«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

reflective

teaching

in schools

5th edition

Andrew Pollard

with Kristine Black-Hawkins, Gabrielle Cliff Hodges, Pete Dudley,

Steve Higgins, Mary James, Holly Linklater, Sue Swaffield,

Mandy Swann, Mark Winterbottom and Mary Anne Wolpert

Нұр-Сұлтан

2020

Рефлективті

оқыту

негіздері

5-басылым

Эндрю Поллард

Кристин Блэк-Хокинс, Габриэль Клифф Ходжес, Пит Дадли,

Стив Хиггинс, Мэри Джеймс, Холли Линклейтер, Сью Суэффилд,

Манди Суонн, Марк Уинтерботтом және Мэри Анне Уолперт

Поллард Эндрю

Рефлективті оқыту негіздері. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, – 2020. –

728 бет.

ISBN 978-601-7621-11-7

Бұл кітапта мұғалімдердің кәсіби білігін көтеру, соның ішінде мектепте практикалық даярлық-

тан өту және үздіксіз кәсіби даму әдістері баяндалады. Мұғалімнің сабақ беруі, оқушылармен қа-

рым-қатынасы және олардың іс-әрекеті мен мінез-құлқын зерттеуі, сондай-ақ оқу барысын бағалау

процестері жөніндегі жан-жақты нұсқаулық. Рефлективті оқыту әдістері бастауыш мектеп пен негіз-

гі мектепке мұғалімдер даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға мүмкіндік береді.

Бұл басылымдағы қосымша материал ретінде берілген нұсқаулықтар мен веб-сайттарда тәжіри-

белі мұғалімдердің көп жылғы тәжірибесі ескерілген. Оқулық педагогика, психология мамандықта-

ры бойынша білім алып жүрген студенттерге, магистранттарға және осы бағыттағы зерттеушілер

мен сала мамандарына арналған.

ӘОЖ 37.0

КБЖ 74.00

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 37.0

КБЖ 74.00

П 47

Бас редактор Исембердиева А.Б.

Аудармашы Кенжебаев О.

Ғылыми және

әдеби редактор Айтбаева А.Б., педагогика

ғылымдарының кандидаты,

доцент

Пікір жазғандар Құсайынов А.Қ., педагогика

ғылымдарының докторы,

профессор, ПҒА академигі;

Шайгозова Ж.Н., педагогика

ғылымдарының кандидаты,

Абай атындағы ҚазҰПУ

доценті

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің

ғылыми кеңесінде талқылаудан өтті.

ISBN 978-601-7621-11-7

This translation of «Reective Teaching in Schools, Fifth edition» is published by arrangement with

Bloomsbury Publishing Plc.

П 47

Кітапты баспаға әзірлеген:

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыра-

тын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордала-

рының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Мазмұны

Кіріспе 9

Кітапты оқу нұсқаулығы 11

Кітаптың қысқаша мазмұны 14

Бірінші бөлім Рефлективті сабақ беруге дағдылану

1-тарау Анықтау сұрағы. Біз кімбіз? Біздің міндетіміз неде? 19

2-тарау Оқыту. Оқушының дамуы дегенді қалай түсінеміз? 57

3-тарау Пайымдау. Сабақ берудің сапасын қалай көтеруге

болады? 103

4-тарау Принциптер. Тиімді оқыту мен сабақ берудің негізі неде? 135

Екінші бөлім Оқытуға жағдай жасау

5-тарау Контекст. Бұл не, не болуы мүмкін? 177

6-тарау Қарым-қатынас. Біз қалай бірге жұмыс істейміз? 207

7-тарау Сабаққа қызықтыру. Жүріс-тұрысты қалай басқарып

жүрміз? 243

8-тарау Кеңістік. Оқыту ортасын қалай қалыптастырамыз? 283

Үшінші бөлім Білім беру үшін оқыту

9-тарау Оқу бағдарламасы. Нені үйрету керек және нені

үйрену керек? 329

10-тарау Жоспарлау. Оқу бағдарламасы қалай жүзеге

асырылады? 375

11-тарау Педагогика. Тиімді стратегиялар қалай жасалады? 421

12-тарау Қарым-қатынас. Сөйлеу тілі оқытуда қалай

пайдаланылады? 457

13-тарау Бағалау. Бағалау оқытуды қалай жақсарта алады? 493

Мазмұны

Төртінші бөлім Нәтижені терең талдау

14-тарау Нәтижелер. Оқушы үлгерімін қалай бақылаймыз? 533

15-тарау Инклюзия. Білім алу мүмкіндігін қалай қамтамасыз

етеміз? 573

Бесінші бөлім Білімді тереңдету

16-тарау Шеберлік. Мұғалім тұжырымдық құралдарды өмір бойы

қолдана ма? 619

17-тарау Кәсібилік. Рефлективті оқытудың қоғам дамуына

қосатын үлесі қандай? 655

Алғыс 683

Дереккөздер 687

Кіріспе

ұл кітапта мұғалімдерді кәсіби тұрғыдан базалық даярлау-

дың екі деңгейі: мектепте практикалық даярлықтан өту мен

үздіксіз кәсіби даму жолдары туралы баяндалады.

 Сабақ беру практикасы, оның ішінде оқушылармен қарым-

қатынас, жүріс-тұрыс, оқу бағдарламаларын құру, оқыту

мен сабақ стратегиясы, баға қою мен бағалау процесі жөнін-

де жан-жақты нұсқаулар беріледі.

 Кітаптың тағы бір ерекшелігі – мұнда мұғалімнің кәсіби

деңгейін тереңірек бағалауға арналған нақты принциптер

мен тұжырымдамалар туралы да мәліметтер бар.

Рефлективті оқыту әдісі бастауыш мектеп пен негізгі мектептің

екеуіне де мұғалім даярлау мен олардың кәсіби білігін арттыруды

дамытуға жол ашады.

Отыз жылдан бері үнемі толықтырылып келе жатқан бұл кітап-

та және осы кітаптың қосымшасы ретіндегі нұсқаулықтар мен веб-

сайттарда мұғалімдер мен педагогтардың бірнеше буынының тәжі-

рибесі ескерілген.

«Рефлективті оқыту негіздері» кітабының хрестоматиялары бү-

гінде осы кітапты толықтырып, ауқымын кеңейтіп отырған әдебиет-

тер жинағын құрайды. Хрестоматияларда негізгі мәтіндер жинақ-

талған және басқа әдебиеттерден табу қиынға соғатын деректерді

тез арада тауып оқуға мүмкіндік береді.

reflectiveteaching.co.uk

веб-сайтынан рефлективті оқыту құралда-

рын, осы саладағы зерттеу нәтижелеріне қатысты іс-шараларды, қо-

сымша оқу құралдарын және т.б. қажет материалдарды таба аласыз.

Сондай-ақ білім беру саласы терминдерінің тізімі, Ұлыбритания

білім беру саласындағы озық зерттеулер нәтижелерін бейнелейтін

тұжырымдамалық негіздемелерге, пайдалы веб-сайттарға сілтеме-

лер берілген.

Кіріспе

Бұл материалдарды веб-сайтқа іріктеп салуда негізгі үш өлшем-

ге сүйендік. Біріншіден, қазіргі күнгі оқыту стратегияларының ішін-

дегі ең тиімдісін таңдауға мүмкіндігіміз бар. Сондықтан мұғалім өз

жұмысы барысында көзі жеткен фактілерді жүйелеп, күнделікті

сабақтағы тексеру мен бағалау нәтижелеріне сүйене отырып, тәжі-

рибесін дамытуға, жетілдіруге, қолдануға және ұстануға мүмкіндік

алуы тиіс. Екіншіден, әрбір фактіге түсіндірме берілуі қажет. Тек

осылай түсіндірме беру арқылы ғана сабақ беру мен оқытудың не-

гізгі принциптерін толық түсіне аламыз. Үшіншіден, білім берудің

моральдық тұрғыдағы мақсаты мен әлеуметтік салдары бар екенін

де ескерген жөн. Біз өзіміз оқытып отырған балалар мен жасөспі-

рімдердің өміріне ықпал ете отырып, сол арқылы қоғамның болаша-

ғын айқындайтынымызды ұмытпауға тиіспіз.

Бұл материалдар сізге тәлімгер, жаңа білікті маман (NQT), ұс-

таз немесе білім беру саласындағы басқа да кәсіби маман ретінде

дамуыңызға жәрдем етеді деген сенімдеміз. Кітапты оқу нұсқаулы-

ғымен және кітаптың мазмұнымен төменде таныса аласыз.

Эндрю Поллард

Лондон. 2018 жылдың қаңтары

Кітапты оқу нұсқаулығы

Бұл кітап студенттер мен мұғалімдерге практика барысында ба-

залық даярлықтан бастап сарапшы оқытушы деңгейіне дейінгі да-

муына қажетті бірқатар қызметтерді қамтиды. Кітаптың құрылымы

мұғалімнің оқыту процесін түсінуі мен дағдыларын дамытуы бары-

сында кездесетін білімдік мәселелерге егжей-тегжейлі тоқталып,

көңілге тоқуына мүмкіндік береді.

Кітаптың әр бетінде бөлім мен тараудың атауы көрсетілген.

Төменгі колонтитулда

reflectiveteaching.co.uk.

веб-сайтындағы қо-

сымша материалдарға сілтеме берілген.

Кітаптағы иллюстрация мен пысықтауға арналған жаттығудың

нөмірі тараудың нөміріне сай келеді; мысалы, 5.2-рефлективтік

жаттығу – 5-тараудағы 2-жаттығу.

Тараудың құрылымы

Әр тарауда практикалық тәжірибе мен заманауи зерттеу жұ-

мыстарының негізінде басты мәселе белгіленеді және талданады.

Сіздің тараудағы жолбасшыңыз – мәтін. Оған қоса:

Рефлективтік жаттығу.

Практикалық тарауда негізгі мәселелер

бойынша тексеру нәтижелері берілген. Әрбір рефлективтік жатты-

ғудың мақсаты, әдістері, жаттығу соңындағы сауалнамасы толық

түсіндірмесімен беріледі және жеке немесе ұжымдық түрде жасал-

ғаны жөнінде мәлімет беріледі.

Зерттеу сабағы.

Бұл тақырыптық зерттеулер мұғалімнің сабақ-

тың үш бөліктен тұратын құрылымын пайдалана отырып, практи-

калық мәселелерді оқытып-үйретуі барысында жүргізіледі. Мұнда

сондай-ақ мұғалімнің зерттеу әдісін әріптестері ұжымдық деңгейде

жүйелі түрде қолданған кезде алынатын нәтиженің ерекшелігі ту-

ралы да айтылады.

Кітапты оқу

нұсқаулығы

Кітапты оқу нұсқаулығы

Әр тараудың соңында

Әр тараудың соңында тақырыпты әрі қарай зерттеуге көмегі

тиетін материалдарға,

reflectiveteaching.co.uk

веб-сайтындағы дерек-

терге сілтеме берілген.

Зерттеу деректері.

Бұл саладағы зерттеу жұмыстары оқушының

үлгерімін жақсарту әдістерін талдауға арналған. Бұл зерттеу жұ-

мыстары шынайы мәліметтердің, әсіресе әл-ауқаты төмен отбасы-

ларынан шыққан оқушылардың үлгерімі жақсарған жағдайлардағы

зерттеулерді қарастырып, қабылданған шешімді талдап-бағалайды.

Зерттеу жұмыстары туралы қысқаша ақпарат.

Зерттеу жұмыстары-

ның ішіндегі маңыздыларын іріктеу үшін олардың мақсаты, ашқан

басты жаңалықтары мен практикалық салдары туралы шағын шолу

ұсынамыз. Бұл мұғалімнің өз практикасы барысында осы зерттеу

жұмысының қорытындысына баға беруі үшін аса қажет.

Мектепте рефлективті оқыту бойынша қосымша әдебиеттер.

Студенттер мен мұғалімдердің білім беру саласына арналған әдебиет-

терге барлық уақытта бірдей қолдары жете бермейді. Сондықтан осы

кітапқа қосымша «Мектепте рефлективті оқыту бойынша қосымша

әдебиеттер» томын енгізіп отырмыз: ол томда білім беру саласына

арналған 100-ден аса еңбектен үзінділер келтірілген және олар осы

кітаптың негізгі желісіне көмек ретінде икемделіп алынған.

Онлайн

Бұл белгі тақырыпқа қатысты онлайн материалға, оның ішінде

reflectiveteaching.co.uk/books-and-resources/rts5

веб-сайтындағы де-

ректерге және басқа да ашық ресурсқа сілтемені білдіреді.

TLRP принциптері

Бүгінде тәжірибелі мұғалімдердің

қолданып жүрген әдіс-тәсілдері әртүр-

лі екеніне қарамастан, сабақ беру мен

оқытудың тәжірибелі мұғалімдер мен ға-

лымдардың басым көпшілігі қолдайтын

тиімді ерекшеліктері бар. Әр тараудың

басында сабақ берудің Ұлыбританияның

зерттеу бағдарламасындағы осы «прин-

циптеріне» тоқталып өтетін арнайы орын

қалдырылған.

Пысықтау сұрағы

Пысықтау сұрағы дегеніміз не?

Бұл сұрақтар ойлауды дамыту

және концептуалдық талдау жасау

әлеуетін арттыру мақсатында қойы-

лады. Сонымен бірге, 16-тарауда ай-

тып өткеніміздей, мұғалім тәжірибесі

туралы біртұтас көзқарас қалыптас-

тыру міндетін көздейді.

Кітапты оқу нұсқаулығы

Кітаптың қысқаша мазмұны

1-бөлім. РЕФЛЕКТИВТІ САБАҚ БЕРУГЕ ДАҒДЫЛАНУ

атты бөлімде

мұғалімдік кәсіптің құрылымымен танысасыз. 1-тарауды мұғалім

болуға шешім қабылдау және кәсіби мұғалім ретінде қосатын үле-

сіміздің маңызы туралы ой толғаудан бастаймыз. Содан соң мұға-

лімнің сарапшы ретінде қабылдайтын шешімі үшін маңызды болып

табылатын «оқыту» ұғымын түсіну тәсілдеріне шолу жасаймыз

(2-тарау). Оқыту процесі қанша күрделі болып көрінгенімен, ол осы

кітаптың ең маңызды ұғымы! Рефлективті оқыту практикасы тура-

лы тарауда (3-тарау) мұндай үдерістердің білім беру жүйесін же-

тілдірудегі мүмкіндіктері талқыланады. Олар сабақ беру мен оқы-

тудың тиімділігін қамтамасыз ететін он принципке шолу жасаған

кезде (4-тарау) қызықтырақ бола түседі. Бұл принциптер – бүкілә-

лемдік педагогикалық тәжірибе мен Біріккен корольдіктегі көлемді

зерттеу және даму бағдарламасы нәтижесінің жемісі.

Сабақ берудің өлшемелі стратегияларының тиімділігі осы не-

гізгі принциптерге байланысты.

reflectiveteaching.co.uk

веб-сайтында

тағы төрт қосымша тарау бар:

• «Бақылау» – оқушыларды оқыту жөнінде;

• «Тәлімгерлік» – бастауыш мектептегі даярлық;

• «Сауалнама» – сыныпта шағын масштабты сауалнама

жүргізу;

• «Сауалнама әдістері» – дәлелдерді жинақтау мен талдау

жолдары.

2-бөлім. ОҚЫТУҒА ЖАҒДАЙ ЖАСАУ

бөлімі сынып бөлмесінің са-

бақ беру мен оқытудың жоғарғы сапасына лайық болуы жөнінде

баяндайды. Бұл тарауды отбасы мен мектепке әсер ететін жағдай-

ларды қарастырудан бастаймыз (5-тарау), сондай-ақ адамдардың

бұл жағдайларға қалайша ықпал ететіні мен шешу жолдарын із-

дестіретіні турасында әңгіме қозғаймыз. Бұдан кейін (6-тарауда)

Кітаптың қысқаша

мазмұны

Кітаптың қысқаша мазмұны

сыныптағы жұмыстың ең маңызды бөлігіне, яғни мұғалім мен оқу-

шының қарым-қатынасы мен бірігіп жұмыс істеу ерекшеліктеріне

тоқталамыз. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының сабақта жақ-

сы көрсеткіштерге жетудегі маңызы ерекше, сондықтан бұл тарау –

өте маңызды тараулардың бірі. 7-тарауда оқушы жүріс-тұрысының

жағымды циклін қалыптастыру үшін оқу бағдарламасын тұрақты,

әділ және оқушының көңілін сабаққа бұратындай етіп құру жолда-

ры жайында әңгіме болады. Бөлімнің соңғы 8-тарауында мектептегі

және мектептен тыс оқыту кеңістігі мен ресми және бейресми оқы-

ту мүмкіндіктеріне тоқталамыз. Бұл тарауда сыныпта сабақ беруді

ұйымдастырудың негізгі қырларынан басқа, технологияларды пай-

далану, оқушыларды ұйымдастыру және мұғалімнің көмекшілері-

мен командалық жұмыс жасау тәсілдері қарастырылады.

3-бөлім. БІЛІМ БЕРУ ҮШІН ОҚЫТУ бөлімі білім берудің

классикалық үш өлшемінің – оқу бағдарламасының, педагоги-

каның, бағалаудың даму практикасымен таныстырады. 9-тарауда

Біріккен корольдіктегі мемлекеттік оқу бағдарламасы мен пәндік

білімнің рөлін қарастырмас бұрын, оқу бағдарламасының мақсаты

мен оны жасақтау принциптеріне шолу жасалады. «Жоспарлау»

тарауында (10-тарау) осы идеяларды жүзеге асыра отырып, оқу

бағдарламасын жоспарлау, бағалау және сабақ жоспарын құру мә-

селелері сөз етіледі.

11-тарауда педагогиканы өнер, кәсіп және ғылым ретінде түсі-

ну жолдары ұсынылады, педагогикалық репертуардың дамуы тілге

тиек етіледі. «Қарым-қатынас» тарауында (12-тарау) осы тақырып-

ты оқу жоспарындағы сөйлеудің, тыңдаудың, оқу мен жазудың ма-

ңызын сипаттаумен толықтырамыз. Бәлкім, мұғалімнің кәсіби ше-

берлігі сабақ барысында диалог құра алу дағдысымен бағаланатын

шығар? Бұл бөлім бағалаудың сабақ беру мен оқыту процесіндегі

конструктивті рөлін түсіндіріп, көрсетумен аяқталады (13-тарау).

Қысқасы, сабақтың мақсатын анықтаудың, оқушының назарын

аударудың, шынайы кері байланыстың, өзін-өзі бағалаудың және

әріптестікті дамытудың принциптеріне негізделген стратегияның

көмегімен тамаша жетістіктерге жетуге болады.

Reflectiveteaching.

co.uk

сайтында еркін бағалау мәселесіне қатысты «Шешім қабыл-

дау» атты қосымша тарау бар.

4-бөлім. НӘТИЖЕНІ ТЕРЕҢ ТАЛДАУ

(рефлективті талдау) бөлімін-

де нәтижеге кім, қалай қол жеткізетіні, сыныптағы жұмыстың қо-

рытындысы қалай шығарылатыны жөнінде баяндаймыз. 14-тарау-

да өте маңызды болып саналатын бағалау мәселесіне, атап айтқанда,

оқушының жетістігіне бағалаудың әсері мен мектептің жалпы есеп

беруді басқару ісінің мән-жайына тоқталамыз. Саладағы кейбір

қиындықтарға қарамастан, жиынтық бағалау тәсілі де мұғалімдер

Кітаптың қысқаша мазмұны

тарапынан қолдау табуда. «Инклюзия» (15-тарау) тарауы айырма-

шылықтардың түрлі деңгейлері мен күнделікті практикада адам-

дарды жіктеу үдерістері жөнінде баяндайды. Дегенмен мұндай

айырмашылықтарды адами фактор ретінде қабылдаудың, сыныпта-

ғы оқушыларды біріктірудің жолдары да қарастырылады.

5-бөлім. БІЛІМДІ ТЕРЕҢДЕТУ

– кітаптың соңғы, шолу және бол-

жам жасауға арналған бөлімі. Бұл бөлімде мұғалімнің кәсіби ше-

берлігі мен кәсіби деңгейін талқыға салатын тақырыптар қамтыл-

ды. «Сараптау» (16-тарау) тарауында осыған дейінгі тараулардағы

көрнекті идеялар сабақ беру мен оқытудағы негізгі мәселелердің

біртұтас концептуалдық шеңберіне жинақталды. Бұл тарауда са-

рапшы деңгейіндегі ойларды сипаттайтын құрылым жасақталады.

«Кәсіби шеберлік» деп аталатын 17-тарауда біз қоғамдағы мұғалім

мамандығының рөлін талдап, рефлективті оқытудың елдегі демок-

ратиялық процеске қосатын үлесі туралы баяндаймыз. Білікті ма-

ман туралы («Бастау») және мектептегі практика мен даму туралы

(«Жетілдіру») қосымша тарауларды

reflectiveteaching.co.uk

сайты-

нан таба аласыз.

Бірінші бөлім

Рефлективті

сабақ беруге

дағдылану

Анықтау сұрағы. Біз кімбіз? Біздің міндетіміз неде?

Оқыту. Оқушының дамуы дегенді қалай түсінеміз?

Пайымдау. Сабақ берудің сапасын қалай көтеруге болады?

Принциптер. Тиімді сабақ беру мен оқытудың

негізі неде

Қосымша тараулар

reflectiveteaching.co.uk

сайтында

• Бақылау. Балалар мен жасөспірімдер оқушы

ретінде

• Тәлімгерлік. Тәлімгерлікке негізделген

бастапқы мұғалімдік даярлық

• Сауалнама. Фактіге негізделген практиканы

дамыту

• Сауалнама әдістері. Деректерді жинау және

бағалау

Бұл бөлім мұғалім даярлау ісіне кіріспе ретінде құрылған.

Тарауды өзімізді кәсіби мұғалім ретінде сипаттаудан және

білім беруге қосатын үлесіміздің маңызынан бастауды жөн

көрдік. Сосын мұғалімнің қабылдайтын шешімі үшін ма

ңызды болып табылатын «оқыту» ұғымына кіріспе-шолу

(2-тарау) жасаймыз. Оқыту аса күрделі ұғым болғанымен,

түптің түбінде, ең маңызды да шешуші құбылыс екеніне көз

жеткіземіз! Рефлективті оқыту практикасы туралы тарауда

(3-тарау) мұндай үдерістердің білім беру жүйесін жетілді

рудегі мүмкіндіктері талқыланады. Сабақ беру мен оқыту

тиімділігінің он принципіне шолу жасаған (4-тарау) кезде

біздің бұл мәселелерге деген қызығушылығымыздың арта

түсері сөзсіз. Бұл принциптер – бүкіләлемдік педагогика

лық тәжірибе мен Біріккен корольдіктегі көлемді зерттеу

және даму бағдарламасы нәтижесінің жемісі.

1-тарау. Анықтау сұрағы

1-тарау

Анықтау сұрағы

Біз кімбіз? Біздің

міндетіміз неде?

Кіріспе

Өзімізді мұғалім ретінде қабылдау

Мұғалім болу

Практиканы қалыптастыратын

құндылықтар

Мұғалімнің бойында болуы тиіс

қасиеттер

Мұғалімнің жұмысы

Балалар мен жасөспірімдерді оқушы

ретінде тану

Оқушының оқушы ретіндегі өз-өзіне

көзқарасы

Оқушының мұғалім мен мектеп туралы

пікірі

Оқушы мәдениеті

Оқушының қажеттіліктерін түсіну

Оқушыны қабылдау дағдыларын

зерттеу

Өмір бойы білім алу мен оқыту

Оқушының дамуы мен жетістігі

Мұғалімнің дамуы мен қызметі

Қорытынды

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

КІРІСПЕ

Бұл тарау мұғалімнің, балалар мен жасөспірімдердің сыныпта-

ғы өмірі және өзі мен өзгелерге деген сезім-көзқарастары, қарым-

қатынасы жөнінде болмақ.

Мұндағы басты мәселе біздің өзімізді «қайталанбас тұлға» ре-

тінде санайтынымызда және осы ерекшеліктеріміздің мектептегі

немесе сыныптағы мәдениет пен мүмкіндіктерге қаншалықты әсер

ететінінде жатыр. Дегенмен өзімізге де, өзгелерге де мінездеме беру

үшін алдымен мектептен тыс жердегі қоршаған ортаның әлеуметтік

ықпалы мен өмірдің әрбір кезеңіндегі дамуымыздың барысы тура-

лы хабардар болғанымыз абзал.

Тараудың бірінші бөлімі мұғалімнің жұмысы мен педагогикаға

арналған. Мұғалім мамандығын таңдауға себеп болатын жағдайлар

және күнделікті мұғалімнің жұмысына дем беріп отыратын құнды-

лықтар туралы да әңгімелейміз. Мұғалімдік жұмыстың ерекшелі-

гін, әсіресе онда кездесетін қиындықтар мен кедергілерден жол таба

білу дағдыларын да әңгімемізге арқау еттік. Сондай-ақ бұл бөлімде

білім берудің сапасын арттыруда әркімнің қоса алатын үлесі жөнін-

де де айтылады. Мұғалім болу үшін осы мамандыққа қызығумен қа-

тар жүретін аса қажет қасиет – төзім туралы да айтып өттік.

Тараудың екінші бөлімінде балалар мен жасөспірімдер туралы

пікір қалыптастыру мәселесіне тоқталдық. Өзіміз оқытып отырған

жастардың мектептегі және мектептен тыс ортадағы кейбір мінез-

құлық ерекшеліктері мен мәдениеті туралы білетінімізді ортаға са-

ламыз. Біздің осыған дейінгі түсінігіміз бен құндылықтарымыз оқу-

шыға, оның оқу үлгеріміне қаншалықты ықпал ететінін де назардан

тыс қалдырмадық.

Тараудың үшінші бөлімінде балалар мен жасөспірімдердің мек-

тептегі оқуы мен дамуының жолдары қарастырылады. Әлеуметтік,

физикалық, психологиялық факторларды талдаймыз. Бұл орайда,

балалар мен жасөспірімдер агенттігі оқушының бастауыш және не-

гізгі білім беру мекемесінде алған тәрбиесінің ересек өмір жолына

тигізер әсерінің траекториясын зерттеп отыратынын атап өткен

жөн. Сондай-ақ оқушыға мұғалімнің өмірбаяны мен сабақ беру әді-

сі де ықпал ететіні жайында айтып өтеміз. Жетістікке жету үшін

жеке қасиетіміз бен кәсіби білігімізді тең ұстауымыз қажет екенін

де ұмытпадық.

1-тарау. Анықтау сұрағы

ӨЗІМІЗДІ МҰҒАЛІМ РЕТІНДЕ ҚАБЫЛДАУ

Мұғалім болу

Адамдардың мұғалім мамандығын таңдауының себебі өте көп.

Балалар мен жасөспірімдерді оқытуды ұнататын жандар бар. Ондай

жандар әдетте мұғалім мамандығын ешбір қиындығына қарамастан

таңдайды. Бала оқытудан ләззат алатын, баланың келешекте азамат

болып өсуіне үлес қосқысы келетін жандар да кездеседі. Мұғалім

мамандығы – мейірімді қажет ететін құрметті сала.

«Балалармен жұмыс жасауға» құмар жастар әдетте бастауыш

сыныптың мұғалімі немесе мектепке дейінгі білім беру мекеме-

сінің тәрбиешісі мамандығын таңдайды. Дженнифер Ниас өзінің

классикалық «Бастауыш сынып мұғалімдерінің әңгімесі» (Рrimary

Teachers Talking, 1989) кітабында оқыту үдерісіндегі тумысынан

бала оқытуға құмар жандар мен мұғалім мамандығын кездейсоқ

таңдағандардың арасындағы айырмашылықтар жайында қызықты

әрі егжей-тегжейлі әңгімелеп береді. Бастауыш сыныптың мұғалі-

мі болуға «табиғатынан балаға қамқор, мейірімін төгуге даяр» әйел

адамдар бейім екені (Burgess and Carter, 1992), бірақ оқушының үл-

герімі мұғалімнің жынысына байланысты еместігі, яғни, ең бастысы,

мұғалім баламен жұмыс істеудің тиімді жолын дұрыс таңдай білуі

тиіс екендігі (Warwick et al., 2013) туралы пікірлер де бар. Бүгінде

мұғалім мамандығы да, басқа мамандықтар сияқты күрделене түсті,

TLRP принциптері

Білім берудегі қажет қасиеттер мен құндылықтарды қарасты-

ратын бұл тарауда негізгі екі принципті атап өткен жөн.

Оқушыны өмірге дайындаудағы ең маңызды фактор – сабақ

беру мен оқытудың тиімділігі.

Оқыту процесі оқушының интел-

лектуалдық қабілетін, жеке басының қасиеттері мен әлеуметтік

ресурсын келешекте елдің экономикалық дамуына үлес қосатын,

үздіксіз дамып отырған күрделі қоғамда жетістікке жете білетін

белсенді де білімді азамат етіп қалыптастыруға бағытталуы тиіс.

Бұл оқытудың нәтижесіне, оқыту барысына әділ және тең қарауға

ауқымды да жан-жақты көзқарасты талап етеді (1-принцип).

Тиімді сабақ беру мен оқыту болашақ мұғалімді даярлаудың

деңгейіне тікелей байланысты.

Сондықтан мұғалім өзінің білімі

мен тәжірибесін дамытуда білім берудің жаңа әдістеріне бейім-

деліп, осы үдерістегі рөлін дамытуы үшін үздіксіз білім алуы қа-

жеттігін, әсіресе сыныптағы жұмысын жетілдіріп отыруы тиіс еке-

нін мойындауымыз және қолдауымыз қажет (9-принцип).

4-тарауды

қараңыз.

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

дегенмен жас балалардың өсіп-дамуын қолдау мүмкіндігі уақыт

өте келе мәні мен маңызын жоймайтыны еш күмән тудырмайды.

Жоғары сынып мұғалімдерінің жұмысына жүргізген зерттеудің

нәтижесі олардың арасында өз пәнін неғұрлым жетік білетін мұ-

ғалімнің бала оқытудағы жетістігі де соғұрлым биігірек болаты-

нын көрсеткен. Бұған мұғалімнің өз пәнін жақсы көруі де, білгенін

оқушыларға жеткізуге деген ынтасы да әсер етуі мүмкін (қараңыз:

мысалы, Younger, Brindley, Pedder and Hagger, 2004). Сондай-ақ ба-

лаға білім беруге, баланың бойындағы қасиетті ашуға ынтық жан-

дар да бар. Роберт Ричардсонның «Өмір мүмкіндіктерін өзгерту»

(Changing Life Chances, 2011) кітабында осындай жандар туралы

айтылады. Жоғары сыныптың мұғалімдері жасөспірімдерге сабақ

беруде қажетті басты қасиет әділдік деп санайды екен.

Баланың болашаққа басқан қадамы нық болуы үшін оған әділ қарау

керек деп түсінемін.

Ұстаз мамандығы тұтас бір буынға, яғни ұрпаққа ықпал ететін тұлға

екендігімен де құнды» (Quoted in Younger et al., 2005, 249-бет).

Мұғалім болғысы келетін жастардың бойында идеализм қасиеті-

нің басымдығын байқаймыз. Бұл мамандыққа көбінесе балалармен,

жасөспірімдермен, студенттермен жұмыс істегісі келетін, олардың

болашағына үлес қосқысы келетін моральдық ниеті бар жастар қы-

зығады. Бастауыш сынып пен жоғары сынып мұғалімдерінің «оқы-

ту ісіне құштарлығы» туралы бұрын да көп жазылған, әлі де айты-

лып келеді (қараңыз: Day, 2004; Gu, 2007,

1.1-қосымша әдебиет

Мұғалім мамандығында оқып жүрген студенттердің осы кәсіп-

ке деген ұмтылыстарына «жақсы мұғалім» болу жолында кездесетін

қиындықтар бөгет бола алмайды. Мұғалім мамандығын оқи бастаған

жастардың басым көпшілігі ол қиындықтардан, яғни концептуалдық

ұғымдардан бастап, практикалық мүмкіндіктер мен дағдыларды иге-

ру жөнінен хабардар (мұғалім мамандығын оқып жатқан студенттер-

дің практик маман болу жолымен танысу үшін қараңыз: Florian and

Linklater, 2010). Бір жақсысы, студенттердің кәсіби шеберлігі мен

өзіне деген сенімділігін дер кезінде жәрдем бере отырып жетілдіру-

ге, дамытуға әбден болады. Дегенмен мұғалімдік жолдағы кедергі-

лер мен қиындықтар, тер төгіп еңбек етудің оңай еместігі басқа ма-

мандықтарға да тән екенін жоққа шығармаймыз. Бұл жерде Джеки

Тернбуллдің «Мұғалім практикасының нұсқаулығы» (Рractical guide

to empowerment, 2007) атты еңбегі жақсы көмекші бола алады.

Мұғалімнің еңбек сатысы үшін ең шешуші кезең – сабақ беру-

ді бастаған алғашқы жылдары. Осындай жағдайларды зерттеген

Макнелли мен Блейк (2010) жас маман үшін оқушыларымен және

әріптестерімен арада жақсы қарым-қатынас орнатудың маңызы

зор екенін, оның сабақтың сапасы мен мұғалімнің өзіне сенімділігі

1-тарау. Анықтау сұрағы

үшін ауадай қажеттігін айтқан (қараңыз: Зерттеу жұмыстары тура-

лы қысқаша ақпарат, 55-бет). Мұғалім оқушыны бағындырып, өз

құзыретін іске асыру жолында «кейде мазасы кетіп, үміт үзу, кейде

ісіне көңілі толып, қуанышқа бөлену» сияқты алуан түрлі сезімді

бастан кешіреді.

Бұл зерттеу жұмысының маңызы оқыту процесіне мұғалімнің

көзқарасы тұрғысынан қарай білгендігінде еді. Жас мұғалімнің жұ-

мыстағы алғашқы бірнеше аптадағы көңіл күйі; моральдық жауап-

кершілік сезімінің басым болуы; жұмыстың қиындықтары мен мүм-

кіндіктері хақындағы толқулар; жас мұғалім ретіндегі амбициясын

қанағаттандыру мен оқушылармен жұмыс барысындағы қауіптері

мен қорқыныштары арасындағы тепе-теңдікті таба алмай қалу және

т.б. сияқты әрқилы болуы мүмкін. Мұндай көңіл-күй уақыт өте келе

басылады (Quigley, 2016: Bennett, 2012), бірақ мүлде жойылып кет-

пейтінін де есте ұстаған абзал.

Мұғалім мамандығында оқып жүрген студенттің де, мұғалімнің

де мотивациясы мен құштарлықтары жеке басының қасиеттеріне

байланысты. Тіпті маман бұл қасиеттерін бүкіл қызметі барысында

да, «рефлективті практикасына» да сүйене отырып, дамыта алады.

Рефлективті әдіспен оқыту барысында да дилемма ұшырасуы мүм-

кін екенін мойындай отырып, сарапшының қорытындысына сүйе-

нуді жөн көреді. Мұндай қиындықтардың кездесетіні таңғаларлық

нәрсе емес; қараңыз: ichardson’s classic Daring to be a Teacher (1990).

Рефлективті оқыту негіздері қиындықтарды принциптер мен тәжі-

рибенің негізінде қысқа мерзімде жеңіп шығудың конструктивті тә-

сілдерін ұсынады.

1.1-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Мұғалім болу туралы шешімді жан-жақты

пайымдау, талдау.

Деректер мен пайымдар.

Жоғарыда мұғалім болуға себеп болатын

ынта, ұмтылыс, шешім туралы айтқан едік. Өзіңнің мұғалім

мамандығын таңдауыңның себебі туралы қысқаша жаз.

Қаласаң, мұғалім мамандығы туралы ойыңды да жаз.

Рефлексияны кеңейту.

Жазғаныңды оқып бер және нақты

себептерді ашып көрсет. Себептерді ата және неліктен

маңызды екенін түсіндіріп бер. (Мысалы, оқушыға әдебиеттен

шабыт алуды үйрету. 7-сыныпта оқып жүргенімде ағылшын

пәнінің мұғалімі осылай істеген; оқушының алға қойған

мақсатына қол жеткізуіне сенімін және табандылығын арттыру

үшін денешынықтыру пәнінің мұғалімі «сені ешкім ешқашан

футбол командасына алмайды» дегені сияқты).

Ойыңды әріптестеріңмен бөліс және «мұғалім болу»

мотивациясын талқыла.

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

Практиканы қалыптастыратын құндылықтар

Бұрынырақта айтып өткеніміздей, білім берудің маңызын құ-

райтын құндылықтар мұғалім болу туралы шешім қабылдаудың

және мансап жолында мотивация мен қиындықтарға төтеп беретін

күш-жігер жинақтаудың басты себебі болып саналады.

Практиканы қалыптастыратын құндылықтардың нақты болуы

міндетті емес, бірақ оларды айқындауды қажет ететін үш себеп бар.

Біріншіден, құндылықтар жөніндегі айқын көзқарасымыз жеке қа-

сиеттеріміздің мұғалім болуға лайық екеніне көзімізді жеткізеді

және мектепте әріптестер арасында туындайтын келіспеушіліктер-

ді де шеше білуге көмектеседі. Екіншіден, нақты көзқарасымыз жұ-

мыс барысында кездесетін қиындықтар мен кедергілерді «креативті

медиатор» ретінде шеше білу мүмкіндігімізді анықтауға көмектесе-

ді (қараңыз: 3-тарау). Үшіншіден, біздің ұстанымдарымыздың қо-

лымыздан нақты не келетініне сәйкестігін анықтауға көмектеседі,

яғни біздің философиямыздағы құндылықтар жүйесін сынып бөл-

месіндегі практикамызбен ұштастырады. Мұны ой елегінен өткізу-

дің маңызы зор, себебі олар біздің сезімімізге де (өзгерістерге де),

мақсатымызға да (өзгеріс жасау туралы) әсер етеді.

Мұғалім мамандығын таңдаған кездегі сүйенетін құндылықтар-

мен қатар (қараңыз: 1.1-рефлективтік жаттығу), мұғалім маманды-

ғының өзі талап ететін басқа құндылықтарды да қызмет барысын-

да ескеріп отырғанымыз жөн. Британияда Білім беру министрлігі

(DfE) (Англия), Бас Педагогикалық кеңес (Шотландия, Солтүстік

Ирландия), Білім беру саласы қызметкерлерінің кеңесі (Уэльс),

Педагогикалық кеңес (Ирландия) сияқты ұйымдар мұғалімге қо-

йылатын талап-құндылықтардың нақты тізімін құрастырды. Бұл

кәсіби құндылықтар тізімі «Дипломды мұғалімнің мінез-құлқы

мен практикасының кодексінде» жарияланған (қараңыз: 1.1-сурет).

Англияда 2017 жылдан бері Білім беру министрлігі талаптарының

тізімі Чартер педагогикалық колледжінің қызметімен толықтырыл-

ған. Мұндай мемлекеттік органдар жасақтаған құндылықтар мен

стандарттар білім берудің сапасын жетілдіру үшін қажетті талаптар

мен ұмтылыстарды бейнелейді. Бұл талаптар қазіргі кездегі мектеп-

тердің жүйесі мен құрылымындағы білім берудегі теңсіздік пен кә-

сіби кемшіліктердің түп-төркінін анықтауға көмектеседі.

Кәсіби практиканың кодексі мен стандартын жасауға негіз бол-

ған дәйектердің бірі мұғалім практикасындағы тәжірибе мен даму-

дың шеңберін белгілеу еді. Бұл құндылықтар бізді саналы, жауапты

болуға итермелейді, кәсіби құндылықтарды, мақсатымыз бен мін-

деттерімізді ұмытпауға және оларды іске асыру көрсеткіштерін ес-

керіп отыруға шақырады. Сонда ғана біз айтып жүрген құндылық-

тарымыздың оқыту барысындағы іс-әрекетімізге сай екеніне көз

жеткізе аламыз.

1-тарау. Анықтау сұрағы

Оқытуға құштарлықтың, құндылықтар мен нәтиженің арасында-

ғы алшақтықтар барлық салада бар, бірақ мұғалім үшін бұлардың не-

ліктен орын алатынын қадағалап отыру айрықша маңызға ие. Себебі

мұғалімнің өз мамандығына сай бейімделу мен өзгеруге қабілетсіз-

дігі оқушының келешек өміріне кері әсер ететінін ұмытпаған жөн.

Әрине, өзін-өзі жетілдіру ісі көбінесе дәлелдерді жинақтау мен

талдауға сүйенеді. Демек, қазіргі күнгі кәсіби мұғалім өзінің құнды-

лықтары мен сенімдерін ұдайы салмақтап, қайта қарастырып оты-

руы тиіс. Шынында, кейінірек көзіміз жететіндей, рефлективті оқы-

ту әдісін қолданушы практик мұғалім өзінің практикасын негіздеп,

кепілдеме бере алады.

Рефлективті оқыту әдісін қолданушы практик маман ретіндегі

маңызды қадам – осыған дейінгі тәжірибеміз, өмірлік жағдайлары-

мыз бен түсініктеріміз жекетұлғалық қасиеттерімізге, пікіріміз бен

күнделікті іс-әрекетімізге қаншалықты әсер ететінін түсіну. Сонда

ғана «рефлексияға» түсіп, өз-өзімізге сұрақ қоя бастаймыз. Мұндай

рефлективтілік рефлективті практиканың маңызды қыры болып

саналады.

Рефлективті практиканы әлеуметтік, ұйымдастырушылық, пе-

дагогикалық және басқа да факторлардың кең ауқымында қолдана-

тын болсақ, рефлективтілік өзіндік санамыз бен өз-өзімізді тани алу

қабілетімізге бағытталған (Moore, 2004).

Құндылықтар, мақсат пен міндеттерді қалыптастыру жөнінде-

гі қосымша тәсілдемелер туралы

reflectiveteaching.co.uk.

сайтынан

оқыңыз.

1.2-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Жеке құндылықтарыңызды Педагогикалық

кеңес бекіткен құндылықтармен салыстырып көріңіз

(қараңыз:1.1-рефлективтік жаттығу).

Деректер мен пайымдар.

Өз жеке құндылықтарыңыздың арасында

мемлекеттік кодекс пен стандарттағы құндылықтар тізімінде

аталмағандары болды ма? Егер болса, неліктен деп ойлайсыз?

Ресми кодекс пен стандарт сіздің жеке құндылықтарыңызды

кеңейте алды ма? Қалайша? Бұл құндылықтар сіздің

практикаңыздың қандай қырларына сәйкес келеді? Мысалы,

бастапқы жаттығуыңызда Солтүстік Ирландияның Бас

педагогикалық кеңесі бекіткен «қызмет көрсетудің» мағынасын

белгіледіңіз бе?

Рефлексияны кеңейту.

Тізімдегі кәсіби құндылықтардың әрбірін

бөліп көрсетіңіз және салыстырыңыз. Ұқсастықтар мен

айырмашылықтарды қалай түсіндірер едіңіз?

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

1.1-сурет. Британия мен Ирландия аралдарындағы мұғалімнің кәсіби құндылықтары; жаңартылған мәліметтерді

reflectiveteaching.co.uk сайтынан қараңыз.

АНГЛИЯДАҒЫ МҰҒАЛІМ СТАНДАРТЫ

Жеке және кәсіби бейнесі

Мұғалім жеке және кәсіби бейненің жоғары стандартын көрсетуі тиіс.

Мұғалім қоғамның мұғалім мамандығына деген сенімін ақтауы тиіс, мектеп-

те және мектептен тыс жерде этика мен мінез-құлықтың мынадай жоғары

стандарттарын ұстануға тиіс:

 оқушыға құрметпен қарау, өзара құрмет негізіндегі қарым-қатынас орнату

және әрдайым мұғалімнің кәсіби этикасына лайық болу;

 оқушының қажеттіліктерін заң нормаларына сай қамтамасыз етуді ескеру;

 басқалардың құқығына төзімділік пен құрмет таныту;

 Британияның негізгі құндылықтарын, оның ішінде демократияны, заңның

үстемдігін, адам бостандығын, өзара құрметтеуді, наным-сенімі бөлек тұл-

ғаларға деген толеранттылықты бұзбау;

 жеке наным-сенімін оқушылардың әлсіз тұстарын пайдалануға немесе құ-

қық бұзу арқылы қорғауға жол бермеу.

Мұғалім өзі жұмыс істейтін мектептегі этикалық нормаларды, саясатты және

практиканы нақты және кәсіби тұрғыдан қолдануы, сондай-ақ сабақ беру

мен ұқыптылықтың жоғары стандартын жүзеге асыруы тиіс.

Мұғалім өзінің кәсіби міндеті мен жауапкершілігін бекіткен заңды түсінуге және

әрдайым сол заңның шеңберінде қызмет етуге міндетті.

ШОТЛАНДИЯНЫҢ БАС

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КЕҢЕСІ

Стандарттарға сәйкес кәсіби құндылықтар

Практиканы жетілдіру жолында аянбай еңбек етуді қамтамасыз ететін негізгі

құндылықтар:

 Әлеуметтік әділдік: яғни әлеуметтік, мәдени, экологиялық алуантүрлілікті

тең бағалау және оқушыларға жергілікті, жаһандық адами принциптер мен

құндылықтарды насихаттап отыру.

 Шыншылдық: яғни жеке, кәсіби көзқарасы мен сенімдерін сыни електен өт-

кізу және қалыптасқан көзқарасы мен кәсіби практикасын қайта зерделеу.

 Сенім мен құрмет: яғни оқушыларға мейірім мен жанашырлыққа толы және

үлгеріміне түсіністікпен қарайтын атмосферадағы қауіпсіз де сенімді орта

құру.

 Мамандығын жақсы көру: яғни үздіксіз іздену, оқу, кәсіби даму, көшбасшы-

лық сияқты кәсіби шеберлік пен ұжымдық практиканың негізгі аспектілерін

игеру.

УЭЛЬС БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ

КЕҢЕСІ

Кәсіби бейне және қызмет кодексі

Негізгі принциптері – кәсіби шеберлік және мамандыққа адалдықты сақтау.

Дипломды мұғалім: оқушымен қарым-қатынасын өзара сенім мен құрметке

негіздеп құрады; өз қоластындағы оқушылардың қауіпсіздігі мен жай-кү-

йіне көңіл бөледі; басқа мұғалімдермен, мамандармен ынтымақтастықта

жұмыс істейді, ата-аналармен және қамқоршылармен жақсы қарым-қаты-

нас сақтайды; шын көңілмен адал жұмыс істейді; қажет болса, оқушының

жағдайын түсініп, құпиясын сақтай біледі; кәсіби практикасының сапасын

жақсарту жауапкершілігін сезінеді; қоғамдық сенім мен оқытушы маман-

дығының абыройын биік ұстайды.

1-тарау. Анықтау сұрағы

Әрине, ұстанымдарды немесе сенімдерді өзгерту қиынға түседі,

себебі әр ұстанымның астарында мәдени және материалдық себеп-

тер жатады. Шын мәнісінде, біз өз ұстанымымыздың «объективті

шындықтың» көрінісі екеніне сенімді боламыз да, басқа пікірлер-

ге мән бере бермейміз. Рефлективті практикада моральдық тұрғы-

дағы табандылық пен жаңа білімге құштарлықтың қатар жүруі аса

маңызды. Бұл құндылықтардың бәрі бойымызда бұрыннан болса

да, әрі қарай білім алып, жетіле түсуге міндеттіміз. Бұл тақырыпқа

3-тарауда тереңірек тоқталамыз.

СОЛТҮСТІК ИРЛАНДИЯНЫҢ БАС

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КЕҢЕСІ

Мұғалім мамандығының негізгі құндылықтары – кәсіби құндылықтар мен

практика кодексі.

Мұғалім мамандығының негізгі құндылықтары: сенім; құрмет; адалдық; ма-

мандыққа бейілдік; әділдік; толеранттылық; ұстанымына берік болу; тең

қарым-қатынас және сапалы қызмет көрсету.

Сапалы қызмет көрсету – мұғалімнің кәсіби бейнесінің басты элементі. Одан бө-

лек, бұл мамандық иелері жоғарыда аталған құндылықтарды, атап айтқанда,

мұғалім мен оқушының арасындағы ерекше және сирек қарым-қатынасты

мойындайды және жұмыс барысында, басқалармен қарым-қатынасында

қолданудың үлгісі болып саналады. Кәсіби қызметі мен адалдығына берік

мұғалімдер қай кезде де басқалардың, яғни оқушылардың, әріптестерінің

және тіпті мамандықтың алдындағы жауапкершіліктерін үнемі сезінеді.

ИРЛАНДИЯНЫҢ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КЕҢЕСІ

Мұғалімнің кәсіби бейнесінің кодексі

Кодекс мұғалім мамандығының этикалық негіздеріне – құрмет, қамқорлық,

адалдық және сенім ұғымдарына анықтама беруден басталады.

 Құрмет: мұғалім адами ар-ождан мен теңдікті жақтайды, эмоциялық және

танымдық дамуды қолдап отырады.

 Қамқорлық: мұғалімнің практикасы өзіне сеніп тапсырылған оқушылардың/

студенттердің қызығушылықтарымен ынталандырылып отырады.

 Адалдық: адалдық, сенімділік және моральдық іс-әрекеттер мұғалімнің

қызметі, жауапкершілігі, мақсат-міндеттері арқылы жүзеге асады.

 Сенім: мұғалімнің оқушымен/студентпен, әріптестерімен, ата-аналармен,

мектеп басшылығымен және қоғаммен қарым-қатынасы өзара сенімге не-

гізделеді. Сенім ұғымы әділдік, ашықтық және шыншылдықты білдіреді.

АНГЛИЯНЫҢ ЧАРТЕР

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

КОЛЛЕДЖІ

Чартер педагогикалық колледжі

Колледж «мұғалім мамандығы заманға лайық өзгеретініне сенеді». Колледждің

негізгі мақсаты:

 мұғалімдердің кәсіби шеберлігін қолдау және білігін арттыру;

 жоғары сапалы зерттеу жұмыстарын қолжетімді ету;

 сенімділік пен тұрақтылықты паш ету;

 тәжірибе алмасуға жәрдем беру;

 мұғалімнің әл-ауқатын жақсарту;

 мұғалімдердің өтініші мен талап-тілектерін қолдау және жеткізу.

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

Мұғалімнің бойында болуы тиіс қасиеттер

Өзімізді қандай адам деп санаймыз және қандай мұғалім болғы-

мыз келеді? Бастауыш сыныптың мұғалімі көбіне өзін оқушының

жасымен, сынып деңгейімен байланыстырса, жоғары сыныптың мұ-

ғалімі пәнімен немесе бірнеше пәннің жиынтығымен байланысты

қабылдайды.

«Тұлғалық ерекшелік» тұжырымдамасы біздің өзіміз туралы

ойымызды жалпылайды. Біздің өз жеке сипатымыз туралы сезімі-

міз өмір бойына қалыптасады және оған ата-анамыз, достарымыз

бен әріптестеріміз сияқты «маңызды өзгелердің» ықпалы да зор.

Бірақ біз көбіне өз «менімізді» ойша «жеке» және «кәсіби» деп

бөліп қараймыз, сондықтан біз бұл бөлімде мұғалім ретіндегі кәсі-

би қасиеттеріміздің қалыптасуы мен дамуы жайында әңгімелейміз

(Quigley, 2016: Bennett, 2012).

Жоғарыда айтқанымыздай, жастардың көбі мұғалім болуға өзі-

нің құштарлығымен және бойындағы мұғалім мамандығына сай са-

паларымен келеді. Дегенмен олардың жас кездегі идеализмнен ұзақ

мерзімді кәсіби деңгейге көшуі оңайға түспейді. Бұл ұзақ жолдың әр

кезеңінде мамандығымызға деген сүйіспеншілік пен күнделікті тә-

жірибе арасындағы қайшылықты жеңіп отыруға тура келеді.

Бастапқы мұғалімдік даярлық осы проблемалардың алғашқы ке-

зеңі болып табылады. Мейнард пен Фюрлонг (1993) бастапқы мұға-

лімдік тәжірибенің жиі кездесетін бес кезеңін атап көрсетеді: «жас

кездегі идеализм», «жекетұлғалық қиындықтарды жеңу», «қиын-

дықтарды тани білу», «мамандықтың жолына түсу» және «алға жыл-

жу». Мысалы, мектепке жұмысқа орналасқан алғашқы күндерден-ақ

баламен жұмыс істей алмайтыныңызды, мамандығыңыз қолыңыз-

дан келмейтінін түсіну ауыр сезім болар еді! Бірақ мұғалімдердің

көбі бұл қиындықты басқалардың көмегімен жеңетіні белгілі, өзгеру

қолыңыздан келетінін білген сәттен бастап, бойыңызда бұрынғыдан

да күштірек кәсіби қасиеттер қалыптаса бастайды.

Алғаш сабақ бере бастаған жылдардан-ақ осыған ұқсас бірнеше

кезеңдер бастан өтеді. Мысалы, Юинг пен Мануэль (2005) мұғалім-

діктің алғашқы қадамдарынан кәсіби мұғалім болып қалыптасқанға

дейінгі аралықты бес кезеңге бөледі:

 алғашқы арман-үміттер және мамандыққа деген

сүйіспеншілік;

 мұғалімдік қызметтегі алғашқы күндер;

 өз орнын айқындау – мамандықта орнығу кезеңі;

 педагогикалық білім мазмұнын нығайту;

 кәсіби ерекшеліктері мен көзқарасының қалыптасуы (Ewing

and Manuel, 2005).

1-тарау. Анықтау сұрағы

Осы және басқа да қолдау материалдарын

reflectiveteaching.co.uk.

сайтындағы «Тәлімгерлік» тарауынан қараңыз.

Бұл процесс Макнелли мен Блейк (2010) сипаттаған үдеріске де

ұқсайды және педагогикалық тәжірибенің ұзақтығына қарай табыс-

ты болуы әбден ықтимал. Бұл жерде оқытудан ләззат алу мәселесі

аса маңызды екені сөзсіз. Бұл әсіресе мұғалімнің жеке міндеттері

мен оның мектептегі атқаратын рөлі сәйкес келген кезде жүзеге

асуы мүмкін.

Жеке басының қасиеттері мен кәсіби құзыреттіліктері үй-

лесім тапқан мұғалімнің кәсіби мансабы ұзақ жылдарға созы-

лады. Мұғалімнің еңбек жолын тұтастай қарастырған еңбек –

Хуберманның «Мұғалімнің өмір жолы» (The Lives of Teachers, 1993)

атты кітабы. Ол да бұл еңбегінде мұғалімнің еңбек жолы әдетте бес

кезеңнен тұрады дейді. Хуберман бастапқы даярлық пен оқу кезеңін

біріктіріп, «мұғалімнің еңбек жолына кіріспе» деп атайды, сосын бес

жылдан кейін «тұрақтылық» кезеңі басталып, ол жиырма жылға не-

месе одан да ұзағырақ уақытқа созылатын «эксперимент» кезеңіне

ұласады деп тұжырымдайды. Бұдан соң «байсалдылық пен консер-

ватизм» заманы туып, соңыра «алшақтау» мен зейнетке шығу кезеңі

де келіп жетеді дейді.

С. Дэй мен К. Гу (2010, сондай-ақ қараңыз:

1.1-хрестоматия

)

бұл жіктеуді Біріккен корольдіктің білім саласына ыңғайлап, мұға-

лімдердің жұмысы мен өмір салтына кең көлемді зерттеу жүргізді

(қараңыз: TLRP Зерттеу жұмыстары туралы қысқаша ақпарат,

55-бет). Бұл авторлар мұғалімнің қойылып отырған талаптарға сай

болуының, ризашылығының, тиімділігі мен материалдық сәйкесті-

лігінің негізгі кілті ретінде жеке, кәсіби және сыртқы саяси фактор-

ларды үйлестіре алу қабілетін атап өтеді. Басқаша айтқанда, мұға-

лім бүгінгі күнгі оқытудағы проблемаларды ескере отырып, басты

құндылықтар мен сенімдерге негізделген жеке басының сипаттары

мен кәсіби біліктерін қатаң сәйкестендіре білуге тиіс. С. Дэй мен

әріптестері (2007) мұғалім кәсіби және жеке сапаларын үйлестіре

алған жағдайда, бала оқытуда көбірек жетістікке жететінін және ма-

мандығы мен жеке өмірін тең алып жүре алатынын айтады. Мұндай

маман мұғалім тұлғасына қойылатын талаптарға сай және болаша-

ғына сенімді болады екен.

Осы өлшемдерді нақты зерттей отырып, Э. Харгривз (1998)

эмоцияның білім берудегі айрықша рөлі жайлы кітап жазды. Ол

былай дейді:

Оқыту – эмоциялық жұмыс, сондықтан мұғалімнің де, сабаққа қаты-

сушы басқа тұлғалардың да сезімі мен әрекетін жан-жақты белсенді-

реді, қанық реңкке бояйды, күшейте түседі. Педагогика, қай қырынан

алсақ та, не ашық, не жасырын түрде эмоциямен байланысты (5-б.).

Э. Харгривз оқыту барысында құндылықтарға ғана көңіл ау-

дарумен шектелмей, ол құндылықтарды практикада қолдануға да

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

үйрету керектігін еске салады. Мұғалімнің сынып бөлмесіндегі жағ-

дайға белсенді реакциясы оның сабақтағы іс-әрекетіне де, ненің ба-

ғалырақ екенін көрсете алу тәсілдеріне де әсер етеді. Одан бөлек,

мұғалімнің оқушымен және де айналадағы басқа тұлғалармен қа-

рым-қатынасының кәсіби тұрғыдан табысты болуы олардың сезім-

дерін қозғай алу шеберлігіне де байланысты екені сөзсіз. Сонымен,

мұғалім жетістікке жету үшін әрдайым өзін-өзі жетілдіріп, өзін-өзі

игеріп, дамытып отыруды меңгеруі тиіс. Бұл туралы 26-бетте мұ-

ғалімге қойылатын кәсіби талаптар мен стандарттар туралы әңгі-

мелеген кезде айтқанбыз, яғни педагогикалық кеңестер «мұғалім

рефлективті, белсенді (Солтүстік Ирландия), ізденімпаз практик

(Шотландия) болуы керек және бұл ерекше сипаттарын мұғалімдік

қызметі тоқтағанша ұстануы қажет» деп талап етеді.

Мұғалімге тән жеке және кәсіби сәйкес қасиеттердің сипаты мен

оларды мұғалімдік қызметінің соңына дейін ұстанудың әр мұғалім

үшін мәні зор. Әр мұғалімнің өз тәжірибесі, өмірден түйгені болады

және олар мұғалімнің өзін-өзі қабылдауына терең ықпал ететіні де

белгілі. Мектепте ұжымдас әріптестердің пікірі де маңызды фактор

болып саналады. Олар өзіміз туралы пікірімізге кері байланыс тә-

різді әсер етеді, сондықтан оларды «маңызды басқалар» деп атай-

мыз (Warwick et al., 2013).

Әріптестеріміз бен мектептегі және мектептен тыс басқа да тұл-

ғалар біздің өзіміз туралы пікіріміз бен мұғалімге тән қасиеттері-

міздің қалыптасуына ықпал етеді. Олармен қарым-қатынасымыз

нашарлаған жағдайда, бұл жеке және кәсіби қасиеттеріміздің қалып-

тасып-дамуына кедергі келтіруі мүмкін. Керісінше, әріптестеріміз-

бен сенімді әрі ашық-жарқын қарым-қатынас орнату кәсіби қасие-

тімізді жақсарта түседі. Ғалымдар мұндай тұжырымға ұзақ жылдар

бойы мұғалімдерге, олардың жаңа практиканы қолдануына және

«білім беру қауымын» құра отырып (Lave and Wenger, 1991), тіпті

сол қауымда мұғалімдердің өзін зерттеу жұмысына оқушы ретінде

қатыстыра отырып жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесін-

де келген (Burn, Hagger and Mutton, 2015; MacBeath and Mortimore,

2001; MacGilchrist, Myers and Read, 2004; James et al., 2007).

Қорыта келе айтарымыз – мұғалімнің жеке және кәсіби қасиет-

тері бір-бірімен едәуір деңгейде тығыз байланысты. Біздің мінез-

құлқымыздың тұрақтылық, даму сынды сипаттары, уақыт өте келе

кәсіби табыстарымыздың кепіліне айналады.

Мұғалімнің жұмысы

Жауапкершілік тұрғысынан алып қарасақ, мұғалім міндетте-

рінің аясы заңдық тұрғыдан айқын белгіленген, сондықтан еңбек

шартында да нақты көрсетіледі. Мұғалім өзінің еңбек жағдайы және

1-тарау. Анықтау сұрағы

міндеттері туралы мәліметтермен танысуға құқылы, ал Англия мен

Уэльстегі «жергілікті қаржыландырылатын» мектепте жұмыс істеген

жағдайда, олардың жұмыс уақыты жылына 195 күннен немесе 1 265

сағаттан аспауы тиіс. Жұмыс уақытының кемінде 10 пайызы сабағын

жоспарлауға, дайындалуға және бағалауға арналады (оқушымен ті-

келей жүздеспейді). Әкімшілік жұмыстарға, үзіліске, демалыс пен

аттестаттауға арналған уақыты да көрсетіледі. Англияда академия

мұғалімдерінің жағдайы өзгеше, себебі олармен еңбек шарты акаде-

мия басшылығының шешімі негізінде келіссөз барысында жасалады.

Еңбек шартындағы нормалар аса маңызды, сондықтан ол шарт-

тың нормаларына түсіндірме беру мен тараптардың міндеттеріне

жете көңіл бөлген абзал. Оқыту күрделі процесс болғандықтан, еңбек

шартында тиісті нормалардың бәрі бірдей көрсетілмей қалуы мүм-

кін, сондықтан шарттағы нормалар бойынша сұрақтар туындауы заң-

ды құбылыс. Төменде осы тұрғыдан алғанда басқашалау, бірақ толы-

ғырақ түсінуге мүмкіндік беретін тәсілдемені келтіріп отырмыз.

Оқыту процесінің күрделілігін метафора арқылы тереңірек тү-

сінуге болады, сондықтан оны оқытудың табиғатын түсіндірген

кезде қолданамыз. Ең жиі қолданылатын метафоралар – оқыту

өнер ретінде (e.g. Eisner, 1983; Egan, 2010), педагогика кәсібі (e.g.

Simon, 1985,

11.3-қосымша әдебиет

; Hattie, 2012,

4.6-қосымша әде-

биет

) және педагогикалық шеберлік (e.g. Grimmett and Mackinnon,

1992; Brown and McIntyre, 1993; Day, 2005). Шынында, бұл метафо-

ралар жайында 11-тараудың мұғалімнің педагогикалық шеберлігі

туралы бөлімінде егжей-тегжейлі әңгімелейтін боламыз (қараңыз:

11.1-қосымша

«Өнер» метафорасы сабақ беру мен оқытудың аффектілік және

креативтік қырларын айқындап, пайым мен көзқарас қалыптастыру-

дағы интуицияны қолданудың ерекшелігін көрсетеді. «Педагогика

кәсібі» деген метафораны тексерілген білімді қолдану десек, «педа-

гогикалық шеберлік» метафорасы практикалық тәжірибенің маңы-

зын көрсетеді.

Оқушының жекетұлғалық дамуын бағалауда қолданылатын

«Бағбан сипатты мұғалім», сабақта бірне-

ше әдістемені қатар жүргізетін мұғалімді

сипаттайтын «жүргізуші (бағыт көрсету-

ші) мұғалім» деген сияқты басқа да жал-

пыға ортақ метафоралар баршылық.

Мұғалімнің шеберлігі, білімі, ше-

шім қабылдауы, креативтілігі, нұсқау бе-

руі, жол көрсетуі, үйлестіруі, көмектесуі,

тәрбиелеуі сияқты қандай да бір қырын

ашып көрсетуге тырысқан кезде осы са

ладағы нақты бір метафораны қолданып

сипаттаймыз.

Пысықтау сұрағы

Тиімділігі: қоғамдағы білім берудің мақ-

сатына сай бастапқы даярлық пен оқу

бағдарламасының басқа да салаларын-

дағы стандарттар жақсара түсті ме?

Бұл сұрақ білім саласындағы қордаланған

мәселелер мен мұғалім шеберлігінің

концептуалдық құрылымын талдауға,

зерделеуге мүмкіндік береді (қараңыз:

16-тарау).

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

Бұл тарауда мұғалімнің жеке және кәсіби қасиеттері қалай қа-

лыптасатынына тоқталдық, мұғалімнің өзі туралы пікірін, бастапқы

даярлығы мен одан кейінгі кезеңдегі дамуы барысын әңгімеледік.

Жалпы бұл кітап өзіміздің мұғалім ретіндегі мінез-құлқымыз-

ды, іс-әрекетімізді және сол әс-ірекеттің салдарын талқылауға ар-

налады. Кейінірек сыныптағы практиканы бастаған кезде, білім бе-

рудегі құндылықтар мен оқытуға құштарлық және педагогикалық

шеберлікті дамыту туралы тұжырымдар жасаймыз (қараңыз: 16-та-

рау). Әзірше мұғалім жұмысының басты нысаны болып саналатын

оқушы балалар мен жасөспірімдер жайында әңгімелеп беруді жөн

көріп отырмыз.

БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ

ОҚУШЫ РЕТІНДЕ ТАНУ

Рефлективті оқытуды меңгерген мұғалім оқушының қажетті-

лігін түсінуі мен сол біліктерін дамыта түсуі үшін ұстаздық тәжі-

рибе жинақтауы, үнемі білімін жетілдіріп отыруы және оқушымен

1.3-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Жеке қасиеттерді дамыту мен мұғалім ретінде

қызмет атқару.

Деректер мен пайымдар.

Мұғалімнің жұмысын сипаттайтын ең

көп тараған метафоралар – өнер, ғылым, шеберлік. Төменде

мұғалімнің жұмысын сипаттайтын бірнеше метафора

келтірдік.

 жасаушы

 жүргізуші

 бағбан

 инженер

 жетекші

Осы метафоралардың екеуін таңдап ал да, олардың күшті

және әлсіз тұстарын сипаттап бер. Мысалы, жүргізуші сабақты

симфония құрғандай түрлі әдіспен жүргізеді, бірақ оқушыны

бағалау жағы кемшін түсіп жатады. Бағбан өсімдікті күтіп-бағады,

қоректендіреді, бірақ сиретіп, біразын жұлып тастайды...

Метафоралар тізіміне назар аудар. Мұғалім жұмысының

табиғатын түсінуіңе көмегі тиді ме?

Рефлексияны кеңейту.

Сабақ барысында туындаған мәселелерді

әріптестеріңмен талқыла және талда. Мұғалім жұмысының

басты қырлары мен қосымша жанама қырларын ажырату

сізге пайдалы болады деп ойлаймыз.

1-тарау. Анықтау сұрағы

тіл табыса білуі тиіс. Мұның бәрі мұғалімнің жағымды мінез-құлқы

мен іс-әрекетін қалыптастырып, сыныптағы атмосфераны жақсарта

түседі, сондықтан бұларды мұғалімнің практикасындағы маңызды

мақсаттар қатарына жатқызуға болады.

Оқушының өз-өзіне оқушы ретіндегі көзқарасы

Оқушының мектептегі өзі туралы ойы оның оқуына тікелей

әсер етіп, оқуға деген көзқарасы мен қарым-қатынасын қалыптас-

тырады (Dweck, 1986,

2.6-қосымша әдебиет

; Claxton, 1999,

2.9-қо-

сымша әдебиет

). Кейбір оқушы сыныпта өзін жайсыз сезініп, өзін-

өзі бағалауы төмендеуі мүмкін. Енді бір оқушы өзіне тым сенімді,

өте байсалды мінез танытуы ықтимал. Бір оқушы өзінің күшті және

осал тұстарын жақсы білсе, енді біреуі басқалардың пікіріне тым

сенгіш келуі ғажап емес. Балалар мен жасөспірімдер көпшіл болуы

да, жалғызсырауы да мүмкін, кейде тіпті жалғыздықтың зардабын

шегетіндері де кездесіп тұрады. Мысалы, Поллард пен Файлер бір

топ балаға бастауыш пен жоғары сыныптағы кезеңінде үйінде, ойын

алаңында, сыныпта зерттеу жүргізген еді (1996, 1999, 2007,

1.2-қо-

сымша әдебиет

; see also Warin, 2010). Мұндай зерттеу жұмыстары-

ның нәтижесі баланың құрдастарымен, мұғаліммен қарым-қатына-

сындағы стратегия қабылдау жолдарын, соған сәйкес мектепте өзін

ұстау тактикасын айқындауға, бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай

тәжірибе әр оқушының тұлғалық ерекшелігін анықтауға, олармен

сенімді қарым-қатынас орнатуға және оқу үлгерімін жақсартуға

мүмкіндік береді. Дәл осындай сапалы зерттеулер оқушы өмірінің

күрделі екеніне және оқушының оқу үдерісіндегі мінез-құлқына қа-

рапайым жауаптар болмайтынына көзімізді жеткізеді. Одан бөлек,

елдегі демографиялық ахуал өзгерген сайын мұғалім де әртүрлі мә-

дениеттердің айырмашылығын түсінуге тырысып, оқушының бала-

лық шағы мен тәрбиесі, өзара және отбасындағы қарым-қатынасы

туралы көбірек хабардар болғаны жөн.

Балалар мен жасөспірімдердің мектептегі өзін-өзі бағалауын

жақсартудың стратегиясы (Lawrence, 1987,

6.6-қосымша әдебиет

) –

олардың өздері бағалайтын қасиеттерін өз бойынан таба алуына

жәрдемдесу, оларды дамыта түсу. Бұл орайда сапалы қасиеттер-

дің кең ауқымын бағалайтын мүмкіндіктер берудің маңызы зор.

Сыныпта оқушылар арасында бәсеке айқын көрінеді де, нәтиже-

сінде кейбір оқушылар өзін жайсыз сезінеді немесе тез өкпелеуді

әдетке айналдырып, мұғалімнің талаптарына қарсы шығып жата-

ды. Алайда сыныпта әрбір мінез-құлық сапасының өзін белгілі бір

құндылыққа негіздейтін, оқушыны жеке қасиетін жетілдіруге ынта-

ландыратын климат жасауға әбден болады. Осылайша оқушының

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

ар-намысын қорғап, ынтасын оятуды және күш-жігері үшін жеке

марапаттап (қараңыз: 6 және 15-тарауда инклюзивтік практика ту-

ралы) отыруды тәжірибеге енгізген дұрыс. Ондай климат жасаудың

бір жолы – «оқуды бағалау» барысында оқушыны өз жұмысын өзі

бағалауға итермелеу және алдына өз бетінше мақсат қоюға үйрету

(қараңыз: 13-тарау). Кейінірек көретініміздей, мұндай жол оқушы

үшін маңызды және қолдануға тұрарлық.

Оқушының мұғалім мен мектеп туралы пікірі

Оқушылардың (Blishen, 1969; Meighan, 1978; Kyriacou, 2009;

Pollard and Triggs, 2000) және мұғалім мамандығында оқып жүрген

тәлімгерлердің (Cooper and Hyland, 2000) мұғалім туралы көзқарас-

тары ұзақ уақыт зерттелді. Фактілердің көбі балаға «оқуға көмек-

тескен мұғалім» көбірек ұнайды дегенге саяды. Оқушылардың «өз

мұғалімі жаңа бастамалар жасап оқытса, яғни тақырыпты ұғынық-

ты түсіндірсе, қызық жаттығулар жасатса екен» деп күтетіні тағы

1.4-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

«Есеюдің» сипатын анықтау: ересектердің

балалар мен жасөспірімдерден күтетін нәтижесі

түрліше, тіпті кейде мүлде қарама-қайшы болады.

Деректер мен пайымдар.

Бұл мәселені балалар мен

жасөспірімдердің өзі туралы ойларының картасын талдай

отырып анықтауға болады. Оқушы өз көзқарасын жазып

немесе суретін салып бейнелеуіне болады.

Жалғастыру.

Бұл сабақ оқушының ішкі дүниесіне үңілуге

мүмкіндік береді, оның әрбір ересектің күтетін үмітіне жауап

беруге тырысатынын және «мен қандаймын» сұраққа жауап

берудің оңай еместігін байқатады. Сондай-ақ сіз оқушының

қазір қандай екенінен және қандай болғысы келетінінен

хабардар боласыз.

1-тарау. Анықтау сұрағы

да дәлелденді. Екіншіден, жағдайды түсінетін, сыныптағы жағдайға

бейімделе алатын, оқушының таңдауына мүмкіндік беретін мұға-

лімді жақсы көреді екен. Оқушылардың әлдебір оқушыны басқа-

лардан жақсырақ көретін, көңіл күйі құбылып тұратын мұғалімді

ұнатпайтыны да белгілі болды. Оқушылардың басым көпшілігіне

арасында «шын көңілмен күлетін» мұғалімдер ұнайтыны да анық-

талды. Демек, оқушыға қатал, жағдайды түсінетін, әділ, көңілді,

оқуда жетістікке жетуге көмектесетін мұғалім ұнайды.

Зерттеудің бұл нәтижесін оқушыларыңызға қолданып, тексеріп

көруіңізге болады.

1.5-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Жасөспірімдердің ойындағы «жақсы мұғалім»

белгілерін анықтау.

Деректер мен пайымдар.

«Жақсы мұғалім» белгілерін талқыла

(бүкіл сыныпта немесе соңынан бүкіл сынып алдында есеп

беретін шағын топтарда). Оқушыларға «жақсы мұғалім

болу үшін не істеу керек» деген сұрақ қойып, осы тақырып

төңірегінде пікірталас ұйымдастыруға болады.

Бұл тақырыпты оқушылармен талдаған кезде қатысушы

мұғалімдердің келісімін ала отырып қана, абайлап талқылаған

жөн.

Жалғастыру.

Мұндай ақпараттың маңыздылығының екі себебі

бар:

Жасөспірімдердің жақсы мұғалім туралы түсінігіне тың ой

қосады.

Бізді мұғалім ретіндегі жұмысымыздың тиімділігі,

құндылықтарымыз бен алған міндеттемелерімізді сапалы

жүзеге асыра алатынымыз хақында ойлануға, талдау жасауға

мәжбүрлейді. Сондай-ақ құндылықтарды, мақсаттарымыз

бен қызметімізді қайта қарап бағамдауға түрткі болуы мүмкін.

Оқушының жеке дамуы оның жауапкершілігінің өсе түскенін,

өз бетінше оқуға қабілеті артқанын көрсетеді. Шынында, сыныпта

жүргізілген кең ауқымды зерттеу жұмысының нәтижесі (Rudduck

and Flutter, 2004,

1.3-қосымша әдебиет

; Rudduck and McIntyre,

2007, Зерттеу жұмыстары туралы қысқаша ақпарат, 56-бет) оқу-

шыларға сабақ пен оқу барысы туралы кеңес беріп отырудың өте

пайдалы екенін көрсеткен. Мұндай бірлескен жұмыстар қарым-қа-

тынасты дамытып (6-тарау), оқушымен арадағы сапалы кері байла-

ныстың арқасында оқытуды жандандыра түседі (қараңыз: 13-тарау).

Нәтижесінде мұғалім мен оқушының арасында белгілі бір деңгейде

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

міндеттерді бөлісу іске асырылады. Оқушының мойындауының ең

жақсы көрінісі оқытудың мақсатын «жеткілікті түсіндіруінде» және

оқушының жетістігін жақсы бағалауында. Гатти (2009, 2012,

4.6-қо-

сымша әдебиет

) халықаралық деңгейде жүргізілген зерттеу жұмыс-

тарының нәтижелерін қорытындылай келе, биік жетістіктерге жет-

кісі келетін мұғалім ескеруі тиіс «үлкен идеялардың» екі деңгейін

атап көрсетеді:

 Оқушымның түсінгенін көзінен көре аламын.

 Оқушыны өз-өзіне мұғалім болуға баулимын.

Оқушымен ақылдасу, таңдау жасауына мүмкіндік беру, кері

байланысқа ашық болу кейбір мұғалім үшін қауіпті, себебі ашық

болудың өзі оқушылар тарапынан ашық сұрақтар тудыруы, пікірта-

ласқа жетелеуі мүмкін. Дегенмен оқушымен жұмысты оқушы ерте

ме, кеш пе, оқуын өз бетінше жалғастырып, бақылап отыра алатын-

дай етіп ұйымдастырған жөн. Рефлективті әдісті меңгерген мұғалім

осы процесті ұйымдастырып, жүргізе алады.

Оқушының мәдениеті

Осы кезге дейін мұғалім мен оқушыға және екеуінің арақатына-

сына көп көңіл бөліп келдік. Дегенмен мұғалім басты кейіпкер бол-

са да, балалар мен жасөспірімдердің кездесетін жері сынып бөлмесі

екенін естен шығармаған абзал. Бұл туралы Джексон сынып өмі-

рінің басты сипаты – «оқушылар тобыры» деп (1968,

6.1-қосымша

әдебиет

) жазады. Баланың сыныптағы көп оқушының бірі болуы,

сыныптастарымен арақатынасы өзінше бір маңызды әлем. Мұның

бәрі баланың сыныптағы алатын орнына, оқу үлгеріміне әсер етеді.

Демек, сыныптағы өмірдің де өзіндік әлеуметтік өлшемі бар.

Дэвис оқушының мәдениетін балалардың «бір-бірімен қа-

рым-қатынас құруы» және «өзі туралы ой тұжырымдауы мен ере-

сек өмірге стратегиясын дамытуы» деп сипаттаған (1982, 33-бет).

Сыныптағы өмір балалардың ұжымдық пікірін қалыптастырады

және онысы көбіне ересектердің іс-әрекетіне қорғаныс-жауап ре-

тінде көрініс табады.

Балалардың сыныптағы мәртебесі маңызды: олар ұжым арқылы

өзін-өзі таниды, өзін топ мүшесі ретінде сезінеді, әртүрлі рөлдерді

«өлшеп» көреді, тәуелсіздігі мен жауапкершілігін дамытады. Жас

бала әдетте өзі тез тіл табыса алатын және әңгімесі ортақ баламен

достасуға тырысады (Rubin, 1980). Әдетте олардың достары көрші

балалар, сыныптастары немесе отбасы достарының балалары бо-

лады. Балалар топқа жаңадан бірігіп жатқан кезде әр бала сол топ-

тан өз орнын бірнеше жолмен іздейді. Мысалы, топтың әр мүшесі

топқа өз үлесін қосып, топ нормаларына лайық болуы керек, яғни

1-тарау. Анықтау сұрағы

ұқсас ойынды, ұқсас ойыншықты, телебағдарламаны ұнату; бір фут-

бол командасының немесе эстрада жұлдызының фанаты болу; бір-

дей сәндегі киімдер кию қажет деп ойлайды. Топтың мүшелері бір-

бірімен тіл табыса білуі, бір-бірін қорғауы, бірге ойнауы, заттарын

бөлісе білуі тиіс. Мысалы, 7 жастағы оқушы баламен жүргізілген

социометриялық және интервью мәліметтері 1.2-суреттегі нәтижені

көрсетсе, бір-біріне тигізетін әсері 1.3-суреттегідей мәлімет берген.

Оқушының мәдениеті мұғалімге жауапкершілік жүктейді, бірақ ол

мәдениетті елемегеннен гөрі түсінуге тырысқан әлдеқайда тиімдірек.

Құрдастар мәдениетінде мәртебенің рөлі өте маңызды. Балалар

мен жасөспірімдердің әрқайсысы құрдастарының арасында жеке

қасиеттерін қалыптастыру барысында өзіне тиісті әртүрлі бағасын

алады. Бастауыш сынып үшін мұндай құндылықтар шаңғы тебу, би-

леу, футбол ойнай алу сияқты ойын алаңындағы шеберлігіне немесе

әдемі ойыншығы, сәнді киімі сияқты атрибуттарға байланысты бо-

луы мүмкін.

Жоғары сынып оқушылары ұжымдағы мәртебесін спорттағы

немесе мектептегі жетістіктері арқылы иеленеді. Дегенмен стильдің

де маңызы зор: әдемі дизайнды киім кию, сәнді музыка тыңдау, сек-

суалды көріну мүмкіндіктерін пайдалану да маңызды.

1.2-сурет.

7 жастағы

достардың

топтары

Элисонның

тобы

Каролинаның

тобы

Баскетбол тобы

Дженнидің

бұзақылары

«ТӘРТІПТІЛЕР» ТОБЫ

«БҰЗАҚЫЛАР» ТОБЫ

«ӘЗІЛҚОЙЛАР» ТОБЫ

Футбол тобы

Сарышаян

тобы

Мартин мен

Адам

Мартин мен

Адам

Симонның тобы

Самантаның тобы

Малкольмнің

тобы

Сараның тобы

Қыздар

Ұлдар

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

Оқушы тұлғасының дамуы мұғалім үшін аса маңызды, себебі

мектеп оқушыларға бірегей талап қойса да, оқушының қандай да

бір қасиетінің ерекше дамуы олардың жіктелуіне әкеледі. Жіктелу

процесі мектепте бастауыш сыныпта-ақ басталады, тіпті сабақ топ-

тарын құрған кезде пайда болып, уақыт өте келе әрі қарай терең-

дей түсуі мүмкін (Breakwell, 1986; Pollard and Filer, 1996; Ireson

and Hallam, 2001,

15.4-қосымша әдебиет

). Оқушының осы жіктелу

процесіне енуі, ақырында, мектептік және мектептік емес мәдени-

етке бөлінуге бастайды (Lacey, 1970), бұнысы ер балада «жақсы»

болып көріну үшін мектепте нашар оқу керек деген түсінік қалып-

тасуына әкеліп соғуы да ықтимал (Raphael-Reed, 1995; Evans, 2007).

Осылайша құрдастар тобындағы өзіндік баға мен мәртебе мектеп

кезіндегі дамуға әсері етеді де, олар көп жағдайда ересек өмірге ұла-

сып кетіп жатады. Бұл тақырыпқа 15-тарауда кеңірек тоқталамыз.

Оқушылардың өзара қарым-қатынасындағы назардан тыс қал-

мауы тиіс мәселенің бірі – «әлімжеттік» (Slee, 2017; Smith, 2014;

Robinson et al., 1995). Бұл жасөспірім мәдениетінің өз мәртебесіне

алаңдап, дәлелдеуге тырысатын, көп жағдайда өзіне сенімсіздігін де

білдіретін жағымсыз қыры болып табылады. Демек, қандай да бір

ерекшелігі бар бала – мектеппен онша таныс емес, артық салмағы,

ерекше акценті бар бала, ол тек өзге мәдениеттің өкілі болғаны үшін

басқа оқушылар тарапынан физикалық және рухани тұрғыдан оқ-

шаулауға ұшырайды, мәдениеті мен мінез-құлқының бөлектігі үшін

зардап шегеді. Бұлар нәсілшілдік (Richardson and Miles, 2008), го-

мофобия (DePalma and Atkinson, 2008), сексуалдық харассмент си-

яқты ауыр формаларға да ұласуы мүмкін (Lees, 1993).

1.3-сурет.

7 жастағы достар

тобының пікірі

Тәртіптілер тобы

дегеніміз...

Әзілқойлар тобы

дегеніміз...

Бұзақылар тобы

дегеніміз...

Жақсы топ

ойлайды...

Ақылды, тыныш,

адал, сирек

кездесетін және

кеңпейілді

Жақсы, бірақ жиі

мақтанып кетеді

Ақымақ, дөрекі,

әділетсіз,

қайырымсыз,

мазасыз

Әзілқойлар тобы

ойлайды...

Тыныш, іш пысты-

рады, бекер уақыт

өткізеді

Көңілді, кеңпейіл,

ақылды, ойынға

бейім

Дөрекі, тұрпайы,

өктем, жиренішті,

ақымақ, еш түсінігі

жоқ балалар,

проблема тудырып

жүреді

Бұзақылар тобы

ойлайды...

Тәртіпті, момын,

ұяң, айтқаныңды екі

етпей орындайды

Сауықшыл, мақтан-

шақ, керемет, түкке

тұрмайды

(Өздері) керемет,

ғажап, дөрекі, бірақ

батыл.

(Басқа бұзақы

топтар) дөрекі,

қорқақ, боқмұрын,

ақымақ, жасық

1-тарау. Анықтау сұрағы

Мұны ересектер, шынайы әлеуметтік жағдайды ескере оты-

рып, үнемі назарда ұстағаны жөн. Әркім де адал досы болғанын,

басқалардың өзін жылы қабылдағанын қалайды. Көбіне мұғалімнің

әлімжеттікті тоқтату жөніндегі шарасы әлімжеттік көрген баланың

оқушылардың мектептегі мәдениетінің белгілі бір сатысында қалып

қоюына әкеліп соғып жатады (Cowie and Wallace, 2000). Мұндай

күрделі мәселелер бойынша жас мұғалім тәжірибелі мұғалімдермен

кеңесуі немесе Stonewall (

stonewall.org.uk

), Scope (

scope.org.uk

) си-

яқты қорғау топтарының бастауыш және жоғары сынып мұғалім-

деріне арнап дайындаған ресурстары мен нұсқаулықтарын қол-

данғаны жөн.

Оқушының қажеттіліктерін түсіну

Біз өзіміздің мұғалім ретіндегі жеке қасиеттеріміз бен жағдай-

ымызға көңіл қоятынымыз секілді, әр баланың да қалыптасуының

«өмірбаяндық» жағдаяттарын зерттеп-білу оларды оқушы ретінде

де, қарапайым тұлға ретінде де түсіну үшін аса қажет. Оқушылардың

мінез-құлқынан ортақ ұқсастықтар табатын шығармыз, бірақ ара-

сында ерекше және өзіне ғана тән қасиетке ие тұлғалар болатынын

ұмытпауға міндеттіміз. Сондықтан көрсетілетін қызмет те әр жеке

тұлғаның ерекшеліктеріне сай болуы тиіс (Department for Education

and Skills (DfES), 2004).

Мектептер әр оқушының медициналық тарихы, оның оқу үл-

геріміне әсері жөнінде ақпарат жинап отырады, бірақ бұл мәлімет-

тер пайдалы болғанымен, бала тұлғасы туралы толық ақпарат бере

алмайды. Осы бағытта мектепте профильдер, портфолиолар, оқушы

жетістіктерінің жазбасын қолдану әдетке айналған. Дегенмен

бұл жазбаларда әр баланың белгілі бір пән бойынша үлгерімі мен

жетістігіне де назар аударыла бастады және әр жас кезеңіндегі жұ-

мыстарынан мысалдар қосылып отырады. Дегенмен ол жазбалар

оқушының хоббиі, қызығушылығы, қабілеті, талғамы, әлеумет-

тік көзқарасы жөніндегі материалдармен және мектептен тыс мі-

нез-құлқы мен отбасы туралы ақпараттармен толықтырылып отыр-

са, нұр үстіне-нұр болар еді. Қандай мәлімет қосуды қалайтынын

оқушының өзімен де ақылдасып шешуге болады. Мұндай ақпаратқа

қол жеткізу үшін баланың үйі мен мектеп арасында ақпарат алмасу-

ды жолға қойған жөн; ол туралы «Үй-мектепаралық білім алмасу»

жобасында айтылады (Feiler et al., 2007; Winter et al., 2009, қараңыз:

Зерттеу жұмыстары туралы қысқаша ақпарат, 174-бет).

Мұндай жазбалар әр оқушының мектептегі дамуын, әлеуметтік

және мәдени қажеттілігі мен материалдық талабын түсінуде тама-

ша қосымша құрал болар еді. Бұл да бала мен жасөспірімді түсінуге

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

көмектесетін контекстердің бір түрі. Дегенмен мұндай жазбалардың

өзі де оқушымен, тіпті қажет болса ата-анасымен тікелей қарым-қа-

тынаста алынатын мәліметтің орнын баса алмайды.

1.6-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Оқушыны өмірбаяндық тұрғыдан қарастыру.

Деректер мен пайымдар.

 Оқушының сыныптағы және сыныптан тыс жердегі

жалпы мінез-құлқына көңіл бөліңіз. Басқа оқушылармен

қарым-қатынасына және бірігіп сабақ орындауына назар

аударыңыз.

 Балаға өзі туралы ақпарат беруде жазуға, сурет салуға,

әңгімелеуге немесе басқа да жолмен мәлімдеуіне жағдай

жасайтын шексіз мүмкіндіктер беріңіз. Достары, басынан

кешкендері, отбасы, сүйікті кітабы немесе ТВ кейіпкерлері

туралы пікірталастар – мол ақпарат көзі.

 Жазып алыңыз. Мүмкін болса, оқушы туралы ата-анасымен

немесе басқа мұғалімдермен пікір алмасыңыз.

 Оқушының қажеттіліктері туралы сол оқушының өзімен

әңгімелесіңіз.

 Үйренгеніңді қорытындыла.

Жалғастыру.

Сіздің жасөспірім туралы жаңа біліміңіз оның дәл

осы оқу дағдыларын өзгертуге әсер ететінін саралап көріңіз.

Көбіне оқушының қажеттілігін сабақ беру мен оқыту саясаты-

ның бастапқы нүктесі ретінде алу керек деп айтып жатады. Солай

десек те, оқушының тиісті қажеттілігі деген ұғымды тура мағына-

сында түсінуге болмайды, себебі ол қажеттіліктің мақсаты мен қан-

шалықты қажет екендігі туралы анықтауды талап ететін сәттер де

бар (Barrow, 1984). Дегенмен біз рефлективті шеберлікті меңгерген

мұғалім ретінде оқушының негізгі қажеттіліктері дегеніміз не деген

сұраққа жауап табуға тиіспіз. Маслоудің классикалық еңбегі (1954)

осы тұрғыдан қызықты, себебі Маслоу оқушының қажеттілігін оқу-

дағы мотивациясымен байланыстырады. Маслоу өзі ұсынған негіз-

гі қажеттіліктердің иерархиясында қажеттіліктің алдымен төменгі,

материалдық деңгейін қанағаттандырып болған соң ғана жоғарғы,

яғни рухани деңгейге көтерілу мүмкіндігі туындайды деген еді. Бұл

аргументті пирамида түрінде бейнелеп берді (қараңыз: 4-сурет).

Таным, мақсатқа жету, жетілген тұлға

Өзіндік және өзгелердің құрметіне деген қажеттілік

Әлеуметтік байланыстар, махаббатқа деген қажеттілік

Қауіпсіздікке деген қажеттілік, өзіне деген сенім

Физикалық қажеттіліктер

1-тарау. Анықтау сұрағы

1.4-сурет.

Маслоудың

қажеттіліктер

иерархиясы

(Маслоудан

бейімделіп

алынған, 1954)

Өз маңызын арттыру

Мораль,

шығармашылық,

батылдық, мәселені

шеше білу, жаңсақ

пікірдің болмауы,

фактілерді қабылдау

Баға беру

Махаббат/жақындық

Қауіпсіздік

Физиология

Өзіндік құрмет, өзіне сенімділік,

жетістік, басқаларға құрмет,

басқалардың құрметі

Достық, отбасы, жыныстық қатынас

Жанның қауіпсіздігі, жұмысының болуы, қаржының болуы, моральдық,

отбасылық, денсаулық, меншік қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі

Тыныс алу, тамақ, су, жыныстық қатынас, ұйқы, гомеостаз, экскреция

Ең төменгі деңгей (1) тамақ, үй, ауа, су сияқты биологиялық қа-

жеттіліктерімізді бейнелейді. Екінші деңгей (2) – қауіпсіздігіміз бен

еркіндігімізді қамтамасыз ете алатын қажеттілік, қорқыныштардан

арылу. Үшінші деңгей (3) – араласу, махаббатқа бөлену және басқа-

ларға да қамқорлық көрсетуге деген қажеттілік. Төртінші деңгей (4)

абыройы мен мәртебесін, жетістікке жетуін және басқалардың құр-

метін көрсетеді. Соңғы (5) деңгей – білім берудің ең жоғары талабы,

адамның өз әлеуетін, рухани күшін толықтыру қажеттілігі.

Мұғалім мен оқушы адамгершілік тұрғысынан бір деңгейде, сон-

дықтан бұл қажеттіліктер екеуіне де тән. Білім беру сферасында оқу

мен жұмыс жасау үшін негізгі қажеттіліктер басты болып табылады,

сондықтан оларға 8-тарауда сыныптағы оқу ортасының физикалық

сапасы туралы әңгімелеген кезде кеңірек тоқталамыз. Маңыздысы –

егер оқушы аш немесе алаңдаулы болса, сабақ пен оқу процесі оның

оқу қабілетінен төменірек деңгейде өтуі мүмкін. Мектеп пен сынып-

тағы климат жақсы болса, мұғалім мен оқушыға өзін қауіпсіз, құр-

метті және құнды сезінуге мүмкіндік береді. Сабақ барысындағы осы

бағыттағы практика мұғалім мен оқушының бір-біріне деген маңы-

зын арттыра түседі. Мұндай жетістіктен екі жақ та пайда көреді.

Оқушының қабылдау дағдыларын зерттеу

Оқушының өзі туралы, мұғалімі мен мектебі туралы пікірін қа-

растырдық. Құрдастардың мәдениетіне шолу жасадық және оқушы

қажеттіліктерінің иерархиясын түсіне бастадық. Ендеше мұның

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

бәрі біздің оқушы туралы пікірімізге қаншалықты әсер етеді екен?

(Jones, 2009,

1.5-қосымша әдебиет

Біз бәріміз де балалар мен жасөспірімдерді сыпайы, байсалды,

ынтымақтастықтағы, еңбекқор, көңілді оқушы болса деп ойлаймыз

ба? Сондай-ақ бәріміз де жағымсыз деп танитын қылықтар бар. Бұл

тұжырымдамалар әдетте сыныптағы сабақ барысындағы практи-

каға байланысты. Алайда мұғалімнің бағалауына оқушының ген-

дерлік, этностық, әлеуметтік жағдайы мен есімінің өзі әсер ететіні

анықталған (Meighan and Siraj-Blatchford, 1981). Егер мұғалім ре-

тінде мұндай ағат пікірімізді еш ойланбастан қолдана берсек, жеке

оқушы мен оқушылар тобына әділ және тең қарай алмайтынымыз

даусыз. Ал оқушылар осыған сай жауап беретін болса, ағат пікірлер

тіпті үдей түсер еді. Бұлай таңбалау мен стереотип «өзімізді сенді-

ру» феноменіне әкеліп соғады, нәтижесінде елеулі әлеуметтік әді-

летсіздік туындайды (Brophy and Good, 1974; Nash, 1976; Mortimore

et al., 1988; Hart et al., 2004,

1.4-қосымша әдебиет

). Ал ресми бағалау

нәтижесінде мұның заңдылығы анықталса, бұл құбылыс орныға тү-

седі (Stobart, 2008,

13.6-қосымша әдебиет

; Filer, 2000).

Рефлективтік шеберлікті меңгерген мұғалім ретінде барлық оқу-

шыларымыздың үлгерімін қолдап, ынталандырып отыруға міндетті-

міз. Сондықтан оқушы туралы бастапқы, бұрыннан қалыптасқан

көзқарасымыздан бас тартып, саналы-

бейсаналы түрде бөлетін әдетімізді қайта

бір шолып, айқындап алғанымыз жөн (қа-

раңыз: 15-тарау). Мысалы:

Мектеп пен сыныптағы сабақты

ұйымдастыру оқушылардың бөлінуіне

қалай әсер етеді және мұның мұғалім мен

оқушыға тигізетін салдары қандай?

Оқушыларымызды қалай жеке-жеке

танимыз, сипаттаймыз және жіктейміз?

Оқушыларға айдар тақпай, тең қа-

расақ, көзқарасымыз қалай қалыптасады

және қалай жұмыс істейміз?

Әрине, мұғалім оқушының қажеттіліктерін тиімді қанағаттан-

дыруы үшін оны түсіну мен сабақты ұйымдастырудың жолдарын

жетілдіруі шарт.

Дегенмен сыныпта бұл жұмысты жүргізу үшін әрбір нақты

жағдайдың немесе оқу іс-әрекетінің мақсатын ескеріп отыру керек

(инклюзивті практика туралы 15-тарауды қараңыз). Сыныптағы

жұмысты ұйымдастырудың икемделмеген түрлері кейбір оқушы-

ларды қолайсыз жағдайға қалдырады, басқасын айтпағанның өзін-

де, кем дегенде, олардың жеке тұлғасын анықтауға кесірін тигізеті-

нін білген артық емес (Linklater, 2013).

Пысықтау сұрағы

Құқық пен мүмкіндікті кеңейту: біздің

педагогикалық репертуарымыз оқушы-

ның жағдайын жақсартуға, ынталанды-

руға, қабілеті мен белсенділігін артты-

руға пәрмен бере ала ма?

Бұл сұрақ білім саласындағы қордаланған

мәселелер мен мұғалім шеберлігінің

концептуалдық құрылымын талдауға,

зерделеуге мүмкіндік береді (қараңыз:

16-тарау).

1-тарау. Анықтау сұрағы

1.7-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Оқушыны қабылдау жолдарын түсіну.

Деректер мен пайымдар.

Біріншіден, сыныптағы немесе топтағы

оқушыларыңыздың тізімін ешбір ресми тізімге қарамай

өзіңіз жазып шығыңыз. Тізімді қалай жасағаныңызға назар

аударыңыз және атын еске түсіру қиын болады-ау деген

оқушыларды белгілеп қойыңыз. Тізімдегі қай оқушының атын

есіңізге тез түсіретініңізді және неліктен екенін айта аласыз ба?

Екіншіден, осы тізімдегі әр балаға жеке «мінездемелік конструкт»

құрыңыз. Ол үшін әрбір қатар тұрған екі оқушының аты-жөнінің

жанына екеуіне де тән сипаттама беретін сөзді жазыңыз.

Сосын екеуін мүлде даралап тұратын сипаттарын жазыңыз.

Жазып болған соң оларға берген мінездемеңізді шолып шығы-

ңыз. Жазғаныңыз балаларға әртүрлі көзқараспен қарауға себепші

болмай ма? Бұл конструктідегі жазылмаған тағы да қандай сипат-

тарын білесіз, әрі нені жазбай кеттіңіз?

Рефлексияны кеңейту.

Нәтижесін әріптестеріңізбен талқылаңыз

және мүмкіндігінше заңдылықтарды, мысалы, қандай да

бір ойыңыздың қыздардан гөрі ұлдарға тиістілігін немесе

әртүрлі этностық, діни топтарға жататын балаларға қатысты

екенін анықтаңыз. Академиялық, физикалық қабілеті немесе

мұғалім мен басқа оқушыларға қарым-қатынасындағы

мінез-құлқына қатысты сипаттар да болуы мүмкін. Мұның

бәрі сыныбыңыздағы оқушының тұлғалық ерекшелігіне

қаншалықты қиындық туғызды немесе оқушыға деген

көзқарасыңызға қаншалықты әсер етті?

Біздің өз ойымыз бен практикамызға рефлективті талдау жүргі-

зуіміз күнделікті сынып жұмысында таңдау жасауымыз бен шешім

қабылдауымыздың күрделілігін түсінуге мүмкіндік береді. Ал мұ-

ның өзі келешекте бұл олқылықтарды жоюға кепілдік береді, кәсіби

жауапкершілігіміздің арта түсуіне көмектеседі.

Рефлективті практиканы жетілдірудің әртүрлі құралдары

бар. Соның бірі – Харттың «Инновациялық ойлаудың шеңбері»

(Framework for Innovative Thinking, 2000) атты еңбегі. Бұл еңбектің

маңызы біздің қалыптасқан ойлау жүйемізді бұзып, жаңаша ойлау-

ға және жаңа идеяларды қолдануға шақыратындығында. Кітаптың

ұсынатын идеялары конструктивті, ынталандырушы және инклю-

зивті сипатта. 1.5-суретте Харттың «бес қадамы» суреттеледі және

1.8-рефлективтік жаттығуда осы қадамдарды қолдану туралы тап-

сырмалар беріледі.

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

1.8-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Оқушының оқу процесіне Сьюзен Харттың

«Инновациялық ойлаудың шеңбері» еңбегінің аясында

шолу жасау.

Деректер мен пайымдар.

Өзіңізді мазалап жүрген оқушы

туралы ойланып, оның оқу үлгеріміне талдау жасаңыз; сізді

таңғалдырған немесе бұдан да жақсырақ жасауына болар

еді деген тапсырма нәтижелерін тағы бір талдап көріңіз.

Нәтижесі туралы қысқаша есеп беріңіз. Нәтижесіне рефлексия

жасау үшін Харттың шеңберін қолданыңыз. Түсіндірме беруге

көмектесе алды ма? Тағы нені білуге көмектесер еді? Сіз оны

қалай анықтар едіңіз?

Рефлексияны кеңейту.

Жазғаныңызды сол баланы немесе

жасөспірімді танитын әріптесіңізбен бөлісіңіз. Олардың ойы

сіздікімен қаншалықты үндес немесе өзгеше? Неге олай

ойлайсыз? Болашақта қай оқыту стратегиясын қолданар едіңіз?

Біздің оқушыдан күтетін нәтижеміздің тағы бір заманауи көрі-

нісі – мінез қалыптастыру мәселесі (Taylor, 2017). «Мінез қалып-

тастыру» термині «баланың бойына абыройлылық пен жағымды

жеке қасиеттерді сіңіру» үшін жүргізілетін барлық білім беру шара-

лары дегенді білдіреді.

1.5-сурет. Жаңаша ойлау негіздері (С. Харттан бейімделіп алынған, 2000)

Жаңаша ойлауға бес қадам

Байланыс орнату.

Бұл қадамда баланың нақты және бұрынғыдан кеңірек

оқу ортасының сипатына қатысты көзқарас ерекшеліктері

зерттеледі.

Қарама-қайшылық.

Бұл қадамда қалыптасқан түсінікке күмән туып, оған балама

түсінік іздей бастаймыз, орын алған жағдайға қарай балама

түсіндірмелерді де қарастырамыз. Мұнымыз бастапқы түсі-

ніктің астарындағы қалып мен үмітті анықтауға көмектесіп,

бастапқы түсінікті қайта зерделеуге итермелейді.

Баланың көзқара-

сын білу.

Бұл қадам баланың ұстанымдар жүйесін анықтауға көмек-

теседі, бала реакциясының мәні мен логикасына оның өз

көзқарасы тұрғысынан қарауға мүмкіндік береді.

Сезімнің әсерін

ескеру

Бұл қадамда біз қалыптасқан жағдай жайлы көзқарасымыз

бен түсінігімізді қалыптастыратын сезімдеріміздің жүйесін,

рөлін зерделейміз.

Тағы да көз

жеткізу үшін шешім

қабылдауды

кейінге қалдыру.

Бұл қадамда қабылдаған шешімімізге сенімді болу үшін

ақпарат пен тәжірибенің әлі жеткіліксіз екенін түсінуіміз

ықтимал. Тағы да қосымша ақпарат жинау үшін баланың

қажеттіліктері туралы әрі қарай талдау жасау мен шешім

қабылдауды тоқтата тұрамыз.

1-тарау. Анықтау сұрағы

Мұны «Мінез қалыптастыру ассоциациясы» өзінің веб-сайтын-

да былай деп нақтылайды:

Мінезді қалыптастыру жай ғана бір пән емес. Оның отбасының, сы-

нып бөлмесінің, мектептің, басқа да институттардың мәдениеті мен

қызметінде өзіндік орны бар. Мінез қалыптастыруды үйрену оқушыға

тәуелсіз де рефлективті ойлап әрекет етуі үшін қандай жағдайда ненің

маңызды екенін және қалай әрекет ету керектігін түсінуге көмектесе-

ді. Оқушы кім болғысы келетінін шешіп, балама нұсқалардың ішінен

дұрысын таңдауға үйренеді. Бұл тәрбие процесіндегі түпкі мақсат –

жақсы өнеге мен практикалық даналыққа үйрету: балама нұсқалар-

дың ішінен ақылмен таңдауды игерту» (

character-education.org.uk

Бұл тәсілдеме заманауи және ынталандырушы сипатта болса да,

классикалық білім берудегі баланы біртұтас әлеуметтік, жекетұлға-

лық, моральдық және этностық ерекшелігіне сай, сондай-ақ қарапа-

йым таным тұрғысынан тәрбиелеу керек деген ұғыммен үндеседі.

Қалай десек те, бұлар баланың ынтасы туралы мәселе көтерілген

кезде дұрыс бағыт-бағдар берері сөзсіз.

ӨМІР БОЙЫ БІЛІМ АЛУ МЕН ОҚЫТУ

Балалар мен ересектер де, оқушылар мен мұғалімдер де өмір

бойына әртүрлі кезеңдер мен әлеуметтік рөлдерді бастан кешіреді.

Бәріміз де сәбилік, балалық, ержету кезеңдерінен өтеміз, сосын ғана

ересек атанамыз. Өзіміз де байқамай «орта жасқа» (бұл бір икем-

деуге бейім ұғым) және зейнетке жетеміз. «Қарттық» – оқудың өз

алдына ерекше бір кезеңі. Бір жағынан, әр жас кезеңінің өзіндік

ерекше сипаты болады, дегенмен біз оқушылар туралы біраз нәрсе-

ні білеміз, себебі өзіміз де бір кездері сондай оқушы болдық. Қазіргі

күні балалар мен жастарды «жақсы білім алуға мұқтаж жандар» деп

қарастыратын болсақ та, күндердің күнінде біздің оларға тәуелді бо-

латынымыз сөзсіз.

Бұл бөлімде даму процесі туралы біліміміз бен басымыз-

дан өткенді, уақыт өте келе қандай өзгерістер болатыны туралы

әңгімелейміз.

Оқушының дамуы мен жетістігі

Баланың туғаннан бастап он сегіз жасқа дейінгі аралықтағы

өмірі мен қоғамдағы орны жайында сан түрлі теориялар мен көз-

қарастар бар.

«Балалық шақ» пен «жасөспірімдік кезеңнің» әлеуметтік құ-

рылымдар екенін мойындаудан бастайық. Мысалы, әлемнің әр

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

түкпірінде тарихтың белгілі бір кезеңдерінде жасөспірімге жауап-

кершілік жүктейтін жас мөлшері әртүрлі болған (Aries, 1960; Boas,

1966; James and Prout, 1997; James and James, 2004). Шынында, қа-

зіргі кезде Батыс әлемінде балалық ұғымы ересектердің приоритет-

терімен, амбицияларымен (Moss and Petrie, 2002) байланыстыры-

лады немесе өткенді аңсауы мен сағынышпен еске алуының бейнесі

деп қарастырылады (Gillis, 1997).

Осылайша басым мәдениеттерде, әсіресе Батыс әлемінде ба-

лалық шақ қоғамның мәдени ерекшелігі деп саналса да, жас-

тарды «бала» демей, «жасөспірім» деп сипаттау қабылданған.

Мұндай анықтама баланың даму жолын, қоғамдағы рөлін шектейді,

баланың әлі «ешкім емес» екеніне акцент жасайды. Бұл аргументке

сәйкес, балалар мен жасөспірімдерді белсенді және интербелсенді

агенттер (Jones, 2009,

1.5-қосымша әдебиет;

see also Kress, 2010,

8-қосымша әдебиет

). Кейбіреулер мұндай ық-

палдың әсері жайлы алаңдаушылық та білдіреді. Қағаз ресурстар-

ды пайдалану азайған қазіргі жағдайда кейбір балалар мен жасөс-

пірімдер күн сайын көп уақытын телефонды, планшетті, сондай-ақ

мобильді технологиялар мен сенсорлы экранды пайдалануға және

сағаттап теледидар көруге арнауда. Медианың, оның ішінде интер-

нет пен әлеуметтік желінің кең тарауы және жарнама балалардың

ойынына, жалпы өмір салтына зор ықпал етуде. Мұндай тәжірибе

білім берудің мүлде жаңа жолы болуы ықтимал. Оқытудың негізгі

мәселелерінің қатарында осы жолды енгізуде белсенді немесе нем-

құрайды позиция ұстанамыз ба, жаңа мәдени тәжірибені қалай тү-

сініп, қалай қолданамыз деген сұрақтар тұр. Жаңа медиамен жұмыс

істеу көп нәрсеге даңғыл жол ашады, бірақ технология мен қолдау

әлі жетпеген жердегілер үшін қиындықтар тудыратыны даусыз.

Бұлардың әрбір оқушыға тигізген ықпалының сипаты оның мек-

тептегі оқуға деген көзқарасына қатты әсер ететіні анық. 2.4-реф-

лективтік жаттығу осы мәселе туралы.

2.4-рефлективтік жаттығу

Мақсаты.

Оқушының оқуға деген ынтасына мәдениеттің

ықпалын суреттеу.

Деректер мен пайымдар.

Жаттығу 82–83-беттердегі мәтінге

негізделген. Жаттығу баланың оқу қабілетіне әсер ететін

ықпалдар жиынтығына талдау жасауға мүмкіндік береді.

Төмендегідей кесте құру ойлауды тиімді ұйымдастыруға

көмектеседі.

Енді балаға ұсынылған тәсілдеменің психологиялық қырын зертте

және тиісті шешуші элементтерді жазып ал.

Мәдени ресурстар

мен тәжірибелер

Тілдің медиациясы Оқуға бейімділік

Отбасы мен

қоғамның ықпалы

Мектептегі

құрдастар мен

достардың ықпалы

Мектептің ықпалы

Жаппай ақпарат

құралдары

мен жаңа

коммуникациялық

технологиялардың

ықпалы

2-тарау. Оқыту

Қорыта айтсақ, балаларға да, жасөспірімдерге де мәдениет ық-

пал етеді де, нәтижесінде мәдениеттің жаңа түрі қалыптасады.

Осылайша мәдениет пен тіл қашанда ойлауға, түсіндіруге және

оқыту үдерісіне делдал болады. Сонымен, оқу бағдарламасындағы

тапсырма мен қысқа мерзімді жаттығуды сәтті орындау мен орын-

дай алмаудың нәтижесі мәдениет тұрғысынан түсіндіру тәсілдері-

не байланысты болады (Filer and Pollard, 2000,

14.7-қосымша әде-

биет

). Осылайша мәдениет оқытудағы жетістікке негіз болып қана

қоймай, оқушының өзіне деген сенімділігін де қалыптастырады.

Ендеше, оның баланың тұлғасына, қасиеттеріне және ынтасына ти-

гізетін әсері қандай болмақ?

Жекетұлға, мотивация, өзіндік қасиеттер

Хэмпсонның пікірінше (1988), психологияда тұлғаны түсіну-

де талдаудың негізгі үш бағыты негізге алынады. Біріншісі, кәсіби

емес көзқарас, біздің көбіміздің өзгелер жайлы жалпы ойымызға не-

гізделеді. Мұны әдебиеттен және күнделікті іс-әрекетімізден көре

аламыз. Бұл адамдардың басқа адамның іс-әрекетін алдын ала бол-

жай білуін, яғни басқа адамның мінезі мен іс-әрекеті жайлы ойын,

оның мінез-құлқын болжау және түсіндіру үшін қолдану ықтимал-

дығын білдіреді.

Бұл түсінік талдаудың екінші, яғни теоретиктер көбірек мән

беретін бағытына әсер етті. Олар еңбектерінде тұлғаның белгіле-

рін анықтауға және таным, оқыту стильдерін объективті өлшеу-

ге тырысады. Танымдық стильдің ең жиі анықталатын белгілері-

нің қатарында импульсивтілік/рефлективтілік (Kagan,1964) пен

Өзің жақсы танитын бала немесе жасөспірім туралы ойла.

Мәдениет пен тәжірибенің, сөйлеу тілі мен оқуға бейімділігінің

баланың ұғынуына ықпал ету жолдарын қарастыр. Кестедегі әр

торға өзің білетін, мүмкіндігінше, сол балаға ықпал ететін ресурс-

тар туралы жаз.

Дәлеліңді растау үшін сол баламен және ата-анасымен, құрдас-

тарымен, мұғалімімен сұхбаттасуға уақыт тапсаңыз, барлығыңыз

үшін де пайдалы болары сөзсіз.

Рефлексияны кеңейту.

Жаттығуды басқа оқушылармен де жүргіз

немесе әріптестерің жасаған жаттығулар нәтижесімен салыстыр.

Жынысы, ұлты, діні, әлеуметтік табы, үлгерімі әртүрлі балаларды

салыстырған кезде нені байқадың? Мұндай талдаудың бірқатар

мысалын Поллард пен Файлердің (1996, 1999) қорытынды

тарауларынан таба аласыз.

Бірінші бөлім. Рефлективті сабақ беруге дағдылану

экстраверсия/интроверсия (Eysenck and Cookson, 1969) аталады.

Ертеректегі мұндай еңбектерді Райдинг пен Райнер (1998) бір-бі-

ріне тәуелсіз екі топқа, яғни жалпы/талдау және вербальды/бей-

нелеуші топқа синтездеген. Басқа еңбектерде Батлер нақты/абст-

рактілі/бірізді/кездейсоқ деп (1998), Сарасин визуалды/тыңдау/

сезу деп оқытудың жалпы стильдерін жіктеген (1999). Дегенмен

оқыту стиліне негізделген тәсілдеме жеке адамның өзіндік сипатын

ескеретіндіктен, оны сынып бөлмесінде кез келген нақты жағдайда

қолдану қиындықтар тудырады. Расында, мұндай зерттеуді жүйелі

түрде жүргізу «оқыту стилінің» ғылыми негізі әлсіз екенін көрсе-

тіп отыр (Coffield et al., 2004, қараңыз: Зерттеу жұмыстары туралы

қысқаша ақпарат, 101-бет). Одан бөлек, бұл да балалардан негізсіз

күтетін нәтижелерді шектеуді талап ететін тағы бір себеп. Бәлкім,

басқа жағдайда бұған таңғалар ма едік.

Тұлғаны талдаудың үшінші бағыты да кең тараған, оны Хэмпсон

өзіндік көзқарас деп атайды (1988). Бұл тәсілдеме тұлғаның дамуын

өзін-өзі бейнелеу және өзін-өзі сәйкестендіру әрекеттерімен тығыз

байланыста қарастырады. Ең маңыздысы, бұл көзқарас адамның

өзіндік рефлексиясына назар аудартып, басқалардың пікірін еске-

ре отырып, даму қабілетін жолға қояды. Баланың өскен ортасының

әлеуметтік контексі, мәдениеті, өміріндегі маңызды адамдарымен

қарым-қатынасы, тәжірибесі оның өзі жайлы пікіріне терең ықпал

етеді және нәтижесінде іс-әрекеттер заңдылығы қалыптасады.

Бұл мәселенің негізгі қыры оқытудың бала үшін маңыздылы-

ғында. Бір жағынан, мұндай мотивациялық мәселелер техникалық

және белгілі бір міндетке қатысты себептерден туындайды. Әрине,

бала оқытудың мақсаты мен мәнін көре алмаса, оқыту қанша жақ-

сы ойластырылып, жоспарланған болса да, жетістікке жетуі екіта-

лай. Өкінішке орай, 1-тараудан көргеніміздей, балалардың мектеп

жайлы жалпы ойы сабақтан «іш пысады» дегенге сайып отыр, сон-

дықтан мұғалім сезімтал, икемді, шебер, ұшқыр қиялды болуы тиіс.

Бұл мәселенің сипаты оқытудағы тың мәселелер мен бұрыннан қа-

лыптасқан дағдының, білімнің және түсініктің арасындағы қарым-

қатынасты бейнелейтін 2.8-суретте сипатталған. Егер балаға тым

қиын тапсырма берілсе, бала оны орындаудан бас тартуы мүмкін.

Керісінше, тапсырма тым жеңіл болса, баланың іші пысып, орынсыз

қылықтар көрсетуі ықтимал. Оқытудың бала ынтамен оқитындай

тиімді болуын көздеген мұғалім тәжірибелі болуы керек, әрі пәнін

де, баланы да жақсы білуі тиіс. Мотивацияның «ішкі» және «сырт-

қы» факторлардан бастап, нашар баға алудан қорқу сияқты басқа да

көптеген факторлардан туу мүмкіндігін де жоққа шығара алмаймыз.

Дегенмен мотивацияның ең тұрақты формасы әр тұлғаның

дамып отыратын жеке қасиеттері мен мәселенің «мәнділік ауқы-

мына» байланысты (National Research Council, 1999). Мысалы,

2.8-сурет.

Тәуекел, зерігу

және мотивация

Оқытудағы жаңа міндеттер

Тәуекел

Ең тиімді аумақ па?

Зерігу

Қалыптасқан білім мен дағдылар