МӘДЕНИЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ С И М В О Л

Бұл тұрғыда құзырлы мен құзырсыздың, зерек пен зердесіздщ арасында тү-

бегейлі айырмашьшық жоқ, себебі, шындықтан алшактык та,

шындыкка сәй-

кессіздік те, шындыққа бастар жол болу қабшеті де адам аузынан ш ы ққан сөз-
дщ табиғатында жатыр.

Мұндай түсінікте сөз шартты таңбаның емес, символдың сипатын иеленеті-

нін байқау қиынға түспейді. Достоевскийдщ түсінігіне Ж уковскийдің роман-
тикалық «Сөзбен жеткізе алмайтын»

(Невыразимое)

сөзі емес,

Баратынский-

дің талдамалық сөзі жақын:

...Лйқын мәні жоқ өзінің,

Мен ушін ол сөзбенен
Жеткізуге келмейтін
Сезімдердің символы.318

Жеке деректен терең символдық мән-мағы на көруге деген талпыныс байка-

лады, дегенмен де бұл Достоевскийдің бірден-бір ұйымдастырушы үрдісі бол-
маса да, оның мәтініне тән дүние.319

Тағы

бір

қызықты

материал Достоевскийдің

шығармашьшық

ойларының

қозғалысын зерделеуге мүмкшдік береді. Достоевский қандай да бір характер-
ді ойластырып,

оған ат қояды немесе

оны жадындағы символдармен ж ақын-

дастыруға мүмкіндік беретш белгілері бойынша белгілейді, одан кейін әртүрлі
сюжеттік ситуацияларды

«ойнату арқылы»

символдық фигураның

өзін қалай

ұстайтынын

бағамдайды.

Символдың

көп

мағынальшығы

талданып

отырған

сюжеттік ситуаииялардын «дебюттерін», «миттелыппильдері» мен «эндшпиль-
дерін» едәуір түрлендіруге мүмкіндік береді,

оларға Достоевский түрлі

«жүріс-

терді» тандау арқьшы бірнеше рет жүгінеді.

М әселен,

Настасья

Филипповна

(«Нақұрыс»)

образының артында

(мәтін-

де

Коля

Иволгин тура ж әне

Тоцкий жанама

атайды)

«Камелиялы

ханым»

—

«Камелия» образы пайда болады. Алайда Достоевский бұл образды еуропалық

мәдениетпен байланысты күрделі символ ретінде қабылдайды ж әне оны орыс
мәнмәтініне

көшіре

отырып,

орыс

«камелиясының»

өзін

қалай

ұстайтынын

полемикалық пафоспен бақьшайды. Алайда Настасья Филипповна образының
құрылымында басқа да символдар, нақтырақ айтқанда, мәдени жадтың сақтау-
шьшары да рөл ойнайды. Олардың бірін шамалап қана көрсете аламыз. «Нақұ-
рыстың» түпкі ойы ж әне ол бойынша жасалған алғашқы жүмыс

1860 жылдар-

дың соңындағы шетелге саяхаттау кезеңіне жатады. Сол кезеңнщ ең бір күшті
эсер

қалдырған сәттерінің

бірі Дрездендегі сурет галереясына

барған сәт

еді.

Оның жаңғырығы

(Гольбейннің суреті меңзеліп тұр)

тіпті романны ң ақырғы

мәтінш ен де сезіледі. А.Г. Достоевскаяның 1867 жылғы күнделігінен оның га-
лереяға барған кезде, әуелі бір өзі «Рембрандтың барлық суреттерін көргенін»,

одан кейін Достоевскиймен бірге галереяны тағы бір айналған кезде «Федяның

ең үздік туындыларды көрсетіп, өнер жайлы айтқанын» білеміз.320

Достоевский Рембрандтың «Сусанна ж әне шалдар» деген суретіне м ән бер-

меді деп айту

қиын. Бұл сурет, сол залда ілініп тұрған «Ганимедті алып қашу»

2 4 7