichte жал-

пы тарих журналы

маңайына топтасты, ал 1975 жылы

Фрайбургте олар Тарихи антропология институтын құрды.

70–80-жылдар межесінде зерттеушілердің осы бірлестігінің

құрамына О.Кёлер, Йохен Мартин, Михаэль Миттерауэр,

Т.Ниппердай, Август Ничке, Рольф Шпрандель және бас-

қа да белгілі неміс ғалымдары кірді. Институттың мақсаты

француздардың «Анналдар» мектебі үлгісі бойынша «адам

тарихын тұтас күйінде» зерттеу деп жарияланды, ал ау-

рулар, оларды емдеу, құқықтық дәстүр және балалықтың

әлеуметтік тарихын зерттеу бірінші кезектегі міндет ретінде

жоспарланды

Тарихи антропологияны зерттеудің басқа орталығы

70-жылдары Штутгартте пайда болды: Штутгарт университе-

ті жанындағы әлеуметтік зерттеулер институтында А.Ничке

басқаратын мінез-құлықты тарихи зерттеу бөлімі (Historische

Verhaltensforshung) құрылды. Адамның мінез-құлқын зерт-

теудің тарихтағы ауқымды бағдарламасын А.Ничке арнайы

кітап

етіп шығарды. Автор бұл бағытты Л.Февр, Ж.Дюби,

А.Я. Гуревич, Т.Ниппердай, Р.Шпрандель т.б. тарихи антро-

Қараңыз, мыс: Köhler O. Versuch einer «Historischen Anthropologie» // Saeculum.

Jahrbuch fur Universalgeschichte. 1974. Bd. 25. S. 129–246; Sprandel R. Historische

Anthropologie. Zugänge zum Forschungsstand // Ibid. 1976. Bd. 27. Hf. 2. S. 121–142.

Р.Шпрандельдің пікірінше, тарихи антропология «тарихтағы адамның мәселелері

мен негізгі өмір сүру жағдайларын зерттейді және олардың тапқан шешімдерін

жүйелендіреді» (сонда,. 121-б.).

Martin J. Das Institut fur Historische Anthropologie// Saesulum. Jahrbuch für

Universalgeschichte. 1982. Bd. 33. S. 375–380.

Nitschike A. Historische Verhaltensforschung: Analyzen gesellschaftlicher

Verhaltensweisen. Ein Arbeitsbuch. Stutgart, 1981.

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

пология мен менталдылық тарихына қатысты жұмыстарымен

байланыстырды. Н.Элиастың өркениетті үдеріс туралы тео-

риясы мәнерінде әртүрлі дәуірлерде адамның күйзелісті ба-

қылау өзгерісін, сондай-ақ мінез-құлыққа ықпал ететін – қа-

жеттілік, адамдардың сезімі сияқты т.б. факторларды зерттеу

ұсынылды

Тарихи антропология міндеттерін түсіну тұрғысынан

Штутгарт және Фрайбург орталықтары өзара жақын болды.

Әсіресе 80-жылдардың бірінші жартысында бұл А.Ничке мен

Й.Мартиннің балалық шақтың тарихын зерттеу бойынша бір-

лескен жобасынан көрінді. Қалай болғанда да әңгіме белгі-

лі бір уақыттағы және белгілі бір жердегі нақты адамдарды

емес, тұтастай адамды тарихи зерттеу (әртүрлі кезеңдер мен

мемлекеттер тарихынан мысалдар келтіру арқылы) туралы

болды.

60–70-жылдардың соңында тарихи антропология мәселе-

лерін осы бағытта зерттеу теориялық пікірталас шеңберінен

шықпады. Авторлар неміс философиясы тарихы мен тарихи

ойына байыпты шегіністер жасады, жалпы әдістемелік тәсіл-

дерді талқылады, бірақ 80-жылдардың басына дейін неміс та-

рихи антропологиясы талдамалы нақты зерттеулерді көрсете

алмады. Кейінірек, Х.Медик атап көрсеткендей, мұндай фи-

лософиялық түсіндірме этнологиямен арақашықтық сақтауға

ден қоя отырып, соның нәтижесінде дәстүрлі еуропоцентризм-

нен айнымаған Т.Ниппердай мен оның пікірлестері еңбекте-

рінде тоғысты [98, 80-б.].

Х.Медиктің өзі 70-жылдары Гёттингендегі Макс Планк

атындағы Тарих қоғамы институтында құрылған басқа зерттеу

тобына кірді. Петер Кридте мен Ю.Шлюмбоммен бірге ол сол

кезде аграрлық қоғамнан индустриялық қоғамға өту кезеңін-

дегі ауылдық қолөнер кәсібінің сыртқы нарығына негізделген

протоиндустрияландыру мәселесін зерттеу жобасымен айна-

А.Ничке бұл тақырыппен одан кейінгі жылдары да айналысты: 1985 жылы

XVI халықаралық тарихшы ғалымдар конгресі аясында Штутгартте ол

«мінез-құлықты тарихи тұрғыда зерттеу және тарихи дереккөздерге негізделген

тарихи антропология» тақырыбында дөңгелек үстел өткізді (XVI Congrès

International des sciences historiques. III.Actes.Stuttgart, 1986. P. 294–309).

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

лысты. Ақырында, осы бірлескен жоба нәтижесінде аталған

үш ғалымның әрқайсысы іргелі монографиялық зерттеулер

жазды.

Гёттинген Тарих институтында да көш басында Рудольф

Фирхаус тұрған тарихи антропология жақтастары пайда бол-

ды, алайда Фрайбург және Штутгарт орталықтарынан айыр-

машылығы: Х.Медик, Ю.Шлюмбом, А.Людтке сияқты гёт-

тингендіктер, сондай-ақ сол кезде олармен бірге жұмыс істеген

америкалық германист Д.У. Сэбиан әуел бастан философия-

лық антропология идеяларына емес, әлеуметтік және мәдени

антропология (этнология) зерттеулеріне бет бұрды. Одан бөлек,

70-жылдардың соңынан бастап зерттеушілердің бұл тобы та-

рихшылар мен антропологтардың халықаралық пікірталаста-

рына белсене араласты. Осындай пікірсайыстардың бірінің ма-

териалдары бойынша, 1982 жылы басылып шыққан «Таптар

және мәдениет: тарихнамадағы әлеуметтік антропологиялық

перспективалар» жинағы Германия (А.Людтке, Х.Медик,

Норберт Шиндлер), Италия (микротарихтың негізін қалаушы-

лардың бірі Карло Пони) және АҚШ (Роберт Бердал, Уильям

Редди, Д.У. Сэбиан) тарихшыларының, сондай-ақ америкалық

антропологтар Ренато Розальдо мен Джеральд Сайдердің мақа-

лаларын топтастырды

Тарихи антропологияның түрлі түсіндірмелерінің өзара

бейбіт өмірі 80-жылдардың басында Германиядағы ашулы ай-

тыс-тартыстармен алмасты, соның барысында неміс академия-

лық ғылымының қалыптасқан көптеген қағидаларына күмән

келтірілді.

Терминдер туралы бірер сөз.

«Тарихи антропология» ма әлде

«антропологиялық тарих» па?

Бұл тарауда тарихи антропологияның пайда болу жағдайла-

ры осы бағыттың атауын білдіретін терминнің өзі қолданысқа

қай елде, қашан енгендігі туралы деректермен қатар түсінді-

ріліп отырады. Ғылымдағы мұндай жайттардың маңызын еле-

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

меуге болмайды: онсыз жаңа ғылыми мектептердің құрылуы

қиын, олардың маңына, құдды тудың маңына жиналғандай,

қайсыбір тәсілдің жақтастары топтасады және соларға – осы

атаулар мен айдарларға, түйінді сөздерге басқа тәсілдер мен

теорияларды жақтаушылар шабуылдайды. Талас көбінесе дәл

сол сөздерге қатысты туындайды: бұған дейін болған әлдебір

бағыттың атауы оған негізін қалаушы аталары сіңіруге тырыс-

қан мағынадан алшақ, сан алуан түсініктемелерге жол береді.

Бұл ретте, тарихи антропологияның Ресейде қабылдануынан

көптеген мысалдар келтіруге болады.

Сондықтан біз терминдер туралы әңгімеден қаша алмай-

мыз. Нақтырақ айтқанда, сөз болып отырған бағытқа ақыр

соңында не себепті «тарихи антропология» деген атау бекіді?

Әңгіме тарихи ғылым ішіндегі ағымдар туралы болғандықтан,

логика бойынша, антропологиялық тарих дегендей бір нәрсе

көбірек сәйкес келер еді. Алайда бүгінгі таңдағы тарихнама-

ның классификациялық айдарлары, алда көз жеткізетініміз-

дей, ресми логика заңдары бойынша түзілмейді, мұнда басқа

факторлар әрекет етеді.

ХХ ғасырдың 70-жылдарында Францияда пайда болып жат-

қан бағыттың атауы ретінде: «этнотарих», «антропологиялық

тарих», «тарихи антропология» деген сияқты бірнеше термин

қатар қолданылды; егер нәтижесінде осылардың ішіндегі соң-

ғы атау бекіген болса, бұл арада Ж.Ле Гофф және А.Бюргьер

іспетті нақты ғалымдардың еңбегі зор.

А.Бюргьер – тарихи демография бойынша ірі маман.

Туыстық құрылымдарға, некелік қатынастарға т.б. – демо-

графқа, сондай-ақ антропологтарға да тән қызығушылық се-

бебінен тарихи антропологияға ден қойды. Менің білуімше,

Бұл атауды тарихқа қатысты қолдану ақылға сыймайды, себебі 1980–1990

жылдары еуропалық емес халықтарға «төл тарихы жоқ» деп қарайтын бұрынғы

отарлаушы түсінікке қарама-қарсы, мәдени антропология аясында белгілі бір

халықтың немесе тайпаның өткен тарихын қарастырудың маңыздылығын

айшықтайтын бағыт дамыды. Мәдени антропология ішіндегі бұл жаңа ағым «тарихи

антропология» деп аталды. Қараңыз: Соhеп О. D.W., Atieno Odhiambo E.S. Siaya, a

historical anthropology of an African landscape. London; Nairobi; Athens (Ohio), 1989;

Сlio in Oceania: toward a historical anthropology / Ed.by A.Biersack. Washington, D.C.,

1991; және басқалар.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

1978 жылдан бүгінге дейін А.Бюргьер «тарихи антрополо-

гия» терминін ұдайы қолдана отырып, бұл бағыт туралы төрт

бағдарламалық мақала жариялады [9, 91–93]. Осылайша

Франциядағы және одан тысқары жердегі ғылыми қауымдас-

тық біртіндеп жаңа терминге бой үйретті.

Пайда болған бағыттың тап осылай аталуына Ж.Ле Гофф

та өз үлесін қосты. Бұған дейін айтылғандай, 1970 жылдардың

басында ол «этнологиялық тарих» ұғымын пайдаланды, бірақ

1977 жылға қарай «тарихи антропология» терминіне біржола

тоқтады. «Басқа орта ғасыр» кітабының алғы сөзінде Ле Гофф

«индустрияланғанға дейінгі батыстың тарихи антропология-

сын» [53, 12-б.] тудыруды ауқымды міндет етіп қойды, сөйтіп,

этнологиялық тәсілдер көмегімен, ұзаққа созылған орта ға-

сырлардың «тереңіне» бойлауды («күнделікті әдеттер, наным-

сенімдер, мінез-құлық пен менталитет ерекшеліктері») көздеді

[53, 9-б.]. Осылайша Ле Гофф қолданған «тарихи антрополо-

гия» терминінің астарында «медиевист – өткен дәуірлер тере-

ңіне бойлайтын антрополог» деген теңеу бұғып жатты.

Ұлыбританияда тарих пен антропология туралы көп жа-

зылғанына қарамастан, «тарихи антропология» термині мұн-

да сіңіскен жоқ. 1970 жылы А.Макфарлейннің XVII ғасырда-

ғы дінбасы отбасы туралы монографиясының тақырыбында

қолданылған бұл термин көпке дейін тасада қалды және 1987

жылы П.Берктің «Италиядағы жаңа дәуір басындағы тари-

хи антропология» [75] кітабында қайтадан пайда болды. Бұл

жұмыс 52, 53 беттерде жан-жақты талданады. Бұл жағдайда

оған тақырып ретінде алынған терминнің тағдыры қызықты-

рады. 2001 жылы «Историческая антропология» атты неміс

журналына берген сұхбатында П.Берк 1987 жылғы жұмысы

жөнінде айта отырып, «тарихи антропология» терминін алғаш

пайдаланған өзі емес болса да, осы аттас басқа бірде-бір ағыл-

шын кітабы ойына түспегенін ескерткен. Берктің айтуынша,

ол қазір сол кітапта жазылғандарды «антропологиялық та-

рих» деп атап, сөздердің орнын ауыстырған болар еді. «Неге?»

деген сұраққа британ ғалымы өзінің «антропологиялық ба-

ғыттағы тарихпен» айналысып жүргенін, бірақ оқырманда

ол туралы «ұлы антрополог» деген ой тумағанын да қалайты-

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

нын айтқан: өйткені дала жұмыстарымен ол ешқашан үздіксіз

айналыспаған

П.Берк сұхбатынан аңғарылып тұрғандай, британдық ака-

демиялық қауымдастық жекелеген ғылыми пәндердің арасын-

дағы символикалық шекараны француздарға қарағанда әлде-

қайда қаталдау және қызғанышпен қорғайды. Тарихшы тіпті

бейнелі тұрғыдан алғанда да антропологқа ұқсай алмайды: бұ-

лар – әртүрлі мамандықтар! Тарихи антропология сияқты

пәнаралық гибрид, шамасы, сондықтан да британдық ғылыми

дискурста азаматтық құқыққа ие бола алмаса керек.

Есесіне Германияда 1967 жылы Томас Ниппердай қолда-

нысқа енгізгеннен бастап бұл термин тарихнамада берік орнық-

ты. Бұған француздардың «Анналдар» мектебінің 70-жылдары

қатты байқалған ерекше ықпалы, сондай-ақ неміс философия-

лық антропологиясының мұрасы себепкер болды. Алайда та-

рихи антропологияның Германияда жаппай мойындалуының

алдамшы астарында мейлінше әртүрлі зерттеу бағдарламала-

рын бір терминнің астына біріктіру қаупі жатты. Тарихи ан -

тропология түсінігіндегі бұл плюрализм неміс тарихнамасын-

да XX ғасырдың 80–90-жылдарында-ақ көрінді.

Ресейде тарихи антропология 1980 жылы, онда да «импорт-

тық» ғылыми өнім ретінде кеңінен танымалдыққа ие болды.

Бұл термин шетел, ең әуелі француз тарихнамасынан көшірі-

ліп алынды. Ресей ғылымының алаңына тап болған бойда ол

бірден пәндер арасында қалыптасқан шекараны бұзды, ғылы-

ми мамандықтардың үйреншікті тізімдемесіне күмән тудыр-

ды. Қарсылық іле-шала байқалды.

1989 жылы «КСРО ҒА хабаршысы» басылымында

А.Я. Гуревич тің тарихи антропология туралы еңбегімен [88]

қатар, академик В.П. Алексеевтің «Шатасушылық болмай

ма?» деген ерекше атаумен мақаласы жарияланды. Гуревич өз

мақаласында жазған зерттеушілік бағытты, нақтырақ айтқан-

да, менталдылық тарихын зерттеуді толықтай қолдай отырып,

В.П. Алексеев ол қолданған терминологиямен үзілді-кесілді

Rublack U. Peter Burke und Jack Goody im Gesprach uber Geschichte. Anthropologie

und die Historiche Anthropologie // Historiche Anthropologie. 10. Jahrgang. 2002. Hf.

2. S. 267.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

келіспейтінін білдірді. Мәселе сонда, Ұлыбритания мен АҚШ-

тан айырмашылығы: Ресейде биология ғылымының адам мор-

фологиясы мен оның шығу тегін зерттейтін саласы дәстүрлі

түрде «антропология» деп түсінілетін. Бұл пән туралы арнайы

кітап жазған

В.П. Алексеевтің пікірінше, тарихи антропо-

логия білімнің сол саласына жатады, ал А.Я. Гуревич меңзеп

отырған бағытты «тарихи психология» деп атаған дұрысырақ

болады [85, 79-б.].

Шамамамен он жылдан кейін, 1998 жылы РМГУ-да өткен

конференцияда В.П. Алексеевтің әріптесі М.М. Герасимова

да тарихи антропологияны биология пәні ретінде қарастыра-

тын Ресей ғылымы үшін дәстүрлі түсіндірмені қолдады. Оның

баяндамасының «Тарихи антропология физикалық антро-

полог көзқарасымен» (Историческая антропология с точки

зрения физического антрополога) [14, 89, 90-б.] деген атауы

да есте қаларлықтай. Тарихи антропологияның халықаралық

маңызының нақты мойындалғаны және айналысатын тақыры-

бының (физикалық антропология) анықталғаны көрініп тұр.

Осылайша он жыл ішінде пәндер арасындағы шекара белгі-

ленді және аты дәстүрлі емес, ақылға сыймайтын, шақырусыз

келген қонаққа Ресей гуманитарлық білім жүйесінен әйтеуір

орын табылды.

«Тарихи антропология» деген атаудың «сәтсіз» екені жө-

нінде ара-арасында мәлімдемелер естіліп қалады және әлде-

бір авторлар (мәселен, С.И. Григорьев бұл бағыт үшін «жаңа

мәдени тарих» атауын лайығырақ көреді [86, 165-б.]) өздері

сәйкес келеді деп ойлайтын қандай да бір басқа сөзді ұсынады.

Мұндай бастамалардың ешқандай салдары болмайтыны түсі-

нікті. Бүгінде бар атаулар сыншылар мен пікір білдірушілер-

ге қаншалықты қызық және орынсыз болып көрінсе де, енді

оларды өзгертуге болмайды: олар ғылым тарихына біржола

сіңісті. Бұл тақырыптар мен жарлықтар өздігінен емес, ан-

Қараңыз: Алексеев В.П. Историческая антропология. М., 1979. Бұл кітапта

автор тарихи антропологияға «ежелгі дәуірлерден бастап адамзаттың бүкіл

тарихында антропологиялық мәліметтерді тарихи мақсатта пайдаланатын

антропо логия бөлімі...» деген анықтама береді (49-б.); ол оны қолданбалы ғылым,

«тарих қызметшісі» санайды (сонда).

таРихи антРОпОлОгияныҢ ҚалыптасУы

тропологиялық бағдардағы тарихтың өзара туыс, бірақ біртек-

ті емес нұсқалары арасындағы нақты айырмашылықтардың

көрсеткіші ретінде маңызды. Осы тараудың басында қойыл-

ған – ойға анағұрлым қонымды «антропологиялық тарих» де-

ген атау ғылымда неге орнықпады деген сұраққа келсек, оған

былай деп жауап беруге болады: өйткені зерттеушілердің бір-

де-бір тобы бұл терминді өзіне «ту» етіп таңдаған жоқ.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

70–80-ЖЫЛДАРДАҒЫ

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ КЛАССИКАСЫ.

ТАҢДАМАЛЫ ЕҢБЕКТЕР

«Классика» түсінігі өте шартты және атап айтуға тұрарлық

көптеген жұмыстардың ішінен бірнеше кітапты таңдау сөзсіз

субъективті болады. 70–80-жылдары үлкен табысқа жеткен

Э.Ле Руа Ладюри, К.Гинзбург, Н.З. Дэвис және П.Берк зерт-

теулеріне ерекше ықылас білдіре отырып, мен бәрінен бұрын

өткенді зерттеудегі жаңа тәсілдің үлгісі (енді хрестоматия-

лық) болу арқылы, қазіргі таңдағы тарихи антропология мен

оған туыстас бағыт – микротарихтың қалыптасуына дәл осы

жұмыстардың ықпал еткенін басшылыққа алдым. Бұл ретте,

П.Беркті қоспағанда, аталған зерттеушілер өз жұмыстарын-

да әлдебір дайын теориялық бағдарламаға сүйенген жоқ: ке-

рісінше, бұл кітаптардың жетістігі басқа ғалымдардың жан-

жақты әдістемелік қорытындылар жасауына мүмкіндік берді.

Ақырында, осы тарихшылардың әртүрлі төрт ұлттық мектеп-

тің өкілі (француз, итальян, америкалық және британдық) еке-

ні тарихи антрополгияның 70–80-жылдардан бастап халық -

аралық сипат иеленгенін айқын көрсетеді.

Э.Ле Руа Ладюридің «Монтайю, Окситан деревнясы (1294–

1324)» кітабы (орысша ауд. қараңыз: [73]; 1-француз басы-

лымы – 1975) тек маман-тарихшылардың ғана емес, сонымен

қатар қалың оқырман аудиториясының құрметін иелене оты-

рып, нағыз сенсацияға айналды. Рецензия жазушылардың бірі

бұл кітапты «этнографиялық тарихтың жауһары» деп атады

(«Монтайюге» пікірлер туралы қараңыз: [48, 168-б. және ке-

лесі]). Автор Аквитаниядағы бір ауылдың өмірін XIII ғасыр-

дың соңынан XIV ғасырдың басына дейінгі бір буын арқылы

таныстыруды өзіне мақсат еткен. Мұндай зерттеу альгибойлық

дінбұзарлықты анықтау мақсатында 1318–1325 жылдары сол

аймақта инквизициялық тексеру жүргізген Памье қаласының

епископы Жак Фурньеның ауыл халқын тергеген хаттамасы

70–80-ЖылДаРДағы таРихи антРОпОлОгия КлассиКасы. таҢДаМалы ЕҢбЕКтЕР

арқасында мүмкін болды. Э.Ле Руа «Инквизициядан этногра-

фияға» деп сәтті атаған кітабының алғы сөзінде атап өткендей,

осы уақыт аралығында 478 тергеу жүргізген инквизиторлар-

дың қазымырлығы тарихшыларға шаруалар өмірінің бүкіл

қалтарысын көруге мүмкіндік берді.

Кітаптың «Монтайю экологиясы: үй және бақташы» атты

бірінші бөлімінде автор оқырманды осы Пиреней ауылындағы

халықтың (сол уақытта 200-ден 250 адамға дейін тұрған) ахуа-

лымен: табиғи-климаттық жағдайы, егіншілікпен және мал

шаруашылығымен айналысу, әлеуметтік құрылымдар және

билік бөлінісі сипатымен таныстырады. Э.Ле Руа Ладюридің

байқауынша, феодал мырза мен епископ басқаруындағы шір-

кеу кішкентай ғана ауыл әлемінен тысқары болды, олардың

жергілікті шаруалар өміріне ықпалы білінер-білінбес қана.

Жалпы, «таптық күрес», сөз болып отырған шонжарлар мен

шаруалардың таудағы ауыл деңгейіндегі текетіресі, шын мә-

нінде, айтарлықтай білінген жоқ, есесіне отбасылық әулеттер

немесе «үйлер» (ostals) ауылдағы әлеуметтік қатынастарға

нақты ықпал етті.

Кітаптың екінші – ең үлкен бөлімінде («Монтайю археоло-

гиясы: ишарадан мифке») автор шаруалардың дүниетанымы

мен мінез-құлқын зерттейді: Монтайю тұрғындарының бүкіл

өмірі: туғаннан бастап қайтыс болғанға дейінгі, оның ішінде

жыныстық қатынас, махаббат пен неке, жұмыс пен демалыс,

денсаулығын күту, шіркеудегі және кешкі отырыстардағы (la

veillee) қарым-қатынас – барлығы оқырманның көз алдынан

өтеді. Э.Ле Руа Ладюри ауылдың әртүрлі жастағы тұрғында-

рының өмірді қабылдауын (Ф.Арьес болжамына керісінше,

ата-аналар өздерінің балаларын қатты жақсы көрген және қай-

тыс болған перзенті үшін қатты қайғырған), діни наным-сені-

мін, фольлорын, уақыт пен кеңістік, табиғат пен тағдыр, ұят,

мінез-құлық әдебі және олардың бұзылуы туралы түсініктерін

қайта жаңғыртады... Осылайша микродеңгейде біртұтас, «тү-

бегейлі» тарих эффектісіне қол жеткізіледі, нақты өмір өзінің

бүкіл қырымен және күрделілігімен көрініс береді.

Монтайю туралы кітапта этнология антропологтар жұмы-

сынан алынған көптеген дәйексөз түрінде емес, зерттеу тәсілі

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ретінде көрінеді: зерттеу объектісін уақытпен және кеңістік-

пен шектей отырып, автор этнолог іспетті, шаруалардың өз-

дерінен өмірлері туралы «сұрастырған» болады және олардың

«жауаптары» негізінде ауыл тұрмысының материалдық, әлеу-

меттік, мәдени, психологиялық қырларының барлығын қайта

құрастырады... Алайда басты қиындық тап осы «сұрастырған-

дай» болғанында жатыр. Өйткені этнологтан айырмашылығы:

тарихшының өз кітабының кейіпкерлерін тікелей бақылауға

мүмкіндігі жоқ және мүлде өзге, ғылыми емес мақсатта

құ-

растырылған дереккөздердің (бұл жағдайда инквизиция хат-

тамаларының) түсініктемелеріне сүйенуге мәжбүр. Қысқасы,

тарихи антропология мүмкіндіктері соншалықты шексіз емес.

Әйтсе де «Монтайю» сияқты еңбектер зерттеушілерді үйрен-

шікті болып кеткен көптеген түсініктерді қайта қарауға мәж-

бүрлей отырып, өткенге жаңа көзқараспен үңілуге жағдай

туғызады.

Э.Ле Руа Ладюри зерттеуі жарық көрген жылы америка-

лық тарихшы Н.З. Дэвистің «Франциядағы жаңа дәуір басын-

дағы қоғам және мәдениет» [76] атты кітабы шықты. Кітапқа

көпшілігі бұрын мақала түрінде жарияланған 8 очерк енді.

Очерктер case studies, яғни жалпы тәсілмен біріктірілген,

әлеуметтік-мәдени деп айтуға болатын, тақырыптық зерттеу-

лер сериясынан тұрады: авторды дін, мәдениет және әлеумет-

тік үдерістер қалай қатар өріліп, көбінесе XVI ғасырда қара-

пайым адамдардың, қалалық француздар мен шаруалардың

өмірінен қалай көрініс бергені қызықтырады. Мысалы, Лион

баспагерлерінің еңбек ұйымы мен Лионда реформация идеясы-

ның таралуы арасында қандай байланыс бар? Реформациялық

қозғалыста әйелдер қандай рөл атқарды? Оқымысты ақсүйек

әйелдер протестанттыққа неге немқұрайды қарады, ал көпес-

тер мен қолөнершілер отбасының білімі төмен нәзікжандыла-

ры діни реформа жақтастарының үндеуіне неге үн қосты? Осы

сұрақтардың өзі-ақ америкалық зерттеушінің өз шығарма-

шылығына сөзсіз ықпал еткен қоғамдық өзгерістер мен қай-

[1] Бұл еңбекті сынаушылардың бірқатары Ле Руа Ла дюри кітабындағы

дереккөздер түсініктемесінің барлық кезде қисынды еместігіне назар аударды [48,

172–174-б.].

70–80-ЖылДаРДағы таРихи антРОпОлОгия КлассиКасы. таҢДаМалы ЕҢбЕКтЕР

шылықтарға әлеуметтік және ментальды құрылымдардың (la

longue duree) өзгермейтіні мен тұрақтылығына ерекше назар

аударатын «Анналдар» мектебі тарихшыларына қарағанда әл-

деқайда көбірек ден қойғанын көрсетеді.

Бұл әлеуметтік-мәдени талдау антропологияға бәрінен бұ-

рын «Ретсіздік негіздері» (The Reasons of Misrule (4-тарау)

және «Зорлық-зомбылық рәсімдері» [The Rites of Violence]

орысша ауд. қараңыз: [72] (6-тарау)) очерктерінде жанаса-

ды. Олардың біріншісінде Н.З. Дэвис «реттілікті ретсіздік-

тен» іздеуге тырысады: бүкіл әлемнің асты үстіне шыққан-

дай болған сәтте, «ақымақтар мерекесі» күнінде немесе соған

ұқсас рождество немесе карнавалдық көңіл көтеру кезінде

бекітілген «корольдіктің» (немесе аббаттықтың) әлдебір қа-

ғидалары болған ба? Қатысушылары жас әйелге үйленген

кәріні немесе жұбайы көзіне шөп салған адамды т.б. мазақ

еткен шаривари сияқты шерудің мәні неде? Антропологтар

Виктор Тёрнер мен Адольф ван Геннеп және М.М. Бахтин

зерттеулері мен фольклор материалдарын пайдалана отырып,

Н.З. Дэвис мұндай пародиялық «аббаттық» немесе «король-

дік» әуелі ауылдарда қалыптасты және бұл, ең алдымен, қа-

тарластарының неке мен жыныстық қатынас тұрғысындағы

жүріс-тұрысын моральдық тұрғыда бақылаған жастар тобы

болды деген тұжырымға келді. Шаривари дәстүрі өмірдегі

нақты мәселелерді әсірелеп көрсетті: зерттеуші әйелі қайтыс

болған егде адамның жас қызға үйленуі жас жігіттердің өзіне

лайықты некелік жұбынан айырылуына әкеліп соқтырады, ал

екінші мәрте үйленетін адамның алғашқы некеден туған қызы

жаңа отбасына өгей қыз болады деп есептеді. Мұндай сайқыма-

зақтық рәсімдер ауылдан қалаға қоныс аударғаннан кейін си-

патын өзгертті: енді мерекелерде «аббаттыққа» бір мамандық

иелері немесе көршілер бірігетін болды.

Кітаптағы «Зорлық-зомбылық рәсімдері» атты жақсы

очерктердің бірінде автор XVI ғасырдың 60–70-жылдарында-

ғы Франциядағы діни көтерілістер тіпті де кездейсоқ тобырдың

даңғаза әрекеті емес, керісінше, оларға нақты ұйымдасу тән

болғанын көрсетеді. Кісі өлтіру мен зорлық-зомбылық дұшпан-

дары тарапынан болған зұлымдықтан діни тазару немесе заңды

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

түрде әділдік орнату тұрғысында қабылданды. Діни мейрамдар

мен шерулер толқулардың басталуына қолайлы жағдай туғыз-

ды; араларында дінбасы немесе король шенеунігі болса, ереуіл-

шілер өздерін сенімдірек сезінді. Н.З. Дэвис атап көрсеткендей,

осы жағдайлардың барлығы ереуілшілер нөпіріне құрбандары-

ның да адам екенін ұмытуға және өз қиянаттарын ақтауға кө-

мектесті. Сөйтіп, діни зорлық-зомбылық рәсімі оларды көзде-

ріне адам емес, «жұқпалы індет» немесе «жын-шайтан» болып

көрінген қарсыластарына қатысты азғындыққа итермеледі

[72, 154, 155-б.]

Итальян тарихшысы К.Гинзбург бірнеше ондаған жылдар

бойы бір тақырыпқа – халықтық мәдениет пен дінді, соның

ішінде сиқыршылық пен дуагерлікті зерттеуге көңіл бөлді.

Сонау 1966 жылы ол Фриуль шаруаларының нанымы бойын-

ша, өнімді құтқару үшін түнімен жын-шайтандармен шайқа-

сып шығатын «мейірімді дуагерлер» benandanti (тікелей ма-

ғынасы «ақкөңілділер») жөнінде кітап шығарды [79] (кітап

реф. қараңыз: [36 112–125-б.]). Алайда К.Гинзбург әлемдік

танымалдыққа «Ірімшік пен құрттар. XVI ғасырдағы ғарыш-

нама және диірменші» (1976) (орысша ауд: [67])

атты кітабы

жарыққа шыққаннан кейін ие болды.

Бұл еңбектің негізіне Меноккио деген лақап есімді, сауат-

ты Фриуль диірменшісі Доменико Сканделланың инквизиция

хаттамаларынан алынған тарихы арқау болған, Гинзбург оны

халық мәдениеті дегенге сәуле түсіру үшін келген деп түсіне-

ді. Бұл терминді автор мәдени антропология мәнісінде түсіне-

ді және ол қоғамның төменгі таптарының түсінігі, діни сенімі

және мінез-құлық коды жиынтығын білдіреді деп санайды.

«Мәдениетті» К.Гинзбург өз кейіпкерінің соны дүниетанымын

Кітаптың орысша басылымындағы тақырыпшаның «Картина мира одного

мельника, жившего в XVI веке» деп аударылуы айтарлықтай сәтті емес [67].

Түпнұсқада мұнда «il cosmo» («космос») деген сөз қолданылған; сол термин

ағылшын тіліндегі аудармасында да сақталған (Ginzburg С. The Chееsе аnd the

Worms. Тhе Соsmos оf a Sixteenth-Century Miller. Baltimore, 1980). Бұл ретте, А.Я.

Гуревич еңбектері арқасында Ресей ғылыми әдебиетінде кең таралған «әлем суреті»

түсінігі, оқырманды менталдылық тарихы дәстүрінен – К.Гинзбург Меноккио

диірменшісі жөніндегі осы кітабында келіспеушілігін ашықтан ашық білдіретін

дәстүрге жасырын түрде бағыттайды!

70–80-ЖылДаРДағы таРихи антРОпОлОгия КлассиКасы. таҢДаМалы ЕҢбЕКтЕР

сипаттауға «менталдылықтан» гөрі әлдеқайда лайық түсінік

деп қарайды. Соңғы термин, оның ойынша, дүниені қабылдау-

дағы иррационал, күңгірт, бейсаналы элементтерді баса көр-

сетеді, ал Меноккио көзқарастарында, біздің рационалдыққа

пара-пар болмағанымен, өте күшті рационал компонент бар.

Бұдан бөлек, К.Гинзбург бұл түсініктің «түбегейлі тапсыз си-

патына» бола менталдылықтан бас тартады. Осылайша автор

халық арасынан шыққан адамның әлдебір орташа, типтік не-

месе жиынтық бейнесін жасауға емес, керісінше, оны даралан-

дыруға тырысады. Тек бір жағдай ғана көрнекі болуы мүмкін:

ол халық мәдениетінің көзден таса мүмкіндіктерін ашып көр-

сетеді, әйтпесе дереккөздердің тапшылдығынан біз оларды біл-

мес те едік [67, 41, 42, 49, 232].

Гинзбург ешкімге ұқсамайтын диірменшінің өмірбаян де-

ректерін 1532 жылы дүниеге келгенінен бастап, инквизиция

кезіндегі соңғы тұтқындалуы мен 1600 жылы өлім жазасы-

на кесілгеніне дейін түгелдей егжей-тегжейлі жинастырады.

Автор тергеу хаттамасындағы абайсызда айтылған шашы-

раңқы сөздер мен жекелеген түсініктемелер бойынша өз ке-

йіпкерінің не оқығанын дәл солай мұқият анықтайды және

Меноккионың оқығандары мен өзі тұжырымдаған діни емес

түйіндерімен салыстырады. Бұл диірменшінің дінге, шіркеу-

ге, жердегі тәртіптер мен космогонияға (ол, атап айтқанда,

дүние бастапқыда «құрт-періштелер пайда болған ірімшікке»

ұқсайды деп қорытты: кітаптың атауы да осыдан келіп шыға-

ды) өзіндік көзқарасы оның оқыған кітаптарының ешқайсы-

сымен түйіспейді. Шаруалардың архаикалық наным-сенімі,

Меноккиоға кездейсоқ тап болған аздаған кітаптардан алынған

жекелеген қағидалар, сондай-ақ өзіндік бай қиялы оның идея-

ларының теңдессіз қорытпасын туғызды – зерттеуші осындай

ұйғарымға келеді.

80-жылдары тарихи-антропологиялық зерттеулерге амери-

калық ғалымдар әлдеқайда елеулі атсалысты: бұл кезде Линн

Хант, Д.У. Сэбиан [81], Р.Дарнтон (оның үлкен пікірталас ту-

ғызған «Ұлы мысық қырғыны» атты кітабы туралы, қараңыз:

82–87-б.) еңбектері шықты, бірақ бірінші кезекте бұл арада

қайтадан Н.З. Дэвис есімін атау керек. 1983 жылы оның ең

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

атақты кітабы – «Мартен Геррдің оралуы» жарық көрді (орыс-

ша ауд. қараңыз: [69]).

Кітаптың негізіндегі сюжет тарихшылардың назарын әл-

денеше рет аударды: жас шаруа жігіт Мартен Герр туған де-

ревнясынан 1548 жылы кетіп, 12 жыл бойы жерлестерінің

көзіне түспеген. Сол уақытта Мартенді сапар шегіп жүрген

кезінде жолықтырған Арно дю Тиль деген авантюрист өзін

«Мартенмін» деп атап, Геррдің туыстарын сендіреді және

оның әйелі Бертранда де Ролспен бірнеше жыл бірге тұрады.

Кейіннен күдік пайда болып, сот ісі басталады. Алайда жал-

ған Мартен туралы жерлестерінің пікірі екіге жарылады және

тек нағыз Мартен Геррдің қайтып оралуы ғана түйінді шеше-

ді; оның атын пайдаланушы жұртты алдағанын мойындайды

және өлім жазасына кесіледі. Таңғаларлықтай бұл оқиға бір

қарағанда қызықты болып қана көрінеді, алайда Н.З. Дэвис

оны байыпты мазмұнмен толықтыра алды: бұл сорақылықты

ол дәуір контексіне кіргізе білді. Мартен мен Бертранда драма-

сын автор олардың – Герр мен Ролс отбасының оқиғасын қайта

жаңғырта отырып көрсетеді; болған жағдайдың басты кейіпке-

рі Бертранда, автордың болжамынша, бөтен адамның өз күйеуі

емес екенін білмей қалған жоқ, заңды жұбайы сыйлай алма-

ған бақытқа осындай жолмен жетуге тырысты. Тағы бір айқын

деталь: сотта деревняның бірнеше тұрғыны, олардың арасын-

да Мартеннің төрт қарындасы да бар, алаяқтың ешқандай да

өздерінің ағасы және жерлесі емес екенін ажырата алған жоқ.

Сонда XVI ғасырдағы шаруалар қоғамында адамның жеке тұл-

ғасының өлшемі қаншалықты болғаны? – Н.З. Дэвис кітабы

осы сұрақ төңірегінде ойлануға мәжбүрлейді.

Осы зерттеушінің «Архивтегі беллетристика» (1987) [77]

атты келесі еңбегі де түпкі ойының сонылығымен ерекше-

ленеді: позитивистік тарихнама бойынша хроникалық және

басқа да нарративті дереккөздерден айырмашылығы – архив-

тік құжаттардың материалдары ең сенімді және шынайы деп

есептелді. Алайда королеваның адам өлтіргені үшін сотталған

қылмыскерлерге кешірім ету туралы Н.З. Дэвис француз ар-

хивтерінен тапқан XVI ғасырдағы хаттарының көшірмесінде

көркем қиялдың едеуір үлесі байқалады, бұл – сотталғандар-

70–80-ЖылДаРДағы таРихи антРОпОлОгия КлассиКасы. таҢДаМалы ЕҢбЕКтЕР

дың өзі мен олардың адвокаттарының бірлескен шығармашы-

лығының жемісі. Мұндай құжаттар қалай құрастырылды,

сотталған адамның айтқандарының қайсысы шындыққа сай

болып есептелді және кешірімге ие болуына септесті, сол кезде-

гі әдеби нормалар мен тәсілдер қандай еді – мұның бәрін автор

XVI ғасырдағы француздың заң жүйесіне жасалған талдаумен

және сот төрелігінің әділ болуындағы монарх рөлімен байла-

ныстыра отырып мұқият зерттейді.

Түптеп келгенде, ағылшын тарихшысы П.Берктің біздің

тақырыбымыз үшін маңызды «Италиядағы жаңа дәуір ба-

сындағы тарихи антропология» (1987) [75] атты кітабын атап

өтпеуге болмайды. К.Томастың шәкірті П.Берк бұрынырақта

XVI–XVIII ғасырлардағы Еуропаның бұқаралық мәдениеті ту-

ралы зерттеу жариялады, онда ол ұстазының ізінше антропо-

логиялық әдебиетті белсенді түрде пайдаланды [74].

«Италия тарихи антропологиясы...» кітабында «Қабылдау

мен қарым-қатынас [тарихы бойынша] очерктер» деген тақы-

рыпша бар [75]. Мұнда негізгі мәтінге көлемді алғы сөз беріл-

ген, онда «тарихи антропология» деген атау алған бағыттың

өзіне сипаттама жасалады (бұл сипаттаманы әрі қарай аталған

пәннің әртүрлі анықтамаларын салыстыра отырып қарастыр-

ған орынды, қараңыз 72–73-б.). Зерттеу екі бөліктен тұрады:

бірінде – болмысты қабылдау тәсілдері (немесе «ұжымдық

ұғымдар»), келесісінде XVI–XVIII ғасырлардағы итальяндар-

дың қарым-қатынас түрлері зерттеледі. Автор әлеуметтік жік-

телу тәсілі мен қоғамның өзі туралы түсінігінің бір үлгісі ретін-

де сол кезеңде итальян қалаларында тұрақты түрде жүргізіліп

тұрған санақтарды қарастырады. Басқа тарауларда сол заман

адамдарының әулиелік, кедейлер мен алаяқтар туралы ұғым-

дары талданады. Қарым-қатынас түрлері мен тәсілдері: ауыз-

екі тіл (автор жаңа дәуір басындағы Италияның «ауызекі тіл

этнографиясын», ауызша мәдениетін қайта жаңғыртады), хат

(оның коммерциядағы, отбасындағы, шіркеудегі, мемлекеттік

басқарудағы әртүрлі қолданыстары зерттеледі), салт-жора-

лар мен мерекелік салтанаттар туралы очерктер ерекше қы-

зығушылық туғызады. П.Берктің жәбірлеуді (ым-ишарамен,

сөзбен, масқаралайтын жазулар мен суреттер арқылы) жеке

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

тұлғаға немесе адамдар тобына қарсы бағытталған байланыс

әрекеті деп түсіндіруі оқырман үшін біршама тосын, бірақ ай-

тарлықтай негізді болып көрінеді. Автор «жәбірлеу жүйесін»

өзіне тән қағидалар, қалыптар, шарттармен бірге қайта жаң-

ғыртуға талпыныс жасайды [75, 96-б. және келесі]. Келесі, он

бірінші тарауда П.Берк ренессанстық портрет суретші шебер-

лігі мен талғамын көрсететін өнер туындысы ғана емес, соны-

мен қатар тапсырыспен жасалатын болғандықтан, портреттер

сол суреті салынған адамның өзі туралы және өзінің қоғамдағы

рөлі жөніндегі түсінігінің көрінісі тұрғысында қарастырыла

алады деп сендіреді. Картина қандай да бір символдық кодқа

ие және тарихшы соны тарқатып аша білуі тиіс.

Әрине, 70–80-жылдары пайда болған новаторлық, тари-

хи-антропологиялық зерттеулер тізімі осы тарауда сөз болған

жұмыстармен шектелмейді. Ж.Ле Гофф, Жан-Клод Шмитт,

А.Я. Гуревич, Дж.Леви кітаптары, К.Гинзбург пен Э.Ле Руа

Ладюридің жаңа зерттеулері біздің назарымыздан сырт қал-

ды (бұл олқылық оқу құралының келесі тарауларында ішінара

толықтырылады). Алайда көрнекті төрт тарихшының жоға-

рыда сипатталған жұмыстары қазіргі таңдағы ғылымның да-

муындағы өте маңызды үрдіс – микротарихқа бетбұрысты көр-

сетеді, олардың таңдауы көбінесе дәл осы орайда анықталды.

Шынымен де, сюжеттердің, жекелеген зерттеушілік тәсілдер

мен жазбалар мәнерінің әртүрлілігіне қарамастан, осы тарау-

да шығармаларына түсініктеме берілген авторлардың барлығы

зерттеу үшін уақыт және кеңістік тұрғысынан шектеулі нысан-

ды таңдап алды (бір қала немесе бір ауыл немесе К.Гинзбург пен

Н.З. Дэвис кітаптарындағыдай, «халық арасынан шыққан

адамның» әдеттегіден тыс өмірбаяны). 70–80-жылдары бұл

үрдіс кеңінен таралды, алайда жалпыға ортақ болған жоқ.

Тәсілдердегі айырмашылық «тарихи антропология деп нені

түсіну керек» дегенге қатысты бірқатар тарихшылар ұсынған

теориялық анықтамаларға да байланысты болды.

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ

ӨЗІН-ӨЗІ АЙҚЫНДАУ ЖОЛЫ.

70–80-ЖЫЛДАРДАҒЫ ПІКІРТАЛАСТАР

Ж.Ле Гоффтың 1972 жылы шыққан және 1977 жылы

«Басқа орта ғасыр» жинағында (орысша ауд. қараңыз: [53,

200–210-б.]) қайта басылған, мұның алдында аталған

«Тарихшы және күнделікті өмірдегі адам» атты мақаласын

бастапқы нүкте ретінде қабылдауға болады. Ең алдымен, бұл

бағдарламалық мақалада автор екі ғасырдан астам уақыт бойы

«бір-бірінен алыстап кеткен» тарих пен этнология (Ле Гофф

«тарихтың атасы» Геродот «этнологияның да атасы» болды

дейді; тек прогресс жолымен келе жатқан «өркениетті» халық-

тар тарихшылардың зерттеу нысаны болып есептеле бастаған

Ағарту дәуірінде ғана екі ғылыми пәннің жолы ұзаққа, екіге

айырылды; XIX ғасырдан бастап этнологтар «жабайы» тайпа-

ларды зерттей бастады) бүгінде қайтадан жақындасып жатыр

деп баяндайды. Жаңарған тарих «этнологиялық» тарихқа ай-

налу үрдісін бастан кешіріп жатқаны байқалады. Осы этноло-

гиялық көзқарастың көмегімен тарихшы өзінің зерттеу сала-

сында не аша алады?

Ле Гофф, біріншіден, оқиғаны одан түбегейлі шеттете оты-

рып немесе қайталанатын оқиғалардан, күнтізбелік мереке-

лерден және салтанаттардан тұратын тарихты көрсету арқылы

этнология тарихтың хронологиялық перспективасын өзгертеді

деп есептейді. Тарихтың кезеңдері жіктеуді талап етеді және

ұзақ мерзімге созылатын (la longue duree) салаға, Ф.Бродель

жазғандай, тіпті жылжымайтын уақытқа ерекше көңіл бөлі-

нуі тиіс. Күнделікті өмір тарихына жүгіне отырып, тарихи эт-

нология тарихи эволюция барысында бәрінен аз өзгеретін нәр-

се ретінде қарастырылатын менталдылықты зерттеуге табиғи

түрде алып келеді.

Этнология тарихшыға тарихи қоғам делінетін ортада

анық емес, бұлыңғыр бейнеде көрінетін белгілі бір әлеуметтік

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

құрылымдардың (отбасылық, туыстық, жас-жыныс топтық

т.б.) қалай әрекет ететінін түсінуге көмектеседі. Этнологиялық

тарих сондай-ақ бұрынғы және бүгінгі магиялық, харизмалық

элементтерді қайта бағалауды да білдіреді (бұл жерде Ле Гофф

М.Блоктың әулие-корольдар туралы еңбегі мен оның жолын

жалғастырушылардың жұмысына сілтеме жасайды). Бұдан

бөлек, этнологиялық көзқарас тұрғысынан, бірінші кезекке

өмір сүру салты тарихы шығады. (Әрі қарай Ле Гофф техника,

дене-бітім, киім, баспана т.б. тарихын зерттеудің тұтас бағдар-

ламасын белгілейді). Ақырында этнология тарихи ғылымда

компаративистік және ретроспективті тәсілдердің таралуы,

сондай-ақ еуропоцентристік көзқарастан арылу сияқты үрдіс-

тердің пайда болуына жағдай туғызады.

Ле Гофф сонымен бірге тарихтың этнологиямен ынтымақ-

тастығының өзіндік шегі бар және этнологиялық тәсілдің та-

рихқа жай ғана ауысуының белгілі бір қолайсыздыққа ұшы-

рататын қиындықтары мен қауіп-қатері жоқ емес деп атап

көрсетті. Бұл терминологияға да, сондай-ақ этнология ықпа-

лымен сызықтық және үздіксіз прогресс қиялынан құтылу,

эволюциялар мен өзгерістер мәселелеріне ден қою қажеттілігі-

не де қатысты.

Ле Гофф көрсеткен «этнотарих» дамуының бағдарламасы

(1977 жылдан бастап ол басқа, яғни тарихи антропология тер-

минін пайдалануды ұйғарады: [53, 8-б.: 40, 12, 53-б. (М.Блок

кітабына алғы сөз)]) оның «Анналдар» журналы редакция-

сы бойынша әріптесі А.Бюргьер [91] «Жаңа тарихи ғылым»

(1978) энциклопедиясындағы мақаласында баяндаған бағдар-

ламаға өте жақын. Тарихи антропология ізашарлары туралы

егжей-тегжейлі әңгімелей отырып (мұндай тәсілдің орынды-

лығы жоғарыда 23–25-б. талқыланды), А.Бюргьер бұл бағыт-

тың сипаттамасына көшеді: оның пікірінше, тарихи антро-

пологияны физикалық (дене қимылын қосқанда), тағамдық,

эмоционалдық, менталдық әдеттер тарихы деп анықтауға бо-

лар еді. «Қысқасы, – дейді автор, – қандай әдет менталдық

емес?» Алайда Бюргьер талқыланып отырған бағытқа толық

анықтама бергісі келмейді, себебі тарихи антропология тарихи

ғылымның қазіргі кезеңіне оның кез келген пәндік аясына қа-

таРихи антРОпОлОгияныҢ өзін-өзі аЙҚынДаУ ЖОлы. 70–80-ЖылДаРДағы піКіРталастаР

рағанда көбірек сәйкес келеді деп болжайды. «Тарихи антропо-

логияның өзіндік төл аумағы (domaine propre) жоқ», – деп тұ-

жырымдайды француз ғалымы, сондай-ақ жаңа тәсіл табысты

түрде қолданылып жүрген: тамақтану тарихы, дене-бітім тари-

хы (аурулар мен сексуалдық мінез-құлқын т.б. қоса алғанда),

отбасы тарихы сияқты бірқатар саланы тізіп көрсетеді. Алайда

бүгінгі таңдағы анағұрлым жемістісі – менталдылықты зерде-

леу саласындағы тарихи-антропологиялық зерттеулер деп мә-

лімдейді автор.

Тарихи антропология туралы түсінігін А.Бюргьер 1986

жылы өз редакциясымен шыққан «Тарихи ғылымдар сөз-

дігі» жинағына енген мақаласында нақтылады. Ол тарихи

антропологияны «мінез-құлық пен әдеттер тарихы» деп нақ-

тылады және оның оқиғалық тарихтан айырмашылығы – мі-

нез-құлық тарихы, яғни қайталанбалы (ым-ишараның, салт-

жоралардың, ойлардың) тарих, «сонымен қатар институция

тарихы мен шешім [қабылдау] тарихынан айырмашылы-

ғы – мінез-құлық тарихы» [92, 54-б.] деген анықтама берді.

Тарихи-антропологиялық зерттеулер бағыттарын (биология-

лық антропологияны, экономикалық, әлеуметтік т.б.) жан-

жақты сипаттай келе, Бюргьер мақаласын: «Бүгін біздің та-

рихи антропология деп жүргеніміз М.Блоктың менталдылық

тарихы үшін болжаған бағдарламаны жүзеге асырудан басқа

ештеңе болмауы мүмкін» [92, 59-б.] деген едәуір тосын сөзбен

бітірді.

Осы арада аталған бағыттар – тарихи антропология мен

менталдылық тарихының арақатынасы қандай? Біріншісі –

аты жаңа, бірақ сол екіншісінің жай ғана жалғасы және дамуы

емес пе?

«Анналдар» мектебінің эволюциясын мұқият зерттеген

Франциядан тысқары жердегі зерттеушілердің көпшілігі «әң-

гіме сол баяғы бір бағыт туралы ғана болып жатыр» деп есеп-

теуге бейім болды. 70–80-жылдардың басында В.Лепенис,

М.Эрбе т.б. неміс тарихшылары осындай пікірді ұстанды,

олар француз тарихнамасының тәжірибесіне сүйене отырып,

тарихи антропологияның негізгі міндеті менталитетті зерт-

теу деп есептеді (қараңыз: [156, 157-б.]). А.Я. Гуревич және

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

М.А. Барг

сияқты ресейлік көрнекті медиевистер де осы сы-

ңайлас пікір айтты. А.Я. Гуревичтің тарихи антропологияның

зерттеу пәні мен міндеті туралы түсінігі жөнінде ерекше айта

кеткен абзал

А.Я. Гуревич шығармашылығы «Анналдар» мектебі дәстүр-

лерімен қатты үндес. Оның жетістіктерін біздің елімізде тара-

туға Арон Яковлевич көп кажыр-қайрат жұмсады

. Гуревичтің

өзі мойындағандай, оның ғалым ретіндегі эволюциясы фран-

цуз әріптестерімен бағыттас болды, яғни аграрлық және әлеу-

меттік тарихтан менталдылық және мәдениет тарихына қарай

дамыды [45, 78, 79-б.; 49, 127–134-б.]. 70–90-жылдары зерт-

теуші ортағасырлық әлемнің уақыт пен кеңістікті қабылдау,

өмір мен өлімге, еңбекке, кедейлік пен байлыққа, жеке адам-

ның тұлғасын айқындау сияқты басқа да көптеген қырларын

айшықтауға септігін тигізген кітаптардың тұтас сериясын жа-

риялады [42, 43, 46, 47, 52]. А.Я. Гуревич тұжырымындағы

әлем бейнесі – менталдылық пен пән тарихының негізгі кате-

гориясы. Осынау көрнекті зерттеушінің ойынша, бұл пән әлеу-

меттік тарих пен мәдениет тарихының синтезін мүмкін етеді,

зерттеушінің өткен дәуірлер адамдарымен диалогына жағдай

туғызады [45, 86–88-б.].

1984 жылы алғашқылардың бірі болып А.Я. Гуревич

Ресей ғылыми қауымдастығында қайтадан пайда болған ғы-

лыми бағытты білдіретін «тарихи антропология» терминімен

таныстырды [44, 40–48-б.]. Алайда сонымен бірге жаңа пән-

нің мазмұны, оның Гуревич түсіндірмесіндегі зерттеу аясы

баяғыша менталдылық тарихы болып қалды. Бұл бағыттың

біздің еліміздегі тұңғыш манифесті деп есептеуге болатын

«Тарихи ғылым және тарихи антропология» (Историческая

наука и историческая антропология, 1988) атты мақаласында

А.Я. Гуревич: «Тарихи антропологияның негізгі міндетте-

См.: Барг М.А. К вопросу о современной структуре предмета исто рии как науки

// Всеобщая история: дискуссии, новые подходы. Вып. 1. М., 1989. С. 89–90.

А.Я. Гуревичтің тарихи антропологияның қалыптасуына қосқан үлесі,

нақтырақ қараңыз, мақала [21].

Сол себепті оның еңбектері әдебиеттер тізімінде «Анналдар» мектебінің

дәстүрлері» айдарымен берілген.

таРихи антРОпОлОгияныҢ өзін-өзі аЙҚынДаУ ЖОлы. 70–80-ЖылДаРДағы піКіРталастаР

рінің бірі – әртүрлі кезеңдер мен мәдени дәстүрлерге тән

әлем бейнесін біріктіру» деп жазды [87, 57-б.]. 1989 жылы

«Вестник АН СССР» бетінде жарияланған осы тақырыпта-

ғы келесі мақалада «адамдардың әлеуметтік мінез-құлқын»

және «адамның жеке тұлғасын социум аясында зерттеу» жаңа

бағыт мақсаттарының бірі ретінде аталды: алайда осы арада

А.Я. Гуревич адамдардың мінез-құлқы объективті шындық-

пен ғана емес, сонымен қатар көп мөлшерде олардың дүниені

субъективті қабылдауы, яғни тағы да сол менталдылық ар-

қылы анықталады деп көрсетеді. «Тарихи-антропологиялық

зерттеулер» тақырыбының бұдан кейінгі тізбесінің дәл сол

автор өзінің басқа еңбектерінде келтірген [88, 73–74-б.; са-

лыстырыңыз: 45; 85–86-б.], менталдылық тарихын зерттеу

тақырыбына қызмет ететін «адамдардың негізгі түсініктері-

нің» тізімінен, шын мәнінде, ешқандай айырмашылығы жоқ.

А.Я. Гуревич осы екі бағыттың арасалмағына деген өз көзқара-

сын әрі қарай да сақтап қалды: «Анналдар» мектебі туралы кі-

тапта (1993) ол менталдылық тарихының «әлем бейнесін қайта

құруды мақсат еткен» тарихи антропологияға ұласқанын жаз-

ды [48, 293-б.].

Мұндай түсіндірме бойынша тек ат ауысқан болып шыға-

ды. Ж.Ле Гофф пен А.Бюргьердің жоғарыда мысал келтіріл-

ген, 70–80-жылдардағы мақалаларынан көрініп тұрғандай,

мұндай түсіндірмеге француз тарихшыларының өзі жол берге-

нін мойындау керек, өйткені олар туыстас екі бағыттың аражі-

гін ажыратуға әрекет жасамады. Сондай-ақ А.Бюргьердің 1983

жылы жазған мақаласында [2-дереккөз бойынша, 45-б.] тари-

хи антропологияның менталдылық тарихын ығыстырып бара

жатқаны туралы айтқан ойын еске алған да орынды.

А.Я. Гуревичтің 1991 жылы желтоқсандағы сұхбат ба-

рысында: «менталдылық тарихын» «тарихи антропология»

ұғымымен ауыстыруда әлдебір ішкі мағына бар ма немесе бұл

түсініктер бір-бірін өзара алмастыра ала ма?» деген сұрағы-

на Ж.Ле Гоффтың жауабы тіпті қызығырақ. Ле Гофф:

«Менталдылық тарихы мен тарихи антропология біріне-бірі

ешқашан араласып кеткен емес. Олар шамамен қатар пайда

болды, бірақ әртүрлі мақсаттар мен нысандарға сәйкес келді.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Тарихи антропология тарихтың ғаламдық тұжырымдамасын

білдіреді. Менталитетті, материалдық өмірді, антропология

ұғымы төңірегіндегі күнделікті ахуалды зерттеуді біріктіре

отырып, ол «жаңа тарихи ғылымның» барлық жетістіктерін

қабыл алады. Дене, ым-ишаралар, ауызекі сөз, салт-жора, сим-

волика т.б. зерделеу сияқты зерттеудің жаңа салаларын қамти-

ды. Менталдылық болса ой-сана мен мінез-құлықтың дағдылы

түрін зерттеумен ғана шектеліп қалған» [дәйексөз 48 бойын-

ша; 297-б.] деп кесіп айтты.

Ж.Ле Гоффтың «Менталдылық тарихы мен тарихи антропо-

логия ешқашан араласып кеткен емес» деген үзілді-кесілді тұ-

жырымы талас тудырмай қалған жоқ: керісінше, «Анналдар»

мектебі тарихшыларының, оның негізін қалаған Л.Февр мен

М.Блоктан бастап, Ж.Ле Гоффтың өзінің еңбегінен де араласу-

дың немесе нақтырақ айтқанда, осы екі бағыттың анық емес

бөлінісінің көптеген мысалын табуға болады. «Жаңа тарихи

ғылым» көшбасшыларының бірінің мысалға келтірілген па-

йымы 90-жылдардың басына қарай көрініс берген нақты үрдіс-

ті – менталдылық тарихы саласын шектеу үрдісін сипаттайды.

Ж.Ле Гоффтың менталдылық тарихы тарихи антропология

зерттеу мәселесінің бір бөлігі ғана деген пікірімен әріптестері-

нің барлығы бірдей келіспеген болуы мүмкін, алайда 80-жыл-

дары Франциядағы және өзге де елдердегі көптеген ғалымдар

бұл терминнің эвристикалық мүмкіндіктері мен онымен бай-

ланысты бағыттан көңілі қалғандай күй кешті.

Л.Февр заманынан бастап соңғы онжылдықтарға дейін мен-

талдылық категориясы кең мағынада түсінілді: оған «ұжым-

дық түсініктер» де, эмоциялар да (мысалы, Ж.Делюмоның қор-

қыныш туралы кітабын қараңыз [60]), қоршаған әлемді түйсіну

де, қиял да кірді; сонымен қатар менталдылық әдетте «ұжым-

дық бейсаналы» (Ф.Арьес) [57, 187–188-б.] немесе толықтай

саналы емес рефлекстен пайда болмаған (А.Я. Гуревич) [44, 38;

45, 75-б.] сана стереотиптерімен теңестіріліп келді. Бұған де-

йін айтылғандай, 70-жылдардың ортасында К.Гинзбург оның

қарапайым адамдардың ақыл-парасатын төмендететіні мен

бұл категорияның біртекті тапсыз сипатын көрсете отырып,

менталдылық теориясын қатты сынға алды. 80-жылдары сын-

таРихи антРОпОлОгияныҢ өзін-өзі аЙҚынДаУ ЖОлы. 70–80-ЖылДаРДағы піКіРталастаР

шылар қатары әлдеқайда көбейді: соның ішінде П.Берк мен-

талдылық тарихшыларының кескіндеуіндегі бұқаралық сана-

ның жасанды біртектілігі мен тұрақтылығына мән берді [30,

93–94-б.; 59, 170–174-б.; сондай-ақ қараңыз реф.: 2, 56–59-б.].

Ален Буро менталдылық тарихының психологиялық болжа-

мын сынай келе, оларды зерттеудің «шектеулі» тұжырымын

ұсынды [58]. Ақырында, Ж.Ле Гофф жоғарыда дәйексөз кел-

тірілген 1991 жылғы сұхбатында менталдылық тарихын идео-

логия, қиял және құндылықтар тарихымен «толықтыру» [48,

298-б.] туралы ой айтты, оның санамалап шыққан категория-

лары менталдылық аясына кірмейтін сияқты. Бұл сала аясы-

ның тарылып немесе шектеліп отырғаны көрініп тұр.

Осылайша менталдылық пен тарихи антропология тари-

хының аражігін ашу логико-семантикалық критерийлер бо-

йынша жүзеге аспады, тек бірқатар заманауи тарихнамалық

үрдістің көрінісі болды. Бұл үрдістерді тарих ғылымындағы

дараландыру тәсілінің күшеюімен және менталдылық тарихы

сияқты анықтаушыларға басым назар аударудан бас тартумен

байланыстыруға болады, бұл үрдістер туралы кітаптың басын-

да сөз қозғалды.

Менталдылық тарихы мен тарихи антропологияның ара-

салмағына қатысты А.Я. Гуревич пен оның француз әріптес-

тері арасындағы пікір қайшылығына қайта орала отырып, бұл

келіспеушіліктің қалай болғанда да бір бағыт шеңберінде қа-

лып қоятынын және оны әсірелеудің қажеті жоқтығын атап

өткен абзал. Ле Гофф пен Бюргьер сияқты, А.Я. Гуревич та-

рихи антропологияны кең мағынада, бүкіл тарихи ғылымның

жаңғыру бағдарламасы ретінде түсінеді. Ол сондай-ақ француз

әріптестерінің уақыт «ұзақтығына» байланысты қызығушы-

лығын да құптайды, өйткені А.Я. Гуревич қайта қалпына кел-

тіру тарихи антропологияның басты міндеті деп санайтын әлем

картинасы тап осы кезеңге тиесілі екенін біз білеміз.

П.Берктің «Италиядағы жаңа дәуір басындағы тарихи

антропология» (1987) атты кітабында бұл ғылыми бағыт мүл-

де басқаша тұрғыда қарастырылады. Автор бірінші тарауда та-

рихи антропологияның нені білдіретінін түсіндіреді. Бұл тер-

мин қолданысқа соңғы он жыл ішінде енді және К.Гинзбург,

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Э.Ле Руа Ладюри, К.Томас және басқа да бірқатар авторлар ең-

бектеріне қатысты қолданылады. Бұл бағыттың тұтастығы мен

бірлігін әсіре бағалауға тырыспастан, П.Берк әйтсе де зерттеу

тәжірибесінің әртүрлілігіне қарамастан, «тарихи антрополо-

гия» термині қалай болғанда да тарихқа белгілі бір көзқарасты

білдіреді деп есептейді. Оның ойынша, мынадай сипаттық бел-

гілер бұл көзқарасты әлеуметтік тарихтың басқа түрлерінен

ерекшелейді.

Біріншіден, сандық мәліметтер негізіндегі жалпы үрдіс-

терді сипаттауға арналған әлеуметтік тарих тақырыбында-

ғы көптеген еңбектерден айырмашылығы – тарихи антро-

пология айтарлықтай сапалы және ерекше жайттарға назар

аудартады. Екіншіден, тарихи-антропологиялық зерттеу-

лер авторлары зерттеу аясы ретінде миллиондаған адам-

дардың тағдырын емес, керісінше, Э.Ле Руа Ладюри кі-

табында суреттелгендей, Монтайю ауылы сияқты шағын

қауымдастықтарды алады. Мұндай «ұсақтық» зерттеуді «ана-

ғұрлым терең, мейлінше әсерлі және өміршең» ете түсу үшін

қажет. Үшіншіден, ұзақмерзімді үрдістер негізіндегі себептік

түсіндірмелердің (замандастары түсінбеуі мүмкін себептер

және бар екенінен олар хабарсыз үрдістер) орнына тарихшы-ан-

тропологтар, К.Гирц «қанық бейнелеу» (thick description) деп

атаған нәрсеге, яғни «аталған қоғамдағы нормалар термині мен

сол қоғам категорияларының әлеуметтік өзара ықпалдастығы

түсіндірмесіне жүгіреді» деп түсіндіреді Берк. Төртіншіден,

антропологиялық бағыт тарихшылары күнделікті өмір рәміз-

деріне: тұрмыстық рәсімдерге, күнделікті машақатқа, киіну

мәнеріне, тамақтануға, бір-бірімен қарым-қатынасқа, иша-

раларға т.б. көп көңіл бөледі. Ақырында, бесіншіден, әртүрлі

теориялық бастаулар көрініс береді: егер әлеуметтік тарих ма-

мандары тікелей немесе жанама түрде Карл Маркс және Карл

Вебер теорияларымен рухтанса, тарихшы-антропологтар үшін

олардың ұлы дәстүрі Эмиль Дюркгейм мен А. ван Геннептен

бастап, Марсель Моссқа және әрі қарай К.Гирц, В.Тёрнер және

П.Бурдье сияқты бүгінгі тұлғаларға жалғасады [75, 3–4-б.].

Біздің алдымызда мүлде басқа тарихнамалық дәстүр: тари-

хи антропология мен менталдылық тарихының өзара қатына-

таРихи антРОпОлОгияныҢ өзін-өзі аЙҚынДаУ ЖОлы. 70–80-ЖылДаРДағы піКіРталастаР

сы туралы мәселе тіпті туындамайды. Менталдылық Берк кіта-

бында жиі сөз болмайды да. Есесіне тарихи зерттеудегі микро

және макро тәсілдер мәселесі мейлінше өзекті. Британдық та-

рихшы макроскопиялық тәсілді жоққа шығарайын деген ойы

жоқ екенін айтады: бұл екі тәсіл бірін-бірі толықтырады; та-

қырыптағы «тарихи антропология» термині дәстүрлі «әлеу-

меттік» және «мәдени» тарих қиылысындағы және кітапта

талқыланып отырған мәселелерді микротәсіл аясында зерттеу-

ді жеңілірек ететінін көрсетеді [75, 4-б.].

Сонымен, бүгінгі таңда ғылымда тарихи антропологияның

кем дегенде екі бағдарламасы немесе екі түсіндірмесі бар деуге

болады. Оның бірі «Анналдар» мектебі дәстүрімен байланысты

(бұл жерде әңгіме тек француз тарихшылары жөнінде ғана емес,

сондай-ақ олардың басқа елдердегі пікірлестері туралы да болып

отыр); оған тарихи антропологияны тұтастай алғанда «жаңа та-

рихи ғылым» ретінде, ал оның зерттейтін нысанын өте табанды,

ұзақ уақыттан бері келе жатқан күнделікті өмір құрылымдары

түрінде қарастыру тән. П.Берк тарихи антропологияны түсіну-

дің басқа нұсқасын ұсынады. Микротарихты жақтаушы ита-

лиялықтар (К.Гинзбург, Дж.Леви т. б), бірқатар америкалық-

тар (Н.З. Дэвис, Д.У. Сэбиан) және германиялық зерттеушілер

(Х.Медик, Ю.Шлюмбом) шамамен осындай көзқарасты ұс-

танады. Бұл нұсқада тарихи антропология әлеуметтік (әлеу-

меттік-мәдени) тарихтың тек бір бағыты іспетті көрінеді, ал

зерттеу құралы ретінде «әлеуметтік микроскоп» ұсынылады

(қараңыз: [65, 272-б.: т.б.]). Алайда тарихи антропологияның

екі түсіндірмесіне де тән бірқатар ерекшелікті айшықтауға ты-

рысып көруге болады: осылайша біз жаңа ғылыми бағыттың

мағыналық өзегіне, мәніне жақындауымыз мүмкін. Ең ал-

дымен, бұл бағытты жақтаушылар тарихи антропологияның

пәнаралық сипатына, оның әлеуметтік ғылымдармен, бәрінен

бұрын этнологиямен өзара жемісті әрекетіне қатысты мәселеде

бірауызды. Олардың барлығы өткен дәуірлердің әртүрлілігін

және олардың біздің заманымызда да бір-біріне ұқсамайтынын

ашып көрсету тарихи антропологияның маңызды міндеті деп

біледі. Өзгенің бейнесі – этнологтарға да, антропологиялық ба-

ғыттағы тарихшыларға да бірдей жақын тақырып [91, 60-б.;

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

87, 58–59-б.; 65, 272-б.; 68, 7-б.; 98, 82–83-б.]. Тарихшылар

еңбектерінен жиі дәйексөз келтіретін америкалық этнолог

К.Гирцтің айтуынша, «этнографияның міндеті – шын мәнін-

де, біздің назарымызды басқаға (өнермен және тарихпен қатар)

аударуға мүмкіндік беретін сипаттамалар жасау». Әрі қарай ол

былай жалғастырады: «Айырмашылықтар туралы түсінік қа-

лыптастыру (бұл арада жаңа айырмашылықтар емес, нақты

бар айырмашылықтарды табу меңзелген) – бәріміз мұқтаж бо-

лып отырған ғылым»

Ақырында, түрлі елдер ғалымдарының ортақ пікіріне сәй-

кес, тарихи антропологияда қарастырылатын мәселелер өзін-

дік ерекшелікке ие: бұл бағыт тарихшылары күнделікті өмір

рәміздеріне, мінез-құлыққа, әдеттер мен ым-ишараларға, салт-

жоралар мен рәсімдерге ерекше көңіл бөледі.

Гирц К. Польза разнообразия // THESIS: Теория и история экономических и

социальных институтов и систем. 1-т. М., 1993. С. 181–182 .

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ ЖӘНЕ

ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

Бұрынғы және жаңа интеллектуалдық ықпалдар

Алдыңғы тараулардан көрініп тұрғандай, тарихи антро-

пология – «пәнаралық» перзент; ол көп нәрсені әлеуметтік

ғылымдардан, ең алдымен, этнологиядан алған. Алайда бұл

алыс-беріс тарихи ғылымның өзінің даму логикасымен анық-

талды. Әлеуметтанушылар мен антропологтардың баяғыда жа-

рық көрген жұмыстарын тарихшылардың басқа қырынан «та-

нығанының» көптеген мысалдары мұның айқын дәлелі бола

алады. Мысалы, тек соңғы онжылдықта ғана А. ван Геннеп

(1873–1957) және М.Мосс (1872–1950) еңбектері тарихшылар

назарын аударды, ал Э.Дюркгеймнің (1858–1917) кітабынан

«Діни өмірдің қарапайым формалары» (Элементарные формы

религиозной жизни, 1912) тарауы кенеттен ерекше танымал-

дылыққа ие болды. Авторларының көзі тірісінде тарихшылар

тарапынан қызығушылыққа ие болмаған бұл еңбектердің ке-

шеуілдеп танымал болуы антропологияның қалыптасу кезеңі-

мен, соның ішінде өткен дәуірлер өміріндегі рәсімдер мен әдет-

ғұрыптарды қарқынды түрде зерттеу үрдісімен тұспа-тұс келуі

тегін емес. Бұл көбінесе неміс әлеуметтанушысы Н.Элиастың

тұңғыш рет 1939 жылы шыққан, бірақ ғылыми әлемде елеу-

сіз қалып қойған «Өркениеттік үдеріс туралы» кітабына қа-

тысты; бұл кітап пен оның авторының есімі аталған еңбек

1969 жылы қайта басылып шығып, Еуропаның басқа тілдеріне

аударылғаннан кейін ғана даңққа бөленді. Элиастың еңбектері

70–80-жылдары – түрлі мемлекеттер тарихшылары жеке өмір

және өмір сүру салты тарихында мәселелер қызу түрде қарас-

тырылып жатқан кезде кеңінен танымал болды.

Бүгінде жаңа қарқынмен көрініс берген бұрынғы интеллек-

туалдық ықпалдардан бөлек, әлдеқайда жаңа әсерлер де бар.

Соның ішінде әлеуметтанушы И.Гофманды (1922–1982), фило-

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

соф Мишель Фуконы (1926–1984), антрополог К.Гирцті (1926–

2006), әлеуметтанушы және этнолог Б.Бурдьені (1930–2002)

атаған жөн.

Әрине, әр тарихшының өз қалауы бар. Сонымен қатар бір-

қатар «ұлттық әуестікті» де байқауға болады: мысалы, француз

тарихи антропологиясына К. Леви-Стросс еңбектері (қараңыз:

[180] т.б.) айрықша ықпал етсе, америкалық және британдық

тарихшылар еңбектерінде Э.Э. Эванс-Причард, Макс Глакман,

В.Тёрнер, К.Гирц сияқты отандас-антропологтардан келтіріл-

ген сілтемелер басымдыққа ие. Төменде бүгінгі тарихи-антро-

пологиялық зерттеулерде әлеуметтік ғылымдар бойынша жиі

мысал етілетін еңбектерге қысқаша шолу жасалған.

Э.Дюркгеймнің ең алғаш 1912 жылы шыққан «Діни өмір-

дің қарапайым формалары» кітабы күні бүгінге дейін ғылыми

маңызын жойған жоқ. Француз әлеуметтік мектебін құрушы

мұнда дін мен рәсімдерді құрылымдық-қызметтік тәсілмен тал-

дайды. Оның түсіндіруінше, дін – әлеуметтік құбылыс, бұл –

«қасиетті сенімдер мен тәжірибелердің… оған жататындардың

барлығын Шіркеу деп аталатын бір моральдық қоғамдастық-

қа біріктіретін сенімдер мен тәжірибелердің біртұтас жүйесі»

[190, 62-б.]. Діни ұғымды ол «ұжымдық ақиқатты білдіретін

ұжымдық түсінік» деп қарастырады; салт-жоралар осы сенім

мен топтың бірлігі сезімін нығайтады; рәсімнің мәні – «бү-

гінді өткенге және жеке тұлғаны топқа байлау» [190, 22, 420,

423-б.]. Терминология да, Дюркгеймнің бұл мәселеге көзқара-

сы да діни антропология бойынша бүгінгі зерттеулерде кеңінен

қолданылып жүр.

Салт-жораларды зерттейтін кез келген тарихшының үсте-

лінде А. ван Геннептің «Ауысу рәсімдері» (1909) кітабы жата-

ды: адамның бір күйден екінші күйге ауысуы: үйлену тойы,

жерлеу рәсімі, инициация, діни дәрежесінің өсуі, тақ иеленуі

т.б. онда жүйелі түрде сөз болады [174].

М.Мосс еңбектерінің ішінде «Қабілет туралы очерк» (Очерк

о даре, 1925) және «Дене техникалары» (1935) [182, 83–222,

[1] Тарихшыға пайдасы тиетіндей әлеуметтік және антропологиялық тұжы-

рымдамаларға тәуір шолу Н.Н. Козлованың кітабында бар [20]

таРихи антРОпОлОгия ЖӘнЕ ӘлЕУМЕттіК ғылыМДаР

242–263-б.] мақаласы тарихи антропология үшін айрықша ма-

ңызды. Бірінші еңбек – М.Мосстың ең танымал шығармасы

және архаикалық қоғамдағы өзара алмасу түрлерін зерттейді.

Тарихи білімнің әртүрлі салалары үшін оның маңызы зор, со-

ның ішінде «Қабілет туралы очерк» дәстүрлі экономикалық

тарихтың экономикалық антропология бағытындағы эволю-

циясына ықпал етті. Дене техникасы жөніндегі мақала қазір-

гі көптеген тарихшыларды әртүрлі әлеуметтік тәжірибелер-

ді, мінез-құлық мәнерін, әдеттерді зерттеуге ынталандырды.

Нәтижесінде жүру, жүгіру, үстел басында отыру сияқты бір

қарағанда табиғи қозғалыстар мен дене күйлері, шын мәнінде,

әлеуметтік мәнге ие және орынға, уақытқа, жасқа, жынысқа

т.б. байланысты өзгеріп тұратындығы белгілі болды.

30-жылдары М.Мосс дене техникасы туралы ойланып жүр-

ген кезде, тағы бір новаторлық, бірақ шынайы бағасын тек жа-

қында ғана алған, Н.Элиастың «Өркениет процесі туралы»

[187] атты еңбегі жарық көрді. Бұл кітапта орта ғасырлардың

соңы мен жаңа ғасырдың басындағы батысеуропалық аристо-

кратиялық қоғамдағы өзін-өзі бақылау механизмінің күшеюі

және ыңғайсыздану шегі мен қоғамның көзі ашық бөлігіне тән

ұят сезімінің өзгеруі арқылы көрінетін жақсы мінез-құлық

мәнері өркениеттік үдерістің бір бөлігі ретінде қарастырыла-

ды; өз кезегінде, автор бұл өзгерістерді сол дәуірдің әлеумет-

тік-саяси үдерістерімен және, ең алдымен, Еуропадағы абсо-

лютистік мемлекеттердің қалыптасуымен байланыстырады.

70–80-жылдары Н.Элиас еңбектері Германиядағы аттас ғылы-

ми бағыттың (Alltagsgeschichte) дамуына серпін бере отырып,

тарихи антропологияның әр алуан дене қимылдары тарихы (ым-

ишара, мінез-құлық мәнері) мен күнделікті өмір тарихы мәсе-

лелерін талдауға айтарлықтай ықпал етті.

Өткен кезеңнің түрлі қоғамдарындағы күнделікті қарым-

қатынас рәміздерін зерттеу барысында антропологиялық ба-

ғытты жақтаушы тарихшылар, соның ішінде П.Берк амери-

калық әлеуметтанушы И.Гофманның зерттеулерін, нақтырақ

айтқанда, оның «Күнделікті өмірде өзіңді өзгелерге танысты-

ру» (1959) [177] кітабын пайдаланады. Аталған еңбекте адамдар

арасындағы қарым-қатынасты талдауда драматургиялық тәсіл

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

қолданылған: олардың мінез-құлқын сипаттауда «рөлдер»,

«драмалық контекст», «әсерлерді басқару» т.б. терминдер қол-

данылған. Мұндағы негізгі идея – күнделікті қарым-қатынас

барысында адамдар өздері туралы жақсы ой қалыптастыруға

тырысады және сондай-ақ бұл ретте «қойылымның» басқа қа-

тысушыларына көмектеседі немесе кедергі келдіреді дегенге

саяды.

Француз философы және мәдениеттанушысы М.Фуко шы-

ғармашылығының тарихи ғылымға әсерін бірнеше сөзбен ба-

ғалау қиын. Оның тарихшыларға берген басты сабағы тарихи

зерттеудің табиғи және бұлжымас нысандары болмайтыны

болса керек. Фуко өз кітаптарында ессіздік, дәрігерлік емдеу,

сексуалдық, түрмеге қамау – қандай да бір «мәңгілік» тақы-

рыптар емес, әр дәуірде түрліше түсінілген және қолданыл-

ған өзінше бөлек әлеуметтік өнертабыс

екенін көрсете алды.

Тарихи антропология саласында оның жұмыстары әртүрлі

әлеуметтік тәжірибелерді (емдеу, жазалау, билік ету т.б.) зерт-

теуге мойын бұруға ынталандырды, ал оның қоғам өмірінің

барлық деңгейінде әлеуметтік ағзаның барлық жасушасына

биліктің қатысы болуы тиістігі туралы «Бақылау және жаза-

лау. Түрме тарихы» (1975) [185] кітабы микротарихтың қа-

лыптасуына ықпал етті.

Адамдардың күнделікті өмірінің «тәжірибелік логикасы-

на» тарихшылар тарапынан ынта-ықыластың оянуына әлеу-

меттанушы және этнолог П.Бурдьенің еңбектері [173, 189] аз

ықпал еткен жоқ. Адамның мінез-құлық еркіндігі мен әлеу-

меттік өзін-өзі айқындау арақатынасындағы күрделі мәселе-

нің ықтимал шешімі ол дамытқан габитус (habitus) тұжырым-

дамасында бар. Ғалым «реттелетін импровизация принципі»

деген анықтама берген габитус нақты бір әлеуметтік топтың

қабылдау, ойлау және мінез-құлық сызбасы (немесе матрица-

сы) жиынтығын білдіреді, жеке тұлға қалыптасқан өмірлік

жағдайларға сай мінез-құлықтың қандай да бір стратегиясын

дәл осы «репертуардан» таңдап алады [189, 78–87, 95-б., т.б.].

М.Фуконың көпшілігі орыс тіліне аударылған негізгі шығармаларының тізімін,

ол туралы әдебиеттерді қараңыз: [184, 444–447-б.].

таРихи антРОпОлОгия ЖӘнЕ ӘлЕУМЕттіК ғылыМДаР

Соңғы онжылдық көлемінде еңбектері тарихшылар ара-

сында жиі мысалға келтіріліп жүрген, антропологтар ара-

сынан шыққан рәміздік немесе түсіндірме беруші антро-

пологияның басты өкілі, америкалық ғалым К.Гирц есімін

атаған абзал. Оның «Мәдениеттер интерпретациясы» (1973)

және «Жергілікті білім» (1983) [176, 191] атты кітаптары

70–80-жылдары айрықша танымалдыққа ие болды. К.Гирц

атақты мақаласында тұжырымдағандай, кез келген этногра-

фиялық сипаттама түсіндірмеге қанық сипаттама болып шы-

ғады. Мәдениетті ол семиотикалық тұрғыда, яғни белгілер

жүйесі ретінде түсінеді және зерттеушінің міндеті осы мәде-

ниетте болып жатқан жайттардың мағынасын ашу деп біледі.

Толық сипаттама (thick description) сол мақсатта қызмет етеді,

яғни нақты оқиғаны, рәсімді, жағдайды бұлай сипаттау арқы-

лы зерттеуші қатысушылардың өз сөздерімен, іс-әрекеттері-

мен аңғартқысы келген мән-мағына реңктерін қайта қалпына

келтіруге тырысады. К.Гирцтің бұл тұжырымының пафосы

сонда – антрополог көрген немесе естіген нәрселердің жазбасы

интерпретация (басқаша болуы мүмкін емес) болып табылады.

Этнологтың (өз атымнан қосарым), анықтама бойынша, тіке-

лей бақылау жүргізуге мүмкіндігі жоқ тарихшыдан «артық-

шылығы» – оның еңбегінің қиялмен байланысты екенінде: екі

жағдайда да ғалым қол жеткізген ақпарат өзінше түсіндіріле-

ді. Гирцтің мұндай зерттеушілік ұстанымы екі пәннің – тарих

пен этнологияның әрі қарайғы жақындасуына ықпал етуі тиіс

болатын. Шынымен де, тарихшылар, көп ұзамай көз жеткі-

зетініміздей, америкалық антрополог көзқарастарына немқұ-

райды қараған жоқ: олардың бірі – оның белсенді жақтасына,

басқалары тарихтағы гирцизмнің айтарлықтай белсенді сын-

шыларына айналды.

Тарихшылар антропологтарды қалай түсінеді?

70-жылдардан бастап «тарихи антропология» деген атау

бекіген бағыттың қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік ғы-

лым өкілдерінің тұжырымдамалық еңбектері сипатталғаннан

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

кейін, тарихшылар басқа сала ғалымдарының, бірінші кезекте

антропологтардың еңбегінен нені және қалай алып пайдалана-

ды деген сұрақты талқылаған жөн.

Пәнаралық алыс-берістің әртүрлі түрлері туралы айтуға

болатын тәрізді. Неғұрлым қарапайым және кең таралғаны –

сол аймаққа және нақты тақырыпқа қатысты этнографиялық

материалды пайдалану. Мысалы, Англия мен Франциядағы

шаривари рәсімін зерттеген кезде Э.П. Томпсон мен Н.З. Дэвис

немесе жоғарыда талданған кітаптарда [84, 76, 4-тарау; 75,

8-тарау] зәбір көрсету «жүйесін» қалпына келтіру барысында

П.Берк осылай істеген. Алыс-берістің келесі бір кең тараған

түрі – қарастырылып отырған құбылыстың (сиқыр, дуагерлік,

қандай да бір салт-жора т.б.) мәнін ашу үшін, этнологтардың

бұдан бұрынғы кезеңдегі мәдениеттерді сипаттаған еңбектері-

нен алынған салыстырмалы материалды пайдалану. Мұндай

тәсіл де жемісті бола алады, бірақ оның түйткілді жағы да аз

емес: оған Э.П. Томпсон сонау 1972 жылы әріптестерінің на-

зарын аударған [100]. Н.З. Дэвис оны былайша қайталайды:

«Біз антропологтардың еңбегін кеңес үшін емес, ұсыныс үшін

қараймыз… Тарихи қайнарлары бар көлемді еңбектерді еште-

ңе алмастыра алмайды. Жаңа Гвинеядағы немесе Замбиядағы

салт-жора, айталық, XVI ғасырдағы Еуропадағы салт-жора-

ның мән-мағынасын анықтау үшін қолдануға жарамайды; де-

ректер дәуір институттары мен адамдарға байланысты келтірі-

луі тиіс [97, 273-б.].

Алыс-берістің үшінші түрі, яғни тарихшылардың антро-

пологтар еңбектерінен жекелеген көзқарастар мен шешімдер-

ді емес, олардың тұжырымдарын тұтастай алуы әлдеқайда

тәуекелге толы. Бұл жағдайда тарихшыға эклектика қаупі

төнеді, бұған Н.З. Дэвис те назар аудартқан: зерттеушілердің

өздеріне кәсіби қарсылас болып келетін антропологтардың

көзқарастарын қатарынан мысалға келтіруі де аз кездеспейді

[97, 273-б.].

Тіпті эклектикадан қашу мүмкін болған күнде де, антропо -

логиядан ауысқан тұжырым тарихи материалды талдауда

қаншалықты өнімді болады? Бұл сұрақ риторика күйінде

қалмас үшін нақты мысалды – америкалық тарихшы

таРихи антРОпОлОгия ЖӘнЕ ӘлЕУМЕттіК ғылыМДаР

Р.Дарнтонның «Ұлы мысық қырғыны және француз мәдениеті

тарихының басқа да эпизодтары» (1984)

кітабын және аталған

еңбектің пайда болуынан туындаған ұзақмерзімді айтыс-тар-

тысты қарастырайық.

Автордың өзі мойындағандай, бұл кітап – Р.Дарнтонның

университетте тарих пен антропологиядан К.Гирцпен бірге

жүргізген семинарының жемісі. Аталған еңбектегі зерттеу мә-

селесі Францияда менталдылық тарихы деп аталатын нәрсеге

сай келеді, алайда бұл жанр ағылшын-саксондық дәстүрге жат

және Дарнтон өз кітабының жанрын cultural history – этногра-

фия бағытындағы мәдени тарих («мәдениеттанушылық» деп

аударған дұрыс болуы мүмкін) деп анықтаған [68, 6-б.]. Бұл

бағдар «мәселеге жергілікті тұрғынның көзқарасы тұрғысы-

нан қарау» әрекетін білдіреді; автор сондай-ақ антропологтар-

дың «біздің демалатын ауа немесе сөйлейтін тіліміз сияқты,

рәміздер бәріне ортақ» деген бастапқы тезисін қолдайды [68,

304-б.].

Дарнтонның кітабы алты очерктен тұрады, бірақ мен пікір-

таласқа негізгі себеп болып отырған алдыңғы екеуіне ғана тоқ-

таламын. «Шаруалар ертегі айтады: ана қаз мағынасы» атты

бірінші тарауда автор ертегілерді талдау арқылы француз ша-

руаларының «менталдық әлеміне» енуге тырысады. Дарнтон

XIX ғасырдың фольклористері жазып алған түпнұсқалық

француз ертегілерінің балаларға қазір оқып беріп жүрген нұс-

қаларынан қатты өзгеше екеніне назар аударады. Және басты

ерекшелік – қандай да бір детальдарда емес, осынау халық ер-

тегілерінің таңғаларлықтай аяусыздығында. Оның себебі ту-

ралы ойлана келе, Р.Дарнтон ескі жүйедегі, яғни XV–XVIII

ғасырлардағы шаруалар өмірінің аштық, өлім-жітімнің көпті-

гі, мұқтаждық сияқты қатаң шындықты меңзейді. Бұл әлем –

ауыр еңбек пен үнемі тоя тамақ жемеу, өгей шешелер мен өгей

қыздар, балалар тек тамақ жейтін ауызды көбейткен артық ма-

сыл болып көрінген әлем болатын. Аталған нәрселердің фоль-

клордан көрініс тапқаны таңғаларлық жайт емес. Француз ерте-

Жоғарыда айтылғандай (11-б.), кітаптың орысшасындағы «Великое кошачье

побоище и другие эпизоды из исто рии французской культуры» [68] деген тақырыбы

дәлме-дәл аударылмаған.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

гілерін неміс және ағылшын ертегілерімен салыстыра отырып,

Р.Дарнтон бұлардың алғашқысы ең әуелі ұлттық менталды-

лық ерекшеліктеріне бай мәдени стильге ие деген қорытынды-

ға келеді. «Француздарға тән ерекшеліктер» бар (Frenchness

exists), – деп тұжырымдайды автор

. Ертегілер әлемнің құры-

лымын және өмір сүру үшін не істеу керектігін көрсетті. Олар

христиандық жақсылық жасаушыларды мадақтаған жоқ, ке-

рісінше, қулық пен сұрқиялықты құптады (етік киген мысық

осы қасиеттердің символы болып табылады). Автор бұл фран-

цуздық мәдени стильдің ғасыр бойы өзгермегенін айтады: ата-

бабасының жергілікті сеньордан қулығын асырғысы келгені

сияқты, бүгінгі француз да аса құдіретті мемлекетті алдауға

тырысады.

Екінші очерк бүкіл кітапқа «Сен-Северен көшесіндегі ұлы

мысық қырғыны» атауын берген Париждегі эпизодқа арнал-

ған. Бұл туралы баспахана жұмысшыларының мінез-құл-

қы жөнінде (Anecdotes typographiques) 1762 жылы жазылған

шығармасында Никола Конта деген баспаханашы әңгімелеп

берген. Әңгімеші басқа да жайттармен қатар арасында өзі де

болған жиырма жыл бұрынғы күлкілі оқиғаны еске алады: қо-

жайындары нашар тамақтандырған Сен-Северен көшесіндегі

баспахананың шәкірт-жұмысшылары өздеріне ұйқы бермеген

мысықтардың түнгі «концертінен» жапа шегеді, қожайында-

ры, керісінше, таңсық тағамдар беріп, оларға қамқорлық жа-

сайды, сол себепті жұмысшылар өш алу үшін қару ретінде мы-

сықтарды таңдайды. Мысықтардың мияулаған даусын салып,

қожайындардың тура жатын бөлмесінің үстінен бірнеше күн

қатарынан түнімен «концерт» қояды. Қожайын бұған шыда-

май, мысықтардың бәрін атып тастауды бұйырады. Осыдан ке-

йін мысықтарды ұрып-соғу әрекеті басталып, бұл оларға жүр-

гізілген мазақы сот процесі сипатын иеленді: қожайын әйелдің

сүйіктісі – сұр мысық та осы жазалаудың құрбаны болды. Осы

қырғынның салдарын көрген қожайын ызаға булықса, қожа-

йын әйел қатты қайғырды, ал жұмысшылар көңілді күлкіге

Дәйексөз 1984 жылғы түпнұсқа бойынша келтіріліп отыр (61-б.). Автордың

бұл тұжырымы орысша аудармасында «Французский дух» — отнюдь не выдумка»

[68, 78-б.] деп, мейлінше шамалап берілген.

таРихи антРОпОлОгия ЖӘнЕ ӘлЕУМЕттіК ғылыМДаР

қарық болды. Кейіннен осы оқиғаға қатысқандардың түрін

елестете отырып, олар өздері қызықты санайтын осы көріністі

талай рет еске алды.

Осы эпизодты талдауға кірісе отырып, Р.Дарнтон, ең алды-

мен, аталған жабырқау оқиғаның тіпті де күлкілі көрінбейті-

ніне мән береді. XVIII ғасырдағы Париж жұмысшыларының

әзілін түсінбеу – дәуірлер арасындағы мәдени қашықтықтың

кепілі және бұл жоғалған рәміздік жүйені қайта құрудың бас-

тапқы нүктесі болады. Оқиғаның өзін Дарнтон қожайындар-

дың жүгенсіздігіне жұмысшылардың символикалық қарсы-

лығы деп түсіндіреді және сипатына орай, бұл қарсылықтың

жазаланбағанын айтады. Зерттеуші мысықтарды ұрып-соғуды

жастардың карнавалдық қылығымен және шаривари жорал-

ғысымен бір қатарға қояды. Өш алу қаруы ретінде мысықтар-

дың таңдалғанын автор кездейсоқтық деп есептемейді: мысық-

тарды азаптау Еуропада кеңінен таралған құбылыс болатын

және көп жерлерде шаривари рәсімінің бір бөлігін құрайтын.

Одан басқа, мысық тылсым күштермен, дуагерлікпен және

әйелдердің сексуалдығымен шендестіре қарастырылатын.

Қожайын әйелдің сүйіктісінің жазалануын Р.Дарнтон «мыр-

заның әйелі – мыстан, ал оның өзі – көзіне шөп салынған ер-

кек» дегенді айқын меңзейді деп есептейді. Жұмысшылардың

әжуасын зерттеуші карнавалдық, көргенсіз (раблезиандық)

қылық санайды.

Р.Дарнтонның кітабы бірнеше жылға созылған қызу пікір-

талас тудырды. Оны белгілі француз тарихшысы Роже Шартье

бастады. Өзінің сын-пікір мақаласында [94] ол америкалық

зерттеуші еңбегіндегі бірқатар қарама-қайшылықтарды атап

көрсетті. Осылай Р.Дарнтон, бір жағынан, халық ертегілері-

нен көрінетін мінез-құлық пен ойлаудың француздық стилі-

нің үш жүз жыл бойы өзгермегенін («француздық ерекше мі-

нез бар») алға тартады; екінші жағынан, ескі жүйе мәдениетін

бүгінгі заман адамына бөтен, түсініксіз нәрсе ретінде сипат-

тайды. Сондай-ақ ол тек ертегі немесе Конт шығармасы «мәті-

ні» ғана емес, әрекеттің өзі де («мысық қырғыны»), Р.Шартье

пікірінше, айтарлықтай қауіпті екендігін қарастырады. Сөйте

тұра, Дарнтон шын мәтінге – Сен-Северен көшесіндегі жағ-

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

дай туралы бізге мағлұмат берген жалғыз дереккөз – Никола

Конта қолжазбасына (1762) тиісті көңіл бөлмейді. Сонымен

бірге бұл шығарма нақты бір жанрға – И.Конт шығармасына

әсерін тигізбей қоймаған түрлі мамандықтардың тәжірибе-

сі мен құпиялары туралы хикаяларға жатады. «Жалпы, осы

жағдайдың (мысықтарды қыру) болған-болмағанына және

барлығы тура Конт естелігінде суреттелгендей екеніне біздің

көзіміз жете ме?» – дейді Шартье, негізгі сұрақ осы болуы да

мүмкін.

Сондай-ақ француз тарихшысы осы эпизод карнавалға және

шаривариге ұқсайды деген пікірмен келіспейді. Шартьенің

«елдің барлығы бірдей символдарды біз тыныс алатын ауа-

ға теңгермейді» деген ескертпесі де анағұрлым маңызды.

Керісінше, олардың маңызы тұрақты емес, өзгермелі, мағы-

насы үнемі түсінікті бола бермейді және тіпті де «жүйе» құра-

майды. Көптеген әлеуметтік топтарға жіктелген ескі жүйедегі

француз қоғамында символиканың мұндай бірлігі болуы не-

ғайбыл екенін Шартье орынды атап өткен [94, 104-б.].

«Ұлы мысық қырғыны» туралы кітапты итальян тарихшы-

сы Дж.Леви «Гирцизм қауіптері» [90] деген айшықты атауы

бар мақаласында өткір сынға алды: бұл сын тек Дарнтон құ-

рылымына ғана емес, оны рухтандырған К.Гирц антрополо-

гиясына да қарсы бағытталды. «Гирц әдістемесі философия-

лық герменевтикадан, әсіресе Мартин Хайдеггер мен Ханс

Георг Гадамер ойлап тапқан нұсқадан бастау алады» деп атап

көрсетті. Адамды субъектіге, ал заттардың барлығын манипу-

ляция нысанына жатқызатын объективистік үлгіге қарама-

қарсы бұл нұсқа, шын мәнінде, тарихты тілмен теңестіреді:

адам өзі сөйлейтін тілді басқармайды, керісінше, тіл адамды

«басқарады». Бұл теория нәтижесінің бірі – әлдебір мағынаға

ие, біртұтас нәрсе болып көрінетін мінез-құлық, сенім, ауыз -

екі мәдениет пен рәсімге «мәтіндік сипат» беру. Мәтіндік сипат

беру процесі шеңбермен қозғалыс сияқты жүреді: әуелі болмыс

дерегі оқшауланады, одан кейін нақтылық контексіне ойыса-

ды және т.б. Леви бұл арадан шынайылықтың сенімді өлшем-

дері мен сәйкестіктерінен жұрдай зиянды шеңбер (мәтіннен

контекске және керісінше) көреді, ал нәтижесінде негізді ин-

таРихи антРОпОлОгия ЖӘнЕ ӘлЕУМЕттіК ғылыМДаР

терпретацияны негізсіз және жөн-жосықсыз интерпретация-

дан айыру мүмкін емес.

«Бірақ Гирцтің аты Гирц, – деп атап өтеді итальян тарих-

шысы, – қауіп – гирцизмде» [90, 30-б.]. Дарнтон жұмысына

қатысты айтар болсақ, оның тұжырымдары Дж.Левиге өте та-

ласты болып көрінеді, ал кітаптың өзі «антропологияда шы-

найы сұхбаттастармен қарым-қатынастан туындаған» мәселе-

лер тарихына бірден ойысады. Француздық ерекшелік туралы

тезис Левидің есіне америкалық антропологияда 40-жылдары

болған ұлттық сипаттағы ескі теорияларды түсіреді. Дарнтон

очерктерінде контекст долбар түрінде беріледі және өзгеріссіз

фон ретінде қалады, ал қалғанының барлығы – «тұйыққа ті-

релген тарих философиясын талғампаздықпен қайта көшіріп

жазу», – деп аяқтайды Дж.Леви өз сын-пікірін [90, 31-б.]

Пікірталастағы келесі сөзді Дарнтонның өзі алды, алайда

ол өз мақаласында оппоненттерінің нақты ескертпелеріне қар-

сылық білдірудің орнына, «тарихтағы символикалық элемент»

тақырыбын кеңірек және Н.Конттың Сен-Северен көшесіндегі

жағдай туралы әңгімесіндегі осы элементтерге жасалған тал-

даудан гөрі тереңірек талқылауды ұсынды [96].

Осы қызықты полемика барысында айтылған пікірлердің

барлығын егжей-тегжейлі баяндап жатуға мүмкіндік жоқ.

Былайынша, Дарнтон кітабының екінші тарауын («мысықтар-

ды қырып-жою» туралы) жоғары бағалаған антрополог Джеймс

Фернандес көңіл аударуға тұрарлықтай сөз сөйледі, алайда ол

ұлттық сипаттың фольклор аясынан сыртқа шығарылуының

орынды екеніне дау айтты (ұлтты қалыптастыру үдерісінің ық-

палын ол өзі бастан кешірген, ал Дарнтон атап өткен «қулық»

сияқты «француздық» қасиеттер – жалпы шаруаларға тән си-

пат, сондай-ақ тарихшы суреттеген қиын жағдайлар да бүкіл

Еуропадағы шаруалар өміріне ортақ)

. Р.Шартьенің Дарнтонға

айтқан осынау сыни ескертпелеріне қосылған А.Я. Гуревич те

бұл пікірталастан сырт қала алған жоқ, бірақ ол кейбір нәрсе-

лерді әсірелеп жібергеніне қарамастан, автордың Н.Конт баян-

Fernandes J. Historians Tell Tales: of Cartesian Cats and Gallic Cockﬁghts //

Journal of Modern History. 1988. Vol. 60, N 1. P. 113 – 127.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

даған эпизодты дәуірдің мәдени контексіне «кіргізе» алғанын

мойындады [89].

Бұл пікірталас материалдары көрнекті ғалымдардың

(Ж.Ле Гофф, Э.П. Томпсон, Н.З. Дэвис) тарихшының антро-

пологпен диалогының қиындықтары мен қауіп-қатері туралы

жоғарыда келтірілген пайымдарын керемет дәлелдей түседі.

Нақты немесе тұжырымдамалық жүйені этнологтар еңбегі-

нен тікелей көшірудің қатаң шегі болуы тиіс және ол тарихи

зерттеудің өзінің логикасына бағынуы шарт деген қорытынды

жасауға тура келеді. Есесіне тарихшының антропологиялық

әдебиеттерден жаңа идеялар мен тақырыптар табуына, өзінің

дүниетанымын кеңейтуіне және нәтижесінде өз мамандығына

тән проблемаларға жаңа көзқарас тұрғысынан қарауына еште-

ңе кедергі бола алмайды.

ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ

ТАРИХИ-АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ

ЗЕРТТЕУЛЕР ПАНОРАМАСЫ:

БАҒЫТТАР ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕР

Бүгінгі тарихи антропология:

елдер мен бағыттар

Сонау 1978 жылы А.Бюргьер «тарихшы үшін антрополо-

гия тек қас-қағым сәттік сырқат» [91, 61-б.] сияқты болуы

мүмкін екенін көрегендікпен атап өтті. Бүгінгі күнге дейін

француз тарихшылары онымен «ауырып» жазылған сияқты:

Ю.Л. Бессмертныйдың бақылауынша, 90-жылдары

Францияда тарихи антропологияны сынау күшейіп, өзін осы

бағытпен сәйкестендіретін зерттеушілер қатары күрт кеміді

Ю.Л. Бессмертный бұл тенденцияны ерекше және теңдессіз

нәрсеге ықыластың артуымен және микротарихқа ойыса бас-

таумен байланыстырады. Осы зерттеуші атап өткендей, тари-

хи антропологияның танымалдығының азаюы ғаламдық сипат

алған жоқ: бірқатар елдерде (Германия, Италия, Испания және

Ресейде де), керісінше, бұл бағытқа қызығушылықтың артқа-

ны байқалды [8, 33–34-б.].

Бүгінде тарихи антропология басынан кешіріп жатқан

кезеңді экстенсивті деп атауға болатын тәрізді: ол жаңа ел-

дерді, зерттеудің жаңа тақырыптарын «игеруде». Бұл бағыт

барлық жерде өз атауымен көрініп жүрген жоқ. Қазіргі ке-

зеңге антропологиялық бағыттағы тарих нұсқасы деп санау-

ға болатын туыстас бағыттардың тұтас қатарының болуы тән.

Мысалы, оларға АҚШ-тағы (Р.Дарнтон, Л.Халт т.б.) жаңа мә-

дени тарих (new cultural history) [28, 37], соңғы уақытта бас-

қа елдерге де кеңінен таралған итальян микротарихы және

Дегенмен А.Я. Гуревич Франциядағы тарихи антропологияның «жойылғанды-

ғы» туралы пікірмен келіспеді және дәлел ретінде Ж.Ле Гоффтың (1999) 75 жылды-

ғына орай басылып шыққан және авторлары (Мишель Пастуро, Ж.Ревель, А.Буро

және т.б.) тарихи антропологияның жетістіктерін атап көрсеткен мақалалар жина-

ғына сүйенді [49, 137-б.].

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Германиядағы, Австрия мен Швейцариядағы өмір сүру салты

тарихы (Alltagsgeschichte) жатады.

Сонымен қатар тіпті авторлары өздерін қандай бір антро-

пологиялық бағытпен ешқандай байланыстырмайтын зерттеу-

лерден де тарихи антропология ықпалы сезілетінін ұмытпаған

жөн. Болар-болмас бұл ықпал тақырыпты таңдауда, мысалы,

дене тарихында, кейбір әдістерде немесе тіпті «саяси мәдениет»

деген сияқты пайдаланылып жүрген терминологияда көрінеді.

Тарихи антропологияға жақын бірқатар заманауи бағыттар ту-

ралы нақтырақ айтуға тура келеді.

Италияның микротарихы

Бұл бағыттың К.Гинзбург, Дж.Леви, Эдоардо Гренди,

С.Черутти сияқты көрнекті тарихшыларының негізгі бағдар-

ламалық мақалалары бүгінде орыс тілінде жарияланғандық-

тан [102–105, 109, 110, 126], олардың зерттеушілік мұратын

танып-білуді жеңілдетеді. Басқа елдерде жұмыс істеп жүрген

тарихшылардың түсініктемелерінде де олқылық жоқ [33, 101,

106, 107, 114, 121, 122, 127, 141, 142]

«Микротарих» терминінің өзі 50–60-жылдары-ақ пайда-

ланылды (мысалы, Ф.Бродель, сондай-ақ француз жазушысы

Раймон Кено еңбектерінде), бірақ жағымсыз және әжуа ас-

тарда, яғни «түкке тұрмайтын нәрсемен айналысатын» тарих

синонимі ретінде қолданылды. 60-жылдардың соңында бұл

терминді мексикалық зерттеуші Л. Гонсалес-и-Гонсалес өзінің

туған деревнясы туралы кітап атауының тақырыпшасы ретінде

салмақты мағынада қолданды. Соған қарамастан, тек 70-жыл-

дардың соңында бір топ итальян тарихшылары microstoria тер-

минін жаңа ғылыми бағыттың туына айналдырды және ол бү-

кіл әлемге осы атауымен әйгілі болды [103, 207–211-б.].

Quaderni storisi журналы итальян микротарихының мін-

бесіне айналды, онда К.Гинзбург, Э.Гренди, К.Пони, Дж.Леви

Сондай-ақ қараңыз: Лепти Б. Общество как единое целое // Одиссей. Человек в

истории. 1996. М., 1996. С. 155–159; т.б.

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

сияқты осы бағыт көшбасшыларының мақалалары басыл-

ды. 1977 жылғы мақаласында Э.Гренди тұлғалар арасындағы

қарым-қатынасқа талдау ретінде түсінілген микроталдауды

әлеуметтік тарихта қолдану туралы айтты. Ол сондай-ақ кіші-

гірім қауымдастықтарды қарастыруда үлкен тәжірибесі бар

антропологтар бақылауының мұндай тарихи зерттеулер үшін

маңызды екенін де атап көрсетті [137]. Бұл еңбекте «микро-

тарих» термині әлі қолданылмаған болатын. Ол келесі жылы,

К.Понидің «Жер өңдеу шаруашылығы және микротарих»

атты кішігірім мақаласында көрініс берді.

К.Гинзбург пен К.Понидің 1979 жылы сол журналда «Есім

және ойын: баламасыз айырбас және тарихнамалық рынок»

[135] деген тартымды тақырыппен жарық көрген мақала-

сы бағдарламалық сипатта болды. 70-жылдары Франция мен

Италия арасындағы тарихнамалық алмасу тең сипатта болма-

ғандығы анық: итальян тарихшыларының француз әріптесте-

ріне бергенінен гөрі, алғаны көп болды. Гинзбург пен Пони бұл

жағдайдан шығу жолын көрсетті: сол кезде «Анналдар» мекте-

бі насихаттаған сандық және «сериялық» тарихқа қарама-қар-

сы, олар микротарих идеясын – Италия архивтерінде есімдері

сақталған көптеген қарапайым адамдардың өзара қарым-қа-

тынасы мен нақты өмірін антропологиялық рухта, детальдық

тұрғыда талдауды ұсынды.

Сол мақаланың қысқаша нұсқасын французша жариялаған

авторлар оған «Микротарих»

деп ықшам ат қойды. Осылайша,

шын мәнінде, 60-жылдардан бастап қалыптасқан жаңа бағыт

(К.Гинзбургтің атақты екі кітабында – бенандантилер (мейі-

рімді жүргіншілер) (1966) мен диірменші-философ Меноккио

туралы (1976) – микротарихи тәсілдің көптеген белгілері бай-

қалады) ақыры өз атауын иеленді.

Микротарих қоғамдық үдерістер мен тенденциялардың

автоматизмі туралы жеңіл түсінікке қарама-қарсы (италь-

ян микротарихының тарихнамалық контексте тууы туралы

И.Е. Андроновтың [106, 119–123-б.] және Эдвард Мюиридің

Poni C. Azienda agrarian e microstoria // Quaderni storici. 1978. Vol. 39. P.801–805.

Ginzburg C., Poni C. La micro-Histoire // Le debat. 1981. N 17. Dec. P. 133–136.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

[142, б. VIII–IX] ескертпелерін қараңыз), Италиядағы инсти-

туттық және заңнамалық тарихқа, синтез-тарихқа реакция ре-

тінде пайда болды. Э.Гренди мойындағандай, бұл бағыттың қа-

лыптасуына әлеуметтік антропология қатты ықпал етті [105,

291–294-б.]. Дәл осы автор микротарихтың ішкі әртектілігін

атап өтеді. Бұл түсінікті де. Теориялық манифестер бұл қозға-

лыс туындағаннан кейін он жылдан соң пайда болғандықтан,

нақты зерттеу тәжірибесі әрқашан айқындаушы мағынаға ие

болды.

Әйтсе де микротарихтың қандай да бір ортақ принципте-

рінің болатыны сөзсіз. Оларды анықтау үшін микротарихтың

ең танымал манифесті болуға тиісті Дж.Левидің алғаш рет

1991 жылы жарық көрген мақаласына [110] жүгінейік. Ең

алдымен, бұл бағыттың эксперименттік сипаты жөнінде айту

керек: тарихшылар зерттеу әдістемелерін де, материалды маз-

мұндау түрлерін де өзгертеді. Бүкіл бағытқа атауын берген

тәжірибенің айқын бөлігі зерттеу ауқымын өзгерту болып са-

налады: зерттеліп отырған құбылыстың әдетте тарихшылар

назарынан тыс қалатын елеулі ерекшеліктерін құдды үлкейт-

кіш әйнекпен қарағандай анықтап барлау үшін, зерттеушілер

микроталдауға жүгінеді.

Дж.Леви проблеманы микродеңгейде зерттеу мәселенің өзі-

нің ауқымын ерекшелеп көрсетпейтінін айтады. Керісінше,

микроталдау «шынайы өмірдің белгілі бір нүктелерінде»

жалпы үдерістің бағыттық өзгерісін көруге мүмкіндік береді.

Мұның қалай жүзеге асатынын Дж.Левидің өзінің Еуропаның

негізгі тілдерінің барлығына аударылған «Материалдық емес

мұра: XVII ғасырдағы Пьемонттағы экзорцист мансабы» (1985)

[138] кітабы арқылы көруге болады.

Бұл кітаптың кейіпкері – адамдардың бойынан жын шы-

ғара білетінімен аты шыққан дін қызметшісі және экзорцист

Джован Баттиста: оқиға орны – Сантена Пьемонт деревнясы,

зерттеу тақырыбы – ескі жүйедегі шаруалар өмірін заманауи-

ландыру үдерісі. Кітап атауының мағынасы мынада: бейресми

билік пен жерлестерінің арасындағы құрмет Дж.Б. Кьезаға бұ-

рын көп жылдар бойы жергілікті қауымдастықтың көшбасшы-

сы болған әкесі – судья және нотариус Джулио Чезаре Кьезадан

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

«мұрагерлікке» қалған. Автордың алдына қойған негізгі мін-

деті – бір жағынан, жеке және отбасылық күрделі қарым-қа-

тынасты, екінші жағынан, жеке тұлғадан тыс экономикалық

және саяси тенденцияларды бақылау. Дж.Леви осы мақсатпен

Сантена деревнясының құжатта дерегі сақталған тұрғындары-

ның барлығының өмірбаянын қарастырған. Зерттеушінің өз

дереккөздеріне «қойған сұрақтары» сан түрлі: демографиялық

көрсеткіштер, отбасылық құрылымдар мен байланыстар, жер-

ге байланысты операциялар, шаруа ментальдығы, әулеттер бә-

секелестігі, деревняның сыртқы әлеммен қарым-қатынасы т.б.

Итальян тарихшысы жасаған қорытындылар сөзсіз ма-

ңызды және жергілікті, тіпті ұлттық тарих шеңберіне сый-

майды. Бір қарағанда жер телімі нарығы болып көрінген

нәрсе, зерттей келгенде әлдеқайда маңызды құбылыс болып

шықты: жерге байланысты барлық операциялардың жеке

басқа қатысты екені белгілі болды, жер бағасы үздіксіз құ-

былып тұрған және мәміле жасасушылардың жеке қарым-

қатынасына тәуелді болған. Осы деревняның саяси мәрте-

бесіне қатысты бақылаулар да мейлінше қызық. Сантена

XVII ғасырда пайдаланған автономия, белгілі бір деңгейде,

оған үстемдік етуден үміткер бірнеше мемлекеттердің [Кьери

қаласына жақын маңдағы мемлекет пен архиепископтың] бә-

секелестігінің салдары болатын. Қарама-қарсы мүдделер тепе-

теңдігі мен Сантено соты және нотариусы Джулио Кьезаның

ерекше делдалдық қызметі бұл деревняның маңайда болып

жатқан саяси процестерден бірнеше онжылдықтар бойы сырт

қалуына себепкер болды. Мәртебелі нотариус дүниеден өткен-

нен кейін ғана мемлекет деревнядағы билігін қайтарып ала

алды.

Дж.Леви жоғарыда аталған мақаласында микротарих пен

антропологияның жақындығын мойындай отырып, әйтсе де,

өзі және әріптестері ұстанатын тәсіл мен К.Гирцтің интерпре-

тативті антропологиясының аражігін анықтап алуды қажет

деп санайды. Р.Дарнтон кітабын талдауға байланысты, жоға-

рыда егжей-тегжейлі баяндалған бұл келіспеушіліктің мәнісі

итальян тарихшыларының Гирцтің қандай да бір нақтылық

өлшемінен ада асқан реалитивизмін қабылдамауында жатыр.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Дж.Леви мен К.Гинзбург релятивизмнің келесі бір түрі – шы-

найы өмірді мәтінге апарып тірейтін постмодернизмге де қарсы

шықты [103, 225, 226-б.; 110, 169, 180, 187-б.]. Сонымен қатар

микротарихтың функционализммен тағы бір шегін ажыратып

алу маңызды: функционалистер әлеуметтік-мәдени жүйені

әлдебір біртұтас және қоспа нәрсе сияқты қарастырады және

содан соң оларды өздерінің құрамына кіретін элементтерді тү-

сіндіретін контекст ретінде пайдаланады. Леви атап көрсеткен-

дей, микротарихшылар, керісінше, «нормативті жүйелердің

дәйексіздігіне, демек, фрагменттікке, қарама-қайшылыққа,

кез келген жүйені ширақ, ашық» ететін көзқарастар плюрализ-

міне ерекше көңіл аударады, сол себепті көптеген «кішкентай

адамдардың» таңдауы мен стратегиясы арқасында өзгерістер

орын алады, бұл бірізді емес нормативті жүйелер арасындағы

саңылау салдарынан болуы да ықтимал» [110, 182-б.].

Дж.Левидің экзорцист (шіркеу қызметшісі. – Ред.) туралы

кітабы Туриндегі «Эйнауди» баспасынан «Микротарихтар»

(дәл осылай көпше түрде – М. К.) сериясымен жарық көрді.

Серия алғаш басталған 1981 жылдан 1992 жылға дейін ита -

льяндық тарихшылардың төл шығармаларымен қатар, шетел-

дік авторлар зерттеулері аудармасының да 22 томы басылып

шықты. Олардың ішінде К.Гинзбургтің «Пьеро делл Франческо

жөніндегі зерттеу» (1981), Пьетро Редондидің «Галлилей-

еретик» (1983), Дж.Левидің «Материалдық емес мұра»

(1985), А.Портеллидің «Қала биографиясы» (1985), Маурицио

Грибаудидің «Жұмысшы әлемі және жұмысшы мифі» (1987),

С.Черуттидің «Шеберлер және артықшылықтар» (1992) т.б.

еңбектері ерекше танымалдыққа ие болды. Тәржімаланған ба-

сылымдардың қатарында Н.З. Дэвистің «Мартен Геррдің ора-

луы», Э.П. Томпсонның XVIII ғасырдағы Англиядағы тарихи

антропология туралы мақалалар жинағы (осы сериямен 1990

жылға дейін шыққан кітаптар тізімі, қараңыз: [142, б. XXII])

болды.

М.Грибауди мен С.Черуттидің аталмыш тізімдегі кітапта-

ры сонымен қатар итальян микротарихының осы өкілдері тұ-

ратын және жұмыс істейтін Парижде француз тілінде де шық-

ты. Дж.Левидің «Материалдық емес мұра» шығармасының

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

неміс (1986), ағылшын (1988) және француз (1989) тілдерін-

де басылуы, сондай-ақ К.Гинзбург еңбектерінің 80-жылдар-

дың аяғына қарай көптеп аударылуы микротарихтың Италия

шеңберінен шығып, кеңінен мойындалғанының айқын дәле-

лі бола алады. Испанияда бұл бағытқа деген қызығушылық-

тың артуы 1990 жылдардың бірінші жартысында

, ал Венгрия

мен Финляндияда XXI ғасырдың алғашқы жылдарында

байқалды

Осылайша К.Пони мен К.Гинзбургтің болжамы жүзеге

асты: итальян тарихшыларының өнімі ақырында әлемдік та-

рихнамалық «нарықта» бәсекеге қабілетті болды! Алайда мик-

ротарихтың елдер мен құрлықтардағы осы жеңісті шеруін

Италияда пайда болған идеяларды оңай пайдаланып кету деп

түсіну қателік болар еді. Бұл бағыттың жетістігі ең әуелі оның

негізін қалаған аталарының маңызды тенденциялар мен әлем-

дік тарихнама дамуының қажеттіліктерін дұрыс аңғарып, дұ-

рыс тұжырымдай білгенімен түсіндірілді. Сонымен қатар 2003

жылы қарашада Мәскеуде сөйлеген сөзінде К.Гинзбург атап

өткендей, микротарихты қабылдау ерекшелігі әр елде әртүрлі,

соның нәтижесінде бір-бірінен ерекше тарихнамалық үлгілер

пайда болды [104, 346-б.].

Осылайша Францияда микротарихтың болашағы зор зерт-

теу бағыты ретінде әрі қарай дамуына тарихшылар Ж.Ревель

мен Б.Лепти

белсенді түрде ықпал етті. 1990 жылдардың ба-

сында Әлеуметтік ғылымдар бойынша зерттеулер жоғары

мектебінде микроталдау бойынша, тарихшылар мен антро-

пологтарды біріктіретін қоғамды зерттеуде микроталдауды

Қараңыз, мысалы: Аmelang J.S. Microhistory and its discontents: the view from

Spain // Historia a Debate. Т. 1-III // Ed. C. Baros. Santiagode Compostela, 1995. Т. II:

Retorno del Sujeto. Р. 307–312.

Венгер тарихшысы Иштван Сиярто микротарихты қатты қолдады: Szijarto I.

Fоur Агguments for Microhistory // Rethinking History. 2002. Vol. 6, N 2. Р. 209–215.

Фин микротарихы алғашқы тәжірибелерінің бірі, қараңыз: Аlapurо R. The Finnish

Civil War, Politics, and Microhistory // Between Sociology and History. / Essays on

Microhistory, Collective Action, and Nation-Building / Ed. by А.-М. Саstrén, М.

Lonkilа, М. Реltonen. Неlsinki, 2004. Р. 130–147.

Қараңыз: Лепти Б. Общество как единое целое. О трех формах анализа социальной

целостности // Одиссей. Человек и истории. 1996. М., С. 148–164. (микротарих туралы –

С. 155–159).

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

қолдану мәселелері жөнінде үнемі өткізіліп тұратын семи-

нар ұйымдастырылды. Бұл халықаралық ұжым жұмысы-

на Ж.Ревель, Б.Лепти, М.Грибауди, Дж.Леви, С.Черутти,

С.Лорига және басқа да танымал ғалымдар қатысты.

1996 жылы Ж.Ревельдің редакциясымен жарық көрген

«Ауқымға байланысты ойындар: тәжірибе жөніндегі мик-

роталдау» атты көрнекті жинақ осы талқылаудың нәтижесі

болды

(бұл жинаққа енген үш мақала Ж.Ревельдің өзінікі,

С.Черутти мен Э.Грендидікі бүгінде орыс тіліне аударылған

[105, 121, 124]). Грибауди мен Черутти кітаптарына қайта ора-

лар болсақ, екі еңбектен де тек итальян ғана емес, француз та-

рихи мектебінің де идеялары аңғарылатынын атап өткен жөн.

М.Грибаудидің кітабы (ол французша «Рабочие маршруты:

социальные пространства и группы в Турине начала XX века»

деп аталады) өткен ғасырдың бірінші жартысындағы Турин

жұмысшыларының өмір жолын зерделеуге арналған. Оқиға

куәгерлері естеліктерінің жазбалары мен ауқымды архив мате-

риалдары негізінде автор кешегі шаруалардың қалалық ортаға

сіңісуін бақылайды, отбасылық стратегияларды, әлеуметтік

бақылау мен жұмысшы кварталдарындағы өзара қарым-қаты-

нас желісін зерделейді. Сондай-ақ жұмысшылар ортасындағы

теңдікті қалыптастыру рәсімдері мен фашизм жылдарында-

ғы ұрпақтар қақтығысы және сол дәуірдің басқа да өткір мә-

селелері зерттеуші назарын аударады. Жұмысшы табының

әдеттегі біртекті және біртұтас бейнесінің орнына, зерттеуші

жұмысшылардың күрделі және өзгермелі әлемін жүздеген

адамдардың тағдырлар, үміттер мен түңілулер тоғысы ретінде

ішінен көрсетеді.

Осыған ұқсас түйткілдерді С.Черутти де өз еңбегінде си-

паттайды, аталған зерттеудің французша атауы «Қала және

кәсіптер: корпоративтік тілдің пайда болуы» деп аударыла-

ды. Бұл да Турин қаласы туралы, бірақ оның өткен дәуірдегі,

Jeux d’echelles. La micro-analyse à l’expérience / Textes rassemblés et présentés

par J. Revel. Paris, 1996.

Gribaudi M. Itinéraires ouvrieres: espaces et gropes sociaux à Turin au debut du XX

sièsle. Paris, 1987.

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

XVII–XVIII ғасырлардағы сәтіне арналған

(кітаптағы негіз-

гі ойларды бүгінде орысша аудармасы бар мақаладан оқып

білуге болады [124]). Зерттеу таңғажайып деректі көрсету-

мен басталады: бүкіл XVII ғасыр бойы қолөнершілік корпо-

рациялар Туринде қандай да бір көрнекті рөл ойнаған жоқ,

есесіне XVIII ғасырдың басынан бастап олардың маңызы

күрт артады. Зерттеуші халықты олардың өздері таңдаған та-

лаптары негізінде алдын ала белгіленген әлеуметтік топтар-

ға бөліп тастайтын дәстүрлі әлеуметтік тарих тәсілдері бұл

құбылысты түсіндіруге мүлде жарамайды. Черутти кезінде

Э.П. Томпсонның ағылшын жұмысшы табының қалыптасуы

жөніндегі әйгілі кітабында (1963) көрсетілген басқа жолды

таңдады: Томпсонның ойынша, тапты құрылым ретінде емес,

әлеуметтік қатынас ретінде қарастыру керек. Осылайша жеке

тұлғаны онсыз да түсінікті белгілі бір топқа қатысы бар деп

есептеудің орнына, «бұл тәсіл талдау перспективасының өңін

өзгертеді және әлеуметтік қарым-қатынастардың осы қауым-

дастықтарды, бірлестіктерді, түптің түбінде әлеуметтік топ-

тарды құратынын зерттейді [124, 38-б.]. XVII–XVIII ғасыр-

лардағы Туриннің жүздеген тұрғындарының өмірбаянын

қарастыра келе, зерттеуші олардың өзара және қалалық билік

орындарымен күрделі қарым-қатынасын қайта құрастырады

және туриндіктердің корпорациялар мен артықшылықтарға

уақыт өте келе өзгеретін қарым-қатынасын осы негізде түсін-

діруге тырысады.

Микротарихты зерттеу орталықтары басқа елдерде де пайда

болды, мысалы, Германиядағы мұндай орталық Гёттингендегі

Макс Планк атындағы Қоғам тарихы институты болды.

Ресейде микротарих жақтастары Жалпы тарих институтында

(Мәскеу) жеке өмір тарихын оқып-үйрену тобына жетекшілік

ететін Ю.Л. Бессмертный мен оның редакциясымен басылатын

«Казус» альманахының маңайына топтасты (микротарихтың

немісше және орысша нұсқасы туралы алда айтылады, қара-

ңыз: 114–117, 162–166-б.).

Gerutti S. La ville et les métiers: naissance d’un langage corporative (Turin, 17

–18

sièsle). Paris, 1990.

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Микротарих әлемдік деңгейде мойындалғаннан кейін бұл

бағытқа тән әдістемелік қиындықтар байқалды, скептиктер

мен сын айтушылардың дауысы қаттырақ шыға бастады. Ең

алдымен, ғылыми әлем итальян микротарихшыларының өз

арасындағы қатты келіспеушіліктерге куә болды. Былайша

айтқанда, олардың отанында микротарихтың әртектілігі әл-

деқашан құпия болудан қалған еді. С.Черуттидің байқауын-

ша, микротарихта екі, яғни әлеуметтік және мәдени ағым-

ның бар екені жөнінде бірінші болып Альберто Банти пікір

айтты, оның пікірінше, Э.Гренди немесе Дж.Леви сияқты

микротарихшылар («әлеуметтік») әлеуметтік құрылымды

адамдар арасындағы әртүрлі қарым-қатынастардың қатар

өрілуі ретінде қарастыруға тырысты, ал бұл мезетте өзге ға-

лымдардың, бірінші кезекте К.Гинзбургтің еңбектерінен мі-

нез-құлық көріністерін зерделеу байқалатын және бұл бұрын-

ғы заман адамдарының «әлеуметтік әлеміне» (дәйексөз: [126,

354-б. бойынша]) тән мәдени мағынаны ашып көрсету мақса-

тын көздеген.

А.Бантидің мақаласы айтарлықтай резонанс тудырған

жоқ, алайда микротарихтың негізін қалаушы-аталарының бірі

Э.Гренди бірнеше жылдан кейін дәл осы мәселеге мойын бұр-

ды [105]. Ол микротарихи зерттеулерде екі бағыттың бар еке-

нін құптап қана қойған жоқ, бірқатар оқымыстылардың, ең

алдымен америкалық ғалымдардың, сондай-ақ К.Гинзбургті

микротарихтың басты теоретигі және практигі, «бейнесі» етіп

көрсеткен әрекетіне келіспеушілігін білдірді. Э.Грендидің пі-

кірінше, К.Гинзбургтің зерттеушілік тәсілі қашанда ерекше,

Дж.Леви сияқты әріптестері ұстанған бағыттан өзгеше болды

және толықтай мәдени пішіндер проблематикасы шеңберінде

көрінді; мәдениеттің әлеуметтік, тұлғааралық қатынастарын

ашып көрсету оның міндетіне кірмеді.

Микроталдау мәніне қатысты Э.Грендидің өз пікірі де мей-

лінше қызық: оның пікірінше, «ол – анағұрлым терең тал-

данған, теориялық жағынан жақсы негізделген және ерекше

контекстегі әлеуметтік тарихқа қатысты «итальяндық көзқа-

растың» белгілі бір түрі. Әлеуметтік ғылымдар үшін жабық

бұл контекст тарихи ортодоксияға бағынады, ал оған қарасты-

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

рылып отырған нысандар маңызының қатаң иерархиясы тән»

[105, 297-б.].

Грендидің микротарихқа берген мінездемесінде екі жайт

назар аудартады. Біріншіден, оның «қарастырылып отырған

нысандар маңыздылығының иерархиясы» тұрғысында тарих-

намалық дәстүрмен (ортодоксиямен) байланысы айқын көр-

сетіледі: осылайша жаңа бағыт радикализмі айтарлықтай са-

лыстырмалы болып шығады. Екіншіден, микроталдау, шын

мәнінде, итальяндық нұсқадағы әлеуметтік тарихпен теңес-

тіріледі. К.Гинзбургке келер болсақ, бұл зерттеушінің толық-

тай микротарихшы болып саналмайтынын аңғартады, ол бұл

ретте Гинзбургтің өзінің («Микротарих: ол туралы мен білетін

екі-үш нәрсе» [103]) мақаласына жүгінді. Гренди микротарих

«Ірімшік пен құрттар» авторы үшін айтарлықтай мән беруге

тұрмайтын, жұмыс барысындағы қолайлы формула ғана болды

деп тұжырымдайды [105, 297-б.].

Грендидің бұл пайымы белгілі бір мөлшерде, әрине, шын-

дыққа саяды. К.Гинзбургтің өзі шығармашылығын тек микро-

тарихпен ғана байланыстырмайтынын айтқан

. Бұл ретте ке-

лесі сұрақ әлдеқайда маңызды: К.Гинзбург жалғыз өкілі болып

табылатын (басқа ешкімнің аты-жөні аталмайды) микротарих-

тың ерекше, мәдени бұтағы туралы айтуға бола ма? Сонымен,

бүгінгі таңда микротарихтың қанша бағыты бар: екеу ме әлде

біреу ме?

XX ғасырдың соңына қарай итальян микротарихының әр-

тектілігі сырткөздерге де анық байқалды: 1999 жылы Америка

зерттеушісі Брэд Грегори эпизодтық (episodic) және жүйелік

(systematic) тарихтың аражігін ажыратуды ұсынды. Мұның

мысалы ретінде ол бірінші – «Ірімшік пен құрттар» , екін-

ші – Дж.Левидің «Материалдық емес мұра» еңбегін атады.

Эпизодтық микротарих деп Б.Грегори «нақты бір кездесудің

немесе елеусіз болып көрінетін «эпизодтың» ыждаһатты тал-

дауын түсінеді және анағұрлым дәстүрлі тарихи тәсілдердің

2003 жылы 24 қарашада Мәскеудегі Жалпытарих институтында сөйлеген

сөзінде ол: «Мен микротарих туралы бірер сөз айтамын, бірақ өз жұмысымды тек

аталған бағытпен ғана байланыстырмайтынымды ескертуге тиіспін» деп мәлімдеді

[104, с. 343].

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

көмегімен, қоғам тарихы мен мәдениетіндегі ашуға келмей-

тін аспектілерін ашып көрсетуді мақсат етеді [136, 102-б.].

Осылайша К.Гинзбург және «эпизодтық микротарихтың басқа

практиктері» (Б.Грегори айтуы бойынша) жаңа дәуір басында-

ғы Еуропадағы элитарлық және халықтық мәдениет арасын-

дағы қарым-қатынастарды зерттеу үшін инквизиция құжатта-

рын пайдаланды.

Жүйелі микротарихқа келсек, америкалық ғалымның ай-

туынша, бұл – «әлеуметтік тарихпен айналысудың жаңа тәсі-

лі». Бұл тәсіл, мысалы, нотариалдық актілер, шіркеу кітаптары

және өсиетхаттар сияқты бай архив дереккөздеріне негізделген,

әрекет орны қажеттілігіне қарай географиялық тұрғыда шек-

теулі жеке және отбасылық өзара байланыстарды егжей-тег-

жейлі қайтадан қалпына келтіруді көздейді [136, 102-б.].

Микротарихтың түрлі нұсқаларын жіктегенде Б.Грегори,

Э.Гренди (әлеуметтік қатынастарды зерттеу, versus «мәдени

пішіндерді» қарастыру) сияқты, негізгі айырмашылықты та-

рихшылардың ғылыми мүдделері салаларының емес, олар-

дың микроталдауды қолдану тәсілдерінің арасынан көреді:

ол жекелеген эпизодтарды мұқият талдауға белгілі бір аумақ-

та тұрып жатқан адамдардың кішігірім қауымдастықтарын

жүйелі түрде зерттеуді қарама-қарсы қояды. Осы маңызды

бақылауға біз көп ұзамай қайтып ораламыз, ал әзірге өзінше

бір тарихнамалық күлкілі жайтқа тоқталайық: «эпизодтық

микротарих практиктерінің» ішінен Б.Грегори тек бір адам-

ды – К.Гинзбургті атады, басқа жіктелімде (Э.Гренди) бұл ға-

лым итальян микротарихшылары «мәдени» қанатының жал-

ғыз өкілі санатында аталған. Бұл, әрине, кездейсоқтық емес:

К.Гинзбургтің зерттеушілік қолтаңбасы тым өзгеше және бас-

қа ешкімге ұқсамайды, оған басқа анықтама сәйкес келмейді

және оны қандай да бір мектеппен немесе бағытпен теңестіру

мүмкін емес

Микротарихтың үлесін атап өте отырып (әсіресе оның «жү-

йелі», әлеуметтік нұсқасында), Б.Грегори тарихи зерттеулер-

Қараңыз: К.Гинзбург еңбектерінің орыс тілінде басылған жинағының

қорытындысындағы С.Козловтың ескертпесі: [10, 323–325-б.].

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

дің осы бағытына тән шектеулерге де тоқталды. Америкалық

ғалымның пікірінше, қолданылатын тәсілдер, тарихшылар-

дың қолында бар дереккөздер, сондай-ақ бақылаудың әлеумет-

тік ауқымы осы шектеуді туғызып отыр. Бір сұрақтарға (айта-

лық, отбасылар арасындағы және Дж.Леви зерттегендей, XVII

ғасырдың соңындағы Сантена деревнясындағы жерді мұраға

қалдырудың өзара байланысы туралы) микроталдау дәлелді

жауап бере алады, ал басқаларына (мысалы, XVI ғасырдағы

діни соғыстар кезеңі дәуіріндегі конфессионалдық таңдау се-

бептері жөніндегі) жауап бере алмайды [136, 103-б.].

Сақталып қалған дереккөздердің ерекшеліктері – микро-

тарихшылар санасуға мәжбүр нақты шектеулердің бірі: нота-

риалдық актілер, шіркеу кітаптары және өсиетхаттар әлеумет-

тік желілерді қайта қалпына келтіруге, осылайша отбасылық

және жеке стратегияларды айқындауға сенімді негіз бола ала-

ды, бірақ олар әлем бейнесін, белгілі бір адамның өмірлік таң-

дауы мен тәжірибесін таныта алмайды. Бұл арада күнделіктер

мен соған ұқсас басқа да эго-құжаттарсыз болмайды: тарихшы-

ның қолына, мысалы, XVII ғасырдағы қолөнершінің күнделігі

түсе қалатындай өте сирек жағдайларда, бұл адамдар өмірінің

қаншалықты күрделі және сан қырлы болғаны көрінеді, ол

дереккөздерсіз мұны тіпті елестетудің өзі қиын болар еді. Сол

себепті де Б.Грегори демографиялық, қаржылық және отбасы-

лық құжаттар негізінде «тәжірибені» қайта қалпына келтіру-

де өте абай болу керектігін ескертеді [136, 107-б.].

Репрезентативтілік мәселесін Грегори микротарихтың ең

әлсіз, Ахилесс өкшесі дерліктей тұсы деп санайды. Мысалы,

Дж.Левидің өзі зерттеген Сантена елді мекенін не себепті ежел-

гі Турин аймағының қарапайым, «қатардағы» деревнясы деп

болжайтыны түсініксіз, ол үшін оны басқа деревнялармен са-

лыстыру керектігі түсінікті, бірақ кітапта мұндай салыстыру

жоқ және бұл зерттеуші тұжырымын шектейді.

Б.Грегоридің қандай қорытынды жасағаны онсыз да белгі-

лі: микроталдау дәлме-дәл емес және қате; нақтылық немесе

түсіндіруші күш тұрғысынан алғанда, талдап тексерудің ке-

ремет болуы міндетті емес. Басты мәселе – әртүрлі көлемдегі

зерттеулерді үйлесімді қабыстыруда [136, 106-б.].

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Микротарихи жобаның шектеулі екенін ресейлік зерттеуші

Н. Е. Копосов та америкалық сыншымен бір мезетте және одан

дербес түрде көрсетіп берді. «Микротарихтың мүмкін еместігі

туралы»

(О невозможности микроистории) деген атауы таң-

ғаларлықтай мақаласында ол «қандай да бір балама тарихи тү-

сініктерді ойлап шығара алмағандықтан, микротарих өзінің

қорытындыларында макротарихи түсініктерді қолданады, сол

себепті макротарихқа тәуелді және соның зерттеу техникала-

рының бірі» деп мәлімдеді [107, 33-б.]. Бұған қарсылық білді-

руге болар еді (дәйексөз келтіріліп отырған мақала [107, 35-б.]

авторының өзі де мұны жақсы біледі), микротарихшылардың

өздері де «үлкен» тарихтан толықтай әдістемелік тәуелсіздік-

ке тырысқан да емес. Одан бөлек, Дж.Леви атап өткендей, мик-

роауқым талқыланып отырған бағыттың тіпті де маңызды сипа-

ты емес: бастысы – зерттеу ауданын өзгерту; бір айта кетерлігі,

бұл әсерге, негізінде, ауқымды кішірейтумен қатар, үлкейту

арқылы да қол жеткізуге болады [110, 171, 182-б.].

Алайда Н.Е. Копосов мақаласының негізгі ойы – микрота-

рихты логикалық түрде «терістеу» емес, әлеуметтік ғылымдар-

дың жаңа парадигмасын жасауға деген үміттің негізсіз екенін

көрсету; соңғы уақытта бұл үміт микротарихпен негізсіз бай-

ланыстырылды. Н.Е. Копосовтың айтуынша, іс жүзінде «мик-

ротарихтың шеруі тіпті де салтанатты емес»; бұл бағыт «еңсе-

ру логикасынан гөрі, әлеуметтік ғылымдардың дағдарысы мен

құлдилауы логикасымен үйлеседі» [107, 47-б.]. Бұл сөздерден

қанағаттанбаушылық аңғарылады. Тіпті микротарих болаша-

ғын анағұрлым оптимисті түрде бағалаған Э.Гренди де белгілі

бір мағынада микроталдау тарихтың бөлшектенуі мен «жарық-

шақ тарихтың» пайда болуына себепкер болған «Еуропа тарих-

намасы дамуының едәуір кең үдерісіне» тән екенін мойындады

[105, 291-б.].

Жаңа ғасыр табалдырығында тек Н. Е. Копосовқа ғана

микротарих әлеуеті таусылған болып көрінбеген сияқты. 2002

жылы Хельсинки университетінде «Микротарихтан соң» де-

Ең алғаш рет 1999 жылы «Историк в поиске» [106, 166–183-б.] жинағында

жарияланды, одан кейін мақала екі рет қайта басылды (қараңыз: [107]).

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

ген тақырыпта семинар өтті. Бұл конференцияға белгілі ита-

льян микротарихшылары (С.Черутти, Рената Аго, Дж.Леви,

М.Грибауди) мен олардың финляндиялық әріптестері қатыс-

ты. 2004 жылы жарияланған семинар материалдары

микро-

тарихтың ақыры жайлы сыбыстың қатты әсіреленгені туралы

ұйғарым жасауға мүмкіндік береді. С.Черуттидің бұл бағытты

осы кезеңде дамыту бағдарламасы іспетті «Микротарих: әлеу-

меттік қатынастар мәдени модельдерге қарсы» [126] атты ма-

қаласы ерекше мән беруге тұрады.

С.Черутти өз зерттеуін 1990 жылдары онсыз да түсінікті

сияқты көрінген, итальян микротарихындағы екі, яғни әлеу-

меттік және мәдени ағымның бар екені туралы бізге белгілі

тезистен бастады. Алайда, зерттеушінің пікірінше, бұл ағым-

дардың бір-бірінен айырмашылығы тіпті де олардың жақтас-

тарының ғылыми мүдделері әртүрлі екенінде емес (яғни, бей-

нелеп айтқанда, біреулерін – асқазан, басқаларын адамдардың

бастары қызықтырады). Шын мәнінде, микротарихшылардың

барлығының мақсаты бірдей болып қалды. Келіспеушілік бұ-

рынғы адамдардың мінез-құлқы мен мәдени «ресурстары» өза-

ра қалай байланысқан деген сұрақ бойынша туындады. Бұл рет-

те микротарихшылардың «әлеуметтік қанатының» (Черутти

оған өзін де жатқызады) К.Гинзбургке бағытталған сыны ерек-

ше: оған Меноккио әлеуметтік байланыстары желісін зерттеме-

гені үшін кінә тағылды. Фриуль диірменшісінің өмірі ғалымға

осы адамның күрделі космологиясын әрі қарай қайта жаңғыр-

туға қажетті трамплин ғана болды. Сол себепті микротарихтағы

әлеуметтік және мәдени мектептер бөлінісін Черутти анық емес

деп есептейді: оның ойынша, олардың арасындағы негізгі айыр-

машылық екі бағыттың да мәдени үлгілерді зерттеуге қолайлы

контекст құруға талпынысы жағдайында, жеке тұлға мінез-

құлқы мен жалпы алғандағы әлеуметтік қатынастарға қандай

маңыз беру керек деген мәселемен байланысты [126, 358-б.].

Бұл ретте микротарихтың екі бағытының да жақтастары-

ның еңбектерінде әдістемелік кемшіліктер бар. С.Черутти

Бұл материалдар Between Socialogy and History. Essays on Microhistory,

Collective Action, and Nation-Building / Ed. By A.-M. Castren, M.Lonkila, M.Peltonen.

Helsinki, 2004.Р. 17–174. жинағының бірінші бөлімін құрады.

100

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

өзінің XVII–XVIII ғасырлардағы Турин қолөнершілері корпо-

рациялары туралы ертеректегі кітабы адамдардың (акторлар-

дың) өмірлік тәжірибесіне бойламай, тек үстірт жазылғанын

сыни тұрғыда айтып өтеді және жекелеген тұлғалардың өмір-

баянын қайта жаңғырту олардың ішкі дүниетанымын ашып

көрсетуге кепіл бола алмағанын мойындайды. Бұдан басқа,

сол кезде ол қолданған «стратегия» ұғымы [қараңыз: мыса-

лы, [124, 57-б.]) рационал таңдау рөлін айшықтайтын өзіндік

қосымша сипаттарымен, кейіннен анахронизмді тудыратын

тұжырым ретінде микротарихшылардың сынына ұшырады.

Мінез-құлық стратегиясы ұғымы, Черутти айтпақшы, «та-

рихшыларды «оқиға» туралы «акторлардың» өзінің «нұсқа-

сынан» сырт және одан «жоғары» аймақта зерттеу жүгізуге

ынталандырады» [126, 362-б.]. Дәл сондай тұжырымдама-

лық негіздер қандай да бір әрекеттің жалпы бағытын алдын

ала айқындайды, өйткені мұндай тәсіл жеке тұлғаның әлеу-

меттік нормаларға айла-шарғы жасауына алғышарт болады.

Осылайша нақты іс-әрекет пен қолданыстағы норма арасын-

да қарама-қайшылық туындайтыны о бастан белгілі болады

және тарихшыға соны табу ғана қалады. Нәтижесінде «мінез-

құлық нормалары мен үлгілері, мәдениет пен іс-қимыл әртүр-

лі зерттеу кеңістігінде болады» [126, 362-б.].

«Стратегия» ұғымынан көңілі қалған С.Черутти «акторлар-

дың» өзінің тілі мен логикасына негізделген эмикалық талдау-

ға, «іштей» көзқарасқа басымдық беруге мәжбүр болды. Осы

арада анықтай кететін жайт: адамдардың мінез-құлқын си-

паттаудың түрлі тәсілдерін белгілеу үшін, «эмикалық» (emic)

және этикалық (etic) деген терминдерді ғылыми айналымға

шамамен жарты ғасыр бұрын америкалық лингвист Кеннет

Л.Пайк енгізді

. Эмикалық тәсіл – қандай да бір жүйеге ішкі

Бұл сөздер – phonemic (фонемалық) және phonetic (фонетикалық) терминдерінің

қысқарған формасы. Пайк лингвистер қолданған оппозицияны жалпыландырып,

қоғам мен мәдениеттің қарастыруына ұсынды: phonemic термині – тіл дыбыстарын

және тілді қолданушының оны қалай дыбыстайтынын; ал phonetic ғалымдардың

оны қалай тіркейтінін білдіреді. Осы жұптан құралған emis/etic оппозициясы

60-жылдардың өзінде антропологтар мен әлеуметтанушылардың тілдік қолданысына

енді, ал С.Черуттидің осы арада талданып отырған мақаласы көрсеткендей, XXI

ғасырдың басында бұл терминдермен микротарихшылар «қарулана» бастады.

101

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

көзқарасқа, ал этикалық тәсіл соған сырт бақылаушының кө-

зімен қарауға негізделеді

Эмикалық тәсіл адамдардың іс-әрекетіне, мақсатына, тіпті

қиялына мұқият көңіл бөлуді жөн көреді. С.Черутти айтпақ-

шы, мұндай жағдайда нормаларды зерттеу әлеуметтік байла-

ныстарды қарастырудың бір бөлігі болып шығады. Нормалар

мен тәжірибелердің арақатынасы өзара байланысты: олар бір-

біріне ықпал етеді [126, 366-б.]. Дәл осы эмикалық және этика-

лық тәсілдердің арасалмағы мәселесі микротарихтың зерттеу

әдістері негізінде жатыр деп болжайды автор. Егер Черуттидің

өзі эмикалық және этикалық тәсілдерді ғылыми талдаудың

екі процедурасы деп есептесе, оның ойынша, К.Гинзбург олар-

ды әртүрлі контексте көреді: оның біріне – адамдар тікелей қа-

тысса, екіншісі – едәуір алыс және терең, мұнда сол үлгілердің

өзінің тарихы қадағаланады.

С.Черуттидің өзінің атақты әріптесіне қойған негізгі кінә-

сі – мәтіннің контексін ашуға қолданған принциптер мен тәсіл-

дерді К.Гинзбургтің еш жерде анық жазбағанына байланысты

болды. Тікелей бір контекстен келесі бір терең контекске ауыса

отырып, зерттеуші ұстанған бағыт әрі қарай бастапқы зерттеу

нысанына тәуелді болмайды және ғалымның білімдарлығымен

ғана анықталады; бұл өзектілігі артқан тарихи байланыстар

мен параллельдерге де қатысты.

Зерттеудің бұл мозаикалық тәсіліне Черутти дәйекті түр-

де жүргізілген эмикалық талдау жолын қарама-қарсы қояды.

Мұндай жағдайда қолданыста бар мәдени дәстүрлерге адамдар-

дың өздері қалай іріктеу жүргізгені ескеріледі. Бұл орынды-

орынсыздығы бір зерттеуші арқылы ғана емес, «акторлардың»

өздерінің мінез-құлық ерекшеліктерімен де бақыланатын мә-

дени контексті анықтауға мүмкіндік береді. Черутти таңдаған

тәсілін «мәдениет – жай ғана мұраға қалған нәрсе емес, ол сон-

дай-ақ үздіксіз шығармашылықтың нәтижесі» деп негіздейді

[126, 370-б.].

Қараңыз: Pike K.L. Etic and Emic Standpoints for the Description of Behavior /

Communication and Culture: Readings in the Codes of Human Interaction / Ed. By A.G.

Smith. New York, 1966. Р. 152–163.

102

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Мәдени контекст «акторлардың» өздерінің түсініктері тұр-

ғысында анықталатын мұндай зерттеудің үлгісі ретінде Черутти

өзінің жақында жарық көрген («Скорый суд. Практики и идеа-

лы правосудия в обществе Старого порядка. (Турин XVIII века)

(орысша аудармасы, кітапқа кіріспе, қараңыз: [125]) кітабына

сілтеме жасайды. Автордың негізгі назар аударатыны – XVIII

ғасырдың бірінші жартысында Пьемонтта қарапайым сот про-

цедурасымен қатар, табысты қызмет еткен, жеңілдетілген және

жеделдетілген әділ сот жүйесі (guistizia sommaria). Арзан, қол-

жетімді және адвокаттың қатысуын талап етпеген бұл жүйеде

әртүрлі дәстүрлер – табиғи құқықтың схоластикалық идеясы

да, бэкониандық эмпиризм де қызық тоғысты. Идеялар мен тә-

жірибелердің бұл қоспасына дәуірдің өзіндік ерекшелікке ие

контексі – қарапайым сот ісі формализміне және судьялар мен

адвокаттардың жүгенсіздігіне оппозиция күш беріп, өзектілі-

гін арттырды. Өзі қарастыратын қоғамның «мәдени грамма-

тикасының» [125, 7-б.] кілтін таба білуі – итальян зерттеушісі

шеберлігінің көрсеткіші, ал оның кітабы – микроталдауды қол-

данудың бүгінгі замандағы сәтті үлгісі.

Германиядағы тарихи антропология, микротарих және

күнделікті өмір тарихы (80–90-жылдар)

Германиядағы тарихи антропология туралы жоғарыда

сөз болған 70-жылдардағы пікірталастар сол кезде академия-

лық ортада үлкен ықпалға ие болған билефельдтік мектептің

теориялық негіздерін осы уақытқа дейін сөз қылған емес. Ал

оның көрнекті өкілдері (Ханс-Ульрих Велер, Юрген Кокка

т.б.) тарихты «құрылымдар мен процестерді жағдайлардың,

шешімдер мен іс-әрекеттердің шарттары мен салдарлары»

ретінде талдауға бағытталған әлеуметтік ғылым (historische

Sozialwisenschaft) ретінде қарастырды; бұған қоса, олардың

пікірінше, әрекет еткен және шешім қабылдаған адамдардың

өздері сол құрылымдар мен процестерді толықтай түсінбеген

Cerutti S. Giustizia sommaria. Pratiche e ideali di giustizia in una società di Ancien

Régime (Torino, XVIII secolo). Milano, 2003.

103

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

немесе алдын ала болжай алмаған

. Тарихқа мұндай көзқа-

растан марксизм әсерін көру қиын емес: шынымен де, әсіре-

се адамзат баласының модернизация және индустриализация

үдерістері бойынша ортақ бір жолмен прогрессивті дамуына

деген сенім тұрғысында билефильд мектебі Маркске көп қа-

рыздар болатын. Дәл сол уақытта марксизм Х.-У. Велер мен

Ю.Коккидің теориялық үлгісінде вебериандықпен толықты:

тарихтың қозғаушы күші ретінде саясат пен мәдениет те эко-

номикамен қатар аталды

Т.Ниппердай, Й.Мартин, Р.Шпрандель, А.Ничке және

олардың пікірлестерінің жоғарыда сипатталған еңбектерін-

де келтірілген және философиялық мәнде түсінілген тарихи

антропология, шын мәнінде, «тарихи әлеуметтік ғылымның»

негізгі ұстанымдарына ешқандай қайшы келген жоқ. Сонымен

қатар, Фрайбургтегі Тарихи антропология институтын құ-

рушылар тарихи әлеуметтік ғылымның теориялық аясын

«антропологиялық бағытта» кеңейтуге ұмтылғаны болмаса,

билефильдтік мектеп қағидаларымен толықтай ынтымақ-

та болды

. Есесіне әлеуметтік және мәдени антропологияны

(этнологияны) бағдарға алған Гёттинген үйірмесінің мүшелері

(Х.Медик, А.Людтке, Д.У. Сэбиан т.б.) 80-жылдардың басын-

да-ақ Х.-У. Велер мен Ю.Коккидің тарихи-әлеуметтік мектебі

құрылымына бірден сыни ұстанымын білдірді.

Бұл келіспеушілік 1983 жылы наурызда Дюссельдорф

университетінде өткен және сондағы материалдар бойынша

«Тарихи антропология. Тарихтағы адам» (1984)

атты жинақ

Косkа J. Sozialgeschichte: Begriff – Entwicklung – Problem. 2. Auﬂ. Göttingen,

1986. S. 163.

Германиядағы тарихи әлеуметтік ғылым туралы қараңыз: Iggers G.G.

Historiography in the Twentieth Century: From Scientiﬁc Objectivity to the Postmodern

Challeng. Hanover, NH; London, 1997. Р. 68–73.

Қараңыз: Маrtin J. Das Institut für Historiche Antropologie // Saesulum.

Jahrbuch für Universalgeschichte. 1982. Вd. 33. 8. 376–377. В.Лепенистің «Проблемы

исторической антро пологии» атты очеркінің «Историческая социальная наука»

жинағында жарық көргені де атап айтарлықтай, қараңыз: Lepenies W. Probleme einer

historischen Antropologie // Historische Sozialvissenschaft. Beiträge zur Einfuhrung

in die Forschungspraxis / Hrsg. Von R.Rürup. Göttingen, 1977. S. 126–159.

Historische Antropologie. Der Mensch in der Geschichte / Hrsg. Von H. Süssmuth.

Göttingen, 1984.

104

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

құрастырылғаны колоквиумда анық байқалды. Осы форумда

сөйлеген сөзінде Й.Мартин, алдыңғы еңбектерінде айтқанын-

дай, тарихи антропологияның міндеті – «адам тарихын біртұ-

тас күйде қарастыру», адамдағы адами нәрселердің (conditio

humana) сақталу жағдайын анықтау деп мәлімдеді. Бұл ойын

ол әртүрлі қоғамдардағы балалық шақтың тарихын қарастыру-

ға арналған жобалары арқылы нақтылай түсті: бала мен оның

тәрбиесін, кезеңдерін, әлеуметтену түрлері мен әдістері туралы

түсініктерді зерттеу т.б. тұспалданды; ол үшін тарихшы, ин-

долог, синолог, дәрігер, психолог, педагог, социолог т.б. түрлі

сала мамандары тартылды

. А.Ничкенің балалық шақ тари-

хын мінез-құлықты тарихи зерттеу жөніндегі өзі әзірлеген тео-

рия тұрғысынан пайымдау туралы айтылған баяндамасы да дәл

сол тақырыпқа арналды (Historiche Verhaltens for schung).

Шын мәнінде, қандай да бір пікірталастан жұрдай бұл екі

хабарламадан айырмашылығы – Х.Медиктің сөзі толықтай

полемикалық болды. Ең әуелі, ол айқындаушы құрылымдар

мен әрекет етуші субъектердің тұрмысы және өмірдегі жағ-

дайлар мен осы адамдар тәжірибесі арасындағы өзара күрделі

байланысты қалай түсінуге болады деген принциптік әдістеме-

лік сұрақ қойды. Х.Медиктің пікірінше, «Тарихи әлеуметтік

ғылым» бұл сұраққа әлі жауап берген жоқ. Бұл арада саясат,

экономика және мәдениет сияқты, келесі каузальді тәуелді-

лікті анықтау мақсатында тарихи үдерісті жіктеуді ұсына-

тын көпірме қосалқы жүйелер, өлшемдер немесе факторлар

да көмектеспейді. Дегенмен, баяндамашы атап өткендей, та-

рихи құбылыстар мен үдерістерді субъективті мәні мен мағы-

насы негізінде ғана түсіндіруге тырысу аңғалдық болар еді.

Х.Медик айтқандай, әлеуметтік тарихтың осы «тығырықта-

рын» көрсету оны да, оның әріптестерін де әлеуметтік және

мәдени антропология бойынша еңбектерді зерделеуге ынта-

ландырды. Жоғарыда аталған проблемаларды шешудің жеміс-

ті тәсілдерін дәл сол арадан табу мүмкін болды. Бұдан кейін

өзі дұрыс деп санаған тарихшылардың әлеуметтік антрополо-

гия тұрғысындағы сәтті үлгілеріне (Н.З. Дэвис, Ж.-К. Шмитт,

Historische Antropologie. Der Mensch in der Geschichte. S. 43–48.

105

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

Э.Ле Руа Ладюри, Э.П. Томпсон т.б. еңбектері) сілтеме жасал-

ды. Адамдардың субъективті тәжірибесіне қол жеткізу жолда-

рын іздеудің герменевтикалық қиын жағдайында тарихшыға

К.Гирцтің «қанық бейнелеу» және символикалық формаларға

(сөздер, кескіндер, институциялар, мінез-құлық формалары)

талдау принципін ұсынған «түсіністікпен қарайтын» этноло-

гиясы көмектесе алады. Бұл тәсілдердің барлығы өзінің төл

мүддесінен туындай отырып, адамдардың субъективті тәжі-

рибесі тұжырымдамасын дамыту үшін қолданылады

. (Бұл

баяндама кейінірек Х.Медиктің «Миссионерлер қайықта ма?

Танымның этнологиялық әдістері әлеуметтік тарихтың қар-

сылығы ретінде» атты мақаласында қайта өңделді. 1984–1995

жылдары аталған мақала неміс және ағылшын нұсқаларында

4 рет қайта басылды (қараңыз: [98]).

Академиялық әлеуметтік тарих өкілдері Ю.Кокканың өз-

деріне қарсылығын қабыл алды және Й.Мартин мен А.Ничке

баяндамаларында тарихи антропологияға қатысты қолдан-

ған тәсілдерді тарихи антропологиялық көзқарас тұрғысынан

тиімді (бірқатар ескертпелермен) деп тапты; Х.Медик пен оның

гёттингендік әріптестерінің, жинақтай айтқанда, өмір сүру

салты тарихы деп аталған мәдени-антропологиялық бағыттағы

тәсіліне айтылған сынды үдетті (Медиктің Дюссельдорфтағы

коллоквиумдегі баяндамасы ғана емес, оның мақалалары мен

Д.У. Сэбиан мен А.Людткенің жоғарыда аталған «Таптар мен

мәдениет» (қараңыз: 49-б.) жинағындағы еңбектері де назарға

алынды).

Ю.Кокка мәдени антропология бағытындағы күнделікті

өмір тарихы (Altagsgeschichte) әлеуметтік тарихты шын мәнін-

де байытуы мүмкін екенін мойындауға дайын. Әлеуметтік та-

рихта «мәдениетке» жеткілікті көңіл бөлмеу тенденциясы бол-

ғаны да рас. Алайда бәрінен бұрын күнделікті өмір тарихының

өзі бұл бағытқа тән қиыншылықтар мен қате қағидалардан

арылуы тиіс. Біріншіден, репрезентативтілік мәселесі туын-

дайтындықтан, микротарихи зерттеулер мүмкіндігі шектеулі;

Medick H. Vom Interess der Sozialhistoriker an der Ethnologie // Historische

Antropologie. Der Mensch in der Geschichte. S. 49–56.

106

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

аталған жағдайды осыған ұқсас басқа жағдаймен салыстыруға

тура келеді, ал бұл қандай да бір ұғымдарға талдау жасауға қа-

жетті күш-жігерді талап етеді. Сондай-ақ жалпымен байланы-

сы анықталмайынша, жеке нәрсе маңызды болып саналмайды.

Өмір сүру салты тарихында әзірге синтез үлгісі қолданылған

жоқ, шамасы, ол оған қабілетсіз. Екіншіден, тарихи шындық-

ты түсіндіруге арналған ұғымдар мен теорияларды оның өзінен

шығаруға болады деген пайым – неотарихи қиял. Тарихи әлеу-

меттік шындықты ғылыми тұрғыда қарастырудың ешқандай

да тура, тікелей жолы жоқ. Күнделікті өмір тарихы мен ғы-

лымның арасындағы айырмашылық осында.

Мәдени-антропологиялық бағыттағы әлеуметтік тарихқа

немесе өмір сүру салты тарихына Ю.Кокканың тұжырымда-

ған ақырғы үкімі құндылығы қаншалықты болса да, бұл тәсіл

тарихи әлеуметтік ғылым парадигмасына нұқсан келтірмейді,

керісінше, кеңейтеді, алайда оның әлдебір баламалы парадиг-

ма болуға талпынысы қиялға негізделген

дегенге саяды.

Тарихшылардың гёттингендік тобы мен билефельдтік мек-

теп арасындағы пікірталасы көп жылға созылды

. Оны тарих-

наманың әрі қарайғы дамуына сай бағалай отырып, екі тарап

пікірінің де өзінше дұрыс екенін аңғаруға болады. Медик пен

басқа да гёттингендіктер «тарихи әлеуметтік ғылымда» нақты

бір тірі адамдар емес, әлдеқандай абстрактілі күштер әрекет

ететінін әділ атап өтті. Сонымен бірге Ю.Кокканың «синтез

жасау барысында микротарихшылар жалпылай жинақтаушы

әлеуметтік-тарихи ұғымдар мен үдерістерден шет қала алмай-

ды» деген тұжырымы өте дұрыс болып шықты. Бұл 90-жыл-

дары Х.Медик, Ю.Шлюмбом, А.Людтке, Д.У. Сэбиан моно-

графиялары жарыққа шыға бастағанда айқын болды. Сөйтіп,

Ю.Кокканың тура, «тікелей» бақылау мен тарихи шындықты

түсінудің мүмкін еместігі туралы ескертпесі сөзсіз негізделді

Kocka J. Historisch-antropologische Fragestellungen – ein Deﬁzit der historischen

Sozialvissenschaft? // Historische Antropologie. Der Mensch in der Geschichte. S.

73–83.

Германия тарихшыларының 1992 жылы Ганноверде өткен съезінде болған

бұл пікірталастардың жаңа «айналымы» Sozialgeschichte, Alltagsgeschichte, Micro-

Historie / Hrsg. Von W.Schulze. Göttingen, 1994.

107

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

және Дж.Леви, Р.Шартье т.б. гирцизмнің қауіптілігі жөнінде-

гі жоғарыда қарастырылған сынымен үндесті.

«Тарихи антропология» терминімен қатар, Германияда

70-жылдардың соңынан бастап басқа бір атау – күнделікті өмір

тарихы (Altagsgeschichte) атақты бола түсті, Ю.Кокка жалпы-

лама мағынада соны пайдаланды. Ақырында, тап осы ұғым

антропологиялық бағыттағы тарихтың немісше бренді ретінде

қарастырыла бастады. Бұл жетістіктің әлеуметтік-саяси си-

паттағы салмақты себептері болды.

80-жылдардың басынан бастап Батыс Германияда нағыз

тарихи серпіліс басталды. Өз қаласының немесе қалашығы-

ның және өз отбасының өткенін зерделеуге деген жаппай қы-

зығушылық пайда болды. Осылайша энтузиастар кәсіби та-

рихшыларға бәселекестік тудырды. «Тарихи шеберханалар»

(historische Werkstatten) кеңінен таралды; «ауызша тарих» –

қарт адамдардың өз өмірі жайлы естеліктерінің жазбасы көп

пайдаланылды. Күнделікті өмір тарихы (Altagsgeschichte) не-

месе «төменнен қарастырылған тарих» (Geschichte von unten)

деген атау алған, «кішкентай адамның» өмір тәжірибесі мен

басынан кешкен қиыншылықтарына деген бұл қызығушылық

қоғамдық өмірді демократияландырудың анағұрлым ауқымды

үдерісінің бөлігіне айналды және Германиядағы «жасылдар»

мен феминистер қозғалысының пайда болуымен кездейсоқ

тұспа-тұс келген жоқ (нақтырақ қараңыз: [113, 77–81-б.; 117,

182–196-б.; 134, 297–299-б.].

Академиялық ғылым өкілдері, ең алдымен, жоғарыда атал-

ған Х. -У. Велер, Ю.Кокка т.б. күнделікті өмір тарихын «та-

рихшы мамандығының негізгі ұстанымдарына зиянын тигізе-

тін, сонылығы аз, дилетанттық әрекет деп сынға алды. Алайда

әуесқой-энтузиастардың күнделікті тұрмыс тарихын жасау

әрекеті аясында кәсіби ғалымдар бұл бағыт жөніндегі өз тұжы-

рымдамасын дәл сол атаумен қалыптастырды. Күнделікті өмір

тарихын жасауға мүмкіндік берген ішкі ғылыми импульстер

арасынан ағылшын тарихшысы Э.П. Томпсон еңбектерінің

ықпалын, этнологтар мен әлеуметтанушылар жұмысына қы-

зығушылықты т.б. атауға болады (нақтырақ, қараңыз: [134,

312–320-б.]).

108

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Күнделікті өмірдің ғылыми тарихын дайындауға

Гёттингендегі Макс Планк атындағы қоғам тарихы институты-

ның қызметкері А.Людтке қомақты үлес қосты. Институттағы

әріптесі әрі пікірлесі Х.Медик сияқты, ол Ю.Кокка мен

Х.-У. Велермен көп жыл бойы пікірталасқа түсті (қараңыз, мы-

салы: [112, 117–119-б.; 113, 80–82, 86–88, 91, 94, 99-б.], бұл

пікірталастың өткір болатыны – қарсыластары тәрізді Людтке

де неміс тарихының дәл сол кезеңімен айналысқан, бірақ зерт-

теудің басқа тәсілдерін қолданған. Оның назарын, ең алды-

мен, XIX–XX ғасырлардағы германиялық жұмысшылардың

тарихы аударды, ал негізгі сұрақ пролетарийлердің өздеріне

таңылған ойынды, фабрикадағы тәртіпті, ұлтшыл-социализм

идеяларын т.б. қабылдау немесе қарсылық көрсету мәселесі

төңірегінде болды. Оның тұжырымдамасындағы түйінді нәр-

се – аударылуы қиын eigensinn («өз еркі болуы», «өзін өзі сый-

лау»)

ұғымы. А.Людтке атап көрсеткендей, жұмысшылардың

зауыт басшылығына тәуелділігі абсолютті емес; фабрикадағы

тәртіпке қарамастан, олар жұмыстағы рұқсат етілмеген үзіліс-

тер, ойына келгенін істеу т.б. арқылы өзін-өзі танытуға, өз ер-

кін білдіруге тырысты [111].

80-жылдардың соңына қарай күнделікті өмір тарихы жал-

пыға бірдей мойындалған ғылыми бағытқа айналды, ГФР ая-

сынан сыртта да таныла түсті (қараңыз: А.Людткенің редак-

циясымен 1989 жылы Германияда, 1995 жылы ағылшынша

аудармасымен АҚШ-та шыққан мақалалар жинағы, [131]).

Бұл бағыт тарихшылары нацизм құбылысын қарастыруға үл-

кен үлес қосты және оны ішінен, яғни Германиядағы фашистік

диктатураның нұсқауымен ерікті-еріксіз түрде қатысқан қара-

пайым адамдардың көзқарасы тұрғысынан салмақтады [118].

Бұл бағытты тұтастай сипаттай отырып, оның антропология-

лық бағыттағы тарихтың басқа да түрлерімен (әсіресе микрота-

рихпен, қараңыз: [112, 122-б.; 114, 193, 127-б.; 17-б.]) шүбәсіз

жақындығын атап өтуге болады. Алайда басқа елдерден айыр-

машылығы – Германияда күнделікті өмір тарихы бойынша

Осы тұжырымдамаға біріктірілген еңбектер Lüdtke A. Eigen-Sinn: Fabricalaltag,

Arbeitererfahrungen und Politic vom Kaiserreich bis in den Faschismus. Hamburg,

1993.

109

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

ғалымдар ортағасырлық кезеңге және жаңа дәуірдің басына

емес, жақындағы, XX ғасырдағы адамдардың өмірі мен тұрмы-

сын зерделеуге мән берді.

Х.Медик пен Ю.Шлюмбомның микротарих аясында жа-

зылған монографияларының жарыққа шығуы 90-жылдардағы

Германия тарихнамасындағы елеулі оқиға болды. Бұл зерт-

теулердің түпкі ойы 70-жылдардағы протоиндустриализация

бойынша жобалардан бастау алады. Ю.Шлюмбомның еске

алуынша, олардың топтарының жұмыс барысындағы мате-

риалдарында сол кездің өзінде микроталдауды қолдану тура-

лы әңгіме қозғалған [127, 17-б. және ескертпе 33]. 1977 жылы

Х.Медик, Ю.Шлюмбом және П.Кридте ұсынған «протоиндуст-

риализацияның» теориялық үлгісін эмпирикалық тұрғыдан

тексеру көпжылдық күш-жігерді қажет етті және тек 90-жыл-

дары ғана іргелі еңбектер жарық көрді.

Х.Медик жергілікті зерттеуі үшін Лайхингенді –

Штутгарттан оңтүстік-шығысқа қарай шамамен 50 шақырым

жердегі, Шваб Юрасы тауындағы кішігірім Вюртемберг елді

мекенін таңдады. Оның монографиясы «Лайхингендегі тігінші-

лік және күнкөріс, 1650–1900. Жергілікті тарих жалпы тарих

ретінде» (Ткачество и выживание в Лайхингене, 1650–1900.

Локальная история как история всеобщая) [140] деген тартымды

атаумен аталды және түпкі ойы «Анналдар» мектебінен шыққан

француз ғалымдарының «түбегейлі» тарих рухында жазылған

еңбектерін еске түсірді. Автор мәліметтерді егжей-тегжейлі жи-

настырып, Лайхингеннің барлық тұрғындарының екі жарым

ғасыр бойғы өмірдеректерін қайта құрастырды, тігіншілердің

осы поселкесінің экономикалық және демографиялық дамуын

зерттеді. Жекелеген тараулар – киім кию әдебіне, киім мәрте-

бе көрсеткіші іспетті екеніне, сондай-ақ кітап мәдениеті мен

лаухингендіктердің діндарлығына арналды (бұл тараулардың

мазмұнымен енді орыс тілінде танысуға болады: [115, 116],

Х.Медик еңбегінің жалпы сипаттамасын С.В. Оболенская ма-

қаласынан қараңыз: [106, 110–118-б.]).

Күнәдан арылу үшін оқылатын дұға мен Лайхингендегі

XVIII–XIX ғасырдың басындағы лютерандық тақуалық тура-

лы тарау да ерекше қызығушылық туғызады. Автор сауатты-

110

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

лықтың өрістеу кезеңдері туралы жалпыға ортақ ұғымдар мен

модернизация теориясына қарамастан, лайхингендіктердің кі-

тапты бағалағанын және үйлерінде сол кезең үшін айтарлық-

тай маңызды кітапханалары болғанын көрсетеді: XVIII ғасыр-

дың ортасында лайхингендіктердің үйлеріндегі кітаптардың

орташа саны шамамен Тюбинген қаласындағы университет

кітапханасындағыдай (10, 11), ал сол ғасырдың екінші жар-

тысында осынау «артта қалған» шағын ауыл тұрғындары тіпті

«Швабияның мәдени астанасы» халқына қарағанда, кітапқа

әлдеқайда бай болды [116, 188-б.]. Ауылдағы осы үй кітапха-

наларының негізін, М.Вебер суреттегендей, жергілікті, вюр-

тембергтік, тақуалық-протестанттық этика нұсқаларын көр-

сететін дұғалық және ғақлия-күнәдан тазартушылық әдебиет

құрады. Алайда веберлік үлгіден айырмашылығы – Құдайға

сиыну мен еңбексүйгіштікке, төзімділікке екпін түсірген діни

менталдылықтың лайхингендік типі тіпті де экономикалық

жетістікті мақсат тұтпады әрі тек күнкөріс қамын ғана ойлай-

тын жергілікті ұсақ жекеменшікті ортада капитализм мен про-

токапиталистік құрылымдарды негіздеуге ешқандай ықпал ет-

кен жоқ [140, 36, 551–558-б.].

Медик атап өткендей, Лайхингендегі жағдай, әрине,

Еуропаға тән емес, бірақ Вюртемберг үшін ол айтарлықтай ма-

ңызды және оны Э.Гренди қолданған «қалыпты ерекшелік»

терминімен сипаттауға болады. Мұндай жағдайлардың маңызы

сонда – олар орташаландырылған макротарихи тәсілді қолда-

ну барысында әдетте көлеңкеде қалып қоятын мүмкіндіктерін

табуға көмектеседі. Сонымен қатар, шамасы, өтпелі кезеңдер-

де дәл осындай ерекшеліктер қалыпты саналған болуы да ық-

тимал! Мұны микротарихи зерттеу барысында анықталған же-

келеген жағдайларды «орталықсыздандыратын салыстыруға»

жүгіне отырып түсінуге болады. Ақырғы нәтижеде бұл «мо-

дернизациялау», «индустрияландыру», «жеке тұлғалану» т.б.

әмбебап үдерістер тән, тарих ғылымында қазір үстемдік етіп

тұрған «орталық көзқарастан» бас тартуға алып келеді [114,

199–200-б.; 139, 94-97, 100–102-б.].

Германияның солтүстік-батысындағы Оснабрюк түбін-

дегі XVII–XIX ғасырлардағы Бельм шіркеу қауымы туралы

111

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

Ю.Шлюмбом кітабы да жергілікті микротарих тәжірибесін

қозғайды, алайда Медик еңбектерінен айырмашылығы – ол

«түбейгеліктен» үміттенбейді, әлеуметтік теңсіздік, үй ша-

руашылығы және ауыл қауымдастығындағы отбасы страте-

гиялары [143] сияқты өзара байланысты бірнеше мәселелерге

ден қояды (кітаптың мазмұны туралы жинақта орысша ау-

дармасымен жарық көрген мақаладан да көруге болады: [119,

143–180-б.]). Бельм тұрғындарының екі ғасыр бойғы отбасы-

лық-туыстық байланыстары мен өмірбаяндарын қайта құрас-

тыра келе, автор шаруалар ортасындағы туыстықтың зор мәні

тек XVIII ғасырда ғана емес, XIX ғасырда да сақталғаны жөнін-

де аса маңызды қорытынды жасады

. Осылайша отбасының

үлкен патриархалдыдан нуклеар отбасына дейінгі эволюциясы

жүзеге аспады. Деревнядағы қожайындар мен батырақтардың

таптық күрт қарама-қарсылығы туралы да айтуға болмайды;

қайта, олардың арасында мүліктік теңсіздік жеке тұлғалар

арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесімен жасырылған,

«патрон-клиент» үлгісіндегі байланыс болды [119, 175–179-б.;

143, 615–620-б.].

Мартин Дингес орынды ескерткендей, Германиядағы тари-

хи антропология және өмір сүру салты тарихының жақтаста-

ры «тарихи әлеуметтік ғылымға» әзірге балама ұсына алған

жоқ, өйткені олар Билефильд мектебі қалыптастырған түсін-

діру үлгілері мен теорияларына ашық немесе жасырын түрде

тәуелді [11, 100, 101-б.]. Шынымен де, мысалы, Рихард ван

Дюльменнің Жаңа заман дәуірінің ерте кезеңіндегі германия-

лық өмір сүру салты тарихы жөніндегі үш томдық еңбегінде

өзгерістер өркениет, секуляризация (мемлекеттің шіркеулер

мен монастырь мүлкін тәркілеуі. – Ауд.), нарықтық қатынас-

тарды негіздеу т.б. үдерістерге сілтемелер көмегімен түсіндірі-

леді [133]. Германия микротарихшылары бұл қауіпті сезінеді:

Х.Медик пен Ю.Шлюмбом өз зерттеулерінде сауаттылықтың

артуы, отбасы түрлері эволюциясы, индустрияландыру іспет-

Неміс тарихын зерттеуші америкалық ғалым Д.У.Сэбиан Вюртембергтегі

Неккерхаузен деревнясын микротарихи зерттеу нәтижесінде осыған ұқсас тұжырым

жасады: Sabean D.W. Propety, Production, and Family in Necharhausen, 1700–1870.

Cambridge, 1990; ldem. Kinship in Neckarhausen. Cambridge, 1998.

112

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ті басқа да үдерістердің әмбебаптығы мен бір бағыттылығына

келіспейді, алайда олар оның орнына әлдебір басқа біріктіруші

үлгілерді ұсына алмайды, сол себепті тарихи әлеуметтік ғы-

лым құрылымын тіпті терістей тұра, өздері қаламаса да, соған

тәуелді екендерін біледі

. Х.Медиктің тарихтағы «орталық

көзқарастан» арылуға үндеуі әзірге сол күйі тек ізгі ниет бо-

лып қалып отыр.

Тарихи антропологияға қатысты айтар болсақ, қазір бұл

ұғым Германияда қандай да бір нақты бағытты білдірмейді; ең

дұрысы, ол өмір сүру салты тарихы, микротарих, менталитет

тарихы, мәдениет тарихы тәрізді басқа да бірқатар туыстас тә-

сілдер мен бағыттарды біріктіре отырып, жинақтаушы мәнге

ие болады. Бұл плюрализм 1993 жылы «Бойлау» баспасынан Р.

ван Дюльмен, А.Людтке, Х.Медик және М.Миттерауэр редак-

циясымен шыққан «Тарихи антропология: Мәдениет. Қоғам.

Күнделікті өмір» журналында көрініс тапты. Осылайша бірін-

ші жылы журнал беттерінде К.Гинзбургтің микротарих тура-

лы бағдарламалық мақаласы [103], «әйел тарихы», семиотика,

кино тарихы т.б. еңбектер жарық көрді. Журнал антрополог-

тарға өз еңбектерін жариялауға барынша мүмкіндік берді; эт-

нологияның ішкі мәселелерімен қатар, оның тарихпен қарым-

қатынасы да талқыланды.

1992 жылдан бері Берлин Ерікті университетінің тари-

хи антропологиялық ғылыми-зерттеу орталығында Кристоф

Вульф редакциясымен шығатын келесі бір журнал – Paragrana

беттерінде тарихи антропология бойынша көрініс тапқан мате-

риалдар тіпті сан алуан және әртүрлі (қараңыз: [19, 94–108,

110]).

Ол жөнінде бұған дейін жазылған нәрселерді жүйелендіру-

ге бағытталған соңғы уақыттағы әрекет тарихи антропология-

Г.Георг неміс микротарихшыларының өздерінің бағдарламалық мәлімдеме-

лерінен гөрі, нақты зерттеулерінде дәстүрлі әлеуметтік тарихқа әлдеқайда жақын

екендерін орынды атап өтті: олар мысалы, Гирц кеңес бергендей, «қанық суреттеу-

ге» жүгінбейді, оның орнына көлемді статистикалық мәліметтерді компьютермен

өңдейді және зиянын айта тұра, өздеріне ұнамайтын модернизация концептісімен

жұмыс істейді (Iggers G.G. Op. cit. Р. 106–107, 112). Бұл көзқарастар Н.Е. Копосевтің

жоғарыда аталған «О невозможности микроистории» атты мақаласымен үндеседі

[107]

113

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

дағы тұжырымдамалық аясы өте бұлыңғыр жарияланымдар

қатарының үздіксіз артуына орай туындаған қалыпты реак-

ция болды. Солардың бірін Венгрия тарихшысы Герт Дрессель

қолданды және оны сәтті болды деп айтуға келмейді. «Тарихи

антропология. Кіріспе» атты көлемді кітабында ол «тарих-

тағы адам» мәселесіне қатысты әртүрлі пікірлерді жинады.

Нәтижесінде қарастырылып отырған мәселе бойынша сан

алуан көзқарастағы әр ел зерттеушілері дәйексөздерінің калей-

доскопы келіп шықты. Бұл дәйексөздер біресе тақырыптық ай-

дарларға (отбасы, туысқандық, өмір кезеңдері т.б.), біресе та-

рихи антропологияның жекелеген сипаттарына («мәдениет»,

оның негізгі ұғымы, салааралық т.б.) топтасады. Кітапта осы

бейберекет әртүрліліктің барлығын реттейтін қандай да бір ав-

торлық ұстаным жоқ

Р. ван Дюльмен жазған балама шолу әлдеқайда жүйелі бо-

лып шықты. Шын мәнінде, оқырманға Германия мен басқа

да немістілді мемлекеттерде тарихи антропологияның қалай

қалыптасып, қалай дамығанының қысқаша очеркі берілді.

Алайда автор бұл бағыттың өзіндік бірегей тұжырымдамасын

ұсынған жоқ

Ақырында, басқа ғалымдар тарихи антропологияда тер-

минологиялық дәлдіктің жоқтығын айта келе, оның орны-

на антропологиялық бағдардағы әлеуметтік тарих үшін жаңа

«ту» рөліне лайықтыны іздейді. Осылайша Райнхард Зидер

тұжырымдамалық тұрғыда тарихи антропологияның күнде-

лікті өмір тарихынан (Altagsgeschichte) ешқандай айырмашы-

лығы жоқ екенін және оның «тарих ғылымның пәні немесе

пән тармағы мағынасында айқын кескінделген ғылыми алаң

еместігін» орынды атап өтті, әдістемелік балама ретінде «мә-

дениет туралы тарихи ғылым» терминін ұсынды (Historische

Kulturwissenschaft)

. Өз кезегінде, М.Дингес тарихи антро-

пологияның өзіндік парадигмасы жоқтығын атап өте оты-

Dressel G. Historische Antropologie: eine Einfuhrung.Wien; Köln: Weimar, 1996.

Dülmen R. van. Historische Antropologie: Entwicklung, Probleme, Aufgaben.

Köln; Weimar; Wien, 2000.

Sieder R. Sozialgeschichte auf dem Weg zu einer historischen Kulturwissenschaft?

// Geschichte und Gesellschaft. 1994. Bd. 20. S. 445–468.

114

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

рып, күнделікті өмір тарихын жақтады [11, 99–101, 105-б.].

Осылайша XXI ғасыр табалдырығында Германия тарихшыла-

ры пікірталасының жаңа кезеңі басталды, бұл жолы ол тарих

туралы осы жаңа ғылымның мақсаты мен маңызы төңірегінде

өрбиді

Тарихи-антропогиялық зерттеулер проблематикасы

(еуропалық материалдар бойынша)

Тарихи антропология мэтрлері, атап айтқанда А.Бюргьер,

Ж.Ле Гофф, А.Я. Гуревич бұл бағыттың өзіндік айрықша зерт-

теу алаңы, ерекше проблематикасы жоқ екенін бірнеше мәрте

атап өтті. Шынымен де, тарихи-антропологиялық зерттеулер

тақырыбы өте әр алуан. Соған қарамастан, соңғы онжылдықта

тарихи-антропологиялық тәсіл ерекше жемісті болған бірнеше

түйінді тұсты бөліп көрсетуге болады. Тарихи антропология-

ның осы тақырыптық бағыттары бойынша жол сілтеуші ретін-

де А.Бюргьердің 1986 жылы «Тарихи ғылымдар сөздігі» жина-

ғында жарық көрген мақаласын пайдаланамыз

[92].

Бюргьер тарихи антропологияның мынандай түбегейлі ба-

ғыттарын атайды: 1) дене, өмірді және өлімді, сексуалдық қа-

рым-қатынасты т.б. қабылдауға қатысты материалдық және

биологиялық антропология; 2) француз тарихшысының ай-

туынша, көбінесе әлеуметтік, моральдық, діни іспетті, эконо-

микалық қатарға жатпайтын факторлардың әсерімен қалыпта-

сатын «экономикалық дағдыларды» зерттейтін экономикалық

антропология; 3) отбасылық және туыстық құрылымдарды на-

зарда ұстайтын әлеуметтік антропология; 4) мәдени және сая-

Cондай-ақ қараңыз: Эксле О.Г. Культура, наука о культуре, историческая

наука о культуре: размышления о повороте в сторону наук о культуре // Одиссей.

Человек в истории. 2003. С. 393–416.

Немic зерттеушілері тарихи антропологияны тақырыпқа анағұрлым нақты-

рақ бөлуді ұсынады, сондай-ақ бұл айдарлар отбасы/туыстық, еркек/әйел, балалық

шақ/жастық шақ/кәрілік, туу және қайтыс болу, дене, сексуалдық, тамақтану т.б.

антропологиялық өлшемдерге сәйкес келеді. Билік рәсімі сияқты т.б. (қараңыз,

мысалы, Дressel G. Op.cit.1996. S. 71–159) саяси антропологияның болмауы көңілге

қонады.

115

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

си антропология: бұл айдарда Бюргьер, бір жағынан, халық-

тық наным-сенімдер мен рәсімдерді зерттеу; екінші жағынан,

билік тарихына антропологиялық тұрғыда келу тәсілдерін бі-

ріктіреді. Алайда бұл біріктіру жасанды сияқты болып көріне-

ді: бұл екі бағыттың маңыздылығы сонша – әрқайсысы жеке

қарастыруды қажет етеді.

Физикалық антропология

саласындағы тарихи зерттеулер

бүгінде үнемі ұлғаю үстінде. Мұнда қарастырылатын мәселе-

лер бойынша тарихшылар тек өзге де гуманитарлық пән (пси-

хология, этнология) өкілдерімен ғана емес, сонымен бірге жа-

ратылыстану ғылымдарымен, ең алдымен, биологиямен және

медицинамен айналысатындармен қызу диалогқа түсуді қажет

етеді. Физикалық антропологияға, жекелей айтқанда, тамақ-

тану тарихы, науқас тарихы т.б. жатады. Тамақтану рационы,

антропометрикалық көрсеткіштер өзгерісі (бірінші кезекте,

бойдың өсуі), емдеу теориясы және оның әр дәуірдегі тәжіри-

бесі зерделенеді. Бұл мәселелердің барлығы биологиялық, со-

нымен бірге әлеуметтік-тарихи аспектілерге ие.

Тарихи антропологияның бұл тарауындағы негізгі орын-

ды соңғы уақытта дербес пән ретінде даралану тенденциясын

иелене бастаған «дене тарихы» алады (шолуды қараңыз: [147,

148]). Тарихшыларды адамдардың өз денесі туралы әр дәуірдегі

түсінігі қандай болғаны және оны қалай пайдаланғаны қызық-

тырады. Олардың ишарасы, тұрған тұрысы, үстел басындағы

әдеті, сексуалдық мінез-құлқының үлгілері – мұның барлығы

зерттеу нысаны болды. Көптеген зерттеу авторларының (Ж.-К.

Шмитт, Робер Мюшембле т.б.) анықтауынша, салтанатты шара-

лар мен діни рәсімдердің бірқатарында ым ишара сөздің орнын

алмастыра алған; халықтың жоғарғы және төменгі қабатының,

жынысы және жасы әр алуан топтарының қылығын таңбалаған

(қараңыз: [2, 119–128-б.]).

Тарихи антропологияның соңғы онжылдықтарда кеңінен

талқыланған маңызды мәселесі адамның өлімге қарым-қаты-

насы болды. Еуропалықтардың өлімді әр кезеңдегі қабылдауы

Меніңше, бұл атау А.Бюргьер материалдық және биологиялық антропология

ретінде белгілеген нәрсенің мағынасын дәл береді.

116

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Ф.Арьес, М.Вовель, Ж.Ле Гофф, Ж.-К. Шмитт, А.Я. Гуревич

т.б. көптеген зерттеулерінің тақырыбы болды [38, 145, 149,

150].

Экономикалық антропология өткен дәуір адамдарының

экономикалық тұрғыдағы дағдылары себептеріне ден қоя-

ды. Тарихи зерттеулердің бұл бағытының қалыптасуына

М.Мосстың архаикалық қоғамдағы сый алмасудың әмбебап

маңызын көрсеткен атақты «Қабілет туралы очерк» атты ең-

бегі қатты әсер етті және әлі де ықпал етіп келеді [182, 83–

222-б.]. Дәстүрлі экономиканың белгілі тарихшысы Карл

Поланьи оның ізін жалғастырушы болды (оның идеяларының

тарихи антропология үшін маңызы туралы қараңыз: [172]).

Экономикалық антропологияның қалыптасуына сондай-ақ

М.Салинз (АҚШ), Морис Годелье (Франция) т.б. этнологтар-

дың еңбектері де көп көмектесті.

М.Мосс пен басқа да этнологтар шығармаларынан эконо-

микалық тарих зерттеушілері алған үлкен сабақ – дәстүрлі

қоғамдарда шаруашылық қарым-қатынастарды түсінуге Адам

Смит теориясы рухындағы классикалық капитализм өлшемі-

мен келуге болмайды; бұл нарықтағы сұраныс пен ұсыныс ойы-

нына тәуелді, сату мен сатып алудың жеке жауапкершіліксіз

мәмілесі емес болатын және оған қатысушылар тек пайда табу-

ды ғана көздемеген. Керісінше, оларға абырой түсінігі, дін, мо-

раль ерекше маңызды саналған және шаруашылыққа қатысты

кез келген іс-әрекет тұлғалық сипат иеленген. Одан бөлек, ар-

хаикалық қоғамда байлық заттық емес, рәміздік қасиетке ие

болған (көнескандинавиялық материалда мұны А.Я. Гуревич

тамаша көрсетіп берді, қазына қожайынының жетістігінің кө-

рінісі ретінде түсіндірілді, сол себепті ол ырыс ретінде қол жет-

пейтін жерде мәңгі бақи сақталуға тиіс болды [42, 1-басылым,

197–198-б.]).

М.Мосс уақыт өте келе нарық «сый-сыйлық беру» жүйе-

сін ығыстырып шығарады деп болжады; ал қазіргі зерттеуші-

лер нарықтық қатынастар сыйлық алмасу дәстүрімен кере-

мет үйлесіп, қатар жүре алады деп есептеуге бейім. Мысалы,

XVI ғасырдағы Францияға қатысты айтар болсақ, бұл айлыққа,

жалға алуға берілетін ақыға т.б. қосымша келісімшарттар жа-

117

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

сасуға сыйлықтың қандай көмегі болғанын жазған Н.З. Дэвис

еңбегінде

жақсы көрсетілді [168, 199–200-б.]. Дж.Левидің

жоғарыда талданған кітабына сәйкес, XVII ғасырдағы пьемонт

деревнясында жер телімінің нарығын тексергенде тіпті де на-

рық болмай шыққан: жерге байланысты келісімшарттар оған

қатысушылардың қарым-қатынасына тікелей тәуелді болған

[138, 3-тарау].

Тарихи-экономикалық антропологияның басты мәселелері-

нің бірі – өткен дәуірдегі шаруашылық іс-әрекеті рационалды-

ғының әр алуан түрлерін қарастыру. Бұл мәселені сараптауға

көрнекті поляк тарихшысы Витольд Кула

үлкен үлес қосты.

«Феодалдық құрылыстың экономикалық теориясы» (1962)

атты кітабында ол орта ғасырлар дәуірінде шаруашылық есеп

жүргізу капиталистік есеп жүргізумен тепе-тең еместігін және

капитализм тұсында шығынды болған нәрсенің XVI–XVII ға-

сырлардағы әлдебір помещик шаруашылығында айтарлықтай

кірісті болғанын көрсетті. Ғалым дәстүршілдік пен рационал-

дық элементтері кез келген экономикаға әрқашан тән болаты-

нын, бірақ олардың нақты арасалмағы дәуірден дәуірге өзгеріп

отыратынын атап өтті. Осылайша рационалды экономикалық

сипат өте тарихи. Және әлгі алты сиыр сатып, орнына асыл

тұқымды үш сиыр алуды ұсынған зоотехникке небәрі үш сиы-

ры болса, ұлын дәулетті көршінің атастырылған қызына үй-

лендіре алмайтынын айтқан француз шаруасы, В.Куланың

пікірінше, өте орынды пайымдаған; өйткені қалыңдықтың қа-

лыңмалы шаруа үшін асылтұқымды үш сиырдан түсетін пай-

даға қарағанда анағұрлым көп [171, 182–194-б., үлгі: 191-б.,

ескертпе: 216].

Н. 3. Дэвис бұл бақылауларды «Дар во Франции XVI века» (2000) [75] кітабында

жинақтап көрсетті. Автордың айтуынша, кітапта «XVI ғасырдағы Франциядағы

сый этнографиясы» сипатталған (14-б.); онда сый-сияпатқа (қайырымдылық,

жомарттық, достық, көршілік) байланысты ұғымдар мен тарту жасау тәжірибесі

егжей-тегжейлі қарастырылады. Әсіресе Н.З. Дэвистің сый-сияпатты әлеуметтік

тұрғыда пайдалану (тұтынушы мен ұсыным иесі және шаруалар мен мырзалар

арасында байланыс орнату т.б.), сый мен оның өтемақысы және т.б. жөніндегі

пайымдары (3–4-тарау) өте қызық.

Оның шығармашылығы жөнінде нақтырақ қараңыз: Каганович Б.С. Витольд

Кула: эко номическая история и история ментальности // Одиссей. Человек в

исто рии. 1997. М., 1998. С. 275–298.

118

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

А.Бюргьердің түсіндіруінше, әлеуметтік антрополо-

гияның негізгі пәні – отбасылық-туыстық байланыстар-

ды қарастыру; бұл ретте тарихи зерттеулердің саласына

К. Леви-Стросстың «құрылымдық антропологиясының» үл-

кен ықпалы аңғарылады (қараңыз: [180]). Осы тәріздес ең-

бектердің үлгісі ретінде Бюргьер Ж.Дюбидің XI–XII ғасыр-

лардағы Маконнэ ауданы, Э.Ле Руа Ладюридің Лангедок

шаруалары және Дэвид Херликидің бізге бұрыннан белгілі

Монтайю ауылы туралы, сондай-ақ Кристиан Клапиштің

XV ғасырдағы тоскан отбасылары жөніндегі кітабын т.б.

келтіреді [92, 55–56-б.]. Алайда, менің ойымша, әлеуметтік

антропологияны тарихи антропология ішіндегі ерекше бағыт

ретінде бөліп көрсететін болсақ (көптеген зерттеушілер оны

әлеуметтік тарихтың бір бөлімі немесе өзге бір түрі деп дәлел-

ді түрде есептейтіндіктен, бұл талас тудырмайды), онда оны

туыстық немесе мысалы көршілік байланыстарға негізделген

шағын қауымдастықтарды зерттеу ретінде әлдеқайда кеңірек

түсінген мағыналы болар еді. Сонда, А.Бюргьер тізіп шыққан

француз зерттеушілері еңбектерімен қатар бұл арада мысалы

ағылшын мамандарының жергілікті тарих жөніндегі еңбек-

терін (қараңыз: [22, 175–178; 23-б., 2-бөлім, 20–22-б.]) немесе

итальян микротарихшыларының жұмыстарын (соның ішінде

Дж.Левидің жоғарыда тілге тиек болған кітабын [138]) атаған

орынды.

Соңғы онжылдықтарда антропологиялық тұрғыда, яғни

«бәріне ортақ мағына, қарым-қатынас және құндылықтар, сон-

дай-ақ рәміздік түрлер ретінде түсінілетін және жүзеге асыры-

латын» халықтық мәдениет тарихы іргелі зерттеу нысаны-

на айналды

[74, XI б.; салыстырыңыз: 65, 272-б.]. Бұлайша

кеңінен саралағанда, сенім де халықтық мәдениеттің бір қыры

ретінде қарастырылады. Халықтық мәдениет өткен ғасыр-

ларда діни реңкке қатты боялғандықтан, аталған бағыт діни

антропологиямен, нақтырақ айтқанда халықтық діншілдік-

Қараңыз. К.Гинзбургте: «...нақты бір тарихи кезеңде қаналушы таптарға тән

болған өмірлік ұстанымдар, наным-сенімдер, көзқарастар жиынтығына қатысты

қолданылған мәдениет» термині қолданысқа мәдени антропология арқылы

жақында ғана енді [67, 32-б.].

119

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

пен, сенімнің субъективті жағын зерделеумен тығыз байла-

нысты болып шығады.

Аталған мәселелер жиынтығын зерттеушілер жүгінетін

өзіндік әдіс – төмендегілер, яғни сауатсыз «момындар» мәде-

ниетін жоғарыдағылардың зиялы мәдениетіне қарама-қарсы

қою. Бұл арада марксизмнің, соның ішінде таптық қоғамда

екі мәдениеттің болатыны жөніндегі А.Грамши тұжырымы-

ның әсері болғаны күмәнсіз (А.Грамши еңбектеріне тікелей

сілтеме К.Гинзбург пен П.Берк кітаптарында келтірілген: [67,

49-б., ескерту 1; 74, XI б.]). Осы екі мәдениеттің өзара байланы-

сы мәселесі алдыңғы қатарға шығады. Халықтық мәдениет пен

ғалымдық мәдениеттің мұндай өзара әрекетінің нақты мысал-

дары К.Гинзбургтің диірменші-философ Меноккио жөніндегі

және Н.З. Дэвистің XVI ғасырдағы Франция туралы жоғарыда

қарастырылған кітаптарында келтірілген [67, 76, 77].

Халықтық діншілдікті саралауға да сол қарсылық тән:

зерттеушілер шіркеу догматтарын, діншілдер мен прелат-

тар (католик дінбасылары ішіндегі жоғары мәртебелі адам. –

Ауд.) көзқарасын және киелі нәрселер туралы «төмендегі мо-

мындар» санасындағы өте ерекше ұғымдарды салыстырады.

Ж.-К. Шмиттің «Киелі жүйрік: Гинефор, балалар емшісі (XIII

ғасырдан бастап)»

(Святая борзая: Гинефор, целитель детей

(начиная с XIII века)) кітабы мұндай діни антропологияның

жарқын үлгісі бола алады.

Француз тарихшысы зерттеуіне өзек болған сюжетті алғаш

рет XIII ғасырдың ортасында доминикандық Этьенн де Бурбон

әңгімелеген: Лион епархиясы дихандары жүйрік төбетті кие-

лі санаған; аңыз бойынша ол сәбиді үлкен жыланнан құтқа-

рып қалған, бірақ сері-қожайын түсінбестікпен оны өлтіріп

қойған; кейіннен аналар ауру балаларын төбеттің моласына

алып келіп, оған дұға қылып, көмек сұрайтын болған. Ресми

шіркеу бұл нанымға тыйым салған, бірақ фольклоршылардың

жазбасына сүйенсек, аталған өңір диқандары XIX ғасырдың

70-жылдарының өзінде «әулие Гинефорға» – жүйрік төбетке

Schmin J.-С. Le saint lévrier: Guinefort, guérisseur d’enfants depuis le ХIII

-е

siècle. Раris, 1979; реф. қараңыз: Общественные науки за рубежом. Рефе ративный

журнал. Сер. 5. История. 1980. № 5. С. 161–164.

120

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

мінәжат етуді қоймаған. Ж.-К. Шмитт осы тамаша оқиғадан

екі мәдениеттің: диқандық (фольклорлық) және клерикалдық

(шіркеудің үстемдігін күшейтуге тырысатын. – Ауд.), орто-

доксалды қақтығысын көреді, бұл ретте соңғысы көп жылдар

бойы алдыңғысын тұншықтыруға тырысып келген, бірақ одан

ештеңе шықпаған.

Егер бұл мысалда ресми дін мен халықтық нанымның қа-

рым-қатынасы бір-біріне қарама-қарсы нәрсе іспетті көрінсе,

К.Гинзбургтің жақында жарық көрген «Түнгі оқиға. Жиынды

пайымдау» атты кітабында мыстандардың жынойнағы туралы

мифтің шығуы екі, яғни зиялы мен фольклорлық дәстүрдің

өзара әрекеті мен ықпалдастығының нәтижесі ретінде түсін-

діріледі. Бұл ретте біріншісі судьялар, инквизиторлар мен дін

мамандары ұстанған дәстүр жын-пері мен шайтандар сектасы

бар дегенге негізделді; екіншісі – бірқатар адамдардың экста-

тикалық күйде әруақтар әлеміне саяхат шеге алу қабілетіне де-

ген сенім [80] (негізгі идея мақалада мазмұндалды [66]).

Ақырында, билік пен бағыныштылар қарым-қатынасын

зерттеуге антропологиялық тәсілді қолдану нәтижесі ретін-

де саяси антропология бағыты пайда болды. 60-жылдардан

бастап бұл терминді архаикалық қоғамдардың саяси ұйымын

зерттеген этнологтар қолдана бастады, алайда 1971 жылы

Ж.Ле Гофф антропологияның бұл тарауы саяси тарихтың жа-

ңаруына жағымды ықпал еткенін мәлімдеді [158, орысша ауд.

1994, 186–189-б.]. Кейінірек, 80-жылдары ол «саяси-тарихи

(немесе тарихи-саяси) антропология» терминін тарихи зерт-

теулер бағытын айқындау мақсатында қызу қолдана бастады

[546, 25-б.; 35, 1988 жылғы басылым, 17-б.; сондай-ақ оның

1982 жылы М.Блок кітабының қайта басылымына алғы сөзін

қараңыз: 40, 57-б.]). «Патшалар шапағаты» (1924) кітабының

авторы М.Блок бүгінде саяси-тарихи антропологияның негі-

зін қалаушы болып есептеледі, ал бұл кітаптың өзі [40] қазір

биліктің рәміздік табиғатын зерттеу үлгісі болып табылады.

Лайықты бағасын таяуда ғана алған, осыған жақын тақы-

рыптағы классикалық келесі бір еңбек – Эрнст Канторовичтің

«Корольдың екі денесі. Ортағасырлық саяси теология очер-

кі» (1957) кітабы. М.Блокты халықтың өз монархтарының

121

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

таңғажайып қабілеттері туралы түсініктері қызықтырса,

Э.Канторович сол баяғы қажеттілік – корольдың ажалды адам

бейнесі мен жоғарғы биліктің өміршең идеясы қабысқан екіұдай

табиғатын зерделеу әрекеті көрініс тапқан заңгерлер трактатта-

ры мен дін мамандарының шығармаларын қарастырды [162].

Бағыныштылардың монарх билігі туралы түсінігі қандай

болды және сол биліктің өзі салт-жоралар мен рәсімдерде ба-

ғыныштыларға өзін қалай көрсетті – бүгінгі таңда билік құ-

былысын қарастырудың аса маңызды екі жағы осы. Осылайша

саяси тарих үшін билік институттарын дәстүрлі зерттеуден

гөрі, олардың нақты бір тарихи-мәдени контексте әрекет етуін

қарастыруға басымдық беріледі. Тарихшыларды тәж кигі-

зу салтанаты, корольдың қалаға кіруі, дәстүрлі рәсімдер мен

адамдардың өнертапқыштығы қызықтырады [165–167, сон-

дай-ақ шолуды қараңыз: 2, 155–163-б.].

Саяси қатынастарды қарастыру биліктің рәміздік қыры-

мен ғана шектелмейді. Күнделікті тұрмысты, басқару маша-

қатын, сондай-ақ қоғамның әртүрлі «қабаттарындағы» билік

бөлінісін зерттеу де аса маңызды. Патронат пен тапсырыс бе-

рушілер, биліктегі делдалдық, тіпті де жетілдірілмеген ресми

құрылымдар іс-әрекетін толықтырып жатқан бейресми қаты-

настар мәселесі 80–90-жылдары тарихшылар назарын ерекше

аударды.

Ерте жаңа дәуірдегі Еуропа (XVI–XVIII ғасырларда), бірін-

ші кезекте Франция тарихы зерттеудің бұл бағытының сынақ

алаңы іспетті болды. Көп нәрсе аймақтық зерттеулер шеңбе-

рінде істелінді. Мәселен, Уильям Бейк өзінің XVIІ ғасырдағы

Лангедок туралы кітабында Людовик XIV-тің жергілікті ақ-

сүйектермен және жергілікті мекемелермен (парламент, му-

ниципалитеттер т.б.) керемет тіл табыса білген орталықтан-

дырылған саясатының жетістігін түсіндірді; бұл ретте ол жеке

байланыстардың сол кезең саясатындағы (отбасылық, клиент-

тік, корпоративтік т.б.) маңызын ерекше атап көрсетті. Шын

мәнінде, корольдік билік ескі әдістерді қолдана отырып, со-

ның ішінде жергілікті жерлердегі тапсырыс берушілер мен өз

агенттерінің желісін құру және оларға қолдау білдіру арқылы

провинциядағы өз ықпалын күшейтті. Орталық биліктің мұн-

122

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

дай желіден бөлек провинциялық қоғамға әсер ететін тиімді те-

тігі болған жоқ [160, әсіресе 10-тарау].

Шарон Кеттеринг XVII ғасырдағы Франциядағы патро-

натты-клиенттік жүйені өз зерттеулерінің басты нысаны етті.

Оның негізінен аймақтық материалдар бойынша жасалған

бақылаулары У.Бейк тұжырымдарын толықтырады және кү-

шейте түседі. Ш.Кеттеринг қайта қалпына келтірген, астана

мен аймақты өзара байланыстыратын қарым-қатынастар жү-

йесі үш буыннан тұрады, патрон (бұл рөлде ол кезде король ми-

нистрлерінің бірі болды), жергілікті биліктегі маңызды лауа-

зым иесі санатындағы делдал-ақсүйек (бұл делдалды Кеттеринг

брокер деп атайды, бұл терминді саясаттанушылар биржалық

тілден алған) және тәуелді клиенттер тобы. Бұл жүйедегі ше-

шуші рөл – өз үлесіне тиген материалдық және материалдық

емес сипаттағы король рақымшылығын тек бас пайдасына ғана

емес, тақ мүддесі үшін де шебер бөліске сала білген делдал-бро-

керге тиесілі болды [163, 164].

80-жылдары У.Бейк пен Ш.Кеттеринг кітаптары мәнерінде

орындалған, қазір сөз болған жұмыстар

биліктің ескі жүйедегі

қызметінің механизмдері туралы дәстүрлі түсініктерді едәуір

өзгертті. Егер бұрын XVI–XVIII ғасырларда корольдік билік

бюрократия мен тұрақты армияға сүйеніп, атақты адамдардың

артықшылықтары мен өкілетті органдар (парламенттер, бас

штаттар) құқықтарына шабуыл жасады деп есептелген болса,

енді қазір орталық биліктің шын мәніндегі күшеюі олардың

еркінен тыс емес, керісінше, жергілікті элитаның және өкі-

летті мекемелердің қолдауымен жүзеге асқаны және бұл ретте

қандай да бір жаңа (бюрократтық) институттар емес, жеке бай-

ланыстарға, қамқорлыққа және өзара қызмет көрсетуге негіз-

делген ескі әдістер қолданылғаны анықталды. Соңғы жылдар-

Патронат пен клиент қарым-қатынасына арналған көптеген еңбектердің

арасында, жоғарыда аталғандардан бөлек, поляк тарихшысы Антонио Мончактың

батысеуропалық материалдарымен қатар ХVI–ХVIII ғасырлардағы Речь Посполитая

тарихына қатысты дереккөздер талданатын кітабын ерекше атауға болады, қараңыз:

Мackar А.Кlientеlа. Neoformalne systemy wladzy w Polsce i Еuгорic ХVI–ХVIII w.

Wyd. 2. Warszawа, 2000. Профессор Мончак – әр алуан елдер тарихшыларының дәл

сол мәселе жөнінде жазған мақалалар жинағының да редакторы: Кlientelsysteme in

Europa der frühen Neuzeit / Hrsg. von A.Maczak. 1988.

123

бағыттаР ЖӘнЕ МӘсЕлЕлЕР

дағы зерттеушілердің байқағандарын жинақтай келе, Николас

Хеншелл абсолютизмнің бағыныштылар құқығын белден баса-

тын, қатаң авторитарлық режим ретіндегі дәстүрлі тұжырымы

жай әншейін миф деген ұйғарымға келді. Шындығында, билік

жергілікті элитамен, парламенттермен және басқа да бұрын-

нан келе жатқан мекемелермен

келісім мен өзара тиімді қа-

рым-қатынас жолдарын іздеген. Сонымен жуырда ғана инсти-

тутталған тәсілдің үстемдігі жағдайында тарихшыларға таныс

XIX ғасырдағы монархияны еске салатын әлдене болып көрін-

ген нәрсе тексере келгенде әлдеқайда архаикалық құбылыс бо-

лып шықты.

Тұтастай алғанда, тарихи антропологияның дәстүрлі сая-

си сана мен мінез-құлықтың әртүрлі қырларын қамтитын бұл

тараудың пәндік аумағын қайсыбір дәуірдегі қоғамның саяси

мәдениетін зерттеу ретінде қарастыруға болады.

Неnshall N. The Myth of Absolutism: Сhange & Continuity in Early Modern

European Monarchy. London & New Yогк, 1992 (герrint 1996). Орысша ауд.: Хеншелл

Н. Миф абсолютизма: Перемены и преемственность в раз витии западноевропейской

монархии раннего Нового времени. СПб., 2003.

РЕСЕЙ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ

АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ПЕРСПЕКТИВАСЫ

Ресейдегі тарихи антропологияның алғышарттары:

жүзеге аспаған мүмкіндіктер

Өткен ғасырда Ресейде тарихи антропологияның қалыпта-

суына бірнеше алғышарт болды. Алайда бағыт ретінде біздің

елімізде ол тек жуырда ғана пайда болды. Л.П. Карсавин ұсын-

ған «орташа діндар адам» ойы туралы бұған дейін жоғарыда

айтылды. Менталдылық ұғымымен үндес бұл ойды сол жыл-

дары Нидерландта Й.Хейзинга мен Францияда М.Блок бір-бі-

рінен дербес түрде қарастырған. Өкінішке қарай, бұл желі ол

кезде Ресейде дамымады: басқа әлемнен ғылыми оқшаулану

мен тұрпайыланған марксизм негізінде бірдей ойлауға мәж-

бүрлеу тарихи зерттеулердің жаңа бағытының бой көрсетуіне

мүмкіндік бермеді. Әрине, новаторлық еңбектер ол кезде де

жазылып жатты. Алайда қалыптасқан жағдайға байланысты,

олардың өздерінің ізімен келе жатқан ғалымдарға жол көрсе-

туші есебінде болуына мүмкіндік болмады.

Айтылған жайттар Б.А. Романовтың «Ежелгі Русь адам-

дары және мінез-құлықтары» (Люди и нравы древней Руси,

1947) атты тамаша кітабына толығымен қатысты. Өз алдына

қиын міндет, яғни «адамдардың күнделікті тұрмысындағы»

[266, 5-б.] таптық қалыптасу үдерісінің әсерін көрсету мінде-

тін қойған автор сақталып қалған қайнар көздердің мардым-

сыздығын ескере келе, мүмкін болған жалғыз жолды таңдады,

сөйтіп, жеке тұлғалардың әлеуметтік типі мен типтік тұр-

мыстық жағдайларды қайта құрастырды. Бұл үлгілеу, тип-

тендіру адамдардың психологиясына қызығушылық таныту

мен олардың материалдық жағдайына зейін аудару сияқ-

ты, Б.А. Романовтың кітабын М.Блоктың небәрі 7 жыл бұ-

рын шыққан «Феодалдық қоғам» (Феодальное общество,

1939–1940) жинағымен жақындастырады [41]. Басқаша жағ-

125

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

дайда «Адамдар және мінез-құлықтар», мүмкін, үлкен ғылыми

резонанс тудырып, еліктеушілерге үлгі болар еді, бірақ 40-жыл-

дардың соңындағы Кеңестер Одағында кітап басқаша қабыл-

данды: оның авторы «антипатриотизм» үшін айыпталды

Сондай-ақ келесі серпілістер – М.М. Бахтиннің Рабле ту-

ралы кітабы (1965) және кейінірек семиотиканың пайда бо-

луы ресейлік тарих зерттеушілері тарапынан қабылданба-

ды. Әйтсе де, Бахтиннің бұл еңбегі тарихи антропологияның

Батыс Еуропа мен АҚШ-та қалыптасуына ықпал еткені сөзсіз:

К.Гинзбург пен Н.З. Дэвис өз еңбектерінде оған сілтеме жаса-

ды және жоғары бағалады [67, 35–36-б.; 76, 103-б.], алайда ме-

диевистер А.Я. Гуревичтің, әсіресе Л.М. Баткинді айтпағанда,

Бахтиннің тарихшыларға әсері ол жылдары отанында айтар-

лықтай болған жоқ.

Ю.М. Лотманның XVIII–XIX ғасырлардағы адамдардың тұр-

мыстық мінез-құлқы коды туралы 1970 жылдардағы еңбектері

[260, 261] уақытқа сай және сол кезде күнделікті тұрмыс әле-

мін өздері үшін қайта ашқан батысеуропалық әлеуметтанушы,

этнолог, тарихшылар зерттеулерімен үндес болды. П.Бурдьенің

«тәжірибе теориясын» Лотманның «тұрмыстық мінез-құлық

поэтикасы» терминімен П.Берк жақындастырады: екі жағдай-

да да адамдар күнделікті өмірде ұстанатын, жазылмаған ереже-

лер мен шарттарды анықтау туралы әңгіме қозғалды [31, 194-

б.]. Алайда П.Бурдье мен Ю.М. Лотман түсінігіндегідей орыс

өмір салты тарихы тек қазір ғана пайда бола бастады.

Сондай-ақ 60–70-жылдардың соңында Б.Ф. Поршневтің

жетекшілігімен жүргізілген тарихи психология жөнінде-

гі семинарды да еске түсіре кеткен жөн. Психолог, философ,

Еуропа тарихы мамандарымен қатар бірқатар тарихшы-ру-

систер де (Б.Г. Литвак, Г.Л. Соболев т.б.) қатысқан осы мәсе-

ле тізбегі бойынша мақалалар жинағы сол кезде жарық көрді

Жарық көргеннен кейін идеологиялық «талқыдан» өткен кітап пен оның авто-

рының тағдыры туралы, қараңыз: Панеях В.М. «Люди и нравы древней Руси» Бориса

Александровича Романова: судьба книги // Труды Отдела Древнерусской литерату-

ры. СПб., 1996. Т. 50. С. 825–839. Сондай-ақ қараңыз: Панеях В. М. Творчество и

судьба историка: Борис Александрович Романов. (СПб., 2000. С. 246–295).

История и психология / Под ред. Б.Ф. Поршнева, Л.И. Анцыферовой. М., 1971.

126

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

А.Я. Гуревичтің 1972 жылы шыққан «Ортағасырлық мәде-

ниет категориясы» (Категория средневековой культуры) [42]

кітабы ресейлік тарихшыларға қатты әсер етті; онда «ментал-

дылық» терминінің өзі қолданылмаса да, осы ұғымға қатысты

терминдердің барлық жиынтығы («әлем бейнесі», «әлем үлгі-

сі», «дүниетаным» т.б.) меңзелді. Одан кейін тарихи психоло-

гия мәселелері кеңестік ғылымда көпке дейін талқыланбады,

алайда тарихшылардың бұл тақырыпқа қызығушылығын жою

енді мүмкін емес болатын. 1987 жылы көктемде тарихи пси-

хология жөніндегі семинар қайта жаңғырды (А.Я. Гуревичтің

басшылығымен) және оның отырысына қатысушылар «ментал-

дылық» терминін белсенді түрде қолдана бастады

. Осылайша

тарихи психология жайлап тарихи менталдылыққа ауысты,

кейіннен А.Я. Гуревичтің оны тарихи антропология деп өзгер-

туіне байланысты семинардың аты да өзгерді.

Соңғы уақытқа дейін этнография мен Ресей тарихы бір-

ге емес, бірақ қатар әрекет етіп келді. Жекелей алғанда,

Н.А. Миненко, М.М. Громыко және т.б. ғалымдардың

XVIII–XIX ғасырлардағы (мысалы, қараңыз: [252]) орыс ди-

қандарының өмірі мен тұрмысы туралы этнографиялық тұр-

ғыда жазылған зерттеулері басқа дәуірлер тарихының немесе

мәселелердің антропологияландырылуына алып келмеді. Бұл

ретте шетелдік тарихи-антропологиялық зерттеулер әдіснама-

сы Ресейдегі тарихтың зерттелуіне 1990 жылдарға дейін айтар-

лықтай ықпал етпеді. Бір айта кетерлігі, шетелдік русистикада

тарихи-антропологиялық тәсіл XX ғасырдың 80-жылдарынан

бастап қолданыла бастады.

Тарихи-антропологиялық бағыттың шетелдік

русистикада қалыптасуы

Тарихи антропологияның орыс материалдарындағы «оша-

ғы» АҚШ-та 80-жылдары пайда болды. Ресей тарихын жа-

ңаша зерттеудің қалыптасуында Гарвард университетінің

Семинар жұмысының хроникасын қараңыз: Одиссей. Человек в истории. 1989.

М., 1989. С. 183–190; 1993. М., 1994. С. 300–318.

127

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

профессоры Эдвард Кинанның 1986 жылы жарық көрген

«Традиционные пути московской политики» атты полемика-

лық мақаласы

белгілі бір рөл атқарды. Америкалық тарихшы

мақаласындағы негізгі ой континуитет туралы, яғни саяси мә-

дениеттің Мәскеу Русі кезеңінен бері мұрагерлікке қалып келе

жатқаны жөніндегі тезис. Бұл теория тұрғысынан алғанда, бас

хатшы мен саяси бюро Мәскеу патшалары мен олардың мырза-

ларының «заңды мұрагері» болып шығады.

Мұнда біздің назарымызды, ең алдымен, «саяси мәдениет»

терминінің өзі аударады. «Мәдениет» терминінің билік қарым-

қатынастарын талдауда қолданылуы – антропологиялық тәсіл-

дің айқын белгісі («мәдениет» ұғымының осы тәсіл аясындағы

басты рөлі туралы, қараңыз: [65, 272-б.]. Автор «өкілдерінің

саяси мінез-құлқының негізін құрайтын модельмен қатар, соны

сипаттайтын түрлер мен рәміздерді қалыптастыруына мүм-

кіндік беретін» және «орыстардың ұғымындағы саяси өмірдің

ережелері мен маңызы жөніндегі наным, тәжірибе және үміт

жиынтығын» «саяси мәдениет» деп түсінеді

. Сәйкесінше,

Э.Кинан «орыс саяси мәдениетінің негізгі белгілерін» сипат-

тауды және оның XV ғасырдың ортасынан бастап, XX ғасыр-

дың 50–60-жылдарына дейінгі, яғни бес ғасыр бойғы дамуын

бақылауды өзіне міндет етіп қойды.

Кинан өзінің эссесінде жасаған көптеген тұжырымдар (мә-

селен, самодержавие – тек миф, ол – өзінің саяси жүйесінің

мәнін жасырған, шын мәнінде, олигархия; оған қоса, патша-

лар боярлар кландарына тәуелді т.б.) негізділігі шамалы және

«Мәскеу саясатының дәстүрлі жолдары» (Традиционные пути

московской политики) мақаласының артынша дәл сол жур-

нал беттерінде жалғасқан пікірталастарда әділ сынға ұшыра-

ды (Э.Кинан мақаласы мен оның төңірегінде өрбіген полеми-

ка туралы нақтырақ, қараңыз: [195, 93–94-б.]). Алайда, менің

ойымша, «Мәскеу саясатының дәстүрлі жолдары» мақаласы-

ның құндылығы – автордың көпшілікпен оңай дауласуға бо-

латын нақты бір пайымдарында емес, Мәскеу саяси жүйесін

Кееnan Е.L. Muscovite Political Folkways // The Russian Review. 1986. Vо1. 45.

Р. 115–181.

Ibid. P. 115–116. Notе 1.

128

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

талдауға қатысты ұсынған өзіндік тәсілінде. Дәстүрлі инсти-

туционалдық тәсілдің, яғни мекемелер (боярлар думасы, бұй-

рықтар т.б.) тарихы орнына Кинан антропологиялық тәсілді

қолданады; соған сәйкес, негізгі назар билеуші элита ішіндегі

жеке (бірінші кезекте, туыстық) қарым-қатынастарға шоғыр-

ландырылады. Бұл ретте зерттеуші Мәскеу саяси жүйесінің

бейресми сипатын көрсеткенде шынымен де маңызды мәсе-

ле қозғайды: онда қандай да бір тұлғаның нақты билігі және

әкімшілік қызметі немесе міндеті арасында қажетті байланыс

болған жоқ; ықпал деңгейі патша әйеліне жақындықпен анық-

талды; билік құрушы әулет пен мемлекет басшысының сарай

маңындағы элитаға арналған үйлену тойларының маңызы

осында. «Мәскеудегі саясат міндет емес, мәртебе саясаты бол-

ды, – дейді Кинан, – және, сәйкесінше, оған ұлы князь сара-

йын құраған ұлы тектер ғана араласты»

Автордың өзі мойындағандай, сөз еткен жағдайлары-

ның дәлелді болуына тырысқан жоқ; жарияланған мәтін,

шын мәнінде, ғылыми ізденісті әрі қарай ынталандыруды

көздеген әлдебір интеллектуалдық арандату іспетті болды.

Және Кинанның бұл мақсатына жеткенін мойындау керек.

1987 жылы Russian Review журналында онымен болған пікір-

сайыс қана емес, сонымен бірге оның шәкірті Нанси Шилдс

Коллманның сол жылы жарияланған еңбектері және Гарвард

профессоры тұжырымдарының көптеген қырлары әрі қарай

дамытылған «Туыстық және саясат. 1345–1547 Мәскеу саяси

жүйесінің қалыптасуы» (Родство и политика. Формирование

московской политической системы 1345–1547) [249] атты мо-

нографиясы да бұған дәлел бола алады.

«Таптарға немесе саяси институттарға емес, жеке тұлғалар

мен топтардың қарым-қатынасына назар аудартатындықтан»,

Н.Ш. Коллманн өз зерттеуін «саясатқа антропологиялық тал-

дау» деп атайды [249, 181-б.]. Кітапқа кіріспеде зерттеуші өзі

таңдаған тәсілді патримониалды (М. Вебер бойынша) деп атай-

ды; А.Е. Пресняков, С.Б. Веселовский және Э.Кинанды бұл ба-

ғыттағы өзінің ізашарлары деп есептейді. Коллманн тәсілінің

Кееnan Е.L. Op. cit. P. 138.

129

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

негізінде «ортағасырлық, соның ішінде мәскеулік қоғамдағы

саяси қатынастар ресмилендірілмеген және институтталма-

ған; олар дәстүр арқылы анықталған және туыстық, достық,

тәуелділік сияқты жеке байланыстарға құрылған» деген тұ-

жырым жатыр. Н.Ш. Коллманн өз тәсілін Московиенің саяси

өмірін мемлекет пен сословиелердің (ақсүйектік, дворяндық)

абстрактілі, онда да антагонистік деп пайымдалған қарым-

қатынасы түрінде бейнелейтін, XIX–XX ғасырлардағы Ресей

тарихшыларының көпшілігіне тән рационалистік әдіске қа-

рама-қарсы қояды. Э.Кинанның артынша америкалық зерт-

теуші Московиенің саяси құрылысы шиеленісті күйінде ғана

емес, ішкі ауызбірлігімен және тұтастығымен сипатталғанын

айтып, қарама-қайшы көзқарасты қорғайды.

Автордың бірқатар пайымдары (мысалы, боярлық шеннің

XVI ғасырдың ортасына дейін қызметпен емес, мұрагерлікпен

алынғаны туралы) назар аударуға тұратыны сөзсіз. Сонымен

қатар Коллманнға бірқатар орнықтылық тән: шын мәнінде,

ол XIV ғасырдағы Мәскеу князьдігі мен XVI ғасырдағы Ресей

мемлекетінің өте архаикалық және қарапайым құрылысы

арасындағы айырмашылықты көрмейді; бұл, атап айтқанда,

хатшының елді басқарудағы рөлін бағаламауға алып келеді.

Оның Кинанның артынша қайталайтын, ұлы князьдар артын-

да тұрып, билікті боярлармен бөлісуге мәжбүр болған «само-

державие қасбеті» жөніндегі тезисімен де келісу қиын (Н.Ш.

Коллманн тұжырымының егжей-тегжейлі талдауын қараңыз;

[195, 94–96-б.]).

Коллманн кітабын тұтастай бағалай келе, оның Мәскеу Русі

саяси антропологиясы бойынша бірінші монография болғанын

атап өту қажет. Ол дәуірде (XVI ғасырдың ортасына дейін) мем-

лекеттік мекемелер енді ғана пайда бола бастағандықтан, зерт-

теушінің билеуші элита ішіндегі жеке, бейресми (туыстық,

патронат, клиентел) қарым-қатынастарға екпін түсіруі заң-

ды. Ұсынылған тұжырымның әлсіз жағына келсек (қасаңдық,

схематизм т.б.), менің ойымша, ол антропологиялық тәсілдің

өзінің анау айтқандай кемшіліктерінен емес, керісінше, оның

сол кезеңде батысеуропалық еңбектерде пысықталған бірқатар

принциптерін сақтамауымен түсіндіріледі.

130

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Саясатқа антропологиялық талдау, жоғарыда атап көрсетіл-

гендей, 80-жылдары зерттеушілер арасында үлкен танымалдық-

қа ие болған микротарих рухындағы зерттеулер көлемін азайтуды

талап ететіні сөзсіз. Осы көзқарас тұрғысынан, Н.Ш. Коллманн

зерттеу үшін таңдаған кезең (1345–1547) тым үлкен, оған әртүрлі

дәуірлер күштеп біріктірілген. Одан басқа, тарихи антропология

қарастырылып отырған мәдениеттің категориялары мен ұғымда-

рына ерекше көңіл аударады, ал бұл мезетте Кинан мен Коллманн

сипаттауында Петрге дейінгі Русь қоғамы шамадан тыс зайырлы

әрі саясиландырылған күйде көрінген болатын.

Антропологиялық тәсіл Ресейдегі америкалық тарихшы-

лар арасында неғұрлым мойындала түскен сайын, осы тұрғыда

атқарылған жұмыстар аталған бағыттың жоғарыда сөз болған

сипатты белгілеріне әлдеқайда сай бола түсті. Осыған орай, бә-

рінен бұрын Валери Кивельсон зерттеуін еске алу шарт; оны

саяси антропология тәсілдерін XVII ғасырдағы Ресей тарихы-

на қолданудың табысты тәжірибесі деп есептеуге болады.

«Провинциялардағы самодержавие: XVII ғасырдағы

Мәскеу дворяндығы және саяси мәдениет» (Самодержавие в

провинциях: Московское дворянство и политическая куль-

тура в XVII веке, 1996) [248] кітабын В.Кивельсон аймақтық

зерттеу ретінде ойластырды: бұл орайда автор бес қаланың,

яғни Владимир, Суздаль, Шуя, Лух, Юрьев Польский қалала-

рының аумақтық дворяндарының Смутадан бастап, Петр ре-

формаларына дейінгі тағдырына басты назар аударды. Зерттеу

ауқымының бір аймақ шеңберімен шектелуі тарихшының өз

еңбегінде XVII ғасырдағы бүкіл елдің дамуында айтарлықтай

маңызды болған түйінді мәселелерді алға тартуына кедергі

болмайды. Мәскеудің саяси жүйесін біртұтас ретінде түсіну

үшін зейінді астанадан аймаққа аударып, самодержавиенің

Мәскеуден сырт аймақта қалай әрекет еткенін көру керек деп

есептейді В.Кивельсон. Уездік дворяндықты және оның мем-

лекетпен өзара қатынасын саралау арқылы автор әкімшілік

кадрлардың ұдайы жетіспеушілігі жағдайында патшалық би-

лік ұлан-ғайыр аумақты қалай басқарды деген сұраққа жауап

табуға тырысады. Бұл тек әскери міндет атқаратын жергілікті

адамдардың атсалысуымен ғана мүмкін болған.

131

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

Кітаптың бірінші тарауларында Владимир-Суздаль дво-

ряндығы өмірінің қызмет, жерге иелік ету, отбасылық-туыс-

тық байланыстар сияқты әртүрлі қырлары қарастырылады.

Архивтік ауқымды материалдар негізінде автор әскери міндет-

тегі бірқатар жергілікті әулеттердің (Голенкиндер, Обуховтар,

Козловтар т.б.) XVI ғасырдың соңынан XVII ғасырдың соңына

дейінгі алты-жеті буын аралығындағы шежіресін қарастырады

және аумақтық дворяндардың туған жерге деген тартылысы

туралы маңызды ұйғарымға келеді. Әскери міндет атқаратын

адамдардың қамқорлықтары мен мүдделері де жергілікті және

жеке сипатта болды, ол өз отбасын материалдық тұрғыда қам-

тамасыз ету, қыздарын дұрыс жерге тұрмысқа беру, жер алу,

жергілікті қоғамдағы жеке және отбасылық мәртебесін нығай-

ту арқылы көрінді. Бұған қоса, заң ата-аналардың өз қызының

болашағына немесе қайтыс болған адамның жесірін қамтама-

сыз етуге қатысты құқығын шектеген жағдайда әкелер мен

ер-азаматтар оған мойынсұнбаған, ал жергілікті әскербасы

мен оның аппараты олардың бұл әрекетін әдеттегідей құптаған

және заңға қайшы бола тұрса да, мұндай келісімшарттарды

тіркеп отырған. Зерттеуші «жергілікті дворян зиялыларына

дербес іс-әрекет мүмкіндігін бере алғандықтан да, самодержа-

вие аумақтарда айтарлықтай деңгейде керемет қызмет істей

алды деген тұжырым жасайды. Сонымен бірге әскери міндет-

тегі адамдардың негізгі мүдделерінің уездік өмірдің аясында

тығыз тоғысуы көп жағдайда оларды жалпыресейлік көлемде-

гі «үлкен саясатқа» немқұрайды етті [248, 1–3-тарау].

Келесі тарауларда автор орталық биліктің қандай да бір

дворяндық оппозициясы жергілікті жерлерде не себепті пай-

да бола алмағанын көрнекті түрде көрсетеді. Әкімшіліктің

уездік қоғам басшыларымен «ынтымақтастығы» екі тарапқа

да тиімді болды. Мәскеуден жіберілген әскербасы, ол тіпті өз

қарауына сеніп тапсырылған уезде туысы жоқ болса да (қарас-

тырылған аймақта 1609–1700 жылдар аралығында ауысқан

әскербасылардың жалпы санының кем дегенде төрттен бірінің

туыстары болған), көп ұзамай ол жақтан пайдалы байланыстар

тауып алып жатты: әйтпесе қарамағындағы аз ғана қызметкер-

мен қалай басқарар еді?! Мұның сыртында, мемлекеттік қыз-

132

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

мет алу әскери міндеттегі жергілікті адамдардың (мысалы, жа-

лақыдағы адамның) баюына немесе (сайланбалы дворянның)

мәртебесінің өсуіне жол ашты [248, 4, 6-тарау].

В.Кивельсон таңдаған тәсіл аясында Мәскеу саяси жүйесі-

нің тіпті бүгінгілердің аузында аңызға айналған тамыр-таныс-

тық, жемқорлық және жең ұшынан жалғасушылық сияқты

сипаттары қозғалды. Саясаттағы жеке, бейресми байланыстар

әлі де жеткілікті түрде орталықтанбаған мемлекеттің көп-

теген кемшіліктерінің есесін қайтарып отырды. Ол аздай, бұл

дәстүрлі байланыстар қоғамның жаңа құбылысқа – патриар-

халды-вотчиналық режим «жықпылдарынан» (interstices)

өсіп шыққан бюрократияға бейімделуінің бір түрі болды.

Аумақтық боярдың ұлы астанаға келе салып, бірден ықпалды

қамқоршы іздеді және шаруасын айту үшін, ең алдымен, туы-

сы, жерлесі немесе жақсы танысы қызмет ететін мекемеге бар-

ды. Сөйте тұра, сотта қарсыласын «тамыр-танысы» немесе сол

тәріздес заңмен тыйым салынған нәрселер бойынша әрекет жа-

сады деп айыптаудан тартынған жоқ. Осы екіжақты стандарт

өтпелі дәуірдің саяси мәдениетіне тән қарама-қайшылықтар-

ды көрсетті: заңдылықтың, ешкімнің бет-жүзіне қарамайтын

әділеттіктің қажеттігі жақсы аңғарылды; бірақ сонымен бір-

ге билік пен басқару бұрынғыша – мүсіркеу, ара түсу, болысу

тәрізді бейресми қарым-қатынастар категориясында ойлады

[248, 5-тарау].

«Провинциялардағы самодержавие» кітабын Петрге дейін-

гі Русь материалдары негізінде жасалған тарихи-антрополо-

гиялық зерттеулердің сәтті үлгісі деп есептеуге болады. Автор

таңдаған ауқым Московие провинциялық өмірінің күнделікті

тұрмысын, астанадағы және аумақтардағы басқару жұмысын

құдды үлкейткіш әйнекпен қарағандай ғып көруге мүмкін-

дік берді. Зерттеушілік тәсіл де, пайдаланылған құжаттардың

(сот істері, қызмет барысындағы және жеке хат-хабар жазы-

су т.б.) сипаты да Кивельсон монографиясын жаңа дәуірдің

басындағы Еуропа тарихы бойынша осыған ұқсас еңбектер-

мен (Ш.Кеттеринг, У.Бейк, М.Кишланский т.б.) жақындас-

тырады, олар автор тұжырымының қалыптасуына ықпал ет-

кені күмәнсіз. Америкалық русистикада оның кітабы Кинан

133

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

мен Коллманның ертеректегі еңбектерінде басталған желіні

жалғастырады.

Қысқасы, орыс Ортағасырын қарастырудағы антрополо-

гиялық тәсіл жақтастарының еңбектерінде баға беру және

тұжырым жасау тұрғысында бірқатар айырмашылықтар бар,

бірақ ғалымдардың өздері мұны әзірге байқамайтын сияқты.

Мысалы, Н.Ш. Коллманн Московиені жаңа дәуір басындағы

еуропалық монархияларға ұқсамайтын ортағасырлық тип-

тік мемлекет санайды; XVI ғасырдағы Ресейді басқару оның

есіне Каролингтер дәуіріндегі Франк мемлекетін түсіреді.

Коллманның пікірінше, Мәскеудің саяси құрылысы XVII ға-

сырда да түбегейлі өзгерген жоқ [249, 1, 29, 183, 186–187-б.].

Орыс саяси мәдениетін француздікінен немесе ағылшынді-

кінен айрықшалайтын маңызды ерекшеліктерді атай тұра,

Кивельсон XVII ғасырдағы Московиені батысеуропалық, өзі-

мен дәуірлес мемлекеттермен бір қатарға қояды [248, 145,

151–155, 178, 276–278-б.]. Екі зерттеуші де бір-бірімен пі-

кір таластырмайды, бірақ олардың Мәскеудің саяси жүйе-

сіне қатысты түсінігіндегі айырмашылық көрініп тұрады:

Н.Ш. Коллманн, өзінің айтуынша, осы патримониалды құ-

рылыстың көнелігі мен енжарлығына мән берсе, В.Кивельсон

оның XVI–XVII ғасырлардағы эволюциясын, Петр реформала-

ры қарсаңында мұнда ескі мен жаңаның тоғысуын атап өтеді.

Меніңше, екінші нұсқа тарихи шындыққа едәуір сәйкес келеді.

Қазіргі уақытта тарихи-антропологиялық бағыт америка-

лық русистикада кең таралды. Бұл тұрғыда қарастырылатын

мәселелер аясы айтарлықтай кең: билік рәмізділігі, діни және

зайырлы салтанаттар мен рәсімдер, халықтық наным, әлеу-

меттік мәдени нормалар мен құндылықтар т.б. (нақты шолу,

қараңыз: [195, 98–102-б.]).

Жаңа дәуір басында бүкіл Еуропаны шарпыған сиқыр мен

дуагерлік үдерістер тарихи антропологияның дәстүрлі тақы-

рыбы болды. Сол кезеңдегі Ресейге қатысты айтқанда, бұл сю-

жеттер жақында В.Кивельсонның зерттеу нысанына айналды.

1650 жылдардағы мұрағат деректеріне негізделген еңбектерін-

де зерттеуші XVII ғасырдың ортасындағы Ресейдегі мыстан-

дарға құрылған саяттың себептері мен шарттарын анықтауға

134

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

тырысты. Сол кездегі Мәскеуде көп жағдайда Еуропада болған

жағдайларға ұқсас процестер, яғни мемлекеттік және діни ап-

параттың өсуі, әлеуметтік бақылаудың күшеюі т.б. байқалды.

Алайда батыс мемлекеттерінен ерекшелігі – Ресейде ер адам-

дардан гөрі, әйелдерге «мыстан» деген айып көбірек тағылды.

Мұны немен түсіндіруге болады? Негізінен, қаңғыбастар мен

әлеуметтік бұралқылар осындай жазғырудың құрбаны болды,

бұлардың арасында ер адамдар басым болды. Әйелдер үйге,

отбасына қаттырақ байланды. Америка тарихшысының пікі-

рінше, әлеуметтік маргиналдық пен үйреншікті стереотиптер

(мыстан образы) мыстан деп айыпталудың бағытын анықтай-

тын негізгі факторлар болды [226]

Н.Ш. Коллманн Петрге дейінгі Русьтегі ар-намыс ұғымы-

на циклді еңбектер арнады; бұл зерттеудің нәтижелері «Ар-

намыспен біріккен: Ресейдегі жаңа дәуір басындағы мемлекет

және қоғам» (орысша ауд: [255]) монографиясына топтасты-

рылды. Зерттеудің деректік негізін заңнамалық актілер, ар-

намысқа тию туралы істер бойынша 600-ден астам сот про-

цестерін сипаттайтын архивтік және жарияланған құжаттар

құрады. Жұмыстардың хронологиялық шеңбері 1560 жылдан

бастап XVIII ғасырдың бас кезеңін қамтиды.

Мәселенің қойылуы да, Н.Ш. Коллманн назарын аударып

отырған салыстырмалы-тарихи материал да антропологиялық

әдебиеттің авторлық тұжырымға сөзсіз ықпалы болғанын аң-

ғартады. Коллманн Московиедегі ар-намыс пен ұят жөніндегі

түсініктің Жерорта теңізі қоғамдастықтарындағы осы тәріздес

ұғымдармен қатты ұқсас екенін атап өтеді; сол себепті, оның

ойынша, этнологтардың тиісті еңбектері Ресейдегі осындай

сәйкес сюжеттерді зерттеуге айтарлықтай пайдалы болуы ық-

тимал [255, 53-б.].

Басқа мақаласында В.Кивельсон зерттеушілер назарын XVI ғасырдағы

Ресейдегі сарай маңындағы «саяси» сиқыр құбылысына аударады. Билік тұр-

ғысындағы қарым-қатынастардың өте әлсіз институттанған жағдайында мемле-

кет басшысына «мейірімді» және «мейірімсіз» кеңесшілерінің ықпалы қандай

болғанына ерекше мән берілді. Осыған орай, В.Кивельсон Мәскеудің саяси өмі-

рінің діни мазмұнын мейлінше ескеру қажеттігін орынды атап өтеді. (Кivelson

V. Political Sorcery in Sixteen-Century Muscovy // Culture and Identity in Moscow,

1359–1584 / Еd. bу А.М. Кleimola, G.D. Lenhoff, Moscow, 1997. Р. 267-283).

135

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

Ресей зерттеушілері ар-намысты қорғау жөніндегі заңна-

малық актілерді ең әуелі осы мақалаларда көрініс тапқан қо-

ғамдық иерархия тұрғысынан қарастырды

. Н.Ш. Коллманн

мәселенің басқа қырына көңіл бөледі: оны бәрінен бұрын абы-

ройы төгілгені үшін өтемақы алғандардың (олардың арасында

бұқараның барлық тобының өкілдері болған) әлеуметтік құ-

рамы, сондай-ақ масқарашылық болып есептелген нәрсе қы-

зықтырады. Бұл мәселе Московие тұрғындарының ар-намыс

ұғымына нені сыйдырғанын, яғни негізгі әлеуметтік-мәдени

нормалардың қандай болғанын анықтауға мүмкіндік береді.

Жақсы бедел бірінші кезекте заңға бағынышты мінез-құлық-

ты (сәйкесінше, әлдекімді ұры, қарақшы, болмаса сатқын деп

атау ар-намысқа қатты тию болып саналды), моральдық нор-

маларды сақтауды (тиісінше, сексуалды мінез-құлықты), сон-

дай-ақ Құдайға сыйынушылықты талап етті. Бұдан бөлек, ар-

намыс ұғымы сонымен қатар нақты бір әлеуметтік мәртебемен

шендестірілді және оны кеміту («бейшара князьсымақ», «бояр

балалары», «мұжықтың ұлы» деген сияқты сөздер) адамның

абыройын түсіру болып есептелді, масқаралау бойынша ша-

ғымдануға негіз болды. Ақырында, ар-намыс пен абыройды

төгу ұғымдары билік пен басқару саласына да таралды: пат-

ша лауазымын жазуда қате жіберу мемлекеттік шен иесінің

абыройын түсіреді деп есептелді; лауазымды тұлғаға бағынбау

және, керісінше, қызметін пайдаланып, оған нұқсан келтіру

масқаралау ретінде қарастырылды (соңғы жағдайда әскерба-

сының немесе хатшының озбырлығынан зардап шеккен адам

келтірілген зиянның өтемақысын талап етуге құқылы болды).

Осылайша «ар-намысты қорғау адамдарды қоғаммен бай-

ланыстырған нормалар мен қағидаларды қалыптастырды»,

әлеуметтік иерархияны және саяси құрылысты нығайтты деп

түйіндейді Н.Ш. Коллманн. Ар-намыс туралы ұғым сондай-ақ

«әлеуметтік бағыныштылыққа және тәртіпке негіз болатын

әлеуметтік код» болды [255, 389, 391-б.]. Меніңше, нақты мә-

селені зерттеудегі функционалистік тәсілді көрсететін бұл тұ-

Қараңыз, мысалы: Флоря Б.Н. Формирование сословного статуса гос подствую-

щего класса Древней Руси (На материале статей о возмещении за «бесчестье») //

История СССР. 1983. № 1. С. 61–74.

136

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

жырым сондай-ақ этнологияның америкалық тарихшы тұжы-

рымына қатты әсер еткенінің кепілі бола алады.

Бүгінгі таңдағы тарихи антропологияның жетекші бағыт-

тарының бірі – салт-жоралар, мерекелер, шерулер мен рәміз-

дік әдет-құлықтардың басқа да түрлерін зерттеу. М.Глакман,

В.Тёрнер, К.Гирц және т.б. этнологтардың артынша тарихшы-

лар театрландырылған осы әрекеттердің астарындағы әлеумет-

тік-мәдени нормалар, идеалдар мен құндылықтар жүйесін та-

буға тырысады.

Осылайша Майкл Флайер пасхадан бір апта бұрынғы жек-

сенбідегі «Қашырмен шеру» рәсімін зерттеді. Бұл шеруде

шіркеу басшысы (митрополит, кейінірек патриарх) қашырға

отырады, ал патша үлкен басын кішірейтіп, тізгінді қолына

ұстап жаяу жүреді. Бұл билігі шектелмеген патшаның әдеттегі

бейнесіне көлеңке түсіру емес пе? М.Флайер олай емес дейді:

патша билеуші емес, Иса Мәсіх алдындағы бағыныштылығын

көрсетті (барлық көрініс Исаның Иерусалимге кірген сәтін еске

түсірді). Одан басқа, әуелі Новгородқа, ал XVI ғасырдың орта-

сында Мәскеуге ауысқан баяғы империялық дәстүрге сәйкес,

дін қызметшісінің атын мемлекет басшысының жетелеп жүруі

оның шіркеуге қамқорлығын («жетекшілігін») білдірді [240].

Патша мен нөкерлері қатысатын, осыған ұқсас басқа діни рә-

сім – Богоявление (христиандық мерекелердің бірі. – Ред.) ке-

зінде (6-қаңтар) суды дәріптеу. Пол Бушкович мақаласының

зерттеу нысаны сол рәсім болды [246].

«Сол арқылы корольдар рәмізді түрде мемлекетті басқаруға

кірісетін» мерекеге, сонымен бірге патша әйелдерінің ел ішін-

де жүріп тұруына назар аударған К.Гирц үлгісі бойынша [191,

121–146-б.], Н.Ш. Коллманн мемлекет билеушілерінің Ресейге

сапарын, бәрінен бұрын XVI ғасырдағы діншілдігін арнайы қа-

растырды. Ел ішіне жасалған осындай сапар кезінде халық өз

билеушісін аман-есен күйінде көруге мүмкіндік алды (бұл әсі-

ресе алты жасынан «сапарлай» бастаған Иван IV-тің жастық

шағында өте өзекті болды) және оның шын мәніндегі діншіл-

дігіне көз жеткізді. Коллманның пікірінше, мемлекет басшы-

сының бағындырылған қалаға кіруінің рәміздік маңызы зор

болды: бұл рәсім мен соның артынша өтетін Құдайға құлшы-

137

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

лық ету салтанаты әскери жеңісті нығайтты және ұлы князь-

дің немесе патшаның жаңа аумақты билеуге кірісуін білдірді.

Новгородта (1478), Тверьде (1485), Смоленскіде (1514) және

Қазанда (1552) [250] солай болды.

Соңғы уақытта орыс саяси мәдениеті мен билік рәмізділігін

зерттеу америкалық тарихнамада Петрге дейінгі Русь шеңбері-

нен асып кетті. Атап айтқанда, Ричард Уортманның XVIII–XX

ғасырлардың басындағы Ресей империясының рәміздері мен

салт-жоралғыларына арналған «Билік сценарийі: миф және

орыс монархиясының салтанаттары» атты екітомдық еңбегінің

(орысша аудармасы, қараңыз:[237]) жарық көруі – соның кепі-

лі. Автор тиісті мерекелердің қолдауына сүйенген монархия-

лық мифтің үстемдік етуші режимді нығайтудағы рөлін көр-

сетті. Сарай маңындағы салтанаттарға қатысу елдің элитасын

таққа үйір қылды және басқа бұқарадан үстем етті. Р.Уортман,

сондай-ақ дәуірдің мәдени және саяси контексіне орай, патша-

лық биліктің рәмізділігі мен мифологиясы қалай өзгергенін де

анықтады: мысалы, Петр I мен оның жақын ізбасарларына тән

болған Құдай сипатты олимпші-патша бейнесі Екатерина II ке-

зінде кемеңгер заң шығарушы және Отан анасы бейнесімен ал-

масты, ал Николай I патшалық еткен тұста қайтадан жеңімпаз

императордың қаһармандық бейнесі қайта бой көрсетті.

Уортман зерттеулері маңызды желілерінің бірі – Еуропа

және орыс ұлттық дәстүрлерінің монархия бейнесіндегі ара-

салмағы. Петрден бастап самодержавие батыстанған бейнеде

көрінуге ұмтылды. Николай I-дің таққа отыруымен «билік

сценариі» өзгерді: енді император мен оның отбасы ұлт бейнесі

болып саналды; Николай I-дің таққа отыруын ұлықтау салта-

натында-ақ қарапайым адамдарға елеусіздеу болғанымен, өте

маңызды рөл жүктелді, яғни олар ел патшасына үш мәрте иіліп

тағзым етуі тиіс болды, кейінірек ұлықтау салтанатында дәс-

түрге айналған бұл рәсім билеушінің өзін жақсы көретін орыс

халқымен тығыз байланысын білдірді [237, 1-т., 2002 жылғы

басылым, 369-б.]. Екінші томда автор Николай I ізбасарлары

тұсындағы орыс монархиясы ұлттық мифінің тағдырын қарас-

тырады; атап айтқанда, осы мифтің өзекті пенденің әлсіздікте-

рін сезінген және патшаны өлтірушінің қолынан қаза тапқан

138

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Александр II үстемдік құрған дәуірдің екінші жартысындағы

дағдарысы; өзінің халықпен, орыс тарихымен және мәдение-

тімен этникалық және діни байланысына ерекше назар ау-

дартқан Александр III тұсындағы ұлттық монархия бейнесінің

қайта жаңғыруы; сонымен қатар бұл идеяның өзін Құдай та-

ғайындаған жалғыз ұлттық көсем санай отырып, жаңа саяси

шындық пен институттарды табанды түрде көзге ілгісі келме-

ген, сөйтіп, ақырында, елді бақылаудан қалған Николай II тұ-

сындағы құлдырауы сараланады.

Америка тарихшысы құрастырған монументальды полот-

ноның жекелеген бөліктері әртүрлі деңгейде тәптіштеліп жа-

зылған: XVIII–XIX ғасырдың басындағы «билік сценариі» ту-

ралы тараулардың нобайы, кескіні ғана бар, есесіне Николай I

мен Николай II дәуіріндегі ұлттық миф тағдыры әлдеқайда ег-

жей-тегжейлі баяндалған. Уортман енгізген «билік сценариі»

терминіне қатысты сұрақтар еріксіз туындайды: оның авторы

кім – патшаның өзі ме немесе оны жасауға маңайындағылар

атсалысты ма? Егер соңғысы рас болса, монархияның әр ке-

зеңдердегі бейнесін қалыптастыруға элитаның қатысы қанша-

лықты болды?

Алайда мұндай сұрақтар мен ескертулер Ресейдегі само-

державие институты эволюциясын зерттеудің бірегей тәсілін

ұсынған Р.Уортман еңбегінің новаторлық сипатына күмән кел-

тірмейді. Оның кітабы Америка русистикасында билік көрсет-

кіші бойынша жаңа зерттеулердің пайда болуына жол ашты:

Виктория Боннельдің 1917–1953 жылдардағы кеңестік плакат

туралы монографиясын солардың қатарында атауға болады

[245]. Уортман монографиясы қазіргі заманғы Ресей тарихна-

масына одан да зор ықпал етті (қараңыз: 50-б.).

90-жылдары америкалық ғалымдармен қатар Швейцария,

Франция, Германия және Ресейдің өз зерттеушілері де Ресейдің

өткенін тарихи-антропологиялық тұрғыда зерттеуге көше

бастады.

Мұндай сұрақтарды Уортман кітабының Ресейдегі рецензенттері, соның ішінде

М.Д. Долбилов (қараңыз: Новое литературное обозрение. 2002. № 56. С. 53.) және

Д.А. Андреев қойды, қараңыз: Андреев Д.А. Размышления американ ского историка

о «сценариях власти» в царской России // Вопросы исто рии. 2003. № 10. С. 99.

139

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

Швейцариялық зерттеуші Габриела Шайдеггердің кітабы

(1993) [269] XVI–XVII ғасырлардағы еуропалықтар мен орыстар-

дың бір-бірі туралы түсініктерін қарастыруға арналған. Автор,

негізінен, шетелдік қонақтар мен Ресейдің өз тұрғындары ұс-

танған әлеуметтік-мәдени нормалар айқын көрінген және соның

салдарынан өзара түсініспеушілік, қате ұғым және таптаурын

пікір туындатқан нақты тұрмыстық жағдайларды талдауға баса

мән береді. Авторлық тұжырым негізінде – Н.Элиастың «ізгі»

мінез-құлықтар мен әдептілік шеңбері туралы ұғымды өзгерт-

кен, Батыс Еуропадағы өркениеттік үдерістер туралы теория-

сы. XVI–XVII ғасырларда ортағасырлық типтік қоғам күйінде

қалған Московие сол себепті де шетелдіктерге «жабайы ел», ал

орыстардың өздері «лас» және «бұзылған латын» болып көрін-

ді. Шын мәнінде, шетелдік саяхатшылар Ресейде осы таяуда

ғана, бірақ астанадан жырақта және сипатталып отырған кезең-

де олардың өз елдерінде кеңінен таралған құбылысқа кезікті.

Г.Шадеггер өз зерттеуінде антропологтардың байқағандарын,

соның ішінде М.Дугластың салт-жоралғылардың тазалығы

және тыйымдар жөніндегі кітабын кеңінен пайдаланады [178].

Француз русисті Клаудио Ингерфлом өз еңбегінде этноло-

гиялық тәсілді билік пен оның Ресейдегі XVII ғасырдағы көр-

сеткішін зерттеуге қолданады (қараңыз, мысалы: [229])

Германиялық тарихшы Людвиг Штайндорф еңбектерінде

[227

, 228 т.б.] ортағасырлық Ресейдегі марқұмды еске алуға

байланысты ғибадат Батыс Еуропадағы соған ұқсас рәсіммен

салыстырмалы түрде қарастырылады. Автор еске алу салты-

ның сан алуан түрлері мен соған сәйкес келетін кітаптардың

(синодика, азықтық кітаптар т.б.) типтерін мұқият зерттейді.

Л.Штайндорфтың пікірінше, еске алу шарасының орталықта-

ры ретінде монастырьлардың шешуші рөлі олардың көне орыс

қоғамындағы мәртебесін айқындады: олар бүкіл ел үшін ма-

ңызды қызмет атқарды.

Қараңыз, сондай-ақ: Ингерфлом К. Между мифом и логосом: действие. Рож-

дение политической репрезентации власти в России // Ноmо Historicus: Ю.Л.

Бессмертныйдың 80 жылдығына орай: В 2 кн. М., 2003. Кн. П. С. 65–96.

Скрынников Р.Г., Алексеев А.И. [Рецензия] // Отечественная история. 1997. №2.

С. 201–203. Кітапқа рецензия: [227].

140

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Ресей ғылымындағы

менталдылық тарихының «ренессансы»

60–70-жылдардың басындағы «тарихи психология» мә-

селелерін талқылау, одан кейін А.Я. Гуревич кітабының же-

тістігі менталдылық тұжырымдамасының ресейлік ғылыми

қауымдастықта қабылдануына негіз болды. Антропологиялық

бағыттағы тарихтың барлық түрлерінің арасынан менталды-

лық тарихының анағұрлым үлкен табысқа жеткені таңғалар-

лық жайт емес.

Жаңа тұжырымды теориялық тұрғыда пайымдаудың

шыңы 1993–1996 жылдарға тура келді: осы уақыт аралығында

ресейлік менталитет құбылысына арналған тарихшылардың

бірнеше конференциясы мен философтардың дөңгелек үстелі

[213] өтті. Пікірталас материалдары жарияланды [207–210,

214]; сонымен қатар баспасөзде тарихшы-русистердің шетел-

дік әріптестердің менталитетті зерттеудегі жетістіктерінің ба-

сын қосқан және осы тәсілді Ресей тарихын зерттеуге қолдану

мүмкіндіктерін талқылаған бірнеше мақалалары пайда болды

[204, 212].

Бұл пікірталастар нақты бір материалды қарастыруда

«менталитет» ұғымын қолдануға тырысқан әрбір тарихшының

алдынан шыққан, ең кемі, екі теориялық мәселені көрсетіп

берді. Біріншіден, кімді менталдылықтың нақты бір типінің

өкілі деп есептеуге болады: жеке адамды ма, әлде бір әлеумет-

тік топты ма (тап, сословие, аумақтық тұтастық) немесе жалпы

алғандағы бүкіл халықты ма? Және, екіншіден, саналы және

бейсаналы элементтердің бұл ұғымдағы арақатынасы қандай

болады? Басқаша айтқанда, «менталитет» терминіне адам са-

насы мен мінез-құлқында не сәйкес келеді, ал әлдебір басқа

терминдер не үшін қажет?

Бірінші мәселеге келсек, жанр классиктерінің түсіндірме-

сі әртүрлі сипатта болып келеді. Айталық, Ж.Ле Гоффтың жиі

мысалға келтірілетін мақаласынан менталдылық тұтастай ал-

ғанда бүкіл халыққа тән (бұл – Цезарь мен оның легионында-

ғы соңғы сарбаз және әулие Людовик пен оның иелігіндегі ша-

141

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

руа, Христофор Колумб пен оның кемесіндегі матрос арасында

ортақ нәрсе болса, сол) деген пайыммен қатар, менталдылық

әлеуметтік күрестің маңызды элементі болғандықтан және

«жалпы менталдылықпен қатар, таптар ментальдығы да бар»

[63, 80, 89–90-б.] екенін ескертуді де кездестіруге болады.

Ресейлік менталитет туралы пікірталасқа қатысушылар-

дың бірі Ле Гоффтың Цезарь мен оның легионері арасындағы

ортақ нәрсе туралы тезисіне жақын бағыт ұстанды: олар мен-

талитет – тұтастай алғандағы халықтың сипаты деп болжа-

ды. Айталық, мысалы, М.А. Кукарцева менталитетті «әлемді

көрудің және нақты жағдайларда соған сәйкес әрекет етудің»

ұлттық тәсілі ретінде анықтауды мүмкін санайды. Сонымен

қатар ол қоғамның әртүрлі топтары мен таптарына тән мента-

литеттің бар екенін мойындайды, бірақ бүкіл зейінін «орыс-

тардың барлық жағдайда да ең соңына, мүмкіндігінің шегіне

дейін баруға деген ұмтылысы», дәл қазіргі жағдайға ден қою,

жақсылық күту т.б. сияқты, «орыс менталитеті жиынтығы-

ның» айнымас сипаттарын даралап көрсетуге аударады [206,

11–13-б.]. Алайда мұндай сараптамалардың негізінен ментали-

тет жөніндегі жалпы теориялық пайымдарда кездесетінін атап

өткен жөн. Тарихшылардың көпшілігінің – Ресейдегі ментал-

дылық тарихы тақырыбына жазылған нақты зерттеулер ав-

торларының бұл ұғымды халықтың жекелеген топтары мен

таптарына: шаруаларға, жұмысшыларға, дворяндарға, каза-

чествоға

т.б. қатысты қолданғанды жөн көретіні байқалады.

О.С. Поршневаның Бірінші дүниежүзілік соғыс жылда-

рындағы шаруалар, жұмысшылар мен солдаттар менталитеті

туралы кітабында жоғарыда аталған екі тәсілді өзара ымыра-

ға келтіруге әрекет жасалды. «Біздің көзқарасымызша, – деп

жазады зерттеуші, – бұл екі тәсілді бір-біріне қарсы қоюға бол-

майды, өйткені жеке адам немесе әлеуметтік топ менталитеті

өздері өкілі болып табылатын халықтың, ұлттың мәдениетімен

Шаруалар менталитеті туралы, қараңыз: «Менталитет и аграрное развитие России

(ХIХ–ХХ вв.)» [207] жинағындағы мақала, сондай-ақ О.Г. Буховецтің кітабы

[200]. Жұмысшылар менталитеті туралы, қараңыз: [205], дворяндар мен казактар

менталитеті туралы, қараңыз: [209, 75–77,127–131-б.]. XIX ғасырдың бірінші

жартысындағы маңызды бюрократия менталитеті Е.В. Долгих монографиясының

[202] тақырыбы болды.

142

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ғана емес, сондай-ақ адам тұрмысының әлеуметтік жағдайла-

рымен де байланысты» [211, 25-б.]. Алайда менталитеттің екі

түрінің «ымырасы» тек абстрактілі-теориялық деңгейде ғана

мүмкін болады: тарихшы нақты зерттеуге кіріскен бойда, өзі

пайдаланған ұғымның мағынасын нақтылауға тырысуы тиіс,

бұл ретте терминді шектен тыс еркін тәпсірлеу (менталитет =

«халықтың рухы», ұлттық сипат т.б.) Ресей империясының

немесе КСРО-ның ұлан-ғайыр кеңістігіндегі халықтардың ау-

мақтық, этникалық, діни, мүліктік және басқа да ерекшелік-

терін білдіретін әртүрлі мәліметтерді жинақтауға іс жүзінде

жарамсыз болып шығады. Сол себепті де зерттеушілер, соның

ішінде О.С. Поршнева да көп жағдайда жекелеген әлеуметтік

топтардың менталитетін қарастыруды артық санайды.

Отыз жылдан астам уақыт бұрын К.Гинзбург диірменші

Меноккио туралы кітабының бірінші басылымында, легио-

нерден бастап Цезарьға дейін, бүкіл халықтың ментальдығын

таптық сипатынан тыс қарастыру әрекеттерін сынға алды.

«Таптық тұрғыда зерттеу, қалай болғанда да, таптық сипаты-

нан тыс қарастырудан гөрі бір қадам алда», – деп жазды ита-

льян тарихшысы [67, 47-б.]. Осыдан сәл бұрын ғана марксизм

жалғыз дұрыс ілім болып есептелген бүгінгі Ресейде мұны еске

салуға тура келетінінің өзі таңғаларлықтай.

Алайда ол мейлі сословие немесе тап болсын, сол мәселе

үлкен бір әлеуметтік топ деңгейінде көтеріледі. Зерттеушіні

мұнда қандай қиындықтар күтіп тұрғанын О.С. Поршневаның

жоғарыда келтірілген монографиясы бойынша таразылауға бо-

лады. Екінші тарауда автор Бірінші дүниежүзілік соғыс жыл-

дарындағы шаруалар менталитетіндегі өзгерістерді көрсетуге

тырыса отырып, олардың 1914–1916 жылдардағы Әділет ми-

нистрлігі құжаттарында тіркелген, патша мен оның әулеті жө-

ніндегі жағымсыз пікірлерін мысалға келтіреді. Бұл материал-

дардың қандай да бір дереккөздік сипаттамасы берілмейді; тек

кейбір жағдайларда ғана мұндай сыни пайымдар авторлары-

ның аты аталып, мекенжайы көрсетіледі; пікірлердің көпші-

лігі әдеттегідей анонимді түрде беріледі, ал қорытындысында

«шаруалардың монархиялық сана дағдарысы және билеуші

монархтың олардың көз алдарында кемсітушілікке жол бер-

143

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

гендігі» [211, 121-б.] туралы тұжырым жасалады. Патша от-

басын ұялаған сатқындық туралы өсектердің сол жылдары ел

арасына таралғаны даусыз. Сол сияқты патша туралы жағым-

сыз пікірлердің қалалар мен ауылдарда жиі айтылғандығы да

күмәнсіз. Алайда бұл көңіл күй Ресейдің сан миллиондаған

шаруаларына қаншалықты ортақ болды? Сондай-ақ мұнымен

бір мезетте шаруалар ортасында дінге шынайы берілген көңіл

күйдегілер бар ма еді? О.С. Поршневаның өзі Вятское шаруа-

ларының «патша жерді шонжарлардан бізге алып береді» де-

ген үміті туралы 1915 жылғы куәлікті мысалға келтіреді; зерт-

теушінің мәліметіне сүйенсек, басқа да бірқатар губерниялар

осылай үміттенді [211, 130-б.]. Сондай-ақ мұндай көңіл күйлер

мен өсектердің өте өзгермелі екенін ескерсек, аса ірі шаруалар

елінде «менталдылық» бейнесін, тіпті ол аз уақыт аралығын-

дағы болса да, қайта жаңғырту бір зерттеушінің қолынан келе

қоятын міндет емес. Менталдылық тарихшыларының ара-тұра

«импрессионистік» әдіске жүгінуін, бәлкім, осылай түсіндіру-

ге болатын шығар.

Жоғарыда сөз болған проблеманы қысқаша былай сипаттау-

ға болады: менталитет тұжырымының негізінде белгілі бір топ-

тағы немесе тұтастай қоғамдағы қандай да бір біртекті әлеумет-

тік-мәдени орта жөніндегі ұғым жатады. Француз тарихшысы

Ален Буро мұны «ментальды холизм» [58, 1495-б.] деп атады,

ал британдық зерттеуші П.Берк менталдылық тарихының бұл

белгісін «өткен қоғамдағы ақыл-ой үйлесімінің (intellectual

consensus) деңгейін қайта бағалау» [59, 170-б.] тенденциясы

ретінде сипаттады. Менталдылық тарихының бағыт ретіндегі

күші де, әлсіздігі де осында тамыр жайған: бір жағынан, жеке-

леген ерекшеліктерден абстракциялану қабілеті мамандардың

шындыққа сай келетін түсіндірме үлгілерін ұсынуына мүмкін-

дік береді, екінші жағынан, соның нәтижесінде пайда болатын

«менталдық» бейне шынайы болмысты жеңілдететіні сөзсіз.

Қазіргі кезде менталдылық тарихына романтикалық елігу ке-

зеңін бастан өткеріп жатқан ресейлік зерттеушілердің мұны

есте ұстағаны дұрыс.

«Менталитет» категориясын тарихи зерттеулерде қолда-

ну тұрғысындағы келесі бір әдістемелік қиындық осы ұғымға

144

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

тән генетикалық эволюционизмге байланысты (қараңыз: [58,

1495-б.; 59, 173–174-б.]). Осы кітаптың бас жағында айтыл-

ғандай (қараңыз; 33-б.), «менталдылық» терминін этнологтар

бастапқыда ертедегі «прологтық» ой-сананы зерттеу мақса-

тында қолданды. Тарихшылардың «қаруына» айналған бұл

термин артынша кемсіту мағынасын жоғалтты, алайда әлде-

бір антиинтеллектуализм сақталып қалды: күні бүгінге дейін

менталдылық тарихы теоретиктері әңгіме адамның өзі түсініп

болмаған түйсік қағидалары, ойлау және мінез-құлық дағды-

лары туралы екенін айтады; менталитет дегеннің өзі – рефлек-

сияланбаған осы бейнелер мен ұғымдар [45, 75-б.; 57, 188-б.;

59, 162-б.; 212, 159-б.]. Алайда, менің ойымша, менталитеттің

неғұрлым кең таралған бұл түсінігі оның бұрынғы адамдардың

бұқаралық санасы мен мінез-құлқын зерттеудегі аналитика-

лық құрал ретінде қолданылуын айтарлықтай шектейді.

Менталдылық тарихын өсек-аяң, әртүрлі қорқыныштар

сияқты құбылыстар аясында қарастыру әдістемелік тұрғы-

дан алғанда орынды болып саналады, бұған қоса, ксенофобия

(қараңыз [209, 42–44-б.]), сондай-ақ ырымшылдық, тұрмыс-

тағы діншілдік (мысалы, қазіргі әскерлер [272, 76–85-б.; 273,

238–248-б.] – мұның бәрі, шын мәнінде, рефлексияланбаған

мінез-құлықтың немесе жағдайдың үлгілері. Шаруалардың

еңбек этикасын немесе олардың жоғарғы билік туралы түсі-

ніктерін менталитеттің бір бөлігі деп есептеу орынды ма? Бұл

ұғымдар бақылаусыз, түпкі санадағы және қандай да бір ло-

гикадан жұрдай әлдене ме? Шаруалардың бізге біртүрлі қы-

зық болып көрінетін мінез-құлықтары мен салттары өздері

бастан өткеруге тура келген сол бір табиғи және шаруашылық

жағдайларында мейлінше орынды

. К.Гинзбургтің үлгісі бо-

йынша [67, 46-б.] рационалдықтың әр алуан түрі туралы мәсе-

лені көтерген дұрыс болуы мүмкін, бұқара халықтың мента-

литетін жоғарыдағы оқымыстылардың «идеясына» дәстүрлі

түрде қарама-қарсы қоюдан гөрі, бұл тәсіл анағұрлым тиімді

сияқты.

Қараңыз: Милов Л.В. Великорусский пахарь и особенности российского

исторического процесса. М., 1998.

145

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

Аталып өткен мәселенің дереккөздік маңызы зор. Билік

орындарына бағытталған әртүрлі сипаттағы арыздар мен хат-

тарды менталитет тарихы тұрғысындағы дереккөз деп есептеу-

ге бола ма? Бір қарағанда солай болып көрінгенімен, бұл сұ-

рақтың жауабы соншалықты анық емес. Бұл ретте екі көрнекті

мысал келтіру жеткілікті.

Сол кезеңдегі бұқаралық жазалар мен үкімдер 1905–1907

жылдардағы Ресей шаруаларының көңіл күйі мен үмітін са-

ралаудағы бірден-бір дереккөз болып есептелгені бекер емес.

Л.Т. Сенчакованың пікірінше, бұл құжаттар «шаруа ментали-

тетінің айнасы» болып саналады; алайда шаруалардың мақала-

да мысалға келтірілген арыздары бұқаралық сананың қандай

да бір стереотиптерінен емес, жер тапшылығы және мұқтаж-

дық, дворяндар мен помещиктерге кенеттен қарсы шығу т.б.

[215] тұрғысындағы жақсы негізделген цифрлар мен арыз-

шағым деректерінен тұрады. Америкалық зерттеуші Эндрю

Вернер өз еңбегінде сол құжаттарды айтарлықтай сезімтал-

дықпен талдайды: оның бақылауынша, арызданушы шаруа-

лар «өз мүдделерін жақсы түсініп қана қойған жоқ, сонымен

бірге арызды кімге жазып отырғандарын білді (Николай II-нің

атына бағытталған өтініштер Думаның жекелеген мүшелеріне

арналған өтініштерден едәуір сыпайы мәнерде жазылды; ад-

ресаттың консервативті немесе либералды көзқарастары еске-

рілген). Нәтижесінде зерттеуші бұл арыздарды шаруалар мен

сыртқы әлем, сондай-ақ шаруалардың өз арасындағы келіссөз-

дердің бір бөлігі ретінде дәлелді түрде қарастырады [201].

Шамасы, «менталитет» термині мұндай құжаттарды тал-

дауға жарамсыз. Бұл О.С. Поршнева өзінің кітабында талдай-

тын, солдаттардың әскери цензура бөгеп қалған (215) хаттары-

на да қатысты: оның есебінше, солдаттардың қатаң тәртіпке,

тамақтың және киім-кешектің нашарлығына наразылығы,

немістердің әскери-техникалық артықшылығын көрсету т.б.

анықталды [211, 241-б.]. О.С. Поршнева зерттеулерінің құнды-

лығын ешқандай төмендетпестен, ол талдаған хаттарда қандай

да бір «сана қағидалары» емес, адамдардың өз басындағы жағ-

дайларға нақты реакциясы болғанын атап өткен жөн. Бұл ара-

да солдаттардың көңіл күйі, олардың болып жатқан жағдай-

146

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ларға мейлінше саналы қарым-қатынасы туралы айтуға болар

еді, бірақ менталитеттің бұл араға тағы да қатысы жоқ.

Менің ойымша, айтылған жайттардың барлығы «ментали-

тет» терминін кеңінен түсіндіру және шектен тыс жиі қолдану

оның зерттеу құралы ретінде қолданылуының тиімділігін тө-

мендетеді деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді

Ресей тарихи антропологиясы:

теориялық пікірталастардан – нақты зерттеулерге

Менталдылық тарихынан ерекшелігі – тарихи антрополо-

гияның Ресейде қабылдануы едәуір қиыншылықтарға кезікті.

Әсіресе А.Я. Гуревич еңбектерінің ықпалымен бұл терминнің

өзі менталдылықты зерттеу синонимі ретінде түсініле бастады.

1994 жылы тарихшы Д.А. Александров тарихи антрополо-

гияны менталдылық тарихымен теңестіруге қарсы шықты: оның

пікірінше, мұның салдарынан қазіргі кезде, ең біріншіден, тұр-

мыстың әр алуан түрлері мен әлеуметтік тәжірибелерді зерттеу-

ді ұйғарған тарихи антропология аясы орынсыз тарылады. Бұл

ретте ол А.Я. Гуревич назарынан мүлде тыс қалдырған П.Берк,

Э.П. Томпсон, Н.З. Дэвис [193, 3-б.] сияқты британдық және

америкалық тарихшылардың еңбектеріне сілтеме жасайды.

Алайда бұл «қарсылық» елеусіз қалды. А.Я. Гуревичтің

ғылыми беделі, шетелдік тарихшылар еңбектерімен жеткілік-

ті таныс болмау («Анналдар» мектебін қоспағанда), тарихи ғы-

лымның сәтті табылған жаңа пәндік саласы ретінде қабылдан-

Бұл терминнің өте сәтсіз қолданылғанының мысалы ретінде В.Ф. Зиманың

КСРО халықтарының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы менталитеті туралы кітабын

атауға болады [203]. Жеңісті, В.Ф. Зима айтпақшы, негізінде «адамның өмірде

кездесетін төтенше жағдайлардағы мінез-құлқын сипаттайтын бейсаналы әрекет»,

«ішкі түйсік» жататын менталитетке тели отырып, автор өзі қаламаса да, халықтың

соғыстағы ерлігінің маңызын шын мәнінде төмендетеді (16–17-б.). Сөйтіп, құны

өте қымбатқа түскен әскери тәжірибе мен соғыса білу шеберлігі, әскербасылардың

қолбасшылық өнері, инженерлер мен конструкторлардың жұмысы емес, тек

«шаруаға тән төзімділік пен шексіз шыдамдылық» қарсыласты жеңуге көмектескен

болып шығады: «Кеңес халқының тамыры тереңге кеткен менталитеті жеңді» [203,

253-б.]. Бейсаналы әрекетке екпін түсіре отырып, автор біздің тарихымыздың осы

кезеңмен байланысты аңыздары санын көбейтеді.

147

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

ған менталдылық тарихына деген энтузиазм – мұның барлығы

XX ғасырдың 90-жылдарының ортасына қарай ресейлік та-

рихшы-русистердің тарихи антропологияны «Гуревич бойын-

ша», менталитет тарихының әлдебір жалғасы ретінде түсіну

фактісін негіздеп берді. А.И. Куприянов жазған Ресейдегі та-

рихи антропологияның қалыптасу (1996) очеркі, шын мәнінде,

жеке өмір мен гендерлік тарих жөніндегі кішігірім сюжеттер-

ді «себелей» отырып, менталдылық тарихы жөніндегі жұмыс-

тарға шолу жасауға алып келеді. Бұл «тарихттар» өзара қалай

байланысты және неге олар бәрі бірге тарихи антропология де-

ген нәрсені құрайды, автор мұны түсіндірмейді [198].

Өкінішке қарай, кіріспеде айтылған 1998 жылы РМГУ-да

(Ресей мемлекеттік гуманитарлық университеті. – Ред.) өткен

конференция да, тарихи антропология проблемаларын одан ке-

йінгі теориялық талқылаулар да [15, 24] аталған ғылыми ба-

ғыттың ұғымын айқындай алмады. Тарихшы-русистердің осы

тақырыпта сөйлеген сөздерінен олардың Батыс Еуропадағы

және АҚШ-тағы тарихи антропология жетістіктерімен әлі де

соншалықты таныс еместігі байқалады, есесіне оның Ресейдегі

ізашарларын табуға деген ұмтылыс күшті. Кейбір авторлар та-

рихтағы адамға ықылас ретінде тарихи антропологияны фило-

софиялық мағынада түсінеді, басқалары бұл бағытты іс жүзін-

де менталитет тарихымен теңестіреді.

Ресей тарихшыларының «тарихи антропология» ұғымын

жеткілікті түрде түсінбеуі салдарынан, Ресейде аталған та-

рихнамалық бағытпен тікелей байланысты зерттеу еңбекте-

рі соңғы уақытқа дейін болған жоқ. Әйтсе де, қазір тарихи-

антропологиялық тәсіл сынақтан өткізіліп жатқан бірқатар та-

қырыптық «алаңды» атауға болады. Тез кеңейіп жатқан мұн-

дай «алаңның» бірі қайсыбір кезеңдегі билік туралы ұғымды,

халықтың әртүрлі қабаттарының саяси санасын (немесе «мен-

талитетін»), билік рәмізділігін т.б. – шетелдік тарихнамада әл-

деқашан саяси антропология атауын иеленген нәрсенің барлы-

ғын қарастыру болды.

Р.Уортманның «билік сценарийі» туралы жоғарыда атал-

ған екітомдық еңбегі Ресейдегі осы бағыттағы зерттеулер-

дің дамуына айтарлықтай серпін берді. Бұл кітаптың ерек-

148

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

ше маңызы көптеген сын-пікірлерде

, сондай-ақ «Новое

литературное обозрение» журналы редакциясында өткен пі-

кірталастар барысында

атап өтілді. Оның еңбегінің бүгін-

гі Ресей тарихнамасына ықпал еткеніне авторлары Уортман

ұсынған тәсіл бағытын ұстанатындарын ашық түрде мә-

лімдеген бірқатар мақалалар кепіл бола алады. Осылайша

М.Д. Долбилов «билік сценарийінің» (соған сәйкес мифология,

насихаттық әдістер т.б.) самодержавиенің 1863 жылғы поляк

көтерілісімен күресі кезінде жүзеге асуын бақылады [230].

Р.Уортман кітабы О.Б. Мельникованың Ресейдегі XVII–XVIII

ғасырлардағы салтанатты рәсімдер жөніндегі мақаласында

шетелдік басқа да мемлекеттік рәмізділік тарихы зерттеушіле-

рі еңбектерімен қатар аталады.

Ресейдің саяси тарихы жөніндегі еңбектерді, оның ішін-

де Б.И. Колоницкийдің Бірінші дүниежүзілік соғыс пен

1917 жылғы революция жылдарындағы биліктің символика-

лық табиғаты және халықтың саяси симпатиясы мен антипа-

тиясы туралы зерттеулерін сол бағытқа жатқызуға болады.

Оның Орландо Файджеспен бірлесіп жазған монографиясын-

да 1917 жыл қарсаңындағы монархияның қасиетсіздену үде-

рісі көрсетілді және революция барысында әртүрлі күштер-

дің тайталасындағы тіл мен саяси рәміздердің рөлі нанымды

түрде алға тартылды [247]. Б.И. Колоницкий бұл тақырыпты

М.Д. Долбиловтың монографияның бірінші және екінші томына рецензиясы,

қараңыз: Долбилов М.Д. [Рецензия] // Отечественная история. 1998. №6. С. 177–

181. Кітапқа рецензия.: Wortman R.S. Scenarios of Power: Myth and Ceremony in

Russian Monarchy. Vol. 1: From Peter the Great to the death of Nicolas I. Princeton,

1995; Долбилов М.Д. [Рецензия] // Отечественная история. 2001. № 5. С. 178–181.

Кітапқа рецензия: Wortman R.S. Scenarios of Power: Myth and Ceremony in Russian

Monarchy. Vol. 2: From Alexander II to the Abdication of Nicolas II. Princeton, 2000;

Семенов А. «Заметки на полях» Р.Уортманның «Сценарии власти: Миф и церемония

в истории российской монархии» кітабына; // Ab Imperio: Теория и история

национальностей и национализма в постсоветском пространстве. 2000. № 2. Сондай-

ақ Д.А. Андреевтің жоғарыда аталған кітабын қараңыз, 145-б., сілтеме 9.

Қараңыз: «Как сделана история» (Р.Уортманның «Сценарии власти. Мифы

и церемонии русской монархии» кітабының талқылауы) // Новое литера турное

обозрение. 2002. №56. С. 42–67.

Мельникова О.Б. Образ империи: церемониальные процессии в Рос сии в

ХVII–ХVIII вв. (сравнительный анализ) // Образы власти в полити ческой культуре

России / Под ред. Е.Б. Шестопал. М., 2000. С. 95–115.

149

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

1917 жылғы саяси мәдениет туралы кітабында [232] жалғас-

тырды. Дәстүрлі түрде партиялар, саяси институттар және

көшбасшылар күресі тарихы ретінде қарастырылатын рево-

люция тарихы күтпеген жерден биліктің «ескі» және «жаңа»

рәміздері мен атрибуттары тұрғысындағы дау, жанжал ретінде

көрініс береді. Осылайша саяси тарих әлеуметтік мәдени та-

рихқа кіріктіріледі және бұл – бүгіндегі әлеуметтік тарихна-

маға тән нәрсе.

Шаруалардың «аңғал монархизміне» немесе бұқараның

«басылып қалғаны мен надандығына» сілтемелер патшалық

режим беріктігінің жеткілікті түсініктемесі болған уақыт өтті.

Енді зерттеушілер ресейлік тарихтың әртүрлі кезеңдерінде-

гі билік жөніндегі халық түсінігін егжей-тегжейлі зерттейді.

Анағұрлым маңызды еңбектердің тек бірнешеуін ғана мысалға

келтірейін.

П.В. Лукин монографиясында XVII ғасырдағы Ресейдің

мемлекеттік билігі жөніндегі ұғым талданады. Автор «ан-

тропологиялық тәсіл» туралы бірде-бір рет айтпайды және

тек «менталитет» терминін ғана ара-тұра қолданады, алайда

М.Блоктың «Патшалар шапағаты» және Э.Ле Руа Ладюридің

«Монтайю» кітаптарына жасалған сілтемелері оның зерттеу-

ді қай арнаға жүргізіп отырғанын екіұшты күйде аңғартады.

Кітап негізгі тақырыпты шебер ашатындығымен тартымды:

«аңғал монархизм» туралы қасаң тезистің орнына оқырмандар

назарына анағұрлым күрделі және түрлі мағынадағы бейне

ұсынылады. Әсіресе автордың патша ханымы қасиетті болып

есептелсе де, Құдайға теңестірілмегені (яғни толықтай пір тұ-

тылмағаны) және «сұрықсыз» сөздер (мұндай «сөздер» туралы

істерді В.П. Лукин негізгі дереккөздердің бірі ретінде пайда-

ланды) тіпті де патша беделінің халықтың көз алдында түске-

нін білдірмейді, керісінше, бұл – XVII ғасырдағы орыс халқы-

ның саяси ұғымында патша билігі басты орында болғанының

көрінісі екені [236, 52–54, 67, 102-б.] туралы қорытындылары

маңызды әрі сенуге тұрарлық .

XIX–XX ғасыр шегіндегі ресейліктердің бұқаралық сана-

сындағы патша бейнесі Г.В. Лобачева [235] монографиясының

зерттеу нысанына айналды. Зерттеуші өз еңбегінде дереккөз-

150

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

дердің екі кешеніне ерекше сүйенеді: бір жағынан, фольклор

материалдары (ертегілер, қиссалар, әндер, мақал-мәтелдер);

екінші жағынан, XIX ғасырдың аяғы – XX ғасырдың басында

қоластындағылары басып-жаншыған жоғары шендіге жазыл-

ған арыздар. Қарастырылып отырған уақыт аралығында им-

ператорлық комиссияға арыздарды қабылдау туралы түскен

өтініш-хаттардың жалпы саны мен мазмұнына қатысты автор

келтірген мәліметтер үлкен қызығушылық тудырады. Алайда

бұл мәліметтердің Г. В. Лобачев фольклорлық материалдар-

ды зерттей келе жасаған тұжырымдарға айтарлықтай қара-

ма-қайшы екенін байқамауға болмайды. Осылайша XX ға-

сырдың басында, әсіресе бірінші орыс революциясынан кейін

Николай II мен оның отбасын әжуалаған әндер мен күлдіргі

өлеңдердің көп шығарылуын автор «монархиялық идеалдың

қоғамдық психологияда біртіндеп қадірінің кете бастауы» деп

түсіндіреді [235, 105-б.]. Онда мына деректі (Г.В. Лобачева

келтірген) қалай түсіндіруге болады: 1915 жылы арыз қабыл-

дайтын кеңсеге патшаға жазылған 85 602 өтініш-хат түскен;

бұл 1825 жылғыдан 15 есе және 1881 жылғыдан шамамен

6 есе көп. Ал монархия үшін мерейтойлық 1913 жылы пат-

шаға жазылған арыздар рекордтық сан – 202 822-ге жеткен.

Әрине, Г. В. Лобачеваның бұл статистика монарх беделінің өс-

кеніне кепілдік бере алмайды дегенімен келісуге болады [235,

115-б.], бірақ халықтың мемлекет басшысына революция қар-

саңындағы көзқарасы туралы жалпы тұжырым жасағанда,

бұл мәліметтерді ескермеу дұрыс болмас та еді. Сонда – басқа-

лар патша, патшайым және Распутин туралы келеңсіз өлең-

дер айтып жүргенде, мыңдаған адамдар монархтың көмегі-

нен үміттенуді жалғастыра берді. Самодержавиенің құлауы

қарсаңындағы қоғамдық көңіл күй өте ала-құла және әртүрлі

болды. Әлбетте, Г.В. Лобачева кітабында пайдаланылған ма-

териалдарды зерделеу үшін бізге анағұрлым нәзік зерттеу құ-

ралдары қажет.

Б.И. Колоницкийдің жаңа ғана шыққан «Трагедиялық

эротика: Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы импера-

тор отбасының образдары» (Трагическая эротика: Образы им-

ператорской семьи в годы Первой мировой войны) атты моно-

151

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

графиясында монархиялық және дінге сенушілік сезімдердің

революцияға дейінгі жылдарда қандай ауыр сынақтарға ду-

шар болғаны көрсетілді. Ақсүйектер туралы өсектер олардың

өмірбаян деректеріне ешқандай қатысы жоқ, ал патша мен

оның отбасы мүшелерінің бейнесі олардың «түпнұсқасынан»

алыс болса да, автор айтпақшы, көп жағдайда сол адамның

нақты іс-әрекетінен гөрі, «имиджі» саяси үдеріске көбірек

ықпал етті [233, 14-б.]. Нәтижесінде монархиялық саяси мә-

дениеттің соғыс жылдарындағы фрагменті 1917 жылғы ақпан

күндерінде монархистердің енжарлығына себепкер болды,

бұл революцияның тез жеңіске жетуіне аз ықпал еткен жоқ

[233, 568-б.].

С.В. Яровтың трилогия іспетті кітабында революция және

әскери коммунизм жылдарындағы жұмысшылар мен шаруа-

лардың саяси мәдениеті (автор «саяси ой-сана» және «саяси

психология» терминдерін қолдануды жөн санайды) талдана-

ды. Питер пролетариатын саясиландыру қалай жүрді? Сол ор-

тадағы саяси төзімсіздік пен эгалитаризм қалай көрінді? Ауыл

адамдары кеңестер, компартия, Қызыл Армия туралы не біл-

ді және не ойлады? Тарихшы өз қолындағы дереккөздерден

жауап іздейтін бірқатар сұрақтар – міне, осы [242–244].

Сталиндік режимнің соңғы жылдарындағы қоғамдық пі-

кір, халықтың мемлекет саясатына көзқарасы Е.И. Зубкова

монографиясының тақырыбына айналды [231].

Көптеген ресейлік зерттеушілер ел тарихындағы билік

құбылысын қарастырудың жаңа жолдарын іздестіре оты-

рып, «ғылыми жақындықты» байқамай қалатын кездері көп.

Шетелдік тарихнамадан кейде саяси антропологияға тән тақы-

рыптар мен сюжеттер ғана алынады, автордың зерттеу тәсілі-

нің өзі ескі институтталған тарих арнасында қалып қояды

Сол себепті тарихнамалық рефлексия, жаңа бағыттың тұжы-

рымдамалық бірлігін түсіну маңызды (менің мақаламда саяси

антропологияны Ресей саяси тарихының жаңа парадигмасы

ретінде негіздеуге әрекет жасалды [234]).

Бұл мысалы, М.Е. Бычкованың ортағасырлық Ресей, Литва және Польшадағы

XV ғасырдың соңынан 1569 жылға дейінгі таққа отырғызу рәсімін салыстырмалы

түрде талдау тұрғысындағы тәсіліне тән. М., 1996. 99–119-б.

152

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Ресей материалында тарихи-антропологиялық тәсіл

қолданылып жүрген басқа бір тақырыптық «алаңды» діни

антропология деп атауға болады: әңгіме сенімнің, кезін-

де Л.П. Карсавин бұл бағытқа берген анықтамаға сәйкес

(Ресей ғылымындағы діншілдікті зерттеу дәстүрі туралы

А.С. Лавровтың мақаласын кітаптан қараңыз, [222, 4–13-б.]),

халықтық діншілдіктің субъективті жағын қарастыру тұрғы-

сында болып тұр. Неміс зерттеушісі Л.Штайндорфтың ізін-

ше, ресейлік тарихшылар ақырзаман туралы ұғымдарды,

сондай-ақ Ежелгі Русьтегі марқұмды еске түсіру тәжірибе-

сінің түрлі қырларын сараптауға кірісті (қараңыз: мысалы,

А.И. Алексеевтің еңбектері: [218, 219, I–II тарау.]). Аталған

кезеңдегі өлімді түсіну мәселесімен тығыз байланысты бұл

тақырып соңғы уақытта да ресейлік ғалымдардың зерттеу ны-

санына айналды [221, 223].

Аталған бағыт шеңберінде тек халықтық наным-сенім,

ақырзаман, қабір әлемі т.б. ғана емес, сонымен бірге марқұм-

ды еске алу культі, тылсым күштерді және иконаларды қас-

терлеу (немесе керісінше, оларды қорлау [224]), сиқыршылық,

дуагерлік т.б. түрлі діни тәжірибелер қарастырылады. Бұл сю-

жеттердің барлығы А.С. Лавровтың 1700–1740 жылдардағы

Ресейдегі дін туралы күрделі монографиясында көрініс тап-

ты. Автор православие, ескі дәстүршілдік және сектанттық

қарым-қатынасын үш діни мәдениеттің өзара әрекеті ретінде

қарастыруды ұсынады. Ол халықтық православие (магия мен

өтпелі кезеңнің салт-жоралары, ақырзаман, диуаналық т.б.)

мен дворян қауымы діншілдігінің алуан түрлерін талдайды,

бұл зерттеушіге Петрдің шіркеуге жүргізген реформасының

мақсаттары мен нәтижелерін жаңаша бағалауға мүмкіндік бе-

реді [220].

Тақырыбы және дереккөздері (ортодоксалдық сенім-

ге қарсы қылмыстар жөніндегі сот-тексеру істері) жөнінен

А.С. Лавров кітабына Е.Б. Смилянскаяның XVIII ғасыр-

лардағы халықтық православие жөніндегі монографиясы

[225] жақын. Алайда бұл ғалымдардың зерттеушілік тәсілі

мен мәселені қоюы бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді:

153

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

А.С. Лавровтың кітабында сенімнің әлеуметтік қырлары

(халықтық православие мен дворяндар діншілдігі жеке қа-

растырылады) назарға алынады, сондай-ақ билік саясатының

діншілдігіне ден қойылады; Е.Б. Смилянская еңбегінде халық-

тың әртүрлі қабаттары емес, төменнен жоғары қарайғы барлық

әлеуметтік топ өкілдеріне белгілі бір мөлшерде тән халықтық

дін шіркеудің ресми іліміне қарсы қойылады. Басқа да тарихи-

антропологиялық зерттеулермен қатар Е.Б. Смилянская кіта-

бы біздің заманымызға жақын болып көрінетініне қарамастан,

зерттеліп отырған қоғамның өзгешелігін атап көрсетеді және

«көзі ашық» XVIII ғасырдағы архаикалық мәдениеттің қалың

қыртысын ашып береді.

Тарихи антропология «өскіндері» Ресейдің өткенін зерт-

теудің басқа да пәндік қыртыстарынан бүр жара бастады.

Осылайша Е.С. Сенявскаяның күшімен қазір Ресейдегі әске-

ри-тарихи антропологияны институттандыру [274] жүріп жа-

тыр; зерттеулердің осы бағытына арналған жылдық альманах-

тың үш басылымы шықты [270].

Соңында тарихи-антропологиялық тәсілді Ресейдегі ғы-

лымды зерттеуге пайдалануға ұсынған Д.А. Александровтың

батыл жобасын еске алған абзал. Соған сәйкес, негізінен, ғы-

лыми идеялар тағдырына емес, ғалымдардың күнделікті өмірі-

не, тұлғалар арасындағы және жұмыс орнындағы қатынастар-

ға, бейресми байланыстар мен бірлестіктерге, қамқорлық пен

тәуелдікке т.б. баса назар аударылады [193].

Алғашқы микротарихи тәжірибелер

Ресей ғылыми қауымдастығы микротарихпен 1990 жыл-

дардың ортасында ғана танысты; есесіне бірден ең көрнекті

дереккөздерге сүйенді: осы бағыттың К.Гинзбург, Дж.Леви,

Э.Гренди, Х.Медик, Ж.Ревель [102–105, 109, 110, 114,

121] сияқты аса ірі теоретиктері мен практиктерінің бағ-

дарламалық мақалалары қысқа мерзімде орыс тіліне ау-

154

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

дарылды. Микроталдауды тарихи зерттеулерде дәріптеуде

Ю.Л. Бессмертный мен ол өзі ұйытқы болып, жеке өмір тарихы

бойынша қатарынан бірнеше жыл бойы (1994 жылдан бастап)

РҒА Жалпы тарих институтында

өткізіп келген семинар үл-

кен рөл атқарды. Ю.Л. Бессмертный мен оның әріптестерінің

бастамасымен өткізілген, бағыты бойынша микротарихқа ұқ-

сас семинар негізінде «Казус: тарихтағы дара және бірегей»

(Казус: Индивидуальное и уникальное в историй) альманағы-

ның іргесі қаланды, ал 1998 жылғы қазанда өткенді зерттеу-

дің микро және макротәсілдерін қолдану туралы конферен-

ция болды [106]. Кейіннен Юрий Львовичтің шығармашылық

мұрасының өзі оның соңғы еңбектерінде айтылған

микрота-

рихтың орысша «нұсқасының» ерекшелігін талқылауға негіз

болды. 2005 жылы мамырда РҒА Жалпы тарих институтында

Ю.Л. Бессмертныйды еске алу мақсатында «Алуан қыр-

лы микро тарих. Перспективалар, тығырықтар, баламалар,

1998–2005»

кеші өтті.

«Казуста» ол шыға бастаған кезден жарық көрген мақала-

лармен танысу (бүгінгі күнге дейін альманахтың 8 басылымы

шықты) Ресей тарихнамасындағы ерекше, «казустық» тәсіл-

дің немесе стильдің қалыптасқаны туралы айтуға мүмкіндік

береді. Ерекше, бірегей, тосын нәрсеге мейлінше ден қою, ше-

бер құрастырылған баяндау, сюжетті мұқият саралау және

Семинар жүмысының нәтижесінде ұжымдық екі монография: «Человек в

кругу семьи» және «Человек в мире чувств» [152, 153] жарияланды. Бірінші кітапта

Ю.Л. Бессмертный авторлық ұжым жұмысының тәсілін микротарихқа жақын деп

сипаттайды [152, 16-б.].

Микротарихтың бағдарға алынғанын Ю.Л. Бессмертныйдың альманахтың

бірінші шығарылымындағы кіріспе мақаласы айғақтайды: Бессмерт ный Ю.Л. Что

за «Казус»? // Казус: Индивидуальное и уникальное в истории. 1996. М., 1997. С.

7–24. Микротарих жөніндегі үлкен пікірталас материалдары 3-басылымға енген

(2000).

Қараңыз: Савицкий Е.Е. Эта странная русская «микроистория»... // Ка зус:

Индивидуальное и уникальное в истории. 2003. Вып. 5. М., 2003. С. 546–569. Сондай-

ақ альманахтың сол шығарылымындағы, Ю.Л. Бессмертный шығармашылығына

арналған басқа да материалдарды қараңыз.

Осы оқылымдар материалдарының ішінде әзірге тек екі мақала жарық көрді:

Зенкин С. Н. Микроистория и филология // Казус: Индивидуальное и уникальное

в истории. 2006. М., 2007. С. 365–377; Олейников А.А. Микроистория и генеалогия

исторического опыта // Там же. С. 378–392

155

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

академиялық дәстүрден талап етілетін жинақтаулар мен тұ-

жырымдардан мақсатты түрде бас тарту оның «белгілері» бо-

лып саналады. Бұл тәсілді микротарих «нұсқаларының» бірі

деп есептеуге бола ма?

Америкалық зерттеуші Б.Грегори бұдан он жыл бұрын

микротарихтың екі нұсқасын ажырата білуді ұсынғанын

еске сала кетейін: «эпизодтық», оның жалғыз өкілі деп ол

К.Гинзбургті атады; «жүйелі», ол оны әлеуметтік тарихты

қарастырудың жаңа тәсілі [136, 102-б.] (нақтырақ қараңыз:

99–100-б.) деп сипаттады. Б. Грегори терминологиясында

«эпизодтық микротарих» деп аталатын нәрсе соңғы жылдары

ресейлік бірқатар медиевистер мен ертедегі жаңа дәуір тарих-

шылары арасында кеңінен таралған «казустық» тәсілге өте

ұқсас.

2003 жылы күзде Мәскеуге келген кезінде К.Гинзбург

«Казус» редколлегиясының альманах мұқабасында жариялан-

ған кредосымен таныса келе, осынау мини-бағдарламаның бұ-

қаралық емес – бірегей, типтік емес – ерекше т.б. тарихқа на-

зар аударылған бірінші бөлімімен келіскенін атап өткен жөн.

Алайда ол редколлегияның тарихтан «тарихшының суретте-

генін ғана емес, өзі тудырғанын да» көргісі келетін ниетінен

іргесін үзілді-кесілді аулақ ұстады. Гинзбург микротарих пен

постмодернизм арасына бұрын да шекара орнатқан (қараңыз:

мысалы, 103, 226-б.); өзінің Мәскеуде сөйлеген сөзінде ол та-

рихшы бір нәрсе туғыза алады деген идеяны дұрыс деп санаған

жоқ және скептицизмді жақтаған мұндай дәлелдерді қабылда-

мады [104, 349–350-б.].

Егер итальян тарихшысы, мысалы, М.А. Бойцов еңбекте-

рімен жақынырақ танысқан болса (бұған сірә тілдік кедергі

бөгет болса керек), ол, бәлкім, өзінің зерттеу тәсілі мен ресей-

лік медиевист еңбектеріндегі әдістер арасынан қандай да бір

жақындық көрер ме еді. Гинзбург сияқты, М.А. Бойцов оқыр-

манмен диалог атмосферасын шебер үйлестіретін тамаша сти-

лист қана емес; ол зерттеуінің қозғаушы күшімен өзінің әңгі-

месіне керемет еліктіре біледі және өткен дәуір адамдарының

әдеттегіден тыс әрекеттері арқылы таңғалдыра алады. Әдемі

156

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

түсіндіру мен қорытынды тұжырымдарға ықыласты болмауы

итальян және орыс микротарихшыларының өзара ұқсасты-

ғын арттыра түседі

. М.А. Бойцов үшін «казустық» тәсіл,

шын мәнінде, зерттеу әдісі рөлін атқарады: ол осылайша ор-

тағасырлық саяси рәмізділікте көптеген маңызды және тосын

нәрселерді анықтай алды (М.А. Бойцовтың жақында шыққан,

ертеректе жарық көрген очерктері жинақталған монография-

сын қараңыз [156]).

П.Ю. Уваров та «казустық» тәсілді сәл басқаша, бірақ же-

місті түрде қолданады. «Казустар» сериясы көмегімен зерттеу-

ші XVI ғасырдағы француз қоғамы әлеуметтік топтарының бі-

рін қарастырады

Алайда «казустық» немесе «эпизодтық» (Б.Грегоридің тер-

минологиясы бойынша) микротарих – нәзік және қиын әдіс,

ол тираждауға келмейді. «Казус» альманағында жарық көрген

еңбектердің барлығы бірдей микротарихи тәсілді тиімді пайда-

ланудың үлгісі бола алмайды.

Осылай А.В. Антощенко мақаласында 1901 жылы

П.Г. Виноградовтың Мәскеу университеті профессоры қыз-

метінен кетуіне әкеліп соқтырған жағдайлар нақты баянда-

лады. Автор Виноградовтың кетуі сол мезетте, бір жағынан,

студенттердің тәлімгері, ал екінші жағынан, министрліктегі

басшылық нұсқауларына бағынуға міндетті мемлекеттік ше-

неунік болуына тура келген университет профессорының ба-

сындағы екіұшты жағдайға ашық түрде жасалған қарсылық

болды деп түсіндіреді

. Алайда бұл оқиға үкіметтің XIX–XX

ғасыр шеңберіндегі университеттерге қатысты, жұмсартып

айтқанда, сәтсіз саясаты туралы баяғыда айтылған тезистің

көрінісі немесе белгілі ғалым П.Г. Виноградов өмірбаянының

үзіндісі іспетті. Бұл жағдайда детализация және талдау кө-

Гинзбургтің қорытынды тұжырымдарды қаламайтыны, еңбектерінің

немен аяқталатынының құпия еместігі туралы, қараңыз: С.Козловтың итальян

тарихшысы мақалаларының жинағына жазған қорытындысы [10, 345-б.].

Қараңыз: Уваров П.Ю. Франция XVI века: Опыт реконструкции по но тариаль-

ным актам. М., 2004. С. 336–469.

Антощенко А.В. История одной профессорской отставки //Казус:

Индивидуальное и уникальное в истории. Вып. 4. М., 2002. С. 234–272.

157

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

лемін бір оқиға шеңберімен шектеу ешқандай эвристикалық

қорытынды жасатпайды; зерттеу тәсілі ретінде микротарих-

тың орнына оқырманға шебер жасалынған тарихи миниатюра

ұсынылады.

Дегенмен мерзімді басылым микротарихи зерттеулер жа-

риялауға аса қолайлы жер емес. Мәселе мынада – бұл бағыттың

жалпыға мойындалған көптеген сипаттары: ерекше баяндау

техникасы, оқырманды автордың зерттеушілік «кухнясымен»

таныстыру, мүмкіндігінше егжей-тегжейлі мазмұндау, түсін-

дірудің бірнеше «шеңбері» т.б. микротарихтың монография-

лық формаға жақындығын анықтайды. Кішігірім журнал ма-

қаласының шеңбері әдетте микротарихи зерттеуді кең көлемде

ұсынуға мүмкіндік бермейді

О. И. Тогоева (Шатлдағы қылмыстық регистр жөнінде),

О.Е. Кошелева (1718 жылғы Петербург санағы туралы) және

Е.Н. Марасинованың (XIX–XX ғасырлар шегіндегі ресейлік

дворян элитасының ой-санасы жайында) «Казустың» үшінші

шығарылымында «Микротарихи тәжірибелер» айдарымен жа-

рияланған мақалалары болашақ зерттеулердің анонсы (алғаш-

қы екі жарияланым) және атқарылған жұмыстардың қысқаша

есебі тәрізді

. Микротарихтың өзі мазмұндау аясынан сырт

қалды.

Қолда бар жарияланымдар бойынша «казустық» тәсіл та-

рихшы-русистер еңбектеріндегі дербес зерттеу әдісіне айналып

үлгермегені туралы түйін жасауға болады. Есесіне, төменде

көрсетілетіндей, олар «жүйелі» (Б.Грегори айтпақшы) әлеу-

меттік микротарихқа тән техникаларды жақсы меңгереді.

Бірқатар бақытты ерекшелік бұл ережені тек қуаттайды. Сонымен,

М.Бойцовтың қайтыс болған билеушілерді тонайтын ортағасырлық рәсім жайлы

«Казустың» 4-басылымында жарық көрген, 60 беттен астам очеркі, шын мәнінде,

кішігірім монография іспетті, қараңыз: Бойцов М.А. Ограбление мертвых государей

как всеобщее увлечение // Казус: Индивидуальное и уникальное в истории. Вып. 4.

М., 2002. С. 137–201.

Тогоева О.И. «Уголовный регистр Шатле»: традиции и возможнос ти изучения

// Там же. Вып. 3. М., 2000. С. 189–198; Кошелева О.И. Пе репись населения

Петербурга 1718 г. в свете микроисторического подхода // Там же. С. 199–208.

(қараңыз: [277]); Марасинова Е.Н. «Душевно отстал я от всяких великосветских

замыслов» (Опыт исследования сознания российской дворянской элиты последней

трети XVIII — начала XIX века) // Там же С. 209–216.

158

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

1999 жылы микротарихи зерттеу тәжірибесі ретінде

Е.Э. Лямина мен Н.В. Самовер ұсынған бірінші монография

жарық көрді. Кітапқа ақсүйек отбасынан шыққан болашақ тақ

мұрагері Александр II-мен бірге император сарайында тәрбие-

ленген, 22 жасында құрт ауруынан өлген Иосиф Виельгорский

(1817–1839) деген жігіттің өмірбаяны арқау етілген.

Авторлардың айтуынша, олар өз кейіпкерінің өмірбаянын не-

ғұрлым толығырақ жинастыруға, «бірегейден типтік сипат та-

буға, «байғұс Жозефті» өз буынының ерекше сипатты өкіліне

айналдырған не нәрсе екенін жеке тағдыры мен трагедиясынан

аңдауға тырысқан [280, 9–10-б.].

Е.Э. Лямина мен Н.В. Самовер кітабы биография-

лық жанр үлгісі ретінде, шын мәнінде, мақтауға лайық:

И.М. Виельгорскийдің сақталып қалған жас кезіндегі жазба-

лары мен күнделіктерінің арқасында (бұл құжаттар кітапта

толығымен берілген және авторлық мәтінмен қатар зерттеудің

аса маңызды композициялық бөлігін құрайды), авторлар өз

кейіпкерінің ішкі әлемін бүкіл қайғы-мұңымен, қуанышымен

бірге көрсете алды. Алайда «байғұс Жозеф» қаншалықты өз

буынының типтік өкілі болып есептеле алады? Дұрысы, оның

тақ мұрагерінің жолдасы және сабақтасы болу мүмкіндігіне

ие болғанын, алған білімінің тереңдігі мен жан-жақтылығын,

сондай-ақ өзін зиялы ортаның адамы сезінуіне кедергі кел-

тірген мінезі мен ойларының бейнесін ескерсек, оның ерекше

адам екенін айтуға болады.

Мазмұндамада авторлар аристократтық ортадағы ата-ана-

лар мен балалар қарым-қатынасы, сол кездегі тәрбие ұста-

нымдары, дворяндық қоғамның жоғарғы тобындағылар-

дың монархқа көзқарасы, тіпті сол кезеңдегі медицинаның

даму деңгейі сияқты көптеген маңызды сюжеттерді қозғай-

ды. Бірақ бұл сюжеттердің ешқайсысы кітапта арнайы және

нақты қарастырылмайды; Басқаша айтқанда, Е.Э. Лямина

мен Н.В. Санновер сол заманның белгісіз жақтарын өмірбаян

арқылы көрсетудің орнына, керісінше, дәуір контексін өз

кейіпкері өмірінің қандай да бір эпизодтарын айқындау үшін

қолданады. Сол себепті авторлар алғы сөзде мәлімдеген мақсат-

159

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

қа қарамастан, микротарих қуаты кітапта толық ашылмайды

Зерттеу тәсілі ретінде микротарих С.В. Журавлевтің 1920–

1930 жылдардағы Мәскеу Электр зауытының шетелдік жұмыс-

шылары туралы кітабында едәуір тиімді қолданылады [275].

20–30-жылдардағы кеңестік тұрмысты қарастыру үшін автор

ракурсты өте жақсы таңдайды: Мәскеуде жұмыс істеп жатқан

шетелдіктердің кішкентай колониясы сол кезеңдегі кеңестік

өмірдің баспана, азық-түлік, еңбек тәртібі және оған түрткі

болатын нәрсе сияқты барлық мәселелерін айнытпай бейнеле-

ді. Бұл ретте аталған мәселелер шетелдіктің көзімен сипаттал-

ғаны өте маңызды; яғни сол кезеңдегі кеңестік шындықтың

құбылыстары батыстық өлшеммен беріледі. Одан бөлек, ше-

телдік колония өмірі кеңестік қоғамның сыртқы әлемге ашық-

тығының және пролетарлық интернационализм ұраны шына-

йылығының барометрі іспетті болды: индустрияландырудың

анағұрлым қиын кезеңінің аяқталуы және КСРО-ның 1933

жылдан кейінгі оқшаулану тенденциясының артуы шетелдік

жұмысшыларды «өбектеудің» тыйылуына алып келді, кеңес

азаматтығын қабылдауға мәжбүрлеу мақсатында оларға қы-

сым көрсету артты – мұның бәрі шетелдік жұмысшы күшінің

елден кетуін күшейтті, ал 1937–1938 жылдардағы репрессия

кезінде Электр зауытының шетелдік колониясы өмір сүруін

тоқтатты.

Ресей материалы негізінде орындалған микротарихи зерт-

теудің жақсы үлгісі деп, меніңше, О.Е. Кошелеваның «Петр

заманындағы Санкт-Петербург аралының адамдары» (Люди

Санкт-Петербургского острова Петровского времени) [278]

кітабын атауға болады. Зерттеу нысанының нақты бір кеңіс-

тіктік және уақыттық ауқымымен шектелуі («тек» бір ғана қа-

лалық арал, қазіргі Петроград қабырғасы, бүкіл бес жыл бойы

А. И. Филюшкиннің Е.Э. Лямина мен Н.В. Самовер кітабына берген бағасы:

«Бүгінде бұл монография – Ресей монографиясындағы сәтті жасалған микротарихи

зерттеулердің анағұрлым жарқын үлгісі» (Филюшкин А.И. Методологические инно-

вации в современной российской исторической науке // Асtio Nova 2000: Сб. науч.

ст. М., 2000. С. 19), – микротарихи зерттеулердің Ресей ғылымында әзірге сирек

кездесетіндігі, сол себепті әрбір ұмтылысты қалай болса да құптау керектігі тура-

лы аздаған ескертумен қабылдануы мүмкін. Сонымен бірге шетелдік микротарихи

классиканың бізге берген бағдарынан айырылып қалмауымыз қажет.

160

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

(1717–1722)) оның бүкіл егжей-тегжейін, «ірі планда зерттеу

ниетімен қоса алғанда [278, 16-б.], еңбектің микротарихи сипа-

тын анық меңзейді, ал талдауда тек сапалық ғана емес, соны-

мен бірге сандық тәсілдерін қолдану (кітапта статистикалық

есептер, кестелер мен диаграммалар бар) оны микротарихтағы

итальян ғана емес, неміс дәстүрімен де жақындастырады.

Кітап автор шебер талдайтын көптеген және әралуан де-

реккөздерге құрылған. Осылайша санақ материалдары Санкт-

Петербург аралы халқының әлеуметтік және демографиялық

құрамы жөнінде ақпарат береді (кейбір зерттеулер тұтастай

алғанда қала үшін экстраполяциялық болуы мүмкін), сот

құжаттары сол дәуірдегі қалалықтарды мазалаған дау-жан-

жалдар мен мәселелер туралы пайымдауға мүмкіндік береді.

Бақылаудың (микроталдау) таңдалынған ауқымы мен тарих-

шы тапқан дереккөздердің молдығы күнделікті болмыс әсе-

рін тудыруға мүмкіндік береді, сонымен бірге аталған күнде-

лікті болмыс құрылымданған және мағынаға толы. Өйткені

Петербургтің алғашқы тұрғындары өмірінің қайта құрылуы

олардың күнделікті тіршіліктері мен мақсат-мүдделеріне саңы-

лау түсіретіндей, боярға жазған хаттары мен басқа да құжаттар

арқылы олар өздері «сыр аңдатқан» бағытта құрастырылған.

Өзге де микротарихи зерттеулер сияқты, О.Е. Кошелева

монографиясы бізге мектеп қабырғасынан және жоғары оқу

орындары оқулықтарынан таныс, қалыптасқан сызбаларға

айтарлықтай түзетулер енгізеді. Мысалы, зерттеушінің қара-

пайым петербургтіктердің өзара қарым-қатынастары мен мі-

нез-құлық стратегиялары жүйесі «Мәскеу Русі кезіндегіден

айтарлықтай өзгерген жоқ» деуге болады, ол қоныс аударушы-

лар арқылы өзінің туған қаласынан Нева жағалауына ауысты

және жалпыға ортақ тәжірибеден шектеулі қолданысқа көше

отырып ұзақ жасады» [278, 429-б.] деген тұжырымы мейлін-

ше маңызды. Сондай-ақ кітапта Петрдің көптеген жарлық-

тарының ағаттығы, олардың нақты жағдайға сәйкес еместігі

және соған байланысты саясатының күтпеген нәтижелері көр-

некі түрде сипатталғаны үлкен әсер қалдырады [278, 82–88,

138–140-б.].

161

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

Күнделікті өмір тарихы:

тұжырымдау қажеттігі

Антропологиялық тәсілдің қолданылу саласы біртіндеп ке-

ңейе түсуде: оған күнделікті өмір тарихы, соның ішінде жеке

өмір, отбасы мен балалық шақ шежірелері көбірек қосылуда

(қараңыз: мысалы, [152, 8, 12, 13-тарау; 153, 5, 6, 13-тарау

т.б.]). 2000 жылы О.Е. Кошелеваның Ресейдегі XVI–XVIII ға-

сырлардағы балалық шақ тарихына байланысты кітабы

жа-

рыққа шықты, осылайша Ф.Арьестің атақты еңбегінен кейін

40 жылдан соң бұл маңызды тақырып бізде де қарастырыла

бастады.

Соңғы уақытта күнделікті өмір тарихы қатты өріс алып

тұр. Жағдайды барлаған баспагерлер том-том еңбектерді ар-

ты-артынан басып шығаруда: мысал ретінде «Молодая гвар-

дия» баспасынан шығатын «Адамзаттың күнделікті өмірі»

сериясын айтуға болады. Аударма басылымдармен қатар,

(«Повседневная жизнь Древнего Рима», «Повседневная жизнь

итальянской мафии» т.б.) аталған сериямен А.И. Бегунова,

Е.В. Романенко т.б. ресейлік авторлар кітаптары

жарық көр-

ді. Алайда суреттемелік, эклектикалық сипаттағы бұл еңбек-

тер тек анықтама есебінде ғана пайдалы; олардың салмақты

ғылыми маңызы жоқ.

Алайда бұл тақырыптағы толықтай академиялық зерттеу-

лерге де ортақ бір кемшілік – күнделікті өмір деп аталатын

нәрсенің ойластырылған өзіндік тұжырымдамасының жоқты-

ғы. Кеңес жылдарында тұрмыс өмірдің материалдық жағымен

шендестіріле қарастырылған көптеген еңбектер шықты: Ежелгі

Русь тұрғындарының не ішіп-жегеніне, не кигеніне сипаттама

Кошелева О.Е. «Свое детство» в Древней Руси и России эпохи Просвещения

(XVI –XVIII вв.). Учебное пособие по педагогической антропологии и истории

детства. М., 2002.

Бегунова А.И. Повседневная жизнь русского гусара в царствование Александра

1. М., 2000; Романенко Е.В. Повседневная жизнь русского средневекового

монастыря. М., 2002.

162

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

берілді

немесе XIX–XX ғасырлар шеңберіндегі Ресей жұмыс-

шыларының жалақысына, тамақтануы мен баспана жағдайла-

рына қатысты статистикалық мәліметтер келтірілді

Күнделікті өмір мәселесін бұлайша сырттай саралау өз уа-

қытында қажет болды, ол тарихшыларды қарастырылып отыр-

ған дәуірдегі бұқара халық өмірінің әлдебір алғашқы мәлімет-

терімен қаруландырды. Әйтсе де, қазір мұндай тәсіл ескірді.

Бүгінгі зерттеушілер күнделікті өмір тарихына байланысты

тақырыптың күрделілігі мен көпқырлылығын мойындайды,

оның пәнаралық сипатын баса айтады [253, 43–46-б.; 267, 4-б.].

Алайда мәселені пайымдау әдеттегідей бір-біріне ұқсас жалпы

мәлімдемелер деңгейінде қалып қояды.

Көбіне зерттеушілер «күнделікті өмір» дегенде нені меңзей-

тіндерін де мүлде ашып түсіндірмейді. Айталық, 1994 жылы

Санкт-Петербургтің экономика және қаржы университетінде

«1921–1941 жылдар аралығындағы Ресейдің күнделікті өмір

тарихына» арналған конференция өтті, бірақ әр елден, әр қала-

дан соны талқылау үшін ғана келсе де, соншама баяндамашы-

ның ешқайсысы аталған ұғым мазмұнын ашуды немесе аясын

белгілеуді қажет деп таппады.

Күнделікті өмір салты зерттеушілерді қызықтыратын әр

алуан сюжеттер тұрғысындағы ештеңеге міндеттемейтін қа-

лып немесе «тақырып» есебінде бола тұра, өзі сияқты басқа бір

бұлыңғыр менталдылық ұғымынан эстафета қабылдап алған-

дай әсер қалдырады. Сәнге айналған термин қазір конферен-

ция материалдары жинағы мен мен монографиялар мұқабала-

рын безендіріп тұр [264, 265, 267]. Осылайша В.Б. Безгиннің

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы шаруалар-

дың күнделікті өмірі туралы кітабының тақырыбынан-ақ ав-

тордың еңбек атауына шығарған сөздерге қандай мән үстеп

тұрғанын түсінуге болады. Тарихшының түсіндіруінше, «ша-

Қараңыз, мысалы: Очерки русской культуры XVI века: В 2 ч. / Гл. ред.

А.В. Арциховский. М., 1977. Ч. 1. С. 182–201. (жилище), 202–216 (одежда),

217–224 (пища).

Кирьянов Ю.И. Жизненный уровень рабочих России (конец XIX – начало

XX в.). М., 1979; Крузе Э.Э. Условия труда и быта рабочего клас са России в 1900–

1914 годах. Л., 1981; т.б.

163

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

руалардың күнделікті өмір салты» ауылдағы өмірдің шаруа-

шылық құрылысы, шаруалардың өзін-өзі басқаруы, әдеттегі

құқық, отбасылық қағидалар және, ақырында, православие,

ауылдағы наным-сенім мен ырымдар [251] сияқты т.б. жайт-

тардан құралады. Кітаптағы оқиға жиынтық образға ие шаруа-

лар мекен еткен әлдебір «орташа» ауылда өрбиді. Авторға тек

бір сұрақ қойғымыз келеді: ол кімнің күнделікті өмір салтын

сипаттап отыр? Өзі де байқамастан, В.Б. Безгин шаруалар өмі-

рінің үлгісін ғылыми және публицистикалық әдебиетте баяғы-

да қалыптасқан, онда да аздап мінсіздендірілген ұғымдар негі-

зінде құрастырады.

Тарихшылардың күнделікті өмір тарихына «нақты»

анықтама беруге тырысатын сәттеріндегі жағдай біршама

жақсы. Мысалы, 1920 жылдардағы Пенза ауылының күн-

делікті өмір туралы жақында басылып шыққан кітап авто-

ры Л.В. Лебедева бізді қызықтырып отырған терминді «...

кеңістіктік және уақыттық шекке ие, адам тұрмысы мәні-

нің үздіксіз қайталануына негізделген, әлеуметтік-мәдени

шындықтың ерекше саласы» [258, 31-б.] деп түсінеді. Бірақ

автор теориялық биіктіктен түсіп, күнделікті өмір салтына

қатысты өз түсінігін нақтылаған бойда, қарастырылып отыр-

ған ұғым шамамен алғанда В.Б. Безгиннің жоғарыда аталған

кітабындағыдай, тұрмыс, еңбек, демалыс, дүниетаным, мі-

нез-құлық, салт-дәстүр сияқты сол баяғы сюжеттер мен ай-

дарлардан құралады.

Меніңше, негізгі мәселе сонда – қазіргі зерттеушілер сән

болудан қалған менталдылық тарихы сияқты, күнделікті

өмір тарихын ерекше пәндік сала ретінде

түсіндіруге бейім.

Сәйкесінше, олар күнделікті өмір тарихын әлдебір нақты сала

ретінде жариялай отырып, өздері шұғылданып жатқан нәрсе-

ні нысанға айналдырады, содан кейін бұл саланың шекарасын

сызбақ болып текке әуреленеді. Бұл ретте бізді қызықтырған

ұғымның басқаша түсініктемесі әлеуметтану мен антрополо-

гияда баяғыда ұсынылған.

Осы бағыт жөніндегі шолу мақаласында Н.Л. Пушкарева күнделікті өмір

тарихын дәл осылай сипаттайды [120].

164

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

«Күнделікті өмір тарихы – адамдар интерпретациялай-

тын және олар үшін біртұтас әлем ретінде субъективті маңыз-

ға ие шынайы тұрмыс» делінген П.Бергер мен Т.Лукманның

«Шынайы өмірді әлеуметтік тұрғыда құрастыру» (Социальное

конструирование реальности, 1966) кітабында; сондай-ақ

онда қоғам мүшелері «күнделікті өмір тарихын онсыз да белгі-

лі нәрсе деп есептейтіні» атап өтіледі

Көріп тұрғанымыздай, феноменологиялық дәстүр бойынша

күнделікті өмір салты – адамдардың өздеріне онсыз да түсінік-

ті және біртұтас өмірлік әлем есебіндегі субъективті шындық.

Адамдардың әдеттегі өмірді осылай қабылдайтын ерекшелігін

Ю.М. Лотман да атап өтті, сондай-ақ оның тұрмыстық мінез-

құлықты түсіндіруі «әдеттегі» және «әдеттегіден тыс» деген

кереғарлыққа құрылады.

«Әр ұжымда дамыған мәдениетке сәйкес, адамдардың тір-

шілігі негізгі қарама-қайшылық арқылы бірігеді;

ұжым мүшелері әдеттегі, күн сайынғы, тұрмыстық деп қа-

былдайтын нәрсе «табиғи», бір ғана мүмкін, қалыпты жайт

саналады;

аталған мәдениет өкілі үшін мемлекеттік, культтік, рә-

сімдік» тәрізді, салтанатты, әдет-ғұрыптық, тәжірибеден тыс

жөн-жосықтың барлық түрі дербес мағынаға ие [261, 249-б.].

Бұл жолдар ең алғаш 1977 жылы, белгілі әлеуметтанушы

Н.Элиастың «Күнделікті өмір түсінігі хақында» атты мақала-

сынан бір жыл бұрын жарық көрді. Аса көрнекті бұл ғалым-

дардың еңбектерінен байқалатын пікір ұқсастықтары сонысы-

мен де қызығырақ.

Элиас мақаласындағы негізгі ой «... күнделікті өмір құры-

лымы қандай да бір дербес, ерекше құрылымға ие емес, бірақ

оқшау түрде қарауға келмейтіндіктен, аталған әлеуметтік қа-

бат құрылымының құрамдас бөлігі бүкіл қоғамның билік құ-

рылымдарының бөлігі болып табылады

» дегенге саяды. Неміс

Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности / Пер.

Е.Руткевич. М., 1995. С. 38.

Elias N. Zum Begriff des Alltags // Materialen zur Soziologie des Alltags / Hrsg. Von

K.Hammerich, M.Klein. Opladen, 1978 (= Kölner Zeitchrift für Soziologie und

Sozialpsychologie. Sonderheft 20. 1978). S. 24.

165

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

әлеуметтанушысы «күнделікті өмір» ұғымының қазіргі көпте-

ген анықтамаларының астарында әдетте тасада қалып қоятын

қарама-қайшы ұғым («күнделікті өмір емес» Nicht-Alltag) жа-

тыр» деп пайымдайды. Элиас қайсыбір жағдайларда күнделік-

ті өмірдің нақты қандай қырлары меңзелетінін анықтау үшін

бұл салаларды ашып көрсету маңызды деп есептейді. Әрі қарай

күнделікті өмір тарихын оның қарама-қайшылықтары арқы-

лы анықтай отырып, күнделікті өмір және мереке; күнделікті

өмір – тосын, төтенше нәрседен бөлек, күнделікті қайталана-

тын тірлік деген сияқты т.б. ұғымдардың сегіз жұбын санап бе-

реді

(нақтырақ, қараңыз: [257, 11-б.]).

Феноменологиялық бағыт философы Бернхард

Вальденфельс Элиас мақаласының негізгі қағидаларын құптай

келе және оны дамыта отырып, әлдеқайда радикалды тұжы-

рымдарға келді:

«1. Күнделікті өмір өздігінен емес, «күнделіктіге айналды-

ру» (Verall-taglichung) үдерістері нәтижесінде пайда болады,

оған «күнделікті өмірді еңсеру» (Entalltaglichung) үдерістері

қарсы тұрады .

2. Күнделікті өмір – бір құбылысты екіншісінен бөлектей-

тін дифференциалдаушы ұғым. Айшықталған салалардың ше-

каралары мен маңызы мекен, уақыт, орта және мәдениетке

байланысты өзгереді. <…>

3. Күнделікті өмір жөніндегі әңгіме өмір салтының өзімен

және күнделікті тұрмыс туралы әңгімелермен сәйкес келмей-

ді. <…> Әдеттегі өмір туралы кім және қайдан сөйлейді? Айтып

тұрғаны қай өмір, өзінікі ме әлде басқа біреудікі ме?»

Әлеуметтанушылар, мәдениеттанушылар мен философ-

тардың бұл пайымдары күнделікті өмір тарихшылары үшін

өте маңызды. Әдеттегі өмір әлдебір табиғи нысан есебінде

болмағандықтан, оны қарастыру немесе оның тарихын жазу

дербес ғылыми міндет бола қоюы екіталай; тұрмыстық ұсақ-

Ibid. S. 26.

Вальденфельс Б. Повседневность как плавильный тигль рацио нальности //

Социо-логос. Социология. Антропология. Метафизика / Сост., общ. ред. и предисл.

В. В. Винокурова, А.Ф. Филиппова. М., 1991. С. 40–41.

166

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

түйекті жай ғана сипаттауды есептемегенде, бүгінде ол тек

анықтамалық маңызға ғана ие бола алады. Н.Элиас жазған-

дай, күнделікті өмір тарихы «қарсылас» табылғанда және

«күнделікті өмір ұғымы қаруын» біз соған бағыттағанда ғана

мағынаға ие болады

. Басқаша айтқанда, егер біз қандай да

бір тарихи тұжырымды қайта қарағымыз келсе немесе тіпті

тарихи зерттеулердің (әскери, саяси, экономикалық тарих-

тың т.б.) тұтас бағытын қайта құрастырамыз десек, біз оны

«күнделіктіге айналдыру» тәсіліне (Вальденфельс айтпақшы)

жүгіне аламыз.

Немістің күнделікті өмір тарихын жақтаушылары шын

мәнінде осымен айналысады. Осы бағыттың бас теоретигі

А.Людтке «күнделікті өмір» терминінің өзі мінсіз еместігін

және «одан гөрі жақсы нәрсе болмағандықтан» қабылданға-

нын айтады; әйтсе де, оның пікірінше, бұл атау – «күнделікті

өмірді өз аясынан шеттетіп тастаған тарихнамалық дәстүрге

қарама-қарсы, өткір полемикалық, ең қысқа және мазмұнды

тұжырымдама» [113, 77-б.].

«Күнделікті өмір» ұғымына қатысты жоғарыда ұсы-

нылған «конструктивистік» тұжырымның тағы бір салда-

ры – ешқашан толық және біртұтас болмайтын өткен дәуір-

лердің әдеттегі өмірін қайта қалпына келтіргенде тарихшы

«ішкі» көзқарастан, осы кітапта еске алынғандай, К.Л. Пайк

эмикалық тәсіл деп атаған нәрседен аттап кете алмайды.

Сондай-ақ нақты осы тәсіл үздіксіз қолданылатын зерттеу-

лерде, яғни микротарихи пайымдамаларда өмір сүру салты

әсері әлбетте анағұрлым нанымды болып шығады. Осылайша

Э.Ле Руа Ладюридің «Монтайю» немесе Х.Медиктің

«Лайхингендегі тігіншілік және күнкөріс» еңбектері микрота-

рихтың көрнекті үлгілері болумен қатар, күнделікті өмір тари-

хының да жақсы мысалы бола алады.

Микроталдау мен күнделікті өмір тарихы ресейлік мате-

риалда С.В. Журавлев пен О.Е. Кошелеваның жоғарыда тал-

данған кітаптарында жақсы үйлесім тапты. 20-жылдардағы

Петербургтегі үш үй тұрғындарының ауысуын бақылаған

Elias N. Zum Begriff des Alltags S. 22.

167

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

Н.Б. Лебина микрозерттеуін де осы қатарға қосуға болады. Ол

тапқан құжаттар кеңестік номенклатураның тұрмыста рево-

люциялық аскетизмнен өте ерте бас тартқанын, оны тек сөз

жүзінде насихаттағанын көрсетті [279].

Этнологтар мен әлеуметтанушылар күнделікті тәжірибені

қарастыруға жақсы машықтанды және бұл ретте тарихшылар-

ға көмектесе алады. Мысалы, И.В. Утехиннің «Коммуналдық

тұрмыс очерктері» (Очерки коммунального быта) атты еңбе-

гінде пәтер кеңістігіне, ондағы заттар мен жиһаздарға жасал-

ған семиотикалық талдау мен тұрғындармен әңгіме негізінде

кеңестік дәуірдің аяқ жағындағы коммуналка тұрғындарының

дүниетанымы, олардың әлеуметтік әділдік туралы түсініктері

мен мінез-құлық стратегияларының т.б. бірегей қайта құры-

лымы ұсынылған

Әлеуметтанушы С.А. Чуйкина соғысқа дейінгі Ленинград

дворяндарының күнкөріс стратегияларын талдайды. Бұл стра-

тегияларды ол П.Бурдьенің әлеуметтану бойынша терминдері

арқылы «ресурстар конвертациясы» деп сипаттайды: дворян-

дардың бойындағы машықтар (шет тілдерді білу, музыкалық

білім т.б.) революцияға дейін тек бейресми салада (хобби ре-

тінде т.б.) қолданылып келсе, кеңестік кезеңде бұл олардың

мамандығына айнала отырып, қажетке жарады, жаңа өмірге

бейімделуге септігін тигізді

Н.Б. Лебинаның 20–30-жылдардағы кеңес қаласы жөнінде-

гі монографиясы әлеуметтанушылық тәсілдің күнделікті өмір

тарихына қолданылуының үлгісі болып саналады. «Нормалар

мен ауытқулар» дихотомиясы зерттеуші үшін өмір сүру сал-

тының түрлі түрлерін талдаудағы тұжырымдамалық шеңбер

есебінде болды. Кітапта дәстүрлі ауытқушылықтармен (мас-

күнемдік, қылмыс, жезөкшелік, өзіне-өзі қол жұмсау) қатар,

жаңа билік тұсында нормаға айналған ауытқушылықтар да

(коммуналдық тұрмыс, коммунистік «дін») қарастырылған.

Утехин И. Очерки коммунального быта. М., 2001.

Чуйкина С. Дворяне на советском рынке труда (Ленинград, 1917–1941) //

Нормы и ценности повседневной жизни: Становление социалис тического образа

жизни в России, 1920–1930-е годы / Под общ. ред. Т.Вихавайнена. СПб., 2000. С.

151–192.

168

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Тұрғын үй аумағын, киім-кешекті, бос уақытты, жеке өмірді

мөлшерлеуге баса мән берілген [259].

Н.Б. Лебина монографиясында қолданылған тәсіл «қала

өмірінің сан қырлылығын әлеуметтік тұрғыда зиянды, марги-

налды немесе паталогиялық құбылысқа әкеп тірейтін» әрекет-

ті дұрыс емес деп есептеген А.С. Сенявскийдің үзілді-кесілді

қарсылығына тап болды [268, 29-б.]. Меніңше, кітап мазмұны

тіпті де 1920–1930 жылдардағы Ленинград өмірінің әр алуан

ауытқушылықтарын айқындауды көздемейді. Автор ұстанған

тұжырымдамалық схеманың тым қатаң екені рас және кітапта

сипатталған құбылыстардың барлығы бірдей оған кәдімгідей

кіріге бермейді (мысалы, атеистік өмір мен коммунистік жаңа

«дін» насихатын ауытқу немесе патология категориясына жат-

қызуға бола қояр ма екен). Маңыздырағы басқа: Н.Б. Лебина

кәдуілгі стереотиптер мен мінез-құлық нормаларының ауы-

суын көрсетіп, 20–30-жылдардағы кеңестік өмір салтын түгел-

дей болмағанымен, басым көпшілігін суреттей алды. Өмір сал-

тының мұндай құрылымы немесе тұжырымдамасы өте қажет:

онсыз күнделікті тұрмыс тарихы тағы да сипаттамалық, им-

прессионистік суреттерге немесе қайсыбір дәуірдің жекелеген

құбылыстарының механикалық жиынтығына айналып кетеді.

Қазіргі уақыттағы жарияланымдарға жасалған жоғарыда-

ғы шолудан байқағанымыздай, тарихты антропологияланды-

ру үдерісі Ресейде мейлінше қарқынды жүріп жатыр. Бірқатар

зерттеушілер жаңа тәсілдер мен тұжырымдарды тәжірибеден

өткізіп, бұл үдеріске саналы түрде атсалысса, енді біреулері

ғылымдағы жалпы құбылыстарға мойынсұнып, ағыспен жүзе

беруге бейім. Ал зерттеушілердің үшінші бір тобы сәнге айнал-

ған сөздерден іргесін аулақ салып, өздерінің ғылыми мүддесі-

не сәйкес, сол пәндік саланың дамуына орай, жаңа тәсілдердің

қажеттілігін сезіне бастады.

Ғылыми өнім саны бойынша әзірге антропологиялық та-

рихтың ең байырғы және даулы формасы – менталитет тарихы

көш бастап тұр, бірақ сол саланың анағұрлым жас және әдісте-

мелік тұрғыда жақсы қарастырылған нұсқалары – микротарих

пен күнделікті өмір тарихы қарқын алып келеді. Ресей тари-

хын антропологиялық тұрғыда зерттеу айтарлықтай ғылыми

169

РЕсЕЙ таРихын зЕРттЕУДіҢ антРОпОлОгиялыҚ пЕРспЕКтивасы

нәтижелер беріп жатыр және болашақта да жемісті болары сөз-

сіз. Сонымен бірге тарихи антропологияны сән көру бұл ұғым-

ның өзін қойыртпаққа айналдырып жіберу және ақыр соңында

бүкіл ғылыми бағыттың беделін түсіру қаупін төндіреді. Бұлай

болмас үшін қазір Ресейде тарихи антропология, менталдылық

тарихы, микротарих т.б. аясында басылып шығып жатқан ең-

бектің барлығын жіті және сыни түрде бағалау керек. Сондай-

ақ шетелдік тарихнама тәжірибесін мұқият талдау, таңдаулы

еңбектерді, рефераттар, шолулар, сын-пікірлерді орыс тіліне

аударып басу қажет.

Бұдан бөлек, қазіргі уақыттағы тарихи-антропологиялық

зерттеулердің салааралық мәртебесін сезіну маңызды: бүгінде

әлеуметтанушылар мен антропологтардың (П.Бурдье, К.Гирц,

В.Тёрнер, И.Гофман т.б.) тұжырымдамалық еңбектерімен та-

нысып, олар қалыптастырған ұғымдық аппаратты (габитус,

қанық сипаттау, стратегиялар, әлеуметтік драма т.б.) меңгер-

мейінше, тарихи антропология туралы байыпты әңгіме қоз-

ғауға болмайды. Қорыта айтқанда, антропологиялық тәсіл –

бүгінгі тарихшы арсеналындағы көп тәсілдің бірі ғана және

оны қолдану мүмкіндігі шексіз емес. Сол себепті аталған тәсіл

шекарасын, оның кемшіліктерін және тарихи ғылымның бас-

қа да әдістерімен үйлесу мүмкіндігін байыпты түрде талқылау

қажет.

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ

ҚАЙДА БАСТАЙДЫ?

(Қорытынды орнына)

Қорытынды бөлімнің тақырыбы ретінде мен Х.Медиктің

2001 жылы жарияланған «Тарихи антропология, қайда ба-

расың?»

(Qua vadis Historische Anthropologie?) атты мақала-

сының атауын сәл өзгертіп пайдаландым. Аталған мақалада

автордың өзі қойылған сұраққа анық жауап бермегенімен,

меніңше, осынау тарихнамалық бағыттың даму векторы ту-

ралы проблеманың өзі дер кезінде және маңызды түрде қойы-

лып отыр. Мен осы кітапта көрсетуге тырысқанымдай, тарихи

антропология, бұл – ең әуелі, тарихты «антропологияланды-

ру», жаңа зерттеу тәсілдерін, сондай-ақ тарихшылардың этно-

логтармен және басқа да әлеуметтік ғылым өкілдерімен диало-

гынан шабыт алған тарихнама түрлерін табу.

Диахрониялық тұрғыда антропологиялық бағыттағы та-

рихтың нақты түрлерінің бүкіл ерекшелігін кейінгі екі ке-

зеңге ұштастыруға болады. Бірінші кезең – ертедегі тарихи

антропология (бірқатар неміс тарихшыларының терминоло-

гиясы бойынша, «тарихи антропология I» [147, 6–71-б.]) фран-

цуздың менталдылық тарихы мен антропологиялық «бағытта-

ғы» демографиялық тарихын (Ф.Арьес, Ж.Дюби, А.Бюргьер,

Ж.Ле Гофф, Э.Ле Руа Ладюри т.б. еңбектері) қамтиды. Бұған

К.Томастың «Дін және магия құлдырауы» монография сын

(1917), П.Берктің жаңа дәуір басындағы Еуропаның халықтық

мәдениеті (1971) туралы кітабын, сондай-ақ адамның «антро-

пологиялық өлшемінің» тарихи өзгергіштігін қарастыратын

неміс зерттеушілерінің жоғарыда сөз болған «философиялық»

бағыттағы еңбектерін де жатқызуға болады.

Medich H. Quo vadis Historische Anthropologie? Geschichtsforschung zwischen

Historischer Kultuwissenschaft und Mikro-Historie // Historische Anthropologie.

Kultur. Gesellschaft. Altag. 9. Jg. 2001. Hf. 1. S. 78-92. «Quo vadis» «Камо грядеши»,

Евангелиедегі танымал тіркес (Иоанн, 13, 36).

171

таРихи антРОпОлОгия ҚаЙДа бастаЙДы?

Аталған кезең Франция мен Ұлыбританияда, негізі-

нен, 60–70-жылдарға, Германияда 60-жылдардың соңы мен

80-жылдардың басына тұспа-тұс келді, ал Ресейде ол беріге

дейін жалғасты және А.Я. Гуревич пен оның ізбасарларының

еңбектерінен көрініс тапты. Алайда бұл арада хронология-

лық шекара ғана емес, сатылық айырмашылық та маңызды.

Ертедегі тарихи антропология структурализммен безенді-

рілгені сонша – ол ұзақ үдерістерге (la longue duree), адамды

тұтқындағыдай ұстайтын, өзіне тән ерекшелігі жоқ орнықты

құрылымдарға (аграрлық, отбасылық-туыстық, менталды-

лық т.б.) назар аудартады. «Орта ғасыр адамы», «XVI ғасыр-

дағы француз», «ертедегі орыс адамы» т.б. туралы пайымдар

антропологиялық бағыттағы тарихтың дәл осындай түріне тән.

Мұндай тарихта нақты жеке адам емес, зерттеушілер құрас-

тырған адам типтері «әрекет» етеді.

1970 жылдардың екінші жартысынан бастап микротарих-

қа бетбұрыс пен жекелеген адамдар мен топтардың мінез-құ-

лық стратегияларына және күнделікті тәжірибелеріне қы-

зығушылықтың артуымен есте қалған екінші кезең («тарихи

антропология II», қараңыз: [147, 81-б.] басталды деуге болады.

Бұл терминді (microstoria) зерттеулер бағытының жаңа туы

еткен итальян микротарихшылары тобынан бөлек, осы кезеңге

немістің өмір сүру салты тарихы мен англосаксондық елдерде

(Н.З. Дэвис, Л.Хант, Р.Дарнтон, П.Берк т.б.) жаңа мәдени та-

рихтың қалыптасуы жатады.

Меніңше, америкалық жаңа мәдени тарихтың кейбір жақ-

тастары бұрынғы, тек атауы жаңа менталдылық тарихына

(қараңыз: Р.Дарнтонның «Ұлы мысық қырғыны» кітабының

талқылауы, 85–87-б.) қайтып оралуды көксеп жүргенде, жаңа

парадигма мағынасын микротарихтың әр елдегі жақтастары

(К.Гинзбург, Дж.Леви, Х.Медик, С.Черутти, Д.У. Сэбиан және

басқалары) анағұрлым дәйекті көрсетіп берген сияқты.

Әлдебір саяси, әлеуметтік, менталдылық құрылымдар не-

месе модернизация, өркениет сияқты т. б. ғаламдық үдерістер

ауқымына «сыйғызуға» тырысатын түсіндірмелік схемалар

сияқты, микротарих та жалпы адам туралы пайымдарға ендігә-

рі қанағаттанбайды. Қазір микроқауымдастықтардағы нақты

172

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

адамдардың мінез-құлық логикасын түсінуге ұмтылыс алдың-

ғы қатарға шықты, ал аты шулы «құрылымдар» мен «жүйе-

лер» микроталдау тұрғысынан аяқталмаған, ашық, үздіксіз

қалыптасу мен үнемі түрленіп тұратын мүдделер мен адамдар

іс-әрекетінің ықпалымен өзгеру үдерісінде сияқты көрінеді.

Бүгінде бірқатар елдердегі шынайы тарихнамалық жағ-

дайдан антропологиялық бағыттағы тарихтың «ескі» және

«жаңа» түрлерінің қатар өмір сүріп жатқанын байқауға бола-

ды, алайда жоғарыда аталған сатылық айырмашылықтарды

әдістемелік тұрғыдан ескеру қажет, олай болмаған жағдайда

бізді қызықтырып отырған бағыт сипаттамасы едәуір бұрма-

лануы мүмкін. Айтылған жайттар А.Л. Юргановтың тарихи

антропологияға қатысты жақында айтқан сынына толықтай

қатысты [29]. «Анналдар» мектебінің атынан шыққан француз

тарихшыларының, сондай-ақ А.Я. Гуревичтің еңбектеріне сү-

йенген ол, негізінен, ұжымдық бейсаналықты қарастыруға ден

қоя отырып, бұл мектеп тарихшылары адамның субъективті-

лігіне, сана-сезім деректеріне сенімсіздікпен қарады, нәтиже-

сінде зерттеу нысанының өзін, яғни адамды жоғалтып алды

деп, аталған тарихнамалық бағытты айыптайды: «Тарихи

антропологияның бүгінгі уақыттағы қағидалары мифтік тұр-

ғыдағы тірі адамға емес, жеке тұлғалық қасиеттерінен айы-

рылған бұқаралық сана кескініне бағытталған», – деп атап

өтеді Юрганов. Әрі қарай ««Түпнұсқа» адам ол тиянақтаған тә-

жірибеден тыс ашылады. Адамды емес, оның жоқтығын зама-

науи түрде зерттейтін тарихи антропологияның мәні – міне,

осы» – дейді [29, №3, 63, 74-б.].

Алайда, А.Л. Юрганов сияқты, «анналшылардың» теория-

лық пайымдары мен бағдарламалық мәлімдемелерін талдаумен

ғана шектелмей, олардың нақты зерттеулеріне назар аударсақ,

жоғарыда келтірілген қатаң айып бірқатар жағдайда негізсіз

болып шығады; мысалы: Э.Ле Руа Ладюридің «Монтайю» атты

еңбегі архетиптер галлереясын емес, тірі адамдардың тамаша

жазылған портреттерін құрайды. Сонымен бірге, егер де мен-

талдылық тарихының теориялық қағидаларын ескерсек, онда

А.Л. Юрганов сыны көп жағдайда әділ. Бірақ ол тек тарихи

антропологияның қазіргі уақыттағы емес, ертедегі нұсқасына

173

таРихи антРОпОлОгия ҚаЙДа бастаЙДы?

қатысты. Антропологиялық тарихтың француздың менталды-

лық тарихымен полемика барысында қалыптасқан микрота-

рих және мәдени тарих сияқты едәуір кейінгі түрлерінің тарих-

намашы назарынан сырт қалғаны ақылға қонбайды. Мысалы,

К.Гинзбургті, Дж.Левиді немесе Н.З. Дэвисті «жеке тұлғалық

қасиеттерінен айырылған бұқаралық санаға» қызығушылық

танытқаны үшін сөгуге бола ма? Қайта, керісінше, олар өз ке-

йіпкерлерінің ішкі әлеміне енуге, олардың әрекетінің қандай

да бір архетипке емес, өз таңдауларына байланысты болуының

себебін түсінуге тырысты. Адамдардың өмірлік тәжірибесі

мен уайым-қайғысын қарастыру – бұл кітапта атап көрсетіл-

гендей, микротарих, өмір салты тарихы, жаңа мәдени тарих

жақтастары шығармашылығындағы магистральдық бағыт.

Менталдылық тарихы сынына келсек, біз білетініміздей, ол тіпті

де жаңалық емес және мұндағы басымдық К.Гинзбург, П.Берк,

А.Буро т.б. ғалымдарға беріледі.

А.Л. Юргановтың тарихи антропологияға қатысты айт-

қан сыны тек редукционизммен ғана емес (антропологиялық

бағыттағы тарихтың бүкіл көпмағыналылығы ең ертедегі

және көптен бері даулы болып келе жатқан бір нұсқаны мең-

зейді), сонымен бірге өзі сынап отырған бағыт эволюциясына

көңіл бөлмеуімен де қате. Талданып отырған тарихнамалық

құбылыстарды мейлінше қысқарта келе, автордың «... тари-

хи антропология жұмысын атқарып болып, іс жүзінде өзі бо-

лудан қалды» деп, оның «келмеске кеткенін» жариялауға

асығуы орынсыз. Сонда, атқарылып болған ол – не «жұмыс»?

Айтуынша, «антропологизм (яғни тарихи үдерістің ортасында

адам болатынын мойындау) біртіндеп ғылымдағы кез келген

зерттеудің аксиомалық негізіне айналған» көрінеді

Меніңше, келтірілген мысал тарихи антропологияның

Ресейде қабылдануы оның абстрактілі антропологизм рухын-

дағы пайымдар, адамның тарихтағы жетекші рөлін мойындау

сияқты т.б. ертедегі формалары деңгейінде қалып қойғанды-

ғының айқын дәлелі бола алады.

Юрганов А.Л. Опыт исторической феноменологии // Вопросы ис тории. 2001. №

9. С. 39.

174

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Менің ойымша, тарихи антропологияны жерлеуге әлі

ерте. Бұл бағыт мэтрлерінің жаңа кітаптары шығып жатыр:

Н.З. Дэвистің XVI ғасырдағы Франциядағы сый жөніндегі

(2000) жоғарыда аталған монографиясынан бөлек, араб гео -

графы және саяхатшысы Лев Африканский (Хасан ал-Ваззан)

туралы жуырда шыққан кітабын, сондай-ақ Ж.-К. Шмиттің

«Ортағасырлық антропология очерктері» (Очерки средневе-

ковой антропологии, 2001) және Ж.Ле Гофф пен Николай

Трюонгтың «Орта ғасырлардағы дене тарихы» (История тела

в средние века, 2003)

атты еңбектерін атауға болады.

Сондай-ақ Мәскеуде – «Одиссей», Германияда – Historische

Anthropologie және Paragrana журналдары шығып жатыр.

Тарихи антропология бойынша семинарлар әлемнің түрлі уни-

верситеттерінде өткізіледі.

Дегенмен тарихи антропологияны институттандырудың

осындай айқын белгілері оны жаңа бағыт деп атау соншалық-

ты заңды емес екенін көрсетеді. Тарихи антропология сала-

сында айтарлықтай үлкен жетістіктерге қол жеткізген көрнек-

ті ғалымдардың екі соғыс арасында дүниеге келген буынның

ұрпақтары екенін ескерте кеткен жөн

. Олардың ісін бүгін-

де танымал шәкірттері (Ж.-К. Шмитт, А.Буро, С.Черутти,

М.Грибауди т.б.) жалғастырып жүр.

Тарихи антропологияның бүгінгі уақыттағы беталысы ту-

ралы жоғарыда қойылған сұраққа қайта орала отырып, қазір

оның даму векторы культурологиялық тарихқа қарай бағыт-

талғанын айтуға болады. 1989 жылы АҚШ-та басылып шық-

қан «New Cultural History» мақалалар жинағында (Л. Хант

редакциялаған) мұндай тарихқа, бір жағынан, антропологтар-

Davis N.Z. Trickster Travells. A Sixteenth-Century Muslim Between Worlds.

London, 2007.

Schmitt J.-C. Le corps, les rites, les rêves, le temps. Essais d`anthropologie

médiévale. Paris, 2001; Le Goff J., Truong N. Une histoire du corps au Moyen Âge. Paris,

2003.

Егер тарихи антропология классиктерінің есімін дүниеге келген жылдарына

қарай хронологиялық тәртіппен орналастыратын болсақ, тізім төмендегідей

болып шығады: Ф.Арьес (1914–1984), Ж.Дюби (1919–1996), Ю.Л. Бессмертный

(1923–2000), Ж.Ле Гофф (1924), А.Я. Гуревич (1924–2006), К.Пони (1927),

Н.З. Дэвис (1928), Э.Ле Руа Ладюри (1929), П.Берк (1937), К.Гинзбург (1939),

X.Медик (1939), Р.Дарнтон (1939), Д.У. Сэбиан (1939), А.Людтке (1943).

175

таРихи антРОпОлОгия ҚаЙДа бастаЙДы?

дың (әсіресе К.Гирцтің), екінші жағынан, әдебиетшілердің тә-

сілдемелері бағдар ретінде жарияланды; мәдени тәжірибелер

мен репрезентацияларды зерттеуге баса мән беру ұйғарылды

[37, 1–22-б.]. Францияда бұл бағытты Р.Шартье қолдады, атап

айтқанда, мәдени тәжірибенің бірі ретінде оқу тарихын қарас-

тыруды ұсынды [37, 154–175-б.; 28]. Ұлыбританияда 80-жыл-

дары тарихи антропология «туын көтерген» П.Берк [75]

1997 жылы басылып шыққан мақалаларының жинағын

«Мәдени тарих [тақырыбына] нұсқалары» (Varieties of Cultural

History) [31] деп атады. 2004 жылы басылған «Что такое куль-

турная история?» ([32], осы кітаптың екі тарауының аударма-

сы, қараңыз: [7]) атты кітабына ол тарихи антропология тура-

лы тарауды кіргізді. Егер неміс тарихшыларының «мәдениет

жайындағы жаңа ғылым» (қараңыз: 119-б.) туралы XXI ғасыр

табалдырығындағы пікірталастарын еске алсаңыз, культуро-

логиялық бетбұрыс айтарлықтай айқын көрінеді.

Көпмағыналығына орай, «мәдениет» ұғымы осы терминді

өз тұжырымдарына өзек етіп алған зерттеушілерді біріктіре

алмайды. Американың жаңа мәдениет тарихы теоретиктері

мәтіндерді оқуға ерекше мән беріп, тарихты «эстеттендіруге»

және оны «әлеуметтік теория қызметшісі» (Л.Хант сөзі [37,

21-б.]) рөлінен босатуға шақырып жатқанда, итальян микро-

тарихшылары әлеуметтік тарих шеңберінде қала отырып, гир-

цизм мен релятивизм шекарасынан іргелерін аулақ ұстауда.

Осылайша антропологиялық бағыттағы тарихтың бір қана-

ты постмодернизммен айқын жақындасып жатса, басқалары

(Италия, Германия, Франциядағы микротарихшылар) сциен-

тистік дәстүрге адалдық танытуда.

Меніңше, ерте ме, кеш пе, бұл мәселелер қазір антрополо-

гиялық бетбұрыс жүріп жатқан Ресей тарихнамасы үшін де

өзекті болады. Сол себепті қазір сол жаңа мүмкіндіктер туралы

ғана емес, сондай-ақ тарихты антропологияландырудан туын-

дайтын жаңа қиындықтар туралы да ойланған жөн.

Біріншіден, зерттеулердің айтарлықтай жаңаруы мен ұл-

ғаю мәселесі туындайды. Антропологиялық тәсіл, тарихшы-

лар көптен бері сезініп жүрген күнделікті тұрмыс пен әртүрлі

формадағы өмірлік тәжірибені қарастыруға, мекемелер тари-

176

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

хын, заң ережелерін және «адами өлшемдегі» үлкен әлеумет-

тік топтарды толықтыруға жауап береді. Саяси мәдениет пен

халықтық діншілдік – Ресей тарихын оқытуда жаңа тәсілдерді

қолданудың жақсы үлгілері бар, перспективалы екі бағыт.

Екіншіден, өткен дәуір оқиғаларына жаңаша көзқараспен

қарау – тарихшылар әлі жеткілікті назар аудармай жүрген,

бұрын қолданылмаған дереккөздерді ғылыми айналымға енгі-

зуге мүмкіндік береді (мысалы, таққа отырғызу кезіндегі аль-

бомдар, діни қылмыстарды айыптауға байланысты сот-тексеру

жұмыстары материалдары т.б.)

Үшіншіден, микротарихи антропологиялық тәсілдерді қол-

дануға байланысты ел тарихын орталықсыздандырудың бола-

шақ мүмкіндіктері де айтарлықтай маңызды. Монографиялар

мен оқулықтарда еліміздің саяси тарихы әлі күнге дейін ас-

таналардағы (қарастырылып отырған кезеңге байланысты

Мәскеудегі немесе Петербургтегі) жағдайларды қозғайды, ал

әлеуметтік, мәдени және экономикалық үдерістер мен құбы-

лыстар әлдеқандай орташа көрсеткіштер (статистика) түрін-

де және жалпыхалықтық ауқымда көрінеді. Сонымен қатар

Тверь, Вологда, Қазан және басқа да Ресей аймақтарының та-

рихшылары Дж.Леви немесе Х.Медик («Локальная история

как история всеобщая») үлгісін ұстана алады және жергілікті

архивтердің бай мұрағатын пайдалана отырып, қала тарихын

(облыстар, губерниялар т.б.) егжей-тегжейлі қалай зерттеу ке-

ректігін көрсетеді, «астаналық» тарихнаманың әдеттегі ұғым-

дарына түзетулер енгізе алады.

Антропологиялық тәсіл сондай-ақ Ресей мен Еуропа та-

рихи жолының өзара қатынасы туралы мәңгілік сұрақты

жаңаша қоя отырып, компаративистік зерттеулерді жаң-

ғыртуға қабілетті. Әр тәсілдің өз шектеулері бар екені тү-

сінікті. Антропологиялық тарих жекелеген адамдардың

немесе кішігірім топтардың мінез-құлқын қарастыратын-

дықтан, оның жетістіктері мен олқылықтары микротал-

дауды қолданумен тікелей байланысты. Алайда тарихи-ан-

тропологиялық зерттеулерде жиі кездесетін жекелеген жағ-

дайларды сараптау (case studies) қарастырылған қандай да бір

құбылыстың репрезентативтілігі және микродан макродеңгей-

177

таРихи антРОпОлОгия ҚаЙДа бастаЙДы?

ге өту мәселесін қоятыны сөзсіз. Мұның сыртында, «жергілік-

ті оқиғалардың» көптігі жалпыұлттық тарихи дискурс фраг-

ментациясына әкеліп соқтыруы мүмкін. Итальян және неміс

тарихшыларының тәжірибесі көрсеткендей, микроталдау ба-

қылау нәтижелерін жинақтап қорыту мәселесін күн тәртібінен

алмайды, тек жаңаша тұрғыда қояды.

Сонымен қатар 1998 жылғы болған конференцияда

И.Н. Данилевский орынды атап өткендей [194], тарихи-ан-

тропологиялық зерттеу барлық дәуірге сәйкес келмеуі мүмкін,

зерттеудің мүмкін немесе мүмкін еместігі деректік қордың

жағдайына тікелей байланысты. Сол себепті, меніңше, Киев

Русі тарихи антропологиясының мүмкін бола қоюы екіталай:

Б.А. Романов керемет іске асырғандай, сақталып қалған де-

реккөздер белгілі бір әлеуметтік типтерді қайта құрастыруға

жол ашады, бірақ жеке сипаттағы құжаттар (жазысқан хат-

тар, күнделіктер т.б.) бізге дейін жеткен жоқ және «халықтан»

шыққан нақты бір адамдардың дауысын біз естімейміз.

Тарихи-антропологиялық тәсіл қолданыстағы терминоло-

гияда тақырыпты таңдау мен зерттеу мәселесінің қойылуы-

нан, ғалымның белгілі бір тарихнамалық дәстүрге қатысты

ұстанымынан және ең соңында, алынған нәтижелерді елестету

әдетінен және нарративті құрауынан (композиция өнерінде,

әсіресе, микротарихшылар өздерін ерекше көрсетті) көрінеді.

Әйтсе де бұл тәсілді дәстүрлі зерттеу әдістерімен араластыруға

болмайды: антропологиялық бағыттың бірқатар тарихшылары

(Дж.Леви, Х.Медик, Ю.Шлюмбом сияқты) статистикалық

және генеологиялық әдістерді қызу қолданса, ал басқалар

(мысалы, К.Гинзбург, Р.Дарнтон және П.Берк) герменевти-

каға, яғни мәтіндер интерпретациясына

көбірек жүгінеді.

Микротарих бойынша еңбектерде қолданылған жаңа зерттеу

әдістерінен ауызекі тарих тәсілдерін, басқаша айтқанда, сұх-

бат әдістемесін (М.Грибауди, А.Портелли т.б.) атауға болады.

Қорыта айтқанда, тарихи антропологияны әлдебір артық-

шылыққа ие деп есептеуге, тарихты жазу арқылы оңай табыс-

Д.У. Сэбиан шығармашылығынан статистикалық тәсілдермен қатар (оның

Неккархаузен деревнясы туралы дилогиясы, 116 беттегі 27-сілтемені қараңыз),

герменевтика [81, 123] тәсілдерін де табуға болады.

178

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

қа кенеле қалам деп дәмеленуге болмайды. Антропологиялық

тәсілді Ресейдің өткенін қарастыру мақсатында қолдануға

тырысып жүрген бүгінгі зерттеушілер осы бағытты өз елде-

ріндегі мәліметтер негізінде көптен бері дамытып жүрген

шетелдік әріптестер тәжірибесін мейлінше ескергені жөн.

Егер менің кітабым тарихи-антропологиялық зерттеулердің

әлемдік ғылымда жинақталған тәжірибесін сыни тұрғыда

салмақтауға аз да болса көмектессе, өз міндетімді атқардым

деп есептеймін.

Әдебиеттер тізімі

Шолулар, рефераттар, библиография

1. Идеология феодального общества в Западной Европе: проблемы культу-

ры и социально-культурных представлений средневековья в современ-

ной зарубежной историографии / Редкол: Ю.Л. Бессмертный и др. М.,

1980.

2. История ментальностей, историческая антропология. Зарубежные иссле-

дования в обзорах и рефератах / Сост. Е.М. Михина. М., 1996.

3. Культура и общества в средние века: методология и методика зарубеж-

ных исследований / Отв. ред. А.Л. Ястребицкая. М., 1982.

4. Культура и общества в средние века: методология и методика зарубеж-

ных исследований. Вып. 2 / Отв. Ред. А.Я. Гуревич, А. Л. Ястребицкая.

М., 1987.

5. Культура и общество в средние века зарубежных исследованиях / Отв. ред.

Ю.Л. Бессмертный А.Л. Ястребицкая. М., 1990.

6. Общественные науки за рубежом. Реферативный журнал. Сер. 5. История.

1973–1992.

180

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Тарихи антропология заманауи тарихнама

контексінде

7. Берк. П. Историческая антропология и новая культурная история //

Новое литературное обозрение. 2005. № 75. С. 64–91.

8. Бессмертный Ю.Л. Историческая антропология сегодня: французс-

кий опыт и российская историографическая ситуация // Историческая

антропология: место в системе социальных наук, источники и методы ин-

тер претации: Тез. докл. и сообщ. науч. конф. Москва, 4–6 февраля 1998 г.

/ Отв. ред. О.М. Медушевская. М., 1998. С. 32–34.

9. Бюргьер А. От серийной и комплексной истории: генезис историчес-

кой антропологии // Homo Historius: К 80-летию со дня рождения

Ю.Л. Бессмертного: В 2 кн. / Отв. Ред. А.О. Чубарьян. М., 2003. Кн. І. С.

191–219.

10. Гинзбург К. Мифы – эмблемы – приметы: Морфология и история: Сб. ст.

М., 2004. Перевод изд.: Ginzburg C. Miti emblem spie: Morfologia e storia.

Torino. 1986.

11. Дингес М. Историческая антропология и социальная история: через тео-

рию «стилей жизни» к «культурной истории повседневности» // Одиссей.

Человек в истории. 2000. М., 2000 С. 96–124.

12. Дюби Ж. Развитие исторических исследований во Франции после 1950

года // Одиссей. Человек в истории. 1991. М., 1991 С. 48–59.

13. Историческая антропология: Концепция преподавания в РГГУ: Учеб. ме-

тод. пос. / Сост.: Т.В. Борисенок, Румянцева. М., 2001.

14. Историческая антропология: место в системе социальных наук, источни-

ки и методы интерпретации: Тез. докл. и сообщ. науч. конф. Москва, 4–6

февраля 1998 г. / Отв. Ред. О.М. Медушевская. М., 1998.

15. История в XXI веке: Историко-антропологический подход в преподава-

нии и изучении истории человечества: Материалы междунар. интернет-

конференции / Под ред. В.В. Керова. М., 2001.

16. История и антропология: междисциплинарные исследования на ру-

беже XX–XXI веков / Пер. с англ. К.А. Левинсона; пер. с франц.

Л.А. Пименовой; под ред. М.Крома, Д.Сэбиана, Г.Альгази. СПб., 2006.

17. К новому пониманию человека в истории: Очерки развития и современной

западной исторической мысли / Под. ред. Б.Г. Могильницкого. Томск, 1994.

18. Ким С.Г. Основные тенденции исторической антропологии в Германии 1960–

80-х гг. // К новому пониманию человека в истории: Очерки развития сов-

ременной западной исторической мысли / Под ред. Б.Г. Могильницкого.

Томск, 1994. С. 130–190.

181

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

19. Ким С.Г. Историческая антропология в Германии: методологические ис-

кания и историографическая практика. Томск, 2002.

20. Козлова Н.Н. Социально-историческая антропология: Учебник. М., 1998.

21. Кром М.М. Арон Яковлевич Гуревич и антропологический поворот в исто-

рической науке // Новое литературное обозрение. 2006. № 81. С. 221–228.

22. Репина Л.П. Социальная история и историческая антропология: новей-

шие тенденции в современной британской и американской медиевистике

// Одиссей. Человек в истории. 1990. М., 1990. С. 167–181.

23. Репина Л.П. Смена познавательных ориентаций и метаморфозы социаль-

ной истории. [Ч. 1] // Социальная история. Ежегодник, 1997. М., 1998. С.

11–52; Ч. 2 // Там же. 1998/99. М., 1999. С. 7–38.

24. Сидорова Л.А. Проблемы исторической антропологии // Отечественная

история. 2000. № 6. С. 206–207.

25. Согрин В.В., Зверева Г.И., Репина Л.П. Современная историография

Великобритании. М., 1991;

26. Споры о главном: Дискуссия о настоящем и будущем исторической науки

вокруг французской школы «Анналов» // Отв. ред. Ю.Л. Бессмертный.

М., 1993.

27. Сэбиан Д.У., Кром М.М. Альгази Г. Введение. История и антропология:

путь к диалогу // История и антропология: междисциплинарные иссле-

дования на рубеже XX–XXI веков / Пер. с англ. К.А. Левинсона; пер. с

франц. Л.А. Пименовой; под ред. М.Крома, Д.Сэбиана, Г.Альгази. СПб.,

2006. С. 8–32.

28. Шартье Р. Новая культурная история // Homo Historicus: К 80-летию со

дня рождения Ю.Л. Бессмертного В 2 кн. / Отв. Ред. А.О. Чубарьян. М.,

2003. Кн. І. С. 271–284.

29. Юрганов А.Л. Источниковедение культуры в контексте развития истори-

ческой науки // Россия XXI. 2003. № 3. С. 56–99; № 4. С. 64–85.

30. Bruke P. History and Social Theory. Cambridge, 1992.

31. Bruke P. Varieties of Cultural History. Cambridge, 1997.

32. Bruke P. What is Cultural History? Cambridge, 2004.

33. Davis N.Z. The Shapes of Social History // Storia della storiograﬁa. 1990.

N 17. P. 28–34.

34. Faire de l’histoire / Sous la dir. de J. Le Goff, P. Nora. [Vol.] I–III. Paris,

1974.

35. La nouvelle histoire / Sous la dir. de J. Le Goff, R. Chartier, J. Revel. Paris,

1978; Сокр. изд.: Bruxelles, 1998.

36. New Perspectives on Historical Writing / Ed. by P. Burke. University Park

(Pennsylvania), 1992.

37. The New Cultural History / Ed. by L. Hunt. Berkeley; Los Angeles, 1989.

182

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Менталдылық тарихынан – тарихи антропологияға

(«Анналдар» мектебінің дәстүрлері)

38. Арьес Ф. Человек перед лицом смерти. М., 1992. Перевод изд.: Aries Ph.

L’Homme devant la mort. Paris, 1977.

39. Арьес Ф. Ребенок и семейная жизнь при Старом порядке / Пер. с франц.

Я.Ю. Старцев. Екатеринбург, 1999. Перевод изд.: Aries Ph. L’enfant et la

vie familiale sous l’Ancien Regime. 2

ed. Paris, 1973.

40. Блок М. Короли-чудотворцы: Очерк представлений о сверхъестественном

характере королевской власти, распространенных преимущественно во

Франции и в Англии / Пер. с франц. и коммент В.А. Мильчиной; предисл.,

Ж.Ле Гоффа. М., 1998. Перевод изд.: Bloch M. Les rois thaumaturges. Etude

sur le carctere surnaturel attribute a la puissance royale particulierement en

France et en Angleterre. Strasbourg; Paris; London, 1983. (1

-e

ed. 1924.)

41. Блок М. Феодальное общество / Пер. с франц. М.Ю. Кожевниковой,

Е.М. Лысенко. М., 2003. Т. 1, ч. 1. Кн. 2. С. 64–124 («Условия жизни и ду-

ховная атмосфера»). Перевод изд.: Bloch M. La societe feodale. Paris, 1968.

42. Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1972; 2-е изд. М.,

1984.

43. Гуревич А.Я. Проблемы средневековой народной культуры. М., 1972; 2-е

изд. М., 1981.

44. Гуревич А.Я. Этнология и история в современной французской медиевис-

тике // Советская этнография. 1984. № 5. С. 36–48.

45. Гуревич А.Я. Проблема ментальностей в современной историографии //

Всеобщая история: дискуссии, новые подходы / Отв. ред. А.О. Чубарьян,

В.В. Согрин. Вып. 1. М., 1989. С. 75–89.

46. Гуревич А.Я. Культура и общество средневековой Европы глазами совре-

менников. М., 1989.

47. Гуревич А.Я. Средневековый мир: культура безмолвствующего боль-

шинства. М., 1990.

48. Гуревич А.Я. Исторический синтез и Школа «Анналов». М., 1993.

49. Гуревич А.Я. Подводя итоги… // Одиссей. Человек в истории. 2000. М.,

2000. С. 125–138.

50. Гуревич А.Я. Индивид и социум на средневековом Западе. М., 2005.

51. Гуревич А.Я. История в человеческом измерении (Размышления медие-

виста) // Новое литературное обозрение. 2005. № 75. С. 38–63.

52. Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада / Пер. с франц.; общ.

ред. Ю.Л. Бессмертного. М., 1992. Перевод изд.: Le Goff J. La civilization

de l’occident medieval. Paris, 1977.

183

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

53. Ле Гофф Ж. Другое Средневековье: Время, труд и культура Запада/ Пер.

с франц. С.В. Чистяковой, Н.В. Шевченко; отв. ред. В.В. Харитонов.

Екатеринбург; 2000. Перевод изд.: Le Goff J. Pour un autre Moyen Age;

Temps, travail el culture en Occident. Paris, 1977.

54. Ле Гофф Ж. Средневековый мир воображаемого / Пер. с франц.

Е.В. Морозовой; общ. ред. С.К. Цатуровой. М., 2001. Перевод изд.: Le Goff

J. L’Imaginaire medieval. Essais. Paris. 1985.

55. Ревель Ж. История ментальностей: опыт обзора // Споры о главном:

Дискуссии о настоящеми будущем исторической науки вокруг французс-

кой школы «Анналов» / Отв. ред. Ю.Л. Бессмертный. М., 1993. С. 51–58.

56. Февр Л. Бои за историю. М., 1991.

57. Aries Ph. L’histoire des mentalities // La nouvelle histoire / Ed. par J. Le Goff,

R.Chartier, J.Revel. Paris, 1978. Переизд.: Bruxelles, 1988. P. 167–189.

58. Boureau A. Propositions pour une histoire restreinte des mentalities //

Annales. E.S.C., 44

-e

année. 1989. N 6. P. 1491–1504.

59. Burke P. Strenghts and Weaknessess of the History of Mentalities (1986).

Reprinted in: Burke P. Varieties of Cultural History. Cambridge, 1997. P.

162–182.

60. Delumeau J. La peur en Occident (XIV

–XVIII

siecles). Paris, 1978. Сокр.

рус. пер.: Делюмо Ж. Ужасы на Западе / Пер. с франц. Н. Епифанцевой.

М., 1994.

61. Duby G. Histoire des mentalities // L’histoire et ses methods / Sous la dir. de

Ch. Samaran. Paris, 1961. P. 917–966.

62. Febvre L. Le problem de l’incroyance au XVII

siècle. La religion de Rabelais.

Paris, 1942.

63. Le Goff J. Les mentalities une histoire ambigue // Faire de l’histoire.

Nouveauz objects / Sous la dir. de J. Le Goff, P. Nora. Paris, 1974. P. 76–94.

64. Mandrou R. Magistrats et sorciers en France au XVII siècle. Une analyse de

psychologie collective. Paris, 1968.

184

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

Тарихи антропология классикасы

(1970–2000 жылдардағы таңдаулы жұмыстар)

65. Берк П. Антропология итальянского Возрождения // Одиссей. Человек в

истории. 1993. М., 1994. С. 272–283.

66. Гинзбург К. Образ шабаша ведьм и его истоки // Одиссей. Человек в ис-

тории. 1990. М., 1990. С. 132–146.

67. Гинзбург К. Сыр и черви. Картина мира одного мельника, жившего в

XVI в. / Пер. с итал. М.Л. Андреева, М.Н. Архангельской. М., 2000.

Перевод изд.: Ginzburg C. I1 formaggio e I vermi. Torino. 1976.

68. Дарнтон Р. Великое кошачье побоище и другие эпизоды из истории фран-

цузской культуры / Пер. с англ. Т.Доброницкой. М., 2002. Перевод изд.:

Darnton R. The Great Cat Massacre and Other Episodes in French Cultural

History. New York. 1984.

69. Дэвис Н.З. Возвращение Мартена Герра / Пер. с англ. А.Л. Величанского.

М., 1990. Перевод изд.: Davis N.Z. The return of Martin Guerre. Cambridge.

1983.

70. Дэвис Н.З. На обочине. Три женских портрета XVII века. М., 1999.

Перевод изд.: Davis N.Z. Women on the Margin; Three Seventeenth-

century Lives. Cambridge. Mass., 1995.

71. Дэвис Н.З. Еще раз о самозванцах: от Мартина Герра до Соммерсби // Homo

Historius: К 80-летию со дня рождения Ю.Л. Бессмертного: В 2 кн. / Отв. ред.

А.О. Чубарьян. М., 2003. Кн. І. С. 191–219.

72. Дэвис Н.З. Обряды насилия // История и антропология: междисципли-

нарные исследования на рубеже XX–XXI веков / Под общ. ред. М.Крома,

Д. Сэбиана, Г.Альгази. СПб., 2006. С. 111–162.

73. Ле Руа Ладюри Э. Монтайю, окситанская деревня (1294–1324).

Екатеринбург, 2001. Перевод изд.: Le Roi Ladurie E. Montaillou, village

Occitan de 1294 a 1324. Paris, 1975; 2

-me

ed. Paris, 1982.

74. Burke P. Popular Culture in Early Modern Europe. London, 1978. Reprint:

New York, 1978.

75. Burke P. The Historical Anthropology of Early Modern Italy: Essays on

Perception and Communication. Cambridge, 1987. Reprint: 1994.

76. Davis N.Z. Society and Culture in Early Modern France. Stanford, 1975.

77. Davis N.Z. Fiction in the Archives. Pardon Tales and their Tellers in

Sixteenth-Century France. Stanford, 1987.

78. Davis N.Z. The Gift in Sixteenth-Century France. Madison; London, 2000.

79. Ginzburg C. I benandanti: stregoneria e culti agrari tra Cinquecento e

Ceicento. 4 ed. Torino, 1988; 1 ed. 1966. Англ. пер.: Ginzburg C. The Night

185

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

Battles: Whitecraft & Agrarian Cults in the Sixteenth and Seventeenth

Centuries. Baltimore, 1983. Reprint: 1992.

80. Ginzburg C. Storia notturna. Una decifrazione del sabba. Torino, 1989.

81. Sabean D.W. Power in the Blood. Popular Culture and Village Discourse in

Early Modern Germany. Cambridge, 1984. Reprint: 1987.

82. Thomas K.V. Religion and the Decline of Magic: Studies in Popular

Beliefs in Sixteenth and Seventeenth Century England. Oxford, 1997;

ed. London, 1971.

83. Thompson E.P. «Rough Music»: Le Charivari anglais // Annales. E.S.C., 27

année. 1972. N 2. P. 285–312.

84. Thompson E.P. The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth

Century // Past and Present. 1971. N 50. P. 76–136. Reprinted in: Customs

in Common. New York, 1973. Ch. 4.

186

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

«Тарихи антропология» деген не?

Бағдарламалық және

полемикалық мақалалар және баяндамалар

85. Алексеев В.П. Не возникнет ли путаница? // Вестник АН СССР. 1989. №

7. С. 78–79.

86. Григорьев С.И. Историческая антропология – «на обломках

самовластья» // Клио. Журнал для ученых. 2002. № 1 (16). С. 165–168.

87. Гуревич А.Я. Историческая наука и историческая антропология //

Вопросы философии. 1988. № 1. С. 56–70.

88. Гуревич А.Я. Историческая антропология: проблемы социальной и

культурной истории // Вестник АН СССР. 1989. № 7. С. 71–78.

89. Гуревич А.Я. Избиение кошек в Париже, или Некоторые проблемы

символической антропологии // Труды по знаковым системам. Т. 25:

Семиотика и история. Тарту, 1992. С. 23–34.

90. Леви Дж. Опасности гирцизма // Новое литературное обозрение. 2004. № 70.

С. 25–31.

91. Burguiere A. L’anthropologie historique // La nouvelle histoire / Sous la

dir. de J. Le Goff, R Chartier, J. Revel. Paris, 1978. P. 37–61. Reprint:

Bruxelles, 1988. P. 137–164.

92. Burgiere A. Anthropologie historique // Dictionnaire des sciences

historiques / Sous la dir. de A. Burgiere Paris, 1986. P. 52–60.

93. Burguiere A. L’anthropologie historique // L’histoire et le métier d’historien

en France 1945–1995 / Sous la dir. de F. Bedarida. Paris, 1995. P. 171–185.

94. Chartier R. Text, Symbols and Frenchness: Historical Uses of Symbolic

Anthropology // Chartier R. Cultural History: Between Practices and

Representations. Cambridge, 1988. Reprint: 1993. P. 95–111.

95. Cohn B.S. History and Anthropology: The State of Play // Comparative

Studies in Society and History. 1980. Vol. 22, N 2. P. 198–221.

96. Darnton R. The Symbolic Element in History // The Journal of Modern

History. 1986. Vol. 58, N 1. P. 218–234.

97. Davis N.Z. Anthropology and the History in the 1980s // Journal of

Interdisciplinary History. 1981. Vol. 12, N 2. P. 267–275.

98. Medick H. «Missionaries in the Row Boat?» Ethnological Ways of Knowing

as a Challenge to Social History. 1981. Vol. 29, N 1. P. 76–98.

99. Thomas K. History and Anthropology // Past and Present. 1963. N 24. P.

3–24.

100. Thompson E.P. Anthropology and the Descipline of Historical Context //

Midland History. 1972. Vol. 1, N 3. P. 41–55.

187

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

Аралас және «туыс» бағыттар:

Микротарих және Alltagsgeschichte

101. Бессмертный Ю.Л. Некоторые соображения об изучении феномена влас-

ти и о концепциях постмодернизма и микроистории // Одиссей. Человек

в истории. 1995. М., 1995. С. 9–13.

102. Гинзбург К. Приметы: Уликовая парадигма и её корни // Новое литера-

турное обозрение. 1994. № 8. С. 32–61. Переизд.: Гинзбург К. Мифы –

эмблемы – приметы: Морфология и история: Сб. ст. М., 2004. С. 189–241.

103. Гинзбург К. Микроистория: две-три вещи, которые я о ней знаю //

Современные методы преподавания новейшей истории: Материалы из

цикла семинаров при поддержке TACIS / Ред. А.О. Чубарьян и др. М.,

1996. С. 207–236. Переизд.: Гинзбург К. Мифы – эмблемы – приметы:

Морфология и история: Сб. ст. М., 2004. С. 287–320.

104. Гинзбург К. Моя микроистория // Казус: Индивидуальное и уникаль-

ное в истории. 2005. М., 2006. С. 343–353.

105. Грэнди Э. Еще раз о микроистории // Казус: Индивидуальное и уни-

кальное в истории. 1996. М., 1997. С. 291–302.

106. Историк в поиске. Микро и макроподходы к изучению прошлого.

Доклады и выступления на конференции. 5–6 октября 1998. М., 1999.

107. Копосов Н.Е. О невозможности микроистории // Казус: Индивидуальное

и уникальное в истории. 2000. М., 2000. С. 33–51. То же в кн.: Копосов

Н.Е. Хватит убивать кошек! Критика социальных наук. М., 2005. С.

142–157.

108. Курьянович А.В. История повседневности: особенности подхода, цели

и методы // История в XXI веке: Историко-антропологический подход

в преподавании и изучении истории человечества: Материалы между-

нар. интернет-конференции // Под ред. В.В. Керова. М., 2001. С. 35–44.

109. Леви Дж. Биография и история // Современные методы в преподава-

ния новейшей истории: Материалы из цикла семинаров при поддерж-

ке TACIS / Ред. А.О. Чубарьян и др. М., 1996. С. 191–206.

110. Леви Дж. К вопросу о микроистории // Современные методы препо-

давания новейшей истории: Материалы из цикла семинаров при под-

держке TACIS / Ред. А.О. Чубарьян и др. М., 1996. С. 167–190.

111. Людтке А. Полиморфная синхронность: немецкие индустриальные ра-

бочие и политика в повседневной жизни // Конец рабочей истории? /

Под ред. М. ван дер Линдена. М., 1996. С. 63–129.

112. Людтке А. «История повседневности» в Германии после 1989 года //

Казус: Индивидуальное и уникальное в истории. 1999. Вып. 2. М.,

1999. С. 117–126.

188

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

113. Людтке А. Что такое история повседневности? Её достижения и перс-

пективы в Германии // Социальная история. Ежегодник, 1998/99. М.,

1999. С. 77–100.

114. Медик Х. Микроистория // THESIS. Теория и история экономических

и социальных институтов и систем. М., 1994. Т. II, вып. 4. С. 193–202.

115. Медик Х. Культура и уважения: одежда и ее расцветка в Лайхингине

(1750–1820) // Анналы на рубеже веков: Антология. М., 2002. С.

222–243.

116. Медик Х. Народ с книгами. Домашние библиотеки и книжная куль-

тура сельской местности в конце раннего Нового времени. Лайхинген

(1748–1820) // Прошлое – крупным планом: Современные исследования

по микроистории / Под общ. ред. М.Крома, Т.Зоколла, Ю.Шлюмбома.

СПб., 2003. С. 181–222.

117. Оболенская С.В. «История повседневности» в современной историогра-

фии ФРГ / Одиссей. Человек в истории. 1990. М., 1990. С. 182–198.

118. Оболенская С.В. Некто Йозеф Шефер, солдат гитлеровского вермахта.

Индивидуальная биография как опыт исследования «истории повсед-

невности» // Одиссей. Человек в истории. 1996. М., 1996. С. 128–198.

119. Прошлое – крупным планом: Современные исследования по микроисто-

рии / Под общ. ред. М.Крома, Т.Зоколла, Ю.Шлюмбома. СПб., 2003.

120. Пушкарева Н.Л. Предмет и методы изучения «истории повседневности»

// Этнографическое обозрение. 2004. № 5. С. 3–19.

121. Ревель Ж. Микроанализ и конструирование социального // Современные

методы преподавания новейшей истории. М., 1996. С. 236–261. сокр.

изд. см. в кн.: Одиссей. Человек в истории. 1996. М., 1996. С. 110–127.

122. Савельева И.М., Полетаев А.В. Микроистория и опыт социальных наук

// Социальная история. Ежегодник, 1998/99. М., 1999. С. 101–119.

123. Сэбиан Д.У. Голоса крестьян и тексты бюрократов: нерративная струк-

тура в немецких протоколах начала Нового времени // Прошлое – круп-

ным планом: Современные исследования по микроистории / Под общ.

ред. М.Крома, Т.Зоколла, Ю.Шлюмбома. СПб., 2003. С. 58–89.

124. Черутти С. Социальный процесс и жизненный опыт: нндивиды, груп-

пы и идентичности в Турине XVII века // Прошлое – крупным планом:

Современные исследования по микроистории / Под общ. ред. М.Крома,

Т.Зоколла, Ю.Шлюмбома. СПб., 2003. С. 27–57.

125. Черутти С. Скорый суд. Практика и идеалы правосудия в обществе

Старого порядка (Турин XVIII века) // Неприкосновенный запас. 2005.

№ 4 (42). С. 5–18.

189

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

126. Черутти С. Микроистория: социальные отношения против культурных

моделей? // Казус: Индивидуальное и уникальное в истории. 2005. М.,

2006. С. 354–375.

127. Шлюмбом Ю., Кром М., Зоколл Т. Микроистория: большие вопро-

сы в малом масштабе // Прошлое — крупным планом: Современные

исследования по микроистории / Под общ. ред. М.Крома, Т.Зоколла,

Ю.Шлюмбома. СПб., 2003. С. 7–26.

128. Alltag in der Zeit der Aufklärung / Hrsg. von K. Gerteis. Hamburg, 1991.

129. Alltag im 16. Jahrhundert. Studien zu Lebensformen in mitteleuro päischen

Städten / Hrsg. von A. Kohler, H. Lutz. Wien, 1987.

130. Alltag und Fortschritt im Mittelalter: Intem. Round-table-Gespräch

(Krems, 1984). Wien, 1986.

131. Alltagsgeschichte: Zur Rekonstruktion historischer Erfahrungen und

Lebensweisen / Hrsg. von A. Lüdtke. Frankfurt/M., 1989. Англ. пер.: The

History of Everyday Life: Reconstructing Historical Experiences and Ways

of Life / Ed by A. Lūdike; engl. transl. by W. Templer. Princeton, 1995.

132. Alliagskultur, Subjektivität und Geschichte: zur Theorie und Praxis von

Alltagsgeschichte / Hrsg. Berliner Geschichtswerkstatt. Münster, 1994.

133. Dülmen R. van. Kultur und Alltag in der Frühen Neuzeit. Bde. 1–3. München,

1990–1994. Bd. 1: Das Haus und seine Menschen: 16.–18. Jahrhundert.

1990. 3. Auﬂ. 1999; Bd. 2: Dorf und Stadt 16.–18. Jahrhundert. 1992. 2.

Auﬂ. 1999; Bd. 3: Religion, Magie, Aufklärung 16.–18. Jahrhundert. 1994.

2. Auﬂ. 1999.

134. Eley G. Labor History, Social History, Alltagsgeschichte: Experience,

Culture, and the Politics of the Everyday Life – a New Direction for German

Social History? // The Journal of Modern History. 1989. Vol. 61, N 2.

P. 297–343.

135. Ginzburg C., Poni C. Il nome e il come: scambio ineguale e mercato

storiograﬁco Il Quaderni storici. 1979. Vol. 40. P. 181–190. Англ пер.:

The Name and the Game: Unequal Exchange and the Historiographic

Marketplace // Microhistory and the Lost Peoples of Europe / Ed. E.Muir,

G.Ruggiero; transl. by E.Branch. Baltimore; London, 1991. P. 1–10.

136. Gregory B. Is Small Beautiful? Microhistory and the History of Everyday

Life // History and Theory. 1999. Vol. 38, N 1. Febr. P. 100–110.

137. Grendi E. Micro-analisi e storia sociale Il Quaderni storici. 1977. Vol. 35. T.

P 506–520.

138. Levi G. Inheriting Power: The Story of an Exorcist / Engl. transl. by

G.Cochranc. Chicago; London, 1988. Перевод изд.: Levi G. L’eredità

immateriale: Carriera di un esorcista nel Piemonte del Seicento. Torino,

1985.

190

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

139. Medick H. Entlegene Geschichte? Sozialgeschichte und Mikrohistorie

im Blickfeld der Kulturanthropologie / Alltagskultur, Subjektivität und

Geschichte: zur Theorie und Praxis von Alltagsgeschichte/Hrsg. Berliner

Geschichtswerkstatt. Münster, 1994. S. 94–109.

140. Medick Н. Weben und Überleben in Laichingen 1650–1900. Lokal geschichte

als Allgemeine Geschichte. Göttingen, 1996: 2. Auﬂ. 1997.

141. Mikrogeschichte – Makrogeschichte: komplementär oder inkommensu

rabel? / Hrsg. und eingel. von J. Schlumbohm. Göttingen, 1998; 2. Auﬂ.

2000.

142. Microhistory and the Lost Peoples of Europe / Ed. by E.Muir, G.Ruggiero.

Baltimore; London, 1991.

143. Schlumbohm J. Lebensläufe, Familien. Höfe. Die Bauern und Heuerleute des

Osnabrückischen Kirchspiels Belm in proto-industrieller Zeit, 16501860.

Göttingen, 1994; 2. Auﬂ. 1997.

191

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

Тарихи-антропологиялық зерттеулер тақырыбы

а) дене тарихы, физикалық антропология

144. Арнаутова Ю.Е. Колдуны и святые: Антропология болезни в Средние

века. СПб., 2004.

145. Гуревич А.Я. Смерть как проблема исторической антропологии: о новом

направлении в зарубежной историографии // Одиссей. Человек в исто-

рии. 1989. М., 1989. С. 114–135.

146. Körper-Geschichten / Hrsg. von R. van Dülmen. Frankfurt / M., 1996.

147. Lorenz M. Leibhaftige Vergangenheit: Einfürung in die Körpergeschichte

Tübingen, 2000.

148. Port er R. History of the Body // New Perspectives on Historical Wr itin g / Ed. by

P.Burke. University Park (Pennsylvania), 1992. P. 206–232.

149. Vovelle M. Les attitudes devant la mort: problèms de méthode // Annales.

E.S.C. 31

аnnée. 1976. N 1. P. 120–132.

150. Vovelle M. Encore la mort: un peu plus qu’une mode? // Annales. E.S.C. 37

année. 1982, N 2, P. 276–287. См. также книгу Ф.Арьеса [39].

б) жеке өмір тарихы

151. Пушкарева Н.Л. «История повседневности» и «история частной жизни»:

содержание и соотношение понятий // Социальная история. Ежегодник,

2004. М., 2005. С. 93–112.

152. Человек в кругу семьи: Очерки по истории частной жизни в Европе до

начала нового времени / Под ред. Ю.Л. Бессмертного. М., 1996.

153. Человек в мире чувств. Очерки по истории частной жизни в Европе

и некоторых странах Азии до начала нового времени / Отв. ред.

Ю.Л. Бессмертный. М., 2000.

154. Histoire de la vie privée. Vol. 1–5. Paris, 1985–1987. Англ. пер.: A History

of Private Life. Vol. 1–5. Cambridge (Mass.); London, 1987–1990.

в) саяси антропология

155. Бойцов М.А. Скромное обаяние власти (к облику германских государей

XIV–XV вв.) / Одиссей. Человек в истории. 1995, М., 1995. С. 37–66.

156. Бойцов М.А. Величие и смирение. Очерки политического символизма в

средневековой Европе. М., 2009.

192

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

157. Десимон Р. Политический брак короля с республикой во Франции

XV–XVIII вв.: функции метафоры и Анналы на рубеже веков: Антология

/ Отв. ред. А.Я. Гуревич. М., 2002. С. 169–193.

158. Ле Гофф Ж. Является ли все же политическая история становым хреб-

том истории? // THESIS. Теория и история экономических и социаль-

ных институтов и систем, 1994. Т. II, вып. 4. С. 177–192. То же в кн.:

Ле Гофф Ж. Средневековый мир воображаемого. М., 2001. С. 403–424.

159. Представления о власти Одиссей. Человек в истории. 1995. М., 1995.

С. 5–91.

160. Beik W. Absolutism and Society in Seventeenth-Century France: State Power

and Provincial Aristocracy in Languedoc. Cambridge, 1985. Reprint: 1997.

161. Herrschaft als soziale Praxis / Hrsg. von A. Ludtke. Göttingen, 1991.

162. Kantorowicz E.H. The King’s Two Bodies. A Study in Medieval Political

Theology. Princeton, 1957. Reprint: 1981.

163. Kettering S. Patrons, Brokers, and Clients in Seventeenth-Century France.

New York; Oxford, 1986.

164. Kettering S. Patronage in Early Modern France // French Historical

Studies. 1992. Vol. 17, N 4. P. 839–862.

165. Rites of Power. Symbolism, Ritual, and Politics Since the Middle Ages / Ed. by

S.Wilentz. Philadelphia, 1985. Reprint: 1997.

166. Rituals of Royalty. Power and Ceremonial in Traditional Societies / Ed. by

D.Cannadine, S.Price. Cambridge, 1987.

167. The Invention of Tradition / Ed. by E.Hobsbawm, T.Ranger. Cambridge,

1983. Reprint: 1997.

См. также книгу М.Блока [40].

г) экономикалық антропология

168. Дэвис Н.3. Дары, рынок и исторические перемены: Франция, век XVII //

Одиссей. Человек в истории. 1992. М., 1994. С. 193—203.

169. Эмар М. Аграрная история: от изучения экономики к исторической

антропологии / Споры о главном: Дискуссии о настоящем и будущем

исторической науки вокруг французской школы «Анналов» / Отв. ред.

Ю.Л. Бессмертный. М., 1993. С. 130–137.

170. Kula W. Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego: Próba modelu. Wyd. 2.

Warszawa, 1983.

171. Kula W. Miary i ludzi. Warszawa, 1970.

172. Pour une histoire anthropologique: La notion de réciprocité // Annales. E.S.C.

année, 1974. N 6. P. 1309–1380.

193

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

д) халық мәдениетінің тарихы және діни антропология

См. выше работы П.Берка, К.Гинзбурга, А.Я.Гуревича, Р.Дарнтона,

Н.З. Дэвис, Ж.Ле Гоффа, Д.Собвана, К.Томаса [43, 46, 47, 53, 54, 66–68,

74, 76, 79–82]

Тарихи антропология тақырыбындағы жұмыстарда дәйексөз келтірілетін

этнологтар мен әлеуметтанушылар және философтар еңбектері

173. Бурдье П. Практический смысл / Общ. ред. пер. и послес. Н.А. Шматко.

СПб., 2001. Перевод изд.: Bourdieu P. Le ѕеnѕ рratique, Paris, 1980.

174. Геннеп А., ван. Обряды перехода. Систематическое изучение обрядов /

Пер. с франц. Ю.В. Ивановой, Л.В. Покровской. М., 1999. Перевод изд.:

Gennep А., van. Les rites de passage. Paris, 1909.

175. Гирц К. «Насыщенное описание»: в поисках интерпретативной теории

культуры // Антология исследований культуры / Сост. С.Я. Левит. Т. 1:

Интерпретации культуры / Сост. Л.А. Мостова. СПб., 1997. С. 171–200.

176. Гиру К. Интерпретация культур / Пер. с англ.: О.В. Барсукова и др. М.,

2004. Перевод изд.: Geertz C. The Interpretation of Cultures. N. Y., 1973.

177. Гофман И. Представление себя другим в повседневной жизни / Пер. с

англ. М., 2000. Перевод изд.: Goffman E. The Presentation of Self in

Everyday Life. Garden City, 1959.

178. Дуглас М. Чистота и опасность / Пер. с англ. Р. Громовой; под ред.

С. Баньковской. М., 2000. Перевод изд.: Douglas M. Purіtу аnd danger:

An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo. Harmondsworth, 1966.

179. Леви-Брюль Л. Первобытный менталитет. СПб., 2002. Перевод изд.:

Lévy-Bruhl L. La mentalité primitive. Paris, 1922.

180. Леви-Стросс К. Структурная антропология. М., 1983, 1985. Перевод

изд.: Levy-Strauss C. Anthropologie structurale. Paris, 1958.

181. Малиновский Б. Магия, наука и религия / Пер. А.П. Хомик; под ред.

О.Ю. Артемовой. М., 1998.

182. Мосс М. общества. Обмен. Личность: Труды по социальной антрополо-

гии / Пер. с франц. послесл. и коммент. А.Б. Гофмана. М., 1996.

183. Тёрнер В. Символ и ритуал / Пер. с англ.; вступ. ст. В.А. Бейлиса. М.,

1983.

184. Фуко М. Воля к истине: По ту сторону знания, власти и сексуальности:

Сб. / Сост., пер. с франц., коммент и послесл. С. Табачниковой. М., 1996.

185. Фуко М. Надзирать и наказывать. Рождение тюрьмы / Пер. с франц.

В.Наумова; под ред. И.Борисовой. М., 1999. Перевод изд.: Foucault M.

Surveiller et punir: naissance de la prison. Paris, 1975.

194

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

186. Эванс-Причард Э. Антропология и история // Эванс-Причард Э. История

антропологической мысли / Пер. с англ. М., 2003. С. 273–291.

187. Элиас Н. О процессе цивилизации: Социогенетические и психогенети-

ческие исследования. Т. 1–2. Пер. А.М. Руткевич. М., 2001. Перевод

изд.: Elias N. Über den Prozess der Zivilisation. Basel, 1939.

188. Элиас Н. Придворное общество: Исследования по социологии короля и

при дворной аристократии, с Вв едением: Соц иология и история / Пер. с нем.

А.П. Кухтенкова и др. М., 2002. Перевод кн.: Elias N. Die höﬁsche

Gesellschaft. Untersuchungen zur Soziologie des Konigtums und der

höﬁschen Aristokratie. Berlin, 1969.

189. Bourdieu P. Outline of a Theory of Practice / Engl. transl. by E.Nice.

Cambridge, 1977. Перевод изд.: Bourdieu P. Esquisse d’unе théorie de la

pratique. Genève, 1972.

190. Durkheim E. The Elementary Forms of the Religious Life / Engl. transi.

by J.W. Swain. N. Y; London, 1965. Перевод изд.: Durkheim E. Les formes

élémentaires de la vie religieuse. Paris, 1912.

191. Geertz C. Local Knowledge: Further Essays In Interpretive Anthropology.

N. Y., 1983. Reprint: London, 1993.

192. Turner V. The Ritual Process. Harmondsworth, 1974; 1

ed. 1969.

195

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

Ресей тарихын зерттеудің

антропологиялық перспективасы

а) шолулар, полемикалық және бағдарламалық мақалалар

193. Александров Д.А. Историческая антропология науки в России //

Вопросы истории естествознания и техники. 1994. № 4. С. 3–22.

194. Данилевский И.Н. На пути к антропологической истории России //

Историческая антропология: место в системе социальных наук, источ-

ники и методы интерпретации: Тез. докл. и сообщ. науч. конф. Москва,

4–6 февраля 1998 г. / Отв. ред. О.М. Медушевская. М., 1998. С. 45–48.

195. Кром М.М. Антропологический подход к изучению русского средневе-

ковья (заметки о новом направлении в американской историографии) //

Отечественная история. 1999. № 6. С. 90–106.

196. Крач М.М. Историческая антропология русского средневековья:

Контуры нового направления // Историк во времени: Докл. и сообщ.

науч. конф. / Третьи Зиминские чтения; сост.: Е.А. Антонова и др. М.,

2000. С. 61–68.

197. Кром М.М. Отечественная история в антропологической перспективе

// Исторические исследования в России – II: Семь лет спустя / Под ред.

Г.Бордюгова. М., 2003. С. 179–202.

198. Куприянов А.И. Историческая антропология. Проблемы становления

Исторические исследования в России: Тенденции последних лет: Сб. ст.

/ Под ред. Г.А. Бордюгова. М., 1996. С. 366–385. Журнальный вариант

статьи см.: Куприянов А.И. Историческая антропология в России: проб-

лемы становления // Отечественная история. 1996. № 4. С. 86–99.

199. Krom M. Studying Russia’s Past from an Anthropological Perspective:

Some Trends of the Last Decade // European Review of History = Revue

européenne d’Histoire. 2004. Vol. 11, N 1. P. 69–77.

б) менталдылық тарихы

200. Буховеч О. Г. Социальные конфликты и крестьянская ментальность в

Российской империи начала XX века: новые материалы, методы, ре-

зультаты. М., 1996.

201. В ернер Э.М. Почему крес ть яне пода ва л и п рощени я, и почем у не с леду ет в ос-

принимать их буквально // Менталитет и аграрное развитие России

(XIX–XX вв.): Материалы междунар. конф. Москва, 14–15 июня 1994 г. /

Редкол.: В.П. Данилов, Л.В. Милов (отв. ред.). М., 1996. С. 194–204.

196

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

202. Долгих Е.В. К проблеме менталитета российской административной

элиты первой половины XIX века: М.А. Корф, Д.Н. Блудов. М., 2006.

203. Зима В.Ф. Менталитет народов России в войне 1941–1945 годов. М., 2000.

204. Зубкова Е.И., Куприянов А.И. Ментальное измерение иcтopии: поиски

метода // Вопросы истории, 1995. № 7. С. 153–160.

205. Кирьянов Ю.И. Менталитет рабочих России на рубеже XIX–XX вв. /

Рабочие и интеллигенция России в эпоху реформ и революций. 1861 –

февраль 1917 / Отв. ред. С.И. Потолов. СПб., 1997. С. 55–76.

206. Кукарцева М.А. Метод исторической ментальности и контексте филосо-

фии истории // Менталитет и политическое развитие России: Тез. докл.

науч. конф. Москва, 29–31 октября 1996 г. / Отв. ред. А.А. Горский. М.,

1996. С. 10–13.

207. Менталитет и аграрное развитие России (XIX–XX вв.): Материалы

междунар. конф. Москва, 14–15 июня 1994 г. / Редкол.: В.П. Данилов,

Л.В. Милов (отв. ред.). М., 1996.

208. Менталитет и культура предпринимателей России XVII–XIX в.: Сб. ст.

10. ред. Л.Н. Пушкарев. М., 1996.

209. Менталитет и политическое развитие России: Тез. докл. науч. конф.

Москва, 29–31 октября 1996 г. 10. ред. А.А. Горский, М., 1996.

210. Мировосприятие и самосознание русского общества (XI–XX вв.): Сб. ст.

/ Отв. ред. Л.Н. Пушкарев. М., 1994.

211. Поршнева О.С. Менталитет и социальное поведение рабочих, крестьян

и солдат России в период Первой мировой войны (1914 – март 1918 г.).

Екатеринбург, 2000.

212. Пушкарев Л.Н. Что такое менталитет? Историографические заметки и

Отечественная история. 1995. № 3. С. 158–166.

213. Российская ментальность (материалы «круглого стола») / Вопросы фи-

лософии. 1994. № 1. С. 25–53.

214. Русская история: проблемы менталитета: Тез. докл. науч. конф. Москва,

4–6 октября 1994 г. /Отв. ред. А. А. Горский. М., 1994.

215. Сенчакова Л.Т. Приговоры и наказы – зеркало крестьянского мен-

талитета 1905–1907 гг. / Менталитет и аграрное развитие России

(XIX–XX вв.): Материалы междунар. конф. Москва, 14–15 июня 1994 г. /

Редкол.: В.П. Данилов, Л.В. Милов (отв. ред.). М., 1996. С. 173–182.

216. Усенко О.Г. К определению понятия «менталитет» // Русская история:

проблемы менталитета: Тез. докл. науч. конф. Москва, 46 октября

1994 г. / Отв. ред. А.А. Горский. М., 1994. С. 3–7.

217. Филд Д. История менталитета в зарубежной исторической литературе

и Менталитет и аграрное развитие России (XIX–XX вв.): Материалы

междунар. конф. Москва, 14–15 июня 1994 г. / Редкол.: В.П. Данилов,

Л.В. Милов (отв. ред.). М., 1996. С. 7–21.

197

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

в) діни антропология

218. Алексеев А.И. О складывании поминальной практики на Руси // «Сих

же память пребывает вовеки»: Мемориальный аспект в культуре русс-

кого православия: Материалы междунар. науч. конф., 29–30 ноября

1997 г. СПб., 1997. С. 5–10.

219. Алексеев А.И. Под знаком конца времен: Очерки русской религиозности

конца XIV – начала XVI вв. СПб., 2002.

220. Лавров А.С. Колдовство и религия в России 1700–1740 гг. М., 2000.

221. Майзульс М. Древнерусский человек перед лицом смерти / Россия ХХІ,

2003. № 5. С. 108–149.

222. Русская религиозность; проблемы изучения / Сост.: А.И. Алексеев,

А.С. Лавров. СПб., 1998.

223. Сазонов С.В. К пр облеме восприятия смерти в средневековой Руси и Русская

история: проблемы менталитета: Тез. докл. науч. конф. Москва, 6 октября

1994 г. / Отв. ред. А.А. Горский. М., 1994. С. 49–51.

224. Смилянская Е.Б. Поругание святых и святынь в России первой полови-

ны XVI века и Одиссей. Человек в истории. 1999. М., 1999. С. 123–138.

225. Смилянская Е.Б. Волшебники. Богохульники. Еретики. Народная ре-

лигиозность и «духовные преступления» в России XVIII в. М., 2003.

226. Kivelson V. Through the Prism of Witchcraft: Gender and Social Change

in Seventeenth-Century Muscovy Il Russia’s Women: Accommodation,

Resistance, Transformation / Ed. by B.E. Clements. Berkeley: Los Angeles,

1991. P. 74–94.

227. Steindorf L Memoria in Altrussland. Untersuchungen zu den Formen

christlicher Totensorge. Stuttgart, 1994.

228. Steindorl L. Klöster als Zentren der Totensorge in Altrussland //

Forschungen zur osteuropäischen Geschichte, 1995. Bd. 50. S. 337–354.

г) саяси антропология

229. Ингерфлом К.С. Русская политическая история: этнологическое изме-

рение / Политическая история на пороге XXI века: традиции и нова-

ции: Материалы междунар. науч. конф. / Редкол.: Л.П. Репина и др. М.,

1995. С. 141–149.

230. Долбилов М.Д. Конструирование образов мятежа: политика

М.Н. Муравьева в Литовско-Белорусском крае в 1863–1865 гг. как объ-

ект историко-антропологического анализа / ACTIO NOVA 2000: Сб. науч.

ст. / Отв. ред. А.И. Филюшкин, М., 2000. С. 338–408.

198

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

231. Зубкова Е.Ю. Послевоенное советское общество: политика и повседнев-

ность. 1945–1953. М., 1999.

232. Колоницкий Б.И. Символы власти и борьба за власть: К изучению поли-

тической культуры российской революции 1917 года. СПб., 2001.

233. Колоницкий Б.И. «Трагическая эротика»: Образы императорской семьи

в годы Первой мировой войны. М., 2010.

234. Кром М.М. Политическая антропология: новые подходы к изучению фе-

номена власти в истории России // Исторические записки. Вып. 4 (122).

М., 2001. С. 370–397.

235. Лобачева Г.В. Самодержец и Россия: Образ царя в массовом сознании

россиян (конец XIX – начало XX веков). Саратов, 1999.

236. Лукин П.В. Народные представления о государственной власти в России

XVII века. М., 2000.

237. Уортман Р. Сценарии власти. Мифы и церемонии русской монархии: В

2 т. Авториз. пер. С.В. Житомирской. М., 2002. Т. 1: От Петра Великого

до смерти Николая I; Т. 2: От Александра II до отречения Николая II.

М., 2004. То же: Т. 1 / Пер. с англ. C.В. Житомирской. М., 2004. Перевод

изд.: Wortman R.S. Scenarios of Power: Myth and ceremony in Russian

Monarchy. Vol. 1–2. Princeton, 1995, 2000. Vol. 1: From Peter the Great to

the death of Nicolas I. 1995; Vol. 2: From Alexander II to the Abdication of

Nicolas II. 2000.

238. Успенский Б.А. Царь и патриарх: харизма власти в России (Византийская

модель и ее русское переосмысление). М., 1998.

239. Успенский Б.А. Царь и император: Помазание на царство и семантика

монарших титулов. М., 2000.

240. Флайер М.С. Расшифровка кода: Образ царя в обряде Вербного воскресенья

в Московском государстве // Американская русистика: Вехи историогра-

фии последних лет. Период Киевской и Московской Руси: А нтология / Сост.

Дж.П. Маджеска; редкол.: Д.П. Маджеска и др.; пер. с англ.

З.Н. Исидоровой. Самара, 2001. С. 203–239.

241. Царь и царство в русском общественном сознании: Сб. ст. / Отв. ред.

А.А. Горский. М., 1999. (Мировосприятие и самосознание русского об-

щества. Вып. 2.)

242. Яров С.В. Горожанин как политик, Революция, военный коммунизм и

НЭП глазами петроградцев. СПб., 1999.

243. Яров С.В. Крестьянин как политик, Крестьянство Северо-Запада России

в 1918–1919 гг.: политическое мышление и массовый протест. СПб., 1999.

244. Яров С.В. Пролетарий как политик. Политическая психология рабочих

Петрограда в 1917–1923 гг. СПб., 1999.

199

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

245. Bonnell V.E. Iconography of Power: Soviet Political Posters under Lenin

and Stalin. Berkeley; Los Angeles, 1997.

246. Bushkovitch P. The Epiphany Ceremony of the Russian Court in the

Sixteenth and Seventeenth centuries // The Russian Review. 1990. Vol. 49,

N 1. P. 1–17.

247. Figes O., Kolonitskii B. Interpreting the Russian Revolution: The Language

and Symbols of 1917. New Haven; London, 1999.

248. Kivelson V.A. Autocracy in the Provinces: The Muscovite Gentry and

Political Culture in the Seventeenth Century. Stanford, 1996.

249. Kollmann N.S. Kinship and Politics. The Making of the Muscovite Political

System, 1345–1547. Stanford, 1987.

250. Kollmann N.S. Pilgrimage, Procession and Symbolic Space in Sixteenth

Century Russian Politics // Medieval Russian Culture. Vol. II / Ed. by

M. S. Flier, D. Rowland. Berkeley, 1994. P. 163–181.

д) күнделікті өмір тарихы: әлеуметтік-мәдени нормалар

251. Безгин В.Б. Крестьянская повседневность (традиции конца XIX – нача-

ла XX века). М.; Тамбов, 2004.

252. Громыко М.М. Традиционные нормы поведения и формы общения русс-

ких крестьян XIX в. М., 1986.

253. Каменский А.Б. История повседневности русского города: постановка

проблемы// Повседневность российской провинции: история, язык и

пространство: Материалы 3-й всерос. летн. шк. «Провинциальная куль-

тура России: подходы и методы изучения истории повседневности» /

Отв. ред. В.С. Парсамов, Казань, 2002. С. 43–57.

254. Каменский А.Б. Повседневность русских городских обывателей,

Исторические анекдоты из провинциальной жизни XVIII века. М., 2006.

255. Колманн Н.Ш. Соединенные честью. Государство и общество в России

раннего нового времени. М., 2001. Перевод изд.: Kollmann N.S. By Honor

Bound: State and Society in Early Modern Russia. Ithaca; N. Y., London,

1999.

256. К ошелева О.Е. «Бе счестье словом» пе тербу ргски х обывателей петровског о

времени и монаршая власть // Одиссей. Человек в истории. 2003. М., 2003.

С. 140–169.

257. Крам М.М. Повседневность как предмет исторического исследования

(Вместо предисловия) // История повседневности: Сб. науч. работ /Отв.

ред. М.М. Кром. СПб., 2003. С. 7–14.

258. Лебедева Л.В. Повседневная жизнь пензенской деревни в 1920-е годы:

традиции и перемены. М., 2009.

200

М. М. КРОМ • таРихи антРОпОлОгия

259. Лебина Н.Б. Повседневная жизнь советского города: нормы и аномалии.

1920–1930 годы. СПб., 1999.

260. Лотман Ю.М. Декабрист в повседневной жизни (Бытовое поведение как

историко-психологическая категория) [1975] // Избранные статьи: В 3 т.

Таллинн, 1992. Т. І. С. 296–336.

261. Лотман Ю.М. Поэтика бытового поведения в русской культуре XVIII

века [1977] / Избранные статьи: В 3 т. Таллинн, 1992. Т. І. С. 248–268.

262. Лотман Ю.М. Беседы о русской культуре: Быт и традиции русского дво-

рянства (XVIII – начало XIX века). СПб., 1994.

263. Нарский И.В. Жизнь в катастрофе. Будни населения Урала в 1917 1922

гг. М., 2001.

264. Нормы и ценности повседневной жизни: Становление социалисти-

ческого образа жизни в России, 1920–1930-е годы / Под общ. ред.

Т.Вихавайнена. СПб., 2000.

265. Повседневность российской провинции: история, язык и простран-

ство: Материалы 3-й Всерос. летней школы «Провинциальная культура

России: подходы и методы изучения истории повседневности». Казань,

июнь–июль 2002 г. / Под ред. С.Ю. Малышевой. Казань, 2002.

266. Романов Б.А. Люди и нравы древней Руси. (Историко-бытовые очерки

XI–XIII вв.). Л., 1947. Переизд.: М., 1966.

267. Российская повседневность 1921–1941 гг.: Новые подходы: Доклады, сде-

ланные на международной междисциплинарной конференции. Санкт-

Петербург, 16–19 августа 1994 года. СПб., 1995.

268. Сенявский А.С. Повседневность как методологическая проблема микро

и макроисторических исследований (на материалах российской истории

XX века) // История в XXI веке: Историко-антропологический подход в

преподавания и изучении истории человечества: Материалы междунар.

интернет-конференции / Под ред. В.В. Керова. М., 2001. С. 25–34.

269. Scheidegger G. Perverses Abendland – barbarisches Russland. Begegnungen

des 16. und 17. Jahrhunderts im Schatten kultureller Missverständnisse.

Zürich, 1993.

е) әскери-тарихи антропология

270. Военно-историческая антропология. Ежегодник, 2002. Предмет, зада-

чи, перспективы развития. М., 2002; 2003/2004. Новые научные направ-

ления, М., 2005; 2005/2006. Актуальные проблемы изучения. М., 2007.

271. Сенявская Е.С. 1941–1945: Фронтовое поколение. Историко-

психологическое исследование. М., 1995.

201

ӘДЕбиЕттЕР тізіМі

272. Сенявская Е.С. Человек на войне. Историко-психологические очерки.

М., 1997.

273. Сенявская Е.С. Психология войны в XX веке: исторический опыт

России. М., 1999.

274. Сенявская Е.С. Военно-историческая антропология – новая отрасль ис-

торической науки / Отечественная история. 2002. № 4. С. 135–145.

ж) микротарихи тәжірибелер

275. Журавлев С.В. «Маленькие люди» и «Большая история»: иностранцы

московского Электрозавода в советском обществе 1920–1930-х гг. М.,

2000.

276. Журавлев С.В. Микроистория: заметки о современном состоянии и перс-

пективах изучения / Человек на исторических поворотах X X века / Под ред.

А.Н. Еремеевой, А.Ю. Рожкова. Краснодар, 2006. С. 60–83.

277. Кошелева О.Е. Перепись Петербурга 1718 г. в свете микроисторического

подхода // Казус: Индивидуальное и уникальное в истории. 2000. М.,

2000. С. 199–208.

278. Кошелева О.Е. Люди Санкт-Петербургского острова Петровского време-

ни. М., 2004.

279. Лебина Н.Б. О пользе игры в бисер. Микроистория как метод изучения

норм и аномалий советской повседневности 20–30-х годов и Нормы и

ценности повседневной жизни: Становление социалистического образа

жизни в России, 1920–1930-е годы / Под общ. ред. Т. Вихавайнена. СПб.,

2000. С. 9–26.

280. Лямина Е.Э., Самовер Н.В. «Бедный Жозеф»: Жизнь и смерть Иосифа

Виельгорского: Опыт биографии человека 1830-х годов. М., 1999.

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН

ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы және әдеби редактор – Қараева Роза Рақымқызы,

Ұлттық аударма бюросының редакторы,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.

Ғылыми редактор – Жұмашова Жұлдыз Аманбайқызы,

«Тұран» университеті Аймақтану және халықаралық

қатынастар кафедрасының доценті, аударма ісінің магистрі,

мәдениеттану бойынша философия докторы (РhD).

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛЫП БАСЫЛДЫ

М.М. КРОМ

ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯ

Оқу құралы

Редактор Рақымқызы Р.

Корректор Тыныбаева Н.

Беттеген Сәрсенбаева Г.

Басуға 15.01.2020 ж. қол қойылды.

Қаріп түрі «DS SchoolBook».

Пішімі 70/100

/16. Офсеттік басылым.

Көлемі 12,75.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №