МӘДЕНИЕТ Ж АДЫ

кана ж асалса да,

адамдарды ң тарихы на кірм ей ,

болм ы сты ң анағұрлым т е ­

рец

қабаттары нда ж айғасы п,

уакыттан тыс

өмір сүреді.

Бұдан ежелгі орыс

ж азу-сы зуы н а

т ә н

«кім

бастады?»,

«қайдан

басталды?»

деген

сұрақтарға

назар ауады .507

«Өткен

жылдар

хикаятында»

алғаш қы

ж олы нан

бастап

(«Міне,

өткен

жылдардың хикаяты.

Орыс ж ері

кайдан

ш ы қты ,

Киевте

ең алғаш қы

князь

кім болды,

Орыс ж ері калай пайда болды»508)

«бастамалар» идеясы тізілген:

«...и

сам

съгоръ ту Арон,

и умрет пред

отцом,

пред симъ

бо

не

бъ умиралъ

сынъ предъ отцемъ, но отець предъ сыномъ, оть сего начата умирати сынове
предъ отцемъ».509

«Алғашқы» істі жасаған адам Құдайдың алдында жауапкершілік арқалайды,

өйткені ол іс

енді ешкашан жоғалмайды,

келесі

әрекеттерден жаңарып, жаң-

ғырып мәңгі өмір сүреді:

«...и поиде (Ярослав.

—

Бога, рекъ не я почахъ избивати братю, но онъ».510

Ю.Л.)

на Святополка нарекъ

Екінші жағынан,

«жаңартушы»,

мейлі

жаксы

болсын,

жаман

болсын,

әй-

теуір өзінің әрекеттерімен бастаушының ескі ісінін шаңын сүртіп,

кайта жыл-

тыратып кояды деуге болады.

Мұндай «жаңартушының» рөлі айтарлыктай зор.

Оған катарлас жаксы, ж а­

ман бірінші істердің рөлін кандай да бір жолмен бәсендететін адам типі болуы
мүмкін.

Ортағасырлық әңгімешіні бірінші кезекте

кызыктыратыны

осы

істер

мен әрекеттер туралы әнгімелер болып тұр, ал «алғашқы істер туралы» әңгіме
миф -эпосты қ кезеңге тән.

Бірак та бұл ретте пайда болатын әңгімелеу мәтін-

дері тарихи әңгімелерден әрекеттің нәтижесіне емес, бастамасына назар ауда-
ратынымен

өзгешеленеді.

М әтіннің

бағдарлануына тән

белгі мұнда мәтіннің

«басы»

ж әне

«соңы»

категорияларын

салыстырмалы

қүрьшымдық

салмағы

(белгіленгені) болады.

Уакыттык ж әне

себеп-салдарлық реттілікке

бағынатын тарихи

әңгімелеу

ж әне

онымен

байланысты

романды қ мәтіннің

кұрылымы

мәтіннін

соңы на

бағдарланған. Әңгіменің негізгі құрылымдық мағынасы дәл осы соңында шо-

ғырланады.

«Немен аяқталды?» деген сұрақ біздін тарихи

оқиға мен роман -

ды қ

мәтінді

калай

кабылдайтынымызды

сипаттайды.

Бірдеңені жасау актісі

мен

аты

аңызға айналған

бастаушылар

туралы

әңгімелейтін миф ологиялы қ

мәтіндер

бастамаға бағдарланған.

Бұл олар үшін ең бастысы

«Неден бастал­

ды?»

деген

сұрактын

болуынан

ғана

емес,

сондай-ақ

м әтін

соңы ны ң

рөлі

аны қ бағынышты болып, мәтін басының ерекше белгіленгенінен көрініс та-

бады.

Ортағасырлық дүнияуи әңгімелеу мәтіндері

(бұған

«ым-кимылдарды»

(«әрекеттерді»)

ж әне

белгілі

бір

межеде

жылнамаларды

қоса

отырып)

орта

типті

көрсетеді.

Әңгіме

кеиіпкері

«тарихи тұлға»

болады,

бірақ оқиғалардың

мағынасы бастамаға қарай бұрылады.511

Осы

екі

қағидат

арасындағы

өзіндік

бір

ымыраның

қызықты

мыса-

лы

—

«Повесть

о

Горе-Злосчастии».

Бұл

хикаятта

аяқталу

категориясының

3 5 4