«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

AN INTRODUCTION TO

POLITICAL

PHILOSOPHY

THIRD EDITION

JONATHAN WOLFF

САЯСАТ

ФИЛОСОФИЯСЫНА

КІРІСПЕ

ШІНШІ БАСЫЛЫМ

ДЖОНАТАН УOЛФ

Нұр-Сұлтан

2020

Уолф Джонатан

Саясат философиясына кіріспе. – Алматы: Ұлттық аударма бюросы. – 2020. – 232 бет.

ISBN 978-601-7943-80-6

Алғаш рет қазақ тіліне аударылып отырған Джонатан Уолфтың «Саясат философиясына кірісіпе» деп

аталатын кітабында адамзатты бұрыннан толғандырып келе жатқан және қазіргі кезде әлі де өзектілігін

жоғалтпаған табиғи күй, мемлекет, демократия, еркіндік, меншік сияқты саяси ғылымдардың зерттеу

аясын айқындайтын ұғымдарға қатысты сұрақтар қарастырылады. Кітапта осы сұрақтарға жауап іздеген

Платон және Аристотель сияқты ежелгі грек философтары мен Гоббс, Локк, Руссо, Бентам, Юм, Милль,

Ролз және Нозик сияқты қазіргі заман ойшылдарының көзқарастары мен тұжырымдары талданады.

Сонымен қатар қазіргі қоғам мен мемлекет алдында туындаған әйел құқықтары, нәсілдік ерекшелік,

позитив дискриминация және келер ұрпақтың құқықтары сияқты өзекті мәселелер де жан-жақты

қарастырылған.

Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған бұл кітаптың тілі жатық әрі мазмұны қызықты.

Саясат философиясының негізгі ұғымдарын танып, ұлы ойшылдардың көзқарастарын шолып, саяси ой

кеңістігін тереңдеткісі келетін студенттер мен қарапайым оқырмандарға бұл оқулықтың берері мол.

ӘОЖ 1/14

КБЖ 87

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 1/14

КБЖ 87

У 62

Бас редактор Сеңгірбай М.Ж.,

Саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Аудармашы Сиқымбаева Д.А.,

Саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Ғылыми редакторлар Муминов Н.Ә.,

Саясаттану және

халықаралық

қатынастар бойынша

философия докторы (PhD)

Құранбек Ә.А., философия

ғылымдарының кандидаты

Әдеби редактор

Сәрсек Н.Ә.,

Түркітану

бойынша

философия докторы (PhD)

Жауапты шығарушы Муминов Н.Ә.,

Саясаттану және

халықаралық

қатынастар бойынша

философия докторы (PhD)

Пікір жазғандар Сатершинов Б.М.,

Философия ғылымдарының

докторы, профессор

Мусатаев С.Ш.,

Саясаттану

ғылымдарының докторы, профессор

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ саясаттану кафедрасында

талқыланып, мақұлданды

ISBN 978-601-7943-80-6

The moral rights of the author have been asserted First edition 1996, Second edition 2006, and Third edition 2016.

form or by any means, without the prior permission in writing of Oxford University Press, or as expressly permitted by

law, by licence or under terms agreed with the appropriate reprographics rights organization.

У 62

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

Кітапты баспаға әзірлеген:

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыра-

тын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордала-

рының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Элейн мен Макске

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 10

1. Табиғи күй 15

Кіріспе 15

Гоббс 17

Локк 26

Руссо 32

Анархизм 38

орытынды 40

2. Мемлекетті жақтау 42

Кіріспе 42

оамды шарт 47

Утилитаризм 56

ділдік принципі 63

орытынды 67

3. Кім басқаруы керек? 70

Кіріспе 70

Платон демократияа арсы 74

Руссо және орта ерік 85

кілдік демократия 101

орытынды 109

4. Еркіндіктің тұғыры 111

Милльді еркіндік туралы ойлары 111

МАЗМНЫ

Еркіндік принципін негіздеу 121

Либерализмге атысты мәселелер 132

орытынды 139

5. Меншікті бөлу 140

Игіліктерді әділ блу 140

Меншік және нарытар 145

Ролзды әділдік теориясы 159

Ролз және оны сыншылары 175

орытынды 182

6. Әділдік баршаға ортақ па, барлық жерде бар ма? 184

ділдікті «олы тстары» 184

ділдік баршаа орта па? 186

ділдік барлы жерде бар ма? 208

Қосымша әдебиеттер бойынша нұсқаулық 220

КІРІСПЕ

Біз саясата еш ызыушылы танытпайтын адамды з ісімен ай-

налысатын адам демейміз; біз оны жалпы жмысы жо адам деп

айтамыз.

«Периклді жауынгерлер абіріндегі сзі», Фукидид,

The Peloponnesian War ([б.з.д. 435], London: Penguin, 1973), 147

Саясат философиясында тек екі сра бар: «Кімге не бйырады?» және

оны «Кім шешеді?» Мны толытай дрыс дей алмаса та, бәрін осыдан

бастаан жн. Бл сратарды біріншісі материалды игіліктерді б-

лінісін және ытар мен еркіндікке атысты мәселелерді озайды.

Адамдар андай негізде млікті меншіктеуі керек? Оларды андай -

ытары мен еркіндіктері болуа тиіс? Екінші сра баса бір игілікті та-

ралуына, яни саяси билік мәселесіне атысты. Локк саяси билікті «лім

жазасымен атар жазасы жеілірек задарды абылдау құқығы» деп

сипаттайды (Джон Локк, Second Treatise of Civil Government, Ред. Питер

Ласлетт [1689], Cambridge: Cambridge University Press, 1988, s. 3, 268). Бл

бізге ажет мәселеден әрі арай тередеп кетуі ммкін, алайда мәселені

мәнін тсінуге кмектесе алады. Саяси билікке басалара билік жргізу

ыы мен баынбаан жадайда оларды жазалау ыы да кіреді. Бл

билік кімні олында болуы керек?

Біз осы сратарды арастыра бастааннан-а крделі жайттар пайда

болады. Бір адамны екінші бір адама араанда кбірек меншік иемде-

нуіне негіз болатын орынды себеп бар ма? Саяси билік пен экономикалы

даму арасындаы байланыс андай болуы керек? Кей елдерде адамны

асан дәулеті болмаса, оны олына билік тиюі екіталай. Баса жадай-

ларда саяси билікке олы жеткендер аз уаыт ішінде байып шыа келеді.

КІРІСПЕ

Сонда байлы пен саяси билік иеленуді арасында андай да бір байла-

ныс болуы керек пе?

Саяси билік – з алдына бас атыратын мәселе. олында зады сая-

си билігі бар адам мені кей іс-әрекеттерді атаруа мәжбрлеуге ылы

болма. Алайда баса бір адам маан атысты осындай ытарыны

бар екенін алай негіздей алады? Біреуді не істеу керектігі жайлы ма-

ан нсау беруі рескел крінеді, ал егер баынбасам, оларды мені жа-

залауа ылы екенін есту – тіпті ашу-ыза тудырарлы мәселе. рине,

бл мәселені екінші жаы да бар. Ммкін басаларды жріс-трысын

естен шыармааным да жн шыар – егер оларды жріс-трысы за-

мен және жазамен шектелмесе, олар, бәлкім, мірімні берекесін ашы-

рар еді. Ммкін саяси билікті ажеттігін негіздейтін бір нәрсе айтылуы

керек шыар. Біз бл жерде екі мәселені, яни анархисті адамны дер-

бестігіне атысты ндеуі мен авторитарды мемлекет билігіне атысты

талаптарын анытай алатын сиятымыз.

Сондытан саясат философыны міндеттеріні бірі – дербестік пен

билік арасындаы дрыс тепе-тедікті анытау, басаша айтанда, саяси

билікті тиісті ауымы мен блінісін анытау. Бл мысал саясат филосо-

фиясыны андай ерекшелігі бар екенін де крсетеді. Саясат философия-

сы норматив пән боландытан, ол нормаларды (ережелер немесе идеал

стандарттарды) алыптастыруа мтылады. Біз норматив пәнді дескрип-

тив пәнмен салыстыра аламыз. Дескриптив пәндер әлеуметтік және сая-

си әлемні андай екенін зерттеуге талпынса, норматив пәндер әлеумет-

тік және саяси әлемні андай болуы керектігін тсіндіруге тырысады.

Саясат философиясы норматив пән ретінде «не нәрсе дрыс», «не нәрсе

әділ» және «ол моральа сәйкес келе ме» деген сратара жауап іздейді.

Саясатты дескриптив әрі нормативтік трыдан зерттеуге болады.

детте дескриптив саяси зерттеулермен саясаттанушылар, әлеуметта-

нушылар және тарихшылар айналысады. Кейбір саясаттанушылар бел-

гілі бір оамдаы игіліктерді нақты блінісі туралы сауалдара, мыса-

лы, «АШ-та байлы кімні олында?», «Еуропа одаындаы билік кімні

олында?» деген сратара жауап іздейді. Біз сияты саясат философы

да осы сратара ызыушылы танытады, алайда оны негізгі мәселесі

баса жаа баытталады: меншіктің, биліктің, құқықтардың, еркіндік-

тің бөлінісін қоса алғанда, қалай өмір сүретінімізді қандай ережелер мен

принциптер реттеуі қажет? Саясат философы «Меншікті алай блу

керек?» деген сраты орнына «Меншікті алай әділ блуге болады?»

деген сраа жауап іздейді. «Адамны андай ытары мен еркін-

діктері бар?» деген сраты орнына «Адамны андай ытары мен

еркіндіктері болуа тиіс?» деген сауал тірегінде ойланады. оамдаы

12 |

КІРІСПЕ

игіліктерді блінісі андай идеал стандарттар немесе нормалар арылы

реттелуі керек?

Норматив және дескриптив зерттеулерді арасындаы блініс кзге

крінерліктей айын емес. Мәселен, «Байлы кімні олында?» деген с-

раты айта арастырып крейік. Біз бл дескриптив сраа неге ы-

зыушылы танытамыз? Мны басты себебі: байлыты блінісі әділдік

туралы норматив сратар шін де те зекті («Заттар кімні олында?»

деген срапен салыстырыыз; заттарды иеленуге атысты тесіздік сая-

си ызыушылы туыза бермейді).

Сонымен атар адамны мінез-лы туралы сратар дескриптив

және норматив блініс арасында тербеліп жреді. Адамдарды кбіні

заа баынатынын тсіндіруге тырысатын әлеуметтанушы неліктен адам-

дарды кпшілігі здерін заа баынуа тиіспіз деп санайтынына атыс-

ты фактіні ала тартады? Дәл осылай, адам мінез-лы туралы наты с-

ратар норматив мәселелер шін де зекті. Мәселен, адамны мінез-лы

мен мотивациясы туралы білім болмаса, әділ оам туралы теорияны ала

тартуды мәні жо. ділдік туралы біраз теориялар, мәселен, адамдарды

альтруизмге деген мтылыстарыны болуы немесе болмауы шындыа

жанаспайтын тжырымдар туызуы ммкін. ысасы, әлеуметтік және

саяси әлемні андай екені туралы зерттеулер оларды андай бола ала-

тынын тсіндіруге кмектеседі, ал оларды андай бола алатыны туралы

зерттеулер оларды андай болуы керектігі туралы мәселені баалауды

ажырамас блігі саналады.

Алайда әлеуметтік және саяси әлемні андай болуы керектігіне а-

тысты сраа алай жауап бере аламыз? Біз дескриптив сратара а-

лай жауап беруге болатынын білеміз: мәселені анытау шін оан жаын-

нан кз тастаймыз. Бл саясаттану немесе тарих ылым ретінде оай сала

деген сз емес, себебі олар әрашан мият әрі егжей-тегжейлі жмысты

ажет етеді. Дегенмен біз зіміз іздеген апаратты таба алмаса та, оны

алай жзеге асыру керек екенін білеміз деп ойлаймыз. Біра әлеуметтік

және саяси әлемні андай болуы ажет екенін білу шін не істей ала-

мыз? ай жерге кз тастай аламыз?

Мны бір ыайсыз жаы – бл сратара жауап табу оай емес.

Біра соан арамастан, философтарды кпшілігі бл норматив саяси

мәселелерді шешуге тырысты және айтан нәрселері де аз болан жо.

Осы кітапта саясат философтарыны осан е маызды лестерін а-

растырамыз және оларды саясат пен баса да философиялы мәселе-

лерге атысты ойларын креміз. Олар бл мәселелерді ерекшеліктерін

жіктеді, йарымдарды ішкі арама-айшылыыны бар-жоын және

екі немесе одан да кп йарымны логикалы бірізділігін арастырды.

Олар тааларлы тезистерді анарлым айын тезистерден шыаруа

болатынын крсетуге тырысты. ысасы, олар аргументтер келтірді.

КІРІСПЕ

Философтар саясатты жайдан-жай талыламайды. Саясат философия-

сыны философияны баса салаларынан бір айырмашылыы – онда жа-

сырынып алатын пия алтарыс жер жо. Философияда агностицизм

(Энгельс «Аылшындар здеріні сауатсыздытарын грек тіліне аударып,

оны агностицизм деп атады», – деген) беделді станым саналады. Бізде

ерік бостандыы бар ма, әлде жо па деген мәселеге атысты анаатта-

нарлы станым таба алмаспын, сондытан мен з ойымды айтпаймын.

Бдан кеірек контексте мны маызы жо. Алайда саясат философия-

сында агностицизм зіне-зі айшы келеді. Бір оамны ерік бостанды-

ы мәселесін шешу туралы ресми саясатыны болмауы лкен мәселе емес

те шыар, алайда кез келген оамда саяси билік біреуді олына шоыр-

ланады және алай боланда да меншікті блу мәселесі крініс табады.

Кез келген адамны оамды шешімге ыпал етуі бір сәттік іс болуы

ммкін. Біра бізді барлыымызды сайлау арылы болмаса да, кпшілік

алдында ашы не «жасырын» ралдар және талылаулар мен пікірталас-

тар арылы з пікірімізді білдіруге әлеуетіміз жетеді, айтар сзіміз де бар.

Ал бан атыспауды жн санайтындар шін, олара наса да, намаса да,

саяси шешімдер бәрібір абылданады. алыптасан жадай аншалыты

жаымсыз болса да, еш нәрсе айтпау не істемеу іс жзінде осы жадайды

малдау дегенді білдіреді.

Бл кітапта біз саясат философиясыны е маызды мәселелелерін к-

теріп, талылаймыз. Ежелгі гректерден бгінге дейін е маызды болып

саналатын сратарды біратарын арастырамыз. рбір тарау наты

бір мәселені немесе айшылытара толы жайтты талылауа арналады.

Саяси билік немесе басару ыы – саясат философиясыны бастапы

таырыбы. Неліктен біреуді басаларды жріс-трысын реттеу шін

за абылдау ыы болуа тиіс? Ешкімні мндай ыы жо делік.

Онда мір андай болма? Бірінші тарауда арастырылатын мәселе: мем-

лекет жо «табии кйде» жадай андай болады? мір адам тзгісіз бола

ма? лде азіргі тадаы мәселелерді андай болуы керектігіне атысты

жадайды жасарта ма?

Біз мемлекетті ол астындаы мір табии кйге араанда тиімдірек

деген пікірді абылдады делік. Бл бізді мемлекет шыаран задара

баынуа моральды міндетімізді бар екенін крсете ме? лде мемле-

кетті жатауа болатын баса тәсіл бар ма? Бл саяси міндеттеме мәселесі

және оны біз 2-тарауда талылаймыз.

Егер мемлекетіміз болса, біз оны рылымы мен жмысын алай

йымдастыруымыз керек? Ол демократиялы болуа тиіс пе? Мемлекетті

демократиялы деп атауды зі нені білдіреді? Халыты басаруына а-

раанда, білікті маманны, яни мейірімді диктаторды басаруына ар-

тышылы беруді мәні бар ма? Бл мәселелер 3-тарауда арастырылады.

14 |

КІРІСПЕ

Мемлекетті олындаы билік ай дегейде болуы керек? Немесе с-

раты баса жаынан ойса, азаматтара андай дәрежеде еркіндік бе-

рілуі тиіс? 4-тарауда «кпшілік тираниясына» жол бермеу шін, бізді бә-

рімізге басалара еш зиянын тигізбейтіндей з алауымызбен толытай

әрекет ету еркіндігі берілуге тиіс деген теорияны арастырамыз.

Егер азаматтарды еркіндігі болса, бл оларды з алауымен меншік-

ті иелену және басару еркіндігін де амтуы керек пе? лде еркіндік пен

әділдік орнату масатында экономикалы іс-имылдара ойылан шек-

теулерді негізі бар ма? Бл мәселелер, яни игіліктерді әділ блу мәселесі

5-тарауда арастырылады.

Осы кітапты бес негізгі тарауы бізді толандыратын мәселелерді а-

растырады: табии кй, мемлекет, демократия, еркіндік және меншік.

Кітапты соы тарауында соы онжылдытарда баса назар аударылып

келе жатан біратар мәселеге ысаша тоталамыз. Олар – гендерлік

және нәсілдік тедік, мгедектік, сексуалды бадар, иммиграция, жаан-

ды әділдік және келер рпаа атысты әділдік мәселелері. Осы жерде,

екі жарым мы жылды тарихты ескере отырып, біз осы «Кіріспеде» к-

терілген, біра анааттанарлы жауап берілмеген «Саясат философия-

сын алай жасаймыз?» деген сраты жауабын бере аламыз. Дәл осы

таырыпа немесе жоарыда талыланан мәселелерге атысты болсын,

масатым – з пікірімді сіздерге кштеп тау емес, керісінше, сізді з пі-

кіріізді алыптастыруа кмектесетін материалдар сыну. рине, бл кі-

тапты оып шыан со да бан дейін де болан тсініксіздік жадайын-

да алуыыз ммкін. Біра біз тсініксіз жадайдан әлдеайда тсінікті

жадайа ту арылы ол жеткізілген прогреске тиісті баасын беруіміз

ажет.

ТАБИҒИ КҮЙ

Кіріспе

«Британды жігіттерге сайсыздар, барлыыыз британды-

сыз ой, солай ма? Мен ойлааннан әлдеайда сыпайы бола алар

едііздер».

«Басында дәл сондай едік», – деді Ральф, – «азір...» деп мдіріп

алды.

«Ол кезде бәріміз бірге едік».

Офицер тсінгендей басын изеді.

«Иә, сол кезде барлы нәрсе ажап еді. Дәл Маржан аралы сияты».

Уильям Голдинг, Lord of the Flies

(Harmondsworth: Penguin, 1954), 192

Р. М. Балантайнны «Маржан аралы» (Coral Island, 1858) әгімесі – ш

аылшын баласыны шлді арала тап боланы туралы шыарма. Балалар

батылдыы, тапырлыы және зара ынтыматастыыны арасында

арашылар мен жергілікті жабайыларды шабуылына тойтарыс беріп,

отстіктегі теіз жаалауларында рахат мір среді. Уильям Голдингті

кейіпкерлері де Маржан аралына тап болады, біра кп замай олар ал-

дымен дауласып тартысады, кейіннен иян-кескі тайпалы соыса ара-

ласады. Балантайн мен Голдинг әгімелерінде бір-біріне арама-айшы

оиаларды баяндай отырып, мемлекетсіз, «табии» кйдегі мір андай

болма деген бізді әу бастаы сраымыза жауап береді.

16 |

ТАБИИ КЙ

Мндай сратар неге туындайды? Мны саяси философияа анша-

лыты атысы бар? Бізге орталы кімет, жергілікті билік, полиция және

сот сияты саяси институттар орын алатын әлемдегі міріміз алыпты

болып крінеді. Бл институттар саяси билікті зара блісіп, оны жзеге

асырады. Олар адамдарды жауапты ызметке таайындайды. Сосын бл

адамдар бізге әртрлі тәсілдермен әрекет етуді бйыруа ылы екенін

мәлімдейді. Біз за бзып ттындалса, онда сзсіз жазамызды тейміз.

Бізді әрайсымызды міріміз белгілі бір дәрежеде згелерді шешім-

дері арылы жйеленіп, баыланады. мірімізге басаларды осылайша

араласуы адам тзгісіз болып крінуі ммкін. Біра мны баса шешімі

бар ма?

Мемлекет туралы ойлану жалпы мемлекетсіз жадайымыз алай болар

еді деген сратан басталады. Бір нәрсені не шін бар екенін тсінуді

тиімді жолы – ол млде болмаан жадайда не болатынын елестетіп кру.

рине, біз онсыз мір алай боларын білу шін мемлекетті жо ылып

жібере алмаймыз. Сондытан е дрысы – ойша эксперимент жргізіп

кру. Біз ешбір мемлекет жо және саяси билік ешкімні олына берілме-

ген «табии кйді» елестетеміз. Содан со осындай шарттарда алай мір

сруге болатынын анытауа тырысамыз. Осылайша мемлекетсіз мір

алай болатыны жайлы ой тйеміз. Ал бл, з кезегінде, бізді ойымыз-

ша, не шін мемлекетті ажет ететінімізді тсінуге кмектеседі. Ммкін

осылайша біз мемлекетті алай жатауа болатынын және оны формасы

андай болуы керектігін де тсінерміз.

Жалпы, адамзат брын-соды табии кйде мір срді ме? Кптеген

философтар бл таырыпты арастыруа аса лыты емес. Мәселен,

Жан-Жак Руссоны (1712–1778) пікірінше, табии кйден «азаматты

оама» (ресми мемлекет басаратын оама) ту шін кп уаыт ажет

болар еді. Сондытан азіргі оам дәл осындай жолмен пайда болды деп

болжау ммкін емес. Оны ойынша, мндай оама ту шін әлем жа-

ратылысыны асиетті жазбаларда крсетілген мерзімінен де кп уаыт

ажет. Дегенмен баса ырынан аланда, Руссо азіргі заманда да таби-

и кйде мір сріп жатан халытар бар деп есептеген. Ал Джон Локк

(1632–1704) ХVII асырда Америкадаы кп топ табии кйде мір срді

деп санады.

Табии кйде мір сру ешашан аиат болмаса да, «мемлекет болма-

ан жадайда міріміз алай болар еді» деген сраты гипотезалы тр-

ыдан арастыра аламыз. Томас Гоббс (1588–1679) Азаматты соыса

атысты з ойын білдіріп, еліні лдырап, табии кйге арай кері кетіп

бара жатанына аладаан. Ол «Левиафан» (Leviathan, 1651) атты ебе-

гінде мемлекетсіз мірді аншалыты иын болатынын сипаттап, мемле-

кетті артышылытарына оырмандарыны кзін жеткізуге тырысан.

ТАБИИ КЙ

Осы тарауды масатына сәйкес, біз адамзат баласы брын-соды табии

кйде мір срді ме, жо па деген мәселені талылап, уаыт оздырмай-

мыз. Біз бл ммкін бе, жо па деген мәселені арастырамыз.

Бл зі ммкін бе? Кейде адамзат барлы кезеде мемлекетті ішінде

мір срді деген тжырым айтылып ана оймай, бл адамны алыпты

өмір сүруінің жалғыз жолы ретінде крсетіледі. Осы трыдан араан-

да, адам баласы мемлекетті табии деп санаандытан, ол шынайы түрде

бар болады. Бл кзарасты тамыры ежелгі грек ойшылы Аристотельге

(б.з.д 384–322) барып тіреледі. Егер мемлекетсіз оамда мір срсек, біз

ммкін адам болмас та едік. Бәлкім, хайуандарды е тменгі тріне жа-

тар ма едік? Адамзат бар жерде мемлекет те болады. Егер бл аиат бол-

са, табии кй туралы ойлануды да ажеті жо.

Осыан жауап беретін кейбір теоретиктер мәлімдемелерінде адамдар-

ды мемлекетсіз мір сре аланын крсететін дәлелді жеткілікті еке-

нін ала тартады. Мндай мәлімдемелер анархист алымдар крсеткен

дәлелдер шін те маызды болды (осы тарауда бл мәселеге таы орала-

мыз). Дегенмен адамзат тіпті белгілі бір уаыт аралыында да мемлекет-

сіз мір сре алан жо, десек те, мны млде ммкін емес екеніне кз

жеткізу иын. Осылайша мемлекетті не шін ажет екенін тсіну шін

адамдарды мемлекетсіз әлемге тап болуы ммкін екенін топшылап к-

релік. Ондай жадайда мір андай болар еді?

Гоббс

[Табии кйде] ебексйгіштік ажет емес, себебі ебекті же-

місті боларына ешкім кепілдік бермейді, сондытан егіншілік,

кеме атынасы, теіз саудасы, ыайлы имараттар болмайды,

лкен кшті ажет ететін заттарды озалтатын және жылжы-

татын ралдар, жер абаты туралы білім, уаытты есептеу, ол-

нер, әдебиет, оам жо – мны ешбірі болмайды, ал е см-

дыы – мәгілік орыныш пен рей билеп, зорлы-зомбылы

кесірінен аза болу аупі пайда болады. Ал адам мірі жалызды

пен кедейлікте тпек, срысыз, трпайы әрі ыса болма.

Томас Гоббс, Leviathan, Ред. К.Б. Maкферсон, ([1651],

Harmondsworth: Penguin, 1968), 186

Гоббс «Левиафан» атты ататы ебегінде зін жиырма жылдан астам уа-

ыт ызытыран таырыпты, яни Азаматты соысты және онымен а-

тар жретін анархияны асіретін зерттейді. Гоббсты пікірінше, әлемде

18 |

ТАБИИ КЙ

мемлекетті орауынсыз мір сруден ткен асірет жо. Сондытан

уатты мемлекет баршаны баршаа арсы соысын болдырмау шін

ажет.

Алайда Гоббс неге табии кйде тек соыс пен рей орын алады әрі

адамдара зорлы-зомбылытан лу аупі тнеді деп ойлады. Гоббс кз-

арасыны негізгі мәні мынада: мемлекет болмаан жадайда, адамны

табиаты міндетті трде атыгез атыыстарды туындауына себеп бо-

лады. Сондытан Гоббс шін саяси философия адам табиатын зерттеу-

ден басталады.

Гоббс адам табиатын тсінуді екі жолы бар деп пайымдайды. Оны

біріншісі – зін-зі тану. Шынайы зін талдау адамны табиаты жайлы,

яни бізді ойларымызды, міттерімізді және орыныштарымызды

табиаты туралы кп нәрседен хабар береді. Ал екінші жолы – физика-

ны жалпы принциптеріне сйену. Гоббс материалист философ ретінде

азаматты (саяси оамдаы адамды) тсіну шін – адам табиатын тсіну,

ал адам табиатын тсіну шін алдымен адамны «денесін» немесе мате-

рияны тсіну ажет деп санады.

Гоббсты материяны тсіндіру шін Галилейді озалысты сатау

принципін абылдауы бізді масатымыз шін аса маызды аспект бо-

лып саналады. Галилейге дейін де философтар мен алымдар озалыста-

ы объектілерді не стап тратыны туралы ой озаан. Мысалы, зебірек

оы атыланнан кейін андай механизмні кмегімен белгілі бір жерге де-

йін шады? Галилейді бл сраты дрыс ойылмаанын айтуыны зі

революциялы жауап болды. Объектілер бгде кш әсер етпейінше бел-

гілі бір баытта траты трде озалады деп болжауа тиіспіз. Бл жерде

заттарды неліктен озалысты жаластыратынын емес, оларды баыт-

ты неге згертетінін және неге тотайтынын тсіндіру ажет. Гоббс мір

срген кезеде бл кзарас әлі де сонылыын жоалтпаан еді. Ол бізді

озалыстан шаршап, демаланымыз сияты, объектілер де табии трде

баяулайды деген сол кездегі алыптасан кзарасты теріске шыарды.

Біра, оны пікірінше, аиат «егер зат озалыста болса және оны баса

бір зат тотатпаса, ол мәгі озалыста болады» деген тжырымда жатыр

(Leviathan, 87). Оны ойынша, бл бізге де атысты. Шаршап, демалуды

алауды зі біз шін озалысты баса бір тріне жатады.

Осылайша, Гоббс адама атысты материалистік, механикалы кз-

арасты дамыту шін озалысты сатау принципін олданды. Бл ста-

нымны жалпы мазмны «Левиафан» атты кітабыны кіріспесінде баян-

далады: «Серіппеге ұқсайтын жүрек дегеніміз не? Жіп сияты крінетін

жүйке дегеніміз не? Ал ... бкіл денеге озалыс беретін дөңгелекке сай-

тын буын дегеніміз не?» (81). Сонымен адам болмысы озалыс арылы

жанданады. Мысалы, сезім белгілі бір мшеге «әсер ету» дегенді білдіреді.

ТАБИИ КЙ

иял – сезімні «ыдырай бастаан елесі». Ыылас – «объектіге баыттал-

ан ішкі озалыс». Бларды барлыы тура маынада олданылады.

озалысты сатау теориясыны маыздылыы мынада – Гоббс сол

теория арылы адамды немі бір нәрсені іздеумен болатын, ешашан ты-

ным таппайтын жаратылыс деп суреттеді. «Тірі кезімізде сананы мә-

гілік тыныштыы деген нәрсені болуы ммкін емес. йткені мірді

зі – озалыс, ол ешашан ыылассыз болмайды» (Leviathan, 129–130).

Гоббсты пайымдауынша, адам баласы алаан масаттарына жету шін

зі атаандай «баыта», яни траты жетістікке мтылады. Табии кй-

де баыта ол жеткізу бізді соыса итермелейді. Гоббсты пікірінше,

сайып келгенде, лім алдындаы орыныш адамзатты мемлекет руы-

на себепкер болады. Алайда, Гоббсты пікірінше, мемлекет жо табии

кйде баыта мтылу баршаны баршаа арсы соысы жадайын туды-

рады. Гоббс неге блай ойлайды?

Бл сраты бір жауабын Гоббсты билік туралы мына анытамасынан

табуа болады: «біреуді осы шаы болашата наты игілікке ол жеткізу

дегенді білдіреді» (Leviathan, 150). Баыта ол жеткізу шін уатты болу

керек. Гоббсты пікірінше, уат кздері дегеніміз – байлы, бедел және

достар, ал адамдарды «билікке барынша ол жеткізуге деген шексіз м-

тылысын лім ана тотатады» (Leviathan, 161). Бл адамдарда ешашан

толыанды анааттану сезімі болмайтындытан ана емес, сонымен

бірге адам «әлі де кп нәрсеге ие болмай трып, зіні олындаы билік

пен байлыты сатай алмаймын деп ауіптенгендіктен осылай болады».

(Leviathan, 161). Басалар да з билігін кшейтуге мтыландытан, билік-

ке мтылыс табиатынан бәсекелі саналады.

ркімні з билігін немі кшейтіп отыруа деген мтылысы, яни бай-

лыа ие болу мен ол астындаы адамдарды санын кбейтуге талпынуы

бәсеке тудырады. Алайда бәсеке соыс емес. Ендеше табии кйдегі бә-

секе неліктен соыса әкеп соады? Гоббсты барлы адам табии тры-

дан аланда те деген тжырымы келесі маызды адам болып саналады.

Адамдарды табии тедігі жніндегі болжам кбіне саяси және мораль-

ды философияда згелерге рметпен арап, бір-бірімізге аморлы

жасауа тиіспіз деген аргументке негіз ретінде олданылады. Біра Гоббс

бл болжамды млде баса маынада арастырады, оны кзарасы мына-

дай: барлы адам кш пен ептілік жаынан шамалас боландытан, біз бір-

бірімізбен тебіз. Сондытан баса адамды лтіруге кез келген адамны

шамасы жетеді. «Е әлсіз деген адамны зі астыртын әрекет ету немесе

баса біреумен бірлесу арылы е мыты деген адамды да лтіре алады»

(Leviathan, 183).

Бан оса, Гоббс табии кйде тауар тапшы, сондытан бір затты алу-

ды тілеген екі адамны екеуі де сол затты иеленгісі келеді деген ккейге

20 |

ТАБИИ КЙ

онымды болжам жасайды. Е соында, Гоббс табии кйде ешбір адам

згелерді озбырлыынан сатандырылмаанын айтады. Мені менші-

гімдегі кез келген зата згелер ызыуы ммкін, сондытан немі са бо-

луа тиіспін. Тіпті мені меншігімде ештее болмаса да, рейден тыла

алмаймын. Басалар маан ауіп кзі ретінде арауы ммкін, сол себеп-

тен мені рбандыа айналуым оп-оай. Тедік, тапшылы және бел-

гісіздік жніндегі осы болжамдара сйеніп, Гоббс табии кйді соыс

кйі болатынын айтады:

абілетіміз те боландытан, масаттарымыза жетеміз деген мітте-

ріміз де тееседі. Сондытан екі адам бір нәрсені аласа, біра оан

ол жеткізбек болса, олар бір-біріні дшпанына айналып, масаты-

на жету (негізінен бас амандыы, ал кейде тіпті жан рахатына саятын)

жолында арсыласын баындыруа не оны кзін жоюа мтылады.

Бдан шыатыны: жаулап алушы адам арсыласы зінен кшті болса

да орыпайды; егер біреу егін ексе, й трызса немесе жайлы орын-

а ие болса, басалар оан арсы бірігіп, оны олындаысын тартып

алысы келеді, мнымен де шектелмей, оны лтіруден немесе еркінді-

гінен айырудан да тайынбауы ммкін. Бл жерде жаулап алушы адам

згелер шін ауіп болып саналады (Leviathan, 184).

Гоббсты пікірінше, е сораысы – адамдар з тілектерін дереу а-

нааттандыруа мтылып ана оймай, болашата тілектерін орындауа

ммкіндік беретін билікке мтылады. Сонымен діретке атысты да-

пыртты зі дірет болып саналан кезде, кейбір адамдар, басалар еш

ауіп тндірмесе де, болашатаы ораныс ралы ретінде ата-даа

ол жеткізу шін згелерге шабуыл жасайды. Дәл мектептегі секілді, т-

белесте жеіп, аты шыан адамдара басалары кп тиіспейді, оларды

млкіне де ешкім кз алартпайды. Тіпті әлсіз адамдар згелерден орану

шін мліктерін оларды арауына ткізуге де әзір трады. (рине, ді-

ретке ие болып, ата-даын шыарандара босасуа болмайды, йтке-

ні олар ата-даын арттыра тсуді жолын кздеп жрген баса адам-

дарды рбанына айналуы әбден ммкін).

Жалпы аланда, Гоббс табии кйде шабуыл жасауды негізгі ш себе-

бін крсетеді: пайда, ауіпсіздік (басыншыларды алдын алу шін) және

да немесе бедел. Шын мәнінде, Гоббс адамдар баыта жету жолында

кштерін, яни болаша игіліктерге ол жеткізуді бгінгі ралын арт-

тыруа тырысады деген идеяа сйенеді. Адамдар кш пен абілет жаы-

нан те, ал оларды ол жеткізгісі келетін игіліктеріні млшері шектеулі

екенін ескерсек және бан ешкімні згелер тарапынан шабуыла шы-

рамайтынына сенімді бола алмайтынын осса, адамдарды рационал

іс-әрекеті табии кйді шайас алаына айналдырады деген орытынды

ТАБИИ КЙ

жасаан дрыс. Ешбір адам ытимал шабуылдаушыларды барлыыны

бетін айтаратындай жеткілікті кшке ие емес және ажет болан жа-

дайда басалара шабуыл жасау шін одатастарымен бірігетіндей сон-

шалыты әлсіз де емес. Табии кйде алаан нәрсемізге ол жеткізуді

немесе оны сатауды е сенімді жолы басалара шапын жасау екенін

ынан кезде, шабуыла трткі болатын себеп айындала тседі.

Табии кйде орын алуы ытимал жадайымызды осылайша сипаттау

адамдар те атыгез не тым зімшіл деген тжырыма негізделетінін те-

ріске шыару ажет пе? Гоббс бл екі арсы пікір де істі наты мәнін

назардан тыс алдырып тр деген болар еді. Гоббсты пікірінше, адамдар

атыгез емес: «адамны кздеген белгілі бір масаты болмаса, баса адам-

а злымды жасаудан ләззат алуы ммкін деп ойламаймын». (Leviathan,

126). Ал зімшілдікке келсек, Гоббс адамдарды немі болмаса да, кп

жадайда з тілектерін анааттандыруа мтылатынына атысты пікір-

мен келіседі. Алайда соыс ртін ттататын басты себеп – сізді меншігі-

іздегі дние-млікті басаларды тартып алу аупі. Ал бл жадай сізді

пайдаа кенелу шін емес, орану немесе беделге ие болу масатында

басалара шабуыл жасауа итермелеуі ммкін. Осылайша барлы адам

зін орау масатында бір-бірімен шайасады дегенге саятын идеяа та-

бан тіреуге жаындады.

Дегенмен адамдарды бір-бірінен кдіктенетіні сондай – бір-біріні

алымынан ала тсуге әзір трады деп ойлау еш исынсыз екенін де айта

кету керек. Біра Гоббс конфликтісіз кезедерді де болатынын айтады.

Оны ойынша, соыс кйі дегеніміз тотаусыз шайас емес. Соыс кйі –

ыраылыты мытып, босасымай, әрдайым рыса дайын тру. Бізді

соншалыты кдікшіл екенімізге атысты оны ойы дрыс па? Табии

кйде адамдар «зі де мір ср, згеге де мір сруге ммкіндік бер» де-

ген ранды стануы ммкін деген болжама неге сйенбеске? Біра Гоббс

мемлекетті ол астында алай мір сріп жатанымызды арастыруы-

мыз керек екенін айтады. Сіз есігіізді бекітіп жатып, кршілерііз тура-

лы не ойлайсыз? Ал санды пен жәшіктеріізді аузына лып саланда

жаындарыыз туралы андай ойда боласыз? Егер біз заны орауын-

да болатын оамны зінде осындай кдікке бой алдырса, онда табии

кйде андай орынышты кй кешетінімізді елестете берііз.

Дәл осы тста Гоббс бізге ызыты оианы айтып бергенімен, бір

нәрсені, яни моральды естен шыарып алды. Моральдан ада жаратылыс-

тар Гоббс сипаттаандай әрекеттерге баранымен, біз олар секілді емес-

піз. Басым кпшілігіміз баса адамдара шабуыл жасауа немесе олар-

ды дние-млкіне кз алартуа болмайды деп ойлаймыз. рине, табии

кйде азіргідей рлы жасап, кісі лтіргендер де болады. Біра мндай

адамшылытан ада азантай топа тосауыл болып, оларды соыс ртін

22 |

ТАБИИ КЙ

ттатуына жол бермейтін, әрі азындыты тамырына балта шабатын ізгі

ниетті адамдар да аз болмайды.

Бл арсылытан екі сра туындайды. Біріншісі, Гоббс табии кйде

мораль идеяларын тсіне алатынымыза сенімді ме? Екіншісі, біз мны

тсіне алды делік, ендеше Гоббс мемлекет жо жадайда моральды мін-

детті мойындау – игіліктер шін басалара шабуыл жасаудан адамдарды

тотатуа жеткілікті мотивация деп ойлар ма еді? Осы сратарды бірін-

шісіне атысты Гоббсты станымын арастырып крейік. Гоббс табии

кйде моральды болуы ммкін екенін жоа шыарады: «адамдарды

бір-біріне арсы соысында ... ештее де әділетсіз бола алмайды». Бл

жерде мейірім мен жауызды, әділет пен әділетсіздік ымдарына орын

жо (Leviathan, 188). Гоббс андай да бір зады бзуды зі әділетсіздік

болып саналады деген аргументті ала тартады. Біра за стемдік ру

шін, за шыарушы мен оны саталуын адаалайтын орта билікті

болуы шарт. Табии кйде орта билік жо, сондытан за да жо, заб-

зушылы та жо және әділетсіздік те жо. «рбір адамны мірін, болмы-

сын сатап алуы шін з кш-уатын олдануа ... еркі бар, сондытан

зіні ойы мен пікіріне сйене отырып, лайы деп тапан кез келген іс-

әрекетке баруа ерікті» (Leviathan, 189). Гоббсты пікірінше, бдан шы-

атыны – «мндай жадайда әр адамны кез келген нәрсеге, тіпті екінші

біреуді тәнін билеуге де ыы бар» (Leviathan, 190). Гоббс еркіндікті

«табии ыын» сатау жолында адамны дрыс деп тапан нәрсені

жасауы деп сипаттайды: ал бл табии кйде кез келген нәрсені істеуге,

тіпті з міріізді сатап алу шін баса біреуді лтіруге де болады деген

тсінік алыптастыруы ммкін.

Гоббс неліктен табии кйде әр адамны зі алаандай әрекет етуге ер-

кіндігі бар деген шектен шыан кзарасты станады? Ммкін оны с-

танымын шектен шыан деуге болмайтын да шыар?! Табии кйде адам-

ны зін орау ыы бар деген кзараспен келіспеу иын. Сонымен

бірге адамдар нені атер деп абылдау керектігі мен одан алай орану

ажеттігін здері шешуге тиіс. Демек, зін орау шін жасалан кез кел-

ген іс-имылды сынауа болмайды. Ендеше, алдын алу оранысты бір

формасы боландытан, басалара арсы шабуыл жасау кбінесе зін-

зі орауды е рационал формасы ретінде арастырылуы ммкін.

Міне, бл – Гоббсты кзарасыны бастапы әрі арапайым сипаты.

Табии кйде әділет немесе әділетсіздік, дрыс немесе брыс деген ым-

дар жо. Моральды тсініктер де мойындалмайды. Мны Гоббс «еркін-

дікті табии ыы» деп атайды. Алайда әрі арай Гоббсты кзарасы-

ны айшылытара толы екенін креміз.

Гоббсты пікірінше, табии кйде еркіндікті табии ыымен атар

«табиат задары» да бар. Оларды біріншісі – «негізгі за». р адамны

ТАБИИ КЙ

бейбіт мірге деген міті болса, соан мтылуа тиіс; ал ол ммкін бол-

маан жадайда, соысты бар ммкіндіктері мен артышылытарын

арастырып, олдана алады (Leviathan, 190). Екінші за – басалар да

алаан жадайда бізге барлыынан бас тарту ажеттігін ескертеді және

әрбір адам згелерге атысты зіне аншалыты ерік берсе, зіне атыс-

ты згелерге де сондай еркіндік беруге тиіс (Leviathan, 190). Гоббсты

мемлекетке атысты оамды шарт туралы аргументі шін маызды

саналатын шінші за жасалан кез келген келісімді орындау ажетті-

гін білдіреді. Негізінен, Гоббс әділдік, млік, ризашылы, тәкаппарлы

және моральды мінез-лыты баса да мәселелеріне атысты он то-

ыз табиат заын анытайды. Гоббсты пайымдауынша, бл задарды

барлыы негізгі занан туындайды. Алайда Гоббс мны адамдарды аз

блігі ана жзеге асырады деп санайды. Себебі адамдарды басым кп-

шілігі кнкріс амымен әуре, ал аландары мны тсінуге лысыз

(Leviathan, 214). Дегенмен табиат задарын бір орытынды тірегіне

оай топтастыруа болады ... «зіе тілемегенді згелерге де тілеме» де-

ген інжілдегі «алтын ережеге» арама-айшы тжырым – «згелер са-

ан не істесе, сен де згелерге соны істе».

Осылайша табиат задарын моральды кодекс деп атауа болады.

Егер Гоббс бл задарды табии кйді басаруа болатын моральды ере-

желерді жиынтыы деп есептесе, бл оны табии кйде дрыс не б-

рыс тсініктер жо деген алдыы тжырымына айшы келеді. Сонымен

бірге егер адамдар моральды задара баынуа бейіл танытса, табии

кйде Гоббсты кткенінен әлдеайда бейбіт жадай орнайды. Алайда

Гоббс табиат задарын моральды задар ретінде емес, аыл-ой тара-

зысынан туындаан теоремалар немесе тжырымдар ретінде сипаттай-

ды. Яни Гоббс бл задарды стану әр адама з мірін сатап алу шін

тамаша ммкіндіктер береді деп санайды.

Алайда мны соы баса мәселеге әкеп соуы ммкін. Табиатты

негізгі заында бейбітшілікке мтылыс рационал болып саналады. Біра

Гоббс табии кйді соыс кйі болатынын, йткені табии кйде баса-

лара шабуыл жасау рационал болып саналатынын ала тартан еді. Гоббс

рационалды соысты да, бейбітшілікті де атар талап етеді деп алайша

айта алады?

Мені ойымша, мны жауабы бізді жеке және ұжымдық рационал-

дыты аражігін ажырата алуымыза байланысты. жымды рационал-

ды дегеніміз – барлы адам бірдей әрекет етеді деген болжама сйе-

не отырып, әр адама ыайлы болатын жолды тадау. Табиат задары

жымды трыдан нені рационал екенін крсетеді. Бл айырмашы-

лыты Жан Поль Сартрды мысалы арылы крсете аламыз. Тбені тік

беткейіндегі жеке жер телімін деумен айналысатын шаруалар тобын

24 |

ТАБИИ КЙ

алайы. Олар бірте-бірте ааштарды кесіп, баса да даылдарды егу ар-

ылы з жерлерін кеейте тсуге болатынын тсіне бастайды. Сйтіп,

олар з жерлеріндегі барлы ааштарды кесіп тастайды. Алайда келесі

кні дауылды жабыр тбедегі жерді опырып, егістікті шайып кетеді. Бл

жерде әр шаруаны егістікке жарамды жерін кеейту шін ааштарды

кесу жеке рационал шешім боланын айта аламыз (тек бір жер теліміндегі

ааштарды кесу жалпы топыра эрозиясына анау айтандай әсер етпей-

ді). Біра бл жымды апат болып саналады. Себебі барлы ааштарды

кесіп тастаса, шаруаларды барлыыны жерлерін жабыр суы шайып

кетеді. Сондытан ааштарды барлыын болмаса да, басым блігін кес-

пей, сатап алу жымды рационал шешім болып саналады.

Осындай сипаттаы жадайларды ызы бір ерекшелігі – (әдебиет-

терде «ттын дилеммасы» деген тіркеспен белгілі) жеке және жымды

рационалды бір-бірінен блек тратындай жымды рационал нәтиже-

ге жету иына соады. рбір жеке тла жеке рационал мінез-лыты

пайдасына арай «згеруге» ынталы. Мәселен, шаруалар з жадайларын

тсініп, ааштарды кесуден бас тартуа келісті делік. Біра бәрібір әр жеке

шаруа ааштарды кесіп, жерін кеейту арылы нім млшерін арттыруды

кздейді (есіізде болса, тек бір ана жер теліміндегі ааштарды кесу жер-

ге айтарлытай зиянын тигізбейді). Біра бір адам шін дрыс болан нәр-

се басалар шін де дрыс болып саналады, сондытан оларды әрайсы-

сы пайда шін з жер телімдеріндегі ааштарды тып-типыл етуі ммкін.

Тіпті олар келісімге келгенні зінде, бл келісімді бзуа әркімні з се-

бебі бар. Демек, жымды рационал станым трасыз болып саналады.

Жеке тлаларды әрайсысы осылай әрекет етуді жаластырса, мны

соы неге апарып соатынын білсе де, келісім жасаылары келмейді.

Осыны есте сатай отырып, Гоббсты дәлелін арастырса. Табии

кйде жеке рационал мінез-лы басалара шабуыл жасау болып сана-

лады (біз арастыран себептерге байланысты), ал бл жадай соыс к-

йін тудырады. Алайда табиат задары бізге соыс кйіні адамдар шін

сзсіз болатын жадай емес екенін айтады. Себебі мінез-лыты баса

дегейіні (жымды рационалды) болуы ммкін екенін крсетеді. Егер

біз жымды рационалды дегейіне ктеріліп, табиат задарына ба-

ынса, онда еш орынышсыз бейбіт әлемде мір срер едік.

Ендігі мәселе мынада: Гоббс табии кйде әр адам табиат задарына

баынуа міндетті деп санай ма және солай болан кнні зінде адам-

дарды з міндеттерін мойынына алуы оларды заа баынуына трткі

болуа жеткілікті себеп пе? Гоббс бл жерде крегендікпен жауап берді.

Оны айтуынша, задар «in foro interno» (ішкі форумда) жзеге асырылуы

тиіс, алайда оны «in foro externo» (сырты форумда) жзеге асыру әрашан

міндетті бола бермейді. Оны айтайын дегені – барлыымыз задарды

ТАБИИ КЙ

кшіне енуіне лес осып, пікір таластыран кезде оларды ескеруге тыры-

суымыз керек. Біра бл немі әрі кез келген жадайда задара мойын-

снуымыз керек дегенді білдірмейді. Айналамдаы баса адамдар табии

кйде жиі кездесетін заа баынбаса және оларды зады бзатынына

атысты кдігім негізсіз болмаса, онда мені заа баынуым жай ана

аыматы әрі зімді-зім алдау болма. Мндай шарттарда заа баына-

тындар «басалара жем болады және зіні ажалын тездетеді» (Leviathan,

215) (бгінде ойын теориясыны техникалы тілінде осылай әрекет ететін

адамды «арапайым» адам деп атайды).

орыта айтанда, айналамыздаы адамдарды табиат задарына баы-

натынын білсек (немесе баынатындары орынды деп ктсек) ана заа

баынуа міндеттіміз. Себебі сонда ана бізді заа баына отырып жаса-

ан әрекетімізді әлдекім з пайдасына жарата алмайды. Алайда ауіп тн-

ген кезде бейбітшілікті сатауа тырысу және моральды адамгершілікпен

әрекет ету бізді тбімізге жетпек, сондытан бізге «соысты бар арты-

шылытарын» пайдалануа болады. Бл жердегі негізгі мәселе табии кй-

де моральды ымдарды олданылмауы ана емес, онда зара кдік пен

рей дегейі жоары болатындытан, заа баынбауа болатынында жа-

тыр. Моральды ндылытара сйене отырып әрекет ету шін, айнала-

мыздаы адамдарды да дәл солай істейтініне сенімді болуа тиіспіз. Біра

бл табии кйде сирек кездесетіндіктен, шындыында, табиат задары

ешашан шешуші рлге ие болмайды.

Гоббс заа баынбаандарды ата жазалайтын басарушыны неме-

се «суверенді» жаратуды тыырытан шыар жол ретінде арастырады.

Суверен адамдарды заа баындыратын болса ана, біреуді зіне ша-

буыл жасайтынына атысты ешкімні кдігі болмайды. Мндай жадайда

шабуылды бастаан адамдара ешандай кешірім болмайды. Гоббсты пі-

кірінше, мемлекетті лкен артышылытарыны бірі – адамдарды бас-

тарын ауіпке тікпей-а табиат задарын стана алатындай шарттарды

алыптастыруа ммкіндіктері бар.

Бл блімді Гоббсты табии кй туралы тсіндірмесін еске тсіре оты-

рып аятауымыз керек. Табии кй – баршаны баршадан кдіктенетін

кйі және эгоизм немесе садизм емес, дәл осы кдік адамдарды пайда,

ауіпсіздік және бедел шін бір-біріне шабуыл жасайтын соыса итерме-

лейді. Соыс – з отына зі май йып, здігінен жаласа беретін былыс.

Себебі зорлы-зомбылыа атысты исынды кдік немі артып отыра-

тын зорлы-зомбылы шиыршыына алып келеді. Мндай жадайда мір

шынымен срысыз болып крінеді және адамдар рейленіп ана оймай,

материалды жайлылы пен әл-ауат кздеріні жотыынан да зардап

шегеді. з дние-млкін сатай алатынына сенімі болмаандытан, еш-

кім де егін егіп, баша сірмейді, замерзімді жоспарлар мен кәсіптерді

26 |

ТАБИИ КЙ

ола алмайды. Адамдар уаытын тек тама ішу мен шайасуа жмсайды.

Мндай жадайда нер мен ылымны ркендейтініне атысты ешандай

міт жо. Біз лайыты еш нәрсе тындырмай ыса ана мырымызды бос

ткізер едік.

Локк

Табии кй мен соыс кйін кей адамдар шатастыранымен, олар

бір-бірінен алша жатыр. Бейбітшілік, айырымдылы, зара к-

мек пен орау және алауызды, злымды, зорлы-зомбылы

пен бір-біріні кзін жоюа мтылу секілді әрекеттер мен ым-

дар аншалыты арама-айшы болса, жоарыдаы екеуіні де

аралары соншалыты алыс.

Джон Локк, Second Treatise of Civil Government,

Ред. Питер Ласлетт ([1689], Cambridge: Cambridge University

Press, 1988), п. 19, 280

«Локк осы зіндіні жазан кезде Гоббсты пікірін ескерді ме?» деген

сра ылыми пікірталас тудырады. Патшаларды дай берген ы-

ы туралы ілімді жатаушы сэр Роберт Филмерді (1588–1653): «Патша

дай берген билікті жргізеді» деген кзарасы Локкты негізгі ныса-

ны болды. Дегенмен Локкты біратар жерде ебектерімен жасы та-

ныс Гоббспен дауласан сияты крінетінін теріске шыара алмаймыз.

Табии кй туралы осы екі пікірді салыстыру ол екеуін де тереірек тсі-

нуге ммкіндік беретінін кретін боламыз.

Кріп отыранымыздай, Гоббс табии кйді соыс кйіне сатан бол-

са, Локк мны ате пікір екенін атап крсетті. Локкты ойынша, жалпы

мемлекетсіз ортада да жайлы мір сруге болады. Бл жерде бізді толан-

дыратын сра – Локкты бл орытындыа алай келгені. Басаша айт-

са, Локкты пікірінше, Гоббс ай жерден ателесті?

Басынан бастайы. Локкты айтуынша, табии кй – біріншіден, шек-

сіз еркіндік кйі; екіншіден, тедік кйі; шіншіден, табиат задарына

баынады. Сз жзінде бл пікір Гоббсты кзарасына сайтындай

крінуі ммкін, біра бл ш элементті әрайсысына Локк млде баса

тсініктемелер берген. Гоббсты тедік туралы принципі барлы адам-

дарды аыл-ой және физикалы ммкіндіктеріне атысты айтылан. Ал

Локк мны ытара атысты моральды мәлімдеме ретінде арастыр-

ды: ешбір адамны баса біреуді баындыруа табии ыы жо. Бл пі-

кірді дайды алауымен таайындалан суверен билік жргізуге тиіс

ТАБИИ КЙ

деп сенетін табии иерархияны феодалды кзарасын жатаушылар-

а, әсіресе соларды бірі Филмерге арсы айтыланы аны. Филмерді

пікірінше, дай е алаш Адам атаны суверен ретінде таайындаан, ал

бгінгі суверендерді ататары дайды сонау е алашы сыйынан

бастау алады. Локкты пікірінше, дай ешкімді басарушы ретінде таа-

йындамаандытан, ешкімні билік жргізуге табиғи түрде ыы жо

екені з-зінен тсінікті. Гоббсты тедік туралы пікірі басаша болса да,

ол Локкты осы позициясымен келісер еді. Гоббс ауымдастыты билігі

кімні олында болса, сол адам суверен ретінде мойындалуы керек деп

есептеген.

Алайда екі ойшылды табиат задарыны сипаты мен мазмны жнін-

дегі кзарастарында лкен айырмашылы бар. Гоббсты пікірінше, та-

биатты негізгі заыны мәні мынада: егер баса адамдарды да алауы

сол болса, онда бейбітшілікке мтылу ажет, егер керісінше болса, онда

соысты артышылытарын пайдалану керек. Гоббсты осы және баса

он сегіз заы «аыл теоремалары» деп аталды. Гоббс сияты Локк та таби-

ат заыны мәніне аыл-ойды кші арылы жетуге болатынына сенеді,

алайда Локкты табиат заында Гоббсты табиат заында кездеспейтін

теологиялы аспект орын алады. Локкты айтуынша, табиат заыны

мәні мынада: ешбір адам баса біреуді міріне, денсаулыына, бостан-

дыына немесе млкіне зиян келтірмеуге тиіс. Локк мны бір себебін

жер бетінде табии кш иелері болмаса да, ккте бір кш иесіні бар еке-

німен тсіндіреді. Басаша айтанда, барлыымыз – дайды жараты-

лысымыз, оны лдары ретінде жерге жіберілген меншігіміз, «міріміз

басалар емес, дай алаан уаыта дейін жаласуы керек». Сондытан

«әркім ... өзін-өзі қорғауға және з жадайынан з еркімен бас тартпау-

а міндетті; осы себепке байланысты, егер оны міріне ауіп тнбесе,

ол олынан келгенше адамзаттың қалған бөлігін сақтауға тиіс (Second

Treatise, 6, 271). Локкты кзарасы бойынша, табиат заы – адамзат

барынша саталуы керек деген арапайым идея. Сондытан Локкты пі-

кірінше, табии кйде баса адамдара зиян келтірмеуіміз керек (ора-

ну масатында жасалатын кейбір әрекеттерді есептемегенде), сондай-а

егер зімізге кесірі тимейтін болса, згелерге кмектесуге де міндеттіміз.

Гоббс пен Локкты табиат задарыны сипаты мен мазмнына а-

тысты кзарастарыны арасында айтарлытай айырмашылы бар.

сіресе олар з ебектерінде «табии еркіндік» терминін трліше ол-

данан. Гоббсты кзарасынан байаанымыздай, табии еркіндік – мо-

ральды сыннан тыс жатан рационал тсінік. Сонымен атар мірімізді

сатап алу шін барлы амалды жасауа, ажет болса тіпті кінәсіз адам-

дара шабуылдауа да болатынын крсетеді. Локк мны млде басаша

тсінеді, оны пікірінше, табии кй «еркіндік кйі» боланымен, әлі де

28 |

ТАБИИ КЙ

жүгенсіздік күйі емес ... Табиғи күй барлы адама міндет жктейтін және

оны басаратын табиат заына баынады» (Second Treatise, 6, 270–271).

Локкты пікірінше, табии еркіндік – табиат заы аясында рсат

етілген нәрсені жасау еркіндігі. Яни моральа айшы келмейтін нәрсе-

лерді жасауа ана еркіміз бар. Мысалы, Локкты табиат заы маан

басаларды млкіне ол суа тыйым салса да, мені еркіндігімді шек-

темейді. рине, Локк (бізді зімізді орауа ымыз бар екенін мо-

йындаанмен) Гоббсты табии кйде адамны барлы нәрсеге, тіпті бі-

реуді тәніне билік етуге де ыы бар деген тжырымымен келіспес еді.

Гоббс пен Локк арасындаы осы келіспеушілік Локкты табии кй

міндетті трде соыс кйі болуа тиіс емес деген орытындыа келуі шін

жеткілікті ме? лбетте, Локк шін тіпті табии кйде де адамны іс-әреке-

тін шектейтін моральды міндеттерді болуы маызды. Алайда бл табии

кйде рей мен кдікті болмайтынын крсетпейді. Гоббс дәл осы рей мен

кдікті табии кйді соыс кйіне айналдыратын себептер екенін айта-

ды. Локк бл жадайды алдын алу шін табии кйде мораль болуа тиіс

деп есептейді, біра бл жеткіліксіз, адамдарды да табиат задарына

сай әрекет етуге ынталы болуы ажет.

Бл Гоббсты пессимистік орытындысына арсы стратегияны крсе-

теді. Гоббсты пікірінше, адамдарды баыта жетуге деген талпыныс (з

тілектерін траты анааттандыруа деген мтылыс) әрекет етуге итер-

мелейді, ал бл адамдар арасында конфликт тудырады. Гоббс адамдар-

ды мотивациясын дрыс сипаттамаан болса, яни адамдар табиатынан

шынымен де альтруист болса, онда бейбіт мірге ол жеткізу оай болар

еді. Бл Локкты орытындысына алып келген бір жол болуы ммкін.

Локкты станан баыты осы ма? Локк «Екі трактат» (Two Treatises) атты

кітабында адам мотивациясы теориясын сынбайды, алайда оны адам-

дар моральды задара здігінен баынады деген ойда болмааны бай-

алады. Шындыында, оны ойы Гоббсты мына пікіріне жаын: «егер

табии кйде зады орындататын және сол арылы жазысыз адамдарды

орап, ал ылмыскерге тосқауыл болатын күш болмаса, онда әлемдегі

адамдара атысты барлы задар сияты, табиғат заңы да маынасыз

болар еді» (Second Treatise, 7, 271). Басаша айтанда, барлы задар сия-

ты, табиат заыны да орындалуын адаалайтын орган болуы керек.

Мндай органсыз бәрі бос сз болып алма.

Гоббс табии кйде табиат задарыны тиімсіз екенін мойындауа

әзір. Алайда Локк, Гоббс сияты емес, табиат заыны тиімсіз екенімен

келіспейді. Оны ойынша, табиат заы – дайды заы, ал дай еште-

ені де тегін жаратпайды. Сондытан заны орындалуын адаалауды

бір жолы болуы керек: яни оны саталуын адаалауа кші жететін

адам ажет. Біра табии кйде адамдарды барлыы те боландытан,

ТАБИИ КЙ

біреуді олында болатын кш барлы адамны олына берілуі керек.

Сондытан Локк табиат заын бзандарды жазалауа әр адамны таби-

и ыы болуы керек деген орытындыа келеді. райсымыз біреуді

міріне, бостандыына немесе млкіне зиян келтірген адамды жазалау

ыына иеміз.

Жазалау ыы зін-зі орау ыымен бірдей нәрсе емес.

Жазалау ыы дегеніміз – зиян тигізетін немесе нсан келтіретін бел-

гілі бір әрекеттерді тыю ана емес, сондай-а табиат заын бзан кез

келген адамды тиісті жазасын теуге мәжбрлеу ыы. Локкты «оаш

доктрина» деп атаан бл ойы оны табии кй туралы кзарасыны

алыптасуында те маызды рл атарады. Егер табиат задары орын-

далатын болса, салыстырмалы трде бейбіт мір сре аламыз деп мітте-

нуге болады. За бзушылар тиісті жазасын алып, келтірген шыынды

тейді, сондай-а болашата оларды және баса да адамдарды мндай

әрекеттеріне тосауыл жасалуы ммкін. «Кез келген ылмыскерді зіні

теріс ылыы шін кінетіндей етіп және згелерді осындай әрекеттер-

ден орыту арылы тиятындай етіп ата трде жазалау ажет» (Second

Treatise, 12, 275-б.). Жазалауа атысты бл табии ы тек әділетсіздік-

тен зардап шеккендермен ана шектеліп алмауы ажет. Егер олай болса,

кінішке орай, кісі лтіргендер жазадан тылып кетер еді. Біра бдан

да маызды нәрсе бар: жәбірленушіні ылмыскерді айтанына кндіріп,

одан шыынын ндіріп алуа кші не билігі жетпеуі ммкін. Сондытан,

Локкты ойынша, за бзушылар бәріміз шін ауіпті болма, йткені

олар бізді бейбіт міріміз бен бас амандыымыза атер тндіреді. Сол

себепті табии кйде әр адам «табиат заыны атарушы билігіне» ие

болады. Локкты пікірінше, ылмысты жасаланына ашынан заа ба-

ынатын азаматтар жәбірленушімен бірігіп, ылмыскерді жауапа тарта-

ды. йткені олар ылмыскерді жазалау шін ажетті билікке ие болады.

Локк ылмыскерді жазалауа атысты табии ымызды бар екені

туралы пікірді тосын крінетінін тсінеді. Дегенмен мны тсінбейінше,

кез келген мемлекеттегі суверенні сол елді заын бзан шетелдікті

жазалауа ыыны бар екенін тсіну иын екенін айтады. Егер шетел-

дік бл суверенні задарымен келіспесе, онда ол задарды бзаны шін

жауапты екенін мойындамаан болып шыады. Сондытан жазалауды

андай да бір табии ыы болмаса, бл адамны алан жазасы әділ бол-

майды. Шын мәнінде, суверен мен шетелдік арасындаы дау табии кйде

орын аландытан, суверенні іс-әрекеті мемлекет задарымен емес, та-

биат заыны атарушы билігімен задастырылады (шындыында, 2-та-

рауда Локкты суверенні ыына атысты әлдеайда аны стратегия-

сыны бар екенін круге болады: жат жерді адамы заа қарсылықсыз

мойынсұнады).

Табиат заыны зады кші болса, табии кйді зінде баса

30 |

ТАБИИ КЙ

ытарды орауа ммкіндік туар еді. Мысалы, Локк шін е маыз-

дысы – жеке млік ыы. Аргументті негізгі формасы андай болуы

керектігін әлден-а кре аламыз. дай бізді жерге аштыты зардабын

тартсын деп жіберді деп ойлау аыла онымсыз болар еді. Алайда біз

алма мен емен жааын алай жеуді білмесек, аш аламыз; сонымен бір-

ге адамдар жерлерін ешкімнен ауіптенбей, згелерді ортатастырмай

иелене алса, жадай да жасарар еді. Біз жерімізді деп, алан німні

ызыын крер едік (бл аргументке 5-тарауда толыыра тоталамыз).

азіргі оырмана Локкты дайа және оны масаттарына немі

жгініп отыруы ыайсыз крінуі ммкін. Саяси философия мәселелерін

теологиялы шеберден тыс арастыруа болмас па еді? Дегенмен Локк

аргументтеріні негізін алаан кезде «табии аыла» кп маыз берме-

се де, оны жиі ала тартады. Мысалы, ол адамдар жерді баса барлы адам-

дарды рсатынсыз пайдалана алмайды деген пікірді аыла сыйымсыз

деп есептейді, йткені олай болса, біз аштан лер едік. Бл балама, әрине,

шындыа жаын болып крінуі ммкін, сондытан Локкты кейбір із-

басарлары оны кзарастарыны теологиялы негіздерін есепке алмай,

«табии аыл» тәсілін абылдауа дайын болды.

Негізгі аргументке айта оралатын болса, Гоббс пен Локк арасында-

ы басты ерекшелік мынада: Локк табии кйде де жазалауды табии

ыына негізделген міндетті және тиімді моральды за болуы ммкін

деп ойласа, Гоббс бл тжырыма кмәнмен арады. Гоббсты Лока а-

лай жауап беретінін болжауа болады. Гоббсты пікірінше, кез келген

кшті жеуді жалыз жолы – одан да уатты кшке ие болу. Осылайша

барлыымыз бірігіп, аскнемні шыынды теуін талап етіп ана ой-

май, мндай әрекеттерді тыя аламыз. Алайда аскнем жетесіз адам

болса, кек алу шін мдделестерімен кш біріктіріп, аруланып, айта

оралуы ммкін. Мндай ойлар табиат задарын жзеге асыру шін ата-

рушы билігін олдануды кздейтіндерді тежейтін маызды фактор бола

алады. Болашата басым бәлеге алмасын десеіз, бгін ештееге ара-

ласпаыз. Сондытан тайпа не топ з ішіндегі дауларды шешіп, шешім-

дерді орындалуын адаалайтын беделді жетекші болмаса, адамдарды

ылмыскерлерді жазалауа атысты табии ыы аса тиімді болмас еді

деген пікірге Гоббс, бәлкім, арсы шыар еді. Біра бл жаа пайда бол-

ан мемлекет болар еді. Сондытан табии кйде жазалау ыы бола-

нымен, ол бейбіт мірге ол жеткізу жолында аса тиімді болмас еді.

Дегенмен Гоббс пен Локк арасындаы айтарлытай айырмашылы жа-

йында әлі сз озамадым. Естеріізде болса, Гоббсты пікірінше, адам-

дарды соыса итермелейтін негізгі факторларды бірі – тауар тапшылы-

ы дегенбіз. Екі адам да бір нәрсені иеленгісі келсе, бл оларды зара

жауласуына себеп болады. Локк бан млде баса ырынан арайды:

ТАБИИ КЙ

оны пікіріне сйенсек, табиатты ойнауы толан байлы. Жерді

табии байлыы мол және барлы адама орын жеткілікті, әсіресе ерте

асырларда егістік жерлерді тапшылыына атысты иынды әлі туын-

дамаан еді, ол кезде адам аяы баспаан айматарда з тобынан адасып

алу аупі кштірек еді (Second Treatise, 36, 293). Демек, Локкты пікі-

рінше, мндай шарттарда конфликт пен дау тудыратын себептер те аз

болма. Адамдарды басым кпшілігі кршілеріні жерін басып аланнан

грі, з жерлерін дегенді жн санар еді, сол себептен салыстырмалы

трде бейбіт мір орныып, дау-дамай тудыратын себеп те азаяр еді деп

ойлауа негіз бар. Бл пікір дрыс болса, табии кйде бейбіт мірге тек

жазалау арылы ана ол жеткізбейміз, сондай-а жазалауды сирек ол-

дану факторы да маызды болма.

Бл шындыа аншалыты сай келеді? рине, Гоббс жер жеткілікті

боланмен, ттынатын дайын тауарлар бәрібір тапшы бола береді дер еді.

Жер жыртып, егін егіп, німді жинап жргенше, біреу сірген дайын т-

сімді рлап алу оай ой. Гоббсты пікірінше, егер баса адамдар да дәл

осындай ойда болса, онда мен егін егіп, кшімді зая кетірмекпін, себебі

мен сірген німдерді ызыын басалар крмек. Бл тжырымды те-

ріске шыару шін Локк адамдарды жазалауа деген табии ыыны

тиімді болатынын немесе адамдарды моральды заа баынуа ынталы

екенін дәлелдеуі керек. йтпесе, әлеуметке арсы бірнеше ана адам бар-

лы адама зиян келтіруі ммкін.

Локк, тптеп келгенде, о баста болжаанындай, табии кйді бейбіт

болуы ммкін еместігін мойындауа жаындап алды. Тым рыанда,

Локкты оны мінсіз етіп сипаттаудан абай болуы керек еді, себебі адам-

дарды неліктен табии кйден бас тартып, мемлекет ранын тсіндіру

иына соады. Локкты пікірінше, негізгі кемшілік сот трелігін атару-

да жатыр. Мәселе бізді тауарлар шін таласатынымызда емес, әділдік та-

лап ететін нәрсе шін дауласатынымызда жатыр. Басаша айтанда, біз-

ді табиат заыны интерпретациясы туралы пікірлеріміз арама-айшы

болуы ммкін. Адамдарды бл жерде ылмыс орын алды ма, жо па деген

мәселеге атысты пікірлері екіге жарылады. Олар берілетін жаза мен н-

дірілетін шыына атысты да зара келісе алмайды. Кштері жетпеген-

діктен, олар здері әділ деп тапан жазаны берілуіне ыпал ете алмауы

ммкін. Сонымен сот трелігін жзеге асыруа мтылу тіпті заа баы-

натын тәртіпті азаматтар арасында да лкен дау тудырады. Бл жадайды

Локк табии кйді басты «олайсыз» тсы ретінде креді. те жаымсыз

жадайларды болдырмайтын нәрсе – о баста жер жеткілікті боланды-

тан, оан атысты дау да аз болады деген ойа сйену.

Алайда Локк о баста жерді жеткілікті болуы аыр соында кедейлікке

рындыратынын тсінеді: бл мәселе халы саныны артуына байланысты

32 |

ТАБИИ КЙ

емес, ашкздік пен ашаны «пайда болуына» атысты орын алады. Аша

пайда болана дейін адамдарды з отбасын асырауа жететін жерден бас-

а арты жер иемденуге итермелейтін себеп болан жо. Сіз зііз тты-

натын млшерден арты нім алып, оны бзылмайтын әлдебір зата айыр-

бастай алмасаыз, бәрі текке шіріп кетеді. Біра аша олданыса енген

сәттен бастап, мндай айырбасты оай жасап, оматы соманы жинауа

болады, әрі ол бзылып кетеді деген ауіп те жо. Бл жадай адамдарды

жерді артыымен деуіне, сол арылы сату шін арты нім ндіруіне

таптырмас себеп болма. Бл, з кезегінде, жерге таласты кшейтеді және,

Локкты пікірінше, дәл осы себепке байланысты жер жеткіліксіз бола

бастайды. Локк мндай тапшылы Гоббс айтан соыс кйіне жеткізбей-

тінін айтады, біра нім алуа жарамды жер тапшы бола бастааннан-а

дау-дамай кбейе тседі, табии кйдегі олайсыздытар да арта бермек.

Бл азаматты кімет ру ажеттігін туындатады. Сондытан бастапыда

бейбіт боланымен, бара-бара табии кйді адам тзгісіз жадайа жете-

тінін тіпті Локкты зі де мойындайды.

Руссо

оам негіздерін зерттеген философтарды барлыы да табии

кйге оралу ажеттігін сезінді, біра ешайсысы бл масата

жетпеді. Олар жошылы, ашкздік, анау, адамны тілегі мен

менмендігін немі тілге тиек ете отырып, оамнан алынан идея-

ларды табии кйге әкеп телімек болды; жабайы адам туралы ай-

тып, азаматты адамды бейнеледі.

Руссо, Discourse on the Origin of Inequality ([1755],

Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 132

Гоббсты табии кй туралы пессимистік тжырымдарына бой алдырмау-

ды бір жолы – оны жоарыда айтандарын баса ырынан арастыру.

Біз адамны табиаты мен мотивациясына атысты млде баса теорияа

сйенсек, мемлекетсіз мір әлдеайда жайлы крінер еді. Гоббсты пікі-

рінше, адамдар немі баытты іздеумен болады, яни болашата пайда бо-

луы ммкін кез келген тілегін орындауа кмектесетін кшке мтылады.

Тапшылы жадайында бл мәселеге адамдарды айналасындаылара

атысты орынышы мен кдігі осылып, соыс кйіні артышылы-

тарын крсететін аргументке айналады. Біра Гоббс ателесті деп ойлап

крелік. Мысалы, олынан келсе, басалара шын кілмен кмектесу

адамны табиатына тән делік. Адамдар тіршілік шін кресте бәсекеле-

суді орнына біріне-бірі кмек олын созып, згелерді жайлы кн кешуі

ТАБИИ КЙ

шін олынан келгенді жасап бауы ммкін. Егер жадай осылай болса,

табии кй млде басаша сипатта крінер еді.

Руссо адам бойындаы табии мейірім жнінде оптимистік тжырым

айтпаса да, бл кзарасыны зі осы баыта жасалан маызды адам

еді. Гоббс пен Локк сияты, ол да адам е әуелі зін-зі сатап алуа ын-

талы деп есептеді. Алайда мәселе мнымен бітпейді деп санады. Гоббс пен

Локк адам ынтасыны басты ырына – аяныш немесе жанашырлыа на-

зар аудармаандытан, табии кйде туындауы ммкін конфликтіні асыра

баалады. Руссоны пікірінше, әр адамда «зі сияты жаратылыс тріні

азап шеккенін кргенде ынжылатын туа бітті асиет бар» (Discourse on

the Origin of Inequality, 152). Руссо «бл – табии нәрсе, тіпті кейде хайуан-

дарды зінен осындай асиет белгілерін байауа болады» деп айтады.

Руссо жанашырлы немесе аяныш бізді шабуыл мен соыса итер-

мелеуі ммкін трткілерге тосауыл болатын уатты тежеуші кш деп

есептейді.

Аяныш сезімі бізді азап шеккен жана ойланбастан кмек крсетуге

итермелейді, табии кйде заны, моральды және раымшылыты

орнын басады және ешкім де оны ыпалынан шыа алмайды. Аяныш

сезімі нәпаасын баса жерден табатынына мітті кез келген жабайы

адамды әлсіз сәби мен артты асан иындыпен тапан тамаын тар-

тып жеуден тежейді (Discourse on the Origin of Inequality, 154).

Руссо бгінгі оамны ыпалымен алыптасан және азындаан адам-

дар табии кйге тссе, оларды дәл Гоббс бейнелегендей әрекет ететіні-

не кмән келтірмейді. Алайда Гоббс та, Локк та оамдаы адамны (тіпті

буржуазиялы оамдаы адамны) асиеттерін жабайы адама тады.

Яни олар әлеуметтік ортада алыптасан асиеттерді табии асиеттер

деп бейнеледі.

Руссо осы екінші тжырымды станады. Біз зін-зі орауа бейіл

әрі аяныш сезіміне бой алдыран «жабайы адамны» андай әрекетке

баратынын тсінсек, онда табии кй Гоббс бейнелеген соыс кйінен

әлдеайда басаша болар еді, тіпті кейбір мәселелер де бгінгі ркениет-

ті мірге араанда әлдеайда жасы шешілер еді. Бл Руссоны табии

кйге оралуды олдайтынын білдірмесе керек, йткені бл оамны әсе-

рімен кірленген әрі жмсаран адамдар шін ммкін емес. анша деген-

мен, Руссо шін адамны ркениет сатысына жеткені – кінішті жадай.

Руссо адамзат прогресіне тым теріс кзараста болды. Оны «Эмиль»

(Émile, 1762) атты білім беруге атысты трактаты былай басталады: «дай

барлы затты жасылы шін жаратты; ал бан адам араласса, злым-

дыа айналады». Ол зіні ертеректе жазан «нер және ылым туралы

дискурс» (Discourse on the Arts and Sciences,1750) атты эссесінде нер мен

34 |

ТАБИИ КЙ

ылымны дамуы адамдарды моральды трыдан тазартуды орнына аз-

ындатты деген тжырым айтады.

Дегенмен Руссоны жанашырлы пен аяушылы сезімдері табии тр-

де адамдарды ынталандырады деген пікірі алдыы тарауда арастыран

«табии кйде адамдар кбіне бір-біріні құқықтарын рметтейді» деген

Локкты кзарасынан ерекшеленетінін баса айту керек. Гоббс сияты,

Руссо да табии кйде заа, ыа және моральа орын жо деп есеп-

тейді. Сондытан да ол бізді моральды заа баынуымыза табии не-

гіз бар деп айта алмайды. Алайда оны мына пікірі Гоббс пен Локкты

кзарасынан ерекшеленеді: әдетте басалара зиянымызды тигізбеуге

тырысатынымыз залал келтіруді моральа айшы боландыынан ана

емес. Оны себебі, тіпті келтірілген зиянны бізге атысы болмаса да,

оан ынжыла арайтынымызда жатыр. Біз табиатымыздан басалара

аяушылыпен араймыз және оларды шеккен азабы бізді ынжылтады.

Сондытан біз бан жол бермеу шін олымыздан келгенін жасаймыз.

Адамдар табиатынан бір-біріне тілеулес ниетпен арайды деу шын-

дыа жанасады. Алайда бл мемлекет болмаан жадайда соысты

алдын алуа жеткілікті ме? Мәселе Руссоны табии кйдегі адамны

бойында зін-зі сатау тйсігі мен жанашырлы сезімі болатынын ай-

туында, әрі бл екеуіні бір-бірімен шиеленісуі ммкін екендігінде жа-

тыр. Егер біреуді олында мені аман алуыма кепіл болатын маызды

нәрсе болса және оны тек зиян келтіру арылы ана ала алатын болсам,

мен не істер едім немесе жабайы адам не істер еді? рине, кез келген жа-

ратылысты зінен брын баса біреуді амандыын ойлауы те сирек

кездеседі және азы-тлік тапшы болса, жанашырлы сезіміні жоала-

тыны аны. Руссо мны мойындайды. Баса жерде мір сру міті болса,

аяушылы сезімі жабайы адамды әлсіз немесе ауру жандарды тонаудан

тотатады. Алайда мндай міт жо болса не болма? Онда тапшылы

ысан кезде, бәлкім, бізді азабымыз екі есеге артатын болар?! Біз со-

ыс кйіні иындытарын кріп ана оймай, з жаындарымыза ти-

гізген залалымыздан да жанымыз тршігер еді. Алайда е бастысы мына-

да: тапшылы ысан кезде, табии жанашырлы сезімі соыс аупіні

бетін айтара алмайды.

Руссо жабайы адамны тілегіні кп емес екенін айтады және ол а-

жетті заттарын біреуден тартып аланнан грі, а аулау немесе табии

німдерді жинау арылы табуы ммкін деген болжама сйеніп, бл мәсе-

леден тылуа тырысады. Руссоны пікірінше, бл жерде мәселе табиат-

ты жомарттыында емес, жабайы адамдарды басалармен кп араласа

бермейтін, жалыздыта мір сретін жаратылыс екеніне байланысты.

Шындап келгенде, тіпті отбасылар да болмас еді. Руссо балалар з кнде-

рін здері кре бастааннан-а аналарын тастап кетеді және жабайылар

ТАБИИ КЙ

арасында әйел мен еркекті траты одаы да болмас еді деп тйіндейді.

Отбасын ру шін жанашырлы сезіміні болуы жеткіліксіз.

Руссо жабайы адамны жалыз мір сруіні бір себебін табиатты

оан жалыз тіршілік ете алатындай абілет бергенімен байланыстырады.

Жабайы адам а секілді кшті әрі жйрік ана емес, сондай-а ауру деген-

ні не екенін білмейді (Руссоны пікірінше, сыраттар жаман әдеттерге

бой алдыруды кесірінен пайда болады). Жабайы адам тек лыны а-

мын, жынысты асарын анааттандыру мен йысын андыруды ана

ойлайды. Ол ашты пен аурудан орады.

Табии жалыздыта мір срген адам ата пен беделді тк те ажет

етпейді, йткені оны басаларды пікірі ызытырмайды. Шынында да,

Руссоны пікірінше, бл кезеде сйлеу абілеті әлі дамымаандытан,

жабайы адамны пікір алыптастыру мен з пікірін айта білу ммкіндігі

шектеулі болма. Сонымен бірге жабайы адам билікке еш ызыпайды.

Гоббсты билікті «болашатаы тілектерді анааттандыруды азіргі

ралдары» деп сипаттаанын бан дейін крдік. Алайда, Руссоны пікі-

рінше, жабайы адам болашатаы тілектерін анааттандыруды жолын

іздеу былай трсын, тіпті зіні болашата не алайтынын да анытай

алмайды. Руссо жабайы адамды азіргі тадаы Кариб аралындаы адам-

дара сатады. Руссоны айтуынша, Кариб аралындаы адам «таерте

зіні мамы тсегін сатып жібереді де, кешке кз жасын кл ылып, ай-

та сатып алуа келіп трады, йткені оны тнде ажет болатынын білме-

ген еді (Discourse on the Origin of Inequality, 143). Гоббс айтандай, соыса

трткі болатын пайда табу, ауіпсіздік және беделге ие болу мтылыста-

рыны ешбірі Руссо сипаттаан табии кйде жо немесе бар болса да,

ыпалды емес.

Дегенмен Руссоны табии кйі салыстырмалы трде бейбіт сипата

ие боланымен, келешекке атысты міт ялата оймайды. Руссоны жа-

байы адамы адарды билеушісі рлінде крінуі де ммкін, біра оны

хайуандардан айырмашылыы аздау. Руссо «жабайы адам жануарларды

кейбірінен әлсіз, кейбірі секілді тым жылдам емес, біра барлы жадай-

ды ескерсек, ол барлыынан арты жаратылан» дейді (Discourse on the

Origin of Inequality, 134). Табии кй туралы айтанда, матанарлы нәрсе

тек осы екенін біле тра, Руссо неліктен ркениетті дәуірге кшкенімізге

кініш білдіреді? Оан оса, ркениетті дәуірге кшуді алай болатынын

тсіну де оай емес. Руссо суреттеген згерісті жылдамдыы андай?

Тіпті гипотезалы трыдан аланда, бізді сол кезенен осы кезеге а-

лай жеткеніміз аны емес.

Руссо з тжырымдарыны «ытимал гипотеза» екенін мойындайды,

йткені згеріс трлі жолдар арылы жзеге асуы ммкін ой. Руссоны

осы таырыпта айтан ойларын бірттас етіп жинатауды зі оай

36 |

ТАБИИ КЙ

емес екенін мойындау керек. Алайда адамны жануардан айырмашы-

лыын крсететін зіне тән екі асиеті бар: азат ерік және зін-зін же-

тілдіру абілеті. Руссо зін-зі жетілдіру абілетін адамзат прогресіні,

сонымен атар адамны барлы баытсыздыыны кзі деп есептейті

нін креміз.

Осы уаыта дейін баяндалан табии кй адамны тариха дейінгі

кезеінде жатыр: яни ол «ебек етпей-а тілсіз, йсіз, шаруашылысыз,

соыссыз және зі секілділермен байланыссыз, оларды ешайсысына

зиян тигізуді кздемейтін, тіпті оларды дара тла екенін мойындамай-

тын, орманды кезіп жре беретін адамзатты сәби кезі еді» (Discourse on

the Origin of Inequality, 157). Біз ркениетке апаратын жола зімізді-зі-

міз жетілдіре бастаанда, яни тіршілік ету жолындаы кресте, Руссоны

айтуынша, халы саныны суімен байланысты туындайтын кресте

ажет болатын ралдарды жетілдіре бастаанда ая басамыз. Бір ызы-

ы – Руссо тапшылыа арсы алашы әрекет ретінде Гоббс айтандай

бәсекені емес, жаашылдыты арастырды. Бл жерде Руссо, сірә, жаба-

йы адам басалара зиян келтіруден тартынатындытан, ажет заттарды

басалардан тартып аланнан грі, зі ебектеніп тапанды жн крер еді

деген идеяа сйеніп отыр.

Дәл осы инновациялы идеялар, яни жмысты жеілдететін рал-

дарды жасалуы адамны интеллектісі мен оны бойындаы матаныш

сезімін оятады. Ынтыматасты идеясы таы бір инновация болып са-

налады: мысалы, топ болып а аулау сияты орта мдделер жымды

іс-имылдарды туындатады. Уаыт те келе адамдар топ болып мір с-

руді және орта баспаналар салуды артышылытарына кз жеткізе

бастайды, осы жаа шарттарда мір сру салты «адам баласына тән е

аяулы сезімдерді –ерлі-зайыптыларды махаббаты мен әкелік махаб-

батты оянуына трткі болды» (Discourse on the Origin of Inequality, 164).

Бл жадайда таы бір жаалы орын алады: адамдарда бос уаыт пай-

да болады. Топ болып мір сру мен рал-саймандарды жасау тіршілік

шін аса ажетті тауарларды ндіруге ммкіндік беріп, тапшылытан -

тылуа кмектеседі. Енді жабайы адам брыныларды ойына да кіріп

шыпаан, з мірін жайлы ете тсетін, әрі сән-салтанат осатын бйым-

дарды жасай бастайды. Алайда «бл оларды з мойындарына ойланбай

салан бауы еді, сондай-а рпатарына алдыран злымдыты ай-

нар кзі болатын» (Discourse on the Origin of Inequality, 164). Неліктен?

йткені адам ендігі кезекте «блінген ажеттіліктер» деп атауа болатын

нәрселерді жасауды ола алан еді. Руссо баршаа таныс және шынайы

оианы баяндайды. Біз о баста сән-салтанат шін ана жасалан заттара

тәуелді бола бастаймыз. Кнерген со олардан еш ләззат ала алмаймыз,

ТАБИИ КЙ

біра айрылып алса, атты лазимыз, ал брын осы заттарсыз-а та-

маша мір срген едік.

Дәл осы жерден баса да жаымсыз былыстар крініс бере бастай-

ды: оам дамыан сайын тіл де дамып, таланттарды салыстыру ммкіндігі

артады. Бл жадай матаныш, ят және ызаныш сезімдерін тудырады.

Алаш рет адамдар жараата жай ана заымдану деп емес, орлау белгі-

сі ретінде арай бастайды, ал жараат аландар кек алуды жолын іздей-

ді. Табии кй здігінен згере бастаанда, дау-дамай мен рыс-жанжал

да пайда болады. Біра соан арамастан, Руссо бл кезеді адамзат о-

амыны е баытты және траты кезедеріні бірі – «әлемні жасты

шаы» ретінде сипаттайды (Discourse on the Origin of Inequality, 167.) Яни

бл кезе – жабайы адама тән табии жалаулы пен аыматытан р-

кениетті жаратылысты матанышына апаратын жолды ортасы.

Бл траты кезе болса да, ол мәгі тра бермейді, наыз иын кезе

ауыл шаруашылыы мен металлургияны заа созылан даму жолымен

басталады. Кп замай жеке меншік пен әділдік нормаларына деген ажет-

тіліктер де туындайды. Біра жеке меншік зара тәуелділікке, ызаныш-

а, тесіздік пен кедейлерді лдыына әкеп соады. Сайып келгенде:

Тедік жойылан со, бассызды орын алды: байларды озбырлыы,

кедейлерді арашылы пен тонауа баруы, барлы адамны бойын-

даы шектен шыан марлы табии аяушылы сезімі мен әділдік-

ті әлсіз дауысын тншытырып, адамдарды ашкз, мансапор және

злым жандара айналдырды. Кшті адам мен алашы басыншы з

ытары шін немі конфликтіге барады, мны соы тек ырыс

пен кісі ліміне әкеп соады. алыптасып келе жатан оам е смды

соыс кйіне тседі (Discourse on the Origin of Inequality, 171–172).

Осылайша біз бастапы бейкнә кйді бір блігі ретінде емес, толы

жетілмеген алашы оамны алыптасуыны салдарынан соыса ара-

ласамыз. Осы сәтте «байлар здеріне ажетті нәрселерден айрылып ал-

мау шін брын-соды адам баласыны ойына кіріп-шыпаан тамаша

жоспар рады; яни арсыластарыны кшін з пайдаларына шешетін

жоба жасайды» (Discourse on the Origin of Inequality, 172). Бл, әрине, бей-

бітшілікті сатау шін әділдікті әлеуметтік нормаларын орнытыратын

жоспар еді; яни бл ережелер барлы адама бірдей міндет жктеген-

мен, кп жадайда байларды мддесін орады, себебі олар здеріні

меншігіндегі мліктерін сатап алуа тырысты. Аырында, з задары

мен кіметтері бар алашы азаматты оамдар пайда болды (3-тарауда

біз бл оамдарды Руссо идеалынан аншалыты алыс екенін креміз).

Сонымен, азаматты оамны соыс кйіне немесе соыса жаын та-

бии кйге жауап ретінде алыптасанын кріп отырмыз.

38 |

ТАБИИ КЙ

Анархизм

За жо! Сот жо! Еркіндік, тедік және табии жанашырлы

ана кей адамдарды бойындаы әлеуметке арсы инстинктерді

бой крсетуін тежей алады.

Петр Кропоткин, Law and Authority ([1886],

The Anarchist Reader кітабында, 1977), 117

Тіпті адамны табии бейкнәлігіне сенетін Руссоны зі, сайып келген-

де, мемлекетсіз мірге тзу ммкін емес деп есептеді. Алайда кптеген

анархист ойшылдар бл тжырымды теріске шыаруа тырысты. Мэри

Уолстонкрафтты

(1759–1797) (3-тарауды араыз) жбайы Уильям

Годвинні (1756–1836) кзарасы Руссоны кзарасынан екі мәселе бо-

йынша ерекшеленді. Біріншіден, адамдар толы «жетілген» кезде агрес-

сиядан жыратап ана оймайды, сонымен атар жымды мірге аса

бейім болады. Екіншіден, адамдар шін аса олайлы бл жадай брыны

заманда алып ойан жо, біра болашата мемлекетті ажет етпейтін о-

ам алыптасатыны дау тудырмайды. Орыс анархисті Петр Кропоткинні

де пікірі осыан саяды. Оны айтуынша, адамдармен оса жануарларды

барлы трлері бір-біріне «зара кмек» крсетуден тек пайда креді. Бл

оны Дарвинні бәсекеге негізделген эволюция теориясына арсы сын-

ан баламасы болды. Кропоткинні пікірінше, ынтыматаса тіршілік ете

алатын трлер мір сруге анарлым бейім болады.

Кропоткин жануарлар әлеміндегі топтаса мір сруге атысты ерек-

ше дәлелдер жинатай алды және, баса анархистерді пікірінше, адам-

дарды да ешкім мәжбрлемей-а ынтыматаса мір сре алатынына

атысты мысалдар жеткілікті. Философтар мен әлеуметтанушыларды

кпшілігі, тіпті тым зімшіл адамдарды зі жеке басына атысты зім-

шілдікпен болса да, жымды мінез-лы модельін дамытуа бейім

екендерін мойындайды. замерзімді перспективада ынтыматасты

барлыымыз шін тиімді болма. Егер соыс кйі барлы адама залалын

тигізетін болса, онда саналы, тіпті зімшіл жаратылыстарды зі топтаса

мір сруді йренеді.

Біра Гоббсты ескерткеніндей, топтаса мір сруге атысты аншама

дәлелдер келтірілсе де және ол рационал трде жасалса да, бәсеке мен а-

науа атысты кп мысал алдымыздан шыа береді және бл жадайлар да

бізге рационал болып крінеді. Бір шіріген алманы басаларын да рта-

тыны тәрізді, әлеуметке арсы мінез-лы маайындаылара зіні ке-

сірін тигізуі ммкін. рей мен кдік кездейсо алыптасан немесе даму

сатыларынан ткен ынтыматастыты тбіне жетеді.

ТАБИИ КЙ

Анархистерді шіріген алманы жо екенін айтудан баса амалы жо,

тіпті бола алан кнні зінде олар мны кіметті ісі ретінде креді: Руссо

атап крсеткендей, біз босасып әрі азындай тсеміз. Анархистерді пі-

кірінше, әлеуметке арсы мінез-лыты алдын алу шін біз мемлекет

идеясын ала тартамыз. Алайда мемлекетті зі осы былыстарды пай-

да болуына себепкер болады. алай боланда да, адамдар арасындаы бар-

лы шиеленістерді себебі – мемлекет деген тжырым міт оятатындай.

Шын мәнінде, бл тезис зін-зі теріске шыарады. Егер адамдар табиа-

тынан жасы болса, онда злым және былыа батан мемлекет айдан

пайда болды? Ашкз және айлакер бірнеше адамны трлі кмәнді тәсіл-

дермен билікті з олдарына алуы – бл сраты айын жауабы. Біра

мндай әрекеттерге баран адамдар, осы теорияа сәйкес, мемлекет пай-

да болмай трып мір срген болса, онда адамдарды табиатынан жасы

болып жаратылуы ммкін емес. Сондытан мндай жадайда адамны та-

биатынан жасы екеніне сенім арту утопия болып крінеді.

Сол себептен тере ойлы анархистер бан басаша жауап берді.

Мемлекетті болмауы жеке адамны мінез-лын реттейтін оамды

баылауды баса формалары жо дегенді білдірмейді. оамды ысым,

оамды пікір және жаман ата алу орынышы, тіпті сек-ая – м-

ны барлыы жеке тланы мінез-лына әсер етеді. леуметке арсы

мінез танытандар уын-сргінге шырайды.

Сонымен бірге кп анархист оам шін билікті ажет екенін мойын-

дайды. Мысалы, кейбір адамдар егінді алай сіру керегін жасы біледі,

сондытан оларды пікіріне ла асан жн. Сол сияты, кез келген ма-

ызды топ ішіндегі мінез-лыты реттеу шін саяси рылымдар ажет.

Мысалы, халыаралы атыыстар кезінде тіпті анархиялы оама да

генералдар мен әскери тәртіп ажет болма. Бейбіт кнде де сарапшы-

ларды пікіріне рметпен арау және оамды ережелерге баыну аса

маызды.

Мндай ережелер мен рылымдар мемлекетпен пара-пар емес, йт-

кені адамдар бл оамды ережелерден бас тарта алады, сондытан олар

мемлекетпен салыстыранда ерікті трде рылан болып саналады. Біз

2-тарауда мемлекетті зады саяси кшті монополиясына мтылатынын

креміз, бірде-бір анархистік әлеуметтік жйе, «еріктілер» оамы мн-

дайа бармайды. Алайда ерікті оама осылудан бас тартатын, әлеумет-

тен тыс мір сретін адамдар анархистерді дилеммаа әкеп тірейді. Егер

анархиялы оам иынды туызатын адамдарды әрекетін тыюдан бас

тартса, мны соы ауыр конфликтіге әкеп соады. Алайда мндай адам-

дара оамды нормаларды кшпен таса, анархиялы оамны мем-

лекеттен еш айырмашылыы болмас еді. Жалпы, оамны анархиялы

бейнесі утопиядан алыстап, шындыа жаындай тссе, оны либерал,

40 |

ТАБИИ КЙ

демократиялы мемлекеттен ажырату иына соады. Айналып келген-

де, бізде кіші аграрлы оамдар туралы антропологиялы тсініктерді

оспаанда, мемлекетке сас нәрсе жо болса, бейбіт, траты және біз

алайтын жадайды андай болатынына атысты тсінік те болмауы

ммкін.

Дегенмен анархизмнен бірден бас тартуа болмайтынын 2-тарауда

кретін боламыз. Табии кйді кейбір кемшіліктерін крдік. Ал мемле-

кетті кемшіліктері андай? Билікті бірнеше адамны олында шоыр-

ландыру аншалыты рационал әрекет болып саналады? Біз мемлекетті

жатайтын аргументтерді де арастыруымыз керек. Егер мемлекетті жа-

тау олымыздан келмесе, анархизмге жааша кзараспен арауымыза

тура келеді. Дәл осы себептен де бл таырыпа айта оралуымыз керек.

Қорытынды

Бл тарауды Гоббсты табии кйді баршаны баршаа арсы соысы ре-

тінде крсететін әйгілі сипаттамасымен бастадым. Негізгі аргумент мынау:

«баыта» жету жолында әрекет ететін адамдар тапшы тауарлар шін бір-

бірімен атыысады және бір суверен болмаан жадайда бл атыыс

ке ауымды соыса айналады. Бан жауап ретінде арсы аргументтер

келтірілді. Локк табии кйді әр адам олдана алатын моральды замен

реттелетінін айтады. Ол бл ойын адамдар бастапыда тапшылы крмей,

молшылыта мір срді әрі моральды задара баынуа ынталы болды

деген тжырыммен толытырады.

Руссо Гоббсты табии кйді тапшылы жадай екені жайлы тжы-

рымыны ате екеніне атысты Локкты пікірімен келіссе де, табии

кйде мораль мен моралды мотивация болатыны туралы идеяны теріске

шыарады. Оны орнына, Руссо табии аяушылы пен жанашырлы со-

ыс ртіні ттануына жол бермейді деп тжырымдайды. Алайда біз «р-

кениетті адамны» мірін баылай отырып, «табии адамны» зін алай

стайтыны туралы орытынды жасай алмаймыз. Гоббса айтылан бл

жауаптарды әсері андай болса да, Локк пен Руссо здері сипаттаан со-

ыса арсы себептерді конфликтіні басталуын уаытша ана кейінге

шегеретінін, біра біржолата тотата алмайтынын мойындайды.

Анархистер мндай орытынды жасаудан ашатайды. Біз анархис-

тік станымды орауды негізгі ш стратегиясын арастырды. Оны

біріншісі – табии кйде тіпті тым зімшіл адамдар арасында да ынтыма-

тасты орнайды. Екіншісі – адамдар табиатынан ізгі болып жаратылады.

шіншісі әрі шындыа жаыны – мемлекетті есепке алмаанда, саяси

ТАБИИ КЙ

және әлеуметтік рылымдар мен ережелер табии кйді кемшілікте-

рін тзету шін алыптастырылан. Алайда, айтып ткенімдей, рационал

анархизм мен мемлекетті орау идеясыны арасы жаындай тсті.

Мені ойымша, айналып келгенде біз Гоббс, Локк және Руссоны табии

кй адамдарды ркендеуіне ммкіндік беретін орта бола алмайды деген

пікірлерімен келісуіміз керек. Алайда мнымыз анархизмді «теріске шы-

ара» ала ма, жо па, мны әлі де анытау ажет.

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАҚТАУ

Кіріспе

мірді кез келген адам шін нды ету зге адамдарды

іс-әрекеттеріне ойылатын шектеулерді кшейтуге байланысты.

Джон Стюарт Милль, «On Liberty», Utilitarianism and Other

Writings кітабында, Ред. Mэри Уорнок ([1859], 2-басылым,

Oxford: Blackwell, 2003), 91

1-тараудаы аргументтер ерте ме кеш пе, адамдарды кез келген беделді

тобыны арасында дрыс деп саналатын болса, онда табии кйдегі мір

жан тзгісіз жадайа айналады. Бдан әрі аргумент келтірмей-а мемле-

кетті ажет екенін мойындауа жеткілікті негіз бар деп айтуа болады.

йткені мемлекетті орнын басатын андай да бір наты балама бар ма?

Джон Стюарт Милльді (1806–1873) басаларды мінез-лына шектеу

оймайтын мірді ешбір ны болмайды деген тжырымымен келіссек

және «мәжбрлі шектеулер» идеясын мемлекетті олдауынсыз орындау

ммкін емес деп есептесек, онда мемлекетті жатау шін айтылатын б-

дан былайы аргументтер пайдасыз болып алады.

Мемлекет іс-әрекетін негатив жатауа атысты наты баламамыз бол-

маандытан, одан жасыра ештеені крсете алмаймыз. йтсе де, бл

философиялы пікірталасты соы емес. Мемлекет идеясын жатаушы-

лар мемлекетке баыну бізді моральды борышымыз екенін крсету шін

анарлым позитив нәрсе табатынына міттенуі ажет. Мндай аргумент

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

мемлекетті з задылыын ашан жоалтып алуы ытимал екенін тсіну-

ге ммкіндік береді. Осындай жадай мысалы 2010–2012 жылдар аралы-

ындаы «Aраб кктемі» деп аталан оиалар кезінде болды. Бл кездегі

наразылытар араб мемлекеттеріні біразыны іргесін шайады, тіпті

кей жадайларда адамдар революция жасауа тырысты. Мемлекетті по-

зитив трде алай жатауа болатыны осы тарау барысында тсінікті бола

бастайды. Біра, е алдымен, мемлекетке баыну бізді моральды боры-

шымыз екенін айындау неге ммкін емес екенін осы жерде таы бір еске

тсіруіміз керек.

Кріп отыранымыздай, Локк адам баласы табиатынан еркін, тәуелсіз

және бір-бірімен те деп есептеді. Бл адам баласыны табиатынан бас-

а кез келген адамны билігіне баынбайтынын білдіреді. Сондытан ле-

гитимді билік атынастарын, кейбір трыдан аланда, жасанды, адамны

олымен жасалан жоба деуге болады. Осыан сәйкес, Локк баса адам-

ны билігіне баынуды жалыз жолы – адамны (негізделген жазаны

оспаанда) баынуа з келісімін беруі деген орытындыа келді. Локк

шін маыздысы – зін кілетті деп санаан тла жеке адам ба немесе

суверен бе дегенге атысты мәселе. Сондытан з еркіізбен келісімііз-

ді бермейінше, зін кілетті деп санаан тланы сізге билік жргізуге

ыы жо. Сол себептен Локк шін мемлекетті жатау мәселесін, мем-

лекет билігіні жеке тланы табии автономиясымен алай йлесетінін

крсету маызды болып саналады. Ол бан жеке келісім идеясы мен о-

амды шарт тәсіліне жгіну арылы жауап береді. Шын мәнінде, Локк

және оамды шарт теоретиктеріні ойынша, әр жеке тла билікті мо-

йындауа келісім бергенде ана мемлекетті жатауа болады.

Осылайша Локк адамны дербестігіне немесе табии еркіндік идеясы-

на лкен мән беретін теоретиктер атарынан орын алады. Бл теоретик-

терді пікірінше, саяси институттар здері билік жргізетін адамдарды

еркі, тадауы және шешімдері трысынан негізделуі керек. Бл те о-

тайлы кзарас, себебі ол әр адама з тадауы арылы, жауапкершілік

пен з тадырын баылауа ммкіндік бере отырып рмет крсетеді.

Алайда Локк ерекше мән беретін, адам дербестігіні маызын тмендетіп,

орнына баса ндылытар сына отырып, мемлекет идеясын негіздейтін

зге де маызды станымдар бар. Мысалы, Джереми Бентамны (1748–

1832) утилитарлы теориясында басты ндылы – дербестік емес, баыт.

Утилитарлы теория зіні арабайыр формасында адамдарды оамда-

ы баытты жалпы клемін лайтуа мтылуыны ажет екенін ала тар-

тады. Осы трыдан аланда, мемлекет кез келген баса балама рылыма

араанда адамдара анарлым кбірек баыт сыйлайтын болса ана, оны

жатауа болады. Мемлекетке келісім беруіміз немесе бермеуіміз маыз-

ды рл ойнамайды. Бл жерде мемлекет оам мшелерін зі болмаан

44 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

жадайа араанда әлдеайда баытты ете ала ма деген мәселе маызды-

ра. Бл тарауда келісім теориясы мен утилитарлы теорияны, сондай-а

мемлекетті моральды трыдан орайтын станымдарды арастырамыз.

Мемлекет

Мемлекетті барынша алай жатауа болатынын шешпес брын, оны

не екенін анытап аланымыз жн. Тарихтан және бгінгі саясат саласы-

нан мемлекет трлеріні кп екенін білеміз. Осы сздерді оып отыран

адамдарды кпшілігі азіргі либерал демократиялы елдерде мір сруі

ммкін. Басалары әскери билікке, монархиялы әулетке, партиялы м-

шелікке, таы баса да басару жйелеріне негізделген мейірімді немесе

диктаторлы режимдерде мір сруі ммкін. Кей мемлекеттер еркін на-

ры жйесін олдаса, кейбірі ндіріс пен бліністі жымды формала-

рына мтылады. Осы наты жадайлара мемлекетті теориялы модель-

дерін, әсіресе коммунистік және утопиялы жазбалардан алынандарын

осатын болса, наты және орын алуы ытимал жадайлар арасында ор-

та ештее болмаандытан, мемлекетке «анытама» беру ммкін емес-

тей болып крінеді.

Дегенмен барлы мемлекеттерді біріктіретін орта нәрселерді бар

екені де жиі айтылады. Е әуелі, мемлекетті тіл мен тарихи дәстрлерге

негізделген мәдени тжырым – «лт» ымынан блек саяси рылым ре-

тінде арастыру ажет. Бл екеуі кбінесе «лт-мемлекет» деген ымды

райды, алайда кейде бір мемлекет аумаында бірнеше лт мір среді.

Бл мемлекетті бір блігі жеке лт ретінде тәуелсіздікке мтылан кез-

де айын крініп, саяси трыдан маызды мәселеге айналады. Мысалы,

жаында Испаниядаы Баск лтшылдары секілді Шотландияны лтты

партиясы лыбританиядан саяси тәуелсіздік талап етті. Сонымен, мемле-

кет дегеніміз – бір ана лттан ралатын немесе рамына бірнеше лт

кілдері кіретін саяси рылым.

Саяси билік мемлекеттер олында, олай болмаан кнні зінде мем-

лекетті оны з олына алуа мтылатыны аны. Локк з анытамасын-

да саяси билікті за шыаруа және заа баынбайтындарды жазалау-

а ыы бар екенін крсеткені белгілі. леуметтанушы Макс Вебер де

(1864–1920) осындай пікір айтанымен, оны кзарасы тосындыымен

тадандырады: мемлекетті з аумаында зады физикалы кш олдану

монополиясы бар. Кез келген мемлекетте кш, зорлы-зомбылы немесе

мәжбрлеу, е алдымен, мемлекетті ісі ретінде арастырылады, ол мны

тікелей з агенттері (полиция мен сот) арылы немесе жанама трде, же-

келеген жадайларда азаматтарды бір-біріне арсы кш олдануына

(мысалы, зін-зі орау масатында) рсат беру арылы жзеге асыра-

ды. Барлы зады кш олдануды немесе мәжбрлеуді мемлекет жзеге

асырады немесе баылап отырады.

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

Мны екінші жаы да бар, яни мемлекет з территориясында мір

сретін барлы азаматтарды засыз кш олданудан орауды з мой-

нына алады. Міне, тек осы себепке байланысты кш олдануа атысты

монополияны мемлекетке тиесілі боланын алаймыз. Мемлекет бізді

аморлыына аландытан, біз зімізді-зіміз орауды ажеті жо деп

есептейміз, осылайша орану ыынан айырыламыз.

Осыан сәйкес мемлекетті екі маызды ерекшелігі бар екені белгілі:

мемлекет зады трде мәжбрлеу немесе кш олдану монополиясына

ие және зіні аумаында тратын барлы адамдарды орауды сына-

ды. Мны мемлекет туралы «анытама» дей аламыз ба? Бл тжырыма

арсы ке тараан кзарастарды бірі – іс жзінде бірде-бір наты мем-

лекет идеала сай бола алмайды. Бірде-бір мемлекет кш олдануда моно-

полияа ие болып, з аумаындаы барлы азаматтарды орай алмайды.

Бл трыда кез келген лкен аладаы кісі лтіру ылмыстарыны санын

есепке алып, арапайым азаматтарды жеке ауіпсіздігі шін жасайтын

саты шараларын еске тсірсек жеткілікті. Осындай жадайларда белгі-

лі бір мемлекет кш олдануды зіне тиесілі монополияа айналдыра ал-

майды әрі з азаматтарын толы орай алмайды деуге де болады. Біра

мндай оамдарда мемлекет млде жо деп айта алмаймыз. Дегенмен біз

мемлекетті бл екі «маызды асиетін» оны анытамасы ретінде а-

былдаса, бл пікір бізге кшпен таыландай болып крінер еді.

Бан жауап ретінде, сынылатын анытамада айтыландай, тек мемле-

кет ана заңды түрде кш олдану монополиясына ие. Сол себептен за-

сыз кш олдану орынсыз. рі мемлекет барлы азаматтарды орауды

ұсынады. Біра кп жадайда мны істей алмайды. Алайда бл екі жауап та

талас тудырады. АШ-та кп адам зін-зі орау ыыны бар екенін

ашы айтады. Олар з ытарыны бар екенін мәлімдеп ана оймай,

бан араласуа мемлекетті зыреті жо деп есептейді. Сол себептен де

олар ару алып жруге ылы, тіпті кей жадайда здерін мемлекеттен

орау шін де ару олдану ажеттігін ескертеді. Сондытан бл адам-

дар мемлекетті немесе кіметті кш олдануды монополияландыруа

ы жо дегенді ны сеніммен айтады. Ал мемлекет барлы адамды ор-

айды деген аргументті жртты бәрі мойындай бермейді. Кейбір мемле-

кеттер кбінесе белгілі бір этносты топа жататын әрі олайсыз жадай-

да мір сретін азшылы топтарды елемейді. Бдан да сораысы – кейбір

иын кезедерде бл азшылы топа мемлекетті зі засыз трде зор-

лы-зомбылы крсетеді, оларды удалап, тазарту жргізіп, «этносты

ырып-жоюа» дейін барады. Бл мемлекеттерде барлы мемлекетке тән

асиеттерді бірі де болмайды, алайда оларды мемлекет емес деп айтып,

теріске шыару да аыла онымсыз болар еді.

Сондытан мемлекетті осы айындаушы екі асиеті талас тудырады.

Бан дейін осы айтылан екі асиетке ие мемлекетті идеал трін ана

сипаттады. Енді анытама беру мәселесін шетке ысыра трып, басты

46 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

мәселемізге кшейік: мемлекетті идеала сай болуына немесе болмауы-

на арамастан, оны алай жатай аламыз?

Мемлекетті жақтаудың мақсаты

Осы жерде терминологияа біраз орын беру пайдалы болма. Мемлекетті

жатауды міндеті дегеніміз әмбебап саяси міндеттемелердің бар екенін

крсету екені жиі айтылады. Біреуді саяси міндеттемелеріні бар екенін

айту – оны бейбіт кнде зі тратын мемлекетті заына баынуы ке-

ректігін, соны ішінде тиісті салыты да тлеуі ажеттігін айту деген сз.

Бан осымша таы баса, мысалы, ажет болан жадайда, мемлекетті

орау масатында кресу, отансйгіш болу, тіпті мемлекетті жауларын

тауып, әшекерелеу сияты міндеттер жктелуі ммкін. Біра біз заа ба-

ыну міндетіне назар аударайы.

Саяси міндет дегеніміз – әр заа тәуелсіз моральды негіз боланды-

тан емес, за боланы шін баыну міндеті. Адамдарды кпшілігі кісі

лтіруге тыйым салатын задара еш ойланбастан баынады. Бізден кісі

лтіруден неліктен бас тартатынымызды сраса, біз біреуді лтіру идея-

сы ешашан ойымыза келмегенін айтар едік. Ал мны баса да себеп-

терін сраса, бәлкім, кісі лтіру дрыс емес немесе бл моральа айшы

дер едік. Егер бізге кісі лтіру засыз боландытан ана біреуді біреу-

ді лтірмейтінін айтса, әрине, мны кілімізге ала кіргізері аны.

Олай болса, адамдарды кісі лтіруден тыю шін заны ажеті шамалы.

Сондытан бл жерде моральды талаптарымен сәйкес келетін за бар.

Сонымен атар моральа кп сйене бермейтін задар да бар. Мысалы,

жол жру ережелерін алайы. Бос кше иылысына келген кезде бадар-

шамны ызыл тсі жанып трса, моральды трыдан міндетті болан-

дытан емес, за тыйым саландытан арсы бетке тпейсіз. рине, кейде

адамдар за трысынан талап етілетін нәрсені моральа айшы келеді деп

те ойлайды. Мысалы, біз тлейтін салытарды біраз блігі шет елдердегі

әскери операцияларды аржыландыруа жмсалады, ал салы тлеуші-

лерді кбі мндай саясат моральды трыдан дрыс емес деп есептейді.

Тіпті осындай жадайда да «тәртіпті азамат» салы задарын орындауды

зіні міндеті деп санайды. Осылайша «тәртіпті азамат» бл саясатты ол-

дамаса да, за талап еткендіктен осындай жобалара жмсалатын салы-

ты тлей береді. Мндай азамат кез келген мәселеге атысты наразылы

баса жолмен жзеге асырылуы керек деп санауы ммкін. Кп адам зады

тек шыл және иын жадайларда ана бзуа болады деп ойлайды.

детте «мемлекетті жатау» заа баынуа атысты әмбебап міндет-

терді бар екенін крсетеді деп есептеледі. Бл контекстегі «әмбебап»

міндеттер немі барлы заа баыну дегенді білдірмейді. Тек шектен

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

шыан фанат ана за не талап етсе, соны орындауа әрашан мораль-

ды трыда міндеттіміз деп санауы ммкін. Мысалы, оны ойынша, мен

лім аузындаы адамды ауруханаа апара жатсам да, бадаршамны ы-

зыл тсі жананда міндетті трде тотауым ажет. Керісінше, саяси мін-

деттер мемлекет аумаында тратын азаматтарды барлыына бірдей

жктелетіндіктен әмбебап болып саналады. Мемлекет кей адамдарды

белгілі бір задарды рыынан таруы ммкін (мндай жадайлар

кбіне сыбайлас жеморлыты крсетеді), біра мемлекетті жатауды

масаты – мемлекетті аумаындаы әр адамны сол мемлекетті за-

дары мен жарлытарын орындауа моральды трыдан міндетті екенін

крсету. Енді мемлекетті жатау ммкін бе деген сраа кшейік.

Қоғамдық шарт

Бан оса, мен барлы адам тумысынан табии кйде мір среді

және з еркімен андай да бір саяси оамны мшесі болуа келі-

сім бермейінше осы кйде алады деп есептеймін; ой жгірту ба-

рысында бл мәселені толы тсіндіре алатыныма еш шбәм жо.

Джон Локк, Second Treatise of Civil Government, Ред.

Питер Ласлетт ([1689], Cambridge:

Cambridge University Press, 1988), п. 15, 27

Волюнтаристік міндеттеме

Жоарыда Локк ораан кзарасты тсіндіру шін «волюнтаризм» тер-

минін олданайы: маан атысты саяси билік тек мені ерікті іс-әреке-

тімні нәтижесінде ана орнауы ммкін. Мен бан келісім берсем ана,

баса адам маан саяси билігін жргізе алады.

Бл кзарас кейде «зіндік абылдау» принципінде крініс табады:

осы міндеттерді з еркімен абылдамайынша, ешкімге ешандай мін-

деттеме жктелмейді. Тура маынасында бл кзарас шындыа жа-

наспайды. Сондытан оны елемей-а ойан жн. Жазысыз адамдара

шабуылдамауа атысты жктелген міндетті бан дейінгі осы міндет

туралы «йарымыма» еш атысы жо. Біз келіссек те, келіспесек те кей-

бір моральды міндеттерімізді бар екенін мойындаанымыз жн секілді.

Біра бл кез келген адамны за шыарып, оан мені баындыруа мәж-

брлеуге ылы екенін крсету шін жеткіліксіз. Бл – әрине, мемлекет

айналысатын іс.

48 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

Осыан байланысты, саяси міндеттеме мәселесі мемлекетті ажет-

тігін волюнтаризм трысынан алай тсіндіруге болатынын крсетеді,

әйтеуір Локк солай дейді. алай дегенде де, әр жеке тла немесе әрбір

ересек адам зін билеу ыын мемлекет зырына бергенін крсетуі

ажет. Осы трыдан аланда, мемлекетті жатау шін жай ана табии

кйге араанда, мемлекет билігіні ол астында адамдарды аншалы-

ты жасы мір сретінін айту жеткіліксіз. Сондытан әр адамны мемле-

кет билігіне з еркімен келісім бергенін крсетуге тиіспіз.

Басаша айтанда, Локкты пікірінше, мемлекетті бар екені және ме-

ні мддемді орайтыны аиат болса да, бл мемлекетті жатауа бола-

тынын крсетпейді. Себебі еркіндік – мені табии ыым. Сондытан

саяси билік мен тек з келісімімді бергенде ана жзеге асырылады.

Осыан сәйкес, маан саяси билігін жргізгісі келетін мемлекет зім келі-

сім бермейінше мені басару ыына ие болмайды және засыз болып

саналады. Тіпті азаматты оамдаы мір табии кйдегі мірден әлде-

айда жасы болса да, бл жадай згеріссіз алады.

Адамдарды мемлекетке келісім бергенін крсету ажеттігі оамды

шарт теориясына негіз болды. р адамны мемлекетке келісімін бергенін

немесе мемлекетпен шарт жасасанын, адамдарды мемлекет ру тура-

лы бір-бірімен шарт жасасанын крсету ммкін болса, мәселе шешілді

деген сз. Мемлекетті әмбебап билікке, яни әрайсымызды стімізден

билік жргізу ына алай ие боланын әрайсымызды осы билікке

келісім бергенімізді крсету арылы дәлелдер едік. Жалпы аланда, о-

амды шарт теориясы – саяси міндеттемеге атысты мәселені айын

әрі керемет шешімі. Бл универсализмге – әрбір адама міндет жктелуі

керек деген талапа және волюнтаризмге – саяси міндеттемелер тек келі-

сім негізінде пайда болуы ммкін деген талапа жауап береді.

Теория жзінде мны бәрі дрыс-ау, біра іс жзінде оамды шарт-

ты айдан таба аламыз? оамды шарт «бастапы шарт» бола ала ма, яни

шын тарихи оиа болуы ммкін бе? Осы трыдан аланда, ата-бабалары-

мызды табии кйден азаматты оама жеткізген белгілі бір уаыт пен

механизмні боланы ой. детте бл кзарас лкен сенімсіздік тудыра-

ды, бәлкім ол дрыс та шыар. Тіпті тарихта шынымен табии кй боланын

мойындаса та (1-тарауда бан кмән тудыратын себептерді бар екенін

крдік), осындай шартты болуы ммкін бе? Бан атысты андай дәлел-

дер бар? Ол андай мражайда саталан? Мндай айрыша маызды ои-

а тарихи деректерде міндетті трде крініс табуы керек еді. Оан оса,

мндай шарт алай жасалуы ммкін? Руссодан шабыт алан сыншылар

коммуникацияны және йлестіруді наты практикалы мәселелерін

айтпаанны зінде, табии кйде мір срген жабайы адамдарды зады

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

келісім жасап, оны сатауа тжырымдамалы ойлау абілеті жететін еді

деп пайымдауды зі аыла онымсыз екенін атап крсетті.

Біра бдан да маыздысы, мндай шарт болан кнні зінде ол нені

дәлелдейтін еді? Бл азіргі тадаы азаматтарды саяси міндеттемелерін

тсіндіреді деп айту иын. Айналып келгенде, бірде бір саналы ы ж-

йесі бір рпаа келесі бір рпаты олын байлайтын шарт жасауа жол

бермейді. алай боланда да, бастапы шартты доктринасы дәл осыны

мезейді.

оамды шарт теориясы бастапы шарт доктринасына тәуелді болса,

оны рдыма кетті дей берііз. Баымыза орай, әлдеайда ыайлы рл

атаратын баса да идеялар бар. Мемлекетті волюнтаристік тсінікпен

ру масатына ол жеткізілген болса, онда мемлекетке баынатын адам-

дарды да бан з келісімдерін бергенін крсету маызды. Бл шін әр

адам беретін андай да бір траты келісім ажет сияты.

райсымызды саналы және ерікті трде мемлекетке з келісімі-

мізді беруіміз ммкін бе? Мны алай жзеге асатынын елестету иын.

Менен әлдекімні, кем дегенде ресми мәртебесі жоары адамны стім-

нен билік жргізуге келісім беруімді срааны есімде жо. Бойскауттар

мен оушыларды мемлекет туына немесе «дай мен патшайыма»

адал боламыз деп ант беретіні рас, біра оларды наты тадауы жо, әрі

берілген антты зады кші де жо, олар болса тіпті кәмелеттік жаса да

толмаан. рбір адамды ант беруге міндеттейтін мемлекеттер бар болса

да, оларды саны те аз. зіміз жиі кріп жргеніміздей, заманауи мем-

лекетте айын трде келісімін беретін адамдар – натурализация ары-

лы азаматтыа ол жеткізгендер ана. арапайым азаматтарды басым

кпшілігіне мны атысы жо.

Бл жерде келісім беру мәселесі наты емес немесе айын крінбейді

деуге де болады. Келісім дауыс беру жәшігі арылы жасалады деген таы

бір ой бар. кіметке дауыс беру арылы біз оан з келісімімізді береміз.

кіметке арсы дауыс бергендерді здері де дауыс беру арылы бл ж-

йеге келісімін беретінін жоа шыара алмаймыз. Біра бл бізді алды-

мыза таы екі мәселені ояды. кіметке арсы дауыс беретіндерді кейбі-

рі жалпы жйемен келіспейтінін осылай білдіріп жатанын айтуы ммкін.

Ал алыс аландар туралы не айтуа болады? Дауыс беруден бас тартуды

кіметке келісім беру тәсілі ретінде арастыруа болмайды. алыс алу-

ды засыз деп тану және әр адамды дауыс беруге мәжбрлеу жадайды

жасартпайды. Дауыс беру волюнтаристік болмаандытан, оны келісім

белгісі ретінде арастыруа болмайды.

Алайда осындай ой желісі әрі арай оам «атысу демократиясы» ре-

тінде йымдасанда ана саяси міндеттемелер пайда болады деген тжы-

рым негізінде рбиді. атысу демократиясы – басару ісіне азаматтарды

50 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

барлыы белсенді трде атсалысатын демократияны бір трі. Ол бгін

зіміз кріп жрген демократиялара араанда әлдеайда ауымды. Бл

кзарасты маызды салдары мынада: ол «заманауи демократиялар

идеала сай болмаандытан, мндай мемлекеттердегі азаматтара саяси

міндеттеме жктелмейді» деген ой туызады. Тура демократия теориясы

назар аударуа трарлы. Біз оан 3-тарауда таы ораламыз. Ал азір о-

амды шартты баса да интерпретацияларын арастырайы.

Үнсіз келісім беру

Осыан дейін біз мемлекетті билігіне атысты айын крсетілген келі-

сімні шындыа жанасатын теориясын алай жасауа болатынын кре

алмады. Жоарыда дауыс беруді нсіз келісім беруді бір тәсілі ретінде

арастырды, алайда үнсіз келісім беру идеясын міт кттірерлік форма-

да дамытуа болатын да шыар. Шын мәнінде, оамды шартты негіз-

гі теоретиктері Гоббс, Локк және Руссо нсіз келісім беруге негізделген

аргументтерге трлі тәсілдер арылы жгінеді. Бл жердегі негізгі ой –

мемлекетті орауында бола отырып, оан нсіз келісім беру. р адамды

мемлекетке тәуелді ету шін осыны зі жеткілікті. Локк тек айын кр-

сетілген келісім ана адамды саяси оамны толыанды мшесі ете ала-

ды деп санаса да, саяси міндеттемелер нсіз келісім беру арылы жасалуы

ммкін екенін де айтты:

Мемлекетті меншігіндегі жерді бір пшпаын иеленетін немесе иге-

ретін әр адам осы арылы мемлекетке зіні үнсіз келісімін береді және

зіне не мрагерлеріне тиесілі жерді мәгілік немесе уаытша олда-

ну ын немесе жолда еркін жру ыын мемлекетті ол астында-

ы әр адам секілді пайдалану шін оны задарына баынуа міндетті

(Second Treatise, s. 119, 348).

Бл шындыа жанасатын сияты. Мен мемлекетті орауында болып

және баса да артышылытарын абылдай отырып, оан зімні н-

сіз келісімімді беремін. Мемлекет сынан осындай артышылытарды

абылдауды зі адамды мемлекетке тәуелді ету шін жеткілікті болуы

ммкін және біз бл аргументті осы тарауды соына арай таы арас-

тырамыз. Алайда азіргі пікір аргументтегі таы бір адам боландытан,

ол біраз ерекше: мемлекетті артышылытарын пайдалану – оан үнсіз

келісім беруді бір тәсілі және де бл келісім адамды мемлекетке тәуелді

етеді. Бл тжырымды абылдауымыз керек пе?

Бл аргументті ар жаында мемлекет беретін артышылытар

мен міндеттер кілінен шыпаан адамдар мемлекеттен кете алады

деген ой жатуы ммкін. Алайда доктрина осыан байланысты болса,

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

философтарды кпшілігі мны Дэвид Юм (1711–1776) теріске шыара-

нын айтан болар еді:

Біз азантай жалаымен кнін әре кретін, шет тілі мен зге елді сал-

тын білмейтін кедей шаруаны немесе олнер шеберіні з елін тас-

тап, баса мемлекетке кететіндей еркін тадауы бар деп айта аламыз

ба? Алайда кемедегі адам з басшысыны билігіне ерікті трде келісім

береді деп айта аламыз; оны борта йытап жатан кезде алып келген

болса, ол мхита секіруге тиіс, біра олай істесе, летіні аны («Of The

Original Contract», Essays Moral Political and Literary, Ред. Ю. Ф. Mиллер

([1748], Indianapolis: Liberty Press, 1985) 475).

Бл арсылы бізге нені крсетеді? Юмны идеясы бойынша, белгілі

бір жерде мір сру сол мемлекетті билігіне келісім беру ретінде тсін-

дірілмеуі керек. Неге олай тсіндірілмеске? Себебі елден кетуден баса

ешбір нәрсе сол адамны келісім бермегенін крсетпейді. Біра бан а-

рап елде алатындарды барлыы мемлекетке келісімін береді деген о-

рытынды жасауа таы болмайды.

Бл кбіне сенімді терістеу болып крінеді. Біра екінші жаынан ал-

анда, осы ата талаптара жауап беретін жадайлар да кездесуі ммкін.

Мысалы, Руссоны пікірінше, бір елде мір сру сол мемлекетті билігіне

келісім беруді білдіреді, алайда бл тек «еркін» мемлекетте ана ммкін

болма, себебі «отбасы, дние-млік, бас сауалайтын жерді болмауы,

ажеттілік, зорлы-зомбылы сияты жадайлар трындарды еріктері-

нен тыс сол мемлекетте стап труы ммкін және жай ана сол елде тру

шарт жасауа келіскенін немесе оны бзанын крсетпейді» (The Social

Contract, [1762], кітап. IV, 2-тарау, 124н). Отбасы мен игіліктер адамдарды

еркіндіктен айырады деген пікір Руссоа тән. Біз тіпті оны тсінігін з-

герткіміз келсе де, оны кзарасын тсінуге болады. Руссоны пікірін-

ше, еркін мемлекетте келісімге келгісі келмейтіндер жай ана мемлекет

аумаынан шыып кетеді.

Біз апасынан шыып кетуге болатын, абыралармен оршалан ала

мемлекеттерді әлемі туралы ойласа, келісімін бермейтін кез келген адам

баса жерге кшіп кете алады деген идея шындыа жанасар еді (Руссоны

зі жас кезінде кездейсо жадайда Женевадан кеткен болатын). Юм мем-

лекетті ашы теіздегі кеме ретінде елестеткен және одан кету оай емес.

Ол лыбританияа сас жерді мезеп тр. азіргі лт-мемлекеттер әле-

мінде нсіз келісім доктринасы Руссо ойлааннан әлдеайда исынсыз к-

рінеді. Оны себебі мемлекеттерді теізбен оршаланында емес, елден

кеткісі келетіндерді баса жерден пана таба алмауында жатыр. Бірде-бір

мемлекет олара пана болмайды, оан оса, намсыз бір режимді екінші-

сіне ауыстыруды андай мәні бар? Айналып келгенде, Юмны пікірімен

52 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

келісуге тура келеді. азіргі әлемде нсіз келісім шарттары саталмайды.

Мемлекетті ажеттігін осындай шарттар аясында жатау ммкін емес.

Гипотезалық келісім

Бәлкім, оамды шарт теоретигі шынайы келісімні тарихи, айын не н-

сіз болсын, яни андай да бір тріне жгінуі керек деп ойлау ате болар.

Керісінше, оамды шарт таза гипотезалы дегейде болды деуге бола-

ды: ол табии кйде бізді не істейтініміз немесе не істегеніміз жнінде

хабар береді. Осы кзараса сәйкес, біз табии кйде мір сргеніміз-

де мемлекетті ру шін шарт жасайтын едік деген ойды зі мемлекетті

жатауа болатынын крсету шін жеткілікті.

Мндай аргументтерді алай тсінген жн? Алашы адам ретінде

1-тарауда айтылан ойды еске тсіруіміз керек: андай да бір нәрсеге а-

тысты кзарасты анытауды е жасы тәсілі – оны жо деп елестету.

Бл – кбінесе ата-аналар балаларын дәмсіз таамдарды жеуге кндіру

шін олданатын әдіс: оларды атты аш болсадар, осыны зіне де ш-

кір етер едідер дейтіні белгілі. Олай болса, гипотезалы шарт аргументі

«егер белгілі бір себептермен біз мемлекетсіз алса, онда біз жадайы-

мызды баамдаан со, оны руды аыла онымды әрекет деп шешер

едік» деген ой сынады.

Біз гипотезалы шарт аргументіні тмендегідей жмыс істейтінін т-

сіне аламыз: сіз андай да бір себеппен табии кйге тап болып, мемлекет

билігіне баынбасаыз, онда сіз рационал трде ойлайтын адам ретінде

мемлекетті айта ру шін олыыздан келгенні бәрін жасар едііз.

Натыра айтса, сіз мемлекет ру туралы шарта з еркіізбен және

рационал трде осылар едііз. Гипотезалы шартты станан теоретик

енді аыла онымды сра ояды: бл аргумент мемлекетті жатай ал-

май ма сонда?

Шын мәнінде, барлы рационал адам табии кйде еркін трде осы

тадауды жасайтыны аиат болса, онда бізді олымызда мемлекетті

жатауа атысты жасы аргумент бар деген сз. Біра біз мны о-

амды шарт теориясыны «волюнтаристік» йарымдарымен алай бай-

ланыса алатынын срауымыз керек. Біз ерікті келісім беру арылы ана

саяси міндеттемелер аламыз деп ойласа және гипотезалық келісім бе-

руді ммкін емес екенін мойындаса, гипотезалы шарт аргументі о-

амды шарт теориясыны талаптарына сай келмейді деген орытындыа

келеміз.

Бл орытынды бізді тыырыа тірейді. Гипотезалы шарт аргументі

оамды шарт теориясына сай келмесе, онда ол андай аргумент болма?

Мны дәлелдеуді бір жолы мемлекетті белгілі бір трлеріні бізді

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

келісім беруімізге лайыты екенін крсету болуы ммкін. Яни мемле-

кетті ажет жатары да бар: шын мәнінде, бейбітшілік пен ауіпсіз-

дікке деген мтылысымыз, оны табии кйде болан кезеде-а жзе-

ге асыруа келісетініміз оны осы маызды ырларыны бар екенін

растайды. Осы интерпретацияда мемлекетті жатауды басты негізін

бізді келісіміміз емес, мемлекетті асиеттері, яни ажетті жатары

райды. Келісім беру бл мәселеден тыс алады. Сайып келгенде, осы

аргументтерді желісіне сәйкес, гипотезалы шарт аргументі мемлекет

ті орауды ерікті тріне жатпайды. Бл біз кейінірек арастыратын

утилитарлы теориялара әлдеайда жаын. Мемлекетті адамдарды

әл-ауатына осатын лесіне арап жатауа болады.

Екінші жаынан, гипотезалы шарт теориясын волюнтаристік тры-

дан айта руа тырысып круге болады. андай да бір наты келісімні

бар екенін крсететін аргументті арастырайы. Ешкім ешашан ресми

трде мемлекетке атысты келісім бермесе де, баршамыз келісім беруіміз

ммкін деген ойдан бастауымыз керек. Егер бізден бл мәселеге атысты

тере ойланып, байсалды жауап беру талап етілсе, онда әрайсымыз ке-

лісетінімізді білдірер едік. Сол себептен мны дрыс деп есептейтін кез

келген адамны мемлекетке келісімін беруге бейім екенін айту әділ бо-

лар еді. Біра бл адамдар мны тсінбесе де, мемлекетке з келісімдерін

береді дегенмен бірдей сияты. Сенімдерімізді ешашан саналы трде

арастырмаанымыз сияты (мысалы, мен за уаыт бойы керікті то-

ыз аяты емес екеніне сенген едім, алайда осы сздерді алаш рет жаз-

бай трып, бл ойды ешашан саналы трде алыптастыран емеспін),

саналы трде ойланбай трып, мемлекетке келісімімізді беруіміз ммкін.

Енді гипотезалы шарт тәсілін шын мәнінде не ойлайтынымызды тсі-

ну тәсілі ретінде арастыруа болады. Табии кйде зімді алай стайты-

ным туралы ойлана отырып, азаматты оама арай бар ниетіммен м-

тыла алатын болсам, онда мен мемлекет билігіне келісімімді беретінімді

тсіне бастаймын. Мәселе мны ой елегінен ткізе отырып, алаш рет ке-

лісім беретінімде емес. Керісінше, осы процестен ткен со, бан дейін

де әрашан бл мәселеге атысты келісім бергенімді тсіне бастаймын.

Осы интерпретациядаы гипотезалы шартты мәні келісімні әлі де ай-

ындалмаан станымын, яни оан деген бейімділікті анытауда жатыр.

Осындай аргументпен не нәрсеге ол жеткізуге болады? Бл жердегі

иындытарды бірі – келісімні айын емес екені. Келісім беруге а-

тысты айындалмаан, тіпті мойындалмаан бейімділіктерді баса мо-

ральды және ыты контекстерде міндетті болып саналауы сирек

кездеседі. Сонымен атар осы шарт туралы гипотезалы пайымдаудан

со тере ойланып, табии кйдегі мірді жасыра деп тауып, мемле-

кетті орнына табии кйді тадайтын адамдар да болуы ммкін. Олар

54 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

орталытандырылан билікке сенімсіздікпен арауы ытимал. Бәлкім,

олар маан араанда табии кйге әлдеайда оптимистік кзараспен

арайтын шыар. Мндай адамдар бар ма? Бар сияты: 1-тарауда арас-

тыран анархистер мен оларды ізбасарлары бан жасы мысал бола

алады. Мндай адамдар мемлекетке келісім беруге бейілді деп айтуа

болмайды: олар мемлекет билігіне келіспейтіндерін ашы айтады.

Мндай адамдарды иррационал деп айтуымыза болар еді. Біра олар

ай жаынан иррационал? Тіпті олар иррационал болан кнні зін-

де, бл оларды мемлекетке келісім бергенін крсетуді жолы емес.

Осылайша оамды шарт теориясыны осы е әлсіз тріні зі біз а-

растырып отыран саяси міндеттемені әмбебап негізін крсете алмайды.

Егер саяси міндеттемелер ерікті трде абылдануы керек деген кзарас-

ты станса, онда атерге бас тіккеніміз. Толтыра алма тиелген арбаны

келіспейтін бір ана адам ткеріп тастай алады. оамды шарт теория-

сы волюнтаризмге негізделгендіктен, универсализм, яни әр адамны

саяси міндеттемелері бар деген тезис осы жерде арастырылан шарт не-

месе келісім беру теориясыны кез келген трі арылы жзеге асырылуы

ммкін емес.

Анархизмді қайта қарастыру

Бәлкім, мны жауабы әр адамны саяси міндеттемелері бар екенін

крсетуді ммкін еместігін мойындауда жатан шыар. Мемлекетті

волюнтаристік негізі туралы йарым шындыа жанасады және мн-

дай жадайда кейбір адамдарды мемлекет билігінен ашатынын мойын-

дауымыз ажет болса, онда бізге ерлік крсетуге тура келеді.

Бл аргумент 1-тарауда ысаша арастырылан анархистік кзарас-

а жаа дем береді. Мемлекетті лайыты йарымдармен жатауды тә-

сілін таба алмаса, онда е болмаанда моральды трыдан бізге андай

да бір анархия кшпен таыландай крінеді. Бл сыни стратегия анар-

хисті е мыты аруы сияты крінеді. Ешкім менен мемлекет ажет пе

деп сұраған емес және полиция зіні тиісті ызметін атару шін де р-

сат алан жо. Сондытан, анархисті пікірінше, мемлекет пен полиция-

ны іс-әрекеті, кем дегенде маан атысты іс-әрекеттері засыз.

Бл кзарасты салдары ауыр болуы ммкін. Егер анархистерді аргу-

менттерін абылдаса, онда мемлекетке мойынснуымызды жалыз се-

бебі – саты, әсіресе жазадан ору деп айтуа болады. Мыты адам осы

рейлі кзараса арсы труа әрі мемлекет пен оны агенттеріне назар

аудармауа тиіс. Мны әлдеайда стамды трде айтатын болса, зіміз

кргеніміздей, за талаптары кбіне мораль талаптарымен сәйкес келеді.

Біз мемлекет тыйым салан әрекеттерге бармауа тиіспіз, яни кісі лтіру,

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

зорлау және басалара заым келтіруден зімізді тыюымыз ажет, біра

бл мемлекет тыйым саландытан ана мндайдан аула болуымыз керек

деген сз емес. Сонымен атар полиция кез келген азаматты олынан

келетін істі атарады: кінәсіздерді орау, баса адамдара заым келтір-

ген кез келген адамды стап, жауапа тарту және т.б. Сол себептен бізді

орнымыза лас жмыстарды істеп жатаны шін полицияа ризашылыы-

мызды білдіре аламыз. Алайда осы трыдан аланда, мемлекет пен поли-

цияны оларды әрекет етуіне з еркіізбен келіскен жадайда ана ол-

дауыыз керек. Заны – за боланы, полицияны – полиция боланы

сізді баынуыыза ешандай негіз болмайды. Сондытан «философия-

лы анархист» бізге полиция мен мемлекетті іс-әрекетіне сыни кза-

распен арауа кеес береді. Кей кездері олар моральды ндылытар

трысынан әрекет етеді, біра олар мны жасамайтын кезде, олара ба-

ынбауа, іс-әрекетіне кедергі келтіруге және елемеуге толы ымыз

бар.

Бір жаынан, бл әлдеайда аны жадай сияты крінеді. Жауапты

азамат заа кзсіз баынбауы тиіс, керісінше, заны әділдігіне атысты

зіні жеке пікірі болуы керек. Олай болмаан жадайда баыну шін еш-

андай моральды себеп жо.

Бл жадай белгілі бір дәрежеге дейін дрыс болуы керек. Заа еш-

ашан кмән келтіруге немесе оны бзуа болмайды деген йарым на-

цистік Германиядаы еврейлерді удалауды атауа немесе кейбір Таяу

Шыыс және Африка елдерінде әлі кнге дейін гомосексуализм шін лім

жазасына кесетін задарды орауа негіз болуы ммкін. Заа баыну

міндетіне атысты андай да бір моральды шектеу болуы керек. Алайда

бл моральды шектеуді андай болуы керек екенін айту оай емес.

Тым рыанда, за моральды пайымыыза сай келмесе, оан баыну-

а міндетті емессіз деген кзарасты станасыз делік. азір адамдарды

кпшілігі (негізінен ауатты адамдар) байлыты айта блу масатында

кіріске салы салуды моральды негізі жо деп есептейді. азір ана

арастыран мемлекетті жатау трысынан аланда, мндай адамдар

мемлекетке салыты бір блігін тлемеуге ылы болар еді. Сонымен

атар әртрлі әлеуметтік және экономикалы топтара жататын бірне-

ше адам байлыты мра етіп алдыруды әділетсіз деп есептейді. Джон

Ролзды терминологиясын олданса, мраны кімге алатыны, ал кімге

еш нәрсе бйырмайтыны туралы мәселе «моральды кзарас трысы-

нан аланда ерікті» болады (араыз: 5-тарау). Адамдарды кпшілігі-

ні ойынша, кейбіреулерді мол мраа ие болуы, ал дәл сондай адам-

а ештеені тимеуі – әділетсіздік. Енді сіз мраа алан дние-млікті

иеленуді моральды негіздемесі жо деп ойласаыз, онда сіз Герцог

Вестминстерді «зі» мрагері болып саналатын дние-млікті иеленуге

56 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

ыы жо деп есептейсіз. Олай болса, оны бл мрасынан айыруа

сізді ыызды бар боланы. Бан зіізді моральды кзарасы-

ыза сай келгенде ана заа баынуа тиіс екеніізді оссаыз, онда сіз

шін баса адамдарды мліктеріне рметпен арауа (жазадан ору-

дан баса) ешандай себеп алмайды.

Мндай мысалдарды кптеп келтіруге болады. Мәселе мынада: жоа-

рыда талыланан анархистік кзарасты абылдаса, онда біз адамдар-

ды барлы мәселеге, тіпті оамды маызы бар мәселелерге атысты

здеріні жеке пікірлеріне ана сйенетін хаоса айта оралар едік. Біра

Локк дәл осы себепке байланысты табии кйден бас тартуымыз ажет

деп айтан болатын. Мндай кзарас трысынан аланда, философия-

лы анархистік позиция моральды бейбастыты те ауіпті мысалы

ретінде кріне бастайды. рине, адамдара біріне-бірі арама-айшы

келетін з кодекстеріні негізінде әрекет етуге жол бергенше, оамды

дегейде алыптасан және бекітілген задар жинаын абылдаанымыз

әлдеайда дрыс болма. Басаша айтанда, жйелі жасалан задарды

ортақ жиынтыы әлдекімні заны андай болуы керектігі жніндегі

жеке пікіріне араанда әлдеайда маыздыра.

Анархист мндай арама-айшы моральды кзарастарды ке тара-

луына ешандай себеп жо деп жауап беруі ммкін. Айналып келгенде,

белгілі бір моральды кзарасты дрыс болуы ммкін ой, сондытан

адамдар негізгі моральды принциптерді бірдей жиынтыын абылдауы

ытимал. Бл аргументтерді екіншісі салматыра, біра ол шындыа

аншалыты жаын? Тіпті шынайы моральды принциптерді бірттас

жиынтыы болса да, біз адамдарды барлыыны осы аиатты кре ала-

тынына алай кепіл болмапыз? Осындай әдісті бар екеніне кмәнмен

арайтындар шін анархистік станым теория жзінде пайдалы болса да,

іс жзінде жарамсыз болып алады.

Утилитаризм

Баынышты болудан келетін зиян арсы шыудан келетін зияна

араанда аз болса ана патшаны ол астындаылары оан баы-

нуа тиіс.

Джереми Бентам, A Fragment on Government, Ред.

Росс Гамильтон ([1776], Cambridge: Cambridge

University Press, 1988) 56

Анархизмні жарамсыздыымен штасан оамды шарт аргументте-

ріні сәтсіздігі утилитарлы теорияны зерттеуді зектілігін арттыра

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

тседі. Утилитаризмні негізгі идеясы мынадай: кез келген жадай-

да моральды трыдан дрыс болып саналатын әрекет пайдалылы-

ты барынша арттыруа ммкіндік береді. Пайдалылыты әркім әр тр-

лі тсінеді: баыт, ләззат, ыылас немесе з тілегіді анааттандыру.

Пікірталасымызды масаты шін бларды айсысын тадайтынымыз

аса маызды емес, сондытан ыайлы болу шін баытты барынша арт-

тыру жнінде сз озайы. арапайым тілмен айтса, утилитаризм сіз-

ден баса іс-әрекетке араанда әлемде баыта жеткізіп, оны барынша

арттыратын іс-әрекет жасауды талап етеді.

Утилитаризмге шындап кіл аударатын болса, онда бізге баытты л-

шеп, санды трде баалауа тура келетініне назар аударыыз, себебі сол

арылы біз ытимал іс-әрекеттерді айсысыны е кп баыт алыптас-

тыратынын анытай аламыз. Ал мны жзеге асыру оай емес. Белгілі бір

жадайларды салыстырымыз келсе, бізге баыт бірліктерін лшеуге к-

мектесетін андай да бір шкала ажет. Мны алай жзеге асыра аламыз?

Теория екі адамны баытын салыстырып, кімні баыттыра екенін ай-

туды ана емес, сонымен бірге ол баытты қаншалықты көп екенін айту-

ды талап етеді. Бізге мынадай тжырымдарды маынасын тсіну керек

сияты: «Бгін Фрэд Чарлиге араанда екі есе баыттыра, біра кеше ол

ш есе баытты еді». Кп адама бл сандыра болып крінеді. Баытты

санды жолмен баалауа тырысу баланы ісі сияты.

Баытты салыстыру тәсілін табу мәселесі «тлааралы пайдалылыты

салыстыру» мәселесі ретінде белгілі. Бір ызыы, соы онжылдытарда

біратар техникалы шешімдер сынылса да, ХІХ асырдаы утилита-

ризмні негізін алаан ойшылдарды ешайсысы бл мәселені кшін

крген емес. Бл мәселеге атысты ешандай орта шешім абылданан

жо. Мны тиісті дәрежеде арастыру бізді негізгі сратан жырататып

жіберуі ммкін. Алайда салыстыруа келгенде біз әрашан мият болу

керектігіне кз жма арамауымыз керек. Белгілі бір таам трінен не-

месе кіл ктеруден зімізге араанда кбірек немесе азыра ләззат

алатын адамдар жайлы білеміз делік. Шындап келгенде, айыршылыта

мір сретін адамдарды кнде кріп жрміз, сонымен атар мірді раха-

тын кріп жрген жандарды бар екенін де білеміз. Салыстыруды жо-

лын наты білмесек те, оны жасай аламыз деп ойлаймыз. Осы масаттар

шін біз утилитаристі тлааралы пайдалылыты салыстыруды жа-

салу жолдарын тсіндіруі міндетті екенін еске ала отырып, мны жзеге

асыруа болады деп санаймыз.

Осы жерде негізгі мәселемізге айта оралып, саяси міндеттемені ути-

литарлы теориясы андай болуы ажеттігін срауымыз керек. Джереми

Бентамны жоарыда айтылан пікіріне сәйкес, басарушыларымыза

58 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

пайда зияннан арты боланда ана баынуымыз керек. Бл заа баы-

нуым оан баынбаан кезіме араанда оамды әлдеайда баыттыра

ете тссе ана заа баынуым ажет деген теория сияты крінеді.

Бл Бентамны доктринасы болса, бір ой мны за бзушыны хар-

тиясы екенін крсетеді. йткені, айналып келгенде, мені баытым –

орта баытты бір блігі. Сондытан мені зады бзуым, айталы, ірі

кітап дкенінен кітап рлап, содан баытты бола тссем әрі ол туралы

ешкімні білмейтініне және айтарлытай шыына шырамайтынына

сенімді болсам, утилитаризм бан рсат беріп ана оймай, менен тіп-

ті рлы жасауды талап ететін сияты крінеді. Осыдан-а утилитарлы

теорияны забзушылыа жиі жол беретінін байауа болады.

Бл утилитарист адамны алауын білдіруі ммкін бе? Олай болуы

ммкін емес сияты, шын мәнінде, бл сраты дайын жауабы бар.

Зады бзу орта баытты арттырады деп ойлап, барлыымыз зады

бза берсек не болатынын ойлап крііз! Бл жадайда мені мал-мл-

кімді алу сізді менен әлдеайда баыттыра ететін болса, сіз мені кез

келген дние-млкімді ала аласыз. Сайып келгенде, мндай жадайда

дние-млік иелену тым ауіпті болма. Себебі утилитарлы есеп бас-

аларды пайдасына жмыс істегендіктен, ешкім еш нәрсе ндіру шін

жмыс істемейді. Бл ауіп табии кйдегі ауіп секілді жалпыа орта

баытсыздыа алып келеді. Бл жердегі парадокс мынада: әрайсымыз

орта баытты жеке-жеке еселейміз деп тырысса, сайып келгенде, бар-

лыымыз бірге орта баытсыздыа тап боламыз. Бл 1-тарауда талы-

ланан ттын дилеммасыны таы бір мысалы: жеке баытты арттыра-

тын әрекет оны жымды трін азайтады.

Осылайша утилитарист белгілі бір жадайда задарды біріні бзы-

луы баытты арттыратын болса да, бізге рмет крсетілетін задар жина-

ы керек деп айтуы ммкін. Мны жанама утилитаризм деп атауа болады.

Мндаы басты идея – бәріміз де тікелей утилитаризм трысынан әрекет

етсек, ісіміз кері кетпек. Сондытан баытымызды арттыру шін утили-

тарлы емес пайымдарды негізге алып, задара баынуымыз керек.

Бл адамны баыта мтылысына сас маынаны бейнелеуге кмек-

теседі. Лотерея әуесойларыны ашан жаалыы мынадай: алдыыза

баытты боламын деген масат ойып, ол шін олыыздан келгенні бә-

рін істесеіз де, сәтсіздікке шырауыыз әбден ммкін. Біра амбицияа

толы масат кздеп, хобби табу, жасы достар табу сияты баса нәрсе-

лерге назар аударып, солармен айналыссаыз, осы әрекеттеріізді жа-

нама әсері арылы баытты бола аласыз. Осылайша жеке трыдан не

оамды трыдан болсын баыта тікелей мтылу рдыма жетелей-

ді. Бізді олымыздан келетін е жасы нәрсе – алдымыза баса масат

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

ойып, соны жолында еткен ебегімізді нәтижесінде баыт зі олы-

мыза онады деген мітпен әрекет ету. Утилитарлы саяси философ әр-

бір адама кем дегенде алыпты жадайды сатауа міндетті задар ж-

йесін сынуы керек. Демек, адам заа баынуды оамдаы баытты

дегейіне алай әсер ететінін арастырмауы керек.

Бентамны шынайы кзарасы мынадай болса керек: «адамдарды бір

жерге жинау оларды мдделері шін жасалан кезде ана олар баыну-

а міндетті» (Fragment on Government, 56). Бл зіндіні жаласы мынадай

бірнеше идеяны ала тартады:

1. Задар кез келген бәсекелес заа (немесе оны жотыына) ара-

анда, адам баытына кп лес осан кезде ана абылдануы керек.

2. Задар за боландытан (және заа баынбау жазаланатынды-

тан) саталуы керек және оларды апатты жадайларды алдын алу

масатында ана бзуа болады.

3. Задар тиісті утилитарлы ызметті атара алмайтын болса, олар-

ды кшін жойып, жаа замен алмастыру ажет.

Саяси міндеттемелер бойынша утилитарлы идея енді тсінікті бола бас-

таан сияты. Задар жинаын амтамасыз етуші әрі орындаушы мемле-

кетті кез келген ытимал бәсекелес рылыма араанда, адам баытына

кбірек лес осса ана жатауа болады. Мемлекет пен табии кй ара-

сындаы негізгі арама-айшылы трысынан арап, 1-тарауда крсетіл-

ген Гоббс аргументтерін абылдайтын болса, онда мемлекетті утилитар-

лы трыдан жатау шындыа жанасатындай крінеді. Орта баыта

лес осу трысынан аланда, табии кйге араанда мемлекетті ар-

тышылыы басым сияты крінеді. Осымен, утилитарлы трыдан ал-

анда, мемлекетті жатау толытай аталды.

Алайда бл жетістікке арамастан, мемлекетті утилитарлы трыдан

орауа болатынына сенген саяси философтар аса кп емес. Оларды

кпшілігі бл аргументті белгілі бір шарттарда ана те жасы жмыс

істейтінін мойындайды, біра аргументті йарымдарымен немесе ал-

ышарттарымен келіспейді. Аргументті зі те арапайым. Негізінде,

оны тек ш алышарты бар:

1. Моральды трыдан е ізгі оам – баытты барынша арттыратын

оам.

2. Табии кйге араанда, мемлекет адамдарды баытты болуына

жасыра жадай жасайды.

3. олымызда тек мемлекет пен табии кй баламалары ана бар.

Сондытан:

4. Мемлекетті ру және оны олдау – моральды міндетіміз.

60 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

1-тарауда анархистерді 2, 3-алышарттара кмән келтіргенін крдік,

алайда осы аргументті масаттарына сай оларды дрыс деп санайы.

Сонымен атар бл аргумент формальды трде ана жарамды сияты

крінеді, яни алышарттар дрыс болса ана (моральды трыдан здік

оам ру және оны олдау шін моральды міндет бар деп санаса), о-

рытынды да дрыс болуы керек. Демек, 1-алышарт, яни пайдалылыты

негізгі принципі бл аргументті е осал тсы болма.

Міне, мәселе осында жатыр. Кп философ утилитарлы ойларды мо-

ральды трыдан абылдауа болмайды деп санаандытан оларды мо-

йындамайды. Атап айтанда, утилитарлы мораль елеулі әділетсіздіктерге

жол береді, кейде тіпті оларды талап етеді деп есептеледі. Мысалы, белгілі

проблемаларды бірі – «жазысыз рбанны» арсылыы. Утилитаризм

орта баыта ол жеткізу шін орасан зор әділетсіздіктерге жол береді.

Жазысыз рбанны арсылыы келесі мысалдан крінеді. Смды

бір террорлы жарылыс кесірінен бірнеше адам аза тауып, кп адам жа-

раат алды делік. Мндай жадайда полицияа ылмыскерлерді табу шін

атты ысым жасалады. Халы кп жадайда ылмыскерлерден кек алуды

кздейді. Сондай-а адамдар осындай шабуылды айталанбайтынына

здерін сендіргісі келеді. Кінәлі адамдар жауапа тартылса, орта баыт

сзсіз орнайды. Біра утилитаризмні арсыластары да халы кінәлі деп

тапан адамдар ттындалып, сотталса, орта баытты жасартуа бола-

тынын аарды. Кінәлі деп табылан адамдар шынымен де кдікті сияты

болып крінсе, яни солар секілді акценттері бар, трлері де солара -

сас болса ана халыты кек алуа мтылан талабы анааттандырылады

және (тіпті мны жалан сенім екенін білсек те) йымыз тыныш бола-

ды. рине, жазысыздар да зардап шегеді. Біра халыты жалпы баы-

тыны еселенуі (немесе баытсыздыты азаюы) жазысыз адамдарды

асіретінен басым тседі. Осылайша утилитарлы трыдан виктимиза-

цияны атауа мәжбрлейді. Сондытан утилитаризмні жазысыз адам-

дарды жазалауды моральды трыдан дрыс деп есептейтін салдары бар

екені де айтылады. Осыан сас, мәселен, лдыты утилитарлы тр-

ыдан атауа атысты баса да мысалдарды ойлап шыару оай болма.

Мәселе кінәсіздерді жазалауды жасы екенінде емес, әрине, ути-

литарлы есеп трысынан аланда, кінәлі адамдарды тауып, жазалау

әлдеайда дрыс болар еді. Біра барлы жадайды есепке аланда, әділ

сотты кейбір ателіктері утилитарлы трыдан аталуы әбден ммкін.

Философиялы пікірталасты басым блігі ойдан шыарылан мысалдар-

а негізделгенімен, оларды арасында шынайы мысалдар да кездеседі.

Ирланд республикалы армиясыны (ИРА) пабтаы жарылыса аты-

сы бар екені лыбританиядаы жртшылыты назарына жеткізілді.

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

«Бирмингемдік алтылы» 1975 жылы кісі ліміне айыпты деп табылан

болатын, алайда олар айыптарын полиция рып-соаннан кейін мойын-

даандарын айтан-ды. Олар амауда отыранда алан дене жарааттары

шін полицияны стінен азаматты іс озауа тырысты. Лорд Деннинг

1980 жылы Аппеляциялы сотта шыаран шешімінде сот алдында жауап

беру шін полицияны стінен азаматты іс озауа рсат беру керек

пе деген мәселеге атысты з ойын білдірді. Ол былай деген еді:

Алты адам жеілсе, бл кп адамны уаыты мен ашасын пайдасыз

масаттара тектен-текке жмсаанын білдіреді. Ал алты адам жеіп

шыса, бл полицияны жалан куәлік бергенін, кдіктілерге кш кр-

сетіп, кінәні мойындауа мәжбрлегенін, соны негізінде жасалан

айатар келтіргенін білдіреді. Олай болса, бл Ішкі істер министріні

алты адама раымшылы жасауды сынуы ажет екенін немесе істі

Аппеляциялы сота беру керек екенін білдірер еді. Мндай жантр-

шігерлік кріністе елдегі әрбір саналы адам бл әрекеттерді одан әрі

жаласуы дрыс емес екенін айтан болар еді (Крис Маллинні сзінен

алынан, Error of Judgement (rev. edn, Dublin: Poolbeg Press, 1990) 216).

1991 жылы кімні кші жойылды. Лорд Деннинг кейінірек з сзінде

«ткенге кз жіберсем, пікірлерімні сына шырауы орынды екенін т-

сінемін» деп мойындады. Біра утилитаризмні сыншылары айтандай,

оны бл аргументі утилитарлы ойды млтіксіз олданумен пара-пар

болды. Полиция ызметкерлеріні адамдарды жалан айыпты з мойны-

на алуа мәжбрлейтінін мойындаудан грі, жазысыз адамдарды тр-

меде ала бергені дрыс сияты. рі мны утилитарлы ойа кп кесірін

тигізетінін айтуды да ажеті жо.

Біра утилитарист жоарыда айтылан «жанама утилитаризмні»

стратегиясын абылдай отырып, мндай мәселелерден тылатындай

болып крінуі ммкін. Адамдарды оай рбан етуге болатын және жа-

зысыз болса да, айыпты мойнына алуа мәжбрлейтін, кінәлі болмаса

да, трмеге жабатын оамда мір сріп жатанымызды білсек, бл адам

бойындаы баыт сезімін жо ететін ауіп пен кдік туызады. Айналып

келгенде, мені утилитаризмні келесі жазысыз рбаны болмайтыны-

ма кім кепіл? Осыны ескеріп, утилитарист кінәсіз адамдара жазаланбау

ыын беруді ескеруі керек. Осындай шебер утилитарлы тәсіл ары-

лы жазысыз рбанны арсылыы мен осыан сас баса да арсы-

лытара жауап беріп тылуа болады. Шын мәнінде, утилитарист «бир-

мингемдік алтылыа» атысты Деннингті бірінші аргументін теріске

шыара отырып, олара бостанды беруді залалынан грі пайдасыны

кбірек боланын айта алады. Бәлкім, британды сот жйесіні беделіне

62 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

нсан келген шыар, біра осы іс пен оны жариялыыны арасында

барлы адамны пайдасы мен ауіпсіздігі шін ылмысты мойындауды

тіркеу ісі бойынша тиімді процедуралар абылданды.

Жанама утилитарлы аргументті жетістігі утилитаризмді орау

шін маызды сияты крінеді. Утилитарлы теория жеке ытар тео-

риясына, мысалы, виктимизацияа арсы ытара бейімделе алса,

оан арсы кптеген стандартты арсылытар да жойылар еді. Біз ути-

литаризмні осы міндетті алай шеше алатыныны лгісін крдік, бі-

ра аталмыш арсылытарды одан әрі жаластыра беруді тәсілдері де

бар. Мысалы, адамдар шындыты білетін болса, жалпыа орта ауіп

жазысыз рбанны кесірінен туындайды деп айтуа болады. Біра

оам шындыты ешашан білмесе, онда олар еш нәрсеге аладамайды

(немесе адамдар әлденеге аладайды, біра оларды ештееден хабары

болмаандытан, шын мәнінде, ештееге аладамайды. Сондытан ути-

литарлы тепе-тедікке осатын ешандай осымша негатив бірліктер

болмайды.) Осылайша жазысыз рбанды мәселесі тиімді болса әрі

пия саталса ана утилитарлы трыдан аталады. Бл – әрине, жан

тршігерлік ой.

Мндаы маызды арсылы мынада: утилитаристерді есептері з-

дері міттенгендей орындалатын болса да, дрыс нәтижеге ате себеп

арылы ол жеткізуге болады. пия виктимизация саясаты шын мә-

нінде баыт әкелмейтін де шыар. Біра утилитаризмні арсыластары

мны соншалыты маызды емес екенін айтады: орта баыт трысы-

нан оны пайдасы аншалыты болса да, ешбір адам рбан болмауы ке-

рек. Салдары андай болса да, бирмингемдік алтылы босатылуы керек.

Сонымен атар утилитаристер баытты барынша арттырумен ана айна-

лысса, ыты утилитарлы теориясын жасау шін неліктен ыруар

кш жмсаулары керек? Бл оларды з теорияларына сенбейтінін кр-

сететін сияты.

Біз осы талылауды масаты шін утилитарлы теория, сайып келген-

де, мндай сыннан тыла алмайды деген йарым жасай аламыз, біра

бл йарым кейіннен жоа шыарылуы да ммкін. зірге бл мәселеге

тоталым келмейді, йткені бл мәселені 4-тарауда егжей-тегжейлі тал-

ылаймыз, онда мен кбінесе ытарды утилитарлы теориясы ретін-

де абылданатын Джон Стюарт Милльді «Еркіндік туралы» (On Liberty)

кітабын арастырамын. Мемлекетті ажеттігін жанама утилитаризм

трысынан жатау салматы болып крінгенімен, утилитаризмні зі,

тіпті жанама трде болса да, кмәнді болып отыр. Мемлекетті орауды

мндай тәсіліне кіл толмайтындай себептер бар.

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

Әділдік принципі

лемні кп елінде саяси арым-атынастар ерікті келісімге не-

месе зара міндеттемеге толы негізделген деп уаыздауа бел

буан болсаыз, достарыыз мндай сандыраыыз шін сізді

есінен жаылды деп жындыханаа амап оймаса, кп замай

жергілікті билеуші баынуды негіздерін әлсіреткенііз шін б-

лікші деп айыптап, трмеге жабар еді.

Дэвид Юм, «Of the Original Contract», [1748], 470

Адамдарды мемлекетті талаптарына келісім беру не бермеуіне ара-

май, оларды мемлекет игіліктерін руа себін тигізетін міндетті ауырт-

палыты мойынына алысы келмегеніне арамастан, осы игіліктерді

пайдалануы әділетсіз крінуі ммкін. Сондытан мемлекетті артышы-

лытарын пайдаланатын кез келген адам мемлекетті задарына баыну-

а, салы тлеп труа т.б. міндетті.

Осы кзарасты негізінде жатан принципті жасаан ы теорети-

гі әрі философ Х.Л.А. Харт (1907–1992) мны былайша баяндайды:

Бір топ адам бірлесіп орта кәсіпорынны жмысын ережелерге ба-

ына отырып жргізсе, соан сәйкес оларды еркіндігін шектесе, онда

осы шектеулерге кнгендер ажет болан жадайда бдан пайда кріп

отырандардан дәл осындай мойынсну мен баынуды талап ете алады

(«Are There Any Natural Rights?», Б.И. Вальдрон, ed., Theories of Rights

([1955], Oxford: Oxford University Press, 1984) 85)

Харт бл принципті нсіз келісім беру доктринасыны «рационал зе-

гі» деп санайды. Мемлекетті артышылытарын пайдалану, шын мәнін-

де, сізді мемлекетпен байланыстырады. Біра мны нсіз келісім беру

тәсіліне атысы жо. Керісінше, аргументті мәні мынада: зіізге тсе-

тін ауыртпалыты ктеруге дайын болмасаыз, мемлекеті артышылы-

тарын пайдалануыыз әділетсіз. рине, бл жердегі артышылытар –

мәжбрлі задар жйесі жмыс істейтін оамдаы мір ауіпсіздігі мен

тратылы. Бан жауап ретінде адамдара жктелетін ауыртпалы –

саяси міндеттемелер. Дәл осыан сас принцип барда ішімдік сатып алу-

а атысты олданылады. ш досыызды әрайсысы тртеуіізге арнап

ішімдік сатып алса, біра сіз шіншісін ішіп бола салысымен йге айтпа

болсаыз, олар здерін жәбірленгендей сезінуі ммкін.

Хартты принципін абылдап, әркімні мемлекеттен пайда кретінін

мойындаса, онда әрайсымызды з елімізді задарына баынуымыз

әділ болма. Задарды пайдасын кретін болса, оларды пайдаланып,

одан со з ыайымыза арай бзуымыз әділетсіз болма.

64 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

Мемлекетті барлы адам шін пайдалы екенін наты крсетуге бола

ма? Ммкін, Гоббсты 1-тараудаы аргументтері адамдарды иландыру

шін жеткілікті болар. Біра Юм да осындай орытынды жасауа тырыс-

анымен, «әділдік теоретигі» болан жо.

Біз барлы адам шынында да мемлекетті артышылытарын пайда-

ланады деген пікірді олдау шін оны кейбір аргументтерін олдалана

аламыз. Юм алашы адам ретінде жеке меншік пен жеке ауіпсіздікті

реттейтін ережелер сынды әділдік нормалары арылы басарылатын о-

амда мір сру әрайсымыз шін пайдалы болатынын ала тартты. Бізге,

әрине, ысамерзімді рбандытара баруа тура келеді, біра за мер-

зім ішінде шешілетін мәселелерде әділдік зін-зі атайды. Барлыымыз

заа баынса ана әділдік орнайтындытан, шындыында, заа баыну

әр адамны жеке мддесіне сай келеді.

Біра заа баынуды әрайсымызды мддемізге сай келетіні рас

па? Рас болса, Юм зі атап ткендей, бізді жазалаумен орытып, заа

мойынсынуа мәжбрлеу керек деген ой біртрлі тосын крінеді. За

нені талап етсе, соны істеу бізді мддемізге сай келсе, мны істеуге мәж-

брлеу шін заны не ажеті бар?

Бл сраа Юм: «Шын мәнінде, адамдар рационал трде әрекет етпей-

ді», – деп жауап берді. Бізді алдымызда белгілі бір тәсілмен әрекет ету

арылы дәл азір кішігірім пайда табу мен таы баса бір тәсіл арылы

за мерзім ішінде оматы пайдаа кенелу тадауы тр делік. Сайып кел-

генде, екінші тәсіл мддемізге сай келсе де, Юмны пікірінше, тадау еркі

зімізге берілсе, әдетте, біз бірінші тәсілді тадаймыз:

Екінші нәрсені пайдасыны біріншіден асып тсетініне толы кз

жеткізе алса та, біз іс-әрекетке келгенде осы пікірді басшылыа ала

алмаймыз, біра бізге жаын және аралас нәрселерді әрдайым орай-

тын з марлытарымызды жетегінде кетеміз.

Адамдарды мдделеріне арсы әрекетке баруыны бір себебі – осы;

атап айтанда, олар әділдікті саталуына тыыз байланысты оамды

тәртіпті олдауды орнына не шін ткке трысыз артышылытар-

ды тадайтындарыны себебі осында жатыр (Treatise of Human Nature,

ed. L.A. Selby Bigge, ([1739–1740], 2-басылым, Oxford: Oxford University

Press, 1978), 535).

Юмны пікірінше, заа баыну бізді мддемізге сай келсе де, оны

пайдасын кру шін те за уаыт керек, сондытан біз заа мойын-

снбай, оны орнына азантай пайданы тадаанды жн санаймыз. Юм

әрайсымыз зімізді ыса мерзім шін пайдалы болатын мдделеріміз-

ді кздеп, әділетсіз әрекет ететін болса, онда оам барлыымызды сор-

латып рдыма кетеді деп санайды. Сондытан аыл бізге замерзімді

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

пайданы кздеп, заа баынуа кеес береді. Алайда, Юмны пікірінше,

бізді аылымыз әрайсымыза осыны айтанымен, іс-имыла ынталан-

дыру шін бір ана аыл жеткіліксіз. Юм аыл – «марлыты лы» деп

есептейді. Иррационал марлытарымыз, тез анаат табуа деген мты-

лысымыз бізді рационал ойларымызды тез армап алады.

Сонымен, Юмны пікірінше, «бізді табиатымыза тән нәрсеге зге-

ріс енгізу немесе оны тзету ммкін емес, мндайда бізді олымыздан

келетіні – әділдік задарын сатау е маызды мддеміз болуы шін тек

зімізді шарттарымыз бен жадайымызды згертуіміз керек» (Treatise

of Human Nature, 537). Басаша айтанда, әділдік задарын сатау бізді

мдделерімізге тікелей ыпал ететіндей тәсіл табуымыз керек. Бл – за-

дарды сатауа және сол арылы замерзімді мдделерімізді іске асыру-

а ммкіндік беретін жалыз тәсіл.

Осыан сәйкес, Юм задарды шыаратын және жазамен орыту ар-

ылы оларды саталуын адаалауа зыретті азаматты магистраттар

жйесін руымыз керек деп санайды. Заа баыну – бізді замерзім-

ді артышылыымыз, ал заа баынбаан адамдарды жазалау оан баы-

нуды бізді ысамерзімді мддемізге айналдырады. Бізді заа баынуа

мәжбрлеу ажет және біз мны птауымыз керек, йткені адамды б-

ан ынталандыруа аылды ауары жетпейді. Бізді жеке рационал мд-

демізге сай әрекет етуге мәжбрлеу керек.

Юмны осы аргументті айтудаы масаты – мемлекетті артышы-

лытарын крсетіп, бізді келісімімізге негізделмесе де, мемлекетті мо-

йындауа неге дайын екенімізді тсіндіру. Бізді баынуа андай да бір

моральды міндеттемеміз бар деген тжырым – Юм абылдамаан келе-

сі адам болды. Біра Харт секілді әділдік теоретиктері Юмге араанда,

одан әрі арай жаластыруа тырысады. Барлыымыз мемлекет беретін

артышылытарды пайдаланамыз және оларды алыптастыру шін а-

жет ауыртпалытарды ктермей трып, осы артышылытарды пайдала-

ну әділетсіз болар еді. Ал ауыртпалытар дегеніміз – бәріне жктелетін

саяси міндеттемелер. Сондытан бізге жктелетін мемлекетке баыну

міндеті дегенімізді зі – әділдік міндеті.

Біра бізде расында осындай міндет бар ма? Біз зіміз талап етпеген ар-

тышылытарды пайдасын кріп отырса, ол шін аы тлеуіміз керек

пе? Алдыы мысала айта оралайы, достарымнан маан ішімдік сатып

алуды срамаан болсам, онда бәріміз шін ішімдік сатып алуым керек

пе? Ешкімге ішімдік сатып алатын ниетімні жо екенін о баста ашы біл-

дірдім делік. Онда басаларды маан сатып алан ішімдігін тегін сыйлы

ретінде арастыра аламын ба? Роберт Нозик (1938–2002) «Анархия, мем-

лекет және утопия» (Anarchy, State, and Utopia, 1974) атты ебегінде талап

етілмеген игіліктерді теуіне бір нәрсе беруге ешкімні міндетті емес

66 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

екенін айтады. Ол мынадай мысал келтіреді: сізді ауданыызды баса

трындары хабар тарату жйесін жола ойып, оамды ойын-сауы

йымдастыру шін жоспар ру делік. р адама барлыыны игілігі шін

кпшілікті кілін ктеріп хабар таратуа, яни пластинка ойнатып, ы-

зыты оиалар айтуа және т.б. нәрселер жасауа бір кн беріледі. Сіз

басаларды арасында 137 кн бойы ойын-сауытан ләззат алдыыз,

біра 138-кні кезек сізге келгенде, басаларды кілін ктеру шін сіз

бдан бас тарта аласыз ба (Anarchy, State, and Utopia, 93)? Нозикті пікі-

рінше, блай істеуге моральды міндетіізді жо екені айын, біра бл

мәселе Харт айтан әділдік принципінен туындайтын сияты. Айналып

келгенде, сіз хабар тарату жйесіні артышылытарын пайдаландыыз,

ал енді басалар шін ауыртпалыты ктеріп, оан лес осу кезегі сізде.

Демек, әділдік принципіне сәйкес, сіз де з лесіізді осуыыз керек.

Неліктен Нозик сізді мндай міндетііз жо деп есептейді? Сіз бл

игілікті пайдалану шін тініш жасамадыыз, біра наса да, намаса да

сізге игілікті пайдалануа ммкіндік берілді. Сіз ешандай игілікті ажет

етпейтін шыарсыз, ауыртпалыты да ктергііз келмейді. Біра ала-

саыз да, аламасаыз да, оларды орындауа міндеттісіз десек, бл жа-

дай басаларды сізге ажетсіз игіліктерін тыпалауа, одан со аысын

теуді талап етуге ы береді, ал мны әділетті деп айту иын.

Бл арсы мысал арылы теорияны жан-жаты тсіндіруге болатын

шыар. Сіз пайда мен шыынды таразылай отырып (жай ана ала салмай)

абылдаан жадайда ана, з лесіізді осу шін сізге әділдік міндеті

жктеледі. Хабар тарату жйесі жадайында сіз жалпы жоспарды қабыл-

дасаңыз ана кні бойы ызыты әгімелер мен анекдоттар айту міндетін

мойныыза аласыз. Игіліктерді абылдап, біра з лесін осу міндеті-

нен ашатын кез келген адам – пайдаланушы немесе фрирайдер, сонды-

тан оларды аы тлеуге мәжбрлеу әділетсіздік емес. Бл принцип осы

мәселені ескеру шін згертілсе, онда орындалуы керек міндеттемелер

алыптасады деп айту аыла онымды сияты крінеді. Игіліктерді пай-

даланып, біра аысын тлеуден бас тарту әділетсіз болады.

Алайда принцип осылай згерген кезде таы бір жаа иынды туын-

дайды. Мәселе мынада: саналы трде пайдаланан игіліктер міндеттеме-

лер жктейтін болса, онда пайдаланылан игіліктер мен жай ана сыныл-

ан игіліктерді бір-бірінен ажырата алуымыз керек. Біра мемлекетті

игіліктерін пайдалану дегеніміз не? Айналып келгенде, біз олардан алай

бас тарта аламыз? Біз аласа та, аламаса та, бл игіліктерді барлыын

немесе басым блігін аламыз. Басаша айтанда, нсіз келісім теория-

сында айтылан мәселелер осы жерде бой ктереді. Біз здігінен пайда

болатын игіліктерді пайдалануды алай тотата аламыз? Игіліктерді пай-

далану дегенні не екеніне атысты тамаша тсіндірме сына отырып,

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

осы мәселені шеше алса, онда кейбір адамдарды – анархистер мен таы

басаларыны – игіліктерді пайдаланудан бас тартуы ммкін екенін кре

аламыз. Олар тіпті Юмны және басаларды мемлекетті артышы-

лытары туралы аргументтерін бааласа да, бл жерден баса да иын-

дытарды креді, сондытан ешандай игіліктерді де, ешандай саяси

міндеттемелерді де алысы келмейді. Осылайша олар мемлекет алдында

орындалуа тиіс ешандай әділдік міндетін алмайды. Ал енді осы тсінік-

ке сйенсек, әділдік принципі келісімге негізделген аргументтер сияты

баыну шін әмбебап міндеттерді жктей алмайды. Бл тек Хартты игі-

ліктерді «алуа» атысты бастапы тжырымымен келісетін болса ана

ммкін болма. Біра Нозикті мысалы крсеткендей, мны да ауыр сал-

дары болуы ммкін. Сонымен осы ысаша талылауда әділдік теориясы

келісім теориясыны жасартылан лгісі болса да, саяси міндеттемелер

мәселесін шеше алмайтыны тсінікті болды.

Қорытынды

Біз саяси міндеттемелерді орауды бірнеше тәсілін арастырды, біра

олар әлі де жеткіліксіз крінеді. оамды шарт дәстріндегі волюнтарис-

тік кзарас келісім беруден бас тартатындарды міндеттемелерін ашып

крсете алмайды. Утилитарлы аргументтерді салдары те ауыр болуы

ммкін, йткені олар жо дегенде жазысыздарды рбан етуге жол бе-

реді. Барлы адам мемлекетті артышылытарын абылдаан жадай-

да ана әділдік аргументі тиімді болуы ммкін, біра мны зі екіталай.

Сонда бл саяси міндеттемелерімізді жо екенін білдіре ме?

Біріншіден, бл аргументтерді жеке арастыранда, оларды баыну-

ды әмбебап міндеттерін крсете алмайтынын, ал кейбіріні белгілі бір

жерге дейін ана пайдалы болатынын анытап алан жн. Кейбір адамдар

мемлекет билігіне келісім беретінін ашы трде білдіреді. Мысалы: пар-

ламент мшелері сияты жауапты ызмет атаратын адамдар, сондай-а

натурализация жолымен азаматты аландар. Кпшілік әділдік міндетін

сатауа міндетті, йткені кп адам мемлекет сынатын артышылытар-

ды уана абылдайды және олар міндеттемені орындау әділ деп санайды

деуге де болады. Утилитарлы ой абылдауа трарлы болса, мемлекетті

толытай жатап алуа болар еді. Біра тіпті утилитаризм абылданбаса

да, баса кез келген аргумент дрыс моральды негізден бастау алса, а-

зіргі оамдарды кпшілігіндегі адамдарды басым блігіне саяси мін-

деттемелер жктеледі. Салыстырмалы трде аз ана адам бдан тыла

алады.

68 |

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

Ал мны салдары андай болма? Бірде-бір мемлекет з аумаында

тратын кей адамдарды саяси міндеттемелерден жалтаруына кз жма

арамайды. Бір жаынан, саяси міндеттемелері бар адамдарды осындай

міндеттемелері жо адамдардан бліп арастыру мәселесі іс жзінде

мемлекеттік ызметкерге кп иынды туызады. сіресе осы иын-

дытарды пайдалануа тырысан кейбір адамдар здерін саяси міндет-

темелерден ашатын топ мшесі ретінде крсеткісі келген кезде іс тіп-

ті иындайды. Мемлекет теориялы жаынан кейбір адамдарды саяси

міндеттемелерден жалтаратынын мойындауа әзір болса да, іс жзінде

бан кз жма арап, барлы адама орта әмбебап саяси міндеттеме-

лер жктелетін секілді әрекет етуге мәжбр болады. Мемлекетті кей-

біреулерді саяси міндеттемелерден босата алатынына кмән жо, біра

мны тек ерекше жадайда, наты бір мәселелерге атысты ана жа-

сайды. Мемлекеттік кмектен зілді-кесілді бас тартатын монахтар мен

кейбір топтар – салытан, ал белгілі бір топ мшелері міндетті әскери

ызметтен босатылуы ммкін. Біра ешбір топ саяси міндеттемелерді

барлыынан толы аша алмайды.

Алайда мемлекет, шын мәнінде, теорияны практикаа айналдырып,

з аумаында тратын кейбір адамдарды міріне араласуа ешандай

билігі жо екенін мойындады делік. Бл біз шін иындытар туыза

ма? Туызбауы ммкін. Кейбір адамдар саяси міндеттемелерден жалтар-

са да, бл жадай олара басалара зиянын келтіру ыын бермейді.

Бл адамдарда әлі де моральды міндеттемелерді толы жиынтыы бар.

Сонымен атар, Локкты кзарасы бойынша, мемлекет болмаан кнні

зінде барлы адамны моральды зады олдануа ы бар. Сондытан

мемлекет бар болса, онда зін мемлекетті бір блігі санайтындар одан

тәуелсіз адамдар здеріне ауіп тндірген кезде орану шін мемлекет-

ті кшін олдануы керек. Жерге атысты ыты здерін мемлекетті

бір блігі деп есептемейтін тәуелсіз адамдар шін кші болмауы ммкін,

ал моральды кзарастарды басым блігі орану шін зімізге олай-

лы ралдарды олдануа ы береді: демек, бл жадайда мемлекетті

кмегімен орану ыын пайдалана аламыз. Сондытан мемлекеттен

тәуелсіз адамдарды болуы олара арсы орану шін мемлекетті ар-

тышылытарын олдана алмаймыз дегенді білдірмейді. Кейбір мемле-

кеттен тәуелсіз адамдар болса да, ауіптен тыла алмаймыз. Елшілер мен

баса да дипломатиялы иммунитеті барлара атысты мысалды арас-

тырайы. Белгілі бір дәрежеде олара здері тратын мемлекетті билігі

жрмейді. Біра бл мемлекет агенттері мндай дипломаттарды з біл-

гендерін істеуіне жол беруі керек дегенді білдірмейді. Сауда орталыында

дипломат олындаы балтаны оды-солды сілтеп, згелерге ауіп тндір-

се, бізді әрекетімізге тыйым саланымыз секілді, полиция да оны стап,

МЕМЛЕКЕТТІ ЖАТАУ

балтасын тартып ала алады. Біра кез келген жадайда зады жаза олда-

на алмаймыз немесе зыретті орган болмаан жадайда зімізді орауа

ажет нәрселерден арты кш олдана алмаймыз.

Біра, әрине, ешбір мемлекет з аумаында тратын адамдарды сая-

си міндеттемелерден жалтаруына жол бермейді. Дипломатиялы им-

мунитет – халыаралы конвенциялармен реттелетін ерекше жадай.

Мемлекет кей кездері засыз әрекет етсе де, за барлы адама атысты

олданылады. Біра мемлекет осындай засыз әрекетті з азаматтары-

ны басым блігіні келісімімен жасайды.

КІМ БАСҚАРУЫ КЕРЕК?

Кіріспе

Аылшын халы зін еркінмін деп ойлап ателеседі, адамдар тек

парламент мшелерін сайлау кезінде ана еркіндікке ие; сайлау

біткен со олар ткке трысыз ла айналады. Олар сол ыса

уаытта ана олдануа болатын еркіндіктерін дрыс олданба-

андытан, одан айырылып алуа толытай лайы еді.

Руссо, «The Social Contract» The Social Contract and other Later

Political Writings, [1762], Cambridge: Cambridge University Press,

1997), кітап III, 15-тарау, 114

Мемлекетті негіздеуге бола ма, жо па деген ойымыза арамастан, мем-

лекетті бар екені – аиат. Ал бізді азіргі тарихи шарттарымыз тры-

сынан араанда, оны шынымен де алай згеруі ммкін екенін елестету

те иын. Сондытан кез келген адамды, тіпті философиялы кзараста-

ы анархисті де мемлекет немесе билік андай болуы керек деген мәселе

толандырады. Мемлекет андай болуы керек? Оны кім басаруы керек?

Жалпыа орта пікірге сай, тек демократия ана зін толытай негіздей

алады. Тирания, аристократия және абсолюттік монархия зін негіздей

алмайды. Алайда демократия дегеніміз не? Оны бізді шынымен ызы-

тыратындай жаымды жатары бар ма?

Біз демократияны «халыты, халы тарапынан және халы шін»

басару деп тсінеміз. Халы шін басару дегеніміз – кіметті

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

басарушылар мддесіне емес, азаматтарды мддесіне ызмет етуі.

Бентамны сзімен айтса, демократиялы кімет – «ол астындаы-

ларды мддесі шін» жргізілетін басару трі. Біра басаруды бас-

а трлері туралы да солай айтуа болады. Мысалы, Вольтер халыпен

кееспейтін, біра оны мддесін ойлайтын, білімді деспот басаратын

«айрымды диктатураны» жатады. Ал демократия дегеніміз – керісін-

ше, жымды зін-зі басаруды білдіретін халы билігі. Бл демократия

«халы шін» және «халы тарапынан» басару дегенні нені білдіреті-

нін крсетеді. Бл штіктегі «халыты» басаруы деген тіркес басында

жай ана бос сз болып крінеді: сонда халыты емес басару андай

болма? Анархия ма? Демократиялы мемлекет тек з электоратыны -

рамына кіретін адамдара ана билік жргізе алады деген де ой туындауы

ммкін. Баынышты тапа не территорияа билік жргізу демократияны

шынайы идеалдарына айшы болып саналады.

азіргі теоретиктерді барлыы демократия кем дегенде ш блік-

тен тратын сипаттаманы анааттандыруы керек деген оймен келіседі.

Біра демократияны не екеніне атысты бдан баса да даулы пікірта-

ластар бар. азіргі саясатта демократияны «ізгі дние» екеніне атыс-

ты пікір алыптасан. Демократиялы мәртебе кбіне режимдерді за-

дылыын тексеретін лакмус аазы ретінде абылданады. кімет немесе

мемлекет демократиялы емес деп танылса, ол халыаралы ата сына

шырайды. Тіпті «демократиялы» деген сз шін де крес жріп жатыр

және оны демократиядан алыс режимдер де олданды. Екінші дниеж-

зілік соыстан кейін Германияны екіге блінуіне тікелей себепші бол-

ан Кеес Одаы Шыыс Германияны бірден «Германия Демократиялы

Республикасы» деп атады. Одатас кштер Батыс Германияа берілген

«Германия Федерациялы Республикасы» деген атауды дрыс деп абыл-

дады, Батыс сарапшылары Батыс Германияны демократиялы идеалдар-

а әлдеайда жаын екенін тсінді, біра одатас кштер оан берілген

«Германия Федерациялы Республикасы» деген атауа анаат еткен бол-

са керек.

Алайда демократия бгінгі абырой-атаына шын мәнінде лайыты ма?

алай десек те, адамзат тарихыны кп кезеінде оан атысты жаым-

сыз кзарас басым болды. Демократия тек соы кездері ркендей тсті,

ал ежелгі Грекияда те шектеулі формада ыса ана мыр кешті. Алайда

содан кейінгі 2000 жыл ішінде демократиялы мемлекет млде дерлік бол-

ан жо. Демократия жиі айтылатындай шынымен де сырт кзге тартым-

ды болса, неліктен тарих бойынша кп ойшыл одан бас тартты?

Сонымен атар бгінгі теоретиктерді барлыы бірдей демократия-

ны соншалыты тартымды жйе деп санамайды. Олар демократияны

ндылыына кмәнданып ана оймай, оны йлесімді екенін де жоа

72 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

шыарады. Кейде «демократия» – саяси жйені атауы емес, мадатау-

ды крінісі деп те айтылып жатады. Осы кзараса араанда, демо-

кратияа атысты бірде-бір жйелі теория жо. Демократияны адамдар-

ды барлыы бірдей олдайтын ешбір саяси жйе де жо.

Мндай сын біраз әсіреленгендей болып крінгенімен, негізсіз емес

екені аны. Демократия теориясы крделі айшылытардан трады.

Сондытан да демократияны жатайтын немесе оан арсы шыатын

аргументтерді арастырмас брын, демократия теориясыны алыпта-

суындаы тбегейлі мәселелерді кейбірін зерттеп арау пайдалы болма.

Демократия теориясындаы шиеленісті бірі «кпшілік ережесі» ж-

йесі ретіндегі демократия идеясы мен «адамдара демократиялы рмет

крсету» идеясы арасында жатыр. Біреу наразылы білдіріп, «бл мемле-

кет демократиялы болуа тиіс деп ойлап едім» десе, бл оны зін әді-

летсіздікті рбаны деп санайтынын крсетеді. Мәселен, оны йі жол

салу шін сатып алынатын нысандарды бірі болуы ммкін. йіне жаын

маа жаа әуежай салынатын болып жоспарланан болар немесе ба-

ласын жергілікті мемлекеттік мектеп абылдамай ойан шыар. алай

боланда да, бл адамны жеке мдделері мен ытарыны жеткілікті

дегейде ескерілмеуі осы шаыма себеп болып отыр. Бл жадайды де-

мократиялы емес деп айтуа болады.

Біра шынында да солай ма? Айталы, адамдарды 51 пайызы жол-

ды немесе әуежайды салынанын дрыс креді немесе оны баласын

мектепке абылдамау керек деп есептейді. Олай болса, кпшілік ереже-

сі принципі ретіндегі демократияны мддесіне айшы ешандай әре-

кет жасалан жо. Бар боланы кпшілік оны мддесіне арсы шешім

абылдады.

Бл жерде шиеленісті демократия теориясыны дәл зегінде екенін

креміз. Токвиль бл жадайды «кпшілік тираниясы» деп жасы сипат-

таан. Джон Стюарт Милль осы идеяны әрі арай дамытып, демократия-

лы режимдер жаппай орныана дейін адамдар з мдделерін кздей

отырып билік жргізсе, саяси ысыма жол берілмейді деген тсінік

боланын айтты. Халы зін-зі басарса, адамдарды жазалайтын за-

дар шыаруды не ажеті бар? Милльді пікірінше, бл жердегі ателік

саясат адамдарды әрайсысына бірдей ыпал етеді деген ой боланды-

тан, халыты бір ана мдде кздеген біртектес масса ретінде арасты-

рудан туындап отыр. Алайда біз бірдей мддені кздейтін біртектес мас-

са емеспіз. Себебі бізді масаттарымыз, мдделеріміз, жоспарларымыз

әртрлі, трлі жерлерде мір среміз, мір сру затыымыз да әрилы.

Сондытан азшылы шін кәдімгідей салдары болатын задарды кпші-

лікті алай абылдайтынын кру иын емес. Бл демократияа айшы

ма, жо па? Егер демократиялы мемлекет барлы адамды орауа тиіс

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

деп ойласаыз, онда сізді жауабыыз «иә» болма, ал егер демократия-

ны жай ана кпшілік ережесі жйесі деп есептесеіз, «жо» деп жауап

бересіз.

Милльді пікірінше, кпшілік тираниясына тосауыл ою шін белгілі

бір шаралар абылдануы керек. Оны бл станымын 4-тарауда егжей-

тегжейлі арастырамыз. Бл жердегі басты мәселе мынада жатыр: демо-

кратия теоретигі демократияны шын мәнінде кпшілік ережесі ретіндегі

рескел аида ретінде арастыруы ажет пе, әлде біз демократияны аз-

шылыты мддесін орайтынын білдіретін «Мэдисонды кзарасты»

басшылыа алуымыз керек пе (Джеймс Мэдисон, 1751–1804, Америка

конституциясыны негізін алаан адам ретінде белгілі) деген сратар-

ды басын ашып алуымыз ажет.

Екінші пікірталас демократияны «кілдік» және «тура» модельде-

ріне атысты. Тура демократия жадайында сайлаушылар міткерлерге

дауыс бермейді. Олар задарды немесе саясатты олдайды не олара ар-

сы дауыс береді. Идеал трде әрбір маызды мәселе референдум арылы

электоратты тадауына сынылады. Ал кілдік демократия – азаматтар

здеріне кімет дегейінде кімні кілдік ететінін анытау шін дауыс

беретін белгілі жйе. Кейіннен дәл осы кілдер задарды абылдайды.

Алашы жйе демократияны таза рухына сай келетін сияты, алайда

іс жзінде ол азіргі әлемге таныс емес. азіргі демократиялар сайлауды

кн тәртібіндегі наты мәселелерді шешу шін емес, кіметті алыптас-

тыратын адамдарды анытау шін ткізетін кілдік модельді станады.

Біра егер де бл кілдік жйені демократиялы емес деп есептесек, онда

демократияны брын-соды болмааны. Заманауи «либерал демокра-

тияны» кп сыншысы осындай орытындыа келеді. Олар егер демокра-

тия болса, ол бір тамаша нәрсе болар еді дегенді айтады.

Кпшілік ережесіні адам ытарына және кілдік модельді тура

модельге арсы труына атысты осы екі пікірталас демократия теория-

сыны алыптасуында лкен маыза ие. Алайда олар мезі еткен дау-да-

май рісіні тысында алан жо. Мысалы, ежелгі гректер арасында кей-

де міткерлерге дауыс беру демократиялы емес деп есептелді. йткені

аса танымал емес міткерлерді ммкіндіктері әлдеайда аз болма.

Сондытан басарушылар лоторея арылы сайлануы керек. Баса тео-

ретиктер әртрлі адамдарды тілектеріні кшін лшеу және есепке алу

тәсілдерін табуды сынды. Осы кзарас трысынан аланда, енжар кп-

шілікке араанда, кп нәрсеге мтылатын азшылыа басымды беру

керек. Сонымен атар дауыс беруге кімні ыы бар екеніне атысты

сраты да назардан тыс алдырмау керек. Ежелгі грек демократияла-

рында халыты аз ана блігі дауыс беру ыына ие болан: тіпті сол

мемлекет аумаында бірнеше атадан бері мір срсе де, шетелдіктерге,

74 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

әйелдерге және лдара дауыс беру ыы берілмеген. Заманауи әлем-

де 1928 жылды соына дейін лыбританияда әйелдер ерлермен те дә-

режеде болан жо, ал кп мемлекетте әлі кнге дейін «гастарбайтерлер-

ді» дауыс беру ыы жо.

Баса жаынан араанда, біз дауыс беру тәртібіне атысты тбегей-

лі болмаса да, әлдеайда шиеленісті пікірталастар бар екенін білеміз.

Еуропа мемлекеттеріні кпшілігі пропорционал сайлау жйесі андай

болуы керек деген мәселеге атысты кптен бері пікірталас жргізіп ке-

леді. Ол Еуропа парламентіндегідей, берілген дауыстарды жалпы саны

кілдер санына пропорционал болатын кілдік жйе болуы керек пе,

әлде лыбританияда олданылатын мажоритарлы жйе болуа тиіс пе?

рине, мндай пікірталастарды маызы зор және сайлау жйесін тадау-

ды салдары за уаыта дейін сезілетін болады. Мысалы, Германияда

Гитлер пропорционал сайлау жйесі олданыландытан билік басына

келді деген пікір жиі айтылады. Біра философиялы кзарас трысы-

нан аланда, кезек кттірмейтін міндеттер – демократия деген не және

оны не шін нды деп санауа болатынына атысты мәселені айындау.

Бл міндеттерді шешудегі алашы талпыныс ретінде біз е мыты анти-

демократиялы аргументтерді біріне жгінеміз: Платонны б.з.д. 380

және 360 жылдар аралыында жазан «Мемлекет» (Republic) атты ебегін

арастырамыз. Демократияны ндылыына кмән келтіретін бл кз-

арасты арастыра отырып, демократияны з атына айтылатын мада-

тара лайы немесе лайы емес екеніне кз жеткізе тсеміз.

Платон демократияға қарсы

Кемеде немесе кемелерде болуы ммкін мынадай жадайды а-

растырып крейік. Кеме капитаны экипажды баса кез келген

мшесімен салыстыранда әлдеайда кшті, денесі де ірі боланы-

мен, лаыны мкістігі бар, кзі алыстан нашар креді әрі те-

ізде кеме басару тәжірибесі де аздау. Экипаж мшелері кемені

ай баыта бран дрыс екенін айтып, бір-бірімен дауласады.

ркім штурвалда отыруа зін лайыты санайды. Олар ешашан

навигация нерін мегермеген, біреуден бан атысты азды-

кпті дәріс те алмаан, оны йренуге біраз уаыт жмсадым деп

те айта алмайды, шын мәнінде, олар мны йренуді ажеті жо

деп ойлайды және йретуге болады деген кез келген адамды л-

тіруге дайын трады. Олар капитанны асынан шыпай, айнал-

шытап, штурвалды алу шін олдарынан келгенді жасап баады.

Егер бір топ екіншісінен мытыра болып шыса, арсыластары

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

оларды лтіріп, денелерін теізге латырып тастауы ммкін, ал

з ісіне адал капитанды есірткі немесе ішімдік беріп не баса бір

амалмен шеттетіп, кемедегі билікті з олдарына алады, сйтіп,

зіміз кткендей, сапарды ішімдік ішіп, кіл ктеретін саяхат-

а айналдырады. Аыр соында, олар кшпен немесе айламен

капитана айтанын істете алатын адамны іс-әрекетіне сйсіне

бастайды, оны теізде жзу мен навигация нерін мегергенін

айтып, теіз ісіндегі біліміні тередігін матайды, ал басалар-

ды ткке трысыз деп сынап-мінейді. Оларды кемені басаруа

лайыты адамны жыл мезгілдерін, аспанды, жлдыздарды, жел

баытын және з кәсібіне атысты баса да мәселелерді жасы бі-

луі керектігінен хабары жо. Олар сонымен атар кемені штур-

валына ие болу шін мндай кәсіби абілеттерді (олар аласа да,

аламаса да) игеру ммкін емес деп есептейді, ал навигация нері

деген нәрсе тіпті жо деп санайды. Кемедегі осындай жадайдан

кейін матростар наыз навигатор шеберіне тк пайдасы жо жл-

дыз санаушы әрі кк мылжы деп арайды емес пе?

Платон, The Republic, ed. Г.П.Д. Лии ([б.з.д. 380–360],

Harmondsworth: Penguin, 1955), 282, 488a–д

Платонны демократияа арсы кзарасы демократия теориясындаы

таы бір крнекті шиеленісті ршіте тсті. «Монархия» «монархты би-

лігі» боланы сияты, «демократия» «демосты билігін» білдіреді. Алайда

демос дегеніміз не? Классикалы грек тілінде ол «халы» және «тобыр»

деген маынаны білдіреді. Соы тсінік бойынша, демократия дегеніміз

тобырды, яни трпайы, лас, жарамсыз л-танны билігі боланы ой.

Демократияны осылайша орлау – Платонны негізгі антидемокра-

тиялы аргументтеріні кіріспесі ана. Оны негізгі аруы – «кәсіп ана-

логиясы». Мны мәні те арапайым. Сыраттанып алсаыз, денсау-

лыыызды жасартуа атысты кеес алу шін сол саладаы мамана,

яни дәрігерге барасыз. Басаша айтанда, сіз осы жмысты орындау

шін арнайы білім алан біреуден кеес алыыз келеді. Ал кпшілікті

жинап, оларды дрыс ем шін дауыс беруін срамайтыныыз аны.

Мемлекет саулыыны маызы кез келген адамны денсаулыы-

ны маызынан кем емес. Саяси шешімдерді, яни мемлекет мддесін

кздейтін шешімдерді абылдау дрыс аыл мен іскерлікті талап етеді.

Платонны пікірінше, бл істі мамандарды еншісіне алдыру керек.

Егер адамдара шешім абылдауа ммкіндік берілсе, оларды даусы зге-

лерден аттыра шыатындар әрі адамдарды нандыра білетіндер, яни со-

фистер басаратын болады. Сондай-а олар кемедегі саырау және жар-

тылай соыр капитан секілді, ршіл саясаткерлерді жалан пікірлеріні

76 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

ыпалында кетеді. Ал навигация нерінде шынымен де тәжірибесі мол

адамдар назардан тыс алады. Платонны пікірінше, осы жадайа тап

болан кемені жолынан жаылып, суа кететіні сияты, мемлекет те дәл

осылай рдыма шырайды.

Алайда тәжірибелі басарушыларды айдан табуа болады? Платонны

бл жердегі жауабы арапайым және ол алашыда оырмана матауа

трарлы жауап тәрізді крінеді. Патшалар философ болмайынша немесе

философтар патша болмайынша әділ оам ру ммкін емес. Платонны

пікірінше, басаруа ажетті білік философиялы білімде жатыр. Платон

сынан сашыларды философ болуы керектігіне атысты идеясы олар

жылдар бойы философиялы ебектерді оып, ой елегінен ткізуі керек

дегенді білдірмейді. Оны «сашылара» мірлік білім беруге арналан

жоспары бар. Бл жоспара ерте жастан сауаттылыа йретумен атар,

музыкалы, математикалы, әскери білім беру және дене шынытыру кі

реді. Философия 30 жаса келгенше млде оытылмайды. Бес жыл филосо-

фияны оу он бес жылды әскери ызметпен штасады. Осы жолды абы-

роймен ткендер философиямен траты айналысуа рсат алады: арада

оны демалысын «ажытатын саясатпен айналысу ажеттігі» ана бзады.

Платонны «Мемлекет» (Republic) ебегіні осы және баса да ырла-

рын егжей-тегжейлі арастырса, жолымыздан біраз ауытып кетер едік.

Атап айтанда, Платон айтан сашылар алуа міндетті білімні табиа-

ты мен мазмнына тере іле алмаймыз. Десе де, біз кәсіп аналогиясын

еске тсірейік. Басару – медицина, навигация, тіпті егіншілік сияты кә-

сіпті бір трі. Ол шін арнайы білім ажет және бл кәсіпті мегеру кез

келген адамны олынан келмейді. Дәрі-дәрмек тадау ісіні мамандар-

а ана тапсырылатыны және медициналы білімні тек бейімі барлара

ана берілетіні сияты, басару мен басаруа йрету де солай жргізілуі

керек. Баса кез келген йымдастыру іс-шарасыны соы жасылыпен

бітпейді, ал халыпен кеесуді аяы тек апатты жадай тудырады.

Бір араанда, Платонны демократияа арсы аргументтері жойын

кшке ие секілді болып крінеді. Басару кп адам ол жеткізе алмайтын

кәсіп болса, онда демократия аыла онымсыз әрі иррационал болып к-

рінеді. Демократияны жатайтын адам кәсіп аналогиясына жауап беретін-

дей нәрсе ойлап табуа тиіс. Ал кәсіп аналогиясыны әлсіз тстары бар ма?

Сақшылыққа қатысты мәселелер

Е алдымен, Платон сынан жйе диктаторлы басару трі екенін айту

ажет. Демократиялы жйеге арсы олданылатын жалпы аргументтер-

ді боланы сияты, диктаторлы жйеге арсы олданылатын жалпы ар-

гументтер де бар. Платонны сашыларды тәрбиелеу арылы тәжірибелі

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

басшылар санатын алыптастыруа болатыны жайлы айтанымен келіс-

сек те, бл оларды олына бізді басару билігін беруіміз керек екенін

білдірмейді.

Бл жердегі мәселе – ешашан мамандара сенбеу керектігінде емес,

оларды олына шексіз билік беруді апатты жадайлара жеткізетінін-

де. Дәрігерді кеесіне ла асуыыза немесе сәулетшіні ызметіне

жгінуіізге болады, алайда «дәрігер кеесіні» зады кші болса немесе

адамдара йді сәулетшілер бліп берсе, бан кім уанар еді? Бл адам-

дар з жмыстарын аншалыты жасы атарса да, олара не шін бізді

атымыздан шешім абылдауды сеніп тапсыруа тиіспіз? Олар з істерін

жасы атарумен атар, таы бір мәселеде, яни з ызметін пайдаланып,

адамдарды арасында кн кре білуде ептілік танытуы ммкін.

Бл арсылы брыннан бар. Сашыа, яни философ-патшаа жадай-

ды з пайдасына шешуге не кедергі болуы ммкін? Басарушыны маман

деп айту иын. Сашылар жемор болады деп ктсек, онда бізді біліксіз

адамдарды басаранын жн кретін шыармыз. йткені осы жадайда

жеморлыты залалы әлдеайда аз болуы ммкін. Платонны жйесін-

дегі айшылы сашыларды кімні баылайтынына атысты мәселеде

жатыр.

Платон бл мәселені де ескерді. Оны бан берген жауабындаы ойы

мынадай: сашылар сыбайлас жеморлыа жол бере алмайтындай жа-

дайда болуы керек. Айталы, философ-патшалара жеке млік иеленуге

рсат берілмеуі ажет. Сонда азіргі әлемде жиі байалатын, яни билік

басындаы әулетті немесе топты з халы есебінен байитын сыбайлас

жеморлы болмайтындай крінеді. Жеке меншікке арсы шешім орын-

далатын болса, мны Платон жйесінен шыарып тасталатыны аны.

Алайда біз мны ммкін деп арастырса, бан арама-айшы иын-

дыа тап болар едік. Сашы дәулетті мір кешпесе, ол басару ісіне не

шін келісуге тиіс? Платон сашыларды з уаытын философия туралы

ойлар мен әгімелерді оуа жмсайтын философтар ретінде сипаттай-

ды. Ендеше олар неліктен з уаыттарын шыындауы керек? Платонны

бан берген жауабы айшылыа толы. Сашылар басаруа ішкі неме-

се сырты марапаттар алу шін емес, здерін басаларды билеуіне жол

бермеу шін келіседі. Баса адамдара, тіпті одан зорысы барлық адама

здерін билетуге жол бермеу шін олар бл ажетті ызметті мойындары-

на еріксіз алады.

Дегенмен сашылар жеке меншікке атысты задарды бзуа ше-

шім абылдаса немесе тіпті тиісті рәсімдер арылы оларды згертуге бел

буса, оларды тотатуа ажетті кілеттік пен кш кімні олында болма?

Платонны сыбайлас жеморлыа жол бермейтін задарына толытай

сене алмаймыз. Платон тиісті дегейдегі философиялы білім адамды

78 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

азыруа еруден сатайды деп сендіргісі келсе, бан арсы кілетті элек-

торатты алдында толы және тиісті оамды баылау әлдеайда сенімді

рал болады деп жауап беруге болады.

Сашыларды алай таайындау ажет деген мәселе де – кілге к-

дік ялататын сратарды бірі. Платонны пікірінше, болаша сашы-

ларды ерте жастан тадап алып, трлі крделі сынатардан ткізіп, е

мытыларын іріктеуге болады. Бл шынымен де ммкін сияты болып

крінеді: генералдарды әскер атарынан алай сетінін ойлап крііз.

Алайда сашыларды билікке мтылуын халы абылдай ала ма деп с-

рауымыза болады. Айналып келгенде, адамдарды кпшілігі филосо-

фиялы білім ала алмайтындытан, кімнен е жасы басарушы шыа-

тынын да анытау ммкін емес.

Егер осы арсылытарды бір жерге топтастырса, мны соы неге

әкеп соуы ммкін? Шындыында, мны салдары Платонны жйесі

аса олайсыз деген идеямыздан тыс бола оймас. Платон оамы са-

шыларды азыруа немі арсы тра алатынына кепілдік бере алмай-

ды. Сондай-а халы оларды билігін мойындамауы да ммкін. Алайда

бл мәселелерді, Платонны сыныстарымен оса аланда, демократия-

ны орауа деген лшыныс деп айтуа болмайды. Демократиялы емес

баса бір жйе осы сраты жауабы болуы ммкін. Таы да айталаса,

басару азантай адам мегерген кәсіп болса, онда, әрине, саяси шешім

абылдауды ара халыты еншісіне алдыру аыматы болар еді.

Білім және мүдделер

Аргументті таы бір трі бізге ілгерілеуге кмектесе алады. Платонны

айтуынша, басарушыларды кәсіптік білімі болуы ажет. Алайда шыны-

мен де мндай білім алуа бола ма? Шын мәнінде, білікті басарушы тсінігі

болмаса, Платонны демократияа арсылыы бос әгіме болып алады.

Кейбір сыншылар арнайы білім алан, басару ісіні белгілі бір де-

гейін мегерген білікті басарушылар болады деген тжырыма кмән-

мен арауымыз керектігін айтады. Айналып келгенде, ешбір адамны еш

нәрсеге атысты толы сенімді бола алмайтыны жайында жиі естиміз.

Саясатта, ылымда немесе философияда болсын, білімге атысты барлы

тжырым дрыс бола бермейді. Сондытан біз кез келген мәселені ше-

шуді білікті мамандара алдырса, оларды абілеттерін асыра баалап,

зімізді алдаан болып шыамыз.

лдебір кілеттікке ие адамны крегендігіне кмән келтіріп тменде-

ту бізге аншалыты наса да, бл жауап бізді заа апармайды. Ешкім

еш нәрсені толы біле алмайды деген факт (егер ол шынымен де факт бол-

са) кейбір адамдар згелерге араанда белгілі бір мәселені жасы талдай

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

алады деген тжырыма айшы келмейді. Мысалы, кп адам секілді, мен

де дәрігерлерді з білімдеріне атысты тжырымдарына кмәнмен а-

раймын. Біра егер аяым сынса, әрине, кмек срап дәрігерге барамын.

Тіпті оларды жиі ателесетініне сенімді болсам да, солай жасаймын.

Медициналы білімі жо адамдар (мысалы, кейде белгілі баспасз рал-

дарында дәрігер ретінде таныстырылатын адамдар) жадайды одан әрі

ушытыруы ммкін. Осылайша жаылыспайтын білім жо болса да, бл

зерттеуді барлы салаларында адамдарды барлыы бірдей білікті не-

месе біліксіз дегенді білдірмейді. Кәсіп аналогиясыны іргесін шайауа

тырысу, шын мәнінде, кәсіпті жо екенін айтуды білдіреді. Бан сену

аыла она оймайды.

Біра баса салалар бойынша білікті білімі болатынына арамастан,

басаруда олданылатын білікті біліміні болмайтыны шынды емес пе?

Бан да сену иын. Бгінгі басарушыларды экономика, психология

мен адами мотивация салалары бойынша білімі болуы ажет. Олара жо-

ары интеллект, ебекорлы пен ажымайтын ауар, тамаша жады,

детальдарды талдай білу абілеті, адамдармен арым-атынас жасай білу

асиеті (бларды немі олданбаса да) ажет. Ешбір адам жайлы баса бі-

реумен салыстыранда анау айтандай мыты билеуші бола алмайды деп

ойлауа болмайды. Басаруды белгілі бір дәрежеде кәсіп екеніне атыс-

ты жасы мысал келтіруге болады.

Дегенмен бл арсылыта бізді әлдеайда тиімді жаа арай баыт-

тайтын бір нәрсе бар. Саяси шешімдерді абылдауды зіндік ерекше-

ліктері бар. Бл ауру аяты кесіп тастау керек пе, жо па деген мәселені

дауыса салып шешім абылдау емес. Осы ойды натылай тсу шін де-

мократиялы жйедегі дауыс беру табиатына тереірек ілуіміз керек.

Платон дауыс берудегі масат жалпы мемлекет шін нені жасы екені-

не атысты пікір білдіру екенін айтады. Мны дауыс беру функцияла-

рыны бірі екені аны. Біра Платон дауыс беру тек ана осы масатты

кздейді деп йарады және мндай шешімдерді білікті мамандарды ен-

шісіне алдыранды жн санайды. Алайда дауыс беру оамны игілігіне

атысты пікір білдірумен ана шектелмейді деп айта алса, демократияны

барынша сенімді трде орауа болады.

Осы тарауды басында айтылан тжырымды еске тсірейік: демо-

кратиялы кіметтер халыты, яни басарылатындарды мддесі үшін

билік жргізеді. Платон демократияа арсы болса да, басарушыларды

жрегіні тбінде халыты мддесі жатуы керек деген пікірмен келіседі.

Ол бл масата халы тарапынан басару жйесі арылы жетуге бола-

тынын жоа шыарады. Платон станымыны солылда екенін дәлел-

деу арылы демократияны орауа тырысып круге болады. Халы шін

басару халыты басаруы болуа тиіс.

80 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

Неліктен блай болуы керек? Жалпы аланда, Платон айырымды дик-

татура жйесін олдайды. Біра тіпті диктатор халы мддесін ораан

кнні зінде, бл мддені андай екенін алай біле аламыз? Демократия

жйесінде халы дауыс беру арылы з мддесін крсете алатын сияты:

олар здері алайтын нәрсе шін дауыс береді. Демек, дауыс беру шешім

абылдау процесімен ана шектелмейді. Бл – шешім абылдау кезін-

де ескерілуі керек апаратты, яни адамдарды нені алайтынын аны-

тауды немесе білдіруді тәсілі. Дауыс беру процесі болмаса, оны алай

анытауа болады?

Платон сашылар айырымды ана емес, сонымен атар білікті маман

да болуа тиіс деп жауап беруі ммкін. Олар – дана әрі білімді тлалар.

Платонны патшалары азіргі заманда ара-тра кездесіп алатын рк-

кірек, сауатсыз тирандар емес. Олар – философтар. Алайда Платона

жауап ретінде айтарым, философиялы білік оларды халы мддесін

анытауына ммкіндік бере ме? Логика мен метафизика адамдарды нені

алайтынынан хабар бере алмайды. Мны этика да, саяси философия да

айта алмайды.

Философиялы білім мен наты апарат млдем баса нәрселер сия-

ты крінеді. Алайда саяси шешім абылдау адамдарды тілектеріне сай

болуы керек деген дрыс па? Ммкін ол халыты мүддесіне, яни халы

шін не тиімді болса, соан сай болуы керек шыар. Шын мәнінде, ха-

лы мддесін философиялы білімні кмегімен білуге болады деп айта

аламыз ба? Бәлкім, барлы адамны мддесі бірдей шыар. Олай болан

жадайда, философтарды талдау жасай білу абілеті мны білуге кмек-

теседі. Алайда бл туралы Платонны ойы андай болса да, әрі тере ме-

тафизикалы трыдан бл дрыс болса да, іс жзінде адамдарды барлы-

ы бір мддені кздейді деген тжырымны жалан екені аны. Мысалы,

лкен жол салу мәселесі арастырылып жатыр делік. Кейбір адамдар бл

жолды салынуына мдделі. Басаларды мддесі бан айшы келеді:

мысалы, осы кре жолды бойындаы бір бизнес иесі шін бл жолды

салынуы олайсыз. Кейбір адамдара белгілі бір баыта баратын жол-

ды салынуы ыайлы болса; ал таы біреулерге ол жола араанда бас-

а баыт тиімдірек болады. Жолды рылысы адамдара трліше ыпал

етеді. Осылайша бл жерде кптеген бәсекелес мдделерді есепке алу

ажет. Философиялы ебектерді оу бл мәселені тйінін шешуге

кмектеспейді.

Баса жаынан аланда, мндай мысал бізді демократияны ндылы-

ына кмәнмен арауа итермелейді. Мндай трлі тілек пен мдделерге

атысты шешім алай абылдануы керек? Бл жерде екіден аса тадау

боландытан (жол бірнеше баыт бойынша салынуы ммкін), бірде-бір

тадау кпшіліктен олдау таппайды. Тіпті солай болан кнні зінде,

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

кпшілікті алауын абылдау ажет пе? Бл азшылыа атысты әділет-

сіздік болар еді (азшылыты демократиялы орауды мэдисонды эле-

ментін еске тсірііз). рине, бізге барлы ажетті мдделерді ескеретін,

сонымен бірге Слеймендей дана, әділ әрі дрыс шешім абылдайтын бі-

реуді басараны ажет. Юмны адамдарды ыса және за мерзімге

арналан мдделері екіге блінсе, олар здеріні мдделерін дрыс ажы-

рата алмайды деген 2-тарауда айтылан ойын ескеретін болса, жоары-

да айтылан пікірді абылдау аса ажет. Сонымен бізде оамды пікірді

білу шін жан-жаты сауалнама жргізуді олдайтын аргумент боланы-

мен, демократияны олдайтын ажетті аргумент жо.

Шын мәнінде, демократияны жадайы осыан дейін айтыландардан

әлдеайда нашар. Платонны айтуынша, бізге білікті басарушылар а-

жет. Демократияны жатаушы адам білікті мамандарды халыты мд-

десін білуі керектігін айтып, оны андай мдде екенін тек дауыс беру

арылы ана білуге болады деп жауап береді. Дауыс беру халыты мд-

десін анытауа кмектесетіні жалан екені з алдына, бл мәселеде о-

амды пікірді білуге арналан сауалнама әлдеайда тиімді болатынын

бан жауап ретінде ала тартуа болады. Таы бір аладататын мәселе –

демократиялы дауыс беру халыты алауын немесе мддесін крсете-

тініне ешашан сенімді бола алмаймыз.

Бан кз жеткізу шін те арапайым бір мысал арастырайы. Бір

топ адам здері тратын және здері баылайтын оамды орында, мы-

салы студенттер йінде, темекі шегуге рсат беруге бола ма, жо па деген

мәселеге атысты дауласып жатыр делік. Сондай-а олар кпшілік шеші-

мімен келіседі деп есептейік. Бл басым кпшілік оамды орындарда

темекі шегуді аласа, топ мшелері темекі шегуді олдап дауыс береді де-

генді білдіре ме? Бір араанда мны жауабы аны сияты болып кріне-

ді, алайда бір сәт ойланса, мны олай емес екені белгілі болады. Кейбір

адамдарды «Темекі тартыыз келе ме, жо па?» деген сраа жауап

беріп отырандай дауыс беретіні рас. Бл адамдар здеріні не алайты-

нына сай дауыс береді. Алайда басалары здеріне «Сіз темекі тартуа

рсат берілуі керек деп ойлайсыз ба?» деген сраа жауап бергендей

дауыс береді. Тиісінше, кейбір темекі тартатын адамдар з ылытары-

ны жаымсыз әсері баса адамдара кесірін тигізбеуі керектігін ескере

отырып дауыс береді. Кейбір темекі тартпайтындар да темекі шегу – әр

адамны жеке мәселесі деп санайтындытан, з алауына арсы дауыс

береді. Басаша айтанда, бл адамдар риясыз дауыс бергендіктен, з

мдделерін белгілі етпейді.

Осыан байланысты, демократияны жеке мдделерді немесе арты-

шылытарды жария етуді тәсілі деп санау аатты болар еді. Кейбір

82 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

адамдар здері нені аласа, соан дауыс береді. Басалары з тілектерін

немесе мдделерін бір шетке ысыра трып, моральды трыдан дрыс

болатын шешімге дауыс береді. Біз белгілі бір электорат мшелерін не ын-

таландыратынына атысты наты ештее айта алмаймыз: шын мәнінде,

олар здеріне сенімсіз болуы да ммкін.

Мны салдары андай болма? Адамдар ешашан з тілектеріне сай

дауыс бермесе, онда біз дауыс беру процесі автоматты трде кпшілікті

не алайтынын крсетеді деп есептей алмаймыз. Сонымен дауыс беру

нені крсетеді? Адамдар аралас мотивация бойынша дауыс берсе, айта-

лы, біреулер з тілегіне сәйкес, ал енді біреулері орта игілікке алада-

андытан дауыс берді десек, онда бл адамдарды кпшілігіні бір ті-

лекке атысты кбірек дауыс бергенін ана білдіреді. Біз басым кпшілік

дауыс берген тадау адамдарды мдделеріне сай келеді дегенді толы

сеніммен айта алмаймыз; сонымен атар халыты басым кпшілігі ше-

шім баршаны орта игілігі шін абылданады деп есептейді деп те айта

алмаймыз. ысасы, аралас мотивациямен дауыс беру – жйесіздік. Е

сораысы – азіргі жадайлар шеберінде араса, бл алыпты нәрсе

сияты крінеді.

Дауыс беру және ортақ игілік

Аралас мотивация бізді дауыс берушіні ынтасыны андай болуы ке-

ректігіне атысты мәселені шешуге мәжбрлейді. Сайлаушыларды іс

жзінде осындай мотивацияа ие болатынына біз кепілдік бере аламыз ба

деген сра одан да крделі болуы ммкін. Біра алдымен теориялы мә-

селені арастырайы.

Аралас мотивациямен байланысты дауыс беруді абылдаымыз келме-

се, онда екі модельді арасында тадау жасауымыз ажет: біріншісінде

дауыс берушілер здеріні не алайтынына сай дауыс берсе, екіншісін-

де орта игілікке атысты здеріні пайымдары мен пікірлеріне сйеніп

дауыс береді. Бірінші мәселеде, зіміз кріп отыранымыздай, оамды

пікірді білу шін сауалнама жргізу тәсілі ажетті апарат алу шін әлде-

айда тиімді болатын сияты. Біра барлы адам орта игілікке атысты

здеріні ой-пікірлеріне сйене отырып дауыс беруі керек деген екінші

идея демократияны орау шін олданылуы ммкін.

Алайда адамдар орта игілік туралы з ой-пікірлеріне сйене отырып

дауыс беруі тиіс деп арастырса, демократияны олдайтын жаа аргу-

мент керек. Дауыс беру болмаса, басарушылар халыты нені алайты-

нын біле алмайды деген пікір соы аргумент еді. Біра адамдар орта игі-

лік туралы здеріні ой-пікірлеріне сйеніп дауыс берсе, онда дауыс беру

таы да еш нәрсе шешпейтін болады. Ол бізге жалпы кпшілікті орта

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

игілік туралы не ойлайтынын ана крсетеді, алайда кпшілікті шынайы

алауы не екенін ашып крсете алмайды.

Біра бл демократияны орауды баса трі екені байалады.

Адамдара оларды орта игіліктер туралы кзарастарына сәйкес дауыс

беруіне ммкіндік берсек және кпшілікті шешіміні ыайына жыыл-

са, онда бәрін дрыс істедік деп айтуа әбден болар еді. Демократияны

жатайтын аргумент енді орта игілікті анытауды тамаша тәсілі сияты

крінеді.

кінішке орай, бл аргумент Платонны пайдасына шешіліп тран

сияты. Неліктен бл мәселені шешімін арнайы білімі бар білікті маман-

дара алдырудан грі, алы кпшілікті дауысына сйеніп шешу әлде-

айда дрыс деп санауымыз керек? Дәл осылай халытан кемені баса-

руа, медициналы шешім абылдауа, ой бауа және т.б. мәселелерге

атысты шешімдерді срай аламыз. Білікті мамандара араанда, арапа-

йым адамдар бл мәселені жасыра біледі деп ойлауа не себеп?

Бір тааларлыы – оны з себебі бар. Француз философы және сая-

сат теоретигі Мари Жан Антуан Никола де Карита, маркиз де Кондорсе

(1743–1794) адамдарды орта игілікке атысты дауыс беруіні арты-

шылытарын крсететін те ызыты математикалы аргумент келтір-

ді. Кондорсе орта есеппен аланда адамдардан дрыс жауап алу ммкін-

дігі кбірек деп ойласа, онда шешім абылдауды кпшілікті еншісіне

беру – дрыс нәтижеге ол жеткізуді тамаша тәсілі деген ой айтады.

Адамдарды басым кпшілігі дауыс беретін болса, онда дрыс жауап алу

ммкіндігі артады. 10 мыды электорат ішіндегі адамдарды әрайсы-

сында ате жауаптан грі дрыс жауап беру ммкіндігі кбірек болан-

дытан, кпшілікті шешімі дрыс нәтиже береді.

Кондорсені аргументі Платона арсы жеткілікті жауап ретінде крі-

нуі ммкін. Біра оны тек екі жадайда ана жарамды екенін тсіну ма-

ызды. Біріншіден, орта есеппен аланда адамдарды тадауыны дрыс

болу ммкіндігі жоары болуы керек (Кондорсені зі аса ауымды дауыс

беру барысында бл мәселені дрыс шешілетініне атысты пессимистік

кзараста болды). Екіншіден, әрбір адамды белгілі бір мддені кздеп

емес, орта игіліктер туралы з ой-пікіріне сйене отырып дауыс беруге

ынталандыру ажет. Екінші болжам орындалмайтын болса, онда аралас

мотивациялы дауыс беру деп атаан крделі мәселеге айта ораламыз.

Ал бірінші болжам орындалмайтын болса, жадай одан бетер крделене

тседі. Орта есеппен аланда, адамдар арасында дрыс жауап беретін-

дерден грі ателесетіндер кп болса, онда кпшілікті даусы о нәтиже

бермейді.

Осы екі шарт орындалатын болса ана, Платона жауап бере аламыз.

Бл ммкін бе? Осы мәселелерге атысты интуитивті ойлау абілеті

84 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

мыты философтарды бірі Руссо еді (ол демократия туралы негізгі ебек-

терін Кондорсе сынан математикалы дәлелдерден жиырма жыл брын

жариялаан болатын). Шын мәнінде, Руссоны «оамды шарт» (The

Social Contract) ебегін баса мәселелермен атар сашылар басаратын

жйеге араанда демократияны салмаы әлдеайда басым екенін кр-

сетуге тырысан әрекет ретінде арастыран орынды. Біра Руссоны с-

танымын егжей-тегжейлі арастырмас брын, Платона осымша жауап

ретінде айтуа болатын таы бір мәселеге тоталуымыз керек.

Демократияның құндылықтары

Осыан дейін біз орта игілікке ол жеткізу шін Платон сынан сашы-

лар жйесіне араанда демократия әлдеайда олайлы ма, жо па деген

мәселені арастырды. Біра бл мәселеде оаш бір нәрсе бар. Кп адам

орта игілікке ол жеткізуде демократиялы жйелерді баса жйелер-

ге араанда артышылыы болмаса да, демократияны олдау керек деп

мәлімдейді. Басаша айтанда, біз осыан дейін демократияны олдайтын

инструменталды негіздеме бар ма деген сраты арастырып келдік:

ол біз баалайтын нәрсеге ол жеткізу шін ажетті тәсіл ме? Алайда бл

жерде біз баса мәселені арастыруымыз керек шыар. Демократия не-

сімен жасы? Яни әрдайым алаан нәтижеге ол жеткізуге ммкіндік

бермесе де, демократияны (тым рыанда белгілі бір дәрежеге дейін)

жасы болуы ммкін бе?

Осы ойды жетегіне еру бізді кәсіп аналогиясы туралы айта ойлануа

мәжбрлеуі ммкін. Кәсіп аналогиясы басаруды кәсіп ретінде арасты-

ратын идеяа негізделген; кәсіп андай да бір сырты масата ол жет-

кізуді кздейді. Платонны пікірінше, демократия алаан нәтижеге ан-

шалыты дәрежеде ол жеткізе алатынына арай баалануы керек. Біра

кәсіпті оны берер нәтижесі шін ана емес, кейде жай ана кәсіп бола-

ны шін баалайтынымыз белгілі. Бл контексте мндай аналогия жасау

орынсыз крінуі ммкін, дегенмен адам кәсібіне хобби ретінде араса, не

болатынын ойлап крііз. Тіпті хобби те пайдалы болса да, оны белгі-

лі бір нәтижеге ол жеткізуді е тиімді тәсілі ретінде баалануы керек.

Мысалы, ааш деуді алайы. Жасаан стелііз керемет болуы ммкін,

алайда сіз оан ымбат уаытыызды жмсайсыз, ал дкенде одан да жа-

сыра әрі арзаныра стелдерді бары рас. Хобби адамдара зіні физи-

калы және аыл-ой кшін дамытуа және сынауа, сонымен атар зіні

адір-асиетін арттыруа ммкіндік береді. Бл н трі ндірілуі ммкін

тауарларды баасына байланысты емес.

Бл демократияны орта игілікке ол жеткізуге аншалыты кмек-

тесетініне арап ана бааламау керек деген ойа жетелейді, біра бл

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

мәселені де маызды екені рас. Біз кәсіп аналогиясын таы да арасты-

руымыз керек. Платон басаруды навигациямен, яни мемлекетті кеме

басарумен салыстырады. «Навигацияны тобыра сеніп тапсырса, оны

андай хаоса, яни ішімдік ішіп, кіл ктеретін саяхата айналатынын

білеміз», – дейді Платон. Біз ешашан зімізді діттеген жерімізге жете

алмаймыз.

Біра алдын ала белгіленген межелі жерге тиімді жету шін навигация-

ны айын масаты болуы керек пе? Мысалы, оу-жаттыуа арналан

сапарды алайы. Мндай жадайда біз әр адама кемені штурвалын ай-

налдыруа ммкіндік берер едік. Шынында, мемлекет кемесіндегі саяхат

неліктен ішімдік ішіп, кіл ктеретін саяхат болмауы керек? Жо деген-

де әр адам уаытын ызыты ткізіп, йіне аман-есен жетсе, оны несі

жаман?

Мндаы салматы әрі маызды мәселе – саяси шешімдер абылдауда

белгілі бір масаттара ол жеткізу ндылыынан ерекшеленетін н-

дылытарды болуы. Демократияны жатаушылар демократия саяси -

рылымдарды баса трлеріне араанда жасыра шешімдер абылдай-

тындытан ана нды емес, демократиялы процестерді зінде нды

нәрсе бар дегенді айтады. Демократия зіміз жоары баалайтын еркіндік

пен тедік ндылытарыны крінісі ретінде бааланады. Осы тсінік-

ке сай, еркіндік дегеніміз – адамдарды саяси шешімдер, әсіресе олара

атысты шешімдер абылданар кезде з ойларын білдіруі. Тедік – дәл

осы еркіндікті барлы адама бірдей берілуі. Руссо шін саяси тәртіп мә-

селесі – «адамдар мен игіліктерді толыанды орайтын, оларды бәрін

біріктіретін, біра әрайсысы брыныдай еркін әрі з билігі зінде ана

болатын ауымдасты трін табу» (The Social Contract, I, 6-тарау, 49–50).

Руссоны бл мәселені шеше алатынына атысты ойы тамаша-а. андай

саяси жйе «әрбір оам мшесіне тек зіне ана баынуа» ммкіндік бе-

реді? Ендігі кезекте Руссоа бет брып, оны демократияны инструмен-

талды себептеріне (орта игіліктерге ол жеткізу тәсілі) және (еркіндік

пен тедік крінісі ретіндегі) зіндік ндылытарына сйене отырып а-

лай орайтынын арастыратын кез келді.

Руссо және ортақ ерік

Балалар тедік жадайында тәрбиеленсе, мемлекетті задары

мен орта ерік принциптері саналарына сіірілетін болса, жоа-

рыда аталандарды баса нәрселермен атар рметтеуді йрен-

се, оларды әрашан тама беріп, з махаббатына блейтін, ымбат

сыйлытар жасайтын аморшы ананы еске салатын мысалдар

86 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

мен заттар оршаса және осы айтыландар шін здеріні бо-

рыштарын теуге тиіс екені немі айтылып отырса, оларды бі-

рі-біріне бауыр ретінде арайтынына, оамны алауынан бас-

а еш нәрсе керек етпейтініне, софистерді ткке трысыз бос

сздерін адамдар мен азаматтарды шынайы іс-әрекеттері алмас-

тыратынына, бір кні здерін осы уаыта дейін мәпелеп сірген

отаныны ораушылары мен әкелеріне айналатынына ешашан

кмән келтірмеуіміз керек.

Руссо, Discourse on Political Economy ([1755],

Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 21–22

Платонны басару арнайы даярлыты немесе білімді талап етеді деп

айтанын крдік. Руссо бан кмән келтірмейді, біра азантай топ ана

осындай білім алуы керек деген тжырымды теріске шыарады. ркім

тиісті кәсіпті мегеріп, содан со «суверенні» (Руссо бл терминді зде-

ріне здері билік жргізетін және жым болып әрекет ететін азаматтар-

ды жиынтыы шін олданады) блігі ретінде белсенді демократиялы

рлге ие болса, әлдеайда жасы болар еді. Сондытан демократиялы

мемлекет азаматтарды білім алуына лкен мән беруі керек.

Осылайша Руссоны азаматтары «оамны еркіне арсы келмейтін-

дей» етіп оытылуа тиіс. Бл мемлекетті саулыы мен аман саталуы

шін аса маызды. Руссо шін азаматты белсенді мемлекеттік ызмет-

ті білдіреді: «Мемлекеттік ызмет азаматтарды басты мәселесі болудан

алса және олар здері емес, ашаларымен ызмет етуді аласа, мемле-

кет рдыма кете бастайды» (The Social Contract [1762], кітап III, 15-та-

рау, 113). Руссо з азаматтарынан мемлекеттік ызметпен атар саяси

шешімдерді абылдауа белсенді атысуды талап етеді. Тура демократия

формасы арылы барлы азаматтар занаманы жасалып, алыптасуына

тікелей араласа алады. Алайда бл тжырыма белгілі бір дәрежеде са-

тыпен арау керек, себебі мнда Руссоны демократияа арсы айтан

пікірлері де бар.

Бкпесіз айтса, шынайы демократия ешашан болмаан, болуы да мм-

кін емес. Бл кпшілік басарып, азшылы баынатын табии тәртіпке

айшы келеді. Халыты мемлекеттік істерге араласуы шін немі жи

налатынын елестету иын және басару формасын згертпейінше оны

комиссияларды руы ммкін емес екені аны. (The Social Contract [1762],

кітап III, 4-тарау, 91

)

Осылайша Руссо «дай жаратан халы болса, онда олар здерін демо-

кратиялы жолмен басарар еді. Мндай кемел кімет адамдара лайы

емес» деген орытындыа келеді (The Social Contract, кітап III, 4-тарау, 92).

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

Руссоны станымын алай тсінуіміз керек? Бл жерде орта ерік де-

ген крделі тжырымдамадан бастаанымыз жн. Біріншіден, Руссо әрбір

жеке тланы жеке еркіні нәтижесінде пайда болатын баршаны еркін

орта еріктен бліп арайды. Жоарыда зіміз арастыран з мддесі

шін дауыс беру мен адамны зі дрыс деп есептеген нәрсеге дауыс бе-

руі арасындаы ерекшелікті еске тсірейік. з мддесі шін дауыс беру –

адамны е алдымен зіні жеке еркін кздеуі деген сз. Ал зііз мо-

раль трысынан дрыс деп есептейтін нәтиже шін немесе орта игілік

шін дауыс беру – Руссоны пікірінше, адамны орта ерік идеясына сай

дауыс беруі.

Сонымен орта ерік дегеніміз не? Осыан атысты бір крнекі мы-

салды арастырайы: компанияны 1 000 ызметкері бар және оларды

жалаысын ктеру шін 1 миллион фунт стерлинг блінген делік. Бл

жерде әр адам осы ашадан барынша кп алуа мдделі, сондытан әрбір

адамны жеке еркі – 1 миллион фунт стерлингті алуа тырысу деп айта

аламыз. р адамны осы жеке еріктерін осанда баршаны еркі шы-

ады: әрине, сынылмаан 1 миллион фунт стерлинг шін сраныс бар.

Енді з мшелеріні мддесі шін бірдей әрекет ететін кәсіпода йымы

кілдік ететін жалдамалы ызметкерлерді мысала алайы. Кәсіпода 1

миллион фунт стерлингті талап етіп, сосын оны барлы мшелеріні ара-

сында әрайсысына 1 000 фунт стерлингтен бліп беруден баса еште-

е істей алмайды. Мны нәтижесі орта ерікті крсетеді: мшелерді

барлыыны мдделеріне тедей жауап беретін саясат. Бл орта мд-

де боланымен, бір ана адамны жеке мддесі емес. Осылайша біз бар-

лы азаматтарды жеке еріктері мен орта ерікті арасындаы айырма-

шылыты крдік. Орта ерік әр жеке адамны мддесіне те дәрежеде

жауап беретін саясатты талап етеді. Осылайша орта ерікті орта мдде

ретінде де арастырса болады.

Руссо сонымен атар орта ерік «зіні объектісі мен мәні бойынша»

да жалпыа орта болуы керек деп есептейді (The Social Contract, кітап

II, 4-тарау, 62). Яни ол барлы азаматтара те дәрежеде олданылуа

тиіс. Осылайша, Руссоны пікірінше, орта ерік, шын мәнінде, белгілі бір

адамдара немесе топтара атысты атарушы жарлытарды емес, бар-

лы азаматтара атысты задарды шыаруы ажет. Адамдарды басару-

шылар емес, задар басаруы керек. Мны мәні, Руссоны айтуынша,

орта ерікті орта мддені білдіруін амтамасыз етуде жатыр. Руссоны

ойынша, мндай жадайда деспотты және ажетсіз задар шін дауыс

беруге еш негіз жо, себебі бл задар барлы азаматтарды міріне бір-

дей ыпал етеді. Халы та суверен сияты орта ерікті білдіретін задар-

ды шыарады.

88 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

Сонда задар жзеге алай асырылуы керек? Олар кбіне топтарды не-

месе тіпті жеке тлаларды бліп крсететін іс-имылдарды талап етеді.

Зады жазалау – оны е жарын мысалы. Бан Руссо задарды олда-

ну – суверенні емес, атарушы билік пен кіметті ісі деп жауап береді.

Атарушы билік кнделікті басаруды іске асырады және, Руссоны пі-

кірінше, бл міндетті жалпы кпшілікті белсенді атысуы арылы демо-

кратиялы жолмен йымдастыру аыла онымсыз болар еді. Руссо а-

лайтын оамды тәртіп зіміз демократияны баса трі ретінде са-

найтын «сайланатын аристократия» болуы ммкін. Бл дегеніміз – «з

мддесі шін емес, кпшілікті мддесі шін билік жргізетініне сенімді

болса, е дана кісілер кпшілікті стінен билік жргізуге тиіс болатын»

оамды тәртіп (The Social Contract, кітап III, 5-тарау, 93).

Руссоны жйесі Платонны жйесінен алай ерекшеленетініне на-

зар аударыыз. Руссо з жйесін е данышпан адамдар басаратын жйе

деп сипаттаанымен, ондаы кіметті немесе әкімшілікті рлі шектеулі

екенін есте сатау керек. кімет задарды шыармайды, тек оларды ол-

данады немесе оларды іске асырылуын адаалайды. Бл бос сз болып

крінгенімен, шындыында олай емес: мысалы, кіметті соыс жария-

лауа ыы бар. Бл – наты акт, яни ол наты объектіні крсетеді,

сондытан халы суверен ретінде осы мәселе бойынша задар абылдай

алмайды. Оларды олынан келетіні – соысты жариялауа болатын жал-

пы шарттарды белгілеу ана. Осыдан кейін кімет шарттарды орында-

латынын немесе орындалмайтынын шешіп, тиісті шаралар атаруы ке-

рек. Осылайша Платонны философ-патшалары мен Руссоны тадаулы

аристократтары арасындаы басты айырмашылы – Руссоны басару-

шылары за шыару зыретіне ие бола алмайды.

Сонда задар алай абылданады? Руссо «Суверен халы жиналан

кезде ана әрекет ете алады» дейді (The Social Contract, кітап III, 12-тарау,

110). Оны жйесі азіргі тадаы демократиялардан міне осылай ерек-

шеленеді. йткені задар Парламентте емес, халы жиналыстарында а-

былданады. Мндай жиналыстарда орта ерік аныталады:

Халы жиналысында андай да бір за сынылан кезде халытан оны

малдайтынын немесе одан бас тартатынын ешкім срамайды, кері-

сінше, орта мддеге сай ма, жо па деген мәселе сралады. р адам

дауыс беру арылы бл жнінде з пікірін айтады және дауыстарды

саны орта ерік декларациясын крсетеді. Сондытан мені кзара-

сыма арсы пікір басым болса, бл мені ателескенімді ана крсе-

теді, орта ерікті дрыс анытай алмаанымды білдірмейді (The Social

Contract, [1762], кітап IV, 2-тарау, 124).

рине, Руссоны сынысына атысты біратар арсылы туындайды.

Біз барлы адамдарды бір жерге жинау ммкін екеніне кмәнмен арай

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

аламыз. Біра бл иындытарды арастырмас брын, бірінші кезекте

неліктен Руссоны станымын арастыра бастады деген мәселеге ора-

лайы. йткені Кондорсе кей жадайларда дауыс беруді аиатты аны-

тау шін таптырмас рал болатынын крсетті. Орта есеппен аланда,

адамдарды дрыс шешім абылдау ммкіндігі жоары деп топшыласа,

онда кпшілікті шешімі, әсіресе электорат аса ауымды болан жадайда

кбіне дрыс жауап алуа ммкіндік береді. Біра осы тсініктемені ол-

дануа ажетті шарттарды таы бір атап ту шін біз, е алдымен, адам-

дарды здеріне артышылы беретін нәтижелер шін емес, здері д-

рыс деп шешкен идеяларына дауыс беретініне сенімді болуымыз керек

және адамдарды дрыс жол тадайтынына атысты ммкіндікті орта

есептен де жоары болатынына кз жеткізуге тиіспіз. Біз Руссоны осы

жадайларды маызын ішкі тйсігі арылы тсінген және олара жауап

беретін жйені анытаан адам ретінде таныстырды. Енді бл жйе шы-

нымен де осыан жауап бере ме деген мәселені арастыруымыз ажет.

Біріншіден, егер адамдар орта мддеге атысты з кзарастарына с-

йене отырып дауыс берсе, олар міндетті трде дрыс жол тадайды деген

йарым шындыа аншалыты жаын? Бан берілетін жауапты бір

блігі ретінде Руссоны да, Платонны да білім беруді маызды орына

ойанына атысты байаанымызды айтуа болады. Адамдара азамат-

тыа атысты білім беру керек. Сонымен атар Руссоны саяси оамды

орта ерік иындысыз абылданатындай, кем дегенде біреуді кзара-

сына белгілі бір мдделер кедергі жасамайтындай етіп йымдастырысы

келгенін де тсіну маызды. Орта мдде барлы адам шін бірдей бол-

ма, ал абылданатын задар оларды барлыына бірдей ыпал етеді.

Біра бл алай жзеге асады? Адамдарды кейбірі – бай, ал кейбі-

реуі – кедей. Біреулері – жмыс берушілер, ал таы біреулері – жалда-

малы ызметкерлер. За адамдарды барлыына бірдей алай ыпал етуі

ммкін? Тапты айырмашылытар әртрлі, тіпті арама-арсы мдделер-

ге жетелейді. Заны ешкімді бліп-жармайтыны оны барлы азамат-

тара бірдей ыпал ететінін крсетпейді. Бл скептицизмні екі баытын

туындатады. Біріншіден, неліктен орта ерік, яни барлы адама бірдей

ыпал ететін саясат бар деп ойлауымыз керек? Екіншіден, ол бар болса да,

оны не екенін анытау оай емес.

Руссо бл иындытарды алдын-ала болжап, олара атысты радикал

шешім сынан. Оны айтуынша, егер оны жйесі жзеге асырылса,

онда аса лкен тесіздіктер болмауы керек. «Байлыа келсек, бірде-бір

азамат екінші бір азаматты сатып алуа ммкіндігі жететіндей дегейде

бай болмауы керек және зін-зі сатуа мәжбр болатындай кедей де бол-

мауа тиіс» (The Social Contract, кітап II, 11-тарау, 78). Тапты ерекшелік-

тер орта ерікті алыптасуына ммкіндік бермесе, онда таптар жойылуы

90 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

ажет. Барлы адам те дәрежеде болуы керек. Тым рыанда, ешкім де

баса адамдарды дауыстарын сатып алатындай бай болмауы немесе з

даусын сатуа даяр тратындай кедей болмауы керек. Руссо мндай тепе-

тедікке алай ол жеткізіп, оны алай стап труа болатынына егжей-

тегжейлі тоталмайды, біра демократия трысынан араанда, тапсыз

оамны лкен артышылытара ие екені аны. Мндай жадайда за-

ны әрбір азамата те дәрежеде ыпал ету ытималдыы жоары болады

әрі е тиімді зады анытауа атысты иындытар да азая тседі. Руссо,

әрине, кейбір адал ниетті адамдарды да ателік жасайтынын мойындай-

ды, алайда «артышылытары мен кемшіліктері ... бірін-бірі жоа шы-

арады да, аланынан орта ерік шыады» (The Social Contract, кітап II,

3-тарау, 60).

Адамдар немі кездесіп, жиналандарымен, жиі-жиі шешім абылдау

ажет болмай алады. Жасы мемлекетте задар аз абылдануы керек.

Сондытан халы дауыс беруге шаырылса, мндай жадайда не ажет

екенін білу шін зіні барлы кілеттігін пайдалана алады.

Руссоны пікірінше, жалпыа орта ерікті крініс табуына адамдар-

ды оны дрыс абылдай алмайтыны емес, соан сәйкес әрекет етуге

жеткілікті мотивацияларыны болмауы кедергі келтіреді. Бл иынды

«лкен ауымдасты есебінен фракциялар сіп, ішінара ауымдастытар

пайда болан кезде» аны сезіледі (The Social Contract, кітап II, 3-тарау, 60).

Бан кз жеткізу шін жоарыда келтірілген орта ерік пен баршаны

еркі арасындаы айырмашылыты бейнелейтін мысала айта оралайы.

Біз 1 000 ызметкер арасында блінуге тиіс 1 миллион фунт стерлинг ту-

ралы айтанбыз. Егер бл ызметкерлерді мдделерін бір ана кәсіп-

ода орайтын болса, бір ызметкерді екіншісінен ерекшелеуге себеп

жо деп топшылаандытан, осы соманы ызметкерлерге те блінгенін

олдап, оларды әрайсысы 1 000 фунт стерлинг алсын деген талап ояр

еді. Алайда бір кәсіподаты орнына әрайсысы 100 ызметкерді мд-

десін орайтын 10 кәсіпода бар делік. Бл кәсіподатарды әрайсысы

згелерден әлдеайда кбірек «әділ лес» талап ететіні аны. Руссоны

пікірінше, осындай одаты мшесі болу баз біреулерді кзарасын

згертеді. Адам з одаыны мшелеріні не шін кбірек алуы керек-

тігіне атысты жалан дәлелдерге сенуге бейім трады. Руссо айтандай,

осы одатарды әрайсысыны з мшелеріне атысты орта еркі, алай-

да жалпыа атысты жеке еркі болар еді. «Мдделі топтар» пайда болан

кезде, адамдар з тобыны пайдасы шін дауыс берсе, дауыс беру процесі

барысында орта ерік пайда болады деп пайымдауа еш негіз жо.

Руссоны бан берген басты жауабы мынадай: саяси партиялар неме-

се фракциялар млде болмауы керек, ал тіпті бола алан жадайда, олар-

ды саны тым кп болуа тиіс; әрине, бл жадай бгінде бізді кзіміз

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

йренген партиялы демократия трінен атты ерекшеленеді. Осылайша

жеке топтарды мдделеріні жалпыа орта шешім абылдауа тигізер

әсері мардымсыз болма.

Дегенмен бл жай азаматтарды неліктен здеріні жеке мдделері

шін емес, орта ерікке дауыс беретінін тсіндіру шін әлі де жеткілік-

сіз. Руссо бл мәселені негізгі шешімі ретінде адамдарды жалпы топпен

састыруа мәжбрлеу керек деген ойды сынады. Мны жзеге асыру

шін ол бірнеше амал крсетеді. Біз арастыран бл амалдарды ішіндегі

е ерекше кзге тскені адамдарды азаматты ізгілікке тәрбиелеу болды.

Адамдара «бір-біріне бауырындай амор болуды» йрету шін оларды

дрыс тәрбиелеу ажет. Бл әлеуметтік байланысты ныайтып, әр адам-

ны ой-рісін кеейтеді, сол себептен адамдар мемлекетке орта нәрсе

ретінде ызыушылы танытып, орта ерікті алдыы орына шыаруа

мтылады.

Бл бізге индоктринацияа сайтын злым идея сияты болып та к-

рінуі ммкін. Руссоны адам еркіндігін орауа деген мтылысына а-

рамастан, кейбір сыншылар оны ойларында фашистік немесе тотали-

тарлы ректерді байалатынын айтады. Адамдар мемлекет мддесін

з мддесінен жоары оюы шін, олара білім бере отырып тәрбиелеу

ажет. Бл сына жауап ретінде екі нәрсені айтуа болады. Біріншіден,

Руссо задарды абылдамас брын халыты біріктіретін әдеттер мен дәс-

трлер болуы керек деп йарды. Сондытан білім беру – трлі топтардан

тратын халыа жасанды жйені тау емес, оамда брыннан бар бай-

ланыстарды жйелеу мен ныайтуды жолы. Екіншіден, Руссо зі ора-

ан кей мәселелерді азіргі тадаы либералдарды таламына сай кел-

мейтінін естісе де, оан аса аладаушылы таныта оймас еді. Бл оны

оамды бірлікті амтамасыз етуді амалдары ретінде «цензура» мен

«азаматты дінді» сынанынан крінеді.

Руссо мемлекетке адамдарды халыты моральа сәйкес әрекет етуге

ынталандыратын «ресми цензор» ажет деп санайды. Руссо цензураны

бгінгідей сз және бейнелеу еркіндігін басып-жаншу маынасында а-

растырмайды, дегенмен мны да цензураны міндетіне кіретіні кмән-

сіз. Руссоны негізгі мәселесі мінез-лы трлерін тыю мен мәжбрлеу

болды. Шын мәнінде, цензураны міндеті – оама арсы мінез-лы-

ты белгілі бір формаларын келемеждеп, оларды тыйып отыру. Мысал

ретінде, Руссо бізге былай дейді: «Самостан келген маскнемдер Эфор

трибуналын орлады: ертесіне оамды жарлыпен самостытарды

жаымсыз істер жасауына рсат берілді. Блайша жазадан тыланнан

грі, шынайы жаза алу әлдеайда жеіл болар еді» (The Social Contract, кі-

тап IV, 8-тарау, 142). Осылайша цензора ажет жерде оамды мораль-

ды олдап, оны тсіндіру міндеті жктеледі.

92 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

Руссо зі оамды бірлікті амтамасыз етуді соы амалы ретінде

сынан «азаматты дін» арылы мемлекетті тәртіпке келтіріп отыру ке-

рек деп есептейді. ысаша айтанда, Руссоны дін туралы тсіндірме-

сі ш бліктен трады. Біріншісі, ол әрбір азаматты андай да бір дінді

стануын талап етеді, себебі бл «оны з міндетін сюге мәжбрлейді».

Екіншісі, діндерді алуандыына толеранттыпен арау керек, біра б-

лар толерантты принципін амтитын діндер ана болуа тиіс. Олай бол-

маан жадайда кейбір азаматтар бір-бірімен жауласуа дейін барады, ал

бл оамды бейбітшілік идеясына айшы келеді. Соысы және е бас-

тысы – әрбір адам жеке моральдан баса азаматты дінді стануы керек.

Оны белгілі бір ережелері болуа тиіс, «олар – дінні догмалары ... емес,

біра адамдарды келісімге алып келетін сезімдер ... , бл сезімдер болмаса,

жасы әрі адал азамат болу ммкін емес» (The Social Contract, кітап IV,

8-тарау, 150).

орыта айтанда, егер Руссо жйесі шынайы мірде бар болса, ол

Кондорсе сынан аргументті олдану шін ажетті екі шартты орындау-

а ммкіндік берер еді. Бл шарттар мынадай: адамдар жеке мдделерін

кздемей, моральды негіздерге сйеніп дауыс беруі ажет және орта

есеппен аланда, моральды трыдан дрыс жауап алу ммкіндігі арта

тсуі керек. Руссоны идеал мемлекеті осы шарттарды орындалуы шін

олайлы болуы ммкін. рине, Руссоны сыныстарын орындау аталан

шарттарды жзеге асыруды бірден-бір жолы дегенді білдірмейді: ммкін

біз балама жйені ойлап таба алатын шыармыз. Біра бар назарымызды

Руссоа аударайы. Тіпті оны жйесі Кондорсе шарттарына жауап бере-

тінін мойындаса та, оны абылдауымыз керек пе?

Еркіндік және теңдік

Алдыы талылауды еске тсіру шін, шын мәнінде, Платона арсы

айтылан екі трлі жауапты крсеттік. Біріншісі, негізінен, демократия –

мамандарды басаруынан әлдеайда жасыра «дрыс нәтижеге» ол

жеткізуді тәсілі. Біз оны демократияны негіздеуді инструменталды

формасы деп атады және ол жаа ана зіміз арастыран Руссоны ар-

гументіне сәйкес келеді. Жауапты екіншісі демократияны ішкі нды-

лыын арастырумен байланысты болды. Негізінен, біз мны демократия

еркіндік пен тедік ндылытарын аншалыты дәрежеде ашып крсе-

теді және дамыта алады деген мәселе ретінде арастыра аламыз. Бл мә-

селені талылауды таы бір артышылыы – ол Руссоны жйесі іс ж-

зінде олданымыз келетін жйе ме деген мәселені шешуге кмектеседі.

Біріншіден, Руссо сынатын мемлекетте тедік идеясы аншалы-

ты айын крініс тапан? Тедік жайлы пікірталасты бастауды бір

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

жолы – байлы те блінбесе, фракциялар пайда болады деген идея. Бл

сайлаушыларды пікірлерін шатастырып ана оймай, барлы сайлау-

шыларды мдделеріне сай келетін саясат – орта ерікті алыптасуына

кедергі келтіреді. йткені бай адамдар здеріне тиімді задар жиынты-

ын арастырып, барлы мәселені з пайдаларына шешу шін ажетті

аша мен беделге ол жеткізер еді. Сонымен, атап ткеніміздей, Руссо

шынайы демократия шін тапсыз оам ажет деп йарды.

Алайда орта ерік идеясыны зі – әлдеайда эгалитарлы идея. Дрыс

саясат – барлы азаматтара бірдей тиімді саясат. Сондытан кез келген

жадайда орта ерікті анытау шін барлы азаматтар бірдей дауыс беру

ыына ие болатын, демократиялы принципке сай келетін, тедікке

баса мән беретін жйені ойлап табу иын болар еді.

кінішке орай, Руссоны жйесіндегі тедік крінісі белгілі бір де-

гейде ателікке рындырады. Руссо азаматтар туралы сз озаанда

әрашан маскулиндік форманы олданады. Бл тіл олданысындаы

кемшілік емес. Руссо әйелдер – баынышты жандар деп есептеді және

азаматты мәртебе тек ер адамдара тән деп санаан болса керек. Азамат

болып саналатын ерлер мен азамат болып саналмайтын әйелдер арасын-

да тесіздіктер болатыны жайлы айтан Руссоны топшылауы азаматты

тедік доктринасына біршама нсан келтірді.

Руссоны жйесіндегі бл дәйексіздікті әйел ытарыны бас ор-

аушысы Мэри Уолстонкрафт зіні 1792 жылы жарияланан «йелдерді

ытарын орау» (Vindication of the Rights of Women) кітабында арас-

тыран болатын. Уолстонкрафт з кезеі шін тааларлы әрі радикал

болып крінетін кзарасын ашы айтып, әйелдерді азаматтар атары-

нан шыарып тастауа ешандай негіз жо деп мәлімдеді. Алайда оны

да әлсіз тстары болды. Азат етілген әйел азаматтарды й ызметшілері

бар екені айтыланымен, мндай ызметші әйел де дауыс беру ыына

ие болуы керек деген ойды Уолстонкрафт елеусіз алдырды. Кні кешеге

дейін мемлекетте жеке меншігінде дние-млкі бар адамдар ана дауыс

бере алды. Жеке меншік млкі жо адамдара з дауыстарын «жауапкер-

шілікпен» олдануа ммкіндік берілмеді.

Дегенмен Уолстонкрафт пен Руссоны және ежелгі гректерді мндай

ойа жетелеген мотивация азамат ретінде белсенді адамдарды кір жуу-

а немесе ас пісіруге уаыты жо деп есептеген арадрсін ой болды.

оамды мәселелерден хабардар болып, трлі оамды форумдар мен

жиналыстара атысып, белсенді азаматты міндеттерін орындаыыз

келсе, бл істі кп уаытыызды алатыны аны. оамды мірге бел-

сене араласатын кез келген адама й шаруасы шін ызметші ажет.

Гректер демократия лды жйемен, Руссо – жынысты тесіздікпен,

ал Уолстонкрафт кедейлерді дауыс беру ыынан айырумен йлеседі

94 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

деп ойлады. Екі нәрсе жалпыа орта сайлау ыына ол жеткізуге мм-

кіндік берген згерістерге алып келді. Оларды бірі (аса ауыр тиетіні

де) – дауыс беру ыы саяси және экономикалы мәселелерден хабар-

дар болуды талап ететіндей лкен жауапкершілік жктемейді деген кз-

арас; ал екіншісі – дамыан елдерде трмысты техника й жмысыны

ауыртпалыын едәуір жеілдетті деген кзарас. Кір жуатын машина де-

мократияны орнауына себебін тигізді деу арты болар, дегенмен оны

да кмегіні тигені даусыз.

Руссо әйелдерді сайлау ыынан шет алдыранымен, оны саяси

ойыны шынайы логикасы блай жасауа наты себепті болмаанын

крсетеді. Осылайша біз Руссоны сыныстары негізінде шынайы тедік

модельін жасай аламыз.

Сонымен тедікке маызды орын берілді, ал еркіндікті жайы не бол-

ма? Руссоны тадаан мемлекетінде еркіндікке елеулі шектеулер о-

йылатынын анытау иын емес. Басты шектеу – мәселені әлеуметтік

байланысты руа атысты екінші жаы. Ой еркіндігі, әсіресе дін сала-

сындаы ой еркіндігі ата шектелген. Біріншіден, атеизмге тыйым са-

лынады. Екіншіден, баса діндерге – толеранттылы танытпайтын дін-

дерге жол берілмейді. шіншіден, адамдарды барлыы азаматты дінді

станулары керек. Ал екіжзді адамны сорлайтыны аны: «кімде-кім

[азаматты дін сынатын] осы догмаларды жрт кзінше мойындаса,

содан кейін олара сенбейтінін дәлелдейтін мінез-лы крсетсе, онда

лім жазасына кесілуге тиіс, себебі ол за алдында тірік айтып, аса

ауыр ылмыс жасады» (The Social Contract, кітап IV, 8-тарау, 150). Бан

оамды немесе адамды моральды сатауды амтамасыз ететін цензу-

ралы ызметті осатын болса, онда жеке адамдар алыптан тыс, зге-

ше болу еркіндігінен айрылады. Мны зіміз 4-тарауда Милльді еркін-

дік туралы ебегін арастыранда кездестіретін терминді олдану шін

«мір эксперименттерін» жргізетін адамдара ойылан шектеулерді де

амтитыны кмәнсіз. Бл шектеулі бәкграундты либерал емес екенін

ескеріп, Руссоны «әр адам басалармен біріге отырып [әрбір ауым-

дасты] тек зіне ана баынатын және [олар] брыныдай еркін болып

алатын» ауымдасты формасын алай табатынын срай аламыз (The

Social Contract, кітап I, 6-тарау, 49–50).

Оны жауабын Руссоны кейінірек Исайя Берлин еркіндікті «пози-

тив» тсінігі деп атаан кзарасты стануынан табуа болады. Біз бл

идеяа 4-тарауда кеірек тоталамыз, біра мәселе мынада: еркіндік – тек

басалар тарапынан шектеу ойылмайтын тілегіді («негатив» тсінік)

жзеге асыру ммкіндігі ана емес, белгілі бір іс-әрекетті ажет ететін

нәрсе. детте позитив еркіндік теоретиктері еркіндікті «рационал адам

тадайтын мір сру салты» ретінде анытайды. Руссоны жадайында

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

осындай рационал мірге тек азаматты оамда ана ол жеткізуге бо-

лады. «Жай ана тәбетті трткісіне еру – лды, ал абылданан заа

баыну – еркіндік» (The Social Contract, кітап IV, 8-тарау, 54). рине за-

дарды суверенні мшесі ретінде дауыс беру арылы зіміз абылдай-

мыз. Руссоны пікірінше, біз тек осы суверен шыаран задар мен орта

ерікке сай әрекет ету арылы ана еркін бола аламыз.

Сыншылар осы кзарас трысынан адамды «еркін болуа мәжбр-

леуге» болатынын айтты; шын мәнінде, бл тіркесті Руссоны зі ол-

данды. Мынадай жадайды арастырайы: бір адам орта ерік белгілі бір

саясатты (А саясаты ) талап етеді деп есептейді, ал кпшілік баса саясат-

ты (Б саясаты) дрыс деп абылдайды. Мысалы, Б саясаты орта ерікті

крсетеді деп ойлап крелік. Бл жадайда әлгі адам Б саясатына сәйкес

әрекет етуге мәжбр болады, ал еркіндік орта ерік трысынан белгілен-

гендіктен, әлгі адамымыз еркіндікке мәжбрлі трде жетті. Руссо адам

алайтын және ажет деп санайтын баса нәрселерді барлыы – наыз

еркіндік емес, з тілегіні жетегінде кететін лды дер еді. Ал Руссоны

арсыластары осы негізге сйеніп, тіпті аса атал режимдерді зін ер-

кіндікті олдайды деген желеумен орап алуа болатынын ала тартты.

Осылайша біз тіпті Руссоны жйесін тесіздіктен тара алса та, зі

алаанындай – оны жйесі еркіндік ндылыын алдыы орына оя-

ды деп айта аламыз ба, ол жаы белгісіз.

Руссоға қатаң сын

Бл сын Руссоны ебектері едәуір ыпал еткен азіргі авторлар тарапы-

нан олдау тауып, кеейтілді. Олар оны идеал мемлекетін әртрлі тәсіл-

дер арылы тзетіп, жетілдіре тсу ажет деп санайды. Бл жерде зара

тыыз байланысты ш сын айтылады.

Біріншісі орта ерік идеясына баытталады. Тіпті тыыз байланысан

әрі тедік саталан оамда орта ерікті алыптасатыны және салыс-

тырмалы трде оай абылданатыны дрыс болса да, азіргі оамдар

ол идеала сәйкес келеді деп айту дрыс емес; оларды сәйкес келуін а-

ламаймыз да. Орта ерікті алыптастырудаы жалыз кедергі экономи-

калы жадайлары әртрлі таптар ана емес; сонымен атар біз әртрлі

діндерді станамыз, трлі моральды және философиялы идеяларымыз

бар және әртрлі мәдени, этносты, нәсілдік топтара жатамыз. Бл бар-

лы адамны мддесіне бірдей жауап беретін саясатты болуы ммкін

емес дегенді білдірмейді: біз әртрлі боланымызбен, негізгі ажеттікті-

ліктеріміз бірдей. Біра бдан тыс әртрлі нәрселерді, мәселен, экономи-

калы прогресті немесе табии ортаны орауды дрыс деп баалайтын-

дыымыздан конфликт туындауы ммкін. Кп мәселе бойынша барлы

96 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

адамны мддесіне бірдей жауап беретін саясатты болуы ммкін емес.

Егер бар болса, оны анытау оай болар еді. Ендеше Руссоны азаматтар

здеріні жеке еріктері арылы жалпыа орта ерікті алыптастыра ала-

ды деген басты тжырымынан бас тартанымыз жн шыар.

Екіншісі, Руссоны азшылыты пікірін станатындара деген кза-

расын жатау иын. Басаша ойлайтын адамдарды «еркін болуа мәж-

брлеу» ажет. Алдымен, азаматты дін принциптерін мойындап, кейін-

нен оан баынбайтындар лім жазасына кесілуге тиіс. Мемлекетті ны

бірлігі аясында басаша ойлау – ылмыс, ал ылмыс дегеніміз – опасыз-

ды. Егер кпшілік орта ерікке атысты әрашан дрыс шешім абылда-

са, сол себепті басаша ойлайтын азантай топ ателессе немесе оама

арсы болса, онда бл тжырымды біршама атауа болар еді. Біра орта

ерік мәселесі болмаса, бл аргумент бірнеше мәселе трысынан кілге

орыныш ялатады.

Е соында, Руссоны сынайтындар оны еркіндікті мойындаумен, тіп-

ті адамны зі шін шыаран заына бойснумен теестіру керек деге-

німен келіспейді. Басаша айтса, Руссоны жйесінде адамдарды зі

шін за шыаруы – шешім абылдау процесінде ойларын білдіру мәсе-

лесі ана. Біра сіз азшылы топа жататындытан, за абылданар кезде

кзарасыыз есепке алынбады делік. Онда сізді заа баынуа мәжбр-

леуді атауа болса да, мндай мәжбрлеуді сізге «еркіндік» беретінін

және мны зііз абылдаан заа баындыру шін жасаланын айту

ерсі крінеді. Азшылыты шешім абылдау процедурасына атысаны-

на арамастан, за оларды мддесі шін емес, олара арсы абылданды.

Осы сындарды кшін енді круге болады. Демократияны инструмен-

талды трыдан атау шін, яни оны моральды трыдан дрыс нәти-

желерге ол жеткізуді е сенімді тәсілі ретінде крсету шін Руссоа о-

амды бірлікті байланыстарын берік етіп крсету ажет болды. Оны

беріктігі соншалы – жйе абылдауа болмайтындай дәрежеде репрес-

сивті бола бастады. Осылайша Руссоны модельіндегі демократияны инст-

рументалды трыдан атайтын дәл сол шаралар оны жаымсыз жадай-

а тсірді. згертілетін болса, ол тедікті амтамасыз етуі ммкін, біра

бізді тсінігіміздегі еркіндікке, яни не плюрализмге, не әралуандыа

ол жеткізе алмайды. Орта ерік шін біз теуге тиіс н тым жоары.

Руссоны жйесі жетілдіруді ажет етеді. Шындыында, осы сын-

дар аясында Руссоны идеал мемлекетіні таы бір оаш тсын крсете

аламыз, бл осыан дейінгі талылауымызда кзге тспеген еді. Бл мә-

селе Руссоны шынайы саяси атысуа аншалыты ммкіндік береті-

нін крсетеді. Руссо азаматтарды дауыс беруге немі шаыранымен,

оларды саясата тым белсенді араласуын олдамайтын сияты крі-

неді. Біріншіден, зіміз кргендей, ол демократиялы жиналыстарды

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

жатамайды, екіншіден, ауызбірлікке жетуге тек блыыр тсінік ке-

дергі келтіріп тр деп топшылау Руссоны мынадай орытынды жасауа

итермелейді: «заа созылан пікірталастар, алауызды, тәртіпсіздік –

белгілі бір мдделерді басым тскеніні және мемлекетті лдыраа-

ныны белгісі» (The Social Contract, кітап IV, 2-тарау, 123).

Алайда орта ерікті жйелі трде және оай абылдай аламыз деген

йарымнан, шындыында орта ерік бар деген пікірден бас тартса, онда

саясат жаа рек алады. Ал азір барлы нге ла асып, барлы аргу-

менттер мен позицияларды тыдауымыз ажет сияты. Сайлаушылар

ауымдастытары «е тәуір» деген нәрсеге жетуді масат ететіндер ре-

тінде крсетілуі ммкін. Біра алай боланда да, нені «е тәуір» екені

те тартысты мәселе екені белгілі. Сондай-а бл масата жету шін ан-

дай саясатты тиімді болатыны туралы мәселе де дау тудыруы ммкін.

Руссо пікірін сынаандар ауымды саяси пікірталастар лдырауды

белгісі емес екенін айтып, керісінше, оларды демократиялы саясатты

жмыс істеуі шін аса ажет екенін атап крсетті. Сонымен атар дауыс

беруден тыс алан азшылы здері дрыс деп тапан мәселеге атысты

пікірін згертуге міндетті емес. Жалпы аланда, біз оларды заа баына-

ды деп ойлауымыз ммкін, біра олар әрі арай да пікірлерін ашы айта

береді, здерін жеткілікті дегейде кшті сезінсе, згерістер ажеттігі

жайында гіт те жргізеді. Ммкін азаматтарды баынбауын демокра-

тиялы трыдан атауа болатын шыар. Кпшілікті ате шешім абыл-

даанына ны сенімді болсаыз, кез келген жолмен бл мәселеге назар

аударуа тек ылы ана емессіз, міндеттісіз де. оамды бірлікті са-

тау шін саналы трде заа бойснбаандарды әрекетін опасызды деп

арастыру, әрине, ате. Пікірі айшы азамата да орын бар. Ер не әйел

болсын, бейбітшілікті сатау шін нсіз алмауа тиіс: кпшілікті де а-

телесуі ммкін ой. Тіпті кпшіліктікі дрыс болан кнні зінде келіс-

пейтіндерге де назар аударан жн.

Қатысу демократиясы

Шын мәнінде, бл арсылытар Руссо едәуір ыпал еткен демократияны

жаа модельдерін крсетті, біра олар жеке тлаа, пікірталас пен азшы-

лыты кзарасына лкен рметпен арайды. Бл модельдер «атысу

демократиясы» немесе «кеесу демократиясы» деп аталады. Бл теория-

ларды нсалары кп, біра Руссоны модельін ш тәсілмен тбегейлі

трде кеейтуге болады.

Біріншіден, Руссоны кзарасымен салыстырса, олар жеке адам-

дарды саяси пікірталастара және шешімдер абылдауа атысуына

98 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

әлдеайда кбірек ммкіндік беруіміз керек, сондай-а басаша кза-

растаылара рметпен арауымыз ажет деп санайды. Мысалы, кее-

су демократиясыны теоретиктері демократия саяси процесті байытып,

одан әрі тередету шін ауымды оамды пікірталастар мен азаматтар-

ды пікірлерін іріктеуді талап етеді деп есептейді.

Екіншіден, оларды пікірінше, Руссоны ебегіндегі суверен мен ат-

арушы билік арасындаы айырмашылы айта арастырылуы керек.

Біз белгілі бір себептерге байланысты саяси шешім абылдауды барлы

процесіне атыса алмауымыз ммкін. Біра орта ерік бар деген йарым-

нан бас тартатын болса, жеке шешімдер абылдауды замен шектеуге

ешандай себебіміз болмайды. Руссоны соыс жариялауды суверенні

емес, атарушы билікті әрекеті ретінде арастыратынын еске тсірсек,

азаматтарды барлыын басаруды е маызды әрі «наты әрекеттері-

не» атысты шешім абылдауа араластыру ажет шыар.

Руссо саясата ке ауымда атысуа кедергі болады деп есептеген

практикалы иындытарды кбін заманауи технологияларды к-

мегімен оай шешуге болады. Адамдарды барлыын емен аашыны

клекесіне немесе алаа жинауды ажеті жо. Апаратты техно-

логияларды арынды дамуы алалы жиналыстарды ткізуді жаа

баламаларын кптеп сына алады. Кез келген азамат санды форматтаы

саяси мәлімдемені трлі формаларда жариялай алады. Дауыс беру тінтуір-

ді басу арылы орындалуы ммкін. Демократиялы міндетіізді ыайлы

орындыыызда отырып немесе тіпті автобуста келе жатып мобильді -

рылы арылы орындай аласыз.

Соында атысу демократиясы идеясын жатайтындар саяси шешім-

дерді абылдау процесі шын мәнінде «бастан-ая» жргізілуге тиіс дегенді

айтты. Адамдармен тек занама мәселелері бойынша ана емес, сондай-а

олара әсер ететін барлы шешімдерге атысты кеесіп отыру ажет. Бл

жйеде адамдара шешім абылдауды демократиялы принциптерін о-

амды форумда ана емес, жмыс орынында, отбасында және азаматты

оамны баса да институттарында стану сынылады. Жмыс орыны-

ыздаы жадай андай, ерте жмысыыз бола ма, жо па деген сияты

зіізді жиі толандыратын маызды мәселелерді шешімі баса адама,

яни бастыыыза тікелей байланысты болса, ндірістік саясата атыс-

ты дауыс беруді не пайдасы бар? Маркс атап ткендей және әйелдерді

здері де тсінгендей, саяси ытар олар шін кресуге трарлытай

нды, біра кнделікті мірде сізге те дәрежедегі адам ретінде арым-

атынас жасалмаса, оларды аса баасы да алмайды. Зады кедергілерді

немесе шектеулерді алып тастау алайда біреуді жадайын жасартуа

міндетті емес.

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

атысу саясатыны теоретиктері оамды аладатан барлы мәсе-

лелерді шешуге адамдарды белсенді әрі демократиялы трде атысуы

бізді бәрімізге наыз еркіндік пен тедік береді деп тжырымдайды.

Оларды пікірінше, мірімізді барлы саласын жйелейтін шешімдерді

абылдау процестеріне араласса ана біз шынымен еркінбіз. Ал енді осы

мәселені 2-тарауда айтылан саяси міндеттемелер контексіне оятын бол-

са, оамды шарт теориясыны волюнтаристік йарымдары тек а-

тысу демократиясы жадайында ана анааттандырыла алады. Мндай

оамда бізді з лесін ерікті трде осушы оам мшесі ретінде арас-

тыруа болады. Сондытан осы трыдан аланда, тек осындай шарттарда

ана мемлекетке баынуа міндеттіміз.

атысу саясатыны идеясы, бір араанда, те дрыс әрі олайлы бо-

лып крінеді. Біз – лтты және жергілікті дегейде шешімдер абыл-

дауды субъектілеріміз, сондытан ережелерге баынуа тиіспіз. Осы

шешімдерді авторы ретінде сзсіз з рлімізді атаруымыз керек. Біз

зіміз баынатын зады абылдаанда ана еркіндік пен билікті басын

оса аламыз. Біра сынылан схеманы кемшіліктерін табу иын емес

және Руссоны з жйесіне неліктен шектеулер оюды сынанын тсі-

нуге болады.

Бірінші иынды – атысу саясатын толытай жзеге асыру мм-

кін емес, тіпті ммкін болан кнні зінде, ол те тиімсіз болма. Джон

Стюарт Милль крсеткендей, пікірталас кезінде жеке адамнан грі топ-

тар әлдеайда жасы болса, іс-имыл барысында топтара араанда жеке

адамдар әлдеайда жасы. Егер бір топ з шешімдерін іске асырысы кел-

се, мны әрашан жеке адама тапсыраны жн.

Бан арсы «бкіл халы» з міндеттерін алайда орындауы ажет

деген ойды ешкім сынан жо деген жауап айтылады. рине, атару-

шылар таайындалуы керек. Біра бкіл халы болмаса да, е рыанда

з мірлеріне ыпал етеді деген адамдар шешім абылдау процесіне а-

тысуы ажет. Біра таы айталап айтса, талылауды жеке адамдардан

грі топ ішінде ткізген ыайлы боланымен, бдан топ нерлым лкен

болса, талылау да сорлым жасы теді деген орытынды шыпайды.

Шынында, шаын әрі дрыс іріктелген топтаы талылау лкен топтара

араанда әлдеайда жасыра теді. лкен топтарда шу, негізгі мәселе-

ден ауытып кету және тсінбестік кп болады. Е жасы аргументте на-

зардан тыс алады. Сондытан, әрине, демократиялы оамда кеесші

мамандарды зіндік орны бар, ал толытай атысу саясатында мндай

адамдара тиісті рл беру иын болуы ммкін. Бл – Платонды аладат-

ан мәселені арапайым нсасы.

Екінші мәселе аса кзге тспегенімен, анарлым айын. Компьютер-

лендірілген саяси иялда біз йге кнделікті сратар тізіміне жауап табу

100 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

шін ораламыз. Біра не себептен баса сратара емес, дәл осы белгі-

ленген сратар жиынтыына дауыс беруіміз керек? Басаша айтса, кн

тәртібін кім белгілейді? Бл – маызды сра. Кп жадайда мәселені

шешіміне атысты жауапты «иә» не «жо» болатынын шешетін адам

емес, сраты бірінші орына оятын адам ыпалдыра. Кн тәртібін та-

айындалан лауазымды тлалар белгілейтін болса, онда атысу саясаты

ызысыз болып алады.

Бан арсы кн тәртібін «халы» белгілей алады деген жауапты ай-

тылары аны. Олар талылауа сынылатын мәселелерге атысты з

дауыстарын береді. Біра алдын ала белгіленген отырысты кн тәртібін

алай анытауа болады? Дауыс беру арылы ма? Немесе таы баса жол-

мен бе? Барлы дегейде атысу саясаты жзеге асырылады деген идея

тым арабайыр және дәйексіз болып крінеді.

рине, бл мәселені айналып туді жолдары бар. Ммкін кн тәртібін

белгілейтін «біркндік президентті» жеребемен таайындау керек шыар.

Алайда ойланып араса, мндай жйеде сабатастыты жотыы р-

дыма жыатындай крінеді. Руссоны халы шешім абылдауа азыра

атысса, оам жасыра ызмет атара бастайды деген пікірі енді әлде-

айда нанымды кріне бастады. Біра Руссоны зі кн тәртібін белгілеу

мәселесі туралы кп еш нәрсе айта алмады. Оны олынан бар келгені

дауыс беруге атысты зады шыаратын адамдарды дауыс беру ыы-

нан айыруды сыну болды. Мны зі атысу саясаты масатынан млде

алыс идеяны, яни уатты, тәуелсіз, бейсаяси азаматты ызметті дәйек-

теуге кбірек сайды.

Айналып келгенде, Руссо е айын мәселені атап ткен еді. Оскар

Уайльд «cоциализмні басты иындыы – адамны кешкі уаытын тым

кп алатынында» деп айтан болатын. атысу демократиясы сыншыла-

рыны кпшілігі бл сздерді осы контексте олдану анарлым орынды

деген пікір айтты. Мәселе мынада: з мірімізге байланысты шешімдер-

ді абылдауа белсенді атысу керектігін ойлайтынымыз рас, біра біз-

ді одан баса да кп нәрсе толандырады. Біз зімізге әсер ететін әрбір

шешімге атысты дауыс беру шін, зіміз баалайтын баса нәрселерден,

мысалы музыка тыдаудан, достарымызбен араласудан және отбасы-

мызбен уаыт ткізуден, тіпті теледидар круден бас тартуымыз ажет

пе, бл жаы тсініксіз. Біз саяси атысу аясын жмыс орнымыза дейін

кеейтсек, бл бізді тек кешкі ана емес, кндізгі уаытымызды да кп

блігін алады. Барлы адамды саясатта белсенді әрі те рл атаруа ша-

ыруымыз бізді аштан летін жадайа жеткізбесе де, жмыс кнімізді

німділігін тмендетуі ммкін.

орыта айтанда, атысу демократиясы идеясы те тартымды крінге-

німен, оны кш-жігер жмсауа трарлы етіп жмыс істетуге мәжбрлеу

101

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

ажеттігін тсіну те иын. атысуа негізделген оам еркіндік пен те-

дікті сатау трысынан аланда дрыс оам болса да, сіп-ркендеу-

ді амтамасыз ету мен мірлік жоспарларды іске асыру трысынан аса

тиімді емес. Біз одан жасысын жасай аламыз ба?

Өкілдік демократия

атысу осы ауымдасты жете алатындай дамуды жалпы деге-

йі сияты ауымды болуы керек, сайып келгенде, барлы адам-

ны мемлекет билігіне араласуынан арты нәрсені аламаймыз

да. Біра ауымдасты халыны саны шаын ала трындары

санынан асып тсетін болса және барлы мшесі жеке-жеке бол-

машы оамды істерге араласса, кілдік басаруды мінсіз трі

болуа тиіс.

Джон Стюарт Милль, «Considerations on Representative

Government», Г.Б. Aктон, Utilitarianism кітабында ([1861], London:

Dent, 1972), 217–218

Кез келген басару жйесіне, тіпті атысуа немесе кеесуге негізделген

е радикал демократияны зіне де саясатты жзеге асыратын басару-

шылар ажет. Халыты шешімдерін халыты зі толы жзеге асыра

алмайды. Келесі мәселе бл басарушылара андай кілеттіктерді бе-

рілуі ажет екеніне байланысты туындайды. Болжамдарды бірі олара

барынша аз билік берілуге тиіс, ал халыа ммкіндігінше кбірек билік

берілуі керек дегенге саяды. Біра Платонны жйесінде халы ешан-

дай рл ойнамайды, ал басарушылар, яни сашылар толы билікке ие.

Руссо бл мәселені шешу шін шінші жолды сынды: задарды халы

абылдайды, ал оларды басарушылар жзеге асырады. Біра әлдеайда

таныс таы бір модель бар. Халы задарды абылдайтын және жзеге

асыратын кілдерді сайлайды. Бл – Милль сынан кілдік демократия

идеясы.

Милльді пікірінше, кілдік демократия – бгінгі әлемдегі демократия-

ны аман алып, саталуыны жалыз жолы. Милльді неге блай дегенін

тсіну шін, бірінші кезекте оны кіметті функциялары андай болуы

керектігіне атысты пікірін анытап алуымыз керек. кіметті масат-

тары андай? Милльді айтуынша, оны екі масаты бар: азаматтарды

«жетілдіру» және оларды оамды істерін басару. кіметті адамдар-

а тигізер ыпалына, оларды моральды әрі интеллектуалды жаынан

алай жетілдіретініне, сондай-а оамды мәселелерді шешудегі тиім-

ділігіне арап баалау ажет. Соысына байланысты, Милль кіметті

102 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

юриспруденция, азаматты және ылмысты занама, аржылы және

коммерциялы саясат сияты тарматарыны кп екенін және оларды

әрайсысыны жетістік пен сәтсіздікке атысты зіндік стандарттары-

ны бар екенін мойындайды. Милль шін оларды әрайсысыны негізгі

стандарты, яни орта баытты ілгерілуіне аншалыты ммкіндік бере-

тіні бірдей болса да, бл осымша тжырым басты аргумент шін маыз-

ды саналмайды.

кіметті оамды істерді тиімді басаруы керек екені таалдыра-

тын нәрсе емес. Біра кіметті таы бір функциясы туралы Милльді

тжырымдамасы айшылыа толы. кімет з азаматтарыны мораль-

ды хал-ахуалымен айналысуа міндетті ме? Тіпті мндай ыы бар ма?

Азаматтарды моральды хал-ахуалына кіметті араласпауы керек еке-

ні – азіргі либерализмні басты таырыптарыны бірі. Сондытан а-

зіргі либерал теорияны негізін алаушыларды бірі Милльді осындай

мәлімдеме жасауы ерсі крінеді. Біра біз оны әзірше кейінге алдыра т-

ралы, себебі біз оан 4-тарауда толыыра тоталамыз.

Милль Платон сынан сашылар ызметімен байланысты ізгі деспо-

тизмге немесе абсолютті монархияа араанда, з жйесіні артышы-

лытарын крсету оай деп ойлады. Ол кіметті басару функциясын

деспот та атара алады деген оймен келіседі, біра демократиялы жйе

сияты жасы болмас еді деп тжырымдайды. Алайда деспотизм алып-

тастыруы ммкін адам трлері оны деспотизмге арсы станан басты

аргументі болды.

Милльді пікірінше, деспотизм адамдарды бойында енжарлы туды-

рады және әрекетсіздікке итермелейді, себебі ол мемлекеттік істер ту-

ралы білім алуа немесе аартушылыа ыылассыз тлаларды алып-

тастырады. Бл тек адамдара ана ыпал етіп оймай, сонымен атар

мемлекетті ркендеуіне де кері әсер етеді. «Адама з мемлекеті шін

еш нәрсе істемеуге ыайлы жадай жасалса, ол мемлекетті ойламайды

да» (Representative Government, 204). Ал егер субъектілер мемлекет істері-

нен хабардар болып, білім алса және мемлекеттік істерге белсенді трде

ызыушылы танытса, олар за уаыт баынышты болып алмайды.

Егер демократияны артышылытарына осымша дәлел ажет десек,

Милль былай дейді:

лемні азат мемлекеттерін азіргі монархиялы және олигархия-

лы деспотизм субъектілерімен салыстырып крііз: мысалы, грек

алаларын парсы сатрапияларымен, италиялы республикалармен,

Фландрия мен Германияны еркін алаларын Еуропаны феодалды

монархияларымен, Австрия және революцияа дейінгі Францияны

Швейцария, Голландия және Англиямен салыстырып крііз. Оларды

103

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

әл-ауатыны жоары екені айын крінеді: ал олар тиімді басару мен

оамды атынастарды реттеудегі артышылыын ркендеу арылы

дәлелдеді және бл тарихты әрбір бетінде крініс тапты (Representative

Government, 210).

Милльді басты йарымы – адамдар тәуелсіздік жадайында ана

ркендейді. Егер олар басаларды езгісіне жол бермей, мірлерін н-

ды еткісі келсе, здерін орай алуы керек және тәуелсіз болуа тиіс.

Сондытан Милль азаматтар суверендікті жзеге асыру кезінде з рлде-

рін атаруа міндетті деп санайды.

Алайда суверендікті жзеге асыру не нәрсеге жеткізеді? Милльді ай-

туына араанда, ол тура демократияа апаратын жол емес. Ол е соы

шара ретінде тура демократияны азаматтарды моральды және интел-

лектуалды жаынан жетілдіруді е тиімді жолы болатынын мойындау-

а дайын, біра басару формасы ретінде тиімділігі жаынан оны лкен

ателік болатынын айтады. Аргументтерді бірі – заманауи оамдар

тым ауымды боландытан, тура демократияны жзеге асыру ммкін

емес. Біра бл жерде оны адамдара білікті басарушыларды таайын-

дау мәселесін шешуге ммкіндік берсе, жадай нашарлай тседі дей келе,

Платонны пікіріне жаындай тсуі одан да маызды.

Тәжірибені елемей кім шыаратын тәжірибесіздік, білімге кінә арта-

тын наданды, яни зіні білмейтін нәрсесі бар екенін ешашан мо-

йындамайтын наданды, зіні пікірінен баса назар аударарлы пікір

айту ыын бейамдыпен, менмендікпен немесе ашу-ызамен а-

былдамау – блар мәселені бергі жаын ана крсетеді. (Representative

Government, 232).

Алайда кілдік демократияны сыншылары мны тура демократия-

дан реализм баытына арай жасалан птарлы адам болмаанын ай-

тумен атар, оан жалпы демократиядан алшатататын жайсыз адам

ретінде арайды. Бл Руссоны кзарасы екені аны (оны «аылшын

халыны» з еркіндігіне атысты ателесетіні туралы пікірін еске тсі-

рііз). кілдік демократия дегеніміз – артында сайлау диктатурасы ты-

ылып тран кзбояушылы емес пе? Олай болса, оны те билік жйесі

ретінде немесе азаматтарды моральды және интеллектуалды жетілуін

білдіретін әрі оан ммкіндік беретін жйе ретінде сынуа болмайды.

Милль кілдік демократияны з масаттарына жете алмауы ммкін

екенін мойындайды. Біра ол одан да жасы жмыс істейтін жйені сы-

нуа тырысады. Наты айтанда, ол азаматтарды азаматты мәселе бо-

йынша тәрбиелеуді маызын атап крсетеді. Мны жзеге асыруды

е маызды ралы – мемлекеттік істерге атысу. Дегенмен бл лтты

104 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

кіметті ісіне жрт тгел араласады дегенді білдірмейді, десе де, баса

ммкіндіктер де бар. Мәселен, Милль алабилер ызметі мен жергілікті

зін-зі басаруа атысуды маызын атап крсетеді, себебі бл істер

белгілі бір білікті ажет етеді, ал бл білік «мірінде алам стаудан және

срені ар жаында трып, сауда жасаудан баса еш нәрсе істеп крме-

ген адамдарды» олынан келе оймас (Representative Government, 217).

Дегенмен Милль демократияа тнетін біратар атерді атап теді.

Соларды бірі – жйені лайысыз немесе жарамсыз адамдарды сайлау-

а тсуге ынталандыру ммкіндігі. Милль Платонны «басаруа е ла-

йыты адамдар – басаруа лы аз адамдар» деген пікірімен келіседі.

Мны басаша айтса, саясатта табыса жетуге кмектесуі ммкін екі-

жзділік, жаымпазды, манипуляция сияты асиеттерді з басшылары-

мызды бойынан кргіміз келмес еді.

Шын мәнінде, Платонны сашылар жйесінен кргеніміздей, кіл-

дік демократияны алдынан билікті з олдарына алысы келетін кмән-

ді жетекшілерден алай орану керектігіне атысты проблема шыуы

керек. Бл мәселе 1787–1788 жылдары он ай бойы Нью-Йорктегі бірне-

ше газетте Джеймс Мэдисон, Александр Гамильтон (1757–1804) және

Джон Джей (1745–1829) «Публий» деген лаап атпен жариялап отыран

«Федералист маалаларында» (The Federalist Papers) егжей-тегжейлі а-

растырылды. Маалалар АШ-ты жаа Конституциясын бекіту шін

Нью-Йорк штатыны сайлаушыларын иландыру масатында жазылан.

Федералистер здері «Мемлекет» деп атаан нәрсені олдады. Бл, жал-

пы аланда, «кілдік демократия» дегенді білдірді. Екінші жаынан, кейбір

антифедералистер атысу демократиясын жатады және федералистер-

ді алдына кілдік демократияны сайланбалы тираниядан алай орауа

болатынын крсету міндетін ойды. Бл мәселеге атысты федералис-

терді басты сынысы Джон Локк пен Шарль-Луи де Секонда, барон де

Монтескьені ебектерінде (1689–1755) арастырылан «билікті бліні-

сі» идеясы болды. Олар басаруды за шыарушы, атарушы органда-

ры және сот функциясы тәуелсіз болуы керек екенін айтты. Теориялы

трыдан аланда, бл билікті әр тармаыны ызметі баса екі тарма-

ыны баылауында болатынын, осылайша халыты басарушыларды

жеморлыынан орайтынын білдірді.

Милль «тежеме және тегерме» жйесін ру шін билік мемлекет ор-

гандары арасында блінуге тиіс, сонда ол шектен тыс мансапмарлара з

билігін пайдалануа ммкіндік бермейді деген пікірмен келіседі. Сонымен

атар ол демократиялы процесті теріс пайдалануды болдырмау шарала-

рын сынды. Біріншіден, ол адамдар сайлау науандарына жмсайтын а-

шаа шектеу оюды сынды. Сайлауда жеіп шыу шін кп аша тлеуге

әзір тратын адама алай сенуге болады? рине, кейіннен олар кеткен

105

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

шыынны орнын толтыруды жолдарын іздейді. Екіншіден, Милль

кімет мшелеріне жалаы тлемеу керек деген тааларлы тжырым

жасайды. йтпесе палатадаы орын «тменгі таптан шыан авантюрис-

терді армандаан нысанына айналады» (Representative Government, 311).

Тәуелсіз аржы кздері жо, дегенмен абілеті әрі ыайы бар адамдара

з сайлаушылары жеке орларынан олдау крсете алады.

Алайда кілдік демократия шін басты кедергі дауыс берушілерді мі-

нез-лы болуы ммкін. Милль шін сайлаушыларды орта мддесіне

сай дауыс беруі аса маызды, яни олар азаматтарды мірін жасартып,

мемлекеттік істерді барлы адамны мддесіне сай жргізуі ммкін бо-

лып крінетін міткерге дауыс беруі керек. Мнда ол алабилер ызметі

аналогиясын олданады:

Азаматтарды дауыс беруі оларды тадауы емес, алабиді кімі

сияты, тадауды оларды жеке ниеттеріне еш атысы жо. Бл – бір

міндет мәселесі, ол мны оамды игілікке атысты е ізгі және адал

пікіріне сйене отырып орындауа міндетті (Representative Government,

299).

Бл жерде атысу формасы ретіндегі алабилерді наты ызметіні ма-

ызын кріп отырмыз. Ол сайлаушылара демократияа атысты сзгі-

ден ткізілген және жинаталан білім береді.

Милль сайлаушылар «зіні жеке мддесіне немесе тапты мддеге

сай немесе ойындаы жаман пиылына байланысты ... залал келтіретін

дей дауыс беруі» ммкін деп аладайды (Representative Government, 302).

Немесе сайлаушылар оамды игілікті жете тсіне алмайтын надан бо

луы да ммкін ой.

Милль осы мәселелерді біріншісін шешуді бір жолы – жасырын емес,

ашы дауыс беру деп есептейді. Адамдар оамды игілік шін дауыс бе-

руге міндетті боландытан, з дауыстарына атысты жауапкершілік ар-

алауы исынды крінеді. Сондытан бл кпшілікке жария болуа тиіс.

оамды сына шыраймын деген орыныш адамдарды з мдделерін

кздеп дауыс беруіне тосауыл болатын кш болар еді. Милль бл жер-

дегі ауіпті мәжбрлеуде жатанын мойындайды. Жасырын дауыс беру

жергілікті ыпалды адамдарды басаларды, әсіресе з ызметкерлерін

нсауды орындамаса, жмыстан шыаратынын немесе баса да жеіл-

діктерден айыратынын айтып орытып, дауыс беруге мәжбрлегендік-

тен енгізілген-ді. Жасырын дауыс беру бл ауіпті азайтты: кімні ай

міткерге дауыс бергенін ешкім біле алмайды. Милль аалдыпен бл

мәселені нәтижені брмалайтындай «нсыз» кретін болар немесе жеке

мддені кздейтін дауыс беруге араанда әлдеайда ауіпсіз санайтын

шыар. Милльді бл станымы, әрине, кмәнді.

106 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

Тапты және жеке мдделерді брмалаушы әсерлерін болдырмауды

Милль сынан екінші жолы – аылсызды пен наданды келтіретін ы-

пала тосауыл ою. Ол кейбір адамдарды тым рыанда уаытша болса

да дауыс беру ыынан айыру ажет деп есептейді. Бл мәселе «сауат-

сыз және арифметиканы бастапы арапайым ережелерін білмейтін»

адамдара атысты айтылады. Ол әрі арай былай жаластырады:

Мені ойымша, бастапы принциптерді талабына сәйкес, кедейлікке

атысты жәрдемаы алатындарды дауыс беру ыынан сзсіз айыру

ажет. Ебек етіп, зін-зі амтамасыз ете алмайтын адамны баса-

ны ашасына иелік етуге ыы жо. Ол кнкріс мәселесінде о-

амны баса мшелеріне тәуелді бола отырып, баса мәселелерге а-

тысты олармен те ытара ие болудан бас тартады (Representative

Government, 282).

Милль мны «бастапы принцип» ретінде арастырса да, әлеуметтік жәр-

демаы алатындарды дауыс беру ыынан айыру мәселесі бгінгі кні,

әрине, дау тудырар еді.

Сауатсыз сайлаушыларды дауыс беруде басым тспеуі шін Милль

таы бір сыныс айтады, оны шарттарына жауап беретін әрбір адам

дауыс беру ыына ие болса да, «барлы адамны даусы те болуы ке-

ректігі – млдем баса мәселе» (Representative Government, 283). Милльді

пікірінше, з пайымдарын жзеге асыру шін жасы даярланан адамдар-

а бірден арты дауыс беру ммкіндігі берілуі керек. Ол ерекше аылды

немесе білімді адамдара екі немесе одан да кп дауыс беру керек деп са-

найды (біра бл мәселені егжей-тегжейлі тсіндірмейді).

Милльді надандыы мен тапты мдделері зара абысатын, білімсіз

әрі саны жаынан басым кедей-кепшікті смды ателіктерге бой алды-

ратыны атты аладатады. Олар дәулетті адамдара салынатын салыты

арттыру, отанды неркәсіпті бәсекеден орау, жмыспен амтудаы

белгісіздікті азайту және баса да популистік шаралар арылы жмыс-

шыларды жадайын жасартуа тырысатын кіметті сайлайды. Милль

замерзімді перспективада мндай саясат неркәсіп пен экономикалы

белсенділікті әлсіретіп, жина орлары мен инвестициялара кедергі кел-

тіріп, жмысшылармен оса барлы адамны жадайын нашарлататы-

нын білгендіктен, бан арсы болды. Милльді айтуынша, жмысшылар

з мдделеріне атысты ателесетін шыар, біра оларды саны кп бол-

андытан, бл ателіктер мемлекетті ора жыуы да ммкін.

Млікті әділ блу мәселесіне 5-тарауда ораламыз. Бл жадайды де-

тальдары азіргі аргумент шін маызды емес. Мндаы мәселе Милльді

наданды пен тапты мдделерді кілдік демократияа стемдік жргі-

зе алмайтынына кепілдік бергісі келгенінде жатыр. Осылайша Милльді

107

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

демократияа атысты станымы оны инструменталды трыдан орау

және аса жаымсыз салдар тудыратын ауіпті болдырмау шін ажетті

шараларды анытау екенін кре аламыз.

Бірнеше дауыс беру ыын енгізу мен сайлау ыынан ішінара

айыру Милль алаан масата жеткізе ме? Жеткізуі ммкін, біра оны

бл ойында әлдеандай айшылы бар. неркәсіпті орау шін дауыс

беруді байларды немесе (Милльді ойынша) білімділерді пайдасына

арай бра тартуа болар еді. Ол екінші нсаны тадайды, себебі бір

дауыса ие адамдарды кп дауыс беру ыы бар адамдарды олдай-

тын логиканы абылдай алуы маызды. Білімсіздерді әрайсысы білім-

ді адамны «мәселені зіне араанда әлдеайда жасы тсінетінімен,

сондай-а зіні міттеріне және мірді баса салаларындаы зіне й-

реншікті мәселелерге араанда басаны пікіріне кбірек артышылы

беру керек екенімен келіседі» (Representative Government, 284). Алайда

бл аргументті оны аргументтерімен салыстырыыз:

Егер сайлаушы з ммкіндіктеріні осылай баалананына арсы бол-

маса әрі зі шін сенімді бір адамны тадау жасаанын шынымен а-

ласа, ол шін арнайы конституциялы аулыны ажеті жо. Оны

жай ана ай міткерге дауыс беруі керектігін сенімді адамнан оа-

ша жерде срааны жеткілікті екенін ескерткім келеді (Representative

Government, 294).

Бірінші ескертуден небәрі он беттен кейін ана жасалан бл ескерту

сайлауды екі кезеі болуы керек деген сынысты талылау аясында ай-

тылып отыр. Біз парламент мшелерін сайлайтын сайлаушылар тобына

дауыс береміз. Милль бл сыныса аз уаыт бледі. Оны ойынша, бас-

арушыларымызды сайлау сияты маызды шешімдерді зіміз дана деп

санайтын адамдара сеніп тапсыру – мны бір ана ытимал негіздемесі.

Милльді айтуынша, біз мндай адамдарды дана деп ойласа, олардан кім-

ге дауыс беру керектігін срап, оларды нсауларымен жруіміз ажет.

Милльді сыншылары оны бірнеше дауыс беруге атысты сынысына

дәл осындай жауап береді. Оымаан адамдар білімділерді рметтейтін

болса, онда білімділерге арты дауыс беруді ажеті жо, йткені оыма-

андар бәрібір соларды пікіріне жгінеді. Біра олар бл пікірді рмет-

темесе, онда олар бірнеше дауыс беруді абылдамайды. Бірнеше дауыс

беру ыы ажет емес немесе негізсіз деуге болады.

Азшылықты қорғау

Жаа ана арастырылан жадайда, Милльді айтуынша, надан кп-

шілік здеріні тапты мдделерін кздеп, ателікке рынатындытан

108 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

здеріне залал келтіреді, бл жадай демократияа атысты зін ала-

датан басты мәселені, яни жеілген азшылыты орны жніндегі мә-

селені ктереді. Милльді «кпшілікті тираниясын» болдырмауа ерек-

ше кіл блгенін крген болатынбыз. Кпшілігіміз, әрине, кей кездері

жеілген топ атарында болуымыз ммкін екенін абылдаймыз. Алайда

кейде ке тамыр жайан кпшілік азшылыа немі жеіліс табатын топ

ретінде арап, елеусіз алдырып, сайлауда айта-айта жеіске жетеді.

Осылайша Милль «кілдік кімет» (Representative Government) атты ебе-

гінде Парламенттегі азшылы кілдігін амтамасыз етуге кш салады. Ол

сайлаан міткерііз жеіліс тапан жадайда дауысыызды баса сай-

лау округіндегі міткерге беру ммкіндігін сынатын крделі және жіті

ойластырылан пропорционал сайлау жйесін птайтынын мәлімдей-

ді. Осы немесе осыан сас тәсілдерді кмегімен азшылы топтарды

Парламенттегі кілдігін амтамасыз етуіміз ажет.

Дегенмен кілдік пен орау – екеуі екі трлі мәселе. кілдік азшы-

лы Парламентте де ажетті дауыс жинай алмауы ммкін. Парламентте

азшылыа кілдік берілгенімен, мажоритарлы жйеде тап, нәсіл, дін

және таы баса факторлара атысты ысым жасалуы ммкін. Дауыс

беру жйесінде ысым крсетуді болдырмауды е жасы тәсілі – мо-

ральды жаынан оыан адамдара кбірек дауыс беру. Біра бл ой біз-

ді Платона жаындата тседі.

Шын мәнінде, Милльді шешімі кімет ызметіні зады сферасын

шектеу болды. Мны 4-тарауда арастырамыз. Кейбір нәрселерді кі-

метке немесе кпшілікке атысы жо. кімет адам міріні белгілі бір

сфераларына зады трде араласа алмайды және әр адамны кімет ара-

ласа алмайтын ытары мен еркіндіктері бар.

Алайда демократия модельіне атысты орытынды ойа келу шін,

Милльді модельінде де Руссоны модельіндегідей шиеленіс бар екені-

не кз жеткіземіз. Руссоны кзарасындаы мәселе – орта ерікке сай

келетін шешімдер абылдап, азаматтарды еркіндігін ата шектесе ана

демократияа сйенуге болады деген ой. Басаша айтса, демократия

инструменталды трыдан негізделсе, зі мтылатын еркіндік пен те-

дік сияты ндылытара ол жеткізе алмайды. Милльді ойынша, р-

бандыа еркіндікті емес, тедікті шалу керек. Кей азаматтара біліміне

арай немесе экономикалы себептерге байланысты дауыс беру ыы

берілмейді, ал баса азаматтара бірден арты дауыс беріледі. Милльді

жйесі зі де мойындауа дайын Платонны модельіне жаын. Бәлкім,

Милльді білімсіз кедейлерді абілеті мен адамгершілігіне кбірек се-

нім артуы керек еді. Немесе кез келген демократиялы жйеге ауіп т-

нуі ммкін.

109

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

Қорытынды

Бан дейінгі талы іс жзінде еркіндік пен тедік ндылытарын жзе-

ге асыруа болатын жйеге кіріктіре алатын демократияны инструмен-

талды оранысын табуымызды екіталай екенін крсетті. Біз еркіндік

пен тедікті анша шектесек те, демократия баса жйелерге араан-

да әлдеайда дрыс шешімдер абылдайды деп ойлауа ешбір негіз жо.

Шындыында ауымды нары зерттеулері мен лкен жетістікке жетуі

ммкін данышпан басарушыларды йлестіретін жйелерді елестете ала-

мыз. Дегенмен осы негізге сйеніп, демократиядан бас тартатын адам аз.

Неге бас тартпаса?

Мны жауабы демократияны тек шешім абылдау процедурасы ре-

тінде ана емес, жо дегенде таы бір себеп бойынша баалайтынымызда

жатаны аны. Бл андай себеп болуы ммкін? Мысал ретінде Отстік

Африкада 1994 жылы ткен сайлауды алайы, мен ол кезде осы кітапты

алашы басылымын әзірлеп жатанмын. Бл сайлауды ткізілуі де,

оны нәтижесі де бкіл әлемні назарын аударды. Отстік африкалы

аранәсілділер алаш рет лтты сайлауда дауыс беруге ммкіндік алды,

біра бл жадай несімен сонша маызды еді? Мны ерекше атап туге

отстік африкалы аранәсілділерге брыныдан грі әділ кзарас а-

лыптаса бастааны ана трткі болан жо, дегенмен, әрине, бл да кілге

уаныш ялататын себепті бірі болды. Негізгі идея мынада жатыр: олар-

ды дауыс беру ыына ие болу фактісіні зі аыр соында отстік

африкалы аранәсілділерді рметке лайы деп санауды тіркеу тәсілі

болды. Адамдарды дауыс беру ыына ие болуыны символды және

айын мәні бар. Бл жадай ара және а нәсілді отстік африкалытар-

ды саяси жаынан те ыа ие боланын крсетті. Дауыс беру адам-

дарды оны алай олданатынына арамастан маызды сияты крінеді.

Мны баса контексте арастырып, ой елегінен ткізу масатында

ХХ асырды басында әйелдерге дауыс беру ыын бермеу шін кеі-

нен олданылан аргументтерді арастырайы. Трмыс ран әйелдер-

ді мдделері кйеулеріні мдделеріне, ал трмыс рмаан әйелдердікі

әкелерінікіне сай келеді деп саналандытан, әйелдерге дауыс беру -

ыыны ажет еместігі жиі айтылды. Бл аргументті ате тстары кп,

сондытан ай тсынан бастау керектігін анытауды зі иын. Елеулі

арсылытар крсету шін айтылатын пікірлер: біріншіден, тіпті орта

мдделер туралы тжырым дрыс болса да, әр адамны мддесін неге

жеке тіркемеске? Екіншіден, бл кзарас дрыс болан кнні зінде,

неге дауыс беру ыы әйелдерге емес, еркектерге берілуі керек? Неге

керісінше емес? шіншіден, бл дрыс болмауы да ммкін. Не шін әйел-

дерді мдделері оларды кйеулері мен әкелеріні мдделеріне сай

110 |

КІМ БАСАРУЫ КЕРЕК?

келеді деп йарылды? Біра е шешуші арсылы – тртіншісі. йелді

мддесі еркекті мддесіне сәйкес келсе де, келмесе де, еркектерге дауыс

беру ыын беріп, ал әйелдерді ол ытан айыру – орлайтын және

кемсітетін жадай. Жалпыа орта сайлау ыы – әйелдер де ерлер

сияты азамат ретінде рметтеуге лайы деген ойды білдіруді тәсілі.

Дегенмен дауыс беру ыы бар адамдарды барлыын рметке ла-

йы азамат деп айту – бір мәселе. Біра барлы адам бірдей рметке

лайы немесе те дәрежеде рметке ие болуа тиіс деп айтуымыз ке-

рек пе? Біз жаа ана іс жзінде барлы адам дауыс беру ыына ие

болса да, кейде кейбір адамдара бл ы берілмеуі керек, ал екінші

бір адамдара бір дауыстан арты берілуі керек деген сынысты крдік.

Бл – Джон Стюарт Милльді бірнеше дауыс беру схемасы. Бір ызыы,

бірде-бір ірі ойшыл бл мәселеге атысты Милльді пікірімен келіспеді.

зіні арсылыын білдіру шін оан арсы аргумент келтіру ажет деп

санаандар кп болан жо. Неге блай? Оны себебі Милльді сыны-

сы «демократия – барлы адама тең дәрежеде рмет крсетуді тәсілі»

деген идеяа арсы. Сондытан кп мемлекеттер ылмыскерлерді дауыс

беру ыынан айырады: олар з іс-әрекетіні кесірінен барлы адама

те дәрежеде крсетілетін рметтен шет алады.

Біздегі бгінгі демократиялы жйені орау шін таы не айта ала-

мыз? Бәлкім, бар осарымыз осы шыар. азіргі әлемде мәжбрлеуші

билік рылымдарынсыз мір сре алмайтынымызды мойындауымыз ке-

рек. Ал ондай рылымдар болса, бізге сол рылымдардаы рлді атара-

тын адамдар, басаша айтанда басарушылар ажет. ткен асырларда

адамдар кейбіреулерді табии басару ыы бар деген ойды мойын-

дауа бейім болды. Оларды дай таайындаан деп сенген шыар, бәл-

кім. Алайда біз азір мндай ойды абылдай алмаймыз. Халы сайлаан

адамдара ана бізді басару ыы берілетінін және одан да маызды-

сы – халы аласа, бл басарушыны антгіске бармай-а орнынан алып

тастай алатынын мойындаймыз. Яни «Неге бл адамдар басаруа тиіс?»

немесе «Оларды билігін зады ететін не нәрсе?» деген сратарымыза

тек демократия ана жауап бере алады. Демократиялы ралдар арылы

біз белгілі бір дегейде басарушыларды мінез-лын баылауда стай

аламыз. Ммкін, бл саяси рылым азіргі заманы демократияны ор-

ау шін зіміз міт артатын е жасы нәрсе болар.

ЕРКІНДІКТІҢ ТҰҒЫРЫ

Милльдің еркіндік туралы ойлары

ркениетті оамны кез келген мшесіне згелерге залал келті-

руге жол бермеу шін ана кш олдануа болады. Адамны фи-

зикалы немесе моральды игілігі оны әрекетіне араласуа жет-

кілікті негіз бола алмайды.

(Милль, On Liberty, in Utilitarianism and Other Writings, Ред. Mэри

Уорнок ([1859], 2-басылым, Glasgow: Collins, 2003), 94–95)

Қарапайым ғана бір принцип

Демократия орныан со, саясат философы андай жмыс атарма?

Бл мәселеге атысты оптимистік кзарас былай тйінделеді: шешім а-

былдауды демократиялы процедурасы орныаннан кейін, саясат фи-

лософиясыны негізгі жмысы аяталады. Енді барлы шешімдерді а-

былдауды сайлау машинасыны әділ процесіне беруге болады. кінішке

орай, 3-тарауда атап ткеніміздей, демократия тіпті біз ойлаандай е

жасы жйе болса да, ол барлы нәрсені шешімін сынбайды. Милльді

пікірінше, оны да ауіпті жатары бар, мысалы, кпшілік тирания-

сы. Демократия орнаса, әділетсіздік жойылады деп ойлау – аалды.

Задарды «халыты» шыаратыны рас, біра бл факт кпшілікті аз-

шылыа ысым жасауына немесе андай да бір әділетсіздік крсететін

112 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

задар абылдауына жол беруі ммкін екенін жоа шыармайды. алай

боланда да, азшылыты орау ажет.

Милльді бл тыырытан шыу тәсілі тааларлы болып крінуі

ммкін. Ол кілдік демократияны ндылытарын негіздеген со оны

билігін ата трде шектеуіміз керектігін айтады. Оны «Еркіндік тура-

лы» (On Liberty) атты ебегі (оны «кілдік кімет» (On Representative

Government) ебегінен ертерек шыан) «оамны адама жргізе ала-

тын билігіні шегі мен табиаты» мәселелеріне арналан (On Liberty, 88).

Милльді пікірінше, адама айтарлытай маызды кілеттіктер беруіміз

ажет. Мемлекетті араласуына, сондай-а наным мен мінез-лыты

алыптастыратын тәсіл ретінде олданылатын оамды пікірді тиісінше

пайдалануа атысты шектеулер ойылады.

Мемлекет билікке аншалыты дәрежеде ие болуы керек? Бан а-

тысты кзарастарды кп екенін крдік. Бір жаынан, анархистер мем-

лекет олында атауа болатын билікті млде жо екенін айтады. Бл ой

адам еркіндігіне атысты абылдауа болатын шектеу жо немесе кем де-

генде мемлекет тарапынан ойылатын шектеу болмайды деген пікірге сай

келетін сияты. Екінші жаынан, Гоббс сияты абсолют билікті жатай-

тындар мемлекет ол астындаыларды еркіндігіне мән беруге міндетті

емес деп тжырымдайды. Мемлекет зі алаан кез келген ережелер мен

шектеулерді олдана алады.

Бл екі кзарасты арасында ммкіндіктер де бар. Милль анархияны

да, абсолютизмді де олдамаандытан, осылар арасындаы з станымын

анытауды міндеті ретінде крді. Неліктен еркіндікті лшына ораушы

бола тра, Милль кпшілік адам еркіндігін е жоары дегейде жзеге

асырады деп санайтын анархизмге арсы болды? 2-тарауда кргеніміз-

дей, Милль адамдара толы еркіндік берілсе, кейбіреулер мемлекеттік

баылауды жотыын з мддесіне ыайлап, басаларды з масатта-

ры шін пайдаланады деген пікірді станады. Сондытан ол былай деп

жазады: «Кез келген адамны міріні нды болуы баса адамдарды

іс-әрекетіне шектеу оюа байланысты» (On Liberty, 91). Анархия засыз

мір сруді білдіреді және Милльді пікіріне сәйкес, анархияда міріміз

ткке трысыз болып алады. Милль тиранияны бір нса ретінде арас-

тыруды ажет емес екені онсыз да тсінікті деп санайды, сондытан ер-

кіндік пен билікті дрыс йлесімін анытауды кздейді.

Мемлекет андай негіздерге сйене отырып адамдара здері алаан-

дай әрекет етуге тыйым сала алады немесе здері аламаан нәрсені істеу-

ге мәжбрлей алады? Милльді айтуынша, бл мәселені әртрлі оам әр

алуан тәсілмен шешкен. Мысалы, кейбіреулері белгілі бір діндерді стануа

шектеулер ойан немесе тіпті толытай тыйым салан. Басалары баспа-

сз бен медиаа цензура енгізген. Кбі белгілі сексуалды практикаларды

113

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

засыз деп жариялаан. Ерлер арасындаы гомосексуалды атынастар

әлемні кп блігінде 1960 жылдара дейін засыз саналды, азір де кей

жерлерде осы кзарас саталып отыр, кп мемлекеттер жезкшелікпен

айналысу забзушылыа жатпаса да, жезкшелерді клиенттерге ыз-

меттерін сынуы, жалпы аланда, засыз саналады. Мны бәрі мемле-

кеттік билікті жзеге асыру арылы халыты еркіндігін шектеу болып

саналады. Алайда осы тәсілдерді кез келгені арылы адамдарды мірі

мен еркіндігіне ол суа мемлекетті ыы бар ма?

Милль мәселені зі е злым жау ретінде арайтын еркін әдет-рып-

тар мен халыты моральа алдырмай, әр жадайды зіні наты ерекше-

ліктеріне арай шешуге ммкіндік беретін принципті немесе принциптер

жиынтыын іздейді. Ол бан радикал әрі те арапайым жауап сынды.

Милльді (осы тарауды басында сілтеме жасалан) еркіндік принципі:

баса бір адамны еркіндігін сол адам зге біреуге ауіп тндірген жа-

дайда ана тпкілікті трде шектей аласыз дегенді айтады. Бгінгі оыр-

мандарды кпшілігіне бл принцип («залал келтіру» принципі ретінде

де белгілі) айын болып крінуі ммкін. Біра тарихты кп кезедерінде

олай болан жо. асырлар бойы адамдар дрыс емес дайа табына-

ны шін немесе млде табынбааны шін удаланды. Біра олар здері-

ні жандарынан баса кімге немесе не нәрсеге залал келтірді? Милльді

кзарасы бізге тіпті азірді зінде аны емес. Досыыз есірткіге тәуел-

ді кйге тсті делік. Басалара залалын тигізбесін деп, сіз бан араласа

аласыз ба? Бл мысал Милльді принципін тсіндіруде және шындыа

аншалыты жанасатынын анытауда маызды мәселелерді крсетеді.

ткен немесе бгінгі бірде-бір оам ешашан ата принцип бойын-

ша мір срмеген шыар. Шынында да, әрі арай зіміз кретініміздей,

Милльді зі бл принципті дәстрлі емес салдарынан ашатады.

Алайда әрі арай жаластырмай трып, Милльді «еркіндік принципі»

тжырымындаы бір элементке айта ораланымыз жн. Ол мны «р-

кениетті ауымдастыты кез келген мшесіне» атысты екенін айтады.

Олай болса, ол ркениеттен жыра аландарды еркіндігіне шектеу

ойысы келе ме? Шын мәнінде, ол шектеу ояды да. Ол бл принцип-

ті «абілеттері жетілген» адамдара ана атысты екенін ашы айтады

(On Liberty, 95). Балалар мен «варварлар» бдан тыс алады, себебі «ер-

кіндік принцип ретінде адамзат еркін және те пікірталасты кмегімен

жетілуге абілетті болан кезге дейін брын-соды олданылмаан» (On

Liberty, 95).

Милльді пікірінше, еркіндік белгілі бір шарттар аясында ана нды.

Бл шарттар орындалмаса, еркіндік орасан зиян келтіруі ммкін. Оу-

жазуды йренуім керек пе, жо па деген мәселені баланы зі шешпеуге

тиіс, ал Милль кейбір адамдар «артта аландытан», олара бала секілді

114 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

арау керек деген викторианды кзарасты станды. Бл аргументке а-

тысты Милльді «варварлар» жніндегі ойыны дрыс не брыс екені ма-

ызды емес (6-тарауда әділдік және нәсіл туралы біратар сратара әлі

де ораламыз), біра еркіндік принципіні олданылуы шін ала ойан

шарты маызды. Еркіндік моральды прогресті жасарту ралы ретінде

нды. Кей жадайларда еркіндікті кері әсері болуы ммкін, сондытан

прогресс баса ралдар арылы жзеге асырылуы керек. Біра Милль

оам кемелденген кезде, яни адамдар тиісті білім алып, ркениетті де-

гейге жеткенде, мемлекетті адамдарды іс-имылына араласуы еркіндік

принципімен реттелуге тиіс екеніне кмән келтірмейді.

Бір мысал: ой еркіндігі

Милльді е басты сенімдеріні бірі ой және талылауды толы ер-

кіндігі болуы керектігіне атысты болды. Ол оамда айтуа рсат беріле-

тін нәрсені де кей кездері шегі болатынын мойындай отырып, «Еркіндік

туралы» (On Liberty) кітабыны штен бір блігін осы мірлік маызды

еркіндіктерге арнайды.

Милль шін е бірінші атап туге тиісті нәрсе – андай да бір кзарас-

ты ке таралмауы оны елеусіз алдыруа себеп болмайды: «барлы адам

бір кзарасты станса, тек бір адам ана арсы кзараста болса, жрт-

ты сол адамды нсіз алуа мәжбрлеуін негіздеуге болмайды, ал оны

олында билік болса, онда бкіл адамзатты нсіз алуа мәжбрлеуін

негіздеуге болады» (On Liberty, 100). Шын мәнінде, Милльді айтуынша,

бізде тіпті ке олдау таппаан кзарастарды орауа атысты те ма-

ызды негіз бар. Оларды басып-жаншу «адамзат нәсілін, келер рпа пен

бгінгі рпаты тонау» дегенді білдірер еді. Сонда алай? Милльді ай-

туынша, арама-айшылы тудыран кзарас аиат не жалан болсын

немесе тіпті шынды пен жаланнан трсын, біз ол кзарастан бас тарту

арылы ешашан жетістікке жете алмаймыз. Дрыс кзарасты (неме-

се жартылай дрыс кзарасты) басып-жаншыса, жаланды аиатпен

толытай немесе жартылай ауыстыру ммкіндігінен айырыламыз. Біра

жалан кзарасты басып-жаншыса, баса жаынан тыламыз: дрыс

кзарастарымыза арсы шыып, оны айта арау, сол арылы дрыс

екенін айта растау ммкіндігінен айрыламыз. Осылайша арастырылып

отыран кзарас аншалыты аиат болса да, басып-жаншу еш нәтиже

бермейді.

Жалан кзарасты басып-жаншуды зияны бар ма? Е алдымен,

оны жалан екеніне алай сенімді бола алатынымызды срауымыз ке-

рек. Тіпті әлеуетті цензор абылданан орта пікірді аиаттыына

сенімді екенін білдірсе де, Милльді айтуынша, сол пікірге қатысты

115

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

сеніміміз бен пікірдің сенімділігі арасында лкен алшаты бар. Мны мо-

йындамау – ателік жібермейміз деп йару, біра тарих бл йарымны

аншалыты ате екеніне атысты жеткілікті дәлел келтіреді. Кезінде к-

мәнсіз саналан кп наным-сенімді кейінгі рпа жалан ана емес, тіпті

аыла сыйымсыз деп арастырды. Мәселен, бір кездері жерді жалпа

екеніне атысты ке таралан наныма сенген адамдар туралы ойланып

крііз.

Милль одан да айылы жадайларды — Сократ пен Исаны лімін

еске салады. Сократ дінсіздігі мен азындыы шін, ал Иса дайа тіл ти-

гізгені шін лтірілді. Екеуін де адал ызмет еткен әділ судьялар соттады.

Біра екеуі де ателеспейміз деген йарымны салдарынан алыптасан

дәстрлерге айшы келетін кзарастарды насихаттауа тыйым салатын

задарды абылдаан оамда лді. рине, азір батыс демократияларын-

да адамдарды кзарастары шін лім жазасына кесе оймайтыны аны.

Алайда мәселе мынада: Сократ философиясы мен христиан дініні мо-

ральды жйелері алыптасып алан әрі аиаттыы «аны» деп танылан

кзарастара айшы келгені шін басып-жаншылды. Бл жадай адамзат

баласыны лкен ателіктерге рынуы ммкін екенін крсетеді. Милльді

ойынша, ешашан ателеспейміз деп айтуа бізді ымыз жо.

Таы бір мысал Милльді кзарасын кеірек крсете алады. Ежелгі

дние азыналарыны бірі – Александрия кітапханасында 700 000-

нан астам кітапты боланы туралы айтылады. Алайда б.з. 640 жылы

Александрияны мірді басшылыымен арабтар басып алды және кейі-

нірек мір срген жазушы бу-л-Фараджды әгімесінде (те сенімсіз

дерек) кітапхананы жайы былай баяндалады:

мір Александрияны басып алан кезде ататы философ-перипатетик

Иоанн Грамматик сонда еді, ол мірді ыыласына ие болып, одан пат-

шалы кітапхананы зіне беруді тінді. мір бны з билігінде емес

екенін айтты, біра халифке хат жазып, оны келісімін алуа сз бер-

ді. Омар олбасшыны тінішін естіген со, бл кітаптарда ранда

бар ілім болса, онда оларды еш пайдасы жо екенін, йткені барлы

ажетті аиат ранда айтыланын; ал оларда осы асиетті кітапа

айшы келетін нәрсе болса, онда барлыыны кзін жою керек екенін

айтып жауап айтаран; сондытан ол кітаптар андай мазмнда болса

да, ртеуге бйры берген. Осы бйрыа сәйкес оларды кпшілік мон-

шаларына таратан, ал алада мндай моншалар кп болатын, олар кі-

таптарды алты ай бойы тамызы ылан (зінді, Encyclopedia Britannica,

2-басылым, 1910–1911, 570).

мірді олында «Еркіндік туралы» (On Liberty) кітабыны болмааны

те кінішті, себебі ол сәл кідіріп, Милльді мына пікіріне назар аударар

116 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

еді: «Теріске шыару ммкіндігі бар екеніне арамастан, «теріске шыа-

рылмады» деп йару мен ол пікірге арсылы крсетпей «бл пікір д-

рыс» деп айту арасында лкен айырмашылы бар» (On Liberty, 102).

Біра бл ойа кіл жбатпас брын Руссоны кітапхана оиасы ту-

ралы пікіріне назар аударайы:

Бізді оымыстылар бл пайымдауды парысыздыты е жоары

шегі деп санады. «Егер мірді орнында лы Грегорий, ал ранны

орнында Інжіл болды деп ойлап крсек те, кітапхана бәрібір ртелер еді

және бл әйгілі понтификті міріндегі е игі ісі болар еді» (Discourse

on the Arts and Sciences [1750], Cambridge: Cambridge University Press,

1997, 26).

Руссо «нер және ылым туралы дискурс» (Discourse on the Arts and

Science) атты ебегін Дижон Академиясы «ылым мен нерді алпына

келтіру моральды тазартуа ыпал ете ме?» атты таырыпта 1750 жылы

йымдастыран байауа атысу шін жазды. Неліктен кітаптарды ртеу

лы Грегорийді е игі ісі саналуы керек? Руссоны айтуынша, ол бл

аиатты блікшілікке ндегені шін сотталан философ Дидроны к-

руге бара жатып, Париж бен Винсенні арасындаы жолда тсінген. з

сзіне араанда, ол нер мен ылымдаы жетістіктер адамзат прогресін

ала сйрегенімен, мны баыттан грі баытсыздыты кбірек алып

келгенін, әрі оамды моральды аздыранын тсінген. з саяхатын ая-

тауа мршасы келмей, отыра алып осындай даулы таырыпа атысты

ебегіні алашы нсасын жазып шыады да, жлдені тып алады.

Руссо кзарасыны Милльді кзарасынан алша боланын елес-

тетуді зі иын. Руссо бізге да жасауды сынады: «діреті кшті

дай!» «Жанымызды иесі, бізді әкелерімізді аартушы және зиянды

нерінен тар және бізді баытты ететін, сені алдыда баамызды к-

теретін надандыа, бейкнәлік пен кедейлікке айтара гр» (Discourse

on the Arts and Sciences, 26). Руссо сздеріні астарында Милльді ойы-

на атысты лкен арсылы жатыр. Аиатты білу надан болып алан-

нан әлдеайда жасы деп топшылау дрыс па? Милльді аргументі білім

баыта жеткізеді дегенге саятын сияты, алайда оан неліктен сенуіміз

керек? Адамны кейде таныстарыны зі жайлы не ойлайтынынан бей-

хабар боландытан баытты мір сре алатыны сияты, оамны жал-

ан сенім мен надандытан пайда кретін кездері де болуы ммкін. Бәлкім

аиат тым ащы шыар немесе ол оамны бірлігін бзуы да ммкін. Бл

мәселе кбіне дайа және о дниеге деген сенімге атысты айтылады.

Яни адамдарды сенуіне себеп болатын нәрсе дайды және о дние-

ні бар екенінде емес, шын мәнінде, дай мен о дние бар немесе жо

болуы да ммкін, бл сенім ке етек жаймаса, оам зімшілдік (эгоизм)

117

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

пен азындыа бой алдыруы ммкін. Сондытан біз атеизмні таралуы-

на жол бермеуіміз керек, себебі ол таралса, оам ыдырайды. Бл аргу-

ментті абылдаса та, абылдамаса та, кейбір ылыми аиаттарды,

мысалы Хиросима мен Нагасаки алаларын кл-талан еткен атом бомба-

сыны жасалуына себеп болан жаалыты, ашылмааны адамзат шін

әлдеайда пайдалыра болар еді деген орытындыа келу шін аса кп

аылды ажеті жо.

Ендеше кей кездері біз ой еркіндігіне шек оюымыз керек пе? Аргумент

біз аиата емес, пайдалылыа, оама атысты андай да бір кза-

расты маызына сйенуіміз керек дегенге негізделеді. Осы кзарас

трысынан аланда, пікірді, тіпті ол аиат болса да, басып-жаншуа то-

лы негіз болуы ммкін. Ой еркіндігіне арсы бл аргумент те кшті к-

рінеді, біра Милльді жауабы да одан кем тспейді. Барлыы да кзарас

оамды бейбітшілік шін ажет және оан айшы келетін кзарас осы

бейбітшілікті кл-талан етеді деген теорияа байланысты. Біра не нәрсе

бізді дайа сенбеу оамны ыдырауына әкеледі дегенге иландыра ала-

ды? Немесе атомны рылымы туралы білуді пайдасынан грі зияны

кп пе? Біз баса кез келген мәселеде сияты, бл мәселеде де ателесе-

міз. Милль былай дейді:

андай да бір пікірді пайдалылыы – пайымдауа атысты мәселе.

Мны зі пікір сияты даулы, жан-жаты арастыру мен талылауды

ажет етеді. Пікірді зиян екеніне атысты шешім шыарып, оны жал-

ан екенін мойындау шін, дәл сондай ателеспейтін судья ажет (On

Liberty, 104).

Шынында да, Милль римдіктерді оамды сатауа кесірін тигізеді де-

ген оймен христиан дінін басып-жаншыанын есімізге салады.

Дегенмен жадай Милль айтандай айын емес. Біз аиата сену ба-

ыта жеткізе ме, әлде зиян келтіре ме деген сраты наты жауабын

біле алмаса, онда, осы аргумент бойынша, ой еркіндігіне рсат берген-

нен грі оны шектеуге еш негізіміз жо. Милль тым рыанда аиата

сену – баыта жетуді жолы деп топшылауа тиіс.

Солай болан кнні зінде, жалан кзарасты басып-жаншу арылы

андай зиян келтіруге болады? Милльді айтуынша, шын мәнінде, оны

жалан екенін білсек те, басып-жаншуа арсы трарлы те маызды

себептер бар. Пікірімізге арсы сындарды арастырмаса, «ол толы-

тай, жиі және ашы трде талыа салынбаса, аиатты білу алай мм-

кін болма, ол тірі аиат емес, лі догмаа айналады» (On Liberty, 114).

Милльді зі айтандай, бізді «маайда жау крінбесе, кзетте трып

йытайтынымыз» рас. (On Liberty, 120). Бл жердегі ауіпті бірі мы-

нада: егер пікірді немі сынап әрі орап отырмаса, ол зіні шынайы

118 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

маынасын жоалтады немесе әлсірейді және «мінез-лы пен іс-әре-

кетке деген маызды ыпалынан айрылады», ал догма болса жасылыа

тк пайдасы жо, жай ана формалды кәсіпке айналады (On Liberty, 114).

Алайда одан да лкен ауіп мынада болуы ммкін: айшы, жалан пікір-

ді станандар бет аратпас екпінмен сын айтанда, аиатты лшына

абылдаан ораушылар оны орай алмай алады. Олар аыма болып

крініп ана оймайды, сонымен атар жалан кзарас еш лайысыз

болса да, ке таралып, кей кездері ауыр салдара әкеп соуы ммкін.

АШ-та эволюция теориясы осылай таралды деген пікір бар.

Дарвинизмге сенушілер теорияны кейбір аны кемшіліктері бар екенін

тсінгенімен, кез келген аылды, ылыми дайындыы бар адамны эво-

люциялы теорияны андай да бір трін абылдамайтыны туралы шын-

дыа кз жма арады. Соны кесірінен жасы йымдасан шебер, діни

фундаменталистер дарвинизмге арсы крделі және шындыа келікі-

рейтін арсылытарды жинап, Кне сиетті тура маынасына негіздел-

ген «жаратылыс ылымы» атты насихаттарымен әдейі араластыра баста-

анда, дарвинизмді жатаан топ бл сына жауап беруге дайын болмай

шыты. Осылайша креационистер з теорияларыны ылыми мәндерге

(нл) йлеспейтін баса жолын алыптастырды. Америкалытарды кп-

шілігі, әсіресе отстік штаттарда тратындарды басым кпшілігі «эво-

люция теориясын» мектепте оытпау керек деп санады.

Осыан дейін екі жадай, яни жаа кзарасты ай жерде дрыс

және ай жерде брыс болатыны арастырылды. Бл жадайларды әр-

айсысына кзарасты білдіру залал емес, игілік әкеледі. Мны аныыра

круге болатын шінші жадай да бар: мәселені екі жаында да зіндік

аиаты болатын кездер болады. Бл – бәрінен де кп кездесетін жа-

дай. Аиата жетуді бірден-бір жолы – мәселені барлы ырын толы

және ашы трде талылауа ммкіндік беру. Милль осылайша барлы

жадайда адамзат бгінгі ортодоксияа арсы кзарастарын білдіруден

тек тады, сондытан цензураа ешашан орын болмайды деп орытын-

ды жасайды.

Басқаларға залал келтіру

Цензураа ешашан орын болмаса да, Милль сз бостандыын шектеу-

ге ы беретін жадайлар бар екенін мойындайды. Мысал ретінде ол

мынаны келтіреді:

Нан сататын саудагерлер кедейлерді аш алуына кінәлі немесе жеке

меншік млікті иелену рлыа жатады деген пікір әдеби олданыстан

шыана дейін емін-еркін айтыла беруі керек. Біра бл пікір нан сата-

тын саудагерді йіні алдында жиналан наразы топа ауызша айтылса

119

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

немесе ндеу ретінде сол топ арасында таратылса, онда бл әрекет шін

әділ жаза берілуі керек (On Liberty, 131).

Милльді айтуынша, дәл осы жадайда сз бостандыыны басалар-

а кесірі тиетіндіктен, бл мәселені кімет тиісті шаралар арылы реттей

алады.

Бан дейін, Милльді пікіріне сәйкес, ересек адамны еркіндігін

оны басалара зиян тигізбеуі шін немесе залал келтіруіні алдын алу

шін ана шектей алатынымызды атап ткен едік. иын жадайлара тап

боланда біз толы негізде за кшіне сйене аламыз, ал баса кездері о-

амды ысым барынша тежеуші фактора айналады. Алайда Милль «за-

лал» дегенде нені мезеп отыр? Бір топ адам жаа дін ойлап тауып, соан

оаша жадайда табынылары келеді деп ойлап крелік. Милльді пікі-

рінше, бл топ басаларды здеріні жамааттарына мше болуа мәж-

брлемесе, онда оамны алан блігіні блармен ісі болмайды. Неге

блай? Себебі мндай іс-әрекет ешкімге залал келтірмейді. Біра дәл осы

жерде брыннан алыптасан дінні бір фанатигі олар маан залал кел-

тіріп жатыр деп арсылы айтуы ммкін. Біріншіден, пта табынушы-

ларды әрекеттері мені ынжылтады әрі жанымды ауыртады. Екіншіден,

олар мені бкіл әлемдегі адамдарды з дініме ткізу жоспарыма кедергі

келтіреді. Оларды ешандай залалы жо дегеніміз тірік.

Бл арсылыты басаша айтуа да болады. Біз іс-әрекеттерді екі топ-

а бле аламыз: адамны зіне атысты іс-әрекеттері және басалар-

а атысты іс-әрекеттері. Басаа атысты іс-әрекеттер кем дегенде бір

адама әсер етеді. зіне атысты іс-әрекеттер бір ана объектіге атысты,

ал басаларды амтитын болса, бл оларды еркін келісімімен ана жа-

салуа тиіс. Осылайша Милльді еркіндік принципі басалара атысты

іс-әрекеттерді реттеп, баылай алатынымызды, алайда адамдарды зіне

атысты іс-әрекеттеріне араласуа ыымыз жо екенін ала тартады.

зірше бәрі жасы. Алайда енді Милльге сын айтушы осы оралан ау-

маа кіретін зіне атысты іс-әрекетке мысал келтіруді срайды. Біз б-

ан анша мысал келтірсек те, сыншы іс-әрекеттен зардап шеккен шінші

тарапты тауып алады. Мысалы, бгін ара не оыр аякиім киемін деген

шешімім, әрине, осындай іс-әрекет болса, ол зіме ана атысты болып

крінеді. Біра онда аякиімге арналан оыр тсті крем ндірушілер

мені оыр аякиім кигенімді жн крер еді. Сонымен атар белгілі бір

салтанат кешіне баранда соан сай келетін аякиім кимесем, талампаз

достарымны мен шін ялып, ыайсыздануы ммкін. Сондытан тіпті

мндай әдеттегі мысалды зі басалара атысты әрекет болып крінеді.

атты тырысса, адамны зіне атысты іс-әркеттеріне атысты бірнеше

мысал таба аламыз. Мысалы, мен жалыз зім трсам, етбетімнен немесе

шаламнан тсіп жатуым біреуге әсер етеді деп елестету иын (дегенмен

120 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

мен ара ауруларыны алдын алым келсе, жасты ндірісі мен денсау-

лы сатау ызметіні мені белгілі бір алыпта жатуым керектігі жнін-

де зіндік пікірлері болар еді). Біра мндай мысалдара жгінетін болса,

Милль тылады. «Еркіндік принципін» жеке бас бостандыын беру ретін-

де ана тсіндірсек, біра зіне атысты іс-әрекеттер трысынан тсін-

сек, онда ол маызды мәселелерде олданылмай алады.

Милль зін адамдарды осы трыдан тсінгенін аламады. Ол еркін-

дік мәселесін оамны нені натып, нені натпайтынымен байланыс-

тырмау керектігін кесіп айтты. Сондытан ол оам мен оны мшелері

натпайтын немесе оларды ашуына тиіп, орлайтын іс-имылдар мен

залал келтіретін іс-имылдарды аражігін ажыратысы келді. Милльді

ойынша, жай реніш немесе әлденені натпау залал келтірмейді. Сонымен

Милльді пікірінше залал келтіру деген нені білдіреді?

Милль «еркіндік принципі» туралы тжырымдарында «мдделер» тер-

минін жиі олданады. Мәселен, ол з кзарасыны баса адамдарды

мдделеріне атысты оны іс-әрекеттері бойынша ана «адамны сырт-

ы баылауа баынуына» рсат беретінін айтады (On Liberty, 95–6).

Осылайша зиян тигізу кейде «мдделерге залал келтіру» деп тсіндіріледі.

Осы трыдан тсіндірілетін «еркіндік принципіні» мәні мынадай: «бі-

реуді мддесіне залал келтірмесеіз, алауыыз бойынша әрекет етііз».

Бл бізге біршама кмектесуі ммкін. Алайда, кінішке орай, бл жер-

дегі «мдделер» ымына атысты ешкім де наты анытама бере алмай-

ды. Бл термин кбіне аржылы мдделермен байланысты олданылады.

лдекімні белгілі бір жобаа атысты аржылы мддесі болса, осы тал-

пынысты сәттілігіне байланысты табыса кенелуі немесе шыына шы-

рауы ммкін. Дегенмен Милльді адамдарды аржылы әл-ауаты аса

аладата ойан жо, сондытан біз жеке тлаларды жо дегенде жеке

басыны ауіпсіздігін сатауа мдделі екенін айтуымыз керек. Осылайша

кісі лтіру, шабуыл жасау, зорлау, рлы және алаяты секілді іс-әрекет-

тер шабуыла шыраан немесе алданып алан адамны мддесіне н-

сан келтіретін іс-әрекеттер атарына жатады. Онда «еркіндік принципі»

осындай әрекеттерді алдын алу шін адамдарды іс-әрекет бостандыын

шектеуге ммкіндік берер еді.

Алайда біз бл жерде абай болуа тиіспіз. Мнда Милль әлдекім сізді

мдделеріізге ауіп тндірсе, оам оны іс-әрекет бостандыына ара-

ласа алады дегенді айтып отыран жо. Біз мны крсететін мысалды а-

растырды. Мені ара аякиім кию жніндегі шешімім белгілі бір жа-

дайда оыр тсті крем ндірушілерді мддесіне залал келтіруі ммкін,

алайда Милль олара араласу ыын бермейді. Шын мәнінде, Милльді

зі осыан атысты әлдеайда маызды мысалдар келтіреді: «бәсеке жо-

ары болатын кәсіпте немесе конкурсты емтиханда табыса жеткен

121

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

адам, кез келген жарыста бір нәрсеге ол жеткізгісі келген адамдарды

ішіндегі тадаулы адам басаларды жеілісінен, оларды текке кеткен

әрекеттері мен кілдеріні жабырауынан тек ана тады» (On Liberty,

163). Милльді пікірінше, жеілгендерді мдделеріне айтарлытай залал

келтіргеніне арамастан, бәсекені бл трлеріні бірде-біреуі «еркіндік

принципінен» тыс алмайды. Бізді әлі де «еркіндік принципіні» мәнін

толы аша алмаанымыз аны. Милльді пікірінше, біреуді мддесіне

залал келтіру шектеу оюды атауа жеткілікті шарт емес. Шын мәнінде,

кейінірек біз Милльді мны ажетті шарт деп санауа не себепті кмән-

дананын креміз. рі арай ілгерілеуіміз шін кзарасымызды кеейте

тсуіміз керек.

Еркіндік принципін негіздеу

р адам басалара атысты жріс-трысты белгілі бір ереже-

лерін сатауа міндетті. Бл жріс-трыс бір-біріні мдделеріне

нсан келтірмеуден немесе зады негізде не нсіз келісім ары-

лы ы ретінде арастырылуа тиіс белгілі мдделерден трады.

(On Liberty, 147)

Еркіндік, құқықтар және пайдалылық

Келтірілген зіндіде Милль ы ретінде арастырылуа тиіс мдде-

лер немесе «ытара негізделген мдделерге» атысты жаа идеяа

жгінеді. Бл «еркіндік принципін» тсінуімізге кмектесе алатын шыар.

Мысалы, меншігімдегі дниемді біреуді кшпен тартып алуынан ор-

айтын задарды бар екеніне арамастан, экономикалы бәсекеден дәл

солай орайтын ы берілмейді. Шын мәнінде, әдетте ы деп а-

растырылмайтын мдделер де кп. Дәулетті наашы апам мені мрагерлік

сиетнамасынан алып тастаса, бл мені мдделеріме айшы келуі мм-

кін, біра ол мені ытарыма нсан келтірмейді.

Бл тәсіл міт кттіретіндей болып крінуі ммкін, біра екі маызды

мәселе арастырылуы керек. Біріншіден, андай ытарымыз барын

алай білеміз? Бизнесімді бәсекелестерден орау ыын талап етемін

делік. Мені мндай ыымны жо екенін крсету шін Милль не айта

алады? Екіншіден, тартысты осындай шиеленіскен тсында Милльді

ытар тжырымдамасын олданатынын кру те ызы. Эссені ба-

сында ол былай деп жазады (әлде матанады дегеніміз дрыс па?): «Бл

жерде мен пайдадан млдем тәуелсіз болып саналатын абстрактілі ы

122 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

аргументімнен туындауы ммкін кез келген артышылытан бас тарта-

мын!» (On Liberty, 95). Алайда бл «ытара негізделген мдделер»

идеясына алай сәйкес келеді? Бл ниет туралы мәлімдеме жоарыда кел-

тірілген зіндідегі ытара тікелей жгіну мәселесіне айшы келеді.

Бл жерде, е дрысы, Милльді «абстрактілі ы» тсінігіне ж-

гінуден бас тартатынын айтан мәлімдемесіне мән бермеу керек шы-

ар. Біра олай жасауа болмайды. Бір сәтке ы идеясына ілсек,

Милльді бл мәлімдемені жасау шін те орынды себептері бар екенін

кре аламыз.

Либерал орталарда адама басты ытарды берілуі негізгі аксиома

ретінде арастырылады. детте мндай ытара мір сру, сз бен

шыармашылы бостандыы, топ болып жиналу бостандыы және еркін

жріп-тру, сондай-а дауыс беру мен сайлауа тсу ытары жатады.

Кейбір теоретиктер блара лайыты мір сру дегейін (баспана, тама-

тану және денсаулы сатау) де осады. Осы ытарды басым кпші-

лігі бгінгі кні «адам ытары» немесе «адамны әмбебап ытары»

деп аталады. Брынырата олар «адам ытары» немесе «табии ы-

тар» деп аталан еді. Адам ыын немесе табии ыты бзатын кез

келген іс, әсіресе мемлекетті іс-әрекеті моральды трыдан ате және

ол тзетілуге тиіс. Бл – бәрімізді де белгілі бір ытарымыз бар және

олар оралуы керек деген таныс әрі кіл жбатарлы ой. з азаматта-

рыны ытарын елемейтін мемлекеттер кбіне халыаралы ата

сына шырайды.

Дегенмен табии ы идеясы – те проблемалы мәселе. Шын мә-

нінде, табии ытар теориясын бастапыда тартымды ететін тстары

оны әлсіз жатарына айналады, яни, теорияа сәйкес, табии ытар

негізгі, тбегейлі немесе аксиоматикалы болып, кейінгі шешімдерді

барлыыны тпкі негізін райды. Ол теорияны дәл әрі принципке не-

гізделген етіп крсеткендіктен тартымды. Біра бл ытарды орау

шін маызды ештее айта алмайтынымыз кемшілік болып саналады.

арсыласымыз андайда бір табии ытарды бар екеніне кмәнмен

арайды делік. Бан не деп жауап бере аламыз? арсыласымызды ойы

дрыс емес немесе шатасан болуы керек дегеннен баса еш нәрсе айта

алмаймыз. Табии ытар терминологиясын олдану мндай нәрселер-

ді бар екеніне келісетіндерді арасындаы пікірталастарда сәтті тактика

болуы ммкін, ал алан жадайларда біз белгісіздік және орансызды

кйін кешеміз.

Осыан байланысты таы бір иынды туындайды: табии ытар

тбейгейлі мәртебеге ие болса және оан баса бір аргумент арылы ол

жеткізе алмаса, андай ытарымыз бар екенін алай білеміз? Бл

иындыты Бентам теріс масатта пайдаланды. Ол мына мәселені атап

123

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

крсетті: адамдарды табии ытарыны бар екені «з-зінен тсінік-

ті» болса, бл ытарды андай болуы керектігі жнінде теоретиктер-

ді ойлары неге әртрлі? Трлі саясат философтарыны тсініктемеле-

ріні арасында елеулі йлеспеушілік бар. Бл тек әртрлі тсініктемелер

арасында алай шешім абылдау керек деген мәселені ктеріп ана ой-

май, сонымен атар андай табии ытарымыз бар деген тжырымды

бір ана адамны пікірі секілді крсетіп, беймаза ой тудырады.

Бентамны табии ытар идеясына арсы әйгілі шабуылы ы-

ты зады идея ретінде крінетінін айтан ойынан басталады. Біз -

ытар мен міндеттер замен блінеді деп ойлаймыз. Задар сізге дауыс

беру, әлеуметтік жәрдемаы алу, полицияны орауында болу секілді

т.б. ытар береді. Бентамны пікірінше, бларды барлыы ы бо-

лып саналады: «ы – заны лы ... Табии ы – ешашан әкесі

болмаан л» (Supply Without Burthen [1795], 73). Бл дрыс болса, табии

ытар идеясыны, яни жер задарынан тәуелсіз ытарды «бос

сз» боланы (Anarchical Fallacies, written 1796, 1-басылым 1814, 53). Блай

болуы млде ммкін емес.

рине, Бентамны аргументтерімен әркім келісе бермейді. Локк

сияты теоретиктер Бентамны басты йарымын теріске шыарады:

бл ытар тек зады жарлы негізінде ана жасалады. Біра Милль

Бентамны кзарасын олдап, табии ытар идеясына лкен кмән-

мен арады. Ол абстрактілі ы идеясын олдануа ниетім жо дегенде

осыны мезеген еді. Ендеше ол ыа негізделген мдделер ымын

алай олдана алады? лде ол «бл мдделерді замен сақталатын -

ытар» екенін мезеді ме? Бл ойды теріске шыару шін бір сәт ой-

лануды зі жеткілікті. алай боланда да, Милльді зі азіргі жадай-

лара сыни кзбен арайтын радикал әрі реформаторлы салдары бар

доктринаны ала тартып отырмын деп есептеді. азіргі ытар жйе-

сін абылдау оны әдет-рыптар мен ескі нанымдара арай шегіндірер

еді, біра Милль дәл осы нәрседен бойын аула салысы келді.

Милль табии ытарды абылдай алмаса әрі дәстрлі ытара

ара сйей алмаса, оны кксегені не? Мны жауабы оны абстракті-

лі ыа арсылыын мәлімдеген, жоарыда келтірілген зіндіні алай

аятаанында жатыр. Ол абстрактілі ы идеясын «пайдадан тәуелсіз

нәрсе» ретінде дінге атысты олданбайтынын айтаннан кейін былай

деп жазады: «мен пайданы барлы этикалы мәселелерді шешетін жоа-

ры сот ретінде арастырамын, біра ол ке маынада аланда, прогрессив

жаратылыс ретіндегі адамны айнымас мдделеріне негізделген пайда

болуы керек» (On Liberty, 95).

Милль ытарды табии, тбегейлі немесе елдегі задарды жада-

йыны жаырыы ретінде арастыратын кзарасты емес, утилитаризм

124 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

теориясынан туындайтын ытара негізделген кзарасты ораысы

келді. Біз 2-тарауда утилитарлы теорияны, сондай-а ытарды атау

шін пайдаланылатын «жанама утилитарлы» аргументті алдын ала а-

растыран едік. Бл теория Милльді еркіндік туралы доктринасын тсі-

нуге алай кмектесетінін крсетпес брын, оны негізгі тстарын таы

бір шолып ткен жн.

Милль «Утилитаризм» (Utilitarianism, 1861) ебегінде утилитарлы

жйені тсіндіріп, орайды. Оны анытамасы бойынша, утилита-

ризм – теория. Утилитаризм теориясы бойынша, «іс-имылдар баыта

жеткізуге бейімділігі жаынан дрыс, ал керісінше баытсыздыа алып

келуге бейімділігі жаынан брыс. Баыт – рахаттану және асірет шек-

пеу, ал баытсызды – азап шегу және ләззат ала алмау» (Utilitarianism,

186). Жалпы аланда, утилитаризм әлемдегі баыт пен ләззаты кле-

мін барынша арттыруды талап етеді деп тйіндеуімізге болар еді. (Бл

Милльді кзарасыны тйіндемесі бола алмайды, йткені ол кейбір

ләззаттар, мысалы аыл-ой ләззаты, баса дене ләззаттарынан грі сапа-

лыра болады деп мәлімдейді. Алайда бл иындыа назар аудармай-а

ойса та болады.)

ы идеясын пайдалылыпен алай байланыстыра аламыз? Милль

былай дейді: «Олай болса, ыа ие болу оамны мені иелігімдегі

бір нәрсені орауы деп ойлаймын. арсылы білдіруші неге оам ор-

ауа тиіс деп сра ойса ше? Мен оан орта пайдалылытан баса еш-

андай себеп крсете алмаймын» (Utilitarianism, 226).

ысаша айтанда, негізгі идея – орта баытты арттыратын ы

жйесін ру. Яни кез келген балама жйеге араанда, бл ытар

рылымында адамдара баыта барынша ол жеткізу шін белгілі бір

ытар береміз. Блай ойлауды е жасы жолы зімізді утилитарлы

за шыарушыны орнына ойып кру шыар. Айталы, сіз ыты

жйені руа жауаптысыз және задарды баытты барынша арттыра

тсетіндей етіп алыптастырыыз келеді. Мндай жадайда «баытты

барынша арттыру шін әрекет етуге» атысты бір ана за шыару керек

деп ойлау аалды болар еді. Біра бл мәселе соншалы айын емес.

Бізге 2-тарауда айтылан тура және жанама утилитаризм арасында-

ы айырмашылыты еске тсіру керек. Тура утилитарист адам кез кел-

ген олжетімді баламаа араанда, әрашан кбірек баыт алып келетін

жадайда әрекет етуге тиіс деп санайды. Осы трыдан аланда, зіміз

кргендей, кейде ашулы топты тыныштандыруа және апатты жадай-

ды алдын алуа кмектессе, кінәсіз адамды жазалауа болады деген ой

айтылды. Тура утилитарист жазысыз адамны шегетін азабын, тірікті

халы алдында әшкере болу ммкіндігін, кпшілікті кінәлі тарапты табу-

а тырысуыны салдары алай боларын, сонымен атар осы жадайдан

125

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

туындайтын азап пен рахатты тегеріміне әсер ететін баса да фактор-

ларды бәрін таразылап алуы керек. Жалпы нәтижелер кінәсіздерді жа-

залау баытты арттыратынын крсетсе, онда біз осылай істеуге тиіспіз.

Жанама утилитарист әлдеайда шебер стратегияны станады. Осы

трыдан аланда, за мен моральды масаты – баытты барынша арт-

тыруы керек екені мойындалады, біра адамдарды баытты з беттерін-

ше арттыруа деген мтылысына жол беру арылы бл масата ол жет-

кізуге болмайтыны да айтылады. Соы мысалды арастырайы. Кейбір

адамдарды жазысыз рбан ету арылы кейде пайдалылыты арттыруа

болады деп топшылап крелік. Мны бәрі біледі делік. Осылайша әркім

зіні рбан болуы ммкін екенін тсінеді. Мны білуді зі адамдарды

кіліне ала кіргізіп, жабырау кйге тсіруі ммкін. Жазысыз рбан

болу аупі орта баыта зиян келтірер еді. Сондытан жанама утилита-

рист ешбір адам кінәсі дәлелденбей трып жазаланбаса, орта баытты

әлдеайда арттыруа болады деп есептей алады. Жазысыз рбан етуді

кейбір ерекше жадайларда пайдасы болса да, замерзімді перспекти-

вада біз утилитарлы трыдан әркімге иммунитет, яни рбан болудан

орайтын ы беруден әлдеайда кбірек тамыз. Міне, бл – утили-

тарлы ы теориясын шыаруды жобасы. ысамерзімді трыдан

бізге ыты бзу тымды боланымен, замерзімді салдарды есепке

алса, утилитаризм ытар саталуа тиіс деп тжырымдайды.

Шын мәнінде, жанама утилитаризмді бір адам ала ілгерілетуге болар

еді, дегенмен Милль мны зі жасамады. Алашы утилитаристерді ішін-

дегі е тере және тәжірибелі ойшылдарды бірі – Генри Сиджвик (1838–

1900) утилитаризм моральды жаынан дрыс теория боланымен, кей

кездері оны пия саталаны жн болар еді деп тжырымдайды. Бәлкім,

адамдарды кпшілігіне те оай және арапайым ережелерді ана сы-

ну керек шыар: тірік айтпа, кісі лтірме, алдама және т.б. Мны себе-

бі: егер арапайым адамдар утилитаризм туралы шындыты білсе, олар

тура утилитаризм трысынан есептеуге тырысуы ммкін. Бл жадайды

жоарыда келтірілген себептерге байланысты ана нашарлатпайды, со-

нымен атар кп адам аморлыты немесе абілетті болмауынан не-

месе жеке бас мдделерін кйттегендіктен тиімсіз есептер руы ммкін

(2-тараудаы Юмны ойды кші туралы кзарасымен салыстырыыз).

Сиджвик утилитаризмді кзі ашы элитаны ана олы жететін, солара

ана мәлім «эзотерикалы» доктрина ретінде сатау әлдеайда дрыс деп

санады (оны арсыластары бл кзарасты «кімет йіні утилитаризмі»

деп атап кетті). Ол азаматтара империялы кезедегі еуропалы держа-

валарды з отарларына арааны сияты, аморшы ретінде арайды.

Айтып ткенімдей, Милль бл мәселеге тым тередей ойан жо және

зіні ойынша, оны жанама утилитаризмі айын трде айтылан жо.

126 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

Алайда біз жанама утилитаризм идеясын баалааннан кейін утилитар-

лы ы теориясыны аншалыты ммкін екенін кре аламыз. Бл, з

кезегінде, утилитарлы за шыарушыдан хабардар етеді. Жанама ути-

литаризм тсінігі мынада: утилитарлы за шыарушы баытты арттыру-

а баытталан бір ана за абылдауды орнына орта баыта атысты

әлдеайда жасы істер атара алады, яни адам ыыны оралуына

кепілдік беретін, оны рметтейтін задарды лкен жинаын шыара

алады. Шын мәнінде, Бентам мен Милль здерін бірінші кезекте оама

емес, за шыарушылара н атып отырмыз деп ойласа керек. алай

боланда да, Бентамны осы таырыпа атысты басты кітабы «Мораль

және занамаа кіріспе» (An Introduction to the Principles of Morals and

Legislation, 1789) деп аталады.

Енді біз туындыларды бір-бірімен алай йлесетінін кре бастаймыз.

Милльді ойынша, адамдар ешкімні араласуына жол берілмейтін, -

ыа негізделген мдделерді жеке сферасын амтамасыз етіп, ал о-

амды сферада тек утилитарлы негіздер бойынша ана араласуа р-

сат ету арылы баыта жете алады.

Ал жеке және оамды сфералар арасындаы шекараны ай жерден

белгіленетіні туралы мәселе алай шешіледі? Милль бан атысты наты

ештее айтпайды, алайда бл сраты дайын жауабы бар. Біріншіден,

біз жеке сфераны «ытара негізделген мдделер» арылы аныта-

латынын мойындаймыз. Содан кейін біз ытара негізделген мдделер

(мені жеке ауіпсіздігіме атысты мдде) мен баса мдделер (наашы

апамны з сиетнамасына мені атымды кіргізуіне атысты мдде) ара-

сында андай айырмашылы бар деген крделі мәселені ктереміз. Бл

сраа жауапты утилитаризм теориясы береді. Кшеде жрген адамдар-

ды мдделерін шабуылдан орайтын за абылдаса, ол орта баыта

ызмет етеді, ал наашы апамызды з сиетнамасынан жиендерін алып

тастауа болатынына немесе болмайтынына атысты шектеулер оятын

болса, бл орта баытты кемітеді.

Баса мысалдар мны толыыра тсінуге кмектесе алады. Милльді

ой еркіндігін ораысы келгенін егжей-тегжейлі арастырып крдік.

Неліктен? Себебі мны аиата жету ммкіндігі жоары және (Милльді

ойынша) аиат туралы білім баытты еселей тседі. Осылайша біз ой

еркіндігіне атысты ытара негізделген мддеміз бар деп топшылай-

мыз. Біра Милль жеке бизнесті әділ бәсекеден ораысы келмейді. Неге

орамайды? Себебі, Милльді ойынша, ешбір жйе еркін сауданы ути-

литарлы артышылытары ол жеткізген дегейде баытты амтамасыз

ете алмайды (мысалы, адамдар белгілі бір тауарды монополиялы жеткі-

зушісі ретінде лицензияларды сатып алатын феодалды жйе аса тиімсіз

болды). Сондытан адамдара оларды мдделерін бәсекеден орайтын

127

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

ы емес, бизнесте бәсекелесетін ы берілуі керек. Бл станым бі-

раз крделі, йткені, Милльді айтуынша, жеке меншігімізді рлы пен

алаятытан орай алатын ыымыз болуы керек. Милльді ойынша,

жанама утилитаризм экономикалы бәсекеден орамайды.

«Еркіндік принципін» утилитарлы трыдан орау шындыа жа-

насатын сияты. Утилитарлы ытар теориясы жетіспей тран нәр-

сені толытырады. Ол – Милль табии ытар теориясыны жалан

негізі деп арастыратын нәрсеге немесе келісімні згермелі негізіне

сйенбейтін ытар доктринасы. Бл бізге Милльді сынысын толы

тсінуге ммкіндік береді. Алайда Милльді «еркіндік принципі» утили-

тарлы орауды олдана алады деген пікірі ата сына шырады. Осы

орайда пайдалылы пен еркіндік бір-біріне айшы келетін мысалдарды

табу иын емес. Бір сыншы айтандай: «утилитарлы кзарас трысы-

нан аланда, зіні залалды әдетінен арылан нашаор албырт жастара

соы пайдасыз болып крінетін істерді жасауа кедергі келтірсе, мны

атауа болады» (R.P. Wolff, The Poverty of Liberalism, 1968, 29). Басаша

айтанда, утилитаризм «еркіндік принципін» абылдамайтын патерна-

листік араласу тәсілін олдайтын сияты крінеді: «еркіндік принципі»

біреуді баса адамны ісіне араласуына жол бермейтінін есте сатаыз,

тіпті соны игілігі шін болса да.

Сондытан либерал ытарды утилитарлы трыдан атауа бол-

майды деп есептеледі. Бл арсылы утилитарлы ытар теориясын

ру ммкін болса да, осы жадай утилитарлы теорияны либерал тео-

рия болатынын білдірмейді деген тжырыма келмейді. Неліктен біз

замерзімді перспективада Милль ауыстырысы келетін арапайым мо-

раль арылы басарылатын оама араанда, оны зі сынан оамда

адамдар баыттыра болады деп ойлауа тиіспіз? Немесе кейбір оамдар-

да креген, тәжірибесі мол лкен кісілерге жастарды мірін баыттауа

ы беріле ме?

Милльді бл мәселеге атысты жауабын баалау шін оны «Еркіндік

туралы» (On Liberty) ебегіндегі пайдалылыа атысты адалдыын мә-

лімдеген зіндіге айта ілуге тиіспіз: «мен пайдалылыты барлы эти-

калы мәселелерді шешетін жоары сот ретінде арастырамын; біра

бл прогрессив тіршілік иесі адамны траты мдделеріне негізделген,

ке маынадаы пайдалылы болуа тиіс» (On Liberty, 95). «Ке маынада-

ы пайдалылы» ымы раат пен баытты барлы, яни интеллектуал-

ды, эмоционалды, сонымен атар тәндік трлерін амтуы керек дегенді

білдіреді. Біра неліктен ол «прогрессив тіршілік иесі адамны траты

мдделеріне негізделген» дегенді осып отыр? Барлы нәрсе з орнын

тапана дейін, Милльді кзарасыны таы біратар аспектісін тереі-

рек арастыру ажет.

128 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

Даралық және прогресс

Бл мәселені негізгі шешімі «Еркіндік туралы» (On Liberty) ебегі-

ні «л-ауат элементтеріні бірі ретіндегі даралы» деп аталатын 3-та-

рауында жатыр. Дәл осы жерде Милль адамдара оларды жеке сфера-

ларына араласпау ытарын беру арылы орта баытты арттыруа

болатынын крсеткісі келеді. Бл тарауда Милль адамны ерекшелігі мен

даралыы шін еркіндікті ажет екенін айтады. Милльді айтуынша,

«даралыты еркін дамуы – әл-ауатты басты негіздеріні бірі» (On

Liberty, 132). Бл жерде Милль бірнеше мәселе жайлы айтысы келеді

және оларды Милльді е алашы әрі е ыпалды сыншыларыны бірі

Жамес Фитцжамес Стефенні (1829–1894) 1873 жылы алаш жариялан-

ан «Еркіндік, тедік, бауырласты» (Liberty, Equality, Fraternity) кітабын-

да айтылан сыни кзарас контексінде арастыран жн.

Стефен еркіндікті ай кезде де табиатынан жасы деп ойлау аыла

сыйымсыз дейді. Керісінше, ол еркіндікті от тәрізді екенін айтады. Отты

здігінен жасы ма деп срау аыла онымсыз болар еді; бл жерде мәсе-

ле оны олдану масатына байланысты. Стефен бл тееуді жасы тада-

ан. Біз отты баылау арылы аса маызды технологиялы жетістіктерге,

мысалы, іштен жану озалтышына ол жеткізе алды, біра от баы-

лаудан шыып кетсе лкен орыныша, тіпті орасан апата айналады.

Стефенні пікірінше, бл еркіндікке де атысты.

Милльді зі де еркіндікті немі «жадайды жасартпайтынын» мо-

йындауа әзір. Алайда ол «жадайды жасартуды бірден-бір блжымай-

тын әрі траты негізі – еркіндік» дегенді баса айтады (On Liberty, 143).

Еркіндікті ілгерілету баса кез келген бәсекелес саясата араанда, адам

баытына әлдеайда кбірек лес осады. Милльді блай айтуыны бір-

неше себебі бар.

Біріншіден, ол адамдар ателік жасаса да, басалара араанда здерін

нені баытты қылатынын жасы білетінін айтады. алай боланда да,

олар бл мәселеге басалардан грі кбірек кіл бледі және ол туралы

әлдеайда кп ойлайды. Дегенмен Милль адамдарды азіргіге араан-

да әлдеайда еркін бола алатынын мойындайды, себебі, оны айтуынша,

адамдар әдетте билікті теріс пайдаланады және іске кшпес брын былай

деп срайды: «мені оамдаы орныма не ыайлы болады? Мндай жа-

дайда оамдаы мені табыма жататын және әл-ауаты менікімен ша-

малас адамдар әдетте не істейді? Немесе (одан зорысы) оамда жоары

тапа жататын және маан араанда әлдеайда дәулетті адамдар әдетте

не істейді?» (On Liberty, 136). Милльді ойынша, пікірді тәуелсіз болуы

жоары нәтижелерге жеткізеді. Алайда оны пікірі ешбір адам баса-

ларды мінез-лына әсер етуге тырыспауы керек дегенді білдірмейді.

129

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

Керісінше, ол біреуді брыс немесе зиянды жола тсіп бара жатанын

сезсек, оларды райынан айтаруа тырысу әрайсымызды міндетіміз

екенін жеткізуге тырысады. Біз бл мәселеге ой жгіртіп, адамдармен

пікір таластыра аламыз. Біра бізді олымыздан келетіні осы ана. Кш

олдану туралы сз болмауы керек:

Біреуді пікірін баса жаа баыттау шін оан трлі пікірлер айтып,

дәлелдер келтіруге, ал оны еркін баыттау шін аыл айтуа болады,

тіпті аламаса да барлы нәрсені кшпен тауа болады: біра соы

шешімді абылдаушы жоары сот – сол адамны зі. Ол айтылан ке-

естер мен сатандырулара ла аспай, зіне зиян келтірсе, бл оны

игілігі шін басалар кшпен мәжбрлеп жасаан злымдытан аса

ауыр болмайды (On Liberty, 148).

Дегенмен мндай шаралар, Милльді пікірінше, келісілген әлеуметтік

ысыма сәйкес келмеуі керек, алайда іс жзінде ол бл айырмашылы-

ты алай анытауа болатынын тсіндірмейді. Дегенмен, жалпы аланда,

Милльді станымы мынаан саяды: адамдардан оамны кеестерін с-

тануды талап етуден грі, з еріктерін здеріне берсе, олар баытты бола

тседі.

Ал екінші себеп

–

еркіндік за мерзім трысынан әлдеайда тиім-

ді шешімдер абылдауа ммкіндік береді, сондай-а тадау еркіндігін

олдану адам табиатын толы дамыту шін те маызды. Милльді пікі-

рінше, дәстрді лына айналан адамдар ешашан толыанды, дамы-

ан жеке тлалара айнала алмайды, оны себебі оларды баытсыз-

дыында емес, адама тән маызды абілеттерді бірі тадау абілетін

дамыта алмаанында жатыр.

Милльді еркіндік пен даралыты лшына орауыны е маызды

және шінші себебі тмендегідей:

Адамзат толыанды болмаандытан, әртрлі пікірлерді барлыы

пайдалы боланы сияты, әртрлі мірлік тәжірибелер де пайдалы; бас-

алара зиянын тигізбеу шарты мен мінез-лыты әралуандыына

еркіндік берілуі ажет; мірді әртрлі тәсілдеріні ны іс жзінде

дәлелденуі керек. ... [Бл] жеке және әлеуметтік прогресті басты -

рамдас блігі (On Liberty, 132).

Милльді айтуынша, «әр адам жеке ерекшелігін дамытан сайын, зі

шін зіні баасы анарлым арта тседі және, осыан орай, әр адам-

ны басалар алдында да ны анарлым арта тседі» (On Liberty, 137).

Милль идеясыны мәні мынада: адамдара «мірлік тәжірибелерге» а-

тысу ыын беру адамзатты прогреске ызмет етеді. Осы ммкіндікті

130 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

пайдаланатындар «сәтті» тәжірибелер жасай алады және басалара лгі

бола алатындай мір салтын алыптастырады. Басаша айтанда, рл мо-

дельдері баса адамдара алай мір сру (немесе срмеу) керектігін з

мірі арылы крсетеді және солара еліктеу арылы аса креатив емес

адамдар здері шін трлі ммкіндіктер ашады.

Дәл осы тста біз Милльді е оптимистік кзарасын және оны

«прогрессив тіршілік иесі ретіндегі адамны траты мдделеріне негіз-

делген ке маынадаы пайдалылыа» атысты станымын кре аламыз.

Милль адамзатты замерзімді перспективада барлыына пайдалы бола-

тын з тәжірибелерінен саба алуа абілетті боландытан прогрессив

деп есептейді. Кей адамдарды тәжірибелері арылы адамзатты тра-

ты игілігі шін те нды саналатын нәрселерді йрене аламыз. з тәжі-

рибелерін жргізуге жасанатындар әлдеайда батыл адамдардан йрене

алады. Адамзат тәжірибесі сынатын трлі ммкіндіктерді байап, сынап

кру арылы андай мір сру жолдарыны адамны дамуына септігін

тигізетінін біле аламыз. Тәжірибе шарты ретінде еркіндік те маызды.

Бл – Милльді болашата еркіндікті адамзатты баыта блейтініне се-

німді болуыны басты себебі.

Милль тым оптимист пе? Бл, әрине, Джеймс Фицджеймс Стивенні

пікірі еді. Ол Милльді адамдара еркіндік беру жігерлі тәжірибелерге

жол ашуы ммкін деген ойын ате деп сынады. Баса адамдарды ара-

ласуымен еркіндікке жету бекершілікке және мірге ынтызарлыты

тмендеуіне алып келуі ммкін. Біра Милльді жобасына кбірек ауіп

тндіретін тере ескерту де жасауа болады.

Милль мен сынып отыран тсіндірмесінде адам згелерді тәжіри-

бесінен йренуге абілетті прогрессив тіршілік иесі деген йарыма кп

салма артады. Соы асырларды тәжірибесі бл кзарасты жоа

шыаратындай ма? Олай болса, Милльді позициясы лдырай тседі.

Адамзат з ателіктерін айталауды жаластырып келеді. Адамдар баса-

ларды тәжірибесінен саба алмаса, Милльді мірлік тәжірибелерді ол-

дау жніндегі себебі маызын жоалтады. Біз саба алуа дайын болма-

са, онда баса адамдарды жаа мір салттарын крсетуінде не мән бар?

мір сру тәжірибелерін осылайша орамаса, Милль сынан аргумент-

тері бойынша даралы пен еркіндікті негіздеу иына тседі. Шынында

да, кейбіреулер адамдарды Милль ескерткендей «балалар мен варвар-

лар» сияты еркін және те пікірталас арылы жасаруа абілетсіз кй-

де екенін айтады. Милльді айтуынша, мндай адамдар, утилитарлы

есепке сәйкес, еркіндік алуа жарамсыз. Адам

ны жасару ммкіндігі-

не атысты бл пессимизм тым әсіреленіп отыран шыар. Біра аиат

осыларды ортасында болса, яни адамдарды жасарту абілеті Милль

131

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

ойлааннан да тмен болса, онда еркіндікті утилитарлы негіздемесі де

тиісінше әлсірейді. Прогресс – Милль доктринасыны іргетасы.

Еркіндікті табиғи игілік ретінде қарастыру

Милль «еркіндік принципін» утилитарлы терминдер арылы орауа

тырысып, ателесуі ммкін бе? Шын мәнінде, Милль еркіндікті инстру-

менталдық ндылы ретінде сынды: ол оам шін е лкен баыта

жетуді тәсілі ретінде нды. Ммкін, оны еркіндік здігінен-а, яни

табиатынан игілік болып саналады деп айтуы керек еді. Біз азіргі заман-

ы либералдарды кбі сияты осы кзарасты станса, онда біз баыт-

ты барынша арттыру либерал емес оамды ажет етеді деген мәселеден

тыламыз. Салдары андай болса да, еркіндік біз шін нды.

Кейбіреулер табиатынан игілік болатын еш нәрсе жо, кез келген

нәрсе зі шін емес, баса бір нәрсе шін нды деп арсылы білдіреді.

Біра Милль табиатынан игілік болатын кем дегенде бір нәрсе бар екенін

мойындады. Ол – баыт. Утилитаристерді айтуынша, баыт – табиаты-

нан игілік. Барлы нәрсе жалпы орта баыта осар лесі трысынан

негізделуі керек. Алайда табиатынан игілік болып саналатын екі (немесе

одан да кп) нәрсе – баыт пен еркіндік бар деп неге айтпауымыз керек?

Шын мәнінде, кейбір пікір білдірушілер бл Милльді шынайы кзара-

сы деуге бейім трды, біра оны зі соны теріске шыарды.

Милль з кзарасыны мндай тсіндірмесінен бас тартар еді. Ол

еркіндікті, негізінен, жасарту ралы ретіндегі игілік екенін және ба-

лалар мен варварлар жадайындаыдай әсері болмайтын жерде ол шін

ешандай негіз жо екенін аны айтты. Еркіндік бізді баытымыза

лес осанда ана жасы, алайда мндай жадайда ол жеке-дара нды-

лы емес, «баытты бір блігі» болады. Сонымен атар шексіз еркін-

дік анархияа жол ашады. Утилитаризм бізді андай еркіндігіміз болуы,

андай еркіндігіміз болмауы керектігін тсіндіреді. Мысалы, Милль сау-

дада бәсекелесу шін еркін болуымыз ажет екенін, ал біреуді менші-

гін оны келісімінсіз пайдалануымыза еркіндік берілмеуі керектігін ай-

тады. Оны станымы бізге еркіндікке лкен рметпен арай отырып,

оан шектеулер оюа ммкіндік береді.

Бл Милльді тәсіліне атысты соы аргумент емес. Еркіндікке

тек утилитаризм ана шектеу оя алады деу дрыс емес: еркіндікті бас-

а еркіндіктер мен әділдік шін шектеуге болатын шыар. Сонымен а-

тар еркіндікті орауды утилитаризмге сйенбейтін баса да тәсілдері

бар (5-тарауда Джон Ролзды утилитарлы емес тәсілін арастырамыз).

Милльді аргументі – либерализмді орауды бір ана тәсілі. Дегенмен

«еркіндік принципі» проблемалы болса да, либерал саясат философиясы

132 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

шін аыла онымды тжырым сынады. Біз абылдауа тиіс нәрсе осы

ма? Философтарды барлыы блай ойламайды.

Либерализмге қатысты мәселелер

Біреуді жеке тініші бойынша эвтаназия жасау немесе оны л-

тіру, зіне-зі ол жмсау немесе соан оталу, зіне-зі ол жм-

сау туралы шарттар, дуэльдер, жасанды тсік жасату, аа мен а-

рындас арасындаы инцест – бл іс-әрекеттерді барлыы жеке

адамдар тарапынан басалара залал келтірілмей жасалуы және

жеморлы пен басаларды пайдалануа атысы болмауы ммкін.

(Лорд Дэвлин, «Morals and the Criminal Law» [1958],

The Enforcement Of Morals кітабында, Oxford: Oxford University

Press, 1965, 7)

У, маскүнемдік және әдепсіздік

оамды «еркіндік принципіне» сай реттеуге тырысса, мір андай

болар еді? Мен осы тарауды басында айтып ткенімдей, Милль з кза-

расыны е таалдырарлы салдарын мойындамайды. Соы тарауында

Милль еркіндік принципіні кейбір «наты шектеулері» туралы айтады.

Шектеуді бірі ылмысты алдын алу шін негізделген еркіндік шектеуле-

ріне атысты. Мысалы, Милльді пікірінше, адамдарды уды сатып алуы-

ны бір ана себебі – кісі лтіру болса, онда оамны оны ндіру мен са-

туа тыйым салуы те орынды. Алайда уды одан баса да асиеттері бар,

сондытан Милль химиктерді сатып алушыны аты-жнін, оларды ан-

дай масатпен алатынын оса отырып, толы мәлімет тіркелетін тізімді

жргізуге за арылы міндеттеу ажет деп санайды. Тиісінше, кейінірек

біреуді улананы аныталса, полицияны олында негізгі кдіктілерді

тізімі болады. Ал арам ниеті жо сатып алушы мндай келісім мәжбрлі

трде жргізілетіндіктен, жеке бас бостандыыма нсан келтіреді деп

шаымдана алады. Алайда, Милльді пікірінше, жйені артышылыта-

рыны жанында бл ыбзушылы бос сз болып алады, сондытан

бл – «еркіндік принципіні» жалпыа ортатыыны айын ерекшелігі.

Таы бір ерекшелігі – маскнемдік әдетте ылмыс болып есептелмесе

де, Милльді пікірінше, мас кйінде зорлы жасап, сотталан кез келген

адама ішімдік ішуге тыйым салынуа тиіс. Бл жерде, Милльді кза-

расы бойынша, зиян келтіру аупі адамны ішімдік ішу ыынан сал-

матыра болып тр.

133

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

Кейбір либералдар бл жадайлар, әсіресе соы жадай адам еркін-

дігін шамадан тыс шектейді деп аладаанымен, Милльді кзарасына

сай, зиян тигізу-тигізбеуі белгісіз болса да, елеулі залалды алдын алу

шін бл шектеулерге негіздеуге болады. Таы бір мысал әлдеайда ма-

ызды мәселелерді ктереді:

Адамдарды тікелей здеріне ана зиян тигізуі ммкін іс-әрекеттер бар,

олара зады трде тыйым салу ажет емес, алайда олар кпшілікті ал-

дында жасалса, әдеп пен тәртіпті бзандытан, басалара арсы жа-

салан ылмыстар санатына кіріп, олара за жзінде тыйым салынуы

ммкін. Осы тәріздес кей әрекеттер әдептен асу болып есептеледі; олар-

ды біз арастырып отыран мәселеге тікелей атысы болмаандытан,

тоталуды ажеті жо, біра мндай әрекеттерді кбі табиатынан

айып саналатын әрекетке жатпайды және сондай әрекеттер ретінде а-

растырылмайды, біра жария трде жасалса, олар теріс ылы болып

саналатынын айта кету керек (On Liberty, 166).

Милльді бл шетін таырыпа атысты жауабы әдеттегідей тсінік-

ті емес, дегенмен бл зіндіні мәні тсінікті. Кейбір әрекеттер, мысалы,

кйеуі мен әйелі арасындаы жынысты атынаса тсу оаша жадайда

болса, моральды за трысынан айыпталмайды, алайда олар бан жрт

кзінше барса, азантай ана адам (әрине, Милль емес) бан жайбараат

арар еді.

Біра Милль бл кзарасты «еркіндік принципімен» алай йлестіре

алады? «Жария әдепсіздік» андай залал келтіреді? алай боланда да,

Милль жай ана теріс ылы зиян келтірмейді деп есептейді. Бл жерде

Милль мәселені егжей-тегжейлі арастырмастан, «еркіндік принципіне»

атысты зіні әдеттегі станымына араанда, дәстрлі моральа басым-

ды беретіндей крінеді. Оны тадаан саясатын сынайтындар кп емес

шыар. Алайда оны бны баса кзарастарымен алай йлестіре алаты-

нын тсіну иын: шындыында, ол бан тырыспайтын да сияты.

Осындай мысалдарды арастыра бастааннан-а Милльді «бір а-

рапайым принципті» стануы бізді осы уаыта дейін крмеген және,

бәлкім, ешашан кргіміз келмейтін оама жеткізетінін тсіне бастай-

мыз. Либерал станымдаы айын сәйкессіздіктерді біразын Лорд судья

Дэвлин зіні 1957 жылы Уолфенден баяндамасына жартылай жауап ре-

тінде жазан «Мораль және ылмысты ы» (Morals and the Criminal

Law) эссесінде те жасы крсеткен, онда ол екіжаты келісім бойынша

ересектер арасындаы гомосексуалды жынысты актілерді ылмыс-

ты әрекет ретінде арастыруды доаруды сынан болатын. Уолфенден

баяндамасында жезкшелікті де засыз деп жариялауды ажеті жо

134 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

деп айтылады. Бл сыныстар «еркіндік принципіне» толы сай келеді.

Дегенмен, Дэвлин атап ткендей, азіргі оамдардаы кп зады еркін-

дік принципі трысынан орау те иын. Бан мысал ретінде дуэльге,

аа мен арындас арасындаы инцест пен эвтаназияа арсы задарды

келтірсе болады.

з кзарасын натылау шін Дэвлин жезкшелік мәселесіне назар

аударады. Неліктен либералдар жезкшелікке жол беруге дайын? Бны

әдеттегі жауабы – мны заны ісі емес деуге болар: жезкшелік – тек

жезкше мен клиентке ана атысты мәселе. Біра содан кейін Дэвлин

былай деп срайды:

Жезкшелік ... заны ісі болмаса, онда заны сутенёра және жезк-

шелер йі иесіне андай атысы бар? Баяндамада ызметті осы тр-

лерін ылмысты әрекет ретінде анытайтын задарды сатау және

оларды адамды анау санатына жатызу сынылады ... Біра сутенёр-

ды жезкшені анауыны әдетте импресарионы актрисаны анаа-

нынынан еш айырмасы жо (Morals and the Criminal Law, 12).

Дэвлинні пікірінше, біз бл мәселелерді оам жалпы моральды

принциптерді станып, оларды ылмысты ы арылы олданатын

болса ана тсіне аламыз. Кімде-кім бл принциптерді бзса, онда ол бкіл

оама арсы ылмыс жасаан болып саналады.

Милль, әрине, Дэвлинні за әрашан дәстрлі моральды олдауа тиіс

деген пікірін жоа шыаранымен, оны мысалдарына тап болса, зін

ыайсыз сезінетіні кмәнсіз. Бл Милль сияты либералдар эвтаназияа

немесе жезкшелер йіні иесіне арсылы крсетуге негіз таба алмады

дегенді білдірмейді. Наты сра мынада: «еркіндік принципі» Милль айт-

андай маызды болса және дәстрлі моральа айшы болса, либералдар

не шін аладауа тиіс? Милльді «бір арапайым принципке» адалдыы

оны сенімдеріні шын мәнінде аншалыты крделі екенін крсетпейді.

Либерализмге қарсы марксистік көзқарас

Марксистік кзарас трысынан млде баса бір сын айтылады.

Марксті осы таырыпа атысты ойлары 1844 жылы 26 жасында жа-

риялаан «Еврей мәселесі» (On the Jewish Question) атты алашы маа-

ласында крініс тапан. 1816 жылы Пруссияда еврейлерді ытарын

христиандармен салыстыранда едәуір шектейтін задар абылданды.

Мысалы, Марксті әкесі Генрих еврейлерге арсы задар оны адвокат

ретіндегі жмысын жаластыруына ммкіндік бермегендіктен бір жыл-

дан со христиан дінін абылдаан болатын. Рейн парламенті 1843 жылы

еврейлерге азатты беру шін дауыс берді, біра сынылан занамаа

135

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

патша вето ойды. Сондытан «еврей мәселесі» Пруссиядаы либерал-

дар мен интеллектуалдар арасындаы ызу пікірталастарды нысанына

айналды.

«Еврей мәселесі» мааласы еврейлерге азатты беруге консерватив-

тік емес, атеистік кзарас трысынан арсы болан Марксті досы әрі

әріптесі Бруно Бауэрді жазбаларына арсы жауап ретінде жазылан еді.

Бауэрді станымы бойынша, дін христиандарды да, еврейлерді де

жолын кес-кестейді. Германия халы эмансипацияа ол жеткізгісі кел-

се, онда мемлекет пен оны азаматтары діннен эмансипациялануа тиіс.

Діннен бас тартуа тура келеді.

Маркс Бауэрмен келіспейтінін айтады, біра, шын мәнінде, Бауэрді

ескертулерін әлдеайда тере теориялы контексте арастырады.

Марксті пікірінше, Бауэр саяси эмансипация мен адам эмансипациясы

арасындаы маызды айырмашылыты ескермейді. Бл Марксті «мем-

лекет» және «азаматты оам» деп атаан ымдар арасындаы айырма-

шылыты мойындай алмаанымен атар келеді.

Саяси эмансипацияа деген талап – те ытара деген талап. Діни

трыда эмансипацияланан мемлекет – задарында діни шектеулер

немесе артышылытар болмайтын мемлекет. Маркс шін АШ саяси

эмансипация аяталан мемлекетті лгісі болды. Маркс ателесті: ол,

сірә, сол уаытта АШ-ты әлі де лиеленуші оам боланын ескерме-

ді, әрі ол кезде әйелдерді ерлермен те дауыс беру ыын алуына әлі

сексен жыл бар еді. Біра, Марксті айтуынша, тіпті 1843 жылы Америка

штаттарыны кпшілігіні задары адамдарды дініне арамастан те

дәрежеде арастыран. Алайда кемсіту баса дегейде де болуы мм-

кін. Мемлекет задары «дінге атысты бейтарап» болса да, адамдарды

бойында діни фанатизм мен жеккрініш сезімі болуы ммкін. Осыны

салдарынан кейбір діндерді мшелері жмыспен амту, білім беру және

баса салаларда кемсіту креді. Кнделікті мірді жеке салаларында,

экономикалы салада, азаматты оамда кемсіту саяси эмансипация-

ланан мемлекетте де бар. Сондытан Маркс «адамны әрекеттері шын

мәнінде шектелмегеніне арамастан, мемлекет зін осы шектеулерден

азат етуі ммкін» дейді (On the Jewish Question, 51). Саяси эмансипация

адам эмансипациясы емес.

Бл мәселе Марксті либерализмді сынауына негіз болады. Либерализм

тедік, еркіндік, ауіпсіздік және меншік ытарын амтамасыз ететін

режимді, яни саяси эмансипацияны кздейді. Алайда мндай ытара

ие болу адам эмансипациясы шін жеткілікті емес, шын мәнінде, либе-

рал ытар бан кедергі болады. Себебі либерал ытар – бліну-

ді эгоистік ытары: Марксті ойынша, бл ытар әр адамды бас-

алара еркіндігін шектейтіндер ретінде арауа итермелейді. Марксті

136 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

ойынша, шынайы эмансипацияланан оам – адамдар здерін ауымдас-

тыты те мшелері ретінде абылдап, әрекет ететін оам. Либерализм

мемлекеттік дегейде «те» азаматтарды жалан оамын алыптастыра

отырып, оан пародия жасайды, ол азаматты оамдаы зара те емес

кштер арасындаы бәсекені зімшіл іс-әрекетін жасырады, «адамдар

баса адамдара рал ретінде арайды, здері рал дегейіне дейін т-

мендеп, жат кштерді ойыншыына айналады» (On the Jewish Question,

53). Азаматтара берілген ытар азаматты оамны зімшілдігі мен

антагонизмін кшейтеді.

Маркс шін саяси эмансипация, яни либерализм – иерархиялы кем-

сітушілік болатын мемлекетті зінен брыны мемлекетпен салыстыран-

да ала арай ілгерілету жолында жасалан лкен адам. Біра бл саяси

эмансипация азаматты оама дейін жететін оны коммунистік оам

идеалынан әлі де алыс. Маркс бл згеріс тек революциялы жолмен ана

жзеге асырылуы ммкін деп санайды. Маркске либерализм керісінше

мәнсіз, стірт доктрина болып крінеді.

Коммунитаризм және либерализм

Марксті кзарасы дрыс па? азіргі кезде Маркс бізге адам эманси-

пациясы нені білдіретіні жайлы немесе оан алай ол жеткізуге болаты-

ны туралы жеткілікті тсінік берді дегенге сеніммен арайтын коммента-

торлар аз. Алайда оны кзарастарыны негізінде здерін коммунистер

емес, коммунитаристер деп атаан либерализмні біратар заманауи

сыншыларыны пікірлері жатыр. Коммунитаристер Марксті либера-

лизмні атомизмі және индивидуализміне атысты арсылыын ол-

дайды. Алайда Маркстен айырмашылыы – олар бл мәселені шешімін

иялдаы болаша оамнан емес, азіргі оамны мәдениеті мен дәс-

трлерінен креді.

Коммунитаристерді айтуынша, либерализм адамдарды зіні ор-

алан шаын ана саласында жеке басыны игілігін ана кздейтін және

мны зіні жеке жолы деп білетін, ошауланан жеке тлалар ретінде

арастырады. Либерал жеке тлалар здеріні оамны әдет-рыпта-

рымен, мәдениетімен, дәстрлерімен және баса да шарттарымен байла-

нысы жо деп санайды. Коммунитаристер бан жауап ретінде здерін

толытай әлеуметтік жаратылыс иесі санап, ал бірегейліктері мен зін-

дік тсініктерін мір сріп отыран ауымдастытармен байланыстыра-

ды. Біз адалдыымызбен және міндеттерімізбен бірге наты, жергілікті,

әлеуметтік ортамыз болмаанда, әртрлі адам болар едік. Милльді зі бл

кзарасты «Утилитаризм» (Utilitarianism) кітабында сз жзінде олдап,

былай деп тжырымдайды:

137

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

леуметтік кйді адам шін бір мезгілде табии, ажетті, сондай-а

йреншікті болып кеткені сонша – кейбір ерекше жадайлар мен ерік-

ті абстракция кшін есептемегенде, ол зін денені бір мшесі ретінде

ешашан елестетпейді және бл байланыс адамзат жабайы тәуелсіздік

кйінен жыратаан сайын тек кшейе тседі. Осылайша оам кйі

шін маызды кез келген жадай адамны тадырында елеулі орны

бар заттарды кйі туралы тсінігіні ажырамас блігіне айналады

(Utilitarianism, 207).

Дегенмен коммунитаристер Милльді з сзіні маынасын тсінбеді

деп айыптайды. Керісінше, тек ошауланан индивидуалистік кзарас

ана еркіндікті Милль тсінгендей нды ете алады. Милльді пікірінше,

еркіндік бізге дәстрлер мен конформизмге деген байланысымызды

ауыр салмаынан тылуа ммкіндік береді. Біра коммунитаристерді

айтуынша, бл («байланыстарды» зуге болады деген ой) адам табиаты

туралы ате тсінік тудырып ана оймайды, сондай-а оны те ауіпті

салдары бар. з ауымдастыымызды маызын жоа шыара отырып,

біз жеке жаттану мен оамды ыдырауа алып келетін жола тсеміз.

Коммунитаристерді пікірінше, либерализм адам табиаты мен әлеумет-

тік атынастар туралы жалан тсінік береді, сонымен бірге адамдарды

саяси трыдан неге ол жеткізе алатынына атысты жаылыстыратын

және зиян келтіретін кзарасты сынады. Оны орнына біз оамды

байланыстырып тран дәстрлі моральды маызын мойындауа тиіс-

піз. Сонымен атар ешкімге оамды моральды бзатын әрекетке бару-

а ы берілмейтінін мойындауымыз керек. рине, дәстрлі моральды

статикалы әрі згермейтін нәрсе ретінде арастыруды ажеті жо,

оны не екеніне және андай болуы керектігіне атысты дауды болары

сзсіз. Алайда моральды реформаа берілетін кеістік әдет-рып және

дәстрлермен шектеледі.

Коммунитаристерге жауап ретінде олар жеке бас бостандыына неме-

се еркіндігіне аз орын беретін аса репрессивті оам трін сынып отыр

деп айтуа болады. Алайда коммунитаристер з кезегінде либералдарды

шынайы еркіндікті табиатына атысты да ателесетінін айтады. Кп

либерал біз 3-тарауда арастыран Исайя Берлинні «негатив» деп атаан

еркіндік анытамасына сйенеді: сіз алай мір сргііз келсе, солай та-

дау жасай алатын дәрежеде еркінсіз. Біра коммунитаристерді пікірін-

ше, бл – рескел және жалан кзарас. Сіз адамдарды жайына алдыру

арылы олара еркіндік бере алмайсыз. Керісінше, адамдарды алай мір

сру керектігі туралы дұрыс шешім абылдайтындай жадайа келтіру ке-

рек: бл – рационал адам жасай алатын тадау.

138 |

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

Негатив және позитив еркіндік арасындаы айырмашылы кейде бір

нәрседен «алынатын еркіндік» пен бір нәрсеге «берілетін еркіндік» ара-

сындаы айырмашылытар трысынан арастырылады. Осы трыдан

аланда, негатив еркіндік – шектеу бостандыы, ал позитив еркіндік – әре-

кет ету бостандыы. Алайда бл айырмашылыты тсіндіруді е тиімді

тәсілі емес, себебі әдетте еркіндік – әрашан «ш жаты атынас». Бл

еркіндік адамды (бірінші жа) шектеу немесе шектеулер жиынтыымен

(екінші жа) және іс-имыл немесе масатпен (шінші жа) байланысты-

рады. Мысалы, бгін кешке сырта еркін шыамын деп айту бгін кешке

сырта шыу әрекетін жзеге асыру шін (баса міндеттемелер немесе

жоспарлар сияты) шектеулерден азат екенімді білдіреді. Екінші жаы-

нан, мен сырта шыпаймын деп уәде берген болсам, бл мені сырта

шыу еркіндігіме тосауыл болатын шектеу ретінде әрекет ететін еді.

Позитив және негатив еркіндік арасындаы айырмашылыты тсі-

нуді е жасы жолы бізді айтадан Руссоа бет брызады. Біз арас-

тыран негатив еркіндік – шын мәнінде, з алауым бойынша әрекет ету

еркіндігі. Алайда 3-тарауда кргеніміздей, Руссоны ойынша, з алауы

бойынша әрекет ету немі еркіндікке жетелемейді. Оаш крінсе де, бі-

реуді з алауыны «лы» деп айту еш орынсыз емес. Мысала, блай

деп нашаор немесе киножлдыза кзсіз ашы адам туралы айта ала-

мыз. Нашаор немесе кзсіз ашы адам еркін болуы шін аыла сыйым-

ды тілектер алыптастырып, солара сай әрекет ете білуі керек. Оларды

зін-зі баылай білуі немесе зін-зі басара алуы керек. Мны істей алу

позитив маынада бостандыа немесе еркіндікке ие болуды білдіреді.

Коммунитарист «позитив еркіндікке» атысты дәл осы балама кза-

расты олдауы ммкін. Осы кзарасты бір нсасы бойынша, әлеумет-

тену арылы наты мдделеріізді мойындалуы мен позитив еркіндікке

ол жеткізу ммкіндігіізді алышарты бар. Алайда ешкім де з оамы-

на және бірегейлігіне нсан келтіретін нәрсеге ызыушылы таныт-

пайды. Сондытан дәстрлі моральды маызды бліктеріне нсан кел-

тіретін әрекет жасамасаыз, (позитив) еркіндігіізді еш шектелмейтіні

айтылады.

Милль мен коммунитаристер бір-біріні еркіндік туралы доктринала-

рына зара кмәнмен арайды. Милльді еркіндік туралы негатив аны-

тамасы ошаулану мен жаттануа алып келсе, коммунитаристерді по-

зитив анытамасы бостанды шін жасалатын репрессияа алып келеді.

Біра Милль мен коммунитаристер арасындаы дау, шын мәнінде, адам-

дарды ай оамда баыттыра болатынына атысты мәселеге саятын

сияты. «Еркіндік принципіні» (модификацияланан) формасын стана-

тын оамда ма, әлде оамны әдет-рыптары мен дәстрлеріні (мо-

дификацияланан) формасын станатын оамда ма? Шындыында, бл

139

ЕРКІНДІКТІ ТЫРЫ

кзарастарды тйісетін жерлері бар екенін де кре аламыз: екеуіні

зара келісімге келуі бәрінен де жасы болар.

Қорытынды

Мені ойымша, Милльді (негатив) еркіндікке баа бере отырып, либе-

рал оам либерал емес оамдара араанда баыттыра деген пайымы-

ны орынды екенін айта кеткен жн. Алайда, зіміз кргеніміздей, оны

еркіндікті орауы, негізінен, адамдарды моральды прогресс жасауа

абілетті екеніне атысты идеяа сйенді. Милль шін бл сенім символы

болды. Біра ол ателессе, онда утилитарлы трыдан коммунитарлы

оам либерал оама араанда артышылыа ие болар еді: мірлік

тәжірибелерден саба алмаса, оларды пайдасынан грі зияны кп бо-

лады. Еркіндікті ораушылары адамдарды моральды прогреске абі-

летті екенін крсете білуі немесе з кзарастарына балама негіз табула-

ры керек.

Бл тарауды анекдот секілді оианы айтумен орытындылаанды жн

кріп отырмын. 1980 жылдарды ортасында мен Франконы диктатор-

лы дәуіріндегі ы пен философияны зерттеген испан загерімен та-

ныстым. Мен ол кісіден саясат философиясын оуа ммкіндік болды ма

деп срадым, ол шын мәнінде бл курсты ткенін айтты. Жылды басым

блігінде олар ежелгі гректер ілімін оыан, алайда соы бірнеше ап-

тада азіргі заманы саяси ойшылдарды арастыран. Гоббс, Локк және

Руссоны оып, Гегельге біраз уаыт блген, содан кейін Маркске екі

саатты семинар арнаан. Ал Джон Стюарт Милльге олар тек бірнеше

минут ана тоталыпты. Франконы режимі цензурадан Марксті емес,

Милльді кзарасын ткізбеген. Бл тегін емес. Карл Марксті доктри-

налары дәулетті провинциялы загер студенттерді еліктіруі екіталай еді.

Алайда Джон Стюарт Милльді сз бостандыы мен еркіндік туралы ой-

лары – млде баса мәселе.

МЕНШІКТІ БӨЛУ

Игіліктерді әділ бөлу

Саналы, алайда адамзат табиатынан бейхабар жаратылыс ие-

сіні зімен-зі алып, андай әділдік немесе меншік ережелері

оамды мддені ілгерілетіп, адамдар арасында бейбітшілік ор-

натып, ауіпсіздікті орнытыруа себін тигізетініне атысты ой-

ланып отыранын арастырып крейік: оны ойы белгілі – е кп

меншікті е мейірімді жарылаушыа беріп, әркімні бейіміне

арай жасылы жасауа ммкіндік беру... алайда адамзат мндай

ережені абылдаса... ол тікелей оамны ыдырауына алып келер

еді.

(Юм, «An Enquiry Concerning the Principle of Morals»

Enquiries кітабында, Ред. Л.А. Селби-Бигги ([1751], 3-басылым,

Oxford: Oxford University Press, 1975), 192–193)

Еркіндік және меншік

Меншік алай блінуге тиіс? Юмны айтуынша, бл – иындыа толы

таырып. Осы сраа берілетін белгілі жауаптар тым аалдыпен ай-

тыландай крінуі ммкін.

Милльді пікірінше, азаматтарды еркіндігі әр адамды зіне келті-

ретін залалдан орауды талап етеді. Милль шін залал келтіруді бір

141

МЕНШІКТІ БЛУ

трі – рлы, алаяты немесе заымдау арылы меншікке зиян тигізу.

Біра, оны айтуынша, бізді оларды нарыты әсерінен және экономи-

калы бәсекеден орауа ыымыз жо. Милль адамдарды мораль-

ды жаынан кемелдене оймаан азіргі кйінде «лесе-фэр» (laissez-faire)

капитализмін олдайды (зіні кейінгі «Социализм туралы тараулар»

(Chapters on Socialism, 1879) атты ебегінде болашата моральды жаы-

нан кемелденген адамдар шін социализм экономикалы рылым ретін-

де тиімді болады деп пайымдайды). Сондай-а адам мемлекеттік басаруа

ажетті шыындарды зіне тиесілі лесін теуге, сонымен бірге зін-зі

амтамасыз ете алмайтын адамдара аморлы крсету шін салы т-

леуге міндетті деген пікір айтады.

Осындай саясата деген бейілділік аншалыты дәрежеде еркіндік

ндылыын мойындауды нәтижесінде туындайды? Ал меншік ж-

йесіні әділдігін баалау кезінде баса андай ндылытар маызды?

Шындыында, Милль игіліктерді әділ блуге атысты кзарастарын

орай отырып, утилитаризмге тікелей жгінеді. Локк сияты кейбір ой-

шылдар әділ меншік жйесін алыптастыру барысында табии меншік

ыын басшылыа алуымыз керек деп санады. Ал басалары басты

назарды таы да тедік идеясына аударды.

Бір сәтке еркіндік ндылыын абылдау игіліктерді әділ блу мәселе-

сіне андай да бір әсерін тигізе ме дегенге ой жгіртіп крейік. Либерал

оам меншікті алай блуге тиіс? Бан атысты пікірлер әртрлі.

Локкты басшылыа алан бір дәстрлі ой еркіндікті ны меншікке

атысты табии ытарды алайда мойындауды талап етеді деп санай-

ды. Кзарасты либертарианды баытына сәйкес, бл ытар сон-

шалыты мыты, олара тіпті мемлекет ол спауы керек. Бл кзарас

гарвардты философ Роберт Нозикті (1938–2002) 1974 жылы жариялан-

ан «Анархия, мемлекет және утопия» (Anarchy, State, and Utopia) атты

ебегінде крініс тапты. Нозикті «минимал мемлекетінде» кімет адам-

дарды жеке меншікке атысты ытарын орауа міндетті, алайда

ол азаматтарды бір-бірінен және шетелдік басыншылардан орау шін

тиісті дегейден арты салы сала алмайды. Атап айтанда, осы кзарас

бойынша, мемлекет біреуді (байларды) меншігін екінші біреуге (кедей-

лерге) алып бермек болса, ол жеке меншік ыын бзады. Игіліктерді

блу кедергісіз еркін нарыты, сыйлы беру мен ерікті айырымдылы

жасауды лесіне алдырылуы керек.

Осылайша либертарианизм адам еркіндігіні ндылыы мен капи-

тализмні таза тріне атысты аргументтерді ала тартуа тырысады.

Негізінен, бл адамны меншігіндегі млкін зіні келісімінсіз кіметті

де, баса адамны да араласуына жол бермейтін ытары аясындаы

«оралан сфераа» орналастырады.

142 |

МЕНШІКТІ БЛУ

Бан арсы кзарас бойынша, либертарианизм, сз жо, меншік

тесіздігін туызады, бл, з кезегінде, кедейлерді еркіндігіне, кем де-

генде ммкіндіктеріне кері әсерін тигізеді. Бл кзараса, яни әл-ауат

либерализміне сәйкес, барлы адама бірдей еркіндік беру шін меншік

байлардан алынып, кедейлерге айта лестірілуі керек. Меншік адамны

оралан сферасынан тыс алады және кімет еркіндік пен әділдікті

орау шін ажет болса, (сол елді задарын ескере отырып) баылау

мен араласуды жзеге асыруа міндетті. л-ауат либерализміні е ма-

ызды нсасы Нозикті гарвардты әріптесі Джон Ролзды (1921–2002)

1971 жылы (Нозик кітабыны жариялануынан ш жыл брын) жариялан-

ан «ділдік теориясы» (A Theory of Justice) кітабында амтылан. Шын

мәнінде, Ролзды ебегі азіргі саясат философтарыны кпшілігіне,

оны кзарасын жатайтындара да, Нозик сияты арсы шыандара

да шабыт берген болатын.

Нозик пен Ролз игіліктерді әділ блінісі мәселесіне атысты әртрлі

жауап береді. Толы ойластырылан кзарас біратар сраа жауап бе-

руді талап етеді. Табии меншік ытары бар ма? Бл жердегі еркін на-

рыты орны андай? Байлы тесіздігіне кз жма арауымыз керек пе?

Мемлекетті рлі андай болуы керек? Бл сратара берілетін жауап-

тар жеткілікті. Алайда жауаптарды айсысы дрыс?

«Кірістер шеруі»

Біраз ойланып алмай, бл сратара бірден кшу иына соады.

Игіліктерді әділ блу мәселесі – игіліктер алай блінуге тиіс деген с-

раты тірегіндегі мәселе. «Бларды барлыы алай шешілуі керек?»

деген сра тірегінде ойлануды тамаша тәсілдеріні бірі оларды а-

лай екенін арастырып кру болар. Сондытан бізді кейбір фактілерден

бастаанымыз жн шыар.

Кірістер бойынша делмеген статистиканы пайдалы екені кмән-

сіз болса да, кбіне оны тсіне бермейміз. Байлыты кп блігін халы-

ты аз ана пайызы иеленетіні жайында айтыланы жасы-а, тек мн-

дай ра сандара арап, мәселені мәнін жете тсініп баа беру иын.

Сол себепті голландиялы экономист Ян Пен 1971 жылы шыан «Кірісті

блу» (Income Distribution) атты кітабында лыбританиядаы кірістерді

блінуіне атысты фактілерді млдем басаша крсетуді йарды. рине,

1971 жылдан бері кп нәрсе згерді, алайда Пенні деректерді сыну тәсі-

ліні мытылыы соншалы – ол осы мәселелерді арастыру шін тамаша

алышарт болып ала береді.

Пен лыбританияны экономикасындаы кез келген млшерде жала-

ы мен әлеуметтік кмек алатын адамдарды аса лкен шеруін елестетуді

143

МЕНШІКТІ БЛУ

сынады. лкен шерудегі адамдар кіріс клеміне арай атара тізілген;

алдыы жата кірісі аздар, арты жата кірісі кптер жріп келеді. Бкіл

шеру жанымыздан бір саат уаытта жріп теді деп шамалайы. Шеруді

ерекшелігі – әркімні бойы оны салы салынана дейінгі кірісімен

аныталады. Яни табысыыз нерлым кп болса, бойыыз да сорлым

зын болма. Орташа жалаы алатын адамдарды бойы орташа, ал олар-

дан екі есе кп табыс табатын адамдарды бойы екі есеге зын және т.с.с.

зімізді шеруді тамашалап тран орта бойлы крермен ретінде елестетіп

крелік. Бл крініс алай болар еді?

Біріншіден, бірнеше секунд ішінде біз негатив бойлары бар ерекше

адамдарды креміз. Блар – кәсіпорындары шыына батан жеке адам-

дар. Біра кп замай оларды орнын бойлары сіріке шырпысындай

немесе темекіні зындыындай ана адамдар басады. 1971 жылы бл а-

тарда әдетте бір апта немесе одан да аз уаыт жмыс істеген, сол себеп-

ті жылды кірісі болмаан трмыстаы әйелдер, ааздан иып, дгелек

жасаан оушылар немесе кездейсо жмыс істегендер және т.б. болды.

Бл адамдарды туі шін бес минут ажет, ал он минуттан кейін бойы

2 жасар баланы бойындай, яни 3 фут болатын адамдар те бастайды.

Оларды кбі жмыссыз, артайан зейнеткерлер, ажырасан әйелдер,

кейбір жастар мен ісі кері кеткен дкен иелері. Одан со жалаысы е т-

мен секторларды атардаы ызметкерлері теді: оыс жинаушылар,

клік жргізушілер, шахтерлерді кейбіреуі, біліктілігі жо кесе ыз-

меткерлері мен жмысшылар. Бл топты рамында аранәсілді және

азиялы жмысшылар кп. Он бес минуттан кейін шеруге атысушылар-

ларды бойы 4 фута жетеді. Келесі он бес минутта бойды зындыы

аса згере оймайды, йткені шеруді жасы даярланан, білікті неркәсіп

жмысшылары мен кесе ызметкерлері жаластырады.

Дәл осы тста Пен з пікірін білдіреді: «Біз шеруді бір саата созы-

латынын білеміз және жарты сааттан кейін атысушыларды кздеріне

тік арай аламыз деп кткен болармыз, біра олай болмай шыты. Біз әлі

де олара жоарыдан арап трмыз» (Income Distribution, 51). Орта бойлы

адамдарды креміз дегенше де ыры бес минут тті. Оларды арасында

малімдер, мемлекеттік ызметкерлер, шаын дкен иелері, бригадир-

лер және бірнеше фермер бар.

Е мыты 10 пайызды кезегі келген соы алты минутта шеру сенса-

циялы сипат алады. Бойлары шамамен 6 фут 6 дюйм болатын топты ара-

сынан трааларды, трлі жмыс орындарына ызметке тран универ-

ситеттерді жас тлектерін, кп фермер мен департамент басшыларын

креміз, оларды кпшілігі здеріні осы жоары 10 пайыза кіретінін

білмейді де. Содан кейін соы бірнеше минутта «кенеттен алыптар пайда

болады». Кірісі аса жоары емес, бойы 18 фут адвокат. Бірінші дәрежелі

144 |

МЕНШІКТІ БЛУ

дәрігерлерді бойы 7, 8 және 9 ярд. Бірінші дәрежелі есепші. Соы сәтте

бойлары 9 ярд болатын университет профессорлары те бастайды, мнан

кейін басарушылар – 10 ярд; траты хатшы – 13 ярд; Жоары сот судья-

лары, есепшілер, кз хирургтары – 20 ярд және одан да биік адамдар теді.

Соы бірнеше секундта біз зәулім рылыстарды клеміндей адам-

дарды креміз, олар – бизнесмендер, ірі компанияларды басарушы-

лары, кино жлдыздар, корольдік отбасы мшелері. Ханзада Филиппті

бойы 60 ярд болса, әнші Том Джонсты бойы шамамен 1 мильге жетіп а-

лады. Артынан бойы 10 мен 20 миль аралыындаы Джон Пол Гетти келеді.

Байаанымыздай, блар, әрине, брыны тлалар. Жаартылан

нсада жаа технологияларды кәсіпкерлері мен хедж-орларды ме-

неджерлері соы секундта крінеді, ал соы бірнеше минут ішінде

загерлер, есепшілер, банкирлер, биржалы брокерлер және компания

директорлары мен мемлекеттік сектор ызметкерлері басым болады (әсі-

ресе университет профессорлары), дегенмен олар ондаан жыл брыны

орыннан әлдеайда артта трады. Біра ескі болса да, статистиканы осын-

дай жолмен сыну айран алдырады. Тесіздік орын алан кез келген

оамда бірдее дрыс емес болар деген ойды елемей, бл есепті толы

оу оай емес. Біра мндай жауап орынды ма? Жауапты баса трлері

де болуы ммкін. Соларды бірі шеруді бізге дрыс шешім шыару шін

жеткілікті апарат бермейтінін айтады. Таы бір осымша жауап шеруді

бізді ателікке рындыранын ала тартады. Осы соы ойды уалай оты-

рып, бл арапайым жасанды «ылыми» деректерді «ндылыа толы»

екенін, яни деректерді азіргі оамны әділетсіз екеніне бізді сендіргісі

келетіндер ана іріктеген деген тжырымды ала тартуа болады.

рине, азіргі жйені жатаушы адамны жадайды блай крсетпе-

сі аны. Сонымен шеру бізді андай ателікке рындыруы ммкін? Ол

нені әсірелеп, брмалап немесе назардан тыс алдырып отыр? Пенні зі

«сілтеме бірлігіні» табиатына кмән келтіреді, яни шеру экономикада

андай да бір кірісі барларды барлыын амтиды. Тиісінше, бос уаы-

тында жмыс істейтін балаларды, бірнеше апта немесе аптасына бірнеше

саат ана жмыс істеген әйелдерді және з жалаысы есебінен ана кн

крмейтін баса адамдарды жмыса абылдау шеруді кейбір сәттерін

әсерлі ете тседі. детте бл адамдар орта кірісі айтарлытай маызды

болатын отбасы мшелері болып саналады. Осылайша отбасыларды не-

месе ттіндерді салыстыруды негізгі бірлігі ретінде арастырса, онда

е тменгі кірістерді кпшілігі жойылады.

лдеайда философиялы саналатын арсылы мынадай: деректерді

осындай жолмен сыну кп фактілерді ескерусіз алдырады. Мысалы,

ашаны кімні адал саудамен, кімні рлыпен немесе алаятыпен тап-

анын; кімні ауыр ебекпен немесе біреуді ебегін пайдалану арылы

145

МЕНШІКТІ БЛУ

тапанын біле алмаймыз. Біз осы нәрселерді білмей трып оамны әділ-

дігін алай баалай аламыз?

Меншік және нарықтар

Е бірінші болып жер телімін оршап алып, ол жерді өз меншігі

екенін мәлімдеген және арапайым адамдарды соан сендіре біл-

ген адам азаматты оамны шынайы негізін алаушы болды.

Сол жердегі азыты жерден суырып алып, шырды топыра-

пен толтыран адам з тайпаластарына: «Мына тірікшіні сзі-

не сеніп, алданудан абай болыдар; жемісті бәрімізге орта, ал

жерді ешкімге тиесілі емес екенін мытсадар, рисыдар!» –

деп айтса, ол аншама ылмысты, соысты және кісі ліміні

алдын алар еді.

(Руссо, «Discourse on the Origin of Inequality», The Discourse and

other Early Political Writings кітабында, Ред. С.Гуревич ([1755],

Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 161

Локктың меншік туралы көзқарасы

Тесіздікке арамастан, оамны әділ екенін айтуды бір тәсілі – о-

амда меншік иеленетін адамдарды оан моральды ыы бар екенін

крсету. Меншік ыыны осындай теориясын ру ммкін бе?

Нозикті пікірінше, меншік ытары теориясы ш трлі принцип-

ті ажет етеді: «алашы меншіктеудегі әділдік»; «біреуге берудегі әділ-

дік» және «тзетудегі әділдік». 1-ші және 2-тарауларда арастыран Джон

Локкты меншік туралы ебектері е алдымен меншік мәселесіне баыт-

талан еді: жеке тла табии кй кезінен бастап иеленген меншігіне -

ыын алай алыптастыра алады?

Бл бір жмба мәселе. азір біреуге тиесілі әр нысан кезінде ешкімге

тиесілі болан жо немесе, сайып келгенде, ешкімге тиесілі емес нәрседен

жасалды. Мәселен, мына кітап ааздан жасалан. аазды кп блігі

ааштан жасалан. Оларды жасауа кеткен ааштар нім алу шін арнайы

отырызылуы ммкін, алайда ол кшеттер тымнан нген, ал бл тым

кезінде ешкімге тиесілі емес ааштардан тараан. Белгілі бір кезеде бл

нысан, мейлі ол ааш немесе тым болсын, ешкімге тиесілі емес еді, ал

енді ол біреуді жеке меншігіне айналды. Бл алай боланы? алайша

біреу басаларды осы нысанды пайдалануына тыйым салу ыына ие

146 |

МЕНШІКТІ БЛУ

бола алады? Жер мәселесіне келгенде бл сраты зектілігі арта тседі.

Кез келген адам иесіз жерді пайдалана алады. Ол біреуді жеке менші-

гіне айналан со, иесіні рсатынсыз оны ешкім пайдалана алмайды.

алайша біреу басалара осылайша тыйым салу ыына ие бола ала-

ды? Бл сратара жауап беру шін алашы меншіктеудегі әділдікті т-

сіну ажет.

Локкты «Екінші трактатында» (Second Treatise) меншікке атысты

тарау бар және ол жерде алашы меншіктеуді ммкіндігін негіздеуге

болатынын крсететін аргументтер бар. Локк сіз меншікті зады иесі

болсаыз, бл меншікке атысты әртрлі ытарыыз бар екенін дә-

лелдеуді ажеті жо екенін ала тартады. Сіз оны пайдаланып ана

оймай, баса біреуге бере аласыз немесе сыйа тарта аласыз. Бл сіз-

ді мрагерлеріізге алдыратын сиетнамаыза да атысты. Локкты

масаты – меншік ыын з заманындаы (XVII асыр) тсініктерге сай

кеінен негіздеу болды, олар, шын мәнінде, азіргі оамдаы меншік -

ыыны тсініктерінен алыс емес.

лі кнге дейін Локкты аргументтерін алай тсінуге болатынына

атысты ылыми тартыстар бар. Тіпті Локкты зі олар айын айтылан

деп ойламаан болар. Алайда Локкты млікті меншіктеуде ебекке ма-

ызды орын бергеніне еш кмән жо. Мәтінді бір оып шыаннан кейін,

Локкты меншікті алашы иеленуге атысты кзарасын орайтын кем

дегенде трт аргументті кре аламыз. Локкты аншама аргумент келтір-

дім деп ойлааны – баса мәселе.

Бірінші идея – міршедік аргументі. Локк бастапыда әлем барлы

адама тиесілі болан деп санайды. Мндай жадайда әлдебір адам жеке

меншікке алай ие бола алады? Біріншіден, Локк осы кітапты 1-тарауын-

да талыланан «табиатты негізгі заына» сйенеді: адамзат ммкін-

дігінше аман алып, тіршілігін жаластыруы керек. Ешкім ешбір нім

ала алмаанда, баршамыз летін едік. Сондытан аман алу шін әркім

зіне ажет нәрсені алуы ажет. Локк бан таы бір теологиялы аргу-

мент осады. зі жаратан адамдарды аман алуына ммкіндік бермеу

дайды рационалдыына арсы шыу болар еді. Дегенмен бізді та-

биата атысты иелігіміз, егер ол негізделсе, «Локкты шарттары» деп

аталатын екі шартпен шектелуі керек: біз зімізге ажет нәрседен арты

алмауымыз керек (ысырап етпеу шарты) және басалара да игіліктерді

«жеткілікті және жасы кйде» алдыруа тиіспіз. Бл екі шарт тек мен-

шікке атысты міршедік аргументіне ана емес, Локкты барлы аргу-

менттеріне атысты олданылады.

Бл мәселе аыла онымды болса да, міршедік аргументіні біра-

тар наты шектеулері бар. Біріншіден, ол жермен оса, аман алу шін

ттынатын, мысалы, жеміс пен жаа сияты нысандарды иеленуге

147

МЕНШІКТІ БЛУ

атысты айтылады. Екіншіден, ол нысандарды жеке меншікке алай

тетіні жнінде наты айтпайды. Бл екі кемшілікті «Екінші трактат-

тағы» Локкты меншік туралы әйгілі тарауында айтылатын аргументі

тзетеді:

Жер және барлы тменгі сатыдаы тіршілік иелері бкіл адамзата ор-

та болса да, әр адамның жеке зіне атысты меншігі зіне ана тиесі-

лі. Оан зінен баса ешкімні ыы жо. Оны дене еңбегі және з

олымен атаратын жұмысы сол адама ана тиесілі деп айта аламыз.

Содан кейін ол затты табиат жаратан кйден шыарып, оны еңбегі-

мен штастырып, оан зіне тиесілі бір нәрсе осып, оны з меншігі-

не айналдырады. Ол затты табиат орналастыран нәрседен, яни ор-

та меншік кйінен шыарандытан, з еңбегі арқылы оған бір нәрсе

қосып, баса адамдарды олдануына ммкіндік беретін орта ы-

ты жояды. Бл ебек жмысшыны даусыз меншігі боландытан, ол

баяыда иеленген нәрсеге, кем дегенде дәл сондай зат баршаны орта

олдануы шін жеткілікті болан жадайда, зінен баса ешкімні -

ыы жо («Second Treatise», Джон Локк, Two Treatises of Government

кітабында, Ред. Питер Ласлетт ([1689], Cambridge: Cambridge University

Press, 1988] s. 27, 287–288)

Локк бл жерде екі алышарттан бастайды: сіз з ебегіізге зііз иесіз;

сіз белгілі бір нысанмен жмыс істей отырып, сол нысана «з ебегііз-

ді осасыз». Осылайша басалар бл нысанды иеленуге атысты әділ та-

лап ойана дейін, зііз ебек сіірген нысанды (басалара игіліктерді

жеткілікті трде алдыран жадайда) иеленесіз. Бл – Локкты «ебек

осу» деген әйгілі аргументі. Аргументті алдыысынан лкен бір ар-

тышылыы – жерді ана емес, жаатар мен жидектерді де иеленуді

негіздей алуы.

Бл аргументті негізгі идеясы те тартымды. Жер телімін бірінші бо-

лып игергендер оны иеленуге ылы болуы керек. Бл здеріні мәр-

тебелерін дәлелдеу шін жерді деп, шекараа атысты з ытарын

ораан жабайы батысты алашы оныстанушыларын еске тсіреді.

Мны бір жаымсыз жаы – жмыс істей алмайтын адамдара те иын

болады. Біра Роберт Нозик негізгі кемшілікті крсетті. Ебегіізді жерге

осу сізге жерді иеленуге ы беретіні туралы аргумент жеткіліксіз ал-

ышарта сйенетін сияты: сіз әлденеге ие болсаыз және оны азіргі уа-

ытта зіізге тиесілі емес (немесе барлыына тиесілі) баса бір нәрсемен

оссаыз, онда сіз сол баса нәрсеге ие боласыз. Алайда бл алышарт,

әрине, жалан және Нозик оан арсы мысал келтіреді: «Мені олымда

бір банка ызана шырыны болса және мен ызанаты молекулалары

(тексеру шін радиоактивтелінген) теізге біркелкі араласатындай етіп

148 |

МЕНШІКТІ БЛУ

йып, араластырсам, теізді иесі бола алам ба, әлде ызана шырынын

боса тккен болып шыамын ба?» (Anarchy, State, and Utopia, 175).

Ебек осу аргументін алай орай аламыз? Бәлкім, бл жерде

Локкты басты идеясы «қосуды» емес, «еңбекті» арастыруымыз керек

шыар? Басаша айтанда, з ебегін осуды ызана шырынын теіз

суына юмен салыстыруа болмайды, йткені ебекті зіндік ерек-

шелігі бар. Біра ол не? Мнда Локкты «осымша н» деп аталатын

шінші аргументі алдымыздан шыады. делмеген жер учаскесінен жи-

науа болатын німні клемін арастырайы. Ал енді дәл сол клемдегі

делген жерден алынатын німні клемін арастырайы. Локкты па-

йымдауынша, делген жер жз есе німдірек болады. Осылайша Локк

«ебек ... барлы нәрсені ныны айырмашылыын крсетеді» деген

орытынды шыарады (Second Treatise, s. 40, 296). Басаша айтанда, адам

жерді дей отырып, оны нын едәуір арттырады. Міне сондытан е-

бек жмысшыа делген жерді иеленуге ы береді.

Алайда бл аргументке атысты да елеулі проблема бар. Ебек қосым-

ша нды сатауа ы береді деп бізді сендіруге болар. Алайда жер о-

сымша нны бір блігі емес, ол сіз келмей трып-а бар болатын және

алыпты жадайда сол жерде ешашан жмыс істемесеіз де, сол орнын-

да болар еді. Сондытан бл ндіріс німдерін сатауды аргументі болып

ана алады. Бл жерді одан әрі деуге ешандай ы бермейтін сия-

ты. Мндай салдара әкеп соатын баса нәрсе бар ма?

Бл жерде тртінші аргумент кмектесуі ммкін. Локкты ойынша,

дай жерді мынадай адамдара берді:

Дниеор, жанжалмар және ыыр адамдара емес, ебекор және

парасатты адамдара ... пайдалану шін берді. Иеленген жерді деу

шін алан әр адам зарланбауы керек, баса адамны ебегімен дел-

ген жерге басып кірмеуі керек. Егер солай істесе, оны дайды бас-

алармен атар ебек етуге берген жерін олданысы келмегенін кр-

сетеді және зіні ыы жо басаларды ебегінен пайдаланысы

келгені де тсінікті болады (Second Treatise, п. 34, 291).

Бл зіндіде Локк бізден жерді иеленіп, оны деген адам (ебекор) мен

баса адам ебек еткен жерді талап етіп отыран (бәлеор) адамды арас-

тыруды срайды. Жеткілікті жер болан жадайда бәлеорды ебекор

адамны жеріне кз тігуіні бірден-бір себебі – ебекор секілді тер тк-

кісі келмейтін жалаулыы. Алайда бл жеткілікті себеп емес, сондытан

ебекорды иелігіне кз алартуа еш негіз жо. Мны астарында, ме-

ніше, шл ымына жгіну жасырын тран сияты. Ебекор жан кп

ебек етсе, з ебегіні жемісін круге лайы. Кем дегенде, ешкімні

оны жері мен ебегіне деген негізделген талабы болмайды.

149

МЕНШІКТІ БЛУ

кінішке орай, бл аргументте де алдыы аргументтерге тән кемші-

ліктер бар. Ебекті жемісі назар аударуа лайыты болуы ммкін, алай-

да жер бәрібір ешкімге тиесілі емес кйінде ала береді. Бл аргумент

жерді уаытша иемдену ыын негіздейтін болар. Бл жер сізге оны

пайдаланан кезде ана тиесілі, әрі арай иемдене алмайсыз. Дегенмен,

осы трыдан аланда, меншік ыыны шартты болып келуі сирек:

әрине, Локк блай ойлаан жо. Бл аргумент сізге з жеріізді сатуа не-

месе оны балаларыыза алдыруа ы бермейді. Сонымен атар е-

бек меншікті иеленуді ажетті шарты болса, зін-зі амтамасыз ете ал-

майтын адамдар здерін біреу кемсіткендей сезінеді. Жер телімін деу

оны иеленуге ы беруге тиіс деген кзарас бізге соншалыты на-

анымен, тым рыанда, Локк кзарасыны аясында оны неге блай

болатынын тсіндіру те иын. Осыан орай, таы бір мәселе «жеткілікті

және жасы» деген шарта да атысты. Жеткілікті нарлы жер алып

жатса, басаларды жерді иеленуіне арсы болуа ешандай себеп жо

деген Локкты ойы дрыс та болар. Біра жер тапшы бола бастаан кезде

не айтуымыз керек? Локкты станымыны логикасы бойынша, бл жа-

дайда меншік ыы жойылады. Біра, әрине, ол бан атысты ештее

айтпайды. Ол адамдара табии кйден грі басаларды жерінде жмыс

істеу әлдеайда жасы болса, оларды баса адамдарды меншік ыы-

на атысты дәйекті шаымы болмайды деп ойлаан шыар. Ебек пен мен-

шік ытарынан келетін пайданы «дәлелі» ретінде Локк Америкадаы

лкен және нарлы территория патшасыны (жерді шаын блігі ана

делген жерде) Англиядаы жалдамалы жмысшыа араанда «әлде-

айда аз таматанатынын, нашар жерде йытап, нашар киінетінін» ай-

тады (Second Treatise, п. 41, 297).

Алайда біз, шынымен де, басалара жеткілікті және жасы жер ал-

дыратын «жеткілікті және жасы» шартын сзбе-сз тсінбейінше,

Локкты жеке меншік ыын орауы кмәнді болып ала береді. Жер

тапшы болса, онда жерді з ебегі арылы е бірінші игерген адамдар сол

жерге ие болады. Кейінірек дниеге келіп, жер телімін иелене алмаандар

жерді мраа аландармен здерін салыстырады да, мны әділетсіз еке-

нін айтып, шаымданады: олар бан бәлеор және даукес боландытан

емес, здеріні басалара берілген нәрседен аыланын сезінгендіктен

барады. Неге сізді меншігіізде жер бар, ал менде жо, бізді арамызда-

ы жалыз айырмашылы – сізді ата-бабаызды ебекор боланында,

ал мені аталарымны ондай болмаанынан ба? Бан жауап ретінде не

айтуа болады?

рине, меншік ыын орау шін андай да бір жауап немесе жаа

бір аргумент ажет. алай боланда да, жерді барлы топыраы енді жеке

тлаларды, фирмаларды немесе мемлекеттерді жеке меншігі болып

150 |

МЕНШІКТІ БЛУ

саналады. Сондытан бл иеліктер засыз немесе меншікті иеленуді не-

гізделген тәсілдері болуы керек. Алайда, шын мәнінде, біз Локкты алы-

шарттарынан бастайтын болса, оны аргументтерін дамытуа атысты

ешандай прогресс жасалмааны крінеді.

Прогресті неге болмаанын тсіну иын емес. Жоарыда біз бір затты

біреу немесе бір топ иеленбей трана дейін, әркімні осы затты пайда-

лануа ыы бар екенін атап ттік. Ол бір адамны меншігіне айналан

со, басаларды бл зата атысты ыы жойылады. Басалар оны

меншік иесіні рсатымен ана пайдалана алады. Мндай кшті әсерге

ие болуы ммкін жер немесе баса да заттармен не істей алар едім? Менің

бл зата атысты жасаан іс-имылым неліктен сіздің брыны олдану

еркіндігіізді тыяды? Бан жауап беру те иын, сондытан меншікті ие-

ленудегі әділдікке атысты анааттанарлы принципті табу да те иын.

Бл ммкін емес те шыар.

Бл жадай меншікті рлы екенін (Прудонны әйгілі тжырымдама-

сындаыдай) білдіре ме? Біра бл тым арадрсін орытынды болар еді.

Бізді о баста жасаан лгімізді бір жерінен ате кетті деп ойлау әлде-

айда арапайым жауап болма. Яни меншіктеудегі әділдік мәселесін игі-

ліктерді әділ блу теориясындаы жеке элемент ретінде арастыру дрыс

емес шыар. Бәлкім, біз жйені элементтеріні бірі ретінде жеке мен-

шікті иеленуді амтитын игіліктерді әділ блу жйесін орай алар едік.

Осылайша біз бастапыда меншік табиаттан алай алынды деген мәселе-

ге аса бас атырмай, жеке меншікті әділдік теориясыны ажырамас блігі

ретінде негіздей алар едік. Бл – еркін нарыты ораушыларды басым

кпшілігі жзеге асыруа тырысып жрген нәрсе.

Еркін нарық

Меншік ытарын утилитарлы трыдан негіздеуге тырысуды

Локкты пікіріне балама ретінде арастыруа болар еді. Мндай аргумент-

ті алай болатынын кре аламыз: адамдара меншікті иеленуге, сатуа

және з рпатарына мраа алдыруа ммкіндік берсе, бл оларды з

ресурстарын барынша тиімді пайдалануа ынталандырады. Нәтижесінде

кез келген балама келісімге араанда бл адам баытына кбірек лес

осар еді. Мндай аргумент Милльді жоарыда берілген кзарасында

аны крінеді.

Бл утилитарлы аргумент млікті меншіктеу процесіне араанда,

сауда мен мрагерлікті пайдаларына кбірек назар аударады. Бл –

адамдар меншікті иеленуге тиіс деген аргументті бір блігі, алайда

оларды меншікті қалай иеленетіні аса маызды емес. Басаша айтан-

да, утилитарист шін млікті біреуге берудегі әділдік мәселесі алашы

151

МЕНШІКТІ БЛУ

меншіктеудегі әділдік мәселесіне араанда басымдыа кбірек ие бо-

лады. Утилитаристерді кпшілігі капиталистік еркін нарыты меншікті

біреуге беру механизмі ретіндегі маызын атап теді.

Капиталистік еркін нарыты «таза моделіні» бірнеше маызды

ерекшелігі бар. Біріншіден, кепілдендірілген меншік ыы жйесі ая-

сындаы жерге, шикізата және баса да тауарлара (жмыс кшін оса

аланда) атысты меншік жеке тлалара немесе фирмалара тиесілі.

Екіншіден, тауарлар ндірушіні немесе баса да мтаж адамдарды

ттыну ажеттіліктерін анааттандыру шін емес, пайда табу шін нді-

ріледі. шіншіден, сраныс пен сыныс задарымен реттелетін нарыта

барлы тауарлар ерікті айырбастау жолымен блінеді. Ал е соысы –

әр адам кез келген тауарды ндіріп, сата алатындай еркін бәсеке бар.

Бл – капиталист еркін нарыты таза моделі. Бірде-бір наты эконо-

мика осы ерекшеліктерді барлыын амтымайды: әдетте, оларды бәрі

андай да бір жолмен згертіледі. Мысалы, кп елде пошта сияты бір-

атар кәсіпорындарды мемлекет иеленіп, басарады. Екіншіден, кп ел

тауарлар мен ызметтерді ішінара айырымдылы негізде ндіретін ай-

тарлытай «ерікті» сектора ие. шіншіден, кейбір тауарлар (плутоний,

героин) ашы нарыта зады трде сатылмайды. Тртіншіден, сауда сала-

сына атысты әртрлі мемлекеттік шектеулер бар, олар жаадан келген-

дерді белгілі бір ндіріске кіруіне ммкіндік бермейді. Мысалы, мар

ойындара рсат берілген елдерді кпшілігінде кіметті казино ашуа

беретін лицензияларыны саны шектеулі. Алайда азіргі уаытта елдер-

ді кпшілігі таза еркін нары моделіне белгілі бір дегейде жаындауа

мтылатыны тсінікті. Оларды бл әрекеті дрыс па?

Капиталист еркін нары моделіні баламасы андай? Біріншіден, біз

осыан дейін арастыранымыздай, оны адамдар жасайтын айырбас-

тау трлерін шектеу арылы згертуге болады. Алайда оан е радикал

балама ретінде, мысалы, жоспарлы экономиканы келтіруге болады. Ол

барлы маызды ерекшеліктері бойынша еркін нарыа арсы. Бл мо-

дельде мемлекет халыты атынан ндіріс шін пайдаланылатын барлы

меншікті баылайды. Екіншіден, ндіріс пайда табу шін емес, азамат-

тарды ажеттіліктерін анааттандыру шін жмыс істейді. шіншіден,

игіліктерді блу сауда арылы емес, орталытандырылан блу жйесі

арылы жзеге асырылады. Ал тртіншіден, яни оны соы ерекшелі-

гі – мемлекет кімні әр тауардан анша ндіре алатынын толытай баы-

лап отырады. Кәсіпорындар әртрлі салалара ресурстар блетін орталы

жоспара сәйкес жмыс істейді.

Еркін нары жоспарлы экономикаа араанда автократиялы емес,

алайда сырттай араанда рационал емес сияты крінеді. Еркін нарыта

барлы шешімдерді жеке тлалар абылдайды. Ендеше олар мны алай

152 |

МЕНШІКТІ БЛУ

йлестіреді? Біз ндірілген тауарларды жеткілікті екеніне алай кз

жеткізе аламыз? Бір сранысты анааттандыру шін кп компаниялар

бәсекелескен кезде ндірісте ысырап болмауын алай адаалай аламыз?

Орталытан жоспарлау барлы адамны ажеттіліктерін анааттандыру

шін әр тауарды жеткілікті ндірілуін амтамасыз ететін сияты кріне-

ді. Марксты әріптесі Фридрих Энгельс (1820–1895) былай деп жазан-ды:

Орта есеппен аланда, бір адама аншалыты тауар керек екенін біл-

гендіктен, адамдарды белгілі бір санына анша ажет болатынын

есептеу иын емес, ал ндіріс жеке ндірушілерді емес, оам мен

оны әкімшілік органдарыны олында боландытан, оны ажеттілік-

терге арай реттеу иына тспейді («Speeches in Elberfeld», К.Маркс,

Ф.Энгельс және В.И. Ленин, On Communist Society ([1845] кітабында,

Moscow: Progress Press, 1974, 10).

Пікір білдірушілерді айтуына араанда, мндай аргументтер ХХ а-

сырдаы ымбата тскен ателіктерді біріне рындырды. Жоспарлау

рационал болып крінгенімен, жоспарлы экономиканы руа атысты

барлы әрекеттер сәтсіз аяталды. Ке етек жайан засыз ара базарлар

болмаанда, олар одан да ертерек рдыма кетер еді. «Анархиялы», й-

лестірілмеген сипатына арамастан, еркін нары жоспарлы экономикаа

араанда азаматтар шін тиімділік пен әл-ауатты арттыру жаынан ана-

рлым жоары дегейге ол жеткізе алды. Біра неге блай?

Е жасы жауапты австриялы экономист және әлеуметтік теоретик

Ф.А. фон Хайек (1899–1992) берді. Оны аргументтерін тсіну шін ер-

кін нарыты алай жмыс істейтініне ысаша шолу жасауымыз керек.

Наты бір тауарды, мысалы, сарымсаты бір басы 50 пенс трады де-

лік. Содан кейін танымал алымдарды бірі кніне сарымсаты бір ба-

сын жеу атерлі ісік пен жрек ауруларыны алдын алатынын жазып, ма-

ала жариялайды. Осылайша сарымсаа сраныс артады. Ттынушылар

жанталасып, олда бар тауар шін бір-бірінен жоары баалар сынан-

дытан, блшек сауда жасайтындар сарымсаты тез арада сатып жібере-

ді. Сарымса ндірісі лкен пайдаа кенеледі.

Мндай пайда табу ммкіндігі жаа ндірушілерді де сарымса нары-

ына кіруге итермелейді. Аыр аяында сыныс кбейіп, жаа тепе-те-

дік орнаанша баа айтадан лдырайды. Сайып келгенде, сраныс пен

сынысты баасы тееседі, ал сарымса ндірушілерді пайдасы эконо-

миканы баса салаларымен бірдей дегейге жетеді. Жаа тепе-те баа

жоары немесе тмен болатынына арамастан, біз бір бас сарымсаты

баасы 50 пенс тратын кезеге айта оралуымыз ммкін.

Экономикалы мірді бл арабайыр лгісі нарыты кшін крсе-

теді. Біріншіден, баа жйесі – апарат пен белгі беруді тәсілі. Тауар

153

МЕНШІКТІ БЛУ

баасыны суі сынысты жетіспейтінін крсетеді; ал баа тссе, сы-

ныс артты деген сз. Екіншіден, пайда табу масаты адамдарды осы

апарата сай әрекет етуіне себепкер болады. Сектордаы баалар сра-

нысты артуына байланысты ссе, бл әдетте пайданы орта есептен жо-

ары болатынын білдіреді, сондытан бл салаа жаа ндірушілер кіре

бастайды. Баалар сранысты тмендеуіне байланысты тссе, сәйкесін-

ше, пайда да азаяды, сондытан кейбір фирмалар бл саладан кетеді. Екі

жадайда да бірте-бірте тепе-тедік орнайды, бл саладаы пайда млше-

рі, ттастай аланда, жалпы экономикадаы пайданы орташа млшеріне

сәйкес келеді.

Блар нарыты екі негізгі ерекшелігі: бірі – апарат беру, ал екін-

шісі – ндірісті рылымын згерту арылы адамдарды бл апарата

сай әрекет етуге ынталандыру. Сондай-а біз бааны тсіру мен сапаны

ктерудегі бәсекені маызын естен шыармауымыз керек. Бл фактор-

ларды жиынтыы (алталы) адамдарды здері алаан затты нарыта

басалардан сатып алуына себеп болады. рі ай кезде де ттынушыны

жадайы жасарады. Алайда бл басалар альтруист боландытан емес.

Адам Смит (1723–1790) былай дейді:

асап, сыра айнатушы мен наубайшы бізге мейірім танытанды-

тан емес, з мдделерін кздегендіктен де, біз тскі ас іше аламыз деп

міттенеміз. Біз оларды адамгершілігіне емес, зімшілдігіне жгінеміз

және олара з мтаждытарымыз туралы емес, оларды артышы-

лытары жайлы айтамыз (The Wealth of Nations ([1776], Harmondsworth:

Penguin, 1970), 119).

Теоретиктерді кпшілігі нарыты тауарларды адамдар арасында

ешбір жоспарлы экономикамен салыстыруа келмейтіндей тамаша жол-

мен бле алатынын мойындайды. Маан бір нәрсе ажет болса әрі ашам

жеткілікті болса, мен оны сатып ала аламын. Мен сатып алу арылы з

алауымды білдіре аламын, ал басалары оан жауап бере отырып, ба-

рынша кп пайда табуа тырысады. Жоспарлы экономикада екі мәселе

бар. Жоспарлаушы мені не алайтынымды алай біледі? Адамдарды

балмздаты нататыны және олара шлы ажет екені жалпыа белгілі

де шыар, алайда жоспарлаушы мені шоколадты балмздаа араан-

да ванильді балмздаты, ал жай шлыа араанда оюлы шлыты а-

лайтынымды алай біледі? рі жоспарлаушы мен алаан нәрсемді алып

жатаныма кз жеткізу шін бас атырып айтеді? Наты жоспарлы эко-

номикалар ысы шлы сияты кейбір тауарларды тапшылыынан, ал

баса тауарларды, мысалы сапасы тмен араты шамадан тыс ндірі-

луінен және олда бар тауарларды трлеріні аздыынан әрі сапасыны

те тмендігінен зардап шегеді. Экономиканы еркін нары сияты тиімді

154 |

МЕНШІКТІ БЛУ

басару шін, жоспарлаушыны бойында арапайым адамда сирек кез-

десетін крегендік, діреттілік және айырымдылы сияты асиеттер

болуы керек.

Бл – шын мәнінде, еркін нарыа атысты утилитарлы аргумент:

ол адам баытын жоспарлы экономика ол жеткізе алмайтын дегей-

ге жеткізеді. Сондай-а еркіндікке негізделген аргументтер де сыныл-

ды. Жоспарлы экономика жеке мінез-лыа шектеу ояды. Алек

Ноув 1983 жылы алаш рет жарияланан және бірнеше тілге аударылан

«Жзеге асырылатын социализм экономикасы» (The Economics of Feasible

Socialism) атты маызды зерттеуінде Василий Гроссманны романынан

зінді келтіреді:

Мен бала кезімнен-а кез келген адам келіп, алаанын сатып алатын

дкен ашым келетін. Оны жанында клиенттер уырылан ет жеп,

ішімдік те іше алатын дәмхана болады. Мені олара крсететін ызме-

тім де арзан болар еді. Мен олара наыз ауыл таамдарын пісіріп берер

едім. Ота атап пісірілген картоп! Сарымса осылан шоша майы!

Ашытылан ырыабат! Мен олара дәмтаам ретінде жілік майын,

біраз ара, кемік майын, ара нан және, әрине, тз берер едім. Брге

басып кетпеуі шін былары креслолар ояр едім. Клиент отырып, дем

алар еді және оан ызмет крсетілер еді. Мны бәрін дауыстап ай-

татын болсам, мені тура Сібірге айдап жіберетіні аны еді. Дегенмен

блай істесем адамдара андай зиян тигізер едім? (The Economics of

Feasible Socialism (London: George Allen & Unwin, 1983), 110).

Роберт Нозик дәл осы мәселеге ысаша былай тоталады: «Социалистік

оам зара келісімге келген ересектер арасында капиталистік әрекет-

терге тыйым салуы керек еді» (Anarchy, State, and Utopia, 163).

Еркін нарыа атысты еркіндік аргументін талылауды кейінге ал-

дыран дрыс: ол кп замай талыланатын Ролзды кзарастарына

ата сын ретінде айтылады. Біріншіден, орытынды жасауымыз керек.

Осы уаыта дейінгі негізгі талылауымыз толы жоспарлы экономикаа

араанда еркін нарыты айтарлытай утилитаристік артышылыта-

ры бар екенін крсетті. Біра, әрине, бл салыстыру еркін нарыты е

тиімді жйе екенін крсетпейді. Утилитаристік талдау трысынан жетіс-

тіктерді крсету оай. Бл «сырты салдар» деп аталатын тауарлар шін

«нары сәтсіздігі» жадайында аны крінеді.

Сырты салдарды екі трі бар: позитив және негатив салдар. Негатив

сырты салдар – лас ауа немесе шу ситы сіз аламайтын нәрселерден

алатын әсерлер. Позитив сырты салдар – кршіізді йіні алдын-

даы кз уантарлы кгал крінісі сияты, сіз алайтын нәрселерден

алынатын әсерлер. Позитив сырты салдары бар тауарларды маызды

155

МЕНШІКТІ БЛУ

категорияларыны бірі – «оамды игіліктер». Бл адамдарды оны н-

діруге лес осан-оспаанына арамастан, барлыына пайдалы бола-

тын игіліктерді райды. Кше шамдарын арастырайы. Кше шамдары

жарыыны ызыын оны аысын тлегендер ана крмейді. Бл тры-

дан аланда, олар оамды игілікке жатады.

Еркін нары негатив сырты салдары бар тауарларды арты сынуа

және позитив сырты салдары бар тауарларды жеткіліксіз сынуа бе-

йім болады. Мны себебін тсіну оай. Негатив сырты салдар – сізді

шыындарыызды кбіне баса біреуге жабуды тәсілі. Шусыз ндіріс

процесіне араанда шулы ндіріс процесі арзаныра болса, баса адам-

дар шуа атысты шыындарды тлей отырып, еріксіз мені шулы ндіріс

процесімді «аржыландырады». Екінші жаынан, фрирайдер мәселесі о-

амды игіліктерге зардабын тигізеді. Кше шамдарын оюа з лесімді

осан-оспааныма арамастан, оларды пайдасын кретін болсам, оан

не шін шыындалуым керек? Біра барлы адам осылай ойласа және на-

ры осындай пікірлерді ынталандырса, кшелерге шам млде ойылмай-

ды. детте бл мәселелерді мемлекетті оамды игіліктерді сынатын

рылым етіп, азаматтара оамды игіліктер шін салы салу арылы

шешуге болады деп саналады. Дәл осылайша мемлекет айналаны ластау-

ды засыз деп жариялап, оан атысты шыындарды ластаушыларды

мойнына жктей алады. Соы уаытта мны баса да тәсілдері арас-

тырылып, кейбіреулері абылданды да: негатив сырты салдардан зардап

шегетін адамдара – залал шін тем алу ыы, ал позитив сырты сал-

дары бар тауарларды сынушылара оларды пайдасын кріп отыран-

дардан аы алу ыы берілді.

Осылайша мемлекетті араласуы немесе жаа зады ытарды а-

былдау арылы нарыты тзетуді утилитаристік аргументтері бар екенін

кре аламыз. Алайда бл тзету жеткілікті ме? Нарыты одан да крделі

мәселелері бар ма? Е кшті арсылы марксистер мен социалистік дәс-

тр тарапынан айтылды: нары дегеніміз – ысырап; ол жмысшыны жат-

тандырады; адам ебегін анайды және әділетсіз тесіздікке алып келеді.

Енді осыларды кезекпен арастырайы.

Нарыққа қарсы аргументтер

Энгельс біз жоарыда арастыран «Эльберфельдегі сздер» (Speeches

in Elberfeld) атты ебегінде нарыты тым ысырапшыл екенін айтады.

Бл, шын мәнінде, еркін нарыа арсы утилитарлы аргумент және

Энгельсті екі негізгі аргументі бар. Біріншіден, еркін нары сзсіз да-

дарыстан со дадарыс тудырады, ал тауарлар ысырап болады немесе

пайдасынан зияны кп болатындай арзана сатылады, адамдар жмыссыз

156 |

МЕНШІКТІ БЛУ

алып, кәсіпорындар жабылады. Энгельс шарытау мен лдырау «сау-

да циклыны» капиталист нарыты таландайтынын крсеткен алашы

теоретиктерді бірі болды. Экономистер мен саясаткерлер анша тырыс-

са да, капитализмді ркендеу мен рецессияны осы жойын циклынан

тара алатын әдіс ойлап таба алмады. Энгельсті екінші аргументі – ка-

питалистік оамда млде ндірістік рл атармайтын адамдарды саны

те кп. Коммунистік жоспарлы экономика бл адамдарды ндіріске ара-

ластырып, тиімділікті арттырып, жмыс кнін ысарта алады. Оларды

атарына тек жмыссыздар ана емес, сондай-а полиция мен арулы

кштер ызметкерлері, дінбасылары, й ызметшілері мен жртты бәрі

жек кретін топ – «ндіруші мен ттынушы арасында жрген алыпсатар-

лар, алаятар, делдалдар» да кіреді (Speeches in Elberfeld, 11). Бір ызыы,

нарыты жатаушылар делдалдарды тауарларды арты ндірілетін жер-

лерден жоары сраныса ие жерлерге тасымалдау арылы экономиканы

тиімді басаратын кәсіпкерлікті аармандары ретінде арастырады.

Маркс пен Энгельс шін олар – ан сорыш паразиттер.

Энгельс дрыс айтты делік. Оны нарыа арсы мысалы аншалыты

сенімді? Одан жасыра андай нәрсе болуы ммкін? Біз оны жоспарлы

экономиканы айын рационалдыына деген сенімін бдан әрі біле ал-

маймыз. Жоарыда крсетілгендей, кемшіліктері болса да, тзетілген на-

ры осыан дейін сынылан кез келген лгіге араанда әлдеайда тиімді.

Біра нары, баса жаынан аланда, ысырапшыл, яни жмысшыны

әлеуетін ысырап етеді. Бл нарыа айтылан екінші сын: ол адамны жат-

тануына себеп болады. Бл жердегі басты ой – капиталистік еркін нары-

та ебек табиатыны бзылып, адам шін жарамсыз болуында жатыр.

Пайда табуа деген мтылыс капиталистерден ндірісті е тиімді әдіс-

терін абылдауды талап етеді. Бл дегеніміз әдетте әрбір жмысшыны

жоары мамандандырылатынын және ажытарлы әрі айталана беретін

міндеттерді орындайтын ебек блінісіні те дамыан формасын біл-

діреді. Шын мәнінде, капитализмде ебекті табиаты згереді, йткені

адам машинаа тәуелді кйге тседі, «ал адам абстрактілі ызмет пен аса-

зана айналады» (Карл Маркс, Early Writings [1844], 285). Жмысшыны

аылды және шыармашыл адам ретіндегі әлеуеті пайдасыз болып ала-

ды. Капитализмде кп жмысшы шін кнделікті атаратын білікті ж-

мыс трі жмыса барып, айту болатыны айтылды.

Алайда нары сыншыларыны алдында «жаттану ндірісті капита-

листік формасыны салдары ма, әлде азіргі заманы технологияны

салдары ма» деген сра трады. Біз шын мәнінде ажеттіліктерімізді

анааттандыратындай жеткілікті тауар ндіретін, біра ндірісті жат-

тану жйесіне тәуелді болмайтын ндіріс формасын елестете аламыз ба?

Ондай ндіріс формасы болса да, ол әзірше бізге белгісіз.

157

МЕНШІКТІ БЛУ

шінші сын еркін нарыта капиталистерді жмысшыларды анауы-

на атысты айтылады. Маркс шін анау дегеніміз – осымша ебек ету.

Жмысшыа бір кндік жмысы шін аы тленеді. Бл жмыс орнында

жмысшы капиталист берген ебекаыа пропорционал болмайтын е-

бек арылы капиталиске пайда тсіреді. Шынында, акционерлер млде

жмыс істемей-а пайданы бір блігін алып отырады. Осылайша нары-

та жмысты пропорционал блігін атармай-а, сыйаы алатындар а-

наушылар болып саналады. Атаран ебектерінен аз тлемаы алатын-

дар – аналушы адамдар.

Капиталистер з меншігін пайдаа жаратандытан немесе з ашасын

тәуекелге тіккендіктен оларды пайда круі әділ деген тжырым – еркін

нарыты орауды табии трі. алай боланда да, р ана ебекпен

еш нәрсе ндіре алмайсы. лдекім шикізатпен, машинамен, зауыттар-

мен т.б. амтамасыз етуі керек. Осылайша анау туралы пікірталастан з

меншігін пайдаа жаратаны шін капиталистерді сыйаы алуа ыы

бар ма деген сра туындайды. Біра оларды осы меншікті иеленуге мо-

ральды ыы бар ма? Жеке меншік ытарын негіздеу сияты негіз-

гі мәселені шешіп алмай трып, еркін нары ебекті анауа әкеп соа ма

деген сраа жауап бере алмайтын сиятымыз.

Соысы, марксистерді, социалистерді және либералдарды кп-

шілігіні нарыты те лкен әрі әділетсіз тесіздік тудыратынына а-

тысты айтан сыны ке таралды. Еркін нарыты шектемесе, мны соы

жантршігерлік кедейлікке әкеп соуы ммкін. Энгельсті 1844 жылы

Лондонны орталыындаы Сент Джайлс ауданын алай суреттегенін

арастырайы:

Мны барлыы тар аулалар мен тйы кшелердегі трын йлермен

салыстыранда ткке трысыз, йлерді арасындаы ирап тран жа-

бы ткелдерді ластыын суреттеу ммкін емес. Бтін терезе атымен

жо, абыраларды топыраы гітіліп тр, ал есік керегелері мен те-

резе жатаулары ираан, есіктер ескі татайлардан июластырылып

жасалан, кейбірінде есік млдем жо, рылар ауданында рлайтын еш

нәрсе болмаандытан, оны ажеті де жо. Барлы жерде оыс пен

кл йіліп жатыр, ал есік алдына тгілген лас сйытытар сасы шал-

шытара айналан. Бл жерде кедейлерді е кедейі, е тмен аы ала-

тын ызметкерлер рылармен және жезкшелік рбандарымен бірге

мір среді ... ал айналадаы моральды лдырауды тиыына әлі

біржола кете оймаан адамдар кн санап бл батпаа тереірек бата

тсіп, оларды кнделікті мтажды пен ластыты, злым ортаны

деморализациялы әсеріне арсы трарлы кштері кннен кнге сар-

ылып барады («The Condition of the Working Class in England», Marx

158 |

МЕНШІКТІ БЛУ

and Engels on Britain ([1845] кітабында, Moscow: Marx-Engels-Lenin-

Stalin Institute, 1953), 60–61).

Жадайды жасартуа әлеуеті жететін бай мемлекеттерді барлыы о-

амны адамдарды мндай ауыртпалытан орауа міндетті екенін мо-

йындады, сондытан да әл-ауатты жасарту шін басаларына ара-

анда тиімдірек болатын трлі шаралар абылданды. Жмыссызды пен

мгедектік бойынша және табысы тмендерге берілетін жәрдемаылар,

баса да кмектер әлдеайда бай оамдардаы адамдарды басым блігі

шін мір сруді е тменгі дегейін амтамасыз етуге ммкіндік береді.

л-ауат мемлекеті бл жадайды тзеткен болса да, нары туында-

татын тесіздік дегейі абылдауа трарлы па? Мндай оам жоа-

рыда арастырылан кірістер шеруінде суреттелді. Ол әділ ме? Осында

айтылан пікірлер мндай оамдарды утилитарлы трыдан негіздеуге

болатынын крсетеді. Бл мәлімдеме тааларлы болып крінуі ммкін.

Кбінесе утилитаризм кірістер шеруіндегі тесіздікті крсетуден брын

ресурстарды шамамен те блуді сынады. Тедік бойынша келтірілген

утилитарлы аргументті негізгі йарымы – адамдарда тауарлара а-

тысты «азаймалы шекті німділікті» болатыны. Бірінші рет шоколадты

печенье жеген кездегі пайда немесе рахат екінші ретке араанда әлде-

айда кшті болады. Сондытан екі адам болса және екі печенье болса,

онда утилитаризм әр адама бір-бірден алуды сынар еді. Сондай-а бел-

гілі бір аша сомасы байлардан грі кедейлерге әлдеайда кп пайда кел-

тіреді. Пайдалылыты арттыру шін игіліктерді блісу керек, сондытан

игіліктерді байларды олынан алып, кедейлерге айта блу пайдалылы-

ты арттыра тседі.

Бл аргументті әлсіз тсы игіліктердің қалай бөлінетіні бөлуге арнал-

ған қолда бар игіліктердің санына әсер етпейді деген йарым сияты.

Біра кбіне эгалитарлы блініс ынта мен кәсіпкерлікті тншытырып

тастайды деген пікір де айтылады: з кірісіізге елеулі тсім оспайтын

болса, ынтамен жмыс істеуді немесе жаа нім шыаруа тырысуды

ажеті не? Екінші жаынан, аздаан тесіздіктерге жол берілсе, адамдар

инновацияа және німді ебек етуге ынталанатын болады. Осылайша

тесіздік бар оам тедік бар оама араанда німді кбірек ндіруі

ммкін, сондытан біз тауарларды кпшілігінде азаймалы шекті німді-

лік болатынын абылдаса та, бл утилитарлы трыдан анарлым жа-

сы болуы ммкін. Еркін нарыты олдайтын утилитаристерді ойынша,

адамны баытты болуына жоспарлы экономика мен тедікке араанда

нары кбірек септігін тигізеді. Біра кіметтерге оамды игіліктер-

ді амтамасыз етуге және «оама келетін залалдарды» (негатив сырт-

ы салдары бар игіліктерді) азайтуа баытталан занаманы енгізуге

159

МЕНШІКТІ БЛУ

ммкіндік бере отырып, нарыты жасартуа болады. кімет сондай-а

кедейлік шектен асып кетпеуі шін әлеуметтік амсыздандыруды ан-

дай да бір формасын енгізуі керек. Мндай жйе утилитарлы трыдан

біз жасай алатын е жасы жйе болуы ммкін. Бл мндай экономика-

ны әділ екенін крсету шін жеткілікті ме? Бан кпшілік сене оймай-

ды. Ролзды әділдік теориясы – соы уаыттаы бдан да жасысын жа-

сауа тырысан е уатты мтылыс.

Ролздың әділдік теориясы

ділдікті белгілі принциптері бастапы тедік жадайында келі-

сілетіндіктен, оларды негіздеуге болар еді.

(Ролз, A Theory of Justice ([1971], Oxford: Oxford

University Press, 1999), 21 [19]

Гипотезалық шарт

діл оам дегеніміз не? Оны алай білуге болады? Алдымен, әділдік тура-

лы мәселе туындайтын арапайым мысалды арастырайы. Екі адам – сіз

және мен – покер ойнап отырмыз делік. Мен картаны таратамын, ал сіз з

карталарыызды алып, арай бастайсыз. з олымдаы карталарды к-

термес брын, мен жерде беті жоары арап жатан тз ара картасын

байап аламын. Мны кріп, мен олымыздаы карталарды тастап, ай-

тадан таратуды сынамын. Алайда сіз таратылан партияны ойнауымыз

керектігін айтасыз. Осылайша біз бір-бірімізбен келіспейміз. Мндай

жадайда не істеу керек?

Аыр аяында, біреуіміз кш крсетуге дейін баруымыз ммкін. Біра

ждыры ала жгірмес брын, әділдік немесе әділ нәтиже андай болуы

керектігін анытай отырып, мәселені шешуге болатын бірнеше стратегия

бар екенін тсінуіміз керек. Мысалы, соны бірі бл мәселеге атысты ал-

дын ала келісім жасап ою болма. Ойынды бастамас брын, осындай не-

месе осыан сас баса жадайларда не істеуіміз керектігі жнінде жа-

зылан за-сонар жат толтыруымыз ммкін. Осындай келісімге келу

даулы мәселені шешуге кмектесуі де ммкін. Натыра айтса, белгілі

ойын ережелеріні жиынтыымен ойнауа ауызша келісім жасасан бо-

лар едік. айталап айтатын болса, мәселені ережелерге сйене отырып

шешеміз.

Алайда біз сйенетін наты ешандай келісімні болмауы да әбден

ммкін. Таы не істей аламыз? Екінші бір ой – «бейтарап крерменнен»

160 |

МЕНШІКТІ БЛУ

кеес алу. Ол жерде біз екеуміз де рметтейтін крермен, ал клубта ой-

наса, треші болуы ммкін. Ал біз бала болса, мысалы аа мен арын-

дас, шешім абылдауды анамыздан срай аламыз. Таы да, біз осы әдісті

кмегімен тпкілікті шешімге келуге тиіспіз.

Біра айналамызда ондай адамдар болмаса ше? шінші стратегия –

иялымызда гипотезалы бір крерменді елестету. «ке осында болса,

не дер еді?» рине, бл мәселені шешілуіне кепілдік бермейді; біз әрі

арай ол не дер еді деген мәселе бойынша дауласуымыз ммкін. Алайда

біреуді баса бір бейтарап адамны жадайа алай арайтыны туралы

з ойларыны ате екенін тсінуі жаалы емес. Осылайша бл тактика

кейбір жадайларда пайдалы болуы ммкін.

Сайып келгенде, біз гипотезалы келісімге жгіне аламыз. Ойын бас-

талмай трып, екеуімізді біреуіміз осы мәселені ктергенімізде, онда з

иялымызда андай келісім жасайтынымызды арастыра алар едік. Осы

мәселені талылаан болса, олымыздаы карталарды тастауа келісер

едік деп сізді сендіре алатын шыармын. Сізге таратылан карталар сал-

матыра боландытан, мнымен келіспейсіз. Осы кеште олыыза ал-

аш рет жасы карталар тскен болуы ммкін. Бл жадай сізді әділдікке

кз жмуа итермелейді. Бл карталар таратылана дейін не нәрсеге ке-

лісетініізді ойша елестету – жеке мдделеріізден туындаан сыаржа

пікірлеріізді ой елегінен ткізу тәсілі. Ролз зіні әділдік принциптерін

орауда осы идеяа сйенеді.

Біз әділдік мәселесін шешу шін гипотезалы келісім әдісін олдана-

тын болса, онда бізді гипотезалы шарт ерекше бір жадайларда орын

алады деп санайтынымыз аны. Карта ойынын таы бір арастырайы:

гипотезалы трыдан келісімге келген тараптар (сіз және мен) шынайы

мірдегідей жадайа тап болса, бл әдісті олдана алмаймыз. Себебі

шынайы мірде дау туып отыр, мен картаны айта таратым келеді, ал

сіз оан арсысыз, бл мәселені шешуді жолын таба аламыз деген міт

бар. Гипотезалы келісімге ол жеткізгіміз келсе, онда шынайы мірден

алшатауымыз керек. Карта ойынында бл те оай. Біз карта таратыл-

ана дейін андай келісім жасайтынымызды елестетеміз. Сондытан біз

біратар білместікке жол береміз. олына андай карталарды тсетінін

ешкім білмейді. Біз мны барынша дрыс елестете алса, онда біз наты

мдделерміз, яни олымыза жасы немесе жаман карталарды тсуі еш

әсер ете алмайтын жадайда боламыз. Осылай ойланбаса, гипотезалы

келісімге келу ммкіндігіміз те тмен.

Осылайша Ролз зіні әділдік принциптерін негіздеу шін гипоте-

залы шарт аргументін олданады. Соан сай Ролзды жобасын ш

элементке блуге болады. Біріншісі – гипотезалы шарт орын алатын

жадайларды анытамасы; екіншісі – әділдік принциптеріні дәл осы

161

МЕНШІКТІ БЛУ

шарта байланысты тадалатыны жніндегі аргумент; шіншісі – мны

тым рыанда бгінгі демократиялы режимдер шін әділдікті дрыс

принциптері екенін крсетететіні туралы мәлімдеме. Осы элементтерді

біріншісін, яни Ролз «бастапы позиция» деп атаан гипотезалы шарт

жадайларын арастырайы. леуметтік әділдік туралы шарт жасау мм-

кін болса, келісім жасаушы тараптарды білімі немесе білімсіздігі андай

дегейде болуы керек?

Заманауи оамдаы барлы адамдар арасында гипотезалы шарт бо-

луы ммкін деп елестетсек, бл ойымыз сәтсіз болар еді. Адамдарды бар-

лыы бірдей келісетін шарттар жо (бар болан кнні зінде оларды

әділдік тжырымдамасына толыанды сәйкес келуі екіталай). Мысалы,

кейбір байлар салы тлеуге зілді-кесілді арсы болып жатады, ал кедей-

лер әлеуметтік жәрдемаыларды арттыру шін байларды азіргіден де

кбірек салы тлегенін алайды. Демек біз дауласамыз және әділдік тео-

риясыны мәні – осындай дауларды шешуге тырысу.

Ролзды пікірінше, адамдарды наты мдделері кбіне оларды әділ-

дік туралы кзарастарына әсер етеді. Олар здеріне андай әлеуметтік

карталарды (интеллект, кш және т.с.с.) тскенін білетіндіктен, әділдік

мәселесі ажет ететін бейтарап позиция стана алмайды. Ролз әділдік

бейтарап болуды ажет етсе де, бейтараптыты білместік жадайы ары-

лы модельдеуге болады деп санайды. Бл гипотезалы шарт аргументіне

жол ашады. Тсінікті болуы шін келесі мысалды арастырайы (айтпа-

шы, бл Ролзды мысалдарыны бірі емес).

Жаын уаытта футбол трешілеріні саны крт азаяды деп шамалап

крелік (ойыншыларды иянатынан кілдері аланы сонша – олар-

ды бәрі сада атумен айналысып кетті деп елестетіп крііз). Кп ойын-

дарда бейтарап треші табу иындай тседі. «Манчестер Юнайтед» пен

«Манчестер Сити» футбол клубтары арасында ойын жріп жатыр, ал

матчтаы жалыз білікті треші – «Манчестер Юнайтедті» менеджері

делік. «Манчестер Сити» командасы оны трелік етуіне арсы болаты-

ны тсінікті. Алайда Футбол ауымдастыы ерте ме, кеш пе бл иынды-

ты туындайтынын білгендіктен, дәрі ойлап тапты. Бл дәріні ішсеіз, бір

ана шетін мәселені оспаанда, зіізді әдеттегідей алыпты сезінесіз.

Бар боланы кейбір нәрселерді мытып аласыз. Сіз андай футбол ко-

мандасын басаратыныызды есіізге тсіре алмайсыз (әрі есіізге тсі-

руге тырысандара ла аспайсыз). Осы дәріні ішкен со, Манчестер

Юнайтедті менеджері ойына алай трелік етуі керек?

Ол ойына бейтарап трелік етуі ммкін. зіні бір команданы баса-

ратынын білгенімен, дәл айсысы екенін есіне тсіре алмайды. Осыан

сәйкес, оларды бірін кездейсо тадаса, з командасына зиян келтіруі

ммкін. Ол з командасыны болашаына балта шапысы келмейді деп

162 |

МЕНШІКТІ БЛУ

санаса, оны олынан келетіні – ойынны ережеге сай туін адаалап,

барынша әділ трелік ету ана. Білместік бейтараптыты туындатады.

Осыны ескере отырып, біз Ролзды бастапы позициясыны рылы-

мын арастыра аламыз. Бастапы позициядаы адамдар, яни гипотеза-

лы шарт жасаушы тараптар здеріні ерекше жадайларынан бейхабар

болатын «білместік пердесіні» ыпалында болады. Осыан байланысты,

олар з пайдалары шін не істеу керектігін білмейді, сондытан бейтарап

әрекет етуге мәжбр болады.

Ролзды айтуынша, адамдар бастапы позицияда здеріні оамдаы

орнын немесе тапты жадайын білмейді. здеріні әлеуметтік мәрте-

бесі, гендерлік бірегейлігі мен нәсілінен де хабары жо. Сондай-а олар

здеріні «табии асиеттеріні», яни з абілеттері мен артышылы-

тарыны бар екенінен де бейхабар. Осы мәселелерге атысты, олар з

олдарында андай карта барын білмейді.

Бл жадай олар келісімге келу шін жеткілікті ме? ділдік мәселелері

бойынша адамдарды бліп-жаратын жалыз нәрсе жеке мдде ана болса,

онда бл жеткілікті болар еді. Алайда Ролз мны мәселені дрекіленді-

ріп, тым арабайырландырып жіберетінін мойындайды. Адамдар да м-

нымен келіспейді, йткені олар әртрлі нәрселерді баалайды. Оларды

«игілікке атысты тжырымдамалары» да әртрлі, яни нені мірді мәнді

ететініне атысты трлі идеялары бар. Адамдарды моральды, діни және

философиялы кзарастары әртрлі және масаттары мен амбицияла-

ры да бірінікіне-бірі самайды. Сондай-а оларды оам андай болуа

тиіс дегенге атысты кзарастары да әртрлі болып келеді. Ролз бл а-

параттарды барлыын да жоа шыарады. Ролзды айтуынша, адамдар

бастапы позицияда игілік туралы з тсініктерінен бейхабар және зде-

ріні «психологиялы ерекше бейімділіктерін» де білмейді.

Бл әдісті мытылыын крсету шін бастапы позицияда адамдар-

ды Ролз «еркіндік принципі» деп атаан нәрсемен, яни әрбір адамда

негізгі еркіндіктерді те әрі ке жиынтыы болуы керек деген ойымен

келісетінін тсіндіретін долбарлар жеткілікті. Еркіндікті реттеуді зге

принципін тадау, шын мәнінде, белгілі бір топты кемсітуді немесе бар-

лы адамны еркіндігін шектеуді білдірер еді. Алайда олар андай топа

немесе топтара жататынын білмесе, мнымен кім келіседі? з нәсілін

білмесе, баса белгілі бір нәсілді кемсіту кімні ойына келеді? Неге біреу

баршаны еркіндігін шектеу шін тадау жасауы керек? «Еркіндік прин-

ципі» наыз рационал тадау болып крінеді.

Екінші жаынан, бл баршаны мддесі шін жасы болса, адамдар

не шін тесіздікке негізделген шектеулі еркіндікті тадауы ммкін де-

ген арсылы айтылады. Ролз мны жоа шыарады, біз оны себепте-

рін ысаша арастырып теміз. Дегенмен мынадай таы бір арсылы

163

МЕНШІКТІ БЛУ

айтылады: осыан дейін сипатталандай, адамдар андай да бір тадау

жасай алмайды немесе шешім абылдай алмайды делік. Олар здеріні

андай екенін немесе не нәрселерді нататынын білмейді. Ендеше олар

оамны андай болуы ажет екеніне атысты шешімді алай абылдай

алма? Игіліктер туралы тсініктері болмаса, олар еркіндікті баалауды

айдан біледі?

Ролзды бан беретін жауабы мотивацияны белгілі бір трі бар деп

шамалау ажет дегенге саяды. Оны ойынша, бастапы позицияда та-

раптарды «игілік жнінде әлсіз теориялары» бар. Игілік жніндегі әлсіз

теорияны бірінші және е маызды элементі бастапы позициядаы

агенттерді здеріні не алайтынын білетініне байланысты, Ролз оны

«бастапы игіліктер» деп атады. Олар – еркіндік, ммкіндіктер, байлы,

кіріс және біраз пия болып крінетін «зін-зі рметтеуді әлеумет-

тік негіздері». Ролзды пайымдауынша, бларды барлыын біріктіретін

орта нәрсе – адамдар не аласа да, бларды рационал трде алатын

игіліктер болуы. Сізді игілік туралы тсінігііз неге атысты екеніне а-

рамастан, яни рахат, тауалы, а аулау, нысананы кздеп атумен айна-

лысу, балы аулау, ой-сананы сіру немесе баса нәрсе болса да, әрашан

Ролзды бастапы игіліктері ажет болады. Ролзды айтуынша, адамдар

здеріні жеке масаттары шін ажет әмбебап ралдар ретінде әра-

шан еркіндікті, ммкіндікті және ашаны тадайды. Сондытан бастапы

позициядаы агенттер здеріне бастапы игіліктерді ажет екенін біледі

деп топшыланады.

Ролз олар осы бастапы игіліктерді кбірек боланын алайды және

агенттер з масаттарына жету шін е тиімді ралдарды пайдаланатын-

дытан рационал болып келеді дегенді осады. Сондай-а олар бір-біріне

ызанышпен арамайды, сондытан баса адамдар табыса жетсе, ыз-

анып, апаланбайды. Сайып келгенде, олар «бір-біріне атысты мдде

кздемейді». Олар басаларды позитив немесе негатив жадайына ы-

зыушылы танытпайды.

Ролзды әлемдегі адамдарды барлыы осындай деп айтпағанын т-

сінген жн. Адамдар кбіне ызанша немесе иррационал болады және

бізді баса адамдарды мірі ызытырады. Керісінше, Ролз бастапы

позицияда болатын адамны ойдан шыарылан, гипотезалы моделін

жасайды. Карта ойыны кезінде біз әділ, гипотезалы келісімге келу шін,

ойыншылара карта таратылса да, таратылмады деп санады. Дәл осылай

бастапы позицияда да келісімге келуші тараптар арасында бейтарапты-

ты амтамасыз ету шін, оларды білместігі мен білімі анарлым радикал

дегейде болады деп есептедік. Ал соында бастапы позициядаы адам-

дарды шынайы мірдегі адамдара самайтынын креміз. Алайда бл

теорияа атысты сын емес. Білместік пердесіні артындаы бастапы

164 |

МЕНШІКТІ БЛУ

позиция шарттары адам табиатын сипаттауа емес, әдіснамалы рыл-

ы ретінде олдануа арналан; бл рылы әділдікті дрыс принципте-

рі туралы тсінік алыптастыруа кмектеседі.

Бастапы позицияны крінісін толы аятаудан брын, оан осатын

таы бірнеше блік бар. Ролзды ойынша, адамдар з оамы туралы на-

ты фактілерді білмейді. Олар оны экономикалы және саяси жадайын,

оны ркениеті мен мәдениетіні дегейін немесе здеріні ай рпаа

жататынын білмейді. Алайда олар адамдарды, яни оамдаы шынайы

адамдарды әділдік сезімі мен игілік туралы тсініктері бар екенін біледі.

Сондай-а олар з оамдарыны Юм «әділдік жадайлары» деп атаан

нәрсені аясында екенін біледі. Юм кейбір жадайларда әділдік идеясын

олдануа болмайтынын атап крсетті. Біз шектен тыс жошылыты

шегіне әбден жетсек, тіпті жадайды нашарлыы соншалы – барлы

адамны тірі алуын амтамасыз ете алмайтын болса, онда баса біреу-

ді әрекеттерін әділетсіз деп сынауымыз аыла онымсыз болып кріне-

ді. Тірі алу шін сізді басалардан бір нәрсені тартып алуыыз ажет

болса, бл жерде әділдік туралы ойлар тым орынсыз крінеді. Ал, екінші

жаынан, әрайсымыз керегімізді алаанымызша ала алатындай молшы-

лыта мір срсек, әділдікке атысты конфликт туындамас еді. Сізде ма-

ан ажет зат болса, ал мен оны баса жерден еш иындысыз ала алсам,

сізбен бл шін жанжалдасып айтемін? Осыан сәйкес, әділдік жадай-

лары «тапшылы пен молшылыты арасында» болады және Ролз тарап-

тарды осындай шарттар аясында орын алан оамды реттеу принципте-

рін тадайтынын біледі деп йарады.

Әділдік принциптерін таңдау

Бастапы позиция алыптасып боланнан кейінгі әділдік принциптері-

ні нәтижелері андай болма? Ролзды пікірінше, кез келген адам кез

келген уаытта ойша бастапы позицияа орала алады. Біз солай істесек,

әділдік принциптерін шынымен абылдаймыз ба, жо па, соны кре ала-

мыз. Ролзды айтуынша, біз тадайтын принциптер тмендегідей:

1. Барлы адама арналан еркіндік жйесімен йлесетін ке ауымды

жалпы еркіндік жйесіне атысты адамдарды ыы те болуа

тиіс.

2. леуметтік және экономикалы тесіздіктер:

(а) олардан ... артышылытар ктуге болатындай етіп жасалуы

ажет;

(б) лауазым мен ызметке ол жеткізу ммкіндіктеріні әділдігі те-

дік шарттары аясында баршаа ашы болатындай етіп жасалуы ке-

рек (A Theory of Justice, 302 [266]).

165

МЕНШІКТІ БЛУ

Бірінші принцип – «еркіндік принципі», екінші (а) принцип – «айырма-

шылы принципі» және екінші (б) принцип – «әділ ммкіндіктер прин-

ципі». Ролзды пікірінше, «еркіндік принципіні» баса екі принципке

араанда «лексикалы артышылыы» бар, сол сияты, «әділ ммкіндік-

тер принципіні» де «айырмашылы принципінен» артышылыы бар.

Ролзды ойынша, бл жадай оамны әл-ауаты аыла онымды де-

гейге жеткеннен кейін, еркіндік тсінігіне экономикалы әл-ауат пен

ммкіндіктер тедігі мәселелеріне араанда абсолют басымды берілуі

керек екенін білдіреді. Осы трыдан аланда, мысалы, л иеленуші жйе

лдарды жадайын бостандытан грі әлдеайда жасартса, бл тіпті

шынды болан кнні зінде лдыты еш атауа болмайды. Мәжбрлі

лды те еркіндікті мойындаумен йлеспейді, сондытан лдар шін

экономикалы артышылытарды бар-жоына арамастан, еркіндікке

орын берілуі керек. «діл ммкіндіктер принципіні» «айырмашылы

принципіне» араанда басымдыа ие екеніне атысты да осыны айтуа

болады.

Бл тарауда бізді ызытыратын басты таырып – «айырмашылы

принципі». Мны жалпы эгалитарлы принцип екенін айта кету керек,

яни Ролз шін барлы азаматтар арасында игіліктерді те блінуіні

пайдасын крсететін орта йарым бар. Алайда Ролз эгалитаризмге ар-

сы уатты сын айтатын жоарыда талыланан аргументке назар аудара-

ды. Ол эгалитаризмні ынталандыруа орын бермейтінін айтады. Яни

кейбір адамдар осымша марапата ие болатынын білсе, әлдеайда ыж-

даатты ебек етеді. Мндай адамдарды німді ебегіні барлыымыза

пайдасы тиеді. Жаа жмыс пен ттыну ммкіндіктері арылы – тікелей,

салы тсімдері арылы жанама трде пайдасын креміз. Сонымен те-

сіздік барлы адама пайда әкелсе, оан андай арсылы айтуа болады?

Айналып келгенде, мны кімге зияны бар? Осы себептер бойынша эга-

литаризмге кейде тиімсіз әрі иррационал немесе тіпті «ызаныш саяса-

ты» деген айып таылады.

Ролз тесіздік барлы адамдарды жадайын жасартса, әсіресе нашар

нәрселерді жасартуа ажет болса, тесіздікке рсат берілуі керек де-

ген шартты тжырымды абылдайды. Бл идея «айырмашылы принци-

пін» туындатады. Алайда, жоарыда баяндаландай, ынталандыру ажет

пе деген сраа философтар емес, психологтар мен экономистер жауап

беруге тиіс.

Алдыы тарауда мен утилитарлы саясат философиясы еркін на-

ры пен әл-ауат мемлекетін ортаа шыарады деген едім. Мндай жйе

«айырмашылы принципін» атайтын тесіздіктен грі әлдеайда кп

тесіздікке жол береді. Біра Ролз «айырмашылы принципіні» әділ-

дік трысынан арты болуы ажеттігін алай крсете алады? Ол бан

166 |

МЕНШІКТІ БЛУ

гипотезалы шартты пайдалану ажет деп жауап береді. Бастапы пози-

цияда адамдар утилитаризмнен грі, Ролзды әділдік принциптерін та-

дар еді. Біра олар неге мндай тадау жасайды? Утилитарлы принцип-

терді неге тадамайды?

Бл бастапы позицияны бейімделуін арастыруа кмектеседі.

азір ана аурухана тсегінде есіізді жидыыз делік. Біріншіден, сіз

есімді жоалтып алдым деп ойлайсыз. Денеізге кз саланда, басыыз-

дан аяыыза дейін бинтпен таылып жатаныызды кресіз. Сіз аты-

ызды, жынысыызды немесе нәсіліізді есіізге тсіре алмайсыз, де-

неізге арап бларды біле алмайсыз (білегіізге таылан биркада тек

нмір ана жазылан). Отбасыыз, кәсібііз, табыыз, кшті жатары-

ыз, дадыларыыз және т. б. фактілерді барлыын мытып алансыз.

Бір кездері экономика және әлеуметтану сабатарында оыан кейбір

жалпы теорияларды есіізге тсіресіз, алайда тарих пәнінен еш нәрсені

есіізге тсіре алмайсыз. Шын мәнінде, сіз тіпті азір ай асыр екенін

де айта алмайсыз. Содан со палатаа а халат киген бір адам кіреді де:

«айырлы та, мен – профессор Джон Ролзбын» – дейді. «Ерте сізді

жадыыз алпына келеді, бинттер шешіледі, сіз бл жерден шыа аласыз.

Сондытан уаытымыз кп емес. Бізге сізді ертенен бастап зііз та-

даан оамда мір сретініізді ескере отырып, оамды алай рыыз

келер еді деген сраа жауап бергенііз ажет. Сізден оамды з жеке

мдделеріізге сай жобалауды сраймыз. Наты мдделеріізді андай

екенін білмесеіз де, мен сізді еркіндік, ммкіндіктер, байлы және кіріс

сияты бастапы игіліктерді кбірек алайтыныызды айта аламын әрі

баса біреуді тадыры туралы ойлауа міндетті емессіз. Мен бгін кеш-

ке сізді не шешкеніізді білуге келемін.» Мндай жадайда нені тадау

рационал болма?

Байасаыз, біз басында бастаан «келісім» идеясынан грі прин-

циптерді «тадау» туралы айта бастады. Іс жзінде мны аса маызы

жо. Бастапы позициядаы адамдарды барлыы бірдей деп саналады.

Сондытан оларды барлыыны ойы бірдей, сол себепті біз тек бір адам-

ны ана тадауына назар аудара аламыз. Мны еш зияны жо және бл

аргументті тсінуді жеілдетеді.

Сонымен сіз «еркіндік принципін» тадайсыз ба? Біз сізді неліктен

осылай істейтініізді негізгі себебін жоарыда арастырды. зіізді

ай топа немесе топтара жататыныызды білмегендіктен, оамдаы

кейбір топтарды кемсітуііз аыла сиымсыз болма. Сізді бар білетіні-

із – олай жасасаыз, тек зіізді кемсітетінііз. Сол себептен сіз бәрі-

не тедей берілетін еркіндікті тадайсыз. Біра неліктен бәріне тедей

берілетін ең ауқымды еркіндікті тадайсыз? Бл Ролзды адамдар жай

ана бастапы игіліктерді кксемейді, оларды барынша кп боланын

167

МЕНШІКТІ БЛУ

алайды деген йарымынан туындайды. Білместік пердесінен баса не-

месе аурухана тсегінен тыс жерде «еркіндік принципі» айын және ав-

томатты тадау болып крінеді («әділ ммкіндіктер принципі» туралы да

осылай айтуа болады).

Ролзды адамдар «еркіндік принципін» абылдап ана оймай, оан

баса принциптер алдында «лексикалы басымды» береді дегенін естен

шыармаыз. Осы кзараса сәйкес, біз еркіндікті баса бір нәрсе шін

рбан ете алмаймыз. Алайда еркіндікке осындай абсолютті басымды

беруді рационал тадау деп айту иын. Еркіндікті ауіпсіздік шін рбан

ететін кездер де болады. Мысалы, соыс кездерін және комендант саа-

тын еске тсірііз. Немесе лкен экономикалы иынды пен тапшылы

кезінде, егер аш алмауымызды жалыз жолы болса, саяси және азамат-

ты еркіндікті шектеуге келісуіміз ммкін. Олай болса, еркіндікті басым

екенін алай абылдай аламыз?

Ролз соыс сияты ттенше жадайлара әдейі мән бермейді, мндай

жиі кездеспейтін мәселелерді арастырмас брын, ол әділдікті нерлым

«маызды» жадайларын тсіндіруге мтылады. Сондай-а ол біз әділдік

принциптерін «әділдік шарттары» аясында орын алан оам шін та-

даймыз деп санауа болатынын айтты. Яни біз оамымызда ресурстар-

ды аса тапшы емес екенін білеміз, сондытан мндай мәселелерге бас

атыруды ажеті жо. Ролзды кмәнді болса да, кілге сиярлы кз-

арасыны мәні мынада: біралыпты ркендеу кезеінде материалды

дамуа араанда, негізгі ытар мен еркіндіктерге әрдайым басымды

берілуге тиіс.

Ал енді «айырмашылы принципін» орытындылауа кшелік. Бл

принципке сәйкес, тесіздік әр адамны мддесіне сай болмаса, оамда-

ы байлы пен кіріс те блінуі керек. Наты айтанда, бл кірісі тмен

адамдарды пайдасына шешілуі керек. Неліктен мндай принципті та-

дауымыз ажет?

Шын мәнінде, біз азір белгісіздік жадайындаы рационал тадау

мәселесіні мысалын арастырып отырмыз. ділдікті андай принцип-

терін тадаанымыз рационал шешім болады деген мәселені шешпес б-

рын, осы жадайда рационал тадауды андай принциптерін олдану

орынды болатынын анытап алуымыз ажет. Мндай тсінік бізді «ра-

ционал тадау теориясыны» ресурстарын пайдалану арылы мәселені

шешуге кмектесетінімізді крсетеді.

Бл мәселені іс жзінде кру шін, мысал ретінде те арапайым жа-

дайдан бастайы. Сіз бір мейрамханада отырсыз және бірінші таамды

тадауыыз ажет делік. Ас мәзіріндегі баалар наты белгіленген, сон-

дытан оларды салыстырмалы бааларына атысты аладауды ажеті

жо. Сондай-а сізді жеке ерекшеліктеріізге атысты туындауы ммкін

168 |

МЕНШІКТІ БЛУ

диета стау немесе діни мәселелерге де назар аудармаыз. Тадау – те

арапайым. Мәзірде тек екі таам бар: мидия және ауын. ауын – сенім-

ді тадау. Бл жасы мейрамхана боландытан, мнда жоары сапалы,

бабына келе піскен ауын ана беріледі. Оны сізге найтынына сенім-

ді болуыыз ммкін. Біра мидияны тадау – мар ойынына сайды.

детте ауына араанда мидия сізге кбірек ләззат сыйлайды, біра б-

зылан мидия сізді бір апта уаытыызды текке кетіруі ммкін. ткен

тәжірибеге сйене отырып, мидиядан жасалан таамны оннан біріні

бзылан болуы ммкін деп болжауа болады. Осы фактілерді ескере оты-

рып, нені тадааныыз жн?

Осы апаратты кесте трінде беретін болса, бл бізге мәселені тсі-

нуге кмектеседі. Сандар нсалардан шыатын («ләззат» және «кейіс»)

пайдалылыты салыстырмалы млшерін крсетеді деп саналады.

Қауын 5 (жасы немесе жаман)

Мидия 20 (жасы болса – ммкіндік 90%) – 100 (жаман болса – ммкін-

дік 10%)

Рационал тадау теориясыны бірі «ктілетін пайдалылыты барынша

арттыруды» немесе «орташа мәнді барынша арттыруды» сынады. Бл

дегеніміз әр нсаны орташа крсеткішін аламыз, содан кейін орташа

мәні жоары нсаны тадаймыз. Бл орташа крсеткіш – зіміз айтан

ктілетін пайдалылы. рине, ауынны орташа пайдалылыын есеп-

теу дегеніміз – бос сз; алай боланда да, нәтиже тек 5-ке те болма.

Мидиядан ктілетін пайдалылыты есептеу – біршама иын іс. Біз мм-

кін болатын әрбір нәтижені пайдалылыын алып, оны ытималдыа

кбейтеміз. Содан со осы сомаларды барлыын осып, орташа санды

шыарамыз. Сонымен біз 20-ны (жасы мидияны пайдасын) 0,9-а (олар-

ды сапалы болуыны ытималдыына) кбейтіп, 18 деген крсеткішті

аламыз. Содан кейін біз -100-ді (нашар мидияны пайдалылыын) оны

ытималдыына кбейтіп, -10 деген нәтиже аламыз. Азайту амалы ары-

лы олардан (18 және -10), 8 деген крсеткіш аламыз, ал бл – мидияны

ктілетін пайдалылыы.

Бны тсінуді таы бір тәсілі – зіізді осы «ойынны» заа созыл-

ан сериясыны ішіндемін деп елестету. Сіз бл мейрамханада 100 рет та-

матанасыз және әр жолы мидия жейсіз делік. Егер ытималдытар дрыс

болса, сізде тосан «жасы» және он «жаман» тәжірибе болады. рбір

жасы тәжірибе 20-а те, сондытан оларды кбейтіндісі 1 800 болады.

рбір жаман тәжірибе -100-ге те, оны жалпы нәтижесі -1 000 болады.

Демек, мидияны 100 таамы 800 «пайда» береді, орташа пайда, яни кті-

летін пайдалылы 8 болады. Мны «ктілетін пайдалылы» деп атау, шын

мәнінде, сіз аламын деп кткен нәрсені білдірмейтінін тсіну маызды.

169

МЕНШІКТІ БЛУ

Расында, сіз ешашан 8 деген нәтижені ала алмайсыз; сіз 20 немесе -100

деген нәтиже аласыз: ктілетін пайдалылы – орташа крсеткіш.

Сіз ктілетін пайдалылыты барынша арттырыыз келсе, мидияны

тадайсыз. Бны е рационал тадау деуге бола ма? Кейбір адамдар м-

нымен, сз жо, келіспейді. Мидиялар жасы тадау боланымен, те

атерлі болып ала береді. Кейбір адамдар, баса жасы тадау тран-

да, блайша тәуекелге баруды аыматы деп санайды. ауын жасы әрі

ауіпсіз тадау, бл кейбір адамдар шін рационал тадау болуы мм-

кін. Барлыы ойдаыдай болады. Осылай ойлатындара кбіне рацио-

нал тадауды «максимин» принципін абылдайтындар ретінде арауа

болады. Бл бізге ммкін болатын е нашар нәтижені барынша жасы

болатынына кз жеткізуге, яни минимумды арттыруа кеес береді.

Шынайы мірде бл принцип пессимистер шін олданылады. Ол сізге

жолдан туге асыпауа (сізді ліп кетуііз ммкін), бадаршам жолды

ауіпсіз екенін крсеткенше ктіп, содан кейін ана туге кеес береді.

Максиминшілер тіпті лім аупі аса жоары болмаса да, жолды кесіп ту

ыайсызды тудырмаса да, жоарыда айтыландай істейді. Мндай жа-

дайда максиминшілер ауынды тадайды.

зірге бізді олымызда рационал тадауды екі отайлы принципі

бар: ктілетін пайдалылыты барынша арттыру және максимин. Шын мә-

нінде, рационал тадауды ытимал принциптері шексіз. шіншісін (мак-

симакс) крсету шін, бастапы мысалды кеірек арастырайы. Даяшы

сізді тапсырысыызды алмас брын, «бгін ерекше таам – балыты

уылдырыы бар» деп айтты делік. Одан әрі срастыранда, бны бас ас-

пазды пісірген жаа таамы екені, о баста елу тәрелкеге бліп салына-

тыны, оларды біреуінде ана орытпаны уылдырыы бар екені, ал ал-

ан ыры тоызына пинагорды уылдырыы салынаны белгілі болады.

Осыан сәйкес, орытпаны уылдырыын алу ытималдыы 2 пайызды

(50-ден 1-і), ал пинагорды уылдырыын алу ммкіндігі 98 пайызды -

райды. Сондай-а жолыыз болып, орытпаны уылдырыы салынан

таамды алатыныыза және оны сізге ерекше салтанатпен әкеліп бере-

тініне сенімдісіз, сондытан оны дәміні ерекшелігін білмейтініізге а-

рамастан, сол таамды алдым деп ойлайсыз.

Сіз орытпаны уылдырыын алсам, ол маан соншалы ләззат сый-

лайды, сондытан оны ны 50 болады деп сенесіз. Екінші жаынан, пи-

нагорды уылдырыын (әрине, пастерленген) алсаыз, оны ешандай

зияны болмайды, біра одан ләззат ала алмайсыз. Оны кп блігін же-

мей тастайтын шыарсыз. Сондытан сіз оны нын нлге баалайсыз.

Ал енді сіз максиминді ойнауа атыссаыз, сіз ауынды тадар едііз.

Бл жерде әлі де е нашар нәтижені е жасысы алынып отыр: 0-ге а-

раанда 5 жасы. Сол сияты, міттерді арттыру әлі де мидияны алуды

170 |

МЕНШІКТІ БЛУ

талап етеді (балы уылдырыынан ктілетін міт 1, себебі оны оай есеп-

теуге болады). Алайда кейбіреулер бл жерде балы уылдырыын тадау

рационал болатынын айтады. Сайып келгенде, мар ойын сәтті болса,

оны тысы шынымен де оматы болма. Осылай ойлайтындар бізге

нәтижелерді «здіктерді ішіндегі е здік» (оны орындалуы екіталай

болса да) нсасын тадауа кеес беретін «максимакс» принципіне с-

йенеді: максимумды барынша арттыру – тәуекелді сйетін оптимистер-

ге атысты принцип. Балы уылдырыы е жасы ытимал нәтижесі бар

балама (мндай нәтижені болуы екіталай болса да) боландытан, соны

тадаан жн.

Максимакс – шын мәнінде, әзілге негізделген принцип; ол бір салма-

ты идея емес. Бл мысалда пинагор уылдырыын тадаандар осы мар

ойында жеілсе, олара орытпаны уылдырыын беруді орнына мей-

рамхананы арты жаына апарып, атып тастаса, бл ойынды жаластыр-

мас еді. здерін максимаксшы деп санайтындар, «апатты алдын алумен

шектелетін максимаксты» анарлым крделі принципін станатын шы-

ар. Біра біз оны шетке ысыра трайы. Осыан дейін біз мейрамхананы

мысала ала отырып, әрайсысыны з шешімі бар ш трлі тадау прин-

ципін анытады. Бл принциптерді анытап крсеткеннен кейін, біз на-

зарымызды әлеуметтік жадайа және бастапы позициядаы немесе жа-

затайым жадайдан со аурухана тсегіне таылан адамны рационал

тадауына айта аударамыз.

Мны бірден кру оай болмаса керек, біра бастапы позиция шін

рационал тадау принципін олдану те маызды. Біз анытаан ш прин-

ципті әрайсысы шін әділ оамны з моделі бар. з міттерін арт-

тыруды тадаан адамдар е жоары орташа мәні бар нәтижені іздейді.

Осыан сейкес, аурухана тсегінде жатып, олар әділдікті орта утилитар-

лы теориясыны андай да бір нсасын тадаулары керек: біз оамда-

ы орташа жадайды барынша жасартуа тиіспіз. Максимаксшылар, ке-

рісінше, назарларын здік нәтижелерге ана аударады. Сондытан олар

белгілі бір артышылытара ие, бай және ыпалды билеуші тап бар те-

сіздік жайлаан оамны трін тадауы ммкін. Аырында, максимин-

шілер оамдаы е нашар нәрселерді барынша жасартуды алап, тек

солара ана назар аударады. Басаша айтанда, олар Ролзды «айырма-

шылы принципін» тадар еді.

Енді біз Ролзды аргументіні салмаы бастапы позициядаы рацио-

нал принцип – максимин деген тжырыма арай ауатынын кріп отыр-

мыз. Бл Ролз белгісіздік жадайындаы кез келген мәселені шешу шін

олайлы принцип ретінде максиминді креді деген сз емес. ауын мә-

зірдегі жалыз рационал тадау емес. Кей жадайларда тәуекелге бару

әлдеайда рационал болып крінеді. Алайда Ролз бастапы позициядаы

171

МЕНШІКТІ БЛУ

ерекше жадайлар максиминді бл жадайда жалыз рационал тадау деп

ойлауа негіз бар деп санайды. Енді біз оны аргументтерін арастыруы-

мыз керек.

Максиминнің себептері

Сонда бастапы позицияда немесе аурухана тсегінде тадауды ан-

дай рационал приципін олдану керек? Бл сраа жауап бермес брын,

тадауды табиатына атысты біратар ескертулерді айта кету ажет.

Біріншіден, «әркім сарайда мір сруі керек» деген принципті неге та-

дамаса деп срауымыза болады. Осылайша з жадайымны жасара-

тынына сенімді болар едім. Біра, әрине, Ролз мндай жадайды сізді о-

амыыз ктере ала ма, жо па, соны біле алмайcыз деп жауап берер еді.

оамыыз тапшылы пен молшылы арасындаы «әділдік жадайында»

тр, ал сіз осы екі шек арасындаы німділікті барлы дегейіне олай-

лы болатын принципті тадауыыз керек. Сонымен сізді тадауыыза

физикалық шектеулер ойылады деуге де болады.

Сондай-а логикалық шектеулердің де бар екенін айту арты шыар.

Сіз нені тадасаыз да, ол логикалы трыдан ммкін нәрсе болуы ке-

рек. Сондытан сіз «барлы адамны лдары болуы керек» немесе «әр-

кім басалардан бай болуы керек» деген принциптерді тадай алмайсыз.

Е бастысы, Ролз гипотезалы шарт моделін негіздеуді идеясын кр-

сететін формалды шектеулердің бар екенін айтады. Оны мәні мынада:

адамдарды шарт жасасандары туралы айтыландар дрыс болса, фор-

малды шарттар саталуы керек және Ролз бл шарттарды тадауа осым-

ша шектеулер ретінде сынады. Осы шарттарды бірі кем дегенде барлы

тарапа белгілі болуы керек. Шарттар уадаласушы тараптарды бірінен

немесе бірнешеуінен әдейі жасырылса, онда шарт та болмайды. Бл жа-

риялылық шектеуі және ол 4-тарауда Сиджвик ораан утилитаризмні

«екі дегейлі» немесе «кімет йі» тріне жол бермеу шін жеткілікті.

Екінші формалды шектеу – шешімнің тұжырымдылығы. Шарт жасы

ниетпен жасалса, онда тараптар жадай аншалыты нашарласа да, оны

бзуа мтылмайды. Шарттарды кпшілігіні ттенше жадайларды

амтитын тстары бар. Мысалы, тараптарды біреуі тауарды жеткізбе-

ген жадайда екінші тарапты шыынын тейтін болып келісім жасалуы

ммкін. Сіз осындай шарт жасасаыз, осы «міндеттемелерді ауыртпа-

лыын» ктеруге әзір болуыыз керек. Сонымен осы мысалда мен тауар-

ды жеткізбеген жадайда сізге темаы тлемейтінімді алдын ала білсем,

онда мен шартты жасы ниетпен жасамаймын. Ролзды шарт идеясы-

ны орытындысы мынадай: иын жадайа тап болсам, мен одан бас

172 |

МЕНШІКТІ БЛУ

тартпайтындай тадау жасауым керек. Мысалы, аурухана тсегінде жат-

анда мен тесіздік жайлаан оамды тадаймын, содан кейін шынайы

оамда бл тәртіпті маан зиян екеніне кзім жетіп, рдыма кетке-

німді бір-а кремін. Мен мнымен келіспей, жйені згеруін аласам,

бл мені тадау жасаанда адалды танытпаанымды крсетеді, йткені

міндеттемелерді ауыртпалыын ктеруге әзір емеспін. діл оам за

мерзімде траты болуы керек деп ойласа, бл идея те маызды. Біз кп

замай Ролзды осы идеяны іске асыратын жмысын креміз.

Сонымен біз физикалы және логикалы жаынан ммкін болатын

және жариялылы пен тжырымдылы шектеулерін бзбайтын шешім

сынатын рационал тадау принципін іздейміз. Бірыай принцип та-

дауын анытау шін бл жеткіліксіз, себебі міттерді арттыру (орташа

утилитаризм) немесе максимин («айырмашылы принципі») негізіндегі

тадау әлі де ммкін болып ала беретін сияты. Сонымен енді не істеуі-

міз керек?

Баса баыта арай бет бру пайдалы болуы ммкін. андай жадай-

ларда міттерді барынша арттыру тадауды рационал принципі болады?

Экономикалы теория аясында міттерді барынша арттыру іс жзінде ра-

ционалдыты анытамасы ретінде абылданады. Неге блай болуы ке-

рек? Мны жауабы мынада: шешімдерді замерзімді тізбегі дискретті

болып саналады, яни оларды біреуінде болып жатан нәрсе екіншісін-

де болан немесе болатын нәрсеге байланысты емес, сіз баса кез келген

саясатты стануды орнына міттерді барынша арттыра отырып, лкен

жетістікке жетуііз әбден ммкін. Мысалы, әр жмыс кніні соында

сізге 50 фунт стерлинг жалаы беріледі, біра бл жалаыны 150 фунт

стерлинг тып алу ммкіндігі 50 пайыза те мар ойынына да тіге ала-

тыныыз жнінде айтылды делік. Демек, бл мар ойынынан ктілетін

н – 75 фунт стерлинг. Сізге кн сайын осы ойынды сынса, әрі сіз оны

сынатын адамны адалдыына сенімді болсаыз, онда ауіпсіз ойнау-

ды әдеттегі саясатын стану аыматы болар еді. Сіз әдеттегі саясатты

стансаыз, бір аптадаы бес кндік жмыс кні шін 250 фунт стерлинг

жалаы аласыз, ал мар ойын арылы орта есеппен 375 фунт стерлинг

табасыз. Сонымен, мндай замерзімді тізбекте міттерді барынша арт-

тыру, әрине, рационал стратегия екені даусыз, ал экономикалы теория

бойынша, адамдар мндай тадаулар және шешімдермен (жоарыда ай-

тылан жадайа араанда жиілігі мен болжау ммкіндігі аз болса да) бет-

пе-бет келеді.

Ал енді Ролз шін тадауларды замерзімді тізбегінде бірінші болып

бастапы позициядаы тадауды трмааны маызды. Бл – бір реттік,

айталанбайтын сыныс. Жадай иындаса, сізді баса ммкіндігііз

173

МЕНШІКТІ БЛУ

болмайды. Сондытан мітті барынша арттыру рационал саясат емес,

йткені ол тәуекелге баруды талап етеді (мидия таамын еске тсірііз).

Бл тадау рационалдыты емес, темпераментті мәселесі екенін біл-

дірмей ме?

Керісінше, Ролзды пікірінше, максимин принципін олдану және

осыан байланысты «айырмашылы принципін» тадау ерекше жадай-

лара байланысты нерлым рационал шешім болады. Оны біратар

аргументтері бар, оларды барлыы бірдей кілге сенім ялатпайды.

Алайда оларды е жасысы – тәуекелге баруды ажет ететін тадауды

балама принциптері. Мндайа бару кей жадайларда аыматы екені

аны. Тәуекелге бел буып, тылсаыз, тыырыа тірелесіз. Екінші мм-

кіндігііз жо. Бастапы позицияа айта орала алмайсыз. Егер міттерді

арттыруа бел буып, утилитаризмді тадасаыз, сізді сәтсіздікке шы-

рап, баытсыз болу ытималдыыыз әрашан жоары болады.

Адамдар «еркіндік принципін» тадайды деп санаанымыз рас (адам-

дар з еркіндіктерін тәуекелге тікпеулері керек), сонда сіз ешкімні лы

болмайсыз. Бл кепілдік утилитаризмнен айтарлытай айырмашылыты

бар екенін крсетеді. Алайда сізді таыр кедей болуыыз, жмыссыз әрі

йсіз алуыыз ммкін. Бәлкім, жадайы нашар адамдарды болуы нары-

ты экономиканы ерекше тиімді тріні жанама әсері шыар. Максимин

принципін олдану арылы әлдеайда жасы нәрсеге ол жеткізу ммкін

болса, мндай тәуекелге баруды ажеті не? Ролз ойын сәтсіз аяталса,

тадауыыз з рпаыызды болашатаы мірін шектеуі ммкін, сіз

мндай тәуекелге бараныызды алай атайсыз дегенді де осады.

Ролз сіз тәуекелге баран со, кедейленіп кетсеіз, мндай оамды

әділ деп санамайсыз және згеруін талап етесіз деп жаластырады. Біра

бл белгілі бір маынада бастапы келісімге «айта оралуыыз» болар еді

дегенді білдіреді. Басаша айтанда, ойын сәтсіз аяталса, сіз «міндетте-

мелерді ауыртпалыын» ктере алмас едііз. Осыан сәйкес, сіз шарт

жасауда адалды танытпадыыз, сол арылы «тжырымдылы шектеуін»

бздыыз.

Бл аргумент шарт идеясын тікелей абылдаумен байланысты сияты

крінеді; бәлкім, оан тым байыппен араан болармыз. Алайда шынайы

іске жарайтын аргументті мәніне ілсек, максиминді тадаан дрыс,

себебі рационал тадауды балама принциптері тәуекелге баруды талап

етеді. Мны бір ана тадау екенін ескерсек, кері оралуа ммкіндік

бермейтін жадайларда рационал тадау тым ауіпті болма. Бл, әрине,

міттерді барынша арттыру принципінен бас тартуа жеткілікті себеп.

Біра бл максиминді пайдалану шін жеткілікті себеп бола ала ма?

Ролз максимин мен міттерді барынша арттыру принциптерін зара

174 |

МЕНШІКТІ БЛУ

салыстыруда әділ бола алмаан шыар. Пайдалылыты арттыруды же-

ілісі максиминні жеісін білдірмейді. Бл екеуіні де артышылыта-

рын сынатын аралы принциптер болуы да ммкін. Тадау жадайына

атысты мысалды арастырайы. Сізге B орабын ашан жадайда 5 бір-

лік алатыныыз, ал А орабын ашан жадайда 4 бірлік алу ммкіндігі-

із 50 пайыз және 10 бірлік алу ммкіндігііз 50 пайыз болатыны жайлы

айтылды делік. Бл жадайда максимин принципін олдансаыз, сізге B

орабын тадауа тура келер еді, йткені оны е тменгі нәтижесі 5 бо-

лады. Дегенмен бір фунт стерлинг немесе миллион фунт стерлинг, тіпті

жай ана бір пенни туралы айтанымыза арамастан, В нсасы рацио-

нал болатын ерекше жадайды ойлау ажет (сізді тару операциясына

5 000 фунт стерлинг ажет шыар). Сонымен таы бір рет ойланып, міт-

терді барынша арттыруа (немесе шынымен де максимакске) атысты

тәуекелге баруды ажет етпей-а, В-ны орнына А-ны тадауа ммкін-

дік беретін тадауды жаа принципін ойлап таба аламыз ба?

Бан бір жауап ретінде «шектеулі максимизация» принципін та-

дауды айта аламыз. Яни «те нашар ммкіндігі бар кез келген нсаны

оспай, міттерді барынша арттыр» дейтін принципті олдану керек.

Бл – сізге ойнауа ммкіндік беретін, біра барлы нәрсені тәуекелге

тігуге жол бермейтін принцип. рі мндай принцип «таптаурын болан»

максимин принципіні малдауынсыз аса лкен тәуекелге бармай-а

мәселені шеше алатын сияты крінеді. «ауіпсіздік желісі арылы шек-

телетін максимизация» деп біз атай алатын принципті олданан кез кел-

ген адам ешкімді мтаж кйге тсірмей, орташа жадайды жасартатын

болса, онда оны лкен тесіздік орын алатын оамды тадауа дайын

болуы әбден ммкін. Басаша айтанда, ешбір адамды тым ауыр жадайда

алдырмау шін, ажет болса, мемлекет е тменгі кіріспен амтамасыз

ететін болады. азіргі заманы батыс оамдары әл-ауат мемлекеті з-

герткен еркін нары крінісі ретінде осы лгіге айтарлытай сәйкес келе-

тіндей крінуі ммкін.

Ролзды пікірінше, шектеулі максимизация аргументі сәтсіз болды. Ол

бастапы позиция трысынан аланда, әлеуметтік минимумды кездей-

со алыптастыру ммкін емес деп санайды. Біз з оамымызды наты

шарттарын білмейміз, сондытан «әркім аптасына кем дегенде 200 фунт

стерлинг алуы керек» деген шешім абылдай алмаймыз. оамны шын

мәнінде алай алыптасатынын ескерсек, бл сома бір адамны киініп,

таматануына және баспана алуына жетпеуі де ммкін. Немесе бл эко-

номикалы жаынан ммкін емес те шыар. Алайда оам алай алып-

тасса да, іске жарайтын жалпылама принцип ажет. «Ешбір адам орташа

кірісті жартысынан аз аша алмауы керек» деген сыныс ше? Біра неге

175

МЕНШІКТІ БЛУ

жартысы? Неге ширегі емес? Неге трттен ш блігі емес? рі оларды

лайыты мір сруіне кепілдік беру шін айтылан соманы жеткілікті

болатынына алай сенімді бола аламыз? Ролз шарта отырушы тараптар

әлеуметтік минимумды белгілеу шін, сайып келгенде, «Нашар жадай-

ды барынша жасартуа тырыс!» деген сыныса келіседі деп санайды.

Алайда бл жай ана «айырмашылы принципі», сондытан шектеулі

максимизация принципі айтадан максиминге айналатын сияты.

Кейбіреулер Ролз әлеуметтік минимумды кездейсо емес жолмен ор-

натуа тырысан кезде жеткілікті трде ойлана алмаан сияты деген

кдік айтады. Мысалы, неліктен оны «міндеттемелер ауыртпалыын» е-

серуге болатындай етіп алыптастырмаса? Ролз «айырмашылы принци-

пін» орау масатында «бауырласты» және «зара тсіністік» идеяла-

рына негізделген баса бір маызды аргументті олданса да, оны ебегі

айтарлытай аталан жо. Бл идеялар әділ оамда барлы адам пайда

кргісі келмегенге дейін ешкім пайда кргісі келмейді деген ыма жгі-

неді. Ролзды бл жердегі аргументі – ткір аргумент және оны наты

алай жзеге асырылатыны да даулы мәселе. Дегенмен бастапы пози-

цияда білместік пердесі боландытан, адамдар «айырмашылы принци-

пін» тадайды деген идея шындыа жанасады. Ролзды олара беретін

басымдыын крсету ажеттігі әлі де аны емес болса да, біз әуел бастан

«еркіндік принципі» мен «әділ ммкіндіктер принципіні» тадалатыны-

на келістік. Осылайша әзірге Ролзды жобасы (сапалы) сәтті жасаландай

крінеді.

Біра мнымен дау біткен жо. Ролзды з принциптеріні тадала-

тынына атысты ойы дрыс болса да, бл нені дәлелдей алады? Неге бл

принциптерді негіздемесі болуы керек? Айналып келгенде, біз азір бас-

тапы позицияда емеспіз және адамдарды осындай позицияда не істей-

тініне атысты бас атырып айтеміз? Басаша айтанда, Ролзды әдісін

не нәрсе негіздейді? Бл – бізді келесі таырыбымыз.

Ролз және оның сыншылары

Гипотезалы шарт наты шартты әлсіз бір трі емес; ол тіпті

шарт болып саналмайды да.

Дворкин, «The Original Position» ([1973], Ред. Норман Дэниелс,

Reading Rawls кітабында (Oxford: Blackwell, 1975; Stanford, CA:

Stanford University Press, 1989 айта басылды), 18)

176 |

МЕНШІКТІ БЛУ

Гипотезалық шарт әдісі

Неліктен біз Ролзды аргументін салматы деп абылдауымыз керек? Бл

жерде жаымсыз бір себеп бар. Ролз гипотезалы шарт аргументін сын-

ды. Гипотезалы шартты нәтижесі ретінде крсетілген кез келген нәрсе-

ні әділ деп санауа болады. Сондытан Ролзды әдісіні нәтижесі де әділ.

Бл негіздемені әлсіз жері – гипотезалы шартты нәтижесі ретін-

де сынылатын кез келген нәрсе әділ болып саналады деген тжырым.

Бл – ате тжырым. Осы кітапты бір данасыны орнына маан бар д-

ние-млкіізді бересіз деп елестетіп крііз. Бл йарым – біз ойдан шы-

аран кез келген шарт секілді гипотезалы шарт. Біра оны нәтижесін

әділ деп айту иын және кез келген жадайда ол баса да кптеген гипо-

тезалы шарттарды нәтижелеріне айшы келеді (мысалы, мен млкімді

бермейінше, сіз маан кітабыызды бір данасын бермейсіз). зілге не-

гізделген баса гипотезалы шарттара араанда, Ролзды гипотезалы

шартына байыппен арау ажет екенін крсету шін таы бір нәрсе айту

керек сияты.

Ролзды айтуынша, оны гипотезалы шартыны мәртебесі ерекше,

себебі шарт жадайыны, яни бастапы позицияны әрбір элементін

әділ деп крсетуге болады. Оны айтуынша, бастапы позиция – «кілдік

рылысы». рбір элемент біз моральды негізге сйене отырып абыл-

дайтын немесе абылдай алатын нәрсені крсетеді. Мысалы, бастапы

позициядаы тараптарды з жыныстарын білмеуі, бізді жынысына а-

рап кемсіту дрыс емес деген ойымызды крсетеді. Бан дейін де крге-

німіздей, Ролз білместік идеясын таа отырып, бейтараптыты амтама-

сыз етеді.

Дегенмен енді біз бастапы позицияны рамына атысты екі тр-

лі шектеуді кре аламыз. Біріншісі, бастапы позицияны барлы эле-

менттері, білім мен білместік туралы барлы йарымдары, барлы адам-

а орта, талас тудырмайтын моральды сенімдерді жеткілікті дегейде

крсетуге тиіс. Екіншісі, бастапы позициядаы келісімге ол жеткізуге

болатындай жадай керек. Бастапы позицияда адамдар андай да бір ке-

лісімге келе алатындай етіп сипатталуы керек; әйтпесе бл әдіс жарамсыз

болып алады. Бастапы позициядаы тараптарды келісімге келуі шін

Ролзды енгізген элементтеріні әділ емес екенін крсету ммкін болса,

онда бл оан арсы аса салматы аргумент болар еді.

Осындай маызды сынны бірі Ролзды адамдардан еркіндік, мм-

кіндіктер, байлы, кіріс және зін-зі рметтеуді әлеуметтік негіздері

сияты бастапы игіліктерді тадауына атысты талабыны негізделге-

ніне кмән тудырады. Бастапы игіліктер Ролзды игіліктер тжырым-

дамасы туралы адамдарды хабары болмайтындай жадай жасау шін

177

МЕНШІКТІ БЛУ

енгізген шешімі екенін еске тсіруіміз керек. Демек, бастапы позиция-

да адамдарды андай да бір тадау жасауы шін, Ролза «игілікті әлсіз

бір теориясын» енгізу ажет болды, йткені адамдарды игіліктер туралы

тсінігі болмаса, здеріне не найтынын айдан біледі? Ролз адамдар бас-

тапы игіліктерге ол жеткізгісі келеді және оларды аз емес, артыымен

боланын жн креді деп санайды. Бл адамны философиялы негізде-

месі мынада: рационал адамдар алайтын кез келген нәрсе – олар алай-

тын дәл сол нәрсе. Яни еркіндік, ммкіндіктер, кіріс, байлы және зін-

зі рметтеуді әлеуметтік негіздері сияты мірден алыыз келетін кез

келген игілік сізге кмектеседі. Олар – «әмбебап ралдар». Сондытан

олар игілік тжырымдамалары арасында бейтарап болады. Біра сыни

пікірлерде бл игіліктерді бейтарап емес екені айтылады. Олар әсіресе

пайдаа, жалаыа және айырбаса негізделген азіргі заманы капита-

листік экономикадаы мірге олайлы болады. Дегенмен мір сруді

коммерциялы емес, нерлым оамды формалары да болуы ммкін,

соан сәйкес оларды игілік тжырымдамасында байлы пен кіріс, тіпті

еркіндік пен ммкіндік аса маызды рл атармайды. Сондытан сына

назар аударса, Ролзды бастапы позициясы коммерциялы емес, о-

амды игіліктерді адам мірінде болуы ммкін екенін елемей, оамны

коммерциялы және индивидуалистік йымына басымды берген.

Таы бір сын Ролзды уадаласушы тараптарды здеріні табии

және әлеуметтік ндылытарын білмегенін жн санайтынына атысты

айтылады. айталап айтса, бл тараптарды келісімге келуі шін ажет

те шыар, алайда бл бәрімізге орта моральды сенімді алай крсетеді?

Бан Ролз былайша жауап береді: адамдарды табии және әлеуметтік

ндылытарды иеленуі «моральды трыдан аланда кездейсо жа-

дай». Ешкім де басалара араанда кшті, аылды немесе сымбатты

болуа, бай әрі ерекше мәдениетті ата-ананы перзенті ретінде мірге

келуге лайы емес, сондытан ешкім де осы туа біткен артышылытар-

дан пайда круге лайы емес. Осылайша бл сенім бастапы позициядаы

адамдарды осы факторларды білмейтініне атысты алыптастырылады.

Біз табии ндылытарды оамны барлы мшелеріне пайда келтіре-

тін «орта ндылытара» айналдырамыз.

Алайда мнымыз дрыс па? Адамдарды кбі біз з абілеттерімізден

пайда круге лайы емеспіз деген идеяа арсы шыады. Атап айтан-

да, әлдекім жасы нәтижеге жету шін зіні таланты мен біліктілігін

жетілдірмек болып, басалардан грі кбірек ебек етсе, оны белгі-

лі бір марапата лайы екенін ішіміз сезеді. Біра, Ролзды айтуынша,

ала ойан масата жетуге кш салу немесе адал ниетпен мтыла білу

ешкім баылай алмайтын әлеуметтік және табии факторлара тікелей

178 |

МЕНШІКТІ БЛУ

байланысты, сондытан з абілетіізді дамыту – марапат алуа лайы

адам дей алмайсыз.

Ролзды бл пікірі дрыс шыар, алайда осы аргументіне барлы адам-

ды сендіре алмайды. Бл жадайда кейбіреулер оны бастапы позицияа

берген сипаттамасыны дрыстыымен келіспейді, сонымен атар Ролз

негіздеген әділдікті екі принципін де абылдамайды. йткені бл негіз-

деу әрекеті бастапы позициядан тадалан екі принципке сай және бар-

лыы әділ болатындай етіп сипатталан бастапы позицияа байланысты

жасалан. Біз бл екі тжырыма кмән келтіретін себептерді крдік.

Біра енді Ролзды кзарасыны тырын шайайтын сынны баса т-

ріне кшейік.

Нозик және оның модельдері

Кейбіреулер Ролзды теориясыны басты проблемасы – оны олдан-

ан әдісінде емес, сол арылы жеткен нәтижелерінде деп есептейді. Атап

айтанда, кейбір сыншылар Ролз сынан екі әділдік принципі бір-біріне

арама-айшы деп мәлімдейді. Натыра айтса, олар «еркіндік принци-

пін» де, «айырмашылы принципін» де жйелі трде стануды ммкін

емес екенін айтады. Бл аргументті бір-біріне млде арама-айшы екі

трі бар. Аргументтерді бірі былай дейді: біз еркіндікті теестіруге ты-

рысса, онда меншікті де те блуіміз керек, себебі кедейлерге араан-

да байларды ммкіндіктері кбірек, сондытан олар кбірек еркіндікке

ие. Осылайша «айырмашылы принципі» еркіндік тесіздігін тудырып,

«еркіндік принципіне» айшы келеді деп айтуа болады. Алайда бл ойа

арсылы жиі айтылады. Егер ол дрыс болса, Ролзды жобасы шін те

ауіпті: адамдара еркіндік беруімізді зі жеке меншікке ешқандай шек-

теулер қоя алмайтынымызды білдіреді. Адамдарды анша меншік са-

тып алатынына және сол меншікпен не істей алатынына шектеу ою –

жеке бас бостандыын шектеуді тәсілі. Еркіндікке тиісті рмет крсету

«айырмашылы принципін» немесе іс жзінде лестіруді кез келген

принципін теріске шыарады. Роберт Нозик осы аргументті е маызды

нсасын сынды. Ол осы тарауды 1-блімінде айтылан еркін нарыты

либертарианды трыдан орауды басты блігін райды.

Нозикті Ролза арсы аргументі кейбір мәселелерді жіктеуден баста-

лады. Біріншіден, ол әділдікті «тарихи» және «соы кй» теорияларын

бір-бірінен бледі. ділдікті соы кй теориясы жадайды әділ не әділ

емес екенін оны рылымына арап айтуа ммкіндік береді деп санай-

ды. Мысалы, сіз осы тарауды басында айтылан, кірістер шеруінде си-

патталан бліністі әділетсіз деп есептесеіз (немесе әділ деп санасаыз),

179

МЕНШІКТІ БЛУ

онда соы кй теориясына сйеніп отыруыыз әбден ммкін. Біра сіз

адамдарды з ресурстарына алай ол жеткізгеніне атысты немесе

оларды андай негізде блінгені туралы кбірек апарат ажет деп ой-

ласаыз, онда сіз тарихи теорияа сенесіз.

Нозик тарихи теорияны модельге сай және модельге сай емес деп екі

трге жіктейді. Модельге сай теориялар, атынан да крініп транындай,

блініс белгілі бір модельге сай жасалуы керек дегенді айтады. «ркім

зіні ... сай». ркімні ажеттіліктеріне, әркімні абілетіне, әркімні

ебегіне немесе әркімні мәртебесіне сай деген мәселелер модельге сай

теориялара мысал бола алады. Модельге сай емес теорияларда блай

емес. Негізінен, блар – «процедуралы» теориялар. Модельге сай емес

теория бойынша, әділ блуді мәні – әрбір адам зіне тиесілі тауарлара

зады процедуралар арылы ие болады. Нозикті з теориясы – модель-

ге сай емес теория. Оны айтуынша, баса барлы дерлік теориялар мо-

дельге сай немесе соы кй теориясы болып саналады. Еркіндікке тиісті

рмет крсетуді нәтижелерін сипаттайтын бір ана мысал бларды

барлыынан басым тседі.

Нозик бізден андай болса да зімізге найтын моделіміз арылы о-

амны алай басарылатынын елестетуді срайды. Сіз әділдік игіліктер-

ді ажеттіліктерге сай блінуін талап етеді деп есептейсіз делік. Адамны

ажеттілігі аншалыты кп болса, ол соншалыты алуа тиіс. Мысалы,

оамдаы меншік блінісі адамдарды ажеттіліктеріне сай аша лес-

тіру арылы жргізіледі деп арастырып крелік. Бны D1 меншігіні

блінісі деп атайы. Содан кейін Нозик баскетболшы Уилт Чемберлен

командасымен з алаындаы ойына келетін әрбір крерменнен 25 цент

алатын болып келіскен жадайды елестетуді срайды. Олар ападан ту

шін турникетке тлейтін белгіленген ашаа осымша әрайсысы а-

падан ткен кезде арнайы орапа 25 цент тастаулары керек. Маусым со-

ында миллион адамны әрайсысы 25 центтен орапа тастады делік.

Осыан сәйкес, Уилт Чемберлен 250 000 доллар арты табыс тапты, нәти-

жесінде меншікті жаа блінісі пайда болды. Бны жаа D2 блінісі деп

атайы. Нозик осы арапайым мысал негізінде бірнеше маызды оры-

тынды жасауа ылымын деп есептейді.

Оны біріншісі кез келген модельді, мейлі ол андай болса да, адам-

дарды еркін әрекеті бзады. Бл жадайда модель «әркімге зіні а-

жеттіліктеріне сай» келеді және, шын мәнінде, оны адамдарды ттынуа

атысты шешімдері бзады. Миллиондаан адам шоколад сатып алуды

орнына Уилтты ойынын круді жн санады. андай модель болса да,

кейбір еркін әрекеттер (айырбастар, сыйлытар, мар ойындары немесе

таы баса нәрселер) оны бза алады.

180 |

МЕНШІКТІ БЛУ

Біра адамдар модельді сатауа бел буса ше? Іс жзінде бны жзе-

ге асыру оай болмауы ммкін, алайда белгілі бір згерістерді аясында

алу иын болмаса керек. Екінші жаынан, адамдарды барлыын неме-

се тгелге жуыын осы жолмен ынталандыруа болады деп ойлау аыла

она ма? оам дрыс модель бойынша зара блінсе, онда кез келген мо-

дельді осал тсы болады.

Нозикті екінші тжырымы анарлым маызды. Оны айтуынша, D1

әділ болса және адамдар D1-ден D2-ге з еріктерімен тсе, онда, әрине,

D2-ні де әділ боланы. Алайда біз мны мойындаса, бастапы модельге

баынбайтын әділ лестіруді бар екенін де мойындаанымыз. Осылайша

әділдікті модельге сай барлы тжырымдамалары теріске шыарылады.

Сондытан модельді ораушылар шін бл әрекетке арсы тру те ма-

ызды. Мндаы стратегияларды бірі – D1-ден D2-ге туді ерікті бол-

анын жоа шыару. Уилтті жанкйерлері оан ашаны ерікті трде

берген жо деп айту аыматы болса да, олар здеріні осы әрекеттері

арылы D2-ге туді жзеге асыратындарын тсінді дей алмаймыз. Бл –

байалмайтын мәселе. D2 ерікті іс-имылды нәтижесінде пайда болса

да, адамдар D2-ні ерікті трде алыптастырды деуге болмайды. Олар D2

з әрекеттеріні нәтижесі болатынын білмесе, мны алай алыптастыра

алатын еді?

Бл аргументке арсы труды таы бір тәсілі – D2 ерікті трде пай-

да болса да, бл оны әділ екенін крсетпейтінін айту. Уилтті байлыы

оан тауар алып, алыпсатарлыпен айналысып немесе т.б. жолмен на-

рыты олдану арылы басалара зиян тигізуге ммкіндік беруі мм-

кін. Айналып келгенде, Уилтты ойынын кру шін адамдарды бәрі бір-

дей аша тлемейді және бл адамдар дниеге әлі келмегендермен бірге

Уилтты жаадан жиан байлыына зады трде шаымдана алады.

Алайда бл жауап олдау таба алса, онда Нозикті шінші аргументі

бәрінен де маызды болады. Оны айтуынша, модельдерді олдану еркін-

дікке орасан нсан келтіруі ммкін. Біз модельді сатауды йарды де-

лік. Кейбір адамдарды Уилт секілді айырбаса атысысы келетінін ес-

керсек, онда кп замай бл модельді бзылуы әбден ммкін. Сонымен

не істеуіміз керек? Нозик бізде тек екі балама бар дейді. Не осы модельді

бзатын кез келген әрекеттерге тыйым сала отырып осы модельді са-

таймыз (кафені иесі болуды армандаан Василий Гроссманды еске т-

сірііз) немесе меншікті айта блу шін нарыа немі араласып отыра-

мыз. алай боланда да, бізге адамдарды міріне араласуа тура келеді:

оларды алаан ісімен айналысуына тосауыл боламыз немесе оларды

байлытары мен кірістері туралы мәлімет жинап, арасында белгілі бір б-

лігін алып отырамыз. Алайда біз нені тадаса та, адамдарды еркіндігіне

181

МЕНШІКТІ БЛУ

тосауыл оямыз. Сонымен еркіндікке тиісті рмет крсету модельді

орындалуына кедергі келтіреді.

Нозикті айтуынша, бл орытындылар тіпті жеке меншікті кзін

млде ртуды алайтындара да атысты. «Ашасыз коммунизмде»

адамдара игіліктерді блісуге тура келеді, ал кейбіреулерді сауда жа-

саысы келеді. Білікті саудагерлер жасы пайда табуы ммкін. Сонымен

атар шаын неркәсіп салалары пайда болуы ммкін. Кейбіреулер зады

трде сатып алан жиазы немесе азан-аяын айырбастау арылы маши-

наа ол жеткізіп, айырбас шін таы осымша тауарлар шыара алады.

Осылайша тіпті аша болмаса да, меншікті иелену тесіздігі пайда болады.

Уилт Чемберленге атысты аргументті Ролз шін андай салдары бар?

Нозик шін «айырмашылы принципі» әділдікті модельге сай тжырым-

дамасын крсетеді. Меншік ммкіндігінше нашар жадайды барынша

жасартатындай етіп блінуге тиіс. Алайда адамдар «айырмашылы прин-

ципіне» сәйкес кіріс пен байлыа ол жеткізгеннен кейін, кейбіреулер

алаанынша жмсайды, ал кейбіреулер одан да кп иеленуге мтылады,

сондытан ерте ме, кеш пе «айырмашылы принципі» анааттандырыл-

май алады. Меншікті айта блуге тура келеді. Нозикті айтуынша, бл

адамдарды ешкімді араластырмай еркін мір сруіне кедергі келтіреді.

Енді Ролз «айырмашылы принципінен» грі, «еркіндік принципіне» ба-

сымды беретінін еске тсірейік. Сонымен «айырмашылы принципіні»

еркіндікті шектейтіні рас болса, онда Ролзды з аргументтері «айырма-

шылы принципінен» бас тартуа мәжбрлейді. Нозикті пікірінше, ер-

кіндікке тиісті рмет крсету мен меншікті модельге сай мәжбрлі трде

блу зара йлеспейді.

Дегенмен Ролзды бл аргументке арсы лайыты бірнеше жауабы

бар. Біріншісі, «еркіндік принципіні» еркіндікті мндай жолмен лес-

тірмейтінін крсету. Бл мәселе Ролз «негізгі еркіндіктер» деп атаан сз

бостандыы немесе мемлекеттік лауазыма сайлану ыы сияты ау-

ымды схеманы жеке адамдара берілуімен байланысты. Бл адамдар-

ды міріне млде араласуа болмайды дегенді білдірмейді. Осылайша

Ролзды екі әділдік принципіні арасында елеулі арама-айшылы жо.

Дегенмен Нозик сыныны бетін айтару шін бдан грі сенімді нәр-

се ажет. Ролзды кзарастарында елеулі арама-айшылы болмаса

да, әділдікті модельге сай кез келген тжырымдамасы сияты, «айырма-

шылы принципі» де адамдарды міріне немі араласып отыру арылы

ана олдауа ие болады деген Нозик ескертпесі оны аладатуы керек пе?

Ролз бан жауап ретінде Нозикті модельді алай саталатынына а-

тысты оаш сипаттама бергенін айтады. Жалпы аланда, «айырмашылы

принципі» арылы оамды реттеу шін кейбір әрекеттерге тыйым са-

лып, меншікті айта блу ажет. Біра мны мәжбрлеп емес, ркениетті

182 |

МЕНШІКТІ БЛУ

трде зімізге белгілі салы және әлеуметтік амсыздандыру жйесіні

кмегімен жасауа болады. Кірісі жоары адамдар тлейтін салы млше-

рі артады. Кірісі тмен адамдар жәрдемаы алатын болады. Салы – белгі-

лі бір транзакциялара тыйым салу мен кірісті айта блу тәсілі: басалар

арасында айта блу шін, з кірісіні белгілі бір блігін мемлекет азы-

насына ймаан адама сіз кп млшерде аы тлей алмайсыз. Салы т-

леу адамдара аса най оймаса да, оны біреуді міріне араласу әрекеті

ретінде баалай алмаймыз.

Алайда Нозик осындай арсылы айтылатынын алдын ала білді. Оны

айтуынша, салы салу мәжбрлі ебекпен бірдей. Ал бәріміз мәжбрлі

ебекке арсымыз, сондытан салыа да арсы болуымыз керек. Шын

мәнінде, мәжбрлі ебекке адамдарды бәрі бірдей арсы емес. Руссоны

пікірінше, салы салуа араанда, мәжбрлі ебекті еркіндікке келтіре-

тін нсаны болмашы ана. Дегенмен Нозик не шін бір араанда аыла

онымсыз болып крінетін мәлімдеме жасады? Оны жауабы мынадай:

сіз аптасына ыры саат жмыс істейсіз, ал сізді ебекаыызды 25

пайызын мемлекет кедейлерді пайдасына жарату шін салы ретінде

стайды делік. Бдан ашып тылуды жолы жо. Сіз ебекаы алып

отыран жмысыызды істегііз келсе, онда сіз осы салыты тлеуііз ке-

рек. Осыан сәйкес, сіз іс жзінде аптасына он саат (сізді уаытыыз-

ды 25 пайызы) баса адамдарды пайдасына жмыс істеуге мәжбрсіз.

Аптасына он саат арты жмыс істесеіз, лдан айырмашылыыыз

шамалы ана болма. Сондытан салы салу – лды, яни сізді уаы-

тыызды жеу. Нозик еркіндікті баалайтын адам мндай жадайа алай

келіседі дейді.

Ролз таы да бан асыра айтылан пікір деп жауап беруі керек. Салы

салу бір адамды екінші адамны пайдасы шін аласа да, аламаса да ж-

мыс істеуге мәжбрлейді деген идеяда аз да болса шынды бар сияты.

Алайда мны мәжбрлі ебек немесе лды деп атау орынсыз сияты

крінеді. Ролзды жатастары біз бдан да маызды нәрсені назардан тыс

алдырмауымыз керек дегенді айтады. Игіліктерді айта блу масатын-

да жиналан салыты еркіндік шін пайдасы бар, себебі ол кедейлерді

кірісін арттыру арылы оларды әдетте олы жете бермейтін нәрселерді

тадауына ммкіндік береді. Сондытан андай жйе еркіндікті дамыта

тседі деген мәселе даулы кйінде ала береді. Нозик Ролз сынан әділ-

дікті екі принципіні бір-бірімен арама-айшы екенін крсетпеді.

Қорытынды

Осы айтыландарды негізінде игіліктерді әділ блінісіне атысты ан-

дай орытынды жасаанымыз жн? Бізді о бастаы сраымыз еркіндікті

183

МЕНШІКТІ БЛУ

баалау меншікті алай блінетінін анытау шін жеткілікті ме деген

мәселе болатын. Меніше, біз жеткілікті емес деген орытынды жасай

аламыз. зіміз арастыран барлы теория (утилитаризмнен басасы)

еркіндік пен баса ндылытар негізінде оралды, алайда осы аргу-

менттерді ешбірі кілге сенім ялатпайды.

Бл игіліктерді әділ блу мәселесіні пікірталас арылы, жо дегенде

абстракция дегейінде шешілмейтінін білдіре ме? Осыан дейін крге-

німізді негізінде мндай орытынды жасау тым асыысты болар еді.

Сәтсіздікке шырау табыса жету ммкін емес дегенді білдірмейді. Біз

философтарды кпшілігі абылдауа бейім тратын Ролзды жалпы

схемасын абылдаса, онда бл әділдік туралы ой толауды тәсілі бол-

ма. Бл Ролзды орытындыларыны дрыс екенін білдірмейді, себебі

ол з әдісін дрыс олданбауы да ммкін. Мысалы, бастапы позицияда-

ы рационал адамдар игіліктерді әділ блуді утилитарлы принциптерін

тадауы ммкін еді немесе жалпыа орта әл-ауата негізделген бгінгі

мемлекеттерді згеріске шыраан трі «әлеуметтік минимума» баы-

натын утилитаризмді тадайтын еді. Ролзды әділдік принциптері дрыс

не брыс екеніне арамастан, осы таырыптаы пікірталасты одан әрі

жаласуына негіз болып, саясат философиясына оматы лес осты.

Ролз азір саясат философиясындаы беделді тла боландытан, оны

әдіснамасын абылдамаандар мны себебін тсіндіруі керек.

ӘДІЛДІК БАРШАҒА

ОРТАҚ ПА,

БАРЛЫҚ ЖЕРДЕ БАР МА?

Әділдіктің «олқы тұстары»

леуметтік дамуды бкіл тарихы тпелі кезедер сериясынан

трды. Бл тпелі кезедерде әдет-рыптар немесе институт-

тар оамды болмысты басты ажеттілігі бола отырып, бірінен

со бірі әмбебап трде стигматизацияланан әділетсіздік пен ти-

ранияны басынан кешірді. лдар мен еркін адамдар, дворяндар

мен шаруалар, патрициялар мен плебейлер де осындай жадайды

бастан ткерді. Адамны тсі, нәсілі және жынысына атысты

аристократия да осы жадайдан теді.

Джон Стюарт Милль, «Utilitarianism», Utilitarianism and Other

Writings кітабында, Ред. Мэри Уорнок ([1861], 2-басылым,

Glasgow: Collins, 2003), 234

Бл кітапты әр жерінде мен кейбір лы саясат философтарыны «ол-

ылытардан» зардап шеккенін сыпайылап айтып ткен болатынмын.

Эмансипацияны лы революционері және теоретигі Карл Марксті

АШ-та саяси эмансипация (яни азаматты ы пен еркіндік беру) шын

185

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

мәнінде «толытай» кшіне 1843 жылы енді деп есептегенін 4-тарауда айт-

ан болатынмын, бл кезде әйелдерді еркектермен те дәрежеде дауыс

беру ыына ие болуы шін әлі жз жылдай уаыт бар еді, сондай-а

халыты он пайызынан астам блігі, яни екі жарым миллион африка-

лы адам л болатын. рине, Маркс лдыты олдап немесе әйелдерді

дауыс беру ыына арсы пікір айтан жо. Біра, жиырма бестегі жас

жігіт ретінде либерализм мен адамзатты шынайы кркеюі туралы жазып

отыран кезде, ол зін ызытыратын мәселелерге назар аударып, әлде-

айда маызды мәселелерді назарынан тыс алдырды. 3-тарауда әйелдер

ыын ораушы Мэри Уолстонкрафтты зі «орта дәрежелі» деп ата-

ан әйелдерді й шаруашылытары жайында сз етіп, оны жргізетін й

ызметшілері болуы керек деп пайымдаанын айтан едім. Ал жоарыда

келтірілген әсерлі зіндіні авторы және «әйелдерді баыныштылыы»

жніндегі ірі ебекті авторы Джон Стюарт Милльді зі ндістандаы

британды отарлы әкімшілік орталыы болан Ост-Индия компаниясын-

да жмыс істеген. Бл оны балалар мен «варварлар» еркіндік алуа жа-

рамсыз деген пікіріні контексімен йлеседі. Алайда оны ндістана а-

тысты наты кзарастары ылыми тартыстарды таырыбы болып ала

береді. Мен Марксті, Уолстонкрафтты және Милльді ойларын мысал

ретінде ана тададым. Осы кітапта сз еткен ойшылдарды барлыы дер-

лік әйелдерге, нәсілдік не этносты азшылы топтара, ЛГБТК (лесбиян,

гей, бисексуал, транссексуал немесе аныталмаандар) болып саналатын

тлалара, баса елдерде тратын немесе болашата мірге келетін адам-

дара атысты әділдік талап ететін мәселелерді назардан тыс алдыран-

дары шін орынды не орынсыз сына шырады.

Тесіздік траты трде саталады. Дегенмен шамаланан уаыттан

кеш болса да, айтарлытай прогреске ол жеткізілді. Жоары білім алу

ммкіндігін арастырайы. Англияда 1826 жыла дейін Англикан шір-

кеуіні жарысын абылдаудан бас тартан адамдар университетте білім

ала алмайтын еді, сондытан католиктер, еврейлер, мсылмандар, атеис-

тер және христиан нонконформистер ои алмады. Англияда 1878 жыл-

а дейін ешбір жерде әйелдер шін ерлермен те шарттар болан жо.

йелдерді Кембридж университетіне алаш рет 1869 жылы абылдан-

анына арамастан, оны 1948 жылы ана аятап, ерлермен те дәреже-

ге ие болуы тааларлы жадай еді. Осыан сас жадайды АШ-а

атысты да айтуа болады. Мысалы, Гарварда тсуге тініш берген

әйелдер 1879 жылы әйелдерге арналып рылан Рэдклифф колледжіне

ана абылданды, ал Гарварда тсу ыына Екінші дниежзілік со-

ыстан кейін ана толытай ие болды. Кейбір афроамерикалы ер адам-

дар Гарвардта 1870 жылдан бастап ои бастады. Мысалы, интеллектуал,

алым және белсенді тла У.Э.Б. Дюбуа (1868–1963) 1895 жылы осы

186 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

университетте философия докторы дәрежесін алан алашы афроаме-

рикалы болды, ол сондай- а Берлин университетінде де білім алды. Ол

туралы кейінірек айтамыз. кінішке орай, афроамерикалы әйелдерді

жадайы одан да иын болды. Гарвард бизнес мектебін 1969 жылы бітір-

ген алашы афроамерикалы әйел Лилиан Линкольн Ламберт болды. Біз

толы тедікке ол жеткізу шін әлі кнге дейін кресіп келе жатса та,

осыдан бір-екі рпа брын әлем бейнесіні аншалыты згеше бола-

ны еріксіз таалдырады.

Бл тарауда әділдікке атысты осы олы тстарды ысаша арасты-

рып теміз. Біз гендерлік тедіктен бастап, нәсілдік әділдік, мгедектік

пен сексуалды бадар мәселелерін арастырамыз. Оларды әрайсысы

«ішкі әділдік» деп аталатын кзарас трысынан, яни бір мемлекет ше-

берінде әрекет ететін әділдік трысынан арастырылады. Содан кейін

біз алдымен иммиграция мен байлыты әлемдік тесіздігін амтитын

жаанды әділдік мәселелерін, әрі арай болаша рпатара атысты,

әсіресе климатты згеруіне байланысты әділдік мәселелерін арастыра

отырып, з кзарасымызды кеейтеміз. Бл пікірталастар сзсіз ыса

болады, біра олар саяси философия мен кнделікті мірде адамдарды

аладатып отыран салаларды крсетеді.

Әділдік баршаға ортақ па?

... Бірде-бір салада әйелдерге ммкіндік берілмеді. Міне сондытан б-

гін әйелдерді кпшілігі здеріне жаа мәртебе берілуін талап етеді;

әрі ... оларды талабы здеріні әйелдігін дәріптеу емес ... олар тпті

тбінде здеріне абстрактілі ытар мен наты ммкіндіктерді бе-

рілгенін алайды, онсыз еркіндік тек келемеж болып алма (Симона

де Бовуар, The Second Sex ([1949], London: Vintage Classics, 1997), 164).

Әйелдер құқығы

Феминистерді е айын талабы әйелдерге еркектермен те ыты

берілуі болар. Жоарыда берілген зіндіде француз феминисті және фи-

лософ Симона де Бовуар (1908–1986) 1949 жылы атап крсеткендей, біз

осы уаыта дейін әйелдерді аншалыты тесіздікте мір сргенін мо-

йындаса, бл талап тааларлы жадай емес.

Де Бовуарды тіпті 1940 жылдары әйелдер ерекше дегейде баын-

дырылды дегені де рас. Алдыы тарауда біз британды әйелдерге дауыс

187

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

беру ыы XX асыра дейін берілмегенін айтты. XIX асырды со-

ында «Трмыс ран әйелдерді меншігі туралы» трлі задар абыл-

данана дейін, некеге тран әйелді меншігі автоматты трде кйеуіні

меншігіне айналатын болан. Тіпті 1970 жылы «Бірдей ебекаы тлеу ту-

ралы» за абылданана дейін, 1960 жылдарды зінде лыбританияда

жмыса абылдаанда ерлер шін бір блек (жоары), ал әйелдер шін

бір блек ебекаы белгіленуі алыпты жадай саналды. азіргі уаытта

бл засыз, алайда, брыныра айтылан жоары білім беру саласында-

ы тедік мәселесі сияты бл згерістерді тек жаында ана боланы

тааларлы жадай. Саяси теоретик Кэрол Пейтмен 1970 жыла дейін

лыбританияда трмыс ран әйел, мысалы, кйеуі ол оймаса, тіпті

несие ала алмаанын, жала алу туралы шарт жасай алмаанын айтады.

оам, әрине, әйелдерге те ытар беруде лкен жетістіктерге ол

жеткізді. Осыдан он жыл брыны кеземен салыстыранда, азіргі тада

жмыспен амту саласында ашы трде кемсіту әлдеайда сирек кездесе-

ді және бдан былай жадай жасарады деп пайымдауа негіз бар. азіргі

тада трмыс ран әйелді несие алуы оны кйеуіні малдауына

емес, зіні аржылы жадайына байланысты. Кп елдегі университет-

терде ерлерге араанда әйелдер кп оиды. йелдер те ытара ие

болса немесе кп замай соан толытай олдары жетсе, феминистерге

одан арты не ажет?

Те ытар саясатыны тедік талаптарын анааттандыру шін

жеткіліксіз екенін тсіну аса иын емес. азіргі кезде әйелдерді жмыс

орындарында ашы трде кемсіту сирек кездессе де, кемсітуді нер-

лым жасырын трлері әлі кнге дейін бар. Ерлер мен әйелдерге екі трлі

жалаы млшерін белгілеу засыз, дегенмен әйелдерді жалаысы әлі де

бл крсеткішті тменгі жаынан орын алады. Соы уаытта жасалан

баяндамадаы деректерге сәйкес, лыбританияда 1970 жылы «Бірдей е-

бекаы тлеу туралы» бірінші за абылданана дейін, әйелдерді ебек-

аысы орта есеппен ерлерді бір саатты ебекаысыны 63 пайызына

те болан. 2005 жылдан бастап толы кн жмыс істейтін әйелдерді

табысы брыныша ерлердікінен 18 пайыза аз болса, жарты кндік ж-

мыс жадайында бл айырмашылы 40 пайыза жеткен. 2014 жылы то-

лы жмыс кніне тленетін ебекаыдаы айырмашылы 10 пайыздан

сәл тмен крсеткішке жетті, бл, бір жаынан, 2008 жылы рецессиядан

кейін әйелдерге араанда ерлерді жалаыларыны бірден азайанына

байланысты. Бл айырмашылы неліктен әлі кнге дейін жойылмай келе-

ді? Жмыспен амту саласындаы кемсіту засыз боланымен, жмыса

абылдау мен ызметін жоарылату бойынша әрбір шешімді адаалап

отыруа мемлекетті ресурстары жетпейді. Басаша айтса, Карл Маркс

атап крсеткендей әрі алдыы тарауда зіміз арастыранымыздай,

188 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

оам кемшіліктерден арыла алмаса да, задар кемшіліктен арылуы мм-

кін. Кемсітуді засыз деп тану оны алдын ала алмайды.

Дегенмен ытарды шынайы тедігін амтамасыз ететін саясата

ол жеткізе алса та, иындытар бәрібір туындай береді. Таы сол Маркс

айтандай, бір мәселедегі тедік екінші мәселеде тесіздік тудыруы мм-

кін. Бір адамны аморлыында асырауа тиіс кәрі туысы немесе әке-

шешесі болса, ал екінші бір адамны ондай жаындары болмаса немесе

біреуі мгедек болып, ал екінші адамны дені сау болса, бірдей кіріс мір

сруді те дегейін амтамасыз ете алмайды. Сондытан ерлер мен

әйелдерді ажеттілігі айтарлытай ерекшеленетін болса, онда те -

ытарды амтамасыз ететін саясат тедікке жетуді жолына айнала ал-

майды. Шынында да, айтарлытай айырмашылы бар ма? Осы тста, фе-

министерді зі кейде диллемаа тап боландай кй кешеді. йелдерді

ажеттіліктері ерлердікінен згеше екенін ала тарту және сонымен а-

тар мндай ажеттіліктер белгілі наразылытарды туындатады деп тжы-

рымдау кейде әлсіздік немесе ерекше бір тініш ретінде, яни здеріні

кемшін тстарын нсіз мойындау секілді абылданады. Сондытан кей-

бір феминистер әйелдерді зіндік айрыша ытара мтаж екенін

жоа шыарады.

Дегенмен еркек пен әйелді арасында айырмашылытарды бар еке-

нін мойындау әйелдерді әлсіздігін немесе дәрежесі тмендігін білдір-

мейді. Бл кбіне бізді жадайды алай тсіндіретінімізге байланысты.

Ерлерді де ерекше ажеттіліктері бар: мысалы, ер адам әдетте әйелге

араанда кнделікті калорияны кбірек ттынуды ажет етеді. Біра бл

мәселе әйелдермен салыстыранда ерлерді олылыы ретінде ешашан

арастырылан емес; бл – бар боланы осымша таматануа атысты

кш-уат пен ыты белгісі. Бір топты ерекше ажеттіліктері бар

екенін мойындау оны әлсіз екенін білдірмейді. йелдерді биологиялы

табиатымен байланысты ерекше ажеттіліктеріні бар екенін мойында-

мау әйелдерді әлдеайда тмен жадайда стауды тәсілі болуы ммкін.

Мысалы, баланы дниеге әкелетін еркек емес әйел екеніне атысты шын-

дыа кз жмып арай алмаймыз. Бл шынды ерекше ажеттіліктер-

ді, сонымен бірге ерекше ытара деген ажеттіліктерді тудырады.

Дегенмен мндай аргументке аса сатыпен арау керек. йелдерге тән

ерекшелік ретінде арастырылатын нәрселер биологиямен аншалы-

ты байланысты? Бл мәселені ашып крсетуді бір жолы – «жыныс» пен

«гендер» арасындаы айырмашылыты анытау. Жыныс таза биология-

лы санат ретінде; ал гендер әлеуметтік санат ретінде арастырылады.

Гендерлік рлдер әр оамда әртрлі болуы ммкін. Бір арапайым ана

мысалды арастырайы: кей оамдарда ешкіні тек ер адамдар баады,

ал кейбір оамдарда тек әйелдер баады. Мны неге блай екеніне

189

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

атысты биологиялы себепті жо екені аны: айырмашылы оам

«екінші табиат» ретінде абылдайтын әлеуметтік әдет-рып мәселесін-

де жатыр. Біра бл жерде табии еш нәрсе жо және оны баса тәсілмен

згертуге кедергі болатын себептер де жо. Мндай жадайда гендерлік

рлдерді баалап, згертуге болатын сияты крінеді.

Екі жыныс арасында биологиялы айырмашылытар болан кнні

зінде, бл гендерлік рлдерге атысты дәстрлі айырмашылытарды

олдау керек деген сз емес. Біра бізді иялымыз кп жадайда те

шектеулі. Барлы дерлік оамда жас баланы ктіп, бау міндеті әйелді

мойнына жктелген, жо дегенде алашы бірнеше ай бойы оан анасы

арауа тиіс деп есептеледі. ажеттіліктер арасында айырмашылытар

туындататын осы ерекшелікке жауап ретінде соы он жылда азіргі о-

амдарда әйел мен еркекке тедей арым-атынас жасауды тәсілі ретін-

де бала ктіміне берілетін демалысты трлі жйелері әзірленді.

Біра жктілік пен босануа берілетін демалыс әйелдерді жмыс

орындарындаы тедігін амтамасыз ету шін жеткіліксіз. Босананда

берілетін демалыс аншалыты за болса да, баланы дниеге келуі әке-

сінен грі анасыны карьерасына ыпал етеді. Жоары тлемаы тлен-

се де, жктілік пен босануа берілетін демалыс әйелді карьерасына ке-

дергі болуы ммкін, әсіресе, әйелді бала туу жасы оны ызметтік суіне

жасы ммкіндік болатын кеземен сәйкес келетінін де естен шыармау

керек. Феминист, саясат философы Сьюзен Моллер Окин (1946–2004)

атап крсеткендей, мәселені тп негізінде

... ке тараан, біра дәйексіз екі тжырым жатыр: әйелдер е алдымен

бала тәрбиесі шін жауапты және жмыс кшіні салматы әрі з ісіне

берік мшелері ... бала тәрбиесінде басты немесе орта жауапкерші-

лікті мойнына алмайды. Жмыс орны туралы брыннан алыптасан

йарым бойынша, жмысшыларды йлерінде әйелдері бар деп сана-

лады (Justice, Gender, and the Family (New York: Basic Books, 1989), 5).

Кп феминист жктілік кезеі мен босануа берілетін демалыс саяса-

тына негізделген йарымдарды тырын шайауа тырысты. Неліктен

алашы бірнеше айда балаа анасы ана арауы керек? Мнда ешбір био-

логиялы ажеттілік жо ой. Белгілі бір жадайларда әлдеайда орынды

болса, жауапкершілікті неге әкесі зіне алмайды? Бл мәселеге атысты

Мэри Уолстонкрафт 1792 жылы былай деген болатын:

Кп еркек жылы баып, ... ат ораны жмысын мойнына алуы мм-

кін, [біра] ... балалара андай да бір назар аударса, зін орланан-

дай сезінеді (Vindication of the Rights of Woman ([1792], Harmondsworth:

Penguin, 2004), 13.5-параграф, 236).

190 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

Жктілік пен босануа берілетін демалыс азір кбіне ата-анасыны бі-

реуі ала алатын (немесе екеуі де ыса мерзімге алатын) «бала бауа бері-

летін демалыспен» алмастырылады. Бл еркіндік беретін сыныс сияты.

Негізінде, алыптасан дәстр бойынша, анасына жктелетін жауапкер-

шілікті кім мойнына алатыны жайлы тадау баланы әке-шешесіне бай-

ланысты, дегенмен мндай згерістерді за уаыт ктетін сиятымыз?

рине, бл сыныса әркімні риза болмайтыны аны. Кейбір әйелдерге

бл сынылан «тадау» анауды таы бір жолы сияты сезіледі, себе-

бі жаа туан нәрестесіні жанында болуды орнына, жмыса шыуа

мәжбр. Дегенмен мәселені жалпы мәні згермейді. Гендерлік рлдер

әділетсіз болып крінген кезде, оларды айта алпына келтіру шін әлеу-

меттік саясат олданылуы ммкін.

Бл мысал феминистерді ерекше ызытыратын жмыс орны мен от-

басы арасындаы байланысты да орнатады. Тарихты н бойында неке

әйел шін ыыр ыларлы ауыр жмыстан таратын пана ретінде а-

растырылып келді. Дегенмен бл мәселе жадайды жасарта ойан жо,

тіпті жасы болан кнні зінде әйелдерді баынышты адам ретіндегі

әлеуметтік рлін жаластырып келді. Алайда з тадауымен немесе эко-

номикалы ажеттілікке орай карьера мен отбасын атар алып жргісі

келген кп әйелді й мен жмыс орнында атаратын міндеті екі есеге

ауырлай тсті, бл, з кезегінде, оларды карьерасыны болашаына ке-

дергі келтірді. Ерлер йдегі ауыртпалыты жмыс істейтін әйелдерімен

блісуге дайын ба? 1980 жылдарды ортасында бл туралы былай айтыл-

ды: «толы кн жмыс істейтін әйелдерді кйеулері й шаруасындаы

әйелді кйеулеріне араанда кніне орта есеппен екі минута арты

жмыс істеді, бл –тіпті жмырта пісіруге де жетпейтін уаыт» (Барбара

Р.Бергманн, Justice, Gender, and the Family, 153). Барлы нәрсе згерді ме?

Жмысына аы тленсе де, тленбесе де, кбіне әйелге кйеуіне беріле-

тін билік, мәртебе және экономикалы дербестік жетіспейді және бл

белгілі бір дегейде тіпті жмыс істейтін әйелді зіне й шаруасын ата-

рудаы басты жауапкершілік неліктен жктелетінін тсіндіреді. Мндай

тесіздіктер з ішінде және әйелдерге жмыс орнында те ммкіндіктер

беруді амтамасыз ететін рал ретінде жойылуы ажет. Біра таы не

істеуге болады? Бл мәселеге атысты таы бір сыныс мынадай: әйелдер

«позитив теестіру шаралары» бадарламасыны, яни ммкіндіктері

шектеулі топты карьераларын дамытуа баытталан белсенді саясатты

пайдалануа тиіс. Позитив теестіру шаралары тек әйелдерге ана емес,

баса топтара да сынылды және алда осыан ытысты трлі мысалдар

мен жадайларды арастырамын.

191

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

Позитив теңестіру шаралары

Позитив теестіру шараларыны трі кп. Бл жалдамалы ызметкер-

лерге атысты саясат арылы белгілі бір топтардаы адамдарды жмыса

труа тініш беруге немесе ызметтік салада суге ынталандыру мәселе-

сі болуы ммкін. Одан да маызды және арама-айшы мәселе – позитив

теестіру шаралары жалдау немесе жмыса абылдауды «преферен-

циялы» саясатын амтуы ммкін. Мны жзеге асыруды таы бірнеше

жолы бар. Факультетте жмыс істейтін әйелдер саныны кбірек бола-

нын алайтын университетті елестетіп крііз. Мндай жадайда міткер

әйелдер шін ата квота белгіленуі ммкін. Немесе квота берілмеуі де

ммкін, алайда әйелдерді тінімдерін арау барысында жеілдіктер жа-

салуы ытимал. Немесе бл жерде гендерді абілеттері жаынан шама-

лас міткерлер арасында осымша крсеткіш ретінде олдануа болады.

рине, баса стратегиялар да болуы ммкін. Жалпы аланда, позитив те-

естіру шараларыны масаты кәсіп тадау еркіндігі мен тедікті дамы-

туа баытталан.

Алайда здерін «либерал» деп атайтындарды оса аланда, кп адам по-

зитив теестіру шаралары бадарламасына арсы. Бл саясатты з ішін-

де арама-айшылытары бар екені жиі айтылады. Позитив теестіру

шаралары бадарламасы кемсіту мәселесін шешетін рал деп есептелді.

Біра олар баса белгілері бойынша кемсітетін сияты крінеді. Бл сон-

шалыты ке тараланымен, те стірт айтылан арсылы екені белгілі.

Кез келген саясатты андай да бір белгілер бойынша кемсітуге жол бе-

ретін тстары болуа тиіс. Мысалы, университетті іріктеу комиссиясы

тәжірибелі алым мен жаадан келген адам арасында айырмашылы жа-

сауы керек. Біз кез келген кемсітуді әділетсіз деп айта алмаймыз. Негізгі

сра позитив теестіру шаралары бадарламасымен байланысты кемсі-

ту олайлы ма, жо па деген мәселеде жатыр.

Неге олайлы болмасын? зіміз арсы болатын кемсітуді «атыссыз

негіздер бойынша тадау» ретінде анытауа болады. Сонымен бірге

гендер мен нәсіл мәселелерінде (бл ымдара келесі блімдерде кеі-

рек тоталамыз) ешашан тиісті негіздер бойынша тадау болан жо.

Адамдара жеке тла ретінде емес, бір топ мшелері ретінде арау дрыс

емес шыар. Біреуді ем алуы оны ара не анәсілді екеніне немесе ер-

кек не әйел екеніне атысты болмауы керек, бл жадай әсіресе шектеулі

ресурстарды блу мәселесі ктерілген кезде маызды болма. Нәсілдік

немесе жынысты кемсітуге арсы аргумент позитив теестіру шарала-

рына арсы аргументке айналуы ммкін. ркімге жеке ерекшеліктері бо-

йынша арым-атынас жасау керек. Мны керісінше жасау – әділетсіз-

дік. Бл тіпті жадайды нашарлатуы ммкін. Мысалы, орта таптан шыан

192 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

әйелдерді біліктілігі олардан жадайы тмен еркек міткерлердікіне а-

раанда тмен болса, әйелдерді медицина мектебіне тсуіне кмектесу

аншалыты әділ болма?

Позитив теестіру шараларына арсы айтылатын таы бір арсылы

оны зиянды жаына атысты. лдекім белгілі бір ызметке позитив

теестіру шаралары саясаты арылы келсе, ол осы фактіге байланысты

стигматизациялануы ммкін. Одан да зорысы – кез келген жадайда ж-

мыса тратын немесе орын табатын ммкіндігі шектеулі топ мшелері

бадарламаны пайдаланушылары ретінде арастырылады, сондытан

олар да стигматизацияланады. Олара бл ауыр тиюі ммкін. Осы кза-

рас бойынша, позитив теестіру шаралары аморлы крсетумен атар

адамды кемсітеді және замерзімді трыдан аланда, пайдадан грі зия-

нын кп тигізуі ммкін.

Блар – тым атты айтылан сындар. Позитив теестіру шараларын

орауа бола ма? Оны орауды әртрлі тәсілдері болуы ммкін, біра

бәрі бірдей ммкіндікке ие емес. Аргументтерді бірі позитив теестіру

шараларыны жай ана ммкіндіктер тедігіні жаласы іспеттес екенін

айтады. Кез келген меритократиялы жйеде лауазымды ызметтерді а-

білетті адамдар атаруа тиіс, алайда формалды біліктілікке сйену кбіне

озы мектептерде білім аландара, текті отбасыдан шыандара немесе

йде барынша олдау мен ынталандыруды кріп скендерге артышы-

лы береді. Позитив теестіру шаралары артышылыа ие жандарды

тым асыра крсетілген біліктілігіні орнын толтыруа арналан бір тәсіл

болуы да ммкін.

Оларды артышылыы тінім формаларына араанда шынайы мір-

де әлдеайда жасы крінсе, онда бл аргумент сенімді болар еді. Алайда

біліктілігі жоары тлалар нды дадыларды мегеріп, сертификаттар

да алды, сондытан сынылан ммкіндікті пайдалануда немесе жмысты

жасы орындауда оларды артышылытары бар. Ммкіндіктер тесізді-

гі жинаталуа бейім трады және бір артышылыа ие болан адамны

жадайы келесісіне жету шін әлдеайда тиімді болма. Оларды әлеуеті

басалардан басым болмаса да, артышылыа ие болан топ дадылар-

ды мегеріп, жетілдіре алады, осылайша зінен жадайы әлдеайда тмен

адамдармен бәсекеде анарлым озы болады. Бан жауап ретінде әділ-

дік дадыны мегеруде ммкіндіктерді те болуын талап етеді дегенді

айтуа болады. Бл – Ролзды пікірі. Алайда бл әрі арай позитив теес-

тіру шаралары дегейінде емес, білім беру дегейінде араласуды талап

ететін сияты крінеді.

Екінші аргумент позитив теестіру шараларын әлеуметтік пайдалылы

негізінде орайды. Бл аргумент адамдар нәсілі де, жынысы да зімен

бірдей кәсіпой мамандармен іс жргізгенде здерін әлдеайда жайлы

193

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

сезінетінін айтады. оама аранәсілді әйел дәрігерлер мен адвокаттар

ажет, ал за және медицина мектептеріне барлы дегейдегі адамдар-

ды осы рлдерді атаруа йрету бойынша әлеуметтік міндет жктеледі.

Бл – таы да аса сатыпен арауды ажет ететін аргумент. Аргумент тек

кәсіби рлдерге атысты ана олданыландытан, аумаы жаынан те

шектеулі, ал адамдарды нәсілі мен жынысы, шын мәнінде, зімен бір-

дей кәсіпой мамандара артышылы беретіні рас па? рі адамдарды

мндай артышылытары бар-жоын срамай, осы артышылытарды

абылдауымыз керек пе? Сондай-а неге әйелдер немесе аранәсілді дә-

рігерлер мен загерлер баса жерлерде әлдеайда кбірек табыс табатын

ммкіндік болса, здеріні ызметіне мтаж айматарда ана жмыс іс-

теуге келіседі деп санауымыз керек?

шінші аргумент брыны кеткен әділетсіздікті орнын толтыру неме-

се теу идеясына негізделген. Бл әсіресе лды сауданы мирасы ре-

тінде ммкіндіктері шектеулі афроамерикалытарды немесе британды

афрокарибтіктерді жадайынан айын крінеді. Позитив теестіру ша-

ралары – брыны әділетсіздіктерді орнын толтыруа тырысатын сая-

сатты бірі.

Осыан арсы, азіргі кезде анәсілділер л стамайды, сондытан

аранәсілділерге ешбір әділетсіздік жасалып отыран жо деген пікір

айтылады. Алайда басты мәселе назардан тыс алып отыр. азіргі кезде

мір сретін анәсілділер брыны әділетсіздіктерді себепкері болмаса

да, олар бл жадайды пайдасын крген болып шыады. Ер адамдар –

әйелдерге араанда здеріне артышылы берген мәдениетті пайдала-

нушылары. Сондытан да кемсітуді залалын теуге негіз бар.

Осы аргументтерді әрайсысыны белгілі бір ыпалы бар, біра біз

бл мәселені әлі аятамады. Тртінші аргумент позитив теестіру ша-

ралары саясатыны символды ыпалын крсетеді. Бл – азіргі кезде

аранәсілділер мен әйелдерді университетте оып, маманды алуына

птарлы жадай ретінде арап, ал брын жадайды керісінше боланы

кініш тудырады деген идеяны білдіруді тәсілі. Тым рыса, азіргі кез-

де тесіздікті жойып, әділдікке лес осылары келсе, мндай топа жа-

татындарды жрер жолы ашы болуы керек. Бл әйелдер мен азшылы

топа белгілі бір ммкіндіктерге жол бермей келген стереотиптерді бзу

ажет деген бесінші аргументпен атар жреді. Позитив теестіру шара-

лары жаа рпаа здері ол жеткізе алатын ммкіндіктерді крсетіп,

рл модельдерін сынады.

Осы соы екі аргументті лкен артышылыы – олар бізге позитив

теестіру шараларын амтитын әлемні идеал емес екенін тсінуге мм-

кіндік береді. замерзімді саясат ретінде позитив теестіру шаралары

орынсыз және кей жадайда әділетсіз болып келеді. Позитив теестіру

194 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

шараларыны сыншылары айтандай, адамдармен оларды жеке асиет-

теріне арай арым-атынас жасау керек. Алайда позитив теестіру ша-

раларыны уаытша саясаты болмаса, бл шараларды ажет етпейтін,

адамдара оларды жеке асиеттеріне қарай арым-атынас жасайтын

әлемді орнату әлдеайда иын болады. Сондытан біз позитив теестіру

шараларын анарлым әділ әлемге адам басудаы тпелі саясат ретінде

арастыруымыз керек.

Әділдік және нәсіл

Позитив теестіру шаралары мәселесін талылау гендерлік тедік

пен нәсілдік тедік мәселелері арасында састыты бар екенін айын

крсетеді. 1949 жылы Симона де Бовуарды әйелдерге ешашан ммкін-

дік берілмегені жнінде айтанын крдік. Оны сзін У.Э.Б. Дюбуаны

1900 жылы Лондонда ткен бірінші Панафрикалы съездегі «лем халы-

тарына» (To The Nations of the World) атты баяндамасыны алы сзімен

салыстырып крііз:

ХХ асыр мәселесі – адам терісіні тсі; негізінен адам терісіні тсі

мен шашыны рамында крініс беретін нәсілдік ерекшеліктер әлем

халыны жартысынан кбін азіргі ркениет сынатын ммкіндік-

тер мен артышылытарды толытай олдану ыынан айыруа

негіз болды. ([1900]; Кваме Энтони Аппиа, Lines of Descent кітабында

(Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014), 62)

Кемсіту крген нәсілдерді кілдері, сондай-а әйелдер тікелей және

жанама кемсітуді рбанына айналуы ммкін және позитив теестіру

шаралары саясаты осы екі жадайда да орау ралы ретінде сыныла-

ды. Дегенмен сексизм мен нәсілшілдік арасында айтарлытай айырмашы-

лы жо деп ойлау дрыс емес және нәсілге атысты әділетсіздікті жеке

таырып ретінде арастыру маызды. Соы блімде біз әйелдерге ар-

сы жасалан кемсіту практикаларын атау тәсілдеріні бірі адамны ре-

продукциясында еркек пен әйелді трлі биологиялы рл атаратыны-

на атысты талассыз фактіден бастау алатынын крдік. Биология туралы

әлдеайда арапайымдау пікірлер одан әрі кеейе келіп, еркек пен әйел-

ді әртрлі «табиаты», әртрлі абілеті және атаратын жмыстарыны

блінуіні зара пайдасы туралы те даулы пікірлерге айналуы ммкін.

абылдауа келмейтін гендерлік стратегияларды кпшілігі биологияа,

табии айырмашылытара және орта игілікке негізделген ізгі амор-

лыа сйеніп жасалуы әбден ытимал.

Нәсілдік кемсіту де кбіне биологияа негізделгендей крінетін пікір-

лерге сйенеді: биологиялы трыдан аланда, нәсілдер әртрлі және бір

195

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

нәсіл басасынан белгілі бір дегейде стем болып жаратылан. Мәселен,

«анәсілділерді стемдігі» осы кзарастарды жиынтыын крсетеді.

Алайда ерлер мен әйелдер арасындаы арым-атынастара араанда,

нәсілдік айырмашылытар «биологиялы ажеттілік» екенін крсететін

ешандай тжырым жо. Ер мен әйел биологиялы рлдерін орындамаан

жадайда, адамзат тарихыны басым блігінде адам нәсілі кбеймес еді,

біра бір айта кетерлігі жаа репродуктивті технологиялар бан тосын

кзарас осып отыр. Біра адамны мір сруі шін нәсілдік айырмашы-

лытар аса маызды деп ешкім де сенімді трде айта алмайды. Шамасы,

трлі нәсілдерді пайда болуы адамзат эволюциясыны артефакті болуы

ммкін, осы жерде адамдар Африкадан (адамзат алаш эволюцияа шы-

раан жерден) ешашан оныс аударан жо және терісіні тсі немесе

денесіндегі баса да «нәсілдік» сипаттамалары мен белгілері айтарлытай

згерген жо дегенге саятын тамаша йлесімді балама тарихты елестете

алар едік.

Жынысты ерекшеліктер бойынша кемсітуді биологиялы теорияны

ате олдану деп арастыруа болса, нәсілдік кемсіту мен жалан наным-

ды тсіну және рационализациялау әлдеайда иын. Мысалы, адамны

сырты келбетіндегі андай ерекшелік жмыс берушіге немесе жала бе-

рушіге белгілі бір адамны белгілі бір жмыса лайы емес екенін немесе

олайлы жала алушы екеніне атысты шешім абылдауа ыпал етеді?

Оны бір себебі айырмашылытара атысты орыныша немесе жеке

не топты патологияны андай да бір аспектісіне негізделген рескел

әрі теріс тсінік болуы ммкін. Бл тста біз философия саласын оя т-

рып, психологияны біршама блыыр және арама-айшы салаларына

бас самыз. Алайда адам зіні әлдекімді кемсітуге атысты кзарасын

андай да бір ой немесе аргументтермен атауа тырысса, оны кейбір

нәсіл кілдеріне белгілі бір асиеттерді тауы әбден ммкін. Ебек на-

рыындаы кемсітулерді атау шін, мысалы, кейбір нәсіл кілдеріні

интеллектуалды абілеттері тмен немесе жмыста жаман әдетке йір

деп, трын й нарыындаы кемсітулерді атау шін кейбір нәсіл кілде-

рі жала алушы адам ретінде сенімсіз, йткені олар аыны траты тле-

мейді, ткір иісті таамдар пісіреді немесе шулы сауы кештерін натады

деп айтуа болады.

Атауды бл әрекеттеріне бірнеше дегейде арсы шыуа болады.

Жалпылау шін шынында андай да бір дәлел бар ма? Тіпті бл жалпы-

лау дрыс болса да, олар алдыызда тран адам туралы не айта алады?

Бл мәселені кшін кру шін, бойы орташа голландты азамат орта

бойлы испандытан зындау деген фактіні арастырайы. Алайда бл

баскетбол командасы рамына осылысы келіп жрген голландты

азаматты бойы осы орына міткер испандыа араанда зыныра

196 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

немесе ысара екенін крсетпейді. рине, сізді олыызда тек олар-

ды бірі – голландты, ал екіншісі испанды екені жнінде апарат бол-

са, онда сізді голландты зыныра болуы ммкін деген орытындыа

келуііз ытимал. Алайда, бл – те әлсіз дәлел, е дрысы – екеуімен

де кездесіп, кзіізбен кргенііз жн. арастырылып отыран жалпы-

лау дрыс болса да, тіпті наты жеке тлаа атысты шынды болса да,

бан сйеніп, оны кемсіту әділетсіз болма. рбір жадайда сынылан

ммкіндікке сипаттаманы сай келетінін баалау шін осымша зерттеу

немесе аргумент ажет.

Алайда философиялы әдебиет те нәсілдік ерешелікке атысты кем-

сітуді негіздеуді талпыныстарына тере жауап беріп, пікірталас бары-

сында нәсілдік ым биологиялы негізге сйенеді деген йарым жасал-

анын крсетеді. Бан жауап ретінде нәсілге атысты тжырымдаманы

ешандай генетикалы негізі жо жалан ылыми тжырымдама екені

айтылады. Ал нәсілге атысты биологиялы тжырымдама дегеніміз не?

Біз «трлер» деген тжырымдаманы олданып йреніп алды. Жалпы

абылданан анытамаа сәйкес, бір трге жататын аталы пен рашы

шаылысып, рпа рбіте алады. Мндай критерийлерге сәйкес, есек

пен зебра жеке трлерге жатады, себебі олардан рбитін кез келген р-

па бедеу болады. Осы трыдан аланда, нәсілдер трге жатпайды, се-

бебі олар зара «шаылысса», алыпты уаытында дниеге рпа келеді.

Зерттеулер трлі нәсілдер арасында маызды генетикалы вариациялар

болатынын крсетпеді, йткені нәсілдерді ішіндегі және оларды ара-

сындаы генетикалы вариациялар бірдей. Теріні тсі, дене пішіні мен

лшемі, бет әлпеті сияты ерекшеліктер – тере айырмашылыты белгі-

лері емес, генетикалы трыдан стірт сипаттамалар ана. Генетикалы

трыдан тері тсі шашты, кзді тсінен немесе баса да ерекше белгі-

лерден маыздыра емес.

Кейбір философтар бл жаалытарды нәсіл деген ымды жоа

шыару шін олданды. Дегенмен бл ылыми негіздеулерді шегінен

шыу сияты. Нәсіл биологиялы категория болмаанымен, әлеуметтік

категорияа жатады: адамдарды кпшілігі бірін-бірі әлі де нәсілдік тр-

ыдан абылдайды және бл абылдау оларды баса адамдара атыс-

ты міттері мен арым-атынастарына саналы не бейсаналы трде ыпал

етеді. Тарихшылар нәсілге атысты бізге белгілі тжырымдама XVII және

XVIII асырларда еуропалы лиеленушілер Батыс африкалытарды

жаулап алып, оларды плантацияларда жмыс істету шін Америкаа та-

сымалдаан тста, яни азіргі заманы лиеленушілік басталан кезде

дамыды деп болжайды. Кейбіреулер анәсілділерді стемдігі мен ара-

нәсілділерді тмендігіне атысты нәсіл тжырымдамасы л саудасын

рационализациялау масатында жасалан деп есептейді. Ал енді біреулер

197

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

брын алыптасан нәсілдік жіктелу л саудасын жргізуге ммкіндік

берді деп санайды. Таы біреулер осы екі тжырыма да кмәнмен арай-

ды, себебі л саудасыны трлері адамзатты бкіл тарихында болан.

Алайда трлі әлеуметтік және діни топтар арасында бліну мен стемдік

әрашан боланымен, нәсілге атысты бізге белгілі тжырымдаманы

соы уаытта пайда боланына атысты орта келісім бар. Ол әлдеайда

тере биологиялы тсінік алыптастыру шін трлі былыстара арау-

а тырысан ылыми кзарасты сәтсіз німі. Біра бдан грі тереірек

тсінікті жоы рас.

Осылайша бл аргументтерге сай гендерлік тжырымдамалар сияты,

нәсілдік тжырымдамалар да белгілі бір масаттар шін және кейіннен

кп адамны міріне шынайы және зиянды әсерін тигізетіндей етіп жа-

салды деген ой туызады. Биологиялы трыдан аланда, ешандай «нә-

сіл» болмаса да, адамдар «нәсілдік» трыдан жіктеледі. Либералдар шын

ниеттерімен әлеуметтік саясатымызда «нәсілдік бейтарапты» болуы ке-

ректігін және нәсілдік ерекшеліктерді елемеу ажет екенін айтса да, бл

тйіні шешілмеген мәселе болуы ммкін. Бізді институттар мен ры-

лымдарымызды тере зерттемей трып, нәсілді елемеуге тырысу – нә-

сілдік кемсітуді біреулерге траты артышылытар бергенін, ал екінші

біреулерді жолына ыыр әрі ауыр иындытар туызанын да елемеу

дегенді білдіреді. Бл айырмашылытар әсіресе АШ-та жаттара кп

тіркелген. Мысалы, АШ-ты кей жерлерінде аранәсілділер универси-

тетте оудан грі, трмеде кп уаыт ткізеді деген сз бар. Кемсіту мә-

селесі бкіл әлемде бар және әлеуметтік жаынан аз амтылан нәсілдер

мен этносты топтарды немесе тменгі касталарды кілдері кбінесе

жмыссыз алады, басалармен салыстыранда әлдеайда тмен жала-

ы алады, сапасы нашар йлерде трады, трлі аурулара шалдыып, ерте

айтыс болады. Бл жадай ысым крген адамдарды барлыына: АШ-

таы брыны лдарды рпатарына, Австралия, Жаа Зеландия,

Канада, Отстік Африка сияты отарлы державаларды, сондай-а

АШ пен баса да елдердегі рбан болан жергілікті халытарды кіл-

деріне, ндістандаы за уаыта созылан касталы тартыстарды р-

бандарына, әлемні кп еліндегі эмигранттара атысты. Тіпті ерте-а

кемсітуді ешандай трі алмаса да, оны салдары жойыла оймайды.

стем нәсілдерді, діндерді немесе касталарды кілдері әдетте «бейім-

делуді» және «йлесуді» жеілдететін абілеттерді, әлеуметтік желілер

мен мірлік дадыларды игереді. Біз мір сріп жатан әлемдегі «нәсілдік

бейтарапты» саясаты олданыстаы арым-атынастарды реттеуді с-

тем тәсілдерін згертпейді және стем мәдениетке сай келетін адамдар

оны әрі арай жаластыра береді. Бл шынайы «нәсілдік бейтарапты»

әлемде нәсілдік әділдікке ол жеткізу жолдарыны бірі әрі шабыт беруші

198 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

идеалы болар еді деген ойды жоа шыару емес. Мәселе әлемні негізде-

рін «нәсілдік бейтарапты» саясатыны кей сратарды зіміз міт арт-

андай шешуіне ммкіндік беретіндей етіп згерте алмай отыранымызда

сияты.

Бдан да тбегейлі згерістер ажет, азіргі оамдарды кпнәсілді-

ге айналанын тсінуді бірнеше тәсілі болса да, нәсілдік әділетсіздікті

жою тәсілдері де әртрлі формаларды ажет етуі ммкін екенін крсетеді.

Тарихи әділетсіздікті рбаны болан топтарды шыынды теуді талап

етулері орынды. Германия кіметінен темаы алан холокоста ырыл-

ан еврейлерді рпатары сияты, Америкаа л ретінде әкелінгендер-

ді рпатары бдан пайда крген (және сол кезде жинаталан орды

әлі де пайдаланып отыран) елдерден темаы алуы керек деген де пікір

айтылды. Сонымен атар Канада мен Жаа Зеландиядаы жерлерінен

айрылан байыры халытара брыны жерлері айтарылуы керек де-

ген мәселе де ктерілді. азіргі иммигранттарды темаы алу ммкінді-

гі болса да, оны алу шін талап оя бермейді. Мысалы, лыбританиядаы

Африка мен Кариб бассейнінен шыан адамдар кезінде лыбритания

пайда крген л саудасында сатылан лдарды рпатары болуы мм-

кін. азіргі әлемдегі алалар мен кенттерде тарихы, мәдениеті мен тілі

әрилы адамдар мір среді. Нью-Йорк немесе Лондон сияты ірі ала-

ларда жздеген тілде сйлейтін адамдарды кездестіруге болады, бл нә-

сілдік айырмашылыты оамды блуді жалыз тәсілі емес екенін таы

бір рет крсетеді: дін, этнос және лт, сондай-а әлеуметтік таптар да

әлеуметтік жіктелуді туындатады. Кейбір алаларда әл-ауаты мен мм-

кіндіктері трлі дегейдегі топтар мшелеріні әртрлі аудандарда труы

себебінен жартылай ерікті сегрегацияны зіндік трі жрді. Кей елдерде

әлеуметтік араласуды крініс берген-бермегеніне арамастан, геогра-

фиялы араласуды әлдеайда кбірек боланын кре аламыз. Кемсітуді

белгілі бір трлерін азшылы топтарды барлы мшесі крмеуі де мм-

кін, алайда нәсілдік кемсіту іс жзінде барлы жерде шешімі иын мәсе-

ле ретінде алып отыр. темаы мәселесін оя трса, бізді алдымызда

тран басты мәселе азіргі әлемде трлі нәсілдерді, діндерді немесе эт-

носты топтарды кілдері ретінде арастырылатын адамдарды тедік

жадайында алай мір сре алатыны болма. оамды талылауда «ас-

симиляция» мен «мультикультурализм» бл мәселені негізгі екі шешімі

ретінде айтылады. Ассимиляцияны негізгі идеясы мынадай болуы мм-

кін: «Бл елге келгендер біз секілді іс-әрекет етсе, оларды птаймыз».

Мндай кзарасты иммигранттар мәдениетіні элементтерін з елінде

кріп жрсе де, олар здері келген елді тілін йренуге және оны за-

дарына баынуа міндетті деп санайтындардан круге болады. Мысалы,

кошер және халал таам ережелеріне сай мал сою тәртібі жануарларды

199

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

орау туралы задара айшы келуі ммкін, ал кейбір мемлекеттерде о-

амды сферада діни киім кию орынсыз саналандытан, бетті толытай

бркейтін пәрәнжі киюге тыйым салынады. Ассимиляцияны олдайтын-

дар мәдени ерекшеліктерді жойыланын аламайды, біра олар мәдени

ерекшеліктер саяси мәселе ретінде аралатын іс емес, жеке басты ісі

деп арайды. Осындай кзарас жоарыда талыланан «нәсілдік бейта-

рапты» саясатымен йлесетін сияты және дәл сондай кемшіліктері де

бар. Мысалы, Еуропадаы христиандар сияты баса бір дін кілдеріні

асиетті кндері лтты мейрам ретінде абылданса, бл оларды діни

мерекелерінде сабаа баруа немесе жмыс істеуге мәжбр болатын

еврейлер мен мсылмандара араанда белгілі бір артышылытара ие

боланын крсетеді.

Ассимиляция саясаты басым кпшілікті нормаларына айшы келсе

де, адамдар з мәдени дәстрлеріне сай мір сруге ылы екенін мойын-

дайтын балама саясат –«мультикультурализмге» кереар болып келеді.

Мысалы, кейбір дін кілдері діни мерекелерінде есірткі пайдаланады. Бл

есірткі олар тратын елде засыз болса, белгілі бір дін кілдеріне арнайы

рсат берілуі керек пе? Мультикультурализмді жатаушылар ассими-

ляцияны олдайтындара араанда бны абылдауа бейімірек трады.

Жоарыда арастырылан мысалдардаы сияты, мультикультуралистер

бір елде тарихи трыдан заыра мір срген бір топа екіншісіне ара-

анда артышылы бермейтін шешім іздейді. Мультикультуралистер аз-

шылы топтарды нерін, әдебиетін, тарихы мен мәдениетін аржылай

олдау және атап ту шін мемлекет есебінен аржы блінуі керек деп

есептейді.

Мультикультуралистер азшылы топтара кпшілік мәдениетіні

шарттары негізінде ана ы беруді олдайтын ассимиляционистерге

араанда жеке айырмашылытарды птайды. Дегенмен мультикуль-

туралистер кейбір иын мәселелерге тап болады. Біріншіден, кейбір мә-

дениет кілдері, мысалы, жас балаларды йлендіру немесе ыз баланы

сндеттеу сияты батыс либералдары варварлы, тіпті адам ытарын

аяа таптау ретінде санайтын практикаларды олданады. Белгілі бір дін

кілдеріне, мысалы, батыстаы либерал ыты жйелерге араанда,

әйел ытарын кп шектейді деп есептелетін Исламны шариат за-

дар жинаы сияты з задарын тыпалап, олдануа рсат беруге бола

ма? Мультимәдени толеранттылыты шегі андай? Екіншіден, кейбір

мәдени топтар здері азаматы болып табылатын елді ндылытарын

млде жоа шыарады және тіпті оны латуды жоспарлайды, йткені

біз здері наразылы білдірген елде туан азаматтарды дін атын жамы-

лып жасаан кейбір террористік әрекеттерін крдік. рине, кез келген

мемлекетті лакестікке арсы орануа ыы бар, алайда мәселе

200 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

оны лакестікке ыпал ететін мәдениеттерді басып-жаншуда андай

әрекеттерге баратынында жатыр. Мысалы, лакестікті уаыздайтындар-

а тыйым салу керек пе? Университет алашыында да сз бостандыына

шектеу ойылуы керек пе?

Ассимиляция және мультикультурализм мәселелерінен туындаан

иындытар «интеграция» деп аталатын шінші тәсілге жетелейді. Ол ас-

симиляцияа тән бірыай оамды мәдениет алыптасуы керек деген

идеяны олдайды. Дегенмен мндаы бір айырмашылы – ол азіргі уа-

ытта стем болып тран мәдениетті әртрлі мір салттарына бейімделуі

шін згеруі керек деген пікірді мойындайды. Мысалы, АШ-таы нәсіл-

дік интеграцияа ерекше ызыушылы танытан Элизабет Андерсон с-

тем нормалар мен практикалар баынышты топтар шін олайсыздытар

туызан кезде бл нормалар згеруі керек дейді. Алайда, Андерсонны

айтуынша, бл жердегі мәселе мультикультуралистер мтылан азшылы

топтара «топты ытар» беру туралы емес, барлы азаматтарды р-

кендеуі шін практикамызды згерту ажеттігі туралы. АШ-та нәсілдік

интеграция саясаты, е алдымен, трын й және білім беру саласынан

бастап жргізілді, ал Андерсон осы саясат о ыпал ететін шарттарды т-

сінуге тырысып, оны сәтті әрі сәтсіз тстарын жата тсірді. Мысалы,

ол аранәсілді оушылар әсіресе интеграцияланан бастауыш сыныптар-

да білім алса, нәсілдік трыдан интеграцияланан мектептерде оларды

оу лгерімдеріні жасы болатынын крсететін дәлелдерді бар екенін

айтады. Алайда бны сәтті жзеге асуы шін, мектептер з оушыла-

рыны оамны трлі топтарынан шыанын, оларды практикалары-

ны, ажеттіліктеріні әртрлі екенін, трлі оыту тәсілдерін кргенін

тым болмаса бастапы кезеде мойындаулары керек. Бдан алатын бір

саба – интеграция ажырлы ебек пен кш-жігерді талап етеді. Енді,

әрине, олымызда «мәселені жылдам шешетін тәсілдер» болса, біз оларды

брыннан-а олданан болар едік.

Іс жзінде нәсілдік интеграция саясаты мен «мгедектікті әлеумет-

тік модельінен» туындайтын саясат арасында састытар бар, оларды

келесі блімде арастырамыз. Екі жадайда да біз стем топты нені а-

лыпты деп арастыратынын, стандартты тәсілдерді басалара андай

залал келтіретінін және е крделісі – осы практикаларды алай згер-

туге болатынын ойлаудан бастауымыз керек. рине, трлі оамдар әр-

трлі жадайларда жауап табуа тиіс трлі сратармен бетпе-бет алады.

Трлі нәсілдер мен этносты топтардан шыан адамдарды барлыы те

жадайда мір сруі шін белгілі бір шаралар кешенді трде жзеге асы-

рылуы керек. рине, әртрлі топтарды, тіпті әртрлі нәсілдерді ара-

сында трлі мәдени практикалар бар. Сонда аншалыты згеріс ажет?

Біз осындай бай әрі мірше әралуандыты аншалыты абылдап, р-

мет крсете аламыз? Бл сратар әрашан талас-тартысты таырыбы

201

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

болып ала беретін шыар. Біра соан арамастан, біз білім беру, тр-

ын ймен және жмыспен амту рылымдарын барлы адамдар шін

әділ болатындай етіп реттеуге тырысамыз. Прогресс бар, біра тым баяу,

біреу шін прогресс болып саналатын нәрсе басалар шін кері кеткен

адам секілді крінеді.

Мүгедектік

Гендер мен нәсіл мәселесі сияты мгедектік те – крделі әлеуметтік

және философиялы мәселе. Тіпті тілді зі проблемалар туындатады.

Осыдан аз ана уаыт брын физикалы кемістігі бар адама атысты

«жарымжан» сзін олдануа болатын еді. Ал азір «мгедек» деп жиі

айтыландытан, бл сз орлау болып саналады. Кейде аылшын тілінде

«мгедек» дегенді білдіретін handicapped терминіні шыу тегі «бас киімін

олына стаан» (cap-in-hand) айыршыны орлы кйімен байланыс-

тырылады. Алайда сзді тркініне атысты бл пікір бгінде дау туызып

отыр. Біра бл термин кейбір адамдарды «мір ойынында» маызды та-

быса жете алмайтынын білдіретін спорт метафорасы сияты крінген-

діктен әлі де арсылы туызуы ммкін. Бгінде «мгедек адам» (person

with a disability) деген термин кбінесе адамны мгедектіктен «брын т-

ратынын» баса крсету шін олданылады. Кейбіреулер «абілеті әртр-

лі» (differently abled) деген терминді жн креді және психикалы абілет-

сіз жандара олданылып келген терминні орнына «нейро әртрлілік»

(neuro-diversity) сияты баса да жаа терминдер енгізілді. Балама ретінде

кейбір белсенділер «мгедек жан» (disabled person) терминін олдануды

жн креді, себебі, оларды айтуынша, оларды мгедек ететін оамны

зі. Бл тадандырарлы мәлімдеме болуы ммкін. рине, кейбір адам-

дар мгедек болып туады, ал кейбірі айылы оиаларды салдарынан

мгедек болып алады деп айтуа болады. Неге кейбіреулер адамды оам

мгедек етеді деп ойлайды?

Кбіне «мгедектікті әлеуметтік моделі» ретінде белгілі оам адам-

ды мгедек етеді деген идеяны олдайтындар адамдарды трлі физика-

лы және психикалы ерекшеліктермен дниеге келетінін мойындайды.

Біра осы сипаттамалар ескерілгенімен, оларды аншалыты жасы

жмыс істей алатыны кп жадайда әлеуметтік фактілерге байланысты

болады. Мысалы, жлын жарааты кесірінен з аяымен жре алмайтын

адамдарды мірін крсетуге арналан зерттеу жргізілген. Зерттеуде

Австралиядаы заманауи Сидней аласы мен Африкадаы Камерун ауыл-

дарындаы мір сру шарттары салыстырылды. Австралияда зерттеуге а-

тысан адамдар жоары сапалы мгедектер арбасын олдана білді, сондай-

а олара озалу ммкіндіктері шектелген адамдарды ажеттіліктерін

202 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

ескере отырып жабдыталан, заманауи имараттарда ебек етуге және

демалуа жадай жасалды. Алайда Камерундаы ауылды жерлерде, тро-

пикалы ормандарда жыл бойы су тасыны жиі болатындытан, дрыс са-

лынан жолдар да аз, ал имараттара кіруге еш жадай жасалмаан, тіпті

тазалы жаы да ескерілмеген. Сондытан мгедектер арбасы бар болса

да, оларды еш пайдасы жо. Медициналы мекемелерді де жадайла-

ры мәз емес, ал тсекке таылан ммкіндігі шектеулі адамдар әдетте мір

бойы антисанитарлы жадайда жатандытан, денелерінде пайда болан

ойы жаралара тскен инфекцияларды кесірінен ерте айтыс болады.

Зерттеу озалысы жаынан ммкіндігі шектеулі адамдарды міріні

әлемні кей жерлерінде азапа толы екенін, ал кей елдерде «алыпты»

мірге те жаын екенін крсетті. Бл трыдан аланда, мгедектікті

салдарыны аншалыты ауыр болатыны адамны ммкіндіктерінен тыс

әлеуметтік және материалды факторлара да байланысты.

Мгедектікті әлеуметтік модельін олдаушы кейбір радикалдар мны

әрі арай азбалап, мгедектік мәселесінде бізді әлемді бір топа ара-

анда басасына артышылы беретін етіп алыптастыруымыздан тыс

әлдене бар екенін теріске шыаруа тырысады. Бл жерде нәсіл мен ген-

дерге атысты кейбір тартыстар мен састытарды круге болады. Дене

бітімі мен функцияларыны арасында табии айырмашылытар бар

екені рас. Алайда бл табии айырмашылытар адамдара неге әртрлі

арым-атынасты алыптасанын немесе біреулерді неге жетістікке

жетіп, шалып мір сретінін, ал біреулерді кнін әзер кретінін здігі-

нен тсіндіріп, аражігін ашпайды. Мгедектік жадайында бізді оамда

жмыс орындарын ашу, технологияларымыз бен бір-бірімізге деген а-

рым-атынасымызды алыптастыру тәжірибеміз және орныып алан

мәдениетіміз кейбір адамдарды мірін басалара араанда иындата

тседі. оам ешандай негізсіз біреулерді «мгедек» етіп, біреулерге ар-

тышылытар сынды.

Мгедектікті әлеуметтік моделі кбіне медициналы модельге арсы

келеді. Медициналы модель – мгедектікке медициналы мәселе ретін-

де арайтын, хирургиялы немесе медициналы жолмен емделуге бола-

ды деп санайтын, алыптасып алан «жалпы тсінік». Осы трыдан ал-

анда, ммкіндігі шектеулі жандарды мәселесі ауруханаларда шешілуге

тиіс. Бан әлеуметтік модель арсы шыады, йткені бл жай адамдарды

бәрі бірдей болуы шін, оларды терісіні тсін згерту арылы нәсілшіл-

дік мәселесін шешуге тырысумен бірдей. Алайда бл дрыс аналогия ма?

Біреуді озалу ммкіндігі шектеулі, біра оны хирургиялы жолмен ем-

деуге болса, бны теріні тсін згерту процесімен теестіруге бола ма?

Керісінше, бл здігінен-а нды болып крінеді. леуметтік модельді

кейбір жатары дрыс боланымен, мгедектікті медициналы мәселе

203

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

екенін жоа шыару – тым шектен шыанды. Медициналы та, әлеу-

меттік те модель шынды ретінде абылданбайды, дегенмен әлеуметтік

модель медициналы йарымдарымызды тзете алады.

Іс жзінде әлеуметтік модель ммкіндіктері шектеулі жандарды кп

нәрселерден шеттетуге алыпты жай деп арайтын тәсілдерді арастыру-

ды сынады. Мгедектерді алдында әртрлі иындытар бар. оамны

ммкіндігі шектеулі жандарды озалысына атысты мәселелерді ше-

шуді жолдарын жасартып келе жатаны бгінгі Сидней мысалынан

крінеді. азіргі технологиялар кру және есту абілеттері сияты сезім

мшелерінде кемістігі бар адамдарды жмыс істеуіне және бос уаы-

тын жасы ткізуіне кмектеседі. кінішке орай, когнитивті кемістікке

атысты осы әлеуметтік модельді сәтті олдана алмады. Біз аыл-ойла-

рыны даму дегейіне арамай, адамдарды те дәрежеде бай әрі толы-

анды мір сруі шін мына әлемді алай згертуіміз керек? згеріс жа-

сауа болатынына кмән жо, алайда оам бан атысты ештее ойлап

таба ойан жо.

Сонымен атар әркімні мгедектікке атысты кзарасы әртрлі

екенін ескеруіміз керек. Бан саырау адамдара атысты белгілі бір

мысалды келтіруге болады. Кейбір саырау адамдар есту абілеттерін

жасартылары келеді, осы кемістікті тзетуге кмектесетін кез келген

технологиялы жаалы пен медициналы емді олданып круге әзір т-

рады. Біра баса саырау адамдар кохлеарлы имплантат сияты техно-

логиялы емге арсы және бейтаныс, жаымсыз болуы да ммкін «ести

алатындар әлеміне» араласуды орнына, крделі әрі жарын ишарат тілі

мәдениетіні тәжірибелі және сенімді мшесі болып ала бергенді жн

креді. Дәл осындай пікірталас аутизм және маниакалды депрессия сия-

ты жадайлара атысты да туындайды. Дәрі-дәрмек адамдарды бойын-

да здеріні шынайы табиаты жаншыландай сезім тудыруы ммкін, ал

оларды кпшілігі баса адамдарды мітіне сәйкес болу шін дәрі-дәр-

мек ішкеннен грі, «з алпында» аланды алайды.

Тіпті бірдей жадайа тап болан адамдарды зі әртрлі нәрселерді а-

лайтыны және керек ететіні аны. Мәселені «Барлы адамды алай те

деп арастыра аламыз?» және «оам жаман жадайларды одан әрі алай

ушытыра тседі?» деген сратардан бастау тым рыанда кейбір проб-

лемаларды анытауа кмектеседі.

Сексуалдық бағдар

Біз зіміз мір сретін, кей адамдара немесе топтара басаларынан

грі артышылы беретін әлемде жол іздей бастаанда, осыан атысты

мысалдарды аншалыты кп екенін кріп, таданамыз. Соы жылдары

204 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

сексуалды бадар мәселесіне, әсіресе оамны гейлерге, лесбиандара,

бисексуалдара және транссексуал адамдара алай арайтынына ереке-

ше кіл блініп келеді. 4-тарауда мен лыбританияда жаында гомосек-

суализм ылмыс деп танылмайтынын, кп елде оан әлі де тыйым салын-

анын атап ттім. Алайда алашы ыты реформа тедікке апарар

озалысты басы ана еді. Мысалы, лыбританияда бастапыда ерлерге

гомосексуалды атынас шін (әйелдер шін гомосексуалды атынас-

а ешашан замен тыйым салынбады, бл кзі ашытытан емес, сірә,

білместіктен, елемеуден немесе ымсынудан туса керек) «рсат етілген

жас» 21 болды, ал гетеросексуалдар шін бл шек 16 жас еді. Соы уа-

ытта ызыушылы пен дау туызан бір жынысты некелер мәселесімен

бірге әрі арай теестіру саясаты енгізілді. Кейбіреулерді неке мәселе-

сіні те маызды мәселе ретінде арастырылуы тадандыруы ммкін.

Неліктен гейлерді патриархалды, буржуазиялы, консервативтік неке

институттарымен андай да бір байланысы болуы керек? Алайда неке

патриархалды, буржуазиялы, консервативтік институт бола ма, жо па,

ол адамдара маызды ытар береді (мысалы, млік салыын тлемес-

тен мрагерлік ыына ие болу). Сонымен атар неке – арым-аты-

насты оамда атап ту мен растау мәселесі. Некені арым-атынасты

кейбір трлеріне сынып, ал басаларына сынбау – бізді оам ретінде

мір сруді белгілі бір трін алайтынымызды белгісі. рі оам ретін-

де осындай артышылыты крсетуге андай ыымыз бар? Некені

символды ндылыы мен беделін жете баалау керек. йелдерге және

дауыс беруге атысты аргументтерден кргеніміздей, адамдарды жеке

алауы андай болса да, біреулерге берілген ытарды басалара бе-

руден бас тарту – оларды орлауды белгісі және адамдарды трлі мо-

ральды категориялара бліп арастыратынымызды крсеткіші. рбір

жпты йлену туралы шешімі алыптасан заа арсы тадау ретінде

емес, здеріні жеке еріктері ретінде негізделуге тиіс.

Алайда одан да баса мәселелер бар. оам біржынысты некелерді а-

былдай бастады, біра полигамия мен полиандрия туралы не айтуа бола-

ды? Бізді шектеу оятын әрекеттеріміз кемсіту болмай ма? Мысалы, екі

ер адам мен бір әйел з мірлерін бір отбасы ретінде бірге ткізгілері кел-

се, оам ретінде бізді бан ресми рсат бермеуге және кеейтілген

неке ыынан бас тартуа орынды себептеріміз бар ма? Ол шін андай

себептер ажет? Біра сратарды одан әрі арастырса, жалпы некені

ажеті бар ма? Некені андай да бір себептермен ешашан йленбейтін-

дерге атысты ресми трде мойындау нені білдіреді? Бл оларды мірі-

ні белгілі бір маынада сәтсіз боланын білдіре ме? Осындай тжырым

жасауа бізді андай ыымыз бар?

Неке – кп мәселені бірі ана. Жынысын ауыстырандар әсіресе зде-

ріні ыты мәртебесі мен тласына атысты аладайды. Жынысын

205

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

ауыстырандарды тлжатында немесе жргізуші куәлігінде не жа-

зылуы керек? (Неге біз кез келген жадайда біреуді жынысыны оны

жргізуші куәлігінде крсетілуін талап етеміз? Ол андай масата ыз-

мет етеді?) Жынысын ауыстыру процесіндегілер оамды жуыну орын-

дарында ай блмеге кіруі керек немесе ай блмеге кіруге рсат берілуі

керек? Сонымен атар жынысын згерткен, ажырасан және балалары

бар біреуді арастырайы. Оларды жынысын згерткеніні баланы з

аморлыына алуына андай да бір атысы болуы керек пе? Блар – фи-

лософиялы трыдан жария трде жаында ана талылана бастаан мә-

селелер. Осы алыптасан сенімдерді жеіп, ытарды мойындауымыз

керек деп айту оай. Іс жзінде бл әлдеайда иын.

Дәстүрлі құндылықтар

Осы жерде біреу әділдікті осы «олы тстары» туралы талылауды

зіні олы тсы бар деп арсылы танытса, тсінікті болуы ммкін.

Институттарымызды жеке тлалар мен топтара атысты аншалыты

әділетсіз болуы ммкін екеніне баса назар аудара отырып, біз тек жеке

ытар мен бостандытарды орауа зер салды. Мны істеуді зі

прогрессив либерализм формасын жобалау дегенді білдіреді, ал бізді

масатымыз – барлы адамны зара те жадайда мір сруіне ы

беретін әділ оам ру. Алайда 4-тарауда айтанымыздай, бл адам мен

оам арасындаы арым-атынастарды арастыруды жалыз тәсілі

емес және либерализм баса да әлеуметтік ндылытарды, әсіресе дәс-

тр және ауымдастыпен байланысты ндылытарды назардан тыс

алдыраны шін ата сына шырауы ммкін.

Біржынысты некеге арсы адамдар немесе полигамиялы некеге за

жзінде рсат беру мәселесін оюды зі шектен шыанды деп есеп-

тейтіндер некені маызын крсететін сенімді дәлел ретінде отбасыны

дәстрлі ндылыын сынады әрі оны арым-атынастарды жаа тр-

лерімен байланыстыруа арсы. Одан да маыздысы консервативті пі-

кірге сйенетін адамдар біз брыннан алыптасан моральды дәстр-

лерді стануымыз ажет, әйтпесе жолдан адасамыз дегенді айтады. Біз

з тамырымыздан айырылып, алдаы кнімізді жоспарлау мен мір с-

рудегі бадардан адасамыз, басалардан не ктерімізді де біле алмаймыз.

згерістерді зияны кп болуы ммкін. Ежелгі имараттарды бульдозер-

мен иратып, оларды орнына жаасын салуа шешім абылдау шін

абай болатынымыз сияты, моральды дәстрлерді бзуа да сатыпен

араанымыз жн. Либералдар аартушы ой әсерінен иррационал жалан

сенімдер кйрейді деп ойласа, консервативтер ол сенімдерді азаппен жи-

наталып, рпатан-рпаа беріліп келе жатан даналы деп санайды.

206 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

Эдмунд Берк (1729–1797) француз революциясы мен оан себеп болан

саяси идеялара арсы шыатын «Франциядаы революция туралы ой-

лар» (Reflections on the Revolution in France, 1790) атты ебегінде саясатта-

ы аыл мен теорияны стемдігіне арсы шыты. Берк аылды сынына

ттеп бере алмайтын болса да, зі млдем орынсыз деп санайтын мндай

сынатан тпеуге тиіс әдет-рыптар мен дәстрлерді маызын атап тті.

Бл таырып ХХ асырда Майкл Оукшотт ебектерінде (1901–1990) ай-

та ктерілді, ол «Саясаттаы рационализм» (Rationalism in Politics, 1962)

ебегінде және баса да шыармаларында дәстр мен алыптасан инс-

титуттарымызды бізден грі әлдеайда дана екенін, оларды реформалау

мен айта руды ате әрі зиянды болатынын, асыпай әрі мият жр-

гізілетін тәсілдерді ана олдану керектігін айтты. Осы трыдан аланда,

саясатта аыл-ой мен аргументті не нәрсеге жете алатыны туралы ате

пікір станатын прогрессив либерал индивидуализм те зиянды. Жиі

кездесетін жадай сияты, екі жатан да жасы нәтижелерді круге бо-

лады. Бәрі әдет-рып пен салт-дәстрге тәуелді болса, біз соы елу жыл-

да еркіндік жолындаы прогреске ол жеткізбес едік. Екінші жаынан,

Берк пен Оукшотты пікірлерімен санаспауа да болмайды. ткенні

жетістіктеріне рметпен арап, кп нәрсені жетік біле бермейтінімізді

мойындауымыз керек. Сәулет нысандарымен салыстыра арау кзіміз-

ді аша тседі: ескірген нәрсені бәрі жаман емес және олар азіргі біз-

ді алауымыза сай згермейді. Тепе-тедікті сатау оай шаруа емес.

ткенні моральды дәстрлеріні айсысы әлі кнге дейін рметке ла-

йы екенін, ал мірімізді жеілдету шін айсысынан тыланымыз жн

екенін анытау шін кәдімгідей жмыс атару керек.

Езгі, білім және саясат

Осыан дейінгі талылауда либерал екпін басым болды ма деген сра-

а арамастан, кей сәттері пікірталас салыстырмалы трде стірт тті деп

шамалауа негіз бар. Иә, әйелдер, азшылы топ пен мгедектер жмыс

орнында, кей кездері трын й нарыында кемсітуге тап болады деген

пікірмен келіспеу иын. Неке арым-атынастарды белгілі бір тріне

баса (немесе ешандай) арым-атынастара араанда артышылы

береді. Алайда кемсітуді бл институтты трлері маргиналданан топ

мшелеріні тәжірибесін сипаттай бермейді. Е нашар жадайда афро-

америкалы жазушы Ральф Эллисонны 1952 жылы жарияланан ы-

зыты әрі орынышты романыны атауынан-а крінетіндей, оны тк-

ке трысыз жан немесе тіпті крінбейтін адам ретінде арастыру керек:

«Крінбейтін адам» (Invisible Man). Біреуді мірін кемсіту және біреуді

бойында жалан сенімге негізделген сезім ояту лкен әділетсіздік болма.

207

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

Ол сізді бірегейлігіізді зегіне тередей еніп, абілетіізге, сондай-а

зіізді саясат пен оамды пікірталастара, театр және опера секіл-

ді «тадаулы» іс-шаралара атысу ыыына деген сеніміізге н-

сан келтіруі ммкін. Америкалы феминист-философ Ирис Марион Янг

(1949–2006) анау, маргинализация, шарасызды, мәдени империализм

мен зорлы-зомбылыты «езгіні бес ыры» ретінде крсетіп, те жасы

тсіндіріп берді. Бларды барлыын езілген топты мшелері трлі дәре-

жеде бастарынан ткізуі ммкін.

Философтарды маргинализация мен шарасыздыты алай біріге-

тінін анытауа атысты ерекше ызыушылы танытан тәсілдеріні

бірі – білім, креатив және куәлік. Тіпті азірді зінде әйелдерді топты

талылаулара нды лес осатынына кмәнмен арайтындар кп, тіпті

олар осындай лес осса да, мны ешкім тиісті дегейде мойындамайды

(сот залындаы пікірталасты тамаша бейнелеген Риана Дунканны ка-

рикатурасынан мны аны круге болады, ол жерде траа былай дей-

ді: «Мисс Триггс, мныыз тамаша сыныс екен. Ммкін осындаы ер-

кектерді бірі мны жзеге асырысы келетін болар»). Бл саладаы кез

келген жалпылау әмбебапты трыдан дрыс болмаса да, кп жадайда

полиция, сот немесе баса мемлекеттік органдар аранәсілді жас жмыс-

шыдан грі, орта жастаы анәсілді адама сенуге бейім тратыны рас, бл

жерде оларды адамгершілік асиеті мен не айтандары есепке алынбай-

ды да. Бл біреуді кнделікті мірінде траты айталана берсе, елеусіз

эпизодтар жинатала келіп, маргинализация мен шарасыздыты туды-

рып, кшейтуі ммкін. Езгіні ешкім алдын ала сз байласу арылы аса-

ана ойластырмайды. Бл кп жадайда адамдарды жеке және кішігірім

іс-әрекеттеріні салдарынан туындайтын ауаны ластануына сайды.

Бл рылымды факторлар біреулерге езгі крсетсе, енді біреулерге

артышылы береді. Алайда осы артышылыты пайдаланатындар та-

быса әділетсіз рылымды ерекшеліктерді салдары арасында жетіп

отырмыз деп есептемейді. те жасы білім алан, іскерлік әлемде отбасы-

лы байланысы бар, экономикалы жадайы жасы және сенімді әлеумет-

тік ортадан шыан адамдарды арастырайы. Олар траты занамалы

базасы мен сіп келе жатан, әртараптандырылан экономикасы бар да-

мыан елде мір среді делік. Мндай жадайда ыждаатты ебек жетіс-

тікке жеткізуі ммкін. Жетістікке жеткен адамдар з табыстарын ыжда-

атты ебекпен тыыз байланыстыруы ммкін. Біра олар экономикалы

жадайы мен әлеуметтік ортасы басаша болса немесе баса елде мір

срсе, оларды ыждаатты ебегі еш нәтиже бермейтінін байамайды.

Артышылытары бар адамдарды з артышылытарыны алай пайда

боланына атысты тсініктері шектеулі болуы ммкін. Тіршілік шін к-

ресіп жрген баса адамдар мәселені шын мәнінде андай кйде екенін

208 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

әлдеайда жасы тсінуі ммкін. Бан атысты мәселені У.Э.Б. Дюбуа

1903 жылы жарияланан «ара тсті халыты рухы» (Souls of Black Folk)

атты шыармасында поэтикалы тілмен былай деп жеткізген: «Негр ...

пердесімен дниеге келген және оан кріпкелдік абілеті берілген» (8).

«Перде» АШ-таы афроамерикалытара крінбейтін адам ретінде а-

райтын арым-атынасты білдіреді, олара білім алып, маман болуа, соан

орай табыса жетуге ммкіндік берілмеді. А америкалытар дилемма ал-

дында тр. Олар афроамерикалытара атысты кзарасыны әділетсіз

екенін мойындай ма? лде анәсілділер – ерекше ебекор, дарынды және

дайды сйген лдары деген сияты здеріні стем жадайларын а-

тайтын кзарастарын рбіте ме? Дюбуаны ойынша, кез келген стем

топ стемдіктеріні здеріне орынды берілгенін сезіну шін біратар миф

алыптастырады. Біра езілген топтарды кілдері бл мифтерді ар жа-

ындаы шынайы ниетті оай кре алады. Демек, езгі «кріпкелдікке» же-

телейді. Осыан сас аргументтер (марксистік ойдаы) пролетариаттар

мен (феминистік ойдаы) әйелдер анаушылара араанда әлеуметтік әді-

летсіздікті әлдеайда жасы тсінеді дегенді крсету шін пайдаланылды

және бл аргументті әрі арай да жалпылауа болады. олайсыз жадайда

мір сру әділетсіздікті тереірек тсінуге кмектеседі.

рине, бл езілген топтарды здеріні крген езгісі туралы айтан

сздеріні бәрі дрыс, ал артышылытар берілген адамдарды здеріні

стемдіктерін атауа атысты айтандарыны бәрі ате дегенді білдір-

мейді. Біра бл бізге пікірталасты ызы баыта арай бруа ммкін-

дік береді. Мен пікірталасты бл блігін әйелдер мен азшылы топты

ішінара болса да, оама жеткілікті дегейде лес оса алмайтындар ре-

тінде білім саласы мен куәлік беру процестерінен шеттетілетіні жніндегі

тжырымнан бастаан едім. Алайда енді біз езілген топты жо дегенде

бір артышылыа ие екенін креміз, йткені олар стем топ з позиция-

сын атау шін олданатын жалан әрі жаылыстыратын формаларды

тсіне алады. Билік басында отырандар мен тек билік пен артышылы-

ты сатау шін ана емес, жалпы жйені атауа мтыландарды азіргі

жадайдаы әділетсіздікті круі не тсінуі шін осы мәселені сенімді етіп

әрі бірнеше рет айталау саяси міндетке жатады. рине, бл – саяси гіт-

насихат пен белсенділікті масаты.

Әділдік барлық жерде бар ма?

з німдерін ткізу шін нарыты траты кеейту ажеттігі бур-

жуазияны бкіл әлемге таратты. Ол барлы жерде орныып, барлы

209

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

жерге тамырын жайып, барлы тарапта байланыс орнатуы керек (The

Communist Manifesto [1848]).

Жаһандық әділдік

Бан дейін тек осы тарауда ана емес, жалпы кітапта әрбір талылан-

ан мәселеде адамдарды з задары мен әлеуметтік саясаты бар әр трлі

мемлекеттерде мір сретіні алыпты жадай ретінде арастырылды. Біз

мемлекетті ресурстарды, кілеттіктерді, ытар мен еркіндікті ан-

шалыты әділ блетінін арастырды. Осы уаыта дейін біз мемлекет-

тер арасындаы немесе трлі мемлекеттердегі трлі адамдар арасындаы

арым-атынастар туралы мәселені аз ктердік. Дегенмен біз азір за-

ра байланысты, одан әрі жаанданып келе жатан әлемде мір среміз.

Адамдарды кпшілігі з мірлерінде бірден кп мемлекетте мір среді.

Одан да маыздысы – біз кн сайын трлі мемлекеттерде ндірілген нім-

дерді пайдаланамыз. Сіз тіпті з еліізде тігілген киімді кисеіз және жз

милль ана ашытытаы жерде жасалан автоклікті мінсеіз де, сізді

киімдеріізді матасы мен сол автоклікті кп осалы блшегін жерді

баса блігінде тратын адамдарды ндіруі әбден ммкін. Медициналы

кмек, банк ызметтері, ойын-сауы, спорт сияты зіміз ттынатын ыз-

меттер туралы ойласа, әлемдік жаандануды барлы жерде сезілетінін

креміз. Тек ана сізді іріізден шыан заттардан жасалан німдер-

ді ттынып мір сру ммкін емес. Мысалы, сіз Перу немесе Боливияда

мір срмесеіз, картоптан жасалатын кез келген німді ттынбай мір

сруге мәжбр боласыз.

зара байланысты әлем туралы ойлана бастаанда, алдымыздан саясат

философиясыны бірнеше маызды мәселесі шыады. Алайда бл жерде

азір ерекше аладатушылы туызып отыран екі мәселені ана ктеру-

ге және арастыруа ммкіндік бар: жаанды әділдік және келесі блім-

де айтылатын иммиграция мәселесі.

5-тарауда Ян Пенні бір елдегі тесіздікті бейнелейтін кірістер шеруін

арастырды. Ал енді осындай шеруді жаанды ауымда ткізсек не

болатынын елестетіп крііз. Жаанды әділдік мәселесін озаан ав-

торлар әлемдегі байлыты блінісіндегі тесіздікті шектен шыанын

крсетеді. Оксфам айырымдылы оры 2013 жылы әлемдегі е дәулет-

ті сексен бес адамны байлыы әлеуметтік трыдан аз амтылан адам-

дарды жартысыны байлыыны осындысына те екенін мәлімдеді.

леуметтік жадайы аса мәз емес бл адамдарды жартысы шамамен ш

жарым миллиард адамды райды.

Жаанды әділдік туралы азіргі пікірталастарда біратар мәселелер

бойынша орта келісім бар. Негізінен, Африкада және Азияны кедей

210 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

айматарында тратын әлемдегі е кедей адамдар те аз ашаа кнел-

теді. Олар АШ-та болса, кніне бір доллара, кей жадайда екі доллара

кн крер еді. Осындай жадайда анша адамны мір сретініне атыс-

ты крсеткіштер әртрлі, дегенмен кніне екі доллара кнелтетіндерді

саны екі миллиардтан асуы ммкін, бл шамамен әлем халыны штен

бір блігін райды. Осы адамдарды кпшілігі аштыты зардабын тар-

тып отыр. Рас, оларды бірталайы алай боланда да кнделікті ажетті

калорияны ала алады, біра кпшілігі аш йытауа мәжбр әрі оларды

жейтін таамдарында денсаулыты сатауа немесе балаларды сіп же-

тілуіне ажетті дәрумендер мен баса да оректік заттар жоты асы.

Бірде-бір саясат философы осындай иын жадайда мір сретін адам-

дарды кптігіне риза емес, бан біреуді риза болуы ммкін деп ойлау-

ды зі оаш болар.

Алайда философиялы тартыстар зара байланысты екі дегейде

туындайды. Біріншіден, асан бай мен таыр кедейді арасындаы жаан-

ды тесіздікті ай трыдан дрыс емес екенін алай сипаттау керек?

Екіншіден, бл жерде бір нәрсе істеуге мәжбрлейтін андай моральды

міндет бар? Бірінші сраты арастырайы. зіміз крген тесіздіктерге

атысты е алдымен кзге ратын нәрсе – оларды әділетсіздігі. Алайда

бл мәселеде бір араанда кзге крінбейтін кп нәрсе жатыр, кейбір

философтар кедейлерді ауыр жадайына жандары ашыса да, жаанды

тесіздік пен айыршылыа атысты әділетсіздікті бар екенін жоа

шыарады. Олар бай адамдар мен елдер әлемдегі мтаж адамдара к-

мектесулері керек деген пікірмен толытай келіссе де, мндай кмекті

бермегендерді әрекетін әділетсіз деп арауа болмайды деп есептейді.

Бл мәселені тсіну шін «космополиттер» мен «лтшылдарды»

арасындаы пікірталасты зерттеуіміз ажет. кінішке орай, екі термин

де ателікке рындырады. арапайым тілде «космополит» деп әдетте

жаанды кзарасты станатын заманауи урбанист адамды айтады.

Философиялы кзарас та космополитті «әлем азаматы» ретінде а-

растырады, біра дәл осы жадайда бл мір салтына емес, әділдік тео-

риясына атысты айтылады. Философиялы космополит ке маынада

әділдік принциптері бкіл әлемдегі барлы адам шін олданылады деп

есептейді. Осы трыдан аланда, лтты шекаралар тарихи және саяси

жаынан маызды болуы ммкін, йткені бірттас әлемдік саяси жйені

алыптастыру ммкін емес, біра философиялы және моральды тры-

дан олар маызды емес. Барлы адамны дәрежесі те және бізді бкіл

әлемдегі барлы адамдарды алдында бірдей моральды міндеттемелері-

міз бар. Сондытан кедей адамдар ай жата мір срсе де, олара кмек-

тесу байлара әділ міндеттеме ретінде жктеледі. Философиялы лтшыл-

дар бнымен келіспейді. зіміз әдетте «лтшылдар» деп атайтындармен

211

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

салыстыранда, философиялы лтшылдар з мемлекеттеріне толы адал

болмайды. Оларды айтуынша, шын мәнінде, лтты шекараларды мо-

ральды маызы аса зор. лтшылдар әділдікке атысты міндеттерді кп-

шілігі мемлекет ішінде ана жзеге асырылады деп есептейді. Кез келген

мемлекеттегі байлара кедейлерді кнкрісіне кмектесуге атысты

әділдік міндеттері жктелуі ммкін, алайда, оларды пікірінше, мемле-

кеттер арасында мндай міндеттер жо (тек ерекше жадайларда болуы

ммкін, біз бан айта ораламыз). Олар жаанды байлара бкіләлемдік

кедейшілікті алдын алуа кмектесуге атысты моральды міндет жк-

телетінін растайды. Алайда бл міндеттер әділдік мәселесінен грі, айы-

рымдылы орларыны міндеттеріне жатады.

Моральды міндеттерімізді алай атау маызды емес деп ойлауыыз

ммкін: әлемдегі кедей адамдара кмек крсетуге моральды трыдан

міндетті екенімізбен екі тарап та келіседі, ендеше бл міндет әділетке

атысты ма, әлде айырымдылыа атысты ма деген мәселеге бас а-

тырып айтеміз? Мны маызды екенін крсететін бір себеп мынада:

әдетте моральды міндетті әр трі әртрлі әрекетті талап етеді. Кбіне

әділдік адамнан зіне арсы келетін міндеттерді талап етуі ммкін, ал а-

йырымдылы міндеттері ерікті трде жасалады деп саналады. Мысалы,

мемлекет аумаында барлыымыз салы тлеуге міндеттіміз, ал біз тлей-

тін салыты едәуір блігі зін-зі амтамасыз ете алмайтын адамдарды

олдау шін, олара ызмет крсету шін жмсалады. Шын мәнінде, мем-

лекет ішінде әділдік міндеттеріні бар екенін мойындаймыз және міндет-

ті салы салу институтын осы міндеттерді орындау шін пайдаланамыз.

Салы тлеуден жалтарандар айыппл тлейді немесе трмеге жабыла-

ды. Кп мемлекетте байлар кедейлерге деп кәдімгідей оматы аша б-

леді. Кедей адамдара трын й жеілдікпен беріледі, тегін медициналы

ызмет крсетіледі, балалары тегін оиды, сондай-а оларды тамаы мен

киіміне де аша блінеді. Алайда біз баса елдерде мір сретін кедейлер

алдындаы з міндеттеріміз туралы ойланан кезде, мны адамдарды

кпшілігіні не ойлайтынын білдіретін лтшылды станым болып шы-

атыны тааларлы жадай екенін аарамыз. Расымен, кедейлер ай

жерде трса да, біз олара кмектесуіміз керек, біра, біріншіден, шет ел-

дердегі кедей адамдар алдындаы міндеттеріміз з елімізде тратындар-

мен салыстыранда әлдеайда аз, екіншіден, кмек беру ажет пе, бер-

сек, анша беру керек деген мәселені әрайсымыз жеке шешуге тиіспіз.

кімет елімізден тыс жерде тратын адамдара кмектесу шін (шетел-

діктерге әділдік шін емес, стратегиялы және жеке бас мддесіне орай

берілетін аздаан кмекті оспаанда) маан салы салмауы ажет.

Бл пікірталас бізде те ыайсыз сезім туызады. лтшылды ста-

нымын адамдарды кпшілігі ойланбастан станатын боланымен, ол

212 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

нәсілшілдікті, тіпті болмаса жымды зімшілдікті бояуын жтыран

таяз кзарас болып крінеді. Біз з отандастарымызды әлемні баса

шетінде тратын адамдардан артышылытары бар екенін андай негізде

атай аламыз? Біра, екінші жаынан, з достарымыз бен отбасымызды

бейтаныс адамдара араанда алдыы орына оюа әбден йреніп ал-

анымыз да рас. Жоарыда талыланан дәстрлі ндылытара негіз-

делген лтты ынтыматасты шетел азаматтарына араанда з отандас-

тарымыза артышылы беруді дәл осындай жолмен атап алатын шыар.

Ал космополит нені алайды? Мысалы, әділдік бізден Ролзды «айырма-

шылы принципін» (5-тарауда талыланан) бкіл әлемге таратуды талап

етеді деп айтанымыз жн бе? Бл әлемдегі аріп адамдарды жадайын

барынша жасарту бізді барлыымызды міндетімізге жататынын білді-

реді. Ал бл орасан зор байлыты дамыан мемлекеттерден дамушы мем-

лекеттерге жіберуді талап ету сияты болып крінеді. Тіпті бай елдердегі

кедей адамдар да, ресурстар трысынан аланда, жаанды элитаны бір

блігі саналады, сондытан дәулетті елдердегі кез келген адам здеріне

тиесілі кірістеріні едәуір блігін беруге міндетті. ділдікті талап ететіні

осы ма?

Кейбір адамдар әділдік шынымен де лкен клемдегі байлыты блі-

суді талап етеді деп ойлайды, ал бай мемлекеттерді блай істемеуі әлем-

ні аншалыты әділетсіз екенін крсетеді. Ал кейбіреулер ресурстарды

блісе алмау әділдік мәселесі емес, айырымдылы ісіні кемшілігі деген

болжама сйеніп, лтшылды станымнан жбаныш тапандай болады,

сондытан, оларды ойынша, адамдарды бәрімізге орта адамгершілік

пен моральды міндеттерді тсінуге мәжбр ету шін кш-жігерімізді

екі есе арттыруа тиіспіз. Алайда блардан баса шінші кзарас та ке

таралып келеді. Ол бкіл әлемдегі адамдара атысты әділдік міндеттері

жктелетін ымыраа келуге немесе орта жол табуа тырысады, біра бл

міндеттерді ауымы әлдеайда тар, тіпті жо дегенде олар азаматтар

арасындаы әділдік міндеттерінен ерекшеленеді. Мысалы, кейбіреулер

азы-тлік жетіспеушілігі мәселесін шешу, негізгі санитарлы жадайды

жасарту, медициналы ызмет крсету мен барлы адама білім беруді

амтамасыз ету бойынша жаанды ауымда әділдік міндеті бар деп па-

йымдауы ммкін, алайда бір елді азаматтары баса елді азаматтарына

жмыссызды бойынша жәрдемаы тлеуге міндетті емес. ртрлі топ-

тар шін әділдікті дегейі мен міндеттері алай және не шін әртрлі бо-

латынын анытау – иын мәселе, біра бл оны анытау млде ммкін

емес деген сз емес. Мысалы, мемлекет шекарасынан тыс жерлерде жа-

салатын әлдеайда әлсіз арым-атынастара араанда, мемлекет ішін-

дегі азаматтар арасындаы ынтыматасты пен зара арым-атынас-

тарды жоары дегейі әділдік шін ажетті ата шарттарды туызады

213

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

деуге болады. ділдік зара арым-атынас дегейлеріне тәуелді болса,

оны трлі принциптері зара арым-атынасты трлі жадайларын

реттейді деуге негіз бар.

Мемлекеттер арасындаы немесе әртрлі елдердегі азаматтар арасын-

даы әділдікті ытимал міндеттері туралы ойа атысты осымша тәсіл

«тзетуші» әділдік немесе Роберт Нозик «тзетудегі әділдік» деп атаан

тсінікке арсы шыады. Айналып келгенде, жаанны отстігіндегі кп

кедей елдерді ауыр жадайы брыны отаршылдыты алдыран мра-

сы болуы ммкін, ол кезде азір әлдеайда бай саналатын мемлекеттер

кейбір елдерді аяусыз анаан еді. Олай болса, әділдікті міндеттері осы-

дан бірнеше рпа брын сол елдерге зиянын тигізген бай мемлекеттерге

жктелуі керек. Тзетуді мндай міндеттерін «лтшылдар» да, «космо-

политтер» де мойындауы ммкін. Сондытан мәселе ткен ателіктер-

ді темаысы жайында болса, әділдікті міндеттері бай мемлекеттерге

жктелуі керек екеніне жртты бәрі келісетін шыар. Дәл осы аргумент

азіргі кездегі ателіктерге де атысты. Мысалы, бай елдерді азіргі кез-

дегі сауда ережелеріні барлы тараптар шін әділ болуын амтамасыз

етуге міндетті екені айтылса да, іс жзінде олай емес, кбіне бай елдер сау-

да-саттыты шарттарын здеріне олайлы етіп жасау шін келіссздер

кезінде здеріні кшті жатарын пайдаланады. «лтшылдарымызды»

ішкі тйсігіне арамастан, космополиттерді біратар кшті тстары бар.

Дегенмен әлем халыны кедей топтарына атысты әділдікті іс ж-

зінде нені талап ететіні наты белгілі емес. Ресурстарды бай мемлекет-

терден кедей мемлекеттерге тасымалдануы жаанды кедейлікпен к-

ресте міт кттіретіндей тиімді болмайтынын тәжірибе крсетіп отыр.

Осы масаттара орай орасан кп сома аударылды, алайда бір жаманы –

кей мемлекеттер о баста ойластырыландай бл ашаны елді дамыту шін

пайдалануды орнына, шетелдік кмекке одан әрі тәуелді бола тсті. Бай

елдер кедей елдерге аша аударып ана оймай, з тадырларын з ол-

дарына алу шін тиімді жолдарды табуа кмектесулері керек сияты. Ал

бл жерде лтты з тадырын зі шешуді маызын крсететін лтшыл-

ды станымы да бір нәрсе сына алатын сияты крінеді.

Иммиграция

Жаанды әділдік пен игіліктерді айта блу – ккейкесті әрі зек-

ті мәселелер. Кп адамны мірі байлыты айта блу немесе даму ба-

дарламалары арылы жасаруы ммкін. Дегенмен белгілі бір адамны

мірі зады немесе засыз жолмен кедей мемлекеттен бай мемлекеттер-

ге оныс аударуды нәтижесінде лкен згерістерге шырауы ммкін.

Отстіктен жылжыан кп адам Мексика арылы АШ-а ту шін

214 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

шекараны засыз кесіп туге тырысады, ал жыл сайын Африка мен

Азиядан шыан он мыдаан адам бастарын атерге тіге отырып, теіз

арылы Еуропа мен Австралияа жзіп жетуге, сондай-а рлы ары-

лы да бай мемлекеттер аумаына туге мтылады.

лемдегі азіргі ережелер иммиграцияа ата шектеулер ойып

отыр. Мемлекеттерді кпшілігі з елдеріндегі ауіпті удалаудан а-

шып келгенін дәлелдей аландарды саяси «бас сауа сраушылар» ретін-

де абылдайды. Алайда баса жадайларда иммиграция медицина неме-

се инженерия сияты салаларда арнайы абілеті бар адамдара жмыс

істеуге рсат берумен ана шектеледі. Бл жоары білікті мамандарды

жеткілікті санын даярламайтын бай мемлекеттерді мддесіне сай бол-

анымен, осындай адамдара атты мтаж кейбір кедей мемлекеттерді

иын жадайа тсіруі ммкін. Бл адамдар кбіне мемлекеттік аражат

есебінен оытылады. Бай мемлекеттерге оныс аударан адамдар ебек-

аыларыны белгілі бір блігін отбасыларына жіберіп отырады, мны

да лкен пайда алып келетінін мойындау керек. Біра дәрігерлерді оы-

тудаы масат – табыс табу емес, медициналы ызметкерлер санын

жеткілікті дегейге жеткізу. Осыан атысты екі ккейкесті сра туын-

дайды. Біріншіден, бай мемлекеттерді ерекше ештее сына алмайтын

иммигранттарды елге кіргізбеу шін шекарадан ткізбеуге ыы бар

ма? Екіншіден, кедей мемлекеттерді мемлекеттік аржы есебінен оы-

ан азаматтарды з елінде алып, жмыс істеуін немесе кшіп кетпей

трып, белгілі бір уаыт ебек етуін талап етіп, иммиграцияны шектеуге

ы бар ма?

Е алдымен, иммиграция туралы мәселеге келетін болса, жоары-

да арастырылан лтшылды станымы мемлекет шекаралары аума-

ына кіруге және труа кімге рсат берілетіні туралы сраа тікелей

жауап береді. Мемлекетті азаматтары здеріні белгілі территориясын

баылауа ылы және елге кімні кіре алатыны және кіре алмайтыны

жніндегі шешім жымды болуы керек. Мемлекетті иммиграцияны

кез келген ережелерін белгілеу ыы елді з тадырын зі шешу -

ыыны бір блігі болып есептеледі. Дегенмен космополит бдан әлде-

айда шетін жадайда тр. лтты шекараны моральды мәні жо болса,

онда бір елден екінші елге кшу сол елді бір аласынан екінші аласы-

на кшу сияты болуы керек. АШ пен Австралиядаы штаттар арасын-

да, Канаданы провинциялары арасында немесе Еуропалы ода елдері

арасында азаматтар осылай оныс аудара алады. Космополит кзарас

трысынан аланда, әлем осылай болуы керек. лемні бір блігінде т-

ратын адамдар тобы баса бір адама здері тратын жердегі жылжымай-

тын млікті жалдап немесе сатып алып труына андай негізге сйеніп

кедергі келтіре алады?

215

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

Космополит идеал осылайша кедендік және иммиграциялы бекеттер-

ді жойып, шекараларды барлыын ашатын сияты крінеді. Алайда біз

шынымен де осылай істей аламыз ба? Мысалы, АШ кез келген адамны

визасыз немесе рсатсыз елге келіп тра алатынын және жмыс істей

алатынын жариялады делік. Бл кедей және кіріс дегейі орташа елдерде

тратын адамдарды АШ-а аылуына себеп болуы ммкін. Оларды аз

жалаыа жмыс істеуге, те ауыр жадайларда мір сруге дайын еке-

нін тәжірибе крсетіп отыр. Бл жалаыны тмендеуіне, ал жала алу

баасыны ктерілуіне себеп болады, бл жадай бизнесі барлар мен

жылжымайтын млік иелері шін жасы жаалы боланымен, АШ-та

трып, аз жалаы алатындар мен жылжымайтын млікті жала алатын-

дарды екіжаты ыспаа алып, жадайларын иындатады. Сонымен а-

тар білім алу мен медициналы ызмет крсетуге атысты да иындытар

туындауы ммкін. Космополит бл олайсыз салдар әділдік шін телетін

н деп жай ана жауап беруі керек пе? Ал бл иындытар жаанды

трыдан аланда салыстырмалы трде артышылытары бар екенін се-

зінбейтін адамдарды иыына тсе ме? лде космополит идеал жадай

мен мына шынайы әлемде орасан зор кйзелістерді тудырмай-а не нәр-

сеге ол жеткізе алатынымызды арасындаы айырмашылыты крсетуі

керек пе? Шын мәнінде, бл жердегі негізгі мәселе мір сру дегейіні

әлемні әр блігінде әртрлі екенінде, сондытан кейбіреулер шін миг-

рация жасы мірге жеткізетін жол болып крінеді. Басаша айтанда,

жаанды тесіздік мәселесі иммиграция мәселелерін иындатып отыр.

Сонымен атар жаанды тесіздік дамушы мемлекеттерге ел аума-

ынан шыу шін шарттар белгілеуге рсат етуі керек пе деген таы бір

крделі мәселені туындатады. Мемлекет аумаынан шыуа тыйым салу

коммунистік режим лаана дейінгі Кеес Одаы сияты репрессив

мемлекеттерге тән тактика болды. Сондытан озалыс еркіндігі идеясы

соы уаытта ке олдау тауып, тіпті адам ытарыны атарына жат-

ызылып жр. Біра осы жерде кірісі тмен әрі дәрігерлер мен медицина

мамандарына аса мтаж мемлекеттерді жадайын арастырайы. Бл

мәселені шешу шін мемлекет з есебінен кп аражат бліп, студенттер-

ді оытады, алайда оуды бітірген со, оларды ішіндегі тадаулыларын

медициналы мамандара мтаж бай мемлекеттер ызметке шаыруы

ммкін. Жаа ана оу бітіріп, біліктілік алан дәрігерлер мен медбике-

лерге шетелге кетуге рсат беруге бола ма? Бір жаынан, адамдарды з

мемлекеттеріндегі болашаы баса елдерге араанда блыыр болса,

оларды елден шыармай «амауда» стау млде дрыс емес. Біра олар

мемлекет есебінен оыса және бл шыындарды темей трып елден кет-

се, әрине, бл жадайа атысты сын айтуа болады. Мемлекет аражаты

есебінен оыан кез келген адамны зін белгілі бір мерзім ішінде елде

216 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

жмыс істеуге немесе оу нын баса жолмен айтаруа міндеттейтін

шарта ол оюы керек шыар. Алайда бл мәселені осы жолмен шешуге

бола ма? Дамушы мемлекетке мір бойы елде алып, ебек ететін және

басшылы ызмет атарып, кшбасшы дәрежесіне дейін ктерілетін бі-

лікті мамандар ажет екені аны. Бес немесе он жыл мерзімге елде ал-

дыру немесе жо дегенде оуды аысын айтарып алу мемлекеттік білім

беру арылы ол жеткізуге міттенген нәрсе емес. Барлы адам шін әділ

болатын шешім табу те иын.

Келешек ұрпақ

азір мірге келмеген, біра болашата планетамызда мір сре-

тін адамдар алдындаы бізді міндетіміз андай? Бір ызыы, бл мә-

селе кейінгі кезге дейін саясат философиясында ке ауымда талы-

ланбаан екен. рине, з балаларына нендей мра алдыра алатыны

жайлы сратар әр адамды ай кезде де мазалаан, ал ерекше талант-

ты жазушылар, суретшілер, инженерлер, сәулетшілер мен баса да

шыармашылы адамдары з рпаына жалпы не алдыра алады деген

мәселе кім-кімді де толандырады. Біра біз оам ретінде келешек р-

паа нені мра етіп алдырамыз деген мәселе философтар тарапы-

нан ХХ асыра дейін ке талыланан емес. Адамзат тарихыны кп

блігінде, сірә, мір брыныдай жаласа береді деп йарылан шы-

ар. Сайып келгенде, XVIII асырды соында басталан индустриялы

революция экономикалы сімді жылдамдатты және бл йарым әр

рпа зінен брыны рпаа араанда бай болады, сондытан бо-

лаша та сзсіз жарын болады деген сенімге ласан болуы ммкін.

Алайда жиырмасыншы асырды ортасында жаа мәселе туындады.

Индустрияландыру процесі мен демографиялы жарылыс табии ре-

сурстарды исапсыз пайдалануа және болаша тіршілікке ауіп тн-

діретін зиянды заттарды айналаны ластауына әкеп сотырды. азіргі

уаытта, әрине, табии отын трлерін пайдалану кезінде кмірышыл

газыны, яни «парникті газдарды» шамадан тыс шыарындылары б-

лініп, соны салдарынан жаанды температураны крт жоарылауы

аладатып отыр, бл жадайды аламшарды әр брышындаы әсері

әртрлі, біра адамзатты келешегі мен денсаулыына орасан зор зиян

тигізетіні даусыз. Кейбіреулер бізді шектен асып кеткенімізді, енді кері

айта алмайтынымызды, климатты згеруіні салдары ауыр болатынын

айтады. рине, климатты згерісті жоа шыаратындар немесе бан

адамдарды іс-әрекеті себеп болан жо деп есептейтіндер бар. Алайда

климатты егжей-тегжейлі зерттеп жрген алымдар арасында климат-

ты згерістерді «антропоцентристік» себебі бары, яни мны бәрі

217

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

адамзатты іс-әрекеттеріні салдары екені, сондытан оны шешу шін

белгілі бір шаралар жасалуы керектігі айтылады.

Бл – философтар шін те крделі сала. Мысалы, климатты згеріс-

ке негізінен бай елдерді жылдам дамуы мен рлыта тратын, біра

келер рпа шін ауыл шаруашылыына ажетті, тіпті болмаса жай ана

елді мекендерін сатай алмайтын кедей адамдар себеп болып отыр деген

ылыми келісім бар делік. Мндай жадайда не істеу керек? Біз иынды-

тарды екіге бле аламыз. Біріншіден, ылыми трыдан аланда, бізді

нсаларымыз андай болады? Екіншіден, моральды және саяси кза-

рас трысынан жгінуге болатын нсаларды айсысы дрыс?

Бірінші сраа атысты, жалпы аланда, ш трлі ылыми кзарас

бар. Оларды ішіндегі е пессимистік кзарас мынадай: біз климатты

згерістерге атысты мәселеде кері айта алмайтындай шекке жеттік. Бл

жадайдаы бізді жалыз нсамыз – жадайымызды иындатып, бола-

шаа дайындалу және соан бейімделу. Жаын болашата бкіл әлем-

дегі азы-тлік және су кздеріне ауіп тнеді. Полярлы айматардаы

мздарды еруі салдарынан теіз суыны дегейі ктеріліп, Бангладеш

пен Филиппин сияты елдердегі жаалаулары оралмаан аудандарда

апатты су тасындары болады және Мальдив аралдары сияты шаын

арал елдер жойылып кетеді. Бл жадайды кесірінен, тіпті Лондон мен

Нью-Йоркті оса аланда, тмен орналасан ірі алаларды біраз блігі

су астында алуы ммкін. Олай болса, келешекте адамдарды жаппай к-

шіп-онуы жиілейді және алан олайлы жерлерді жаулап алуа атысты

атыыстар болуы ммкін. Дегенмен келешекте ауа райыны андай бо-

ларын болжау иын. Мысалы, кейбір сарапшылар аламды температура

жоарылаан сайын солтстік Еуропаны жылытатын Атлант мхитында-

ы Гольфстрим аысы баытынан ауытиды немесе жоалып кетеді деп

есептейді. Олай болса, солтстік Еуропада температура траты болып

алады немесе тіпті тмендеп кетуі ммкін, ал әлемні алан блігі жыли

береді, сондытан Еуропа жаппай иммиграцияны нысанына айналады.

Біра бл жадайда мндай болжамдар тек ой жгірту болып алады және

оны баса да әсерлері болатын сияты крінеді. Сондытан белгісіз мә-

селелерге атысты философиялы жауап беру те иын.

Бірінші станым пессимистік трыдан бізді шешуші кезенен тіп

жатанымызды айтса, екінші станым оптимистік трыда адамзат з

нертапыштыы арасында әлдебір «технологиялы шешімдерді» ой-

лап табады деп йарады. Осы кзарас бойынша, біз «әдеттегідей з

ісімізді» жаластыра береміз, ал алымдар бізді таруды бір амалын

табады. азіргі уаытта атмосферадаы кмірышыл газын жоюшы

«кміртегін стап алатын» кейбір технологиялар туралы сз болып жа-

тыр. Шындыа жанаспайтын сыныстарды бірі мынадай: кмірыш-

ыл газын сііретін балдырларды суін ынталандыру шін теізге темір

218 |

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

гінділерін тастау керек, олар кмірышыл газын сііріп, содан со ліп,

мхит тбіне тседі. Таы бір сыныс – кн сәулесін кері шаылдыру және

сзгі ретінде жмыс істеу шін атмосфераа ккірт диоксидін шашырату

ажет. Алайда бл технологияларды пайдасы бола ма, бл – даулы мәсе-

ле. Блар жмыс істеген кнні зінде оларды жанама әсерлері пайдадан

грі кбірек зиян тигізуі ммкін. Мысалы, «технологиялы ажайыптары»

шін ота тзімді имараттарды салуда пайдаланылан асбестті денсау-

лыа аса ауіпті екенін крдік, сондай-а хлорфторуглеродтар (ХФУ)

ауаны салындату шін жасалан жаа технологияларда кеінен пайдала-

нылды, кейіннен оны атмосфераны озон абатын бзатыны аныталды.

Технологиялы шешімдер ылыми прогреске ерекше тамсана арайтын-

дара науы ммкін, біра оларды пайдалананда аса са болу ажет.

шінші кзарас бойынша, кміртегі шыарындыларын азайта аламыз

және азайтуа тиіспіз. алай боланда да, кміртегіні шыарындысы

климатты згеруіне әкеп соса, кміртегі алдытарын азайту бл з-

герістерді тотататыны немесе брыны алпына айта келуіне кмек-

тесетіні тсінікті емес пе? Алайда мны жзеге асыру оай емес, себебі,

бірінші сценарийде айтыландай, тым кеш болуы ммкін. Кміртегі шы-

арындыларын азайтуды климатты згеріс мәселесін шешуге пайдасы

тиеді деп пайымдау – оны салдарын кері айтара алатын кезеде тр-

мыз деген сз. Алайда бізді баытымыза орай кміртегі шыарындыла-

рын азайтуды о әсері болуы да ммкін; бл, алай боланда да, климат-

ты згерістер мәселесін шешу жолындаы халыаралы пікірталастара

негіз болады. азіргі уаытта кміртегі шыарындыларын азайту масаты

кзделіп отыр және осыан атысты ауыртпалыты кп блігін ктеруге

ай елдерді жауапты екеніне атысты келісімге келу басты назарда тр.

Моральды трыдан аланда, кміртегі шыарындыларын азайту жо-

лындаы басты жауапкершілік жасы дамыан елдерді трындарына

жктелуге тиіс екені тсінікті. Біріншіден, азіргі уаытта олар – жан

басына шаанда кміртегі шыарындыларын е кп шыаратын елдер.

Кейбір дамыан елдер Сахараны отстігіндегі Африка елдеріне ара-

анда жан басына шаанда кміртегін жз есе кп бледі, сондытан

бл елдер оны пайдалануды айтарлытай ысартуа тиіс. Екіншіден,

бай елдерді трындары табии отынды пайдаланудан барынша кп

пайда крді, сондытан олара келтірілген залалды «темін» айтаруа

атысты моральды міндет жктеледі. шіншіден, тек бай елдер ана й-

лерінде, жмыс орындарында және клік жйелерінде энергия ттыну-

ды азайтып, мір сру дегейін белгілі бір жерге дейін тмендету ары-

лы кміртегі шыарындыларыны блінуін азайта алады. Шын мәнінде,

адамдарды кпшілігі кедей мемлекеттерге кміртегі шыарындыларын

кбейтуге ммкіндік беру керек деп есептейді, себебі бл – дамуды а-

жетті корреляциясы.

219

ДІЛДІК БАРШАА ОРТА ПА, БАРЛЫ ЖЕРДЕ БАР МА?

Моральды аргументтер адамдарды сендірерліктей крінгенімен,

оларды іске асыру оай емес. Бл жолда кездесетін саяси иындытар

жетерлік. Шындыында, жадайды сол кйінде алдыруды сынатын сая-

си партия транда, мір сру дегейін тмендетуге уәде беретін саяси

партияны кіметке сайлайтын бай елдерді елестете аламыз ба? Климатты

згеріс алымдарды кпшілігі ойлаандай ауіпті болса, онда 3-тарауды

таырыбына айта оралуымыз ажет. Демократия немесе, тым рыан-

да, азіргі уаытта оны бізге белгілі формалары дадарыс алдындаы сая-

си шешімдерді абылдауды дрыс тәсілі ме? абылдауа болатын балама

тәсіл бар ма? Біз сайлаушыларды з мдделерін ана емес, келешек рпа-

тарды мдделерін де ойлауа ынталандыруды жолдарын ойластыруы-

мыз керек.

Соңғы сөз

Осы кітапта саясат философиясыны 2 500 жыл бойы зерттеу мен та-

данысты нысаны болуыны кейбір себептерін баяндадым деген ойда-

мын. Сонымен атар оны толы аяталмаанын да тсіндіре алдым деп

міттенемін. р адымда шешілмеген проблемалар мен зерттелмеген сала-

лар кездеседі. Бл біз ешашан прогреске ол жеткізе алмаймыз дегенді

білдіре ме? Мені ойымша, мны негізделген пікір деуден грі, әлдеайда

пессимистік кзарас деген дрыс. Прогресті бізді айран-асыр ететін бір

трі осы тарауда талыланан, біра ол брыны теоретиктер назар аудар-

маан жаа мәселелерді табу болар. Бізді кп толандыратын проблема-

ларды шешу мен тсінуге кмектесетін позицияларды жатайтын және

олара арсы шыатын жаа аргументтерді іздеу – прогресті анарлым

міттендіретін трі. Бл кітапта крсеткенімдей, лы философтарды а-

сырлар бойы атарып келе жатан ісі де осы. Алайда мәселелер туралы ой-

лану бір баса да, ал оны шешу – млде баса нәрсе. Шешімдер табыла ма?

Милль саясат философиясындаы е басты мәселелерге атысты «аыла

онымды немесе арастырылып отыран осы доктринаны пайдасы шін

сендірерліктей аргументтер келтірілуі ммкін» деп айтан болатын, бл,

әрине, дрыс. Ол әрі арай «бл дәлелге балама болады» дегенді әлдебір

мітпен осып ойан-ды (Utilitarianism, 184). Біра мны алай балама

болатыны тсініксіз. Милль «Еркіндік туралы» (On Liberty) кітабында бір

кездері шешуші болып саналан тсініктер әлдеайда уатты пікірлер ар-

ылы арама-арсы кзарасты пайдасына арай теріске шыарылуы

ммкін екенін айтан. Осылайша азды-кпті шындыа жанасатын ста-

нымдар мен аргументтер боланымен, саясат философиясында соы сз

айтылмайды. Дегенмен әзірге осы жерден аятаймыз.

ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР

БОЙЫНША НҰСҚАУЛЫҚ

Бл кітапта талыланан басты ебектерді тізімі нсаулыты соында

берілген.

Алғы сөз

Алы сзде айтыландай, бл кітап саяси философияны азіргі жай-кйіні

жйелі тсіндірмесіне немесе осы пәнні ылыми тарихына арналмаан. Алайда

мндай істі атаратын тамаша кітаптар бар. азіргі саяси философияа кіріспе

ретінде жазылан ебектерді ішінен мыналарды оуа кеес берер едім: Will

Kymlicka, Contemporary Political Philosophy: An Introduction (2nd edn, Oxford:

Oxford University Press, 2002) және Adam Swift, Political Philosophy: A Beginners,

Guide for Students and Politicians (3rd edn, Oxford: Polity, 2013), сондай-а David

Miller, Political Philosophy: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University

Press, 2003), бл ебек те ыса боланымен, әрі тарихи, әрі азіргі заманы мә-

селелерді амтиды. A Companion to Contemporary Political Philosophy, ed. Robert

E. Goodin and Philip Pettit (2nd edn, Oxford: Blackwell, 2006) ебегінде бірнеше

пайдалы кіріспе маала бар. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought

(Oxford: Blackwell, 1992) ебегін саяси теорияны тарихына тамаша кіріспе десек

те болады. Онда Гоббс, Локк, Руссо, Маркс және Милль сияты философтарды

кпшілігіні осы кітапта талыланан кзарастары наты әрі тсінікті трде

мазмндалады. Осы кітапта арастырылан философтарды кпшілігіні е-

бектерінен іріктеліп алынан зінділер Michael Rosen және Jonathan Wolff (eds),

Political Thought (Oxford: Oxford University Press, 1999) кітабында берілген.

Кіріспе

Фукидидке атысты зінді Penguin баспасынан жары крген The Peleponnesian

War ебегінен алынды. Локкты саяси билікке берген анытамасы оны Second

221

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

Treatise кітабынан алынды (тменде толы сілтеме берілді). Энгельске атыс-

ты зінді оны Socialism: Utopian and Scientific ебегінен алынды. Маркс пен

Энгельсті тадамалы шыармаларыны басылымыны кбі олда бар, сондай-

а оларды <http://www.marxists.org> интернет мраатынан табуа болады.

1-тарау

Уильям Голдингке атысты зінді оны 1954 жылы Penguin баспасынан жары

крген Lord of the Flies ебегінен алынды. Аристотельді адамды «саяси а» ре-

тінде арастыран кзарасы оны бірнеше рет басылан, сондай-а Оксфордтан

шыан (Oxford University Press, 2009) Politics Book 1 кітабында баяндалан.

Гоббсты Leviathan атты ебегіні басылымдары олда бар. Мәтіндегі сілте-

мелер C.B. MacPherson ([1651], Harmondsworth басылымына атысты: Penguin,

1968). Гоббсты кзарасына атысты кіріспе шін мына ебектерді араыз:

Richard Tuck, Hobbes: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press,

2002) және Glen Newey, The Routledge Guidebook to Hobbes’ Leviathan (2nd edn,

Abingdon: Routledge, 2014). Jean Hampton, Hobbes and the Social Contract Tradition

(Cambridge: Cambridge University Press, 1986) ебегін оуа кеес беремін.

Локты кзарасына атысты сілтемелер Two Treatises of Government (ed. Peter

Laslett [1689], student edn, Cambridge: Cambridge University Press, 1988) ебегіне

жасалды. Бл кітаптаы сілтемелерде баса басылымдарды пайдаланушылар

шін тарау мен бет нмірлері крсетілген. Locke on Government (David Lloyd

Thomas, London: Routledge, 1995) – Локкты саяси ойларына атысты тамаша

кіріспе кітап.

Осы кітапта олданылан Руссоны ебектері Cambridge University Press

баспасынан Виктор Гуревичті редакциясымен шыан (1997) екітомды

жинатан алынды. The Discourse on the Arts and Sciences және The Discourse on

Inequality ебектеріне атысты берілген сілтемелер Руссоны The Discourse

and other Early Political Writings (Cambridge: Cambridge University Press, 1997)

кітабынан, ал Discourse on Political Economy және The Social Contract ебектеріне

атысты сілтемелер The Social Contract and other Later Political Writings

(Cambridge: Cambridge University Press, 1988) кітабынан алынды. Крсетілген

беттерді нмірі осы басылымдара атысты (The Social Contract мысалында

кітаптар мен тарауды нмірлері берілді). Бл басылымда Руссоны бірнеше рет

басылан Émile ебегінен баса маызды философиялы ебектеріні барлыы

амтылан. Руссо туралы оыыыз келсе, мына ебектерді араыз: Christopher

Bertram, Rousseau and The Social Contract (London: Routledge, 2003) және Joshua

Cohen, Rousseau: A Free Community of Equals (Oxford: Oxford University Press, 2010).

Мемлекеті жо оамдар туралы ойлар People Without Government (Нarold

Barclay, London: Kahn & Averill, 1990) ебегінде айтылады. Ттын диллемасы

туралы пікірталаса толы ебектер олда бар. Осы және осыан байланысты

мәселелерге атысты жасы кіріспелер Nuts and Bolts for the Social Sciences (Jon

Elster, Cambridge: Cambridge University Press, 1989) (мәселен, Сартрды мысалы

Эльстерден алынды) ебегінде бар. The Anarchist Reader (George Woodcock (ed.),

222 |

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

Glasgow Fontana, 1977) ебегі анархистік кзарастаы ебектерді ызыты

топтамасын амтиды, соны ішінде Enquiry Concerning Political Justice (William

Godwin, 1793) және Mutual Aid (Peter Kropotkin, 1902) ебектеріні блімдері бар.

Осы екі жмысты толы айта басылымы: Godwin, Enquiry Concerning Political

Justice, ed. Isaac Kramnick (Harmondsworth: Penguin, 1976); Kropotkin, Mutual Aid,

ed. Paul Avrich (London: Allen Lane, 1972). станымдара атысты пайдалы шолу

Anarchism (David Miller, London: Dent, 1984) ебегінде берілген.

2-тарау

John Stuart, Mill On Liberty ебегіні беттеріне атысты сілтемелер

Utilitarianism and Other Writings (Mary Warnock, [1859], 2nd edn, Oxford: Blackwell,

2003) басылымына берілген. Лока атысты сілтемелер таы да Laslett edition of

the Two Treatises ебегіне берілді. Бентамны утилитаризмі оны Introduction

to the Principles of Morals and Legislation (ed. J.H. Burns and H.L. a. Hart, Oxford:

Oxford University Press, 1999) ебегінде баяндалады. Бл кітапты алашы бес та-

рауы Мэри Уорнокты Милль туралы басылымында жарыа шыты және азір

бл мәтінні таы баса бірнеше басылымы бар.

Макс Веберді мемлекет туралы анытамасы оны «Politics as a Vocation» атты

мааласында берілген. Ол, мысалы, From Max Weber (trans H.Gerth and C.W.Mills,

[1946], London: Routledge, 2009, 77–127) кітабында берілген.

Саяси міндеттеме мәселесі туралы тамаша жалпы тсіндірме ретінде мына екі

ебекті айтуа болады: Moral Principles and Political Obligations (A.John Simmons,

Princeton, NJ: Princeton University Press, 1979) және Political Obligation (John

Horton, 2nd edn, London: Palgrave MacMillan, 2010). Симмонс «философиялы

анархизмді» Р.П. Уолфты In Defense of Anarchism (New York: Harper, 1973) атты

ебегінде крсетілгендей орайды. Келісім теориясын орау мәселесі The

Consent Theory of Political Obligation (Harry Beran, London: Croom Helm, 1987)

ебегінде айтылады.

атысу демократиясы теориясын Кэрол Пейтман Participation and Democratic

Theory (Cambridge: Cambridge University Press, 1970) және The Problem of Political

Obligation (Oxford: Polity Press, 1985) атты екі ебегінде орайды.

Юмны нсіз келісімге атысты зіндісі оны «Of the Original Contract»,

Essays Moral Political and Literary, (ed. E.F. Miller, [1748], Indianapolis Liberty Press,

1985, 465–87) ебегінен, ал Руссоны зінділері «The Social Contract», The Social

Contract and Later Political Writings, Гурьевичті ([1762], Cambridge: Cambridge

University Press, 1997) кітабынан алынды.

Г.Л.А. Харт «Are There Any Natural Rights?» атты мааласында әділдік теориясын

сынды, бл маала Theories of Rights (J. Waldron (ed.), [1955], Oxford: Oxford

University Press, 1984) басылымында айта жарияланды. Джордж Клосконы

The Principle of Fairness and Political Obligation (Lanham, MD: Rowman and

Littleﬁeld, 1992) атты ттас бір кітабы осы мәселені орауа арналады. Нозикті

арсылытары оны Anarchy, State, and Utopia (Oxford: Blackwell, 1974) ебегінде

баяндалады және жоарыда айтылан Симмонс пен Хортонны кітаптарында

талыланады.

223

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

Бентамны теориясын A Fragment on Government, (ed. Ross Harrison, [1776],

Cambridge: Cambridge University Press, 1988) басылымынан арауа болады.

Утилитаризм туралы жасы пікірталас Utilitarianism, For and Against (J.J.C. Smart

and Bernard Williams, Cambridge: Cambridge University Press, 1988) ебегінде

кездеседі. Бермингемдік алтылыты ісі Error of Judgement (Chris Mullin, rev. edn,

Dublin: Poolbeg Press, 1990) ебегінде егжей-тегжейлі талыланады. Милльді

«Утилитаризм» туралы тамаша талылауына атысты мына ебекті араыз:

Roger Crisp, Mill on Utilitarianism (London: Routledge, 1997). Ричард Лэйардты

Happiness (2nd edn, London: Penguin, 2011) ебегі – баытты лшеуді азіргі

әдістеріне сйене отырып, утилитаризмді жандандыруды заманауи әрекеті.

Жоарыда аталан «Of the Original Contract» эссесіне осымша ретінде Юм

A Treatise of Human Nature (ed. L.A.Selby-Bigge, [1739–1740], 2nd edn, Oxford:

Oxford University Press, 1978) ебегіні ІІІ кітабында әділдік пен саяси міндеттеме

мәселелерін арастырады. Сонымен атар «An Enquiry Concerning the Principle

of Morals» мааласы шін оны Enquiries, (ed. L.A.Selby-Bigge 3rd edn, Oxford:

Oxford University Press, 1975) ебегін араыз.

3-тарау

Демократияны философиялы тсіндірмелері Ross Harrison, Democracy

(London: Routledge, 1993), Thomas Christiano, The Rule of the Many (Boulder, CO:

Westview Press, 1996) және David Estlund, Democratic Authority (Princeton, NJ:

Princeton University Press, 2007) жмыстарында айтылады. Сонымен атар David

Held, Models of Democracy (Cambridge: Polity, 1987) және Keith Graham, The Battle

of Democracy (Brighton: Wheatsheaf, 1986) ебектері де пайдалы. Осы тараудаы

біратар таырыптар Jeremy Waldron, «Rights and Majorities: Rousseau Revisited»,

Liberal Rights (Cambridge: Cambridge University Press, 1993), 392–421, ебегінде

кеірек арастырылан.

Платонны The Republic ебегіні бірнеше басылымын оай табуа болады.

Мндаы зінділер келесі ебектерден алынан: ed. H.P.D.Lee ([380–360 bce],

Harmondsworth: Penguin, 1955). Дегенмен стандарт нмірлеу жйесі Платон ж-

мыстарына сілтеме жасалан кезде пайдаланылды және зінділерді баса басы-

лымдардан табуды жеілдететін сілтемені де бердім. Платонны кзарасына

арсы сынды Karl Popper, The Open Society and Its Enemies, I (London: Routledge,

1945) ебегінен кре аласыз. Платонны The Republic ебегіне атысты тамаша

кіріспе кітап шін Nickolas Pappas, Plato: The Republic (2nd edn, London Routledge,

2003) ебегін араыз. Кондорсені аргументтері Brian Barry, «The Public Interest»,

A. Quinton (ed.), Political Philosophy кітабында (Oxford: Oxford University Press,

1967) (112–126) жалпыланып, Duncan Black, The Theory of Committees and Elections

(Cambridge: Cambridge University Press 1958) ебегінде кеінен баяндалады. Бл

мәселе сондай-а жоарыда аталан Кристиано, Эстлунд және Гаррисонны кі-

таптарында кездеседі. «Орта ерік» идеясын бейнелейтін «кәсіпода» мысалда-

ры Брайан Бэрриді мааласынан алынды.

224 |

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

Руссоны Social Contract және A Discourse on Political Economy ебектері-

не атысты сілтемелер Гуревичті редакциясымен шыан (Cambridge 1997)

басылымда бар. Mary Wollstonecraft, Vindication of the Rights of Women ебегін

Мириам Бродиді редакциясымен шыан (rev. edn, Harmondsworth: Penguin,

2004) басылымнан табуа болады. Позитив және негатив еркіндік арасындаы

айырмашылы туралы Исайя Берлинні «Two Concepts of Liberty», мааласы

оны Liberty ([1958], 2nd edn, Oxford: (Clarendon Press, 2002, 166–217) ебегінде

талыланды. Ол баса маалалармен бірге айта басылды, соны ішінде Gerald

MacCallum «Negative and Positive Liberty», (in Liberty (ed.) David Miller, Oxford:

Oxford University Press, 1991) мааласында еркіндікті «шжаты» талдауын

сынды. Берлинні эссесінде осы жерде айтылан Руссоны пікірлеріне атысты

бірнеше сыни ескертулер бар. Мак Каллумны мааласы алаш The Philosophical

Review 76 (1967): 312–334, журналында жарияланды. Кэрол Пейтменні атысу

демократиясы (жоарыда айтылан) туралы ебектері те зекті, ал кеесу де-

мократиясы жоарыда келтірілген демократия туралы жалпы мәтіндерде талы-

ланды. Милльді станымы Considerations on Representative Government (1861)

атты ебекте баяндалан. Бл ебегі олда бар. Беттеріне атысты сілтемелер

Utilitarianism, On Liberty and Considerations on Representative Government (ed.

H. Acton, London: Dent, 1972) басылымына берілген.

4-тарау

Милльді On Liberty және Utilitarianism кітаптарына берілген сілтемелер Мэри

Уорнокты редакциясымен шыан Utilitarianism кітабында бар. Милльді ста-

нымына атысты тамаша талылау шін мына кітапты араыз: John Gray және

G.W.Smith, J.S. Mill On Liberty In Focus (London: Routledge, 1991). Милльді саяси

идеяларын оны ойыны аясында – ке контексте арастырыыз келсе, келе-

сі ебектерді араыз: John Skorupski, John Stuart Mill (London: Routledge, 1989)

және John Skorupski, Why Read Mill Today? (London: (Routledge, 2006). Руссоа а-

тысты сілтемелер таы да Гуревичті The Social Contract and Later Political Writings

Cambridge басылымынан алынды. Милльді ой еркіндігін орауы туралы мәсе-

ле R.P.Wolff, The Poverty of Liberalism (Boston, MA: Beacon Press, 1968) ебегінде

егжей-тегжейлі арастырылады. «Дәулетті наашы апа» туралы мысал David

Lloyd Thomas, «Rights, Consequences, and Mill on Liberty», Of Liberty кітабында

(ed. A.Phillips Grifﬁths, Cambridge: Cambridge University Press, 1983), 167–180

ебегінен алынан. Бентамны табии ытара атысты сыны «Anarchical

Fallacies» Nonsense on Stilts кітабында (ed. Jeremy Waldron, London: Methuen, 1987)

атты айта басылып шыан ебекте баяндалады. Бл кітапта цитата берілген

«Supply without Burthen» мәтіні бар. ы тжырымдамасы туралы жасы

талылаулармен атар, осы томда Маркс жазбаларыны антологияларында

орын алан «On the Jewish Question» мааласы да берілген. сіресе Karl Marx:

Selected Writings (ed. D. McLellan, 2nd edn, Oxford: Oxford University Press, 2000)

басылымы сынылады, онда осы кітаптаы «On the Jewish Question» мааласы

берілген. Карл Марксты кзарасы мен ебектеріне атысты кіріспе шін мені

225

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

кітабымды араыз: Why Read Marx Today? (Oxford: Oxford University Press, 2002).

Генри Сиджвикті станымы оны The Methods of Ethics (London: Macmillan,

1907) ебегінде баяндалады, ол бірнеше рет айта басылан. «кімет йіні ути-

литаризмі» термині Amartya Sen және Bernard Williams (eds), Utilitarianism and

Beyond (Cambridge: Cambridge University Press, 1982) атты ебектен алынан.

James Fitzjames Stephen, Liberty, Equality, Fraternity ([1873], Chicago: Chicago

University Press, 1991) ебегі де олда бар. Patrick Devlin «Morals and the Criminal

Law» атты мааласы алаш 1958 жылы жары крді, кейіннен ол The Enforcement

of Morals (Oxford: Oxford University Press, 1965) ебегінде айта басылып шыты,

ол туралы H.L.A. Hart Law, Liberty, and Morality (London: Oxford University Press,

1963) ебегінде сын айтылды. Либерализмні коммунитарлы сыны туралы

оыыыз келсе, Communitarianism and Individualism (ed. Shlomo Avineri және

Avner de-Shalit, Oxford: Oxford University Press, 1992) басылымындаы эсселерді

араыз, әсіресе азіргі коммунитарзмні философиялы негізін алаушылар

Michael Sandel, Charles Taylor, Alisdair MacIntyre және Michael Walzer сынды ав-

торларды эсселеріне арап шыыыз. Liberalism and Limits of Justice (Michael

Sandel, 2nd edn, Cambridge: Cambridge University Press, 1998) ебегі – Джон

Ролзды A Theory of Justice ([1971], rev. edn, Oxford: Oxford University Press, 1999)

атты ебегіне атысты сын айтуа басты назар аударан те ыпалды, толы фор-

матты баяндама. Сонымен атар Stephen Mulhall және Adam Swift, Liberals and

Communitarians: An Introduction (2nd edn, Oxford: Blackwell Publishers, 1996) ебе-

гін де араыз.

5-тарау

Юмны Second Enquiry ебегінен алынан цитата Selby-Bigge басылымынан

берілді. Милльді Chapters on Socialism кітабы On Liberty and Other Writings (ed.

Stefan Collini, Cambridge: Cambridge University Press, 1989) атты ебекте бар.

Нозикті Anarchy, State, and Utopia ебегі мені Robert Nozick: Property, Justice

and the Minimal State (Cambridge: Polity, 1991) атты кітабымда кеінен талылана-

ды. Сонымен атар G.A.Cohen, Self-Ownership, Freedom, and Equality (Cambridge:

Cambridge University Press, 1995), және Jeffrey Paul (ed.), Reading Nozick (Oxford:

Blackwell, 1982) ебегіндегі эсселерді араыз. Осы томдаы Ролзды A Theory

of Justice ебегіне атысты сілтемелер оны 1971 жылы жары крген тпнс-

асымен 1999 жылы шыан басылымына берілген, соылары тік жашалар

арылы крсетілген. Rawls, A Theory of Justice, Norman Daniels (ed.), Reading

Rawls (Oxford: Blackwell, 1975; Stanford, CA.: (Stanford University Press, 1989). Ролз

Political Liberalism (New York: Columbia University Press, 1993; expanded edn, 2005)

және Justice as Fairness: A Restatement (Cambridge, MA: Harvard University Press,

2001) кітаптарын оса есептегенде, баса да маызды ебектерін жариялауды

жаластырды. Ролз ебектері туралы тамаша нсаулы шін мына кітапты а-

раыз: Samuel Freeman, Rawls (London: Routledge, 2007).

Ян Пенні Income Distribution ебегі Penguin (1971) баспасынан жары кр-

ген кірісті блінісі туралы жаартылан мәліметтер Thomas Piketty, Capital in

226 |

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

the Twenty-First Century (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014) ебегін-

де келтірілген. Руссоны зінділері таы да Cambridge баспасынан шыан The

Discourses and other Earlier Political Writings ебегінен алынды. Локкты меншік

туралы пікірлері оны Second Treatise (Ласлетті басылымынан алынан сілте-

мелер) атты туындысында берілген. Меншік ытарына атысты пайдалы

тсіндірмелер шін мына ебектерді араыз: Lawrence Becker, Property Rights

(Boston, MA: Routledge & Kegan Paul, 1977) және Jeremy Waldron, The Right to

Private Property (Oxford: Oxford University Press, 1990).

Нары туралы жалпы тамаша философиялы талылау Allen Buchanan,

Ethics, Efﬁciency and the Market (Totowa, NJ: Rowman & Allanheld, 1985) ебегінде

берілген. Онда Ф.А. фон Хайек станымыны ысаша тсіндірмесі бар. Бл

станым оны зіні трлі ебектерінде кеінен арастырылан, соны ішіндегі

е ерекшесі – The Constitution of Liberty ([1960], rev. edn, London: (Routledge, 2006).

Милтон Фридман ебектерін оу шін мына басылымдарды араыз: Capitalism

and Freedom (rev. edn, Chicago: Chicago University Press, 2002) және (Rose

Friedman екеуі бірге жазан) Free to Choose (Harmondsworth: Penguin, 1980). Джон

Кэйді The Truth About Markets (London: Allen Lane, 2003) ебегінде нарыты

мыты және осал тстарына атысты тсінікті және ызыты пікірлері берілген.

Марксті жоспарлы экономиканы орауыны себептеріне атысты пікірталас

шін мені Why Read Marx Today? (Oxford: Oxford University Press, 2002) кітабымды

араыз. Энгельсті Speeches in Elberfeld ебегі K.Marx, F.Engels және V.I. Lenin,

On Communist Society ([1845], Moscow: Progress Press, 1974) басылымында айта

басылды. Марксты ойларын Early Writings (ed. Lucio Colletti, Harmondsworth:

Penguin, 1975) ебегінен оуа болады.

Адам Смитті зінділері алаш 1776 жылы басылан The Wealth of Nations

(Harmondsworth: Penguin, 1970) ебегінен алынды. Алек Ноувды The Economics

of Feasible Socialism ебегінен берілген зінділер оны бірінші басылымынан

алынды (London: George Allen & Unwin, 1983). Екінші басылым The Economics of

Feasible Socialism Revisited (London: Harper Collins, 1991) деп аталады.

Марксті жаттану туралы жазбаларыны негізгі дереккзі – оны 1844 жылы

шыан Economic and Philosophical Manuscripts ебегі, әсіресе «Alienated Labour»

олжазбасы. Бл бірнеше басылымдарда бар: мысалы, жоарыда атап ткен Karl

Marx: Selected Writings, ed. D.McLellan (2000) and Early Writings, ed. Lucio Colletti

(1985) басылымы. Капитализм жадайындаы «деквалификация» былысы

шін мына ебекті араыз: Henry Braverman, Labor and Monopoly Capitalism

(New York: Monthly Review Press, 1974). Энгельсті 1845 жылы жары крген

The Condition of the Working Class in England ебегіне берілген сілтемелер Marx

and Engels on Britain (Moscow: Marx-Engels-Lenin-Stalin Institute, 1953) кітабынан

алынды. Оны баса да басылымдары бар, сонымен атар электронды нсасын

да арауа болады: <http://www.marxists.org>.

Ролзды ебегіне атысты айтылан кп арсылы жоарыда аталан Норман

Дэниелсті редакциясымен шыан жината берілген. Натыра айтса, Рональд

Дворкин (мәтінде крсетілген), Томас Нагель және Томас Скэнлонны маала-

ларын араыз. «леуметтік минимум» идеясы Джереми Уолдронны Liberal

227

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

Rights жинаындаы «John Rawls and the Social Minimum» (250–270) атты маала-

сында жасы талыланады. «Солшыл либертарианизмні» нсалары шін мына

ебектерді араыз: Hillel Steiner, Аn Essay on Rights (Oxford: Blackwell, 1994)

және Michael Otsuka, Libertarianism Without Inequality (Oxford: Oxford University

Press, 2003).

6-тарау

Феминистік саяси ойды әралуандыына атысты жасы кіріспе ретінде

мына ебекті оыыз: Jane J. Mansbridge және Susan Moller Okin, «Feminism»,

A Companion to Contemporary Political Philosophy, eds Robert E. Goodin және

Philip Pettit (Oxford: Blackwell, 1993). Онда сонымен атар маызды библиогра-

фия бар. Уилл Кумликаны Introduction to Contemporary Political Philosophy е-

бегінде либерал перспектива трысынан араанда феминистік кзараспен

ниеттес (ішінара) ой айтылады. Симона де Бовуарды ебегінен зінділер The

Second Sex (London: Vintage Classics, 1997) ебегінен алынды. Кэрол Пейтменны

кредит туралы ойлары оны Чарльз Миллспен пікір алмасуында тамаша айтыл-

ан: C.Pateman және C.Mills, Contract and Domination (Cambridge: Polity, 2007).

Пейтмен мен Миллс екеуі осы кітапты 2-тарауында талыланан оамды шарт

теориясын феминистік және сыни нәсілдік теория трысынан арастырып, о-

амды шарт дәстріні әйелдер мен азшылы топты млде есепке алмайтынын

крсететін кп аргумент келтіреді. Сонымен атар жынысты және нәсілдік мә-

селелер бойынша те ызыты тарихи және әлеуметтік анытамалы апаратты

сынады. Ебекаы тлеудегі айырмашылытара атысты деректерді лтты

статистика басармасыны (Office of National Statistics) Annual Survey of Hours

and Earnings шолуынан (<http://www.ons.gov.uk>) алуа болады, олар немі

жаартылып отырады. Susan Moller Okin, Justice, Gender and the Family (New

York: Basic Books, 1989) ебегі – кп талыланан либерал феминист станымды

крсететін шыарма.

Феминистік жазбаларды пайдалы антологиясына мына ебектер кіреді:

Janet A. Kourany, James P. Sterba және Rosemarie Tong (eds), Feminist Philosophies

(Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf, 1993), Nancy Tuana және Rosemarie Tong

(eds), Feminism and Philosophy (Boulder, CO: Westview Press, 1995), Ann Cudd және

Robin Andreasen (eds), Feminist Theory: A Philosophical Anthology (Oxford: Wiley-

Blackwell, 2004). Susan Moller Okin, Women in Western Political Thought (Princeton,

NJ: Princeton University Press, 1979) ебегі – Платон, Аристотель, Руссо және

Милльді кзарастарында әйелдерді алатын орнын крсететін ызыты пікір-

лер жиынтыы. Сонымен атар мына ебекті де араыз: Okin Justice, Gender

and the Family. Марта Нуссбаумны Women and Human Development (Cambridge:

Cambridge University Press, 2001) кітабы гендерлік тедік мәселелерін дамушы ел-

дер контексінде арастырады.

Позитив теестіру шаралары туралы тамаша талылауларды оу шін

мына мааланы араыз: Thomas E. Hill Jr, «The Message of Affirmative Action»,

Autonomy and Self-Respect (Cambridge: Cambridge University Press, 1991). Элизабет

228 |

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

Андерсонны The Imperative of Integration (Princeton, NJ: Princeton University

Press, 2010) ебегі – оны мәтінде талыланан инте-грация саясатын орауы-

ны негізгі дереккзі, сонымен атар онда позитив теестіру шаралары туралы

тамаша пікірталас бар.

Кваме Энтони Аппианы Lines of Descent: W.E.B.Du Bois and the Emergence of

Identity (Harvard University Press, 2014) ебегінен Дюбуаны зінділері алынды.

Бл – Дюбуаны мірі туралы әрі оны Германия мен Америкада интеллектуал-

ды жаынан алыптасуын крсететін, оуа жеіл, ысаша ебек, сонымен

атар онда нәсілге атысты биологиялы жмыс туралы пайдалы орытынды да

бар. Bernard Boxill (ed.), Race and Racism (Oxford: Oxford University Press 2001) е-

бегі – нәсіл мәселесі туралы жазбаларды тамаша философиялы антологиясы.

Боксиллді кіріспе кітабында нәсіл тжырымдамасы мен оны тарихы туралы

пікірталастар да арастырылады.

Мгедектік туралы академиялы зерттеуге тамаша кіріспе кітап ретінде мына

ебектерді араыз: Tom Shakespeare, Disability Rights and Wrongs Revisited (2nd

edn, London: Routledge, 2013). Сонымен атар келесі авторларды да ебектерін

сынамын: Anita Silvers, David Wasserman, Mary Mahowald, Disability, Difference,

Discrimination (Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 1998). Мені Ethics and Public

Policy (London: Routledge, 2011) атты ебегімде мгедектік мәселесін ктеретін

тарау бар. Австралия мен Камерундаы мгедектікке атысты тәжірибені са-

лыстырмалы зерттеуі шін мына басылымды араыз: P.Allotey, P.D. Reidpath,

A.Kouamé және R.Cummins, «The DALY, Context and the Determinants of the

Severity of Disease: An Exploratory Comparison of Paraplegia in Australia and

Cameroon», Social Science and Medicine 57(2003): 949–958.

Stephen Macedo Just Married: Same-Sex Couples, Monogamy, and the Future of

Marriage (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2015) ебегінде осы кітапта

айтылан біржынысты некелерге атысты мәселелер кеінен арастырылады.

Беркты Reflections on the Revolution in Franc ебегіні 1968 жылы Penguin бас-

пасынан шыан нсасы олда бар. Майкл Оукшотты Rationalism in Politics

ебегі Methuen (1962) баспасынан жары крген. араыз: Roger Scruton, The

Meaning of Conservatism (3rd edn, London: Macmillan, 2001).

Ральф Эллисонны Invisible Man ебегіні бірнеше басылымын табуа бола-

ды, соны ішінде Penguin (2014) баспасынан шыаны да бар. Ирис Марион Янг

айтан «езгіні бес ыры» оны Justice and the Politics of Difference (Princeton, NJ:

Princeton University Press, 1990) ебегінде баяндалады. Билік, білім және әділдік

арасындаы байланыс туралы Epistemic Injustice (Miranda Fricker, Oxford: Oxford

University Press, 2007) ебегіні Oxford World Classics series бойынша жария-

ланан басылымдары бар. W.E.B. Du Bois, The Souls of Black Folk (Oxford: Oxford

University Press, 2007) ебегіні Oxford World Classics series бойынша жариялан-

ан басылымдары бар.

Маркс пен Энгельсті Communist Manifesto атты ебектеріні трлі баспалар-

дан жары крген басылымдары бар, соны ішінде аысыз трін тмендегі веб-

сайттан таба аласыз: <http://www.marxists.org> The Oxfam баяндамасы Wealth:

Having it All and Wanting More деп аталады, бл жмысты Oxfam веб-сайтынан

229

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

жктеп алуа болады: <http://policy-practice.oxfam.org.uk/publications/wealth-

having-it-all-and-wanting-more-338125/>. Жаанды әділдік туралы классикалы

мәтінге атысты мына ебекті араыз: Thomas Pogge, World Poverty and Human

Rights (Oxford: Polity, 2007). Пікірталастарды тамаша нсаулыы шін мына кі-

тапты араыз: Gillian Brock, Global Justice: A Cosmopolitan Account (Oxford: Oxford

University Press, 2009). «лтшылды» станымыны нсалары келесі ебектер-

де оралады: John Rawls, The Law of Peoples (Cambridge, MA: Harvard University

Press, 2001), David Miller, National Responsibility and Global Justice (Oxford:

Oxford University Press, 2007) және Yael Tamir, Liberal Nationalism (Princeton, NJ:

Princeton University Press, 1995). Роберт Нозикті ебегіне жасалан сілтеме таы

да Anarchy, State, and Utopia кітабына атысты берілді. Paul Collier, The Bottom

Billion (Oxford: Oxford University Press, 2008) ебегінде кмекті әртрлі форма-

ларыны тиімділігі арастырылады, ал Замбия экономисі Dambisa Moya, Dead

Aid (London: Penguin, 2010) ебегі азіргі кезде крсетіліп отыран кмекті бір-

атар формаларын тотату ажеттігін ала тартады.

Иммиграция мәселесі бойынша мына ебектерді араыз: Joseph Carens, The

Ethics of Immigration (Oxford: Oxford University Press, 2013). Келешек рпа алдын-

даы міндеттерге атысты мына кітапты араыз: Avner de Shalit, Why Posterity

Matters (London: Routledge, 1993). Климатты згеріс этикасы туралы жааша

тсініктеме шін мына кітаптарды араыз: John Broome, Climate Matters (New

York: W.W. Norton, 2014); Anthony Costello, Mustafa Abbas, Adriana Allen et al.,

Managing The Health Effect of Climate Change, The Lancet 373 (2009)(693–733).

Кітапта талқыланған негізгі әдебиеттер

BENTHAM, JEREMY, Anarchical Fallacies, and Supply Without Burthen in

Nonsense on Stilts, ed. Jeremy Waldron ([1795], London: Methuen, 1987).

——, An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, ed. J.H. Burns and

H.L.A. Hart ([1781], London: Methuen, 1982).

——, A Fragment on Government, ed. Ross Harrison ([1776], Cambridge: Cambridge

University Press, 1988).

BERLIN, ISAIAH, «Two Concepts of Liberty», in his Liberty ([1958], 2nd edn,

Oxford: Clarendon Press, 2002), 116–217.

HART, H.L.A., «Are There Any Natural Rights?», repr. in J. Waldron (ed.), Theories

of Rights ([1955], Oxford: Oxford University Press, 1984), 77–90.

HOBBES, THOMAS, Leviathan, ed. C.B. MacPherson ([1651], Harmondsworth:

Penguin, 1968).

HUME, DAVID, An Enquiry Concerning the Principles of Morals, in Enquiries, ed.

L.A.Selby- Bigge ([1751], Oxford: Oxford University Press, 3rd edn., 1975), 169–313.

——, A Treatise of Human Nature, ed. L.A. Selby-Bigge ([1739–1740], 2nd edn,

Oxford: Oxford University Press, 1978).

——, «Of the Original Contract», in Essays Moral, Political and Literary, ed.

E.F.Miller ([1748], Indianapolis, IN: Liberty Press, 1985), 465–487.

230 |

ОСЫМША ДЕБИЕТТЕР БОЙЫНША НСАУЛЫ

KROPOTKIN, PETER, Mutual Aid, ed. Paul Avrich ([1902], London: Allen Lane,

1972).

LOCKE, JOHN, Two Treatises of Government, ed. Peter Laslett ([1689], student

edn, Cambridge: Cambridge University Press, 1988).

MARX, KARL, Early Writings, ed. Lucio Colletti ([1843], Harmondsworth: Penguin,

1975).

——, «On the Jewish Question», in Karl Marx: Selected Writings, ed. D.McLellan

(2nd edn, Oxford: Oxford University Press, 2000).

MILL, JOHN STUART, «Considerations on Representative Government», in

Utilitarianism, ed. H.B.Acton ([1861], London: Dent, 1972).

——, Chapters on Socialism, in On Liberty and Other Writings, ed. Stefan Collini

([1879], Cambridge: Cambridge University Press, 1989).

——, «On Liberty», in Utilitarianism and Other Writings, ed. Mary Warnock ([1859],

2nd edn, Glasgow: Collins, 2003).

——, «Utilitarianism», in Utilitarianism and Other Writings, ed. Mary Warnock

([1861], 2nd edn, Glasgow: Collins, 2003).

NOZICK, ROBERT, Anarchy, State, and Utopia (Oxford: Blackwell, 1974).

PLATO, The Republic, ed. H.P.D. Lee ([380–360bce], Harmondsworth: Penguin,

1955).

RAWLS, JOHN, Political Liberalism (New York: Columbia University Press, 1993).

——, A Theory of Justice ([1971], rev. edn. Oxford: Oxford University Press, 1999).

ROUSSEAU, JEAN-JACQUES, Émile ([1762], London: Everyman, 1974).

——, The Discourse and other Early Political Writings, ed. S.Gourevitch (Cambridge:

Cambridge University Press, 1997).

——, The Social Contract and other Later Political Writings, ed. S. Gourevitch

(Cambridge: Cambridge University Press, 1997).

STEPHEN, JAMES FITZJAMES, Liberty, Equality, Fraternity ([1873], Chicago:

Chicago University Press, 1991).

VON HAYEK, F.A., The Constitution of Liberty ([1960], rev. edn, London: Routledge,

2006).

WOLLSTONECRAFT, MARY, Vindication of the Rights of Women, ed. Miriam

Brody ([1792], rev. edn, Harmondsworth: Penguin, 2004).

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН

ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы: Сиқымбаева Дамира Алиқызы – Нр-Мбарак Египет ис-

лам мәдениеті университетіні дінтану кафедрасыны доценті міндетін

атарушы, Саясаттану бойынша философия докторы (PhD). лт ру, ис-

лам және лтшылды, лтты және дiни бiрегейлiк мәселелері бойынша

ылыми-зерттеу жмыстарымен айналысып жр.

Ғылыми редакторлар: Құранбек Әсет Абайұлы – Философия ылым-

дарыны кандидаты, лтты аударма бюросыны редакторы. ылыми-

зерттеу алаы – дәстрлі трік мәдениеті мен философиясы, аза

философиясыны тарихы, әлеуметтік эпистемология, философиялы

компаративистика.

Муминов Нұрлан Әкімбайұлы – Саясаттану және халыаралы аты-

настар бойынша философия докторы (PhD). лтты аударма бюросыны

редакторы. Негізгі зерттеу таырыптары: лтты бірегейлік, жымды

жады, сырты саясат және халыаралы конфликт мәселелері. Израильді

сырты саясаты, араб-израиль атыысы және азастандаы лтшыл-

ды мәселелері бойынша ылыми-зерттеу жмыстарын жргізуде.

Әдеби редактор: Сәрсек Нәзира Әбдіманапқызы – Тркітану бойын-

ша философия докторы (PhD). М.О. уезов атындаы дебиет және нер

институтыны олжазба және текстология ылыми-инновациялы блі-

міні ылыми ызметкері. азір фольклортану, фольклорлы шыарма-

ларды жинаталуы мен зерттелуі мәселелерімен айналысуда.

Басуа 15.01.2020 ж. ол ойылды. Офсеттік басылым.

аріп трі «DS Baltica».

Пішімі 70х100/16. Клемі 14,5 б.т.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №

Муминов Н.

Тыныбаева Н., Иманбекова Қ.

Қапезова Ф.

Редакторы

Корректорлары

Дизайнын әзірлеген

және беттеген

САЯСАТ ФИЛОСОФИЯСЫНА

КІРІСПЕ

ШІНШІ БАСЫЛЫМ

ДЖОНАТАН УOЛФ

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛДЫ