«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

Writing

for television,

radio, and

new media

E L E V E N T H E D I T I O N

Robert L. Hilliard

Professor Emeritus, Emerson College

Нұр-Сұлтан

2020

Телевизия,

радио және

жаңа медиаға

мәтін жазу

О Н Б І Р І Н Ш І Б А С Ы Л Ы М

Роберт Л. Хиллиард

Эмерсон колледжінің құрметті профессоры

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

Кітапты басуға әзірлеген

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

Бас редактор

Аудармашылар

Ғылыми редактор

Әдеби редактор және

жауапты шығарушы

Пікір жазғандар

ӘОЖ 621.397.132

КБЖ 32.94

Х 44

ISBN 978-601-7621-02-5

ӘОЖ 621.397.132

КБЖ 32.94

ISBN 978-601-7621-02-5

Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Шералы А.

Тілеужанқызы Ә.

Жолдасұлы Т.

Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Дариябек Д.С.,

дінтану бойынша

философия докторы (PhD)

Асылбекова Ж.М.,

филология ғылымдарының

кандидаты

Мысаева Қ.Н.,

филология ғылымдарының

кандидаты, доцент

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың журналистика

факультетінде талқылаудан өтті

Хиллиард Л.Р.

Телевизия, радио және жаңа медиаға мәтін жазу. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры,

2020. – 528 бет.

«Телевизия, радио және жаңа медиаға мәтін жазу» – сценарий жазу шеберлігімен таныстыратын пайдалы еңбек.

Оқулықтың осы басылымында телевизия мен радиодан бөлек жаңа медиа да қамтылған. Кітап қарапайым тілмен

жазылған. Оқырман камераның ракурсы, пландардың қойылуы, композициялық шешім, кейіпкер, монтаж, дыбысты

ойнату сынды тек практикада ұшырасатын дүниелердің алғышарттарымен танысады, телевизия мен радиоға

жазылған сценарийдің айырмашылығын, онлайн медиа мен әлеуметтік медиаға мәтін жазудың тәртібін түсінеді.

Кітаптың басты құндылығы – медиамаман болуға талаптанған студентті сценарий жазудың негізгі принциптеріне,

әдіс-тәсілдеріне баулиды. Еңбек жалпы медиа саласына қызығатын қалың оқырман үшін де пайдалы құрал бола

алады.

form or by any means, except as permitted by U.S. copyright law, without the prior written permission of the copyright owner.

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған

30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын

жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды то-

лықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім алуға

мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сия қты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыратын

басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордаларының

аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы

Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Бұл еңбекті бізді сөз шеберлігімен тәнті еткен, көңілімізді көтеріп

жігерлендірген, бәрінен бұрын, сана-сезімімізге қозғау салып ынталандырған

Эми мен Рожерге, Элла мен Жеффке

арнаймыз

 12

 14

ТАРАУ. МАСС МЕДИА ------------------------------------------------------ 16

ДЕМОГРАФИКА ----------------------------------------------------------------- 18

ЭЛЕКТРОНДЫ МЕДИА --------------------------------------------------------- 20

ТЕЛЕВИЗИЯ ЖӘНЕ БҰҚАРАЛЫҚ АУДИТОРИЯ -------------------------------- 22

РАДИО ЖӘНЕ БҰҚАРАЛЫҚ АУДИТОРИЯ ------------------------------------- 23

ИНТЕРНЕТ АУДИТОРИЯСЫ ---------------------------------------------------- 26

СӨЗ АСТАРЫН ТҮСІНУ --------------------------------------------------------- 28

Цензуралық материал ----------------------------------------------------- 28

Өткір материал ------------------------------------------------------------ 30

ТАРАУ. ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ

НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ------------------------------------------------------ 34

ТЕЛЕВИЗИЯ ------------------------------------------------------------------ 35

Студия --------------------------------------------------------------------- 35

Камера: қозғалыс ---------------------------------------------------------- 36

Камера: объектив ---------------------------------------------------------- 39

Камера: план -------------------------------------------------------------- 40

Аппаратты-студиялық блоктың техникалық

жабдықтары және монтаж ------------------------------------------------ 42

Дыбыс ---------------------------------------------------------------------- 48

РАДИО -------------------------------------------------------------------------- 48

Микрофон ----------------------------------------------------------------- 49

Саунд эффектілер --------------------------------------------------------- 51

Музыка --------------------------------------------------------------------- 55

Дыбыс, музыкалық әдістер мен терминдер ------------------------------ 58

Студия --------------------------------------------------------------------- 60

Аппаратты-студиялық блок ---------------------------------------------- 60

Басқа да радио терминдері ----------------------------------------------- 60

ИНТЕРНЕТТЕГІ ИНТЕРАКТИВТІ ӘДІС-ТӘСІЛ --------------------------------- 61

Тәсіл ----------------------------------------------------------------------- 62

Процесс -------------------------------------------------------------------- 63

Техника -------------------------------------------------------------------- 64

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 77

ТАРАУ. ФОРМАТ ПЕН СТИЛЬ -------------------------------------------- 78

Телевизия ------------------------------------------------------------------ 80

Кино ----------------------------------------------------------------------- 82

Радио----------------------------------------------------------------------- 82

СЦЕНАРИЙ НҰСҚАУЛЫҒЫ ----------------------------------------------------- 83

МАЗМҰНЫ

СТИЛЬ -------------------------------------------------------------------------- 87

Құлаққа және көзге арнап мәтін жазу ------------------------------------ 87

Жатық тіл ----------------------------------------------------------------- 88

Грамматика ---------------------------------------------------------------- 89

Пунктуация ---------------------------------------------------------------- 90

Аббревиатура -------------------------------------------------------------- 91

Нақтылық және ақпарат іздестіру ---------------------------------------- 91

КОМПЬЮТЕР ------------------------------------------------------------------- 92

Компьютерлік бағдарлама түрлері ---------------------------------------- 94

Компьютер мен сценарий ------------------------------------------------ 95

Компьютер және жаңалықтар -------------------------------------------- 95

Продакшндағы компьютердің рөлі --------------------------------------- 96

ИНТЕРНЕТ ФОРМАТЫ МЕН СТИЛІ -------------------------------------------- 96

ТАРАУ. ЖАРНАМА МЕН ХАБАРЛАМА ------------------------------- 98

ЭТИКАЛЫҚ ТҮСІНІК ----------------------------------------------------------- 100

ЖАРНАМА МЕН ХАБАРЛАМАНЫҢ ҰЗАҚТЫҒЫ, ОРНАЛАСУЫ -------------- 101

РАДИОСТАНЦИЯ АТАУЫ (ИДЕНТИФИКАЦИЯ) ------------------------------------ 102

Әлеуметтік хабарлама ----------------------------------------------------- 103

СЦЕНАРИЙ СТИЛЬДЕРІ ------------------------------------------------------- 105

ӘДІС-ТӘСІЛ --------------------------------------------------------------------- 106

Аудиторияны зерттеу ----------------------------------------------------- 107

Өніммен таныс болу------------------------------------------------------- 108

Үндеу ---------------------------------------------------------------------- 109

Жарнаманы немесе хабарламаны әзірлеу -------------------------------- 114

КАДРЛАМА --------------------------------------------------------------------- 116

ФОРМАТ ------------------------------------------------------------------------ 121

Тікелей сату---------------------------------------------------------------- 121

Тұтынушы пікірі ----------------------------------------------------------- 128

Әзіл ------------------------------------------------------------------------ 130

Музыка -------------------------------------------------------------------- 131

Драматизация ------------------------------------------------------------- 135

Формат комбинациялары ------------------------------------------------- 137

ПРОМО-РОЛИК ---------------------------------------------------------------- 145

Люсия промо-ролигі ---------------------------------------------------------------147

ЖАРНАМА ТАҚТАСЫ ---------------------------------------------------------- 147

САЯСИ РОЛИК ------------------------------------------------------------------ 149

ИНТЕРНЕТКЕ ҚАТЫСТЫ ТҮСІНІК --------------------------------------------- 152

ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ---------------------------------------------------------- 159

ТАР ТҮСІНІК -------------------------------------------------------------------- 163

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 164

ТАРАУ. ЖАҢАЛЫҚТАР МЕН СПОРТ БАҒДАРЛАМАСЫ --------- 165

ЖАҢАЛЫҚ ---------------------------------------------------------------------- 165

Ақпарат дереккөздері ---------------------------------------------------- 166

Стиль ----------------------------------------------------------------------- 168

Әдіс-тәсіл ------------------------------------------------------------------ 175

Объективтік --------------------------------------------------------------- 177

Нақтылық ------------------------------------------------------------------ 180

Тұлға ----------------------------------------------------------------------- 180

Формат -------------------------------------------------------------------- 181

Тәсіл ----------------------------------------------------------------------- 189

Радио: аудио материалдар ------------------------------------------------ 198

Телевизия: визуал материалдар ------------------------------------------ 198

Қайта жазу ----------------------------------------------------------------- 199

Интернет ақпаратын жазу ------------------------------------------------ 202

Гейткипинг және балама пікір -------------------------------------------- 211

Тар түсінік ----------------------------------------------------------------- 212

Құқықтық түсінік --------------------------------------------------------- 218

СПОРТ ------------------------------------------------------------------------- 220

Интернеттегі спорт ------------------------------------------------------- 221

Спорттық бағдарлама түрлері -------------------------------------------- 222

Ұйымдастыру ------------------------------------------------------------- 222

Жаңалықтар және очерктік бағдарлама ---------------------------------- 223

Комментарий мен жаңалықтар ------------------------------------------- 226

Тікелей эфирдегі сайыс --------------------------------------------------- 229

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 233

ТАРАУ. ОЧЕРК, ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ

ЖӘНЕ РЕАЛИТИ БАҒДАРЛАМА ------------------------------------------ 234

ЖАЗУ ТЕХНИКАСЫ ------------------------------------------------------------ 237

Форма ---------------------------------------------------------------------- 237

Тәсіл ----------------------------------------------------------------------- 238

Процесс -------------------------------------------------------------------- 239

Әдіс-тәсіл ----------------------------------------------------------------- 240

Очерк: қолдану ------------------------------------------------------------ 240

ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ --------------------------------------------------------------- 256

Түрлері --------------------------------------------------------------------- 257

Көзқарас ------------------------------------------------------------------- 257

Құрылым ------------------------------------------------------------------- 264

БИОГРАФИЯ ------------------------------------------------------------------ 265

ШАҒЫН ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ ------------------------------------------------------ 275

ТАР ТҮСІНІК -------------------------------------------------------------------- 280

РЕАЛИТИ БАҒДАРЛАМА ------------------------------------------------------- 281

Жазу тәсілдері ------------------------------------------------------------- 281

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 299

ТАРАУ. СҰХБАТ ЖӘНЕ ТОК

ШОУ ХАБАРЛАРЫ ------------------- 300

СҰХБАТ ------------------------------------------------------------------------- 301

Түрлері --------------------------------------------------------------------- 301

Сұхбатқа дайындық ------------------------------------------------------ 302

Ақпарат -------------------------------------------------------------------- 305

Формат --------------------------------------------------------------------- 306

Сұхбат құрылымы --------------------------------------------------------- 311

Әдіс-тәсіл ------------------------------------------------------------------ 312

СҰХБАТ СЦЕНАРИЙІН ӘЗІРЛЕУ ----------------------------------------------- 313

СҰХБАТ ФОРМАТЫНА ҚАТЫСТЫ КЕҢЕСТЕР --------------------------------- 320

Ойын-сауық сұхбаты ------------------------------------------------------ 320

Жаңалықтар сұхбаты ------------------------------------------------------ 320

Интернет ------------------------------------------------------------------- 323

ПІКІРСАЙЫС БАҒДАРЛАМАСЫ ----------------------------------------------- 325

Тәсіл ----------------------------------------------------------------------- 325

Түрлері --------------------------------------------------------------------- 326

МӘЛІМДЕМЕ ------------------------------------------------------------------- 332

ТАР ТҮСІНІК -------------------------------------------------------------------- 333

Әйелдер бағдарламасы --------------------------------------------------- 333

Этникалық бағдарлама ---------------------------------------------------- 337

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 338

ТАРАУ. МУЗЫКА, ВАРЬЕТЕ ЖӘНЕ КОМЕДИЯ --------------------- 339

МУЗЫКА: РАДИО --------------------------------------------------------------- 340

Формат түрлері ------------------------------------------------------------ 341

Мақам --------------------------------------------------------------------- 344

Ұйымдастыру және әдіс-тәсіл -------------------------------------------- 345

МУЗЫКАЛЫҚ ВИДЕО ---------------------------------------------------------- 353

ИНТЕРНЕТТЕГІ МУЗЫКА ------------------------------------------------------ 357

ВАРЬЕТЕ ЖӘНЕ КОМЕДИЯ ---------------------------------------------------- 358

Бағдарлама түрлері -------------------------------------------------------- 358

Тәсіл және ұйымдастыру ------------------------------------------------- 359

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 362

ТАРАУ. КОРПОРАТИВТІК, АҒАРТУШЫЛЫҚ

ЖӘНЕ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛАР

---------------- 363

МАҚСАТТАР -------------------------------------------------------------------- 364

Клиент/менеджмент конференциялары --------------------------------- 366

Бюджет және ресурс ------------------------------------------------------- 366

Тритмент немесе нобай --------------------------------------------------- 367

Зерттеу --------------------------------------------------------------------- 367

Продакшн ------------------------------------------------------------------ 368

Бағалау --------------------------------------------------------------------- 368

ЖАЗУ ТӘСІЛДЕРІ -------------------------------------------------------------- 369

ҚОСЫМША: ВИДЕО - ІШКІ ТРЕНИНГ ----------------------------------------- 372

ҚОСЫМША: POWERPOINT ПЕН АУДИО – СТУДИЯДАҒЫ ТРЕНИНГ ---------- 381

ҚОСЫМША: ВИДЕО МЕН ФИЛЬМ – СЫРТҚЫ ШЕБЕРЛІК --------------------- 387

ҚОСЫМША: ВИДЕО – СЫРТҚЫ АҚПАРАТ

ЖӘНЕ ҚОҒАММЕН БАЙЛАНЫС (PR) ------------------------------------------ 394

ИНТЕРНЕТ ---------------------------------------------------------------------- 404

РЕСМИ АҒАРТУШЫЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР ----------------------------------- 413

Тәсіл --------------------------------------------------------------------------------414

Әдіс-тәсіл ---------------------------------------------------------------------------415

БЕЙРЕСМИ АҒАРТУШЫЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР ------------------------------ 420

Тәсіл ----------------------------------------------------------------------- 421

Формат -------------------------------------------------------------------- 421

Жазу тәсілдері ------------------------------------------------------------- 421

Қолжазба ------------------------------------------------------------------- 422

Видеоойындар ------------------------------------------------------------- 426

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 427

ТАРАУ. ҚОЙЫЛЫМ ------------------------------------------------------- 428

ДЕРЕККӨЗ ---------------------------------------------------------------------- 429

ҚҰРЫЛЫМ ---------------------------------------------------------------------- 431

ДРАМАТУРГИЯ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ ------------------------------------------- 433

Тұтастық ------------------------------------------------------------------- 434

Сюжет ---------------------------------------------------------------------- 435

Кейіпкер ------------------------------------------------------------------- 437

Диалог --------------------------------------------------------------------- 438

Экспозиция ---------------------------------------------------------------- 440

Дайындық ----------------------------------------------------------------- 440

Декорация/Фон ----------------------------------------------------------- 441

СЦЕНАРИЙДІ ӨРБІТУ ---------------------------------------------------------- 442

Тритмент, қойылымдық сценарий немесе нобай ----------------------- 442

ХАЙ-КОНЦЕПТ ---------------------------------------------------------------- 444

ҚОЙЫЛЫМДЫ ТАЛДАУ -------------------------------------------------------- 445

«Таспаға түсірілген» қойылым ------------------------------------------- 445

Ситком моделі ------------------------------------------------------------ 453

АРНАЙЫ ҚОЙЫЛЫМ ТҮРЛЕРІ ------------------------------------------------ 466

«Премиум» қойылым ------------------------------------------------------ 466

Драма контенті ------------------------------------------------------------ 469

Телехикая ------------------------------------------------------------------ 474

Минисериал --------------------------------------------------------------- 476

Ситком --------------------------------------------------------------------- 477

Мультфильм --------------------------------------------------------------- 477

ТАР ТҮСІНІК ------------------------------------------------------------------- 478

Балаларға арналған бағдарлама ------------------------------------------ 478

Әйел ------------------------------------------------------------------------ 479

Нәсілдік және этностық стереотип -------------------------------------- 479

ИНТЕРНЕТКЕ ҚАТЫСТЫ ТҮСІНІК --------------------------------------------- 480

ТҮЙТКІЛ ЖӘНЕ МҮМКІНДІК -------------------------------------------------- 483

ТАПСЫРМА --------------------------------------------------------------------- 484

ТАРАУ. КӘСІБИ МҮМКІНДІКТЕР ------------------------------------- 485

ПЬЕСА ЖАЗУ ------------------------------------------------------------------- 490

ЖАРНАМА ЖӘНЕ КОПИРАЙТИНГ -------------------------------------------- 492

ЖАҢАЛЫҚТАР ----------------------------------------------------------------- 495

КОРПОРАТИВТІК МЕДИА ------------------------------------------------------ 497

ИНТЕРНЕТ --------------------------------------------------------------------- 499

ҰСЫНЫС ------------------------------------------------------------------------ 501

БАҒДАРЛАМАНЫ КӨРСЕТУ --------------------------------------------------- 502

АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ------------------------------------------------------------ 503

ОҚУДАҒЫ ДАЙЫНДЫҚ -------------------------------------------------------- 505

Салаға сіңісу -------------------------------------------------------------- 506

Әлеуметтік медиа --------------------------------------------------------- 507

Өтініш хат ----------------------------------------------------------------- 508

Түйіндеме------------------------------------------------------------------ 509

Сұхбат ---------------------------------------------------------------------- 511

ГЛОС САРИЙ 513

«Телевизия мен радиоға мәтін жазу» деп аталған бұл кітаптың алғашқы басылы-

мының жарыққа шыққанына 2012 жылы 50 жыл толды. Медианың технология-

лық аспектілері соңғы елу жылда айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерісті

кітаптың атауына енгізіп қана қоймай («Телевизия, радио және жаңа медиаға мәтін

жазу»), технологиялық прогрестің ықпалын баяндайтын бөлімдер мен мысал-

дар арқылы сипаттауға тырыстық. Әр жаңа басылым жарыққа шыққан сайын

әдебиеттің таспаға түсіріле бастаған сәтінен бергі ерекшелігін аша түсуге және

қайта пысықтауға тырыстық: технология талай түрленер, мың құбылар, ал ме-

диаға мәтін (сценарий) жазудың қағидалары сол қалпында қала береді. Ақпарат

құралдары хабар таратудың жаңа түрлеріне бейімделеді, мәселен, XX ғасырдың

алғашқы жартысында пайда болған телевизия драматургияның жаңа қағидала-

рын ұстанады. Десек те бұл жаңа қағидалар 2000 және 5000 жыл бұрынғы Рим

және грек мәдениетінде сахналанған драмалардың қағидасына сүйенді. Бұл жө-

нінде «Қойылым» тарауында баяндалады. Басқа форматта, жаңа медиада жұмыс

істейтін драматург пен сценарист үшін ақпаратты жеткізу тәсілі мүлде бөлек.

11-басылымда соңғы жылдары ерекше қарқынмен дамыған интернеттің түрлі

мүмкіндіктерін баяндауды жөн көрдік. Оның үстіне, кітаптың соңғы басылымы

«Әлеуметтік медиа» деп аталған. Facebook, Linkedin, Twitter және тағы басқа әлеу-

мет пікірін алмастыратын бағдарламалар миллионнан астам қолданушының

назарын жаулап қана қоймай, сонымен қатар контент жағынан да кеңейе түсті.

Соңғы басылымдарға жарнама роликтерін жазудың тәсілдері туралы мәлімет-

тер қосқандықтан, осы жолы әлеуметтік медиаға бейімдеп жазу туралы мате-

риал, соның ішінде тиімді жарнама роликтеріне сай келетін әдістерді енгізуді

жөн көрдік.

Бұл басылымның қай тарауында болсын, мәтін дайындау туралы сөз қозға-

лады. (Мысалы, мәліметті қызық әрі тұщымды жеткізу үшін мәтінді қалай жұ-

мырлауға болады?!) Маңызды ақыл-кеңесті 140 таңбаға сыйдырудың жолын табу

үшін креативті ойлай білу әрі қатесіз жазу қажет. «Инквизиция/Азаптау» пьеса-

сында кейіпкерлердің бірі: «Бетпе-бет сөйлесуге мүмкіндігі бола тұра, неліктен

бір адам екінші адамға хабар жазуы керек? Тиімдісі де, шапшаңы да сол емес

пе?» – деген сауал тастайды. Келесі бір кейіпкер мәтіндік хабар жазатындардың

дені жасөспірімдер екенін, олар ауызба-ауыз сөйлескеннен гөрі, өз эгосын үн-

сіз, сөзді астарлап жеткізгісі келетінін айтты. Қалай болғанда да, мәтіндік хабар

Twitter мен Facebook посттары секілді, кеңінен таралған. Сол себепті бұл бағдарла-

маларды тиімді қолдануға қатысты жазу тәсілдерінің маңызы айтарлықтай зор.

КІТАПТЫ КӘДЕГЕ ЖАРАТУ

Алғашқы басылымдар секілді, бұл басылым да кітапты қолданушылардың

(колледж бен университет профессорлары, студенттер мен кәсіби мамандар) пі-

кірлері мен ұсыныстарына сүйеніп жазылған. Көптеген профессор оқу бағдарла-

АЛҒЫ СӨЗ

масында кітапты мәтін ретінде алар, бірақ тараулардағы тақырыптардың кейбі-

рін немесе көбісін қолданбайтынын білемін.

Сондай-ақ бұл басылым нәсілдік және этностық топтарға, әйелдер мен бала-

ларға және түрлі өмір салтын ұстанатын адамдарға арнап сценарий жазуға қа-

тысты ұсыныстарды да қамтиды. Оқулық студенттерді өздері өмір сүретін сан

түрлі мәдениетті тоғыстырған қоғам жайында молынан хабардар етеді деп се-

неміз. Бұл – күллі халықтың және ұлттың қажетін, уайым-қайғысын, мақсатын

айтқызбай-ақ түсінуі қажет қазіргі және болашақ кәсіби мамандар үшін маңыз-

ды талап-тілек. Әлбетте, олар тиімді еңбек етіп, әлемнің гүлденуіне айтарлықтай

үлес қосуды мақсат тұтса болғаны.

ФОРМАТ ҮЛГІЛЕРІ

Соңғы жылдары реалити-шоу форматына сұраныс артты, сондай-ақ ол бағ-

дарлама кестесіне ілігіп, зор танымалдыққа ие болды. Бұл басылымда реалити

бағдарламасын өзге формат үлгілерімен бірге кеңінен баяндауға талпындық.

Ұзаққа жалғасқан және ең танымал реалити-шоулардың бірі – «Жұлдыздармен

билеу» (Dancing With The Stars) үлкен табысқа кенелді. Сол бағдарламаның сег-

менттері де осы кітапта қамтылды.

БАСЫЛЫМНЫҢ ЖАҢАЛЫҒЫ

Бұл басылымда интернетке мәтін жазуға қатысты жаңа материал, соның ішін-

де коммуникацияның күн санап өсіп жатқан саласы – әлеуметтік медиаға қа-

тысты мағлұматтар қамтылған. Сонымен қатар конвергенция концепциясынан

бөлек, интернетке салынған түрлі бағдарламаның форматына да мән беріледі.

Жазудың алуан түрлі негізгі форматтары сол күйінде берілген, бірақ қисыны ке-

летін әрі қажет болатын тұста, кейінгі елеулі өзгерісті көрсету үшін адамдар мен

оқиғаларға сілтеме жасалған. Дегенмен есіңізде болсын, автор жазбасын баспаға

табыстаған соң, кітап бір жылдан кейін ғана оқырманның қолына жетеді. Ал бір

жыл ішінде медианың құбылмалы табиғаты кез келген сілтемені әп-сәтте ескір-

тіп жібереді. Мұнда сценарийдің 2012 жылғы ұлттық сайлауды баяндайтын сая-

си роликтер секілді жаңа түрлері кітапқа енді, сондай-ақ керемет жазудың үлгісі

саналатын сценарийлер де қамтылды.

АЛҒЫС СӨЗ

Баспагер Майкл Розенбергке, жоба менеджері Жиотса Ойхаға, заңгер Жен-

нифер Мейер Дарға және Cengage Learning қызметшілері – Эрин Боско, Келли

Стриби мен Рэйчел Скуолтерге жақсы жұмыс істегені үшін ризашылығымды

білдіргім келеді. Контент құрастырушы Ребекка Донахьюге алғысым ерекше. Он

бірінші басылымның рецензенттері – Чарльз Когарға (Астаналық қоғамдық қол-

ледж), Кара Котеллесеге (Кацтаун университеті), Элизабет Фельдманға (Монт-

гомери колледжі) және Барбара Кэрролл Роджерске (Мидлсекс колледжі) дән

ризамын. ЖоАнн Ристің табандылығын әрі сабырлылығын бағалаймын.

оберт Л. Хиллиард медиадағы мансабын спорт тілшісі ретінде бастаған,

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін радиода сценарист-диктор, телеви-

зияда сценарист-режиссер болып қызмет еткен. Нью-Йорк медиасын-

дағы қызметінде театр, кино және телевизия сыншылығын қатар алып жүрді.

Жергілікті екі колледждегі теле-радио пәніне бағдарлама дайындады. Бірінші

басылымы 1962 жылы шыққан, осы кітаптың негізі болған «Сценаристер нары-

ғы» (Writer’s Market – мәтін жазуға баулитын үздік он кітаптың біріне баланады)

аясында сценарий жазу курсын оқытты.

15 жылдай Вашингтондағы Федералдық коммуникация комиссиясының

(Federal Communications Commission – FCC) Бұқаралық теле-радио бөлімін басқар-

ды. 25 федералдық агенттікті біріктіретін, Ақ үйге есеп беретін Федералдық ме-

кемеаралық медиа комитетінің төрағасы болды, сонымен қоса федералдық ме-

диа мен білім беру топтарына басшылық етті. Хиллиард Вашингтоннан Бостонға

көшті, себебі магистратура деканы, үздіксіз білім беру деканы қызметтерін, ме-

диа өнерінің штаттағы профессорлығын атқарды, ал қазір Эмерсон колледжінің

(Emerson College) құрметті профессоры.

Хиллиард бакалавр дәрежесін Делавэр университетінде (University of

Delaware), магистр дәрежесін Кейс Уестерн Резерв университетінде (Case

Western Reserve University), PhD дәрежесін Колумбия университетінде (Columbia

University) қорғады.

Ол медиа туралы 35 том еңбек жазды, оның ішінде Майкл Кейтпен бірігіп

«Хабар тарату дәуірі және айналасы: америкалық радио мен телевизияның та-

рихы» (The Broadcast Century and Beyond: A History of American Radio and Television);

«Ғаламдық теле-радио жүйесі» (Global Broadcasting Systems); «Ашу-ыза толқыны:

Радикал оңшыл жиілігіне қосылу» (Waves of Rancor: Tuning In the Radical Right);

«Лас дискурс: америкалық хабар таратудағы секс һәм арсыздық» (Dirty Discourse:

Sex and Indecency in American Broadcasting); «Баяу үн: жергілікті америкалық радио-

ның өркендеуі мен құлдырауы» (The Quieted Voice: The Rise and Demise of Localism

in American Radio) еңбектері бар. Сонымен қатар «Жанкешті америкалықтар:

азаттықтан кейінгі еврейлер күресінің жалғасы» (Surviving the Americans: The

Continued Struggle of the Jews After Liberation); «Медиа, ағартушылық және Амери-

кадағы контрмәдени революция» (Media, Education, and America’s Counter-Culture

АВТОР ТУРАЛЫ

Revolution); «Холиуд сөйлейді: шынайы әлемнің мәселелеріне наразылық білді-

руге батылы жеткен кинокартиналар» (Hollywood Speaks Out: Pictures that Dared to

Protest Real World Issues) кітаптарының авторы. Сондай-ақ ол бірнеше пьеса және

«Филлипа» (Phillipa), «Көктеген ағаштар» (The Greener Trees) романдарын жазды.

Оның «Үркін: Әулие Оттилиендегі ғажайып» (Displaced: Miracle at St. Ottilien) де-

ректі фильмінде Еуропадағы Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына таман Холо-

кост нәубетін бастан кешкен мыңдаған адамның дін-аман құтқарылғаны суретте-

леді. Хиллиард сол соғыста Америка жаяу әскері қатарындағы жауынгер ретінде

«Күлгін жүрек» (Purple Heart) орденімен марапатталды.

Хиллиард өз еңбектерінде әлемдік бейбітшілік, тең мүмкіндік, азаматтық әді-

лет мәселелерін қозғады, АҚШ үкіметінің, индустрия мен білім беру саласының

кеңесшісі болды. Әлемнің барлық құрлығында дәріс берген ол газет-журнал-

дарға жүздеген мақала жазып, медианың әлеуеті мен жауапкершілігі, халық-

аралық қатынас пен ағартушылыққа қосар үлесі жайында эфирден алуан түрлі

пікір айтты.

детте жазушы/қаламгер жазу үшін қалам, қарындаш, жазу машинкасы

және компьютер секілді асай-мүсейімен кабинетінде оқшау қалады. Әйт-

се де әр сөзді, әрбір бейнені қалыптағанда сан мыңдаған тіпті миллион-

даған көрермен мен тыңдарманды қаперінде ұстайды. Масс медиум үшін жазу

дегеніміз – қалың бұқара үшін жазуды білдіреді. Сіз ұсынатын дүниеде сол ауди-

торияның болмыс-бітімі басты назарда тұрсын!

Миллиондаған адам сіз жазған дүниені жеке-дара немесе кішігірім топта та-

машалайды. Мәселен, бір отбасы төрүйде, кей жасөспірім мектеп ауласында,

студенттер жатақхананың ортақ залында, кей адам автобуста не метрода, ал са-

пардағы жолаушы көлікте көреді. Әлдебіреу iPod секілді шап-шағын әрі мобиль-

ді құрылғылар арқылы кез келген жерден өзіңізбен байланыса алады. Интернет

аудиториясы тұлғалануы (индивидуалдық) былай тұрсын, белгіленген уақытқа

байланбайтын болды. Бір адам компьютерге немесе гаджетке жападан-жалғыз

жармасып отырады. Бәлкім, сіздің жазғаныңызды дүниежүзінде миллиондаған

адам бір уақытта естіп, көріп біледі. Сіз жеке адамға (тұлғаға) немесе ортақ көз-

қарасты қауымға, мүмкін, көзқарасы азды-көпті үйлесетін жалпы жұртқа арнап

жазған шығарсыз.

Әсіресе мұндай аудиторияның көңілдегісін тап басу қиынға түседі, себебі бұл

«ноқталы» (captive) аудитория емес. Телевизия, радио және киберкеңістікте тара-

латын хабардың көбісі тегін. Көрермен театрға не болмаса кинотеатрға ақша тө-

леп кіргендіктен, ол зеріктірмесе не көңілі қалмаса аяқасты шала бүлініп шығып

кете қоймайды. Ал теледидар, радио немесе интернет аудиториясы көріп-тыңдап

отырған дүниесін оп-оңай ауыстырып, көңілінің қошына қарай ақтарады.

Қойылымға немесе киноға баратын адам күні бұрын көруге ниеттенген туын-

дысы жайында мамандар пікірін оқып немесе жарнама арқылы құлағдар бола-

ды. Кейбір телевизия көрермені арнайы шоуларды мұқият таңдағанымен жал-

пы көпшілік үйреншікті болған нақты бағдарламаларды (кешкі сериалдар, от-

басылық ситкомдар, полиция хабарлары, реалити-шоулар, кино арналары т.б.),

жергілікті ақпарат пен жаңалықтар шығарылымын тамашалайды. Көрген хаба-

рында іліп алар қызықты мәйек болмаса басқа арнаға ауыстырады, мазмұнына

мән берместен үзіп-үзіп құлықсыз қарайды. Өкінішке қарай, интернет желісі

мен арналардың көзқарасы жарнама берушімен үйлеседі. Радио тыңдарманы да

Масс медиа

ТАРАУ

Масс медиа

соның ар жақ, бер жағы. Аудиторияның басым көпшілігі музыкалық немесе ток-

шоу форматындағы хабарды тыңдайды, алайда музыканың сазы, ток-шоудың

тақырыбы елітіп әкетпесе, одан қызығырақ арнаға ауыстырады. Көптеген көрер-

мен мен тыңдарман өздерінің назарын аударатын дүниені тапқанша арналарды

сапырылыстырады. Радио мен TV-ға қарағанда интернетте таңдау жетіп-артыла-

ды, сәйкесінше, сан мыңдаған дереккөздің ішінен керегін тауып алады.

Мұның жазушы үшін сыры қандай? Демек, сценарий авторы аудиторияның

назарын аударып, қалт жібергізбей тыңдата алса игі. Әрбір кадр және сөз желге

ұшпай, аудиторияның жүрек қылын шертсін. Қаламгер сценарийге үш қайнаса

сорпасы қосылмайтын, басы артық сәттерді сылып тастасын. Тура, өткір, қара-

пайым тілмен жазылсын. Дүниенің кез келген бұрышын мекендеген тұрғындар

сияқты, масс медиа аудиториясы да ала-құла, дәл осылай киберкеңістікке салын-

ған бағдарлама күллі әлемге жетеді. Көрермен мен тыңдарманның ой-өресі, па-

йымы, білімі, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, саяси көзқарасы және жеке

нанымдары бір-біріне мүлде ұқсамайды.

Соңғы жылдары радио түбегейлі өзгерді. Бір кездері радионың әрбір стан-

циясы нақты қауымдастықтың мұқтажы мен мүддесінің сойылын соқты. 1996

жылғы «Телекоммуникация туралы» заңға сәйкес бүкіл антимонополиялық ере-

желердің күшін жоюы және Федералдық коммуникация комиссиясының (FCC)

кейінгі шешімдері негізінде радио ауқымды әрі шоғырланған индустрияға ай-

налды. Ірі-ірі конгломераттар қолы жеткен радиостанцияларды сатып алды, сон-

дай-ақ 2010 жылға таман жергілікті қызмет көрсететін кішігірім тәуелсіз радио-

станциялар көзден бұл-бұл ұшты. Алып шаһарлардағы бір компания еншісінде

сегіз радиостанцияға дейін бар, дәл осылай әріптестер мен қызметтің шоғырла-

нуы қаражатты үнемдеуге мүмкіндік берді. Құрылтайшы ірі конгломераттар өз

меншігіндегі станцияларға хабарларды айшылық алыс жерден ұсынды, онымен

қоймай «алты аласы, бес бересі» жоқ шалғай аудандарды қамтыды. Сонымен

қатар шоғырланған станциялардың көбінде қызметкерлер саны қысқартылды.

Біреуінде меншікті тілшінің, екіншісінде әуе толқынына шығарушы маманның

жоқтығы салмақты әрі ақпараттық санаттағы жергілікті радионың жұмысына

кедергі болды. Бір жағынан, жаппай музыкаға деген әуестік кеміді, спутниктік

радио абоненттері өсті, интернет-радионың дәурені жүрді, сонымен қатар тың-

дарман өз талғамына сәйкес музыка жанрларын һәм қалағанын іздеп табатын

күн туды. Әлемдік конгломераттар мен спутникпен қамтамасыз етушілер кейбір

өңірлер мен қалаларды жаңалықпен және ауа райы болжамымен хабардар етуге

талпынғанымен, жергілікті ақпарат тасада қалды. Мәселен, шенеуніктер пойыз

апаты салдарынан улы заттардың төгілгені туралы аймақ тұрғындарына ескерту-

ге тырысты, бірақ жергілікті радиода кезекші маман болған жоқ. Жергілікті ра-

дио апат кесірінен болған індет пен өлімнің алдын алуы мүмкін еді. (Егер сіз ра-

дио мамандығын таңдасаңыз, Р. Хиллиард пен М. Кейт бірігіп жазған «Баяу үн:

жергілікті америкалық радионың өркендеуі мен құлдырауы» /The Quieted Voice:

The Rise and Demise of Localism in American Radio/ кітабына жүгіне аласыз).

Бағдарлама тағдырын көркемдік немесе әлеуметтік түйткілдер емес, қаражат

шешеді. Продюсерлер мен жарнама берушілер көрермен мен тыңдарманның

едәуір бөлігін қамтуға және ұстап қалуға жанын салады. Бұл телевизиядағы ар-

найы аудиторияны табатын, ең қарапайым әрі тиімді жолмен жасалады. LCD

(lowest common denominator) термині бағдарлама таргетінің интеллектуалды кон-

тентін сипаттау үшін қолданылады. Арнайы аудиторияға бағытталған салалық

бағдарламалардың артуы өз алдына былай тұрсын, мультижелілі әрі мультиар-

налы кабельдік, спутниктік жүйелер, интернет сайттары күнделікті және түпнұс-

1-ТАРАУ

қа бағдарлама дайындағанда ешкімнің көңіліне келмейтін хабарларға иек арта

бастады. Көбінесе видео дайындаушылардың діттегені ешкімге тіл тигізбейтін

материалды ұсыну сияқты көрінеді. Ең танымал ситком, экшн, полиция мен ау-

рухана хабарлары, реалити-шоу, сұхбат бағдарламалары сияқты коммерциялық

желі шоулары – осы формуланы ұстанады. Пікірлерді ортаға салатын немесе дау-

лы материалдарды ұсынуға дайын хабарлар жоқтың қасы. Дегенмен бұл ережеге

бағынбайтын жағдайлар да кездеседі. «Бостон заңгерлері» (Boston Legal) драмалық

телехикаясының сценарийі қарсылық ретінде үнемі даулы әлеуметтік және саяси

мәселені қозғайды. «60 минут» (60 мinutes) бағдарламасы кейде маңызды мәселе-

лерді талқылайды. Бұл бағдарлама даулы мәселелерді жеңіл жеткізуге тырысады.

Оның алғашқы жетістігі «Деректер кестесі» (Dateline), «48 сағат» (48 Hours) және

20/20 секілді шоулардың таралуына себеп болды. Олар кейде басты оқиғаларды

және маңызды мәселелерді талқыға салады. Дегенмен көп жағдайда олардың

мазмұны дау тудырмайды, адамзаттың мүддесін негізге алумен шектеледі. Дау-

лы мәселелер, егжей-тегжейлі қозғалатын жаңалықтар мен деректі хабарлардың

ғұмыры ұзаққа созылмайды. Сирек жағдайда «Күнделікті шоу» (The Daily Show)

және «Колбер репортажы» (The Colbert Report) сияқты сатиралық комедиялар дау-

лы тақырыптарға өзі цензура жасайды, сондықтан өміршең келеді.

PBS пен NPR-дің кейбір жаңалықтары, ішкі саясат бағдарламалары әлі күнге

қасаң стереотиптермен алысып әлек. Бірақ биліктің қоғамдық хабар таратуды

жан-жақтан қыспаққа алуы, ақыр аяғы, үкіметтің саясатын сипай қамшылауға

ғана ерік беруі «сауысқаннан сақ» хабарларды туындатты. Қазіргі таңда балама-

лы хабарлардан бөлек, интернеттен өз орнын тапқан, масс медиадағы дау-да-

майы көп бағдарлама ток-шоу болып тұр. Алайда масс медиа көбінесе саяси

консерваторларға тиесілі болғанымен (қосақ арасында газет пен журнал да бар),

телевизия, кабельдік желі, радио ток-шоулары кей ережелерге пысқырмайды.

Рейчел Маддоу мен Эд Шульцтің MSNBC хабары эфирдің гүлі болған Раш Лим-

боу, Шон Ханнити және Билл О’Рейли секілді тұлғалар қалыпты оңшылдан ра-

дикалды оңшылға құбылтады. Баламалы жаңалықтар сайты, блогері, туитшісі,

қадағалаушысы (gatekeepers) бар интернет дәстүрлі медиаға қарағанда, сан алуан

ақпарат пен пікірлер ұсынады.

Әйтсе де дәстүрінен жаңылмаған әрі консервативті саясатынан айнымаған ме-

дианың ескілікті қағидалары әлсін-әлсін бұзылуда. Жартылай жалаңаштану, бы-

лапыт сөз, ашық көрсетілген жыныстық қатынас секілді тіршіліктегі түрлі өмір

салты XXI ғасыр хабарын әйгілеп тұр. Эфирде әдепсіз материалдарға тыйым са-

лынғанымен, ұятсыз және анайы материалдар, ересектерге арналған эвфемисти-

калық түрдегі хабарларға белгілі бір жағдайларда рұқсат етіледі. «Хабар тарату-

шы медиум өнімінің сөзінде немесе материалдың өн бойында сексуалды, анайы

көріністер немесе суреттеу кездессе безбенге салу үшін» әдепке жат бағдарлама-

ның бар-жоғын Федералдық коммуникация комиссиясы (FCC) анықтайды. Сон-

дықтан медиа авторы өзі қызмет ететін ұйымдағы заңгермен кеңессін, сонымен

қатар жазылған дүниенің мұртын бұзбай, тұтас беруге күш салсын. Кейде те-

левизияның жоғары рейтингіне бола қасақана салынатын графика, көрерменнің

психологиялық сезімі мен шамына тиетін зорлықтың маңызды түріне жатады.

ДЕМОГРАФИКА

1950 жылдары радио желісінің алдын телевизия орағытқанда, жұмысты тоқ-

татпау үшін аймақтық аудиторияға иек артты, себебі телевизия қызықты ха-

Масс медиа

барларымен, жұлдыздарымен жас тұрмақ жасамыс ортаның (медиум) назарын

аударды. Жекелеген радиостанциялар енді белгілі бір тыңдарман тобының көңі-

лінен шығатын тартымды форматтарды дамытты. Монополиялық бақылаудың

жойылуы мен шоғырландырудың артуы, жергілікті аудитория үшін дайында-

латын хабарларды меншікті қосындармен бірге азайтты дегеніміз есте шығар.

Әйтсе де, ең дұрысы, қаламгер нақты бір аудиторияға жағатын және солардың

көксегенін табатын материал жазғаны жөн.

Бағдарлама немесе станция үшін аудиторияның әлеуетті құрамы «демографи-

ка» немесе «демос» деп аталады. Демографиканың негізгі көрсеткішіне жергілік-

ті нарықтан бөлек, адамның жасы мен жынысы кіреді. Кейбір демографикалық

зерттеулер адамның қызметіне, мамандығына, табысы мен біліміне ден қояды.

Аудиторияның наным-сеніміне, қарым-қатынасына, мінез-құлқына сай саяси

ұстанымы, діні, көрермен мен тыңдарманның қандай базар аралайтыны, қандай

бренд алатыны «психографика» деп аталады. Бұл көпшіліктің қалауы мен қызы-

ғушылығына сай икемдеп жазуды, одан басқа олардың сатып алуы мүмкін өнім

мен сервис түрін айқындайды. Кейде радио аудиториясының демографикасы те-

левизияға қарағанда, дәлме-дәл шығады. Себебі жан-жақты радиоларды есепке

алмағанда, ток-шоулық, ақпараттық, спорттық, діни сияқты алуан түрлі фор-

маттар бар. Әрбір радиостанция музыкалық форматқа және басқа да түрлеріне

қызығушылық танытатын тыңдарман тобына бағыттап, хабар дайындауға тыры-

сады. Радиостанциялар өз аудиториясының шама-шарқын, тіпті нақты қайда

жүріп тыңдайтынын (үйде, жұмыста, көлікте, көшеде), сонымен қатар күндізгі я

түнгі уақытқа бөледі. Кабельдік аудиторияға ыңғайлану оп-оңай, себебі кабель-

дік арналар аясы тар ауқымды қамтиды. Ал кей браузерді қоспағанда, интернет

аудиториясы әдеттегідей бір сайттың бас тақырыбына қызығушылық танытады.

Интернет дүниежүзіндегі алуан түрлі аудиторияға таралады, сонда да кез келген

өнім мен сервисті сатып алуы мүмкін демографикаға қол жеткізуге тырысады.

Демографиканы пайдаланудың негізгі тұжырымдамасы мына мысалда көрсе-

тілген: аудиторияның қызығушылығын тудыру үшін сол өнімнің ішіндегі ұрым-

тал сөзді жарнамада қолданыңыз.

Халқы тығыз орналасқан аймақтағы аудитория үшін жаңа Powerhouse Six – ав-

токөліктің соңғы стилі. Оның жұмсақтығы және сырт көзге көрінетін ұзындығы,

ішінің кеңдігі небәрі 220 cм екенін білдірмейді, шағындығы сондай – кіп-кішкен-

тай автотұраққа сыйып кетеді.

Қаланың іргесінде тұратын орта тап үшін жаңа Powerhouse Six – автокөліктің

соңғы стилі. Оның ішінің кеңдігі сондай – алты бала-шаға, футбол командасы

және мектеп пикнигіне арналған құралдар сыяды.

Қала іргесінде тұратын бай-манаптар үшін жаңа Powerhouse Six – автокөліктің

соңғы стилі. Ұзындығы, жұмсақтығы көліктің жоғары сапада шыққанын әйгілей-

ді; ішкі, сыртқы жабдықталуына қарап, қос-қостап мінетін-ақ көлік.

Ауылдық жердегі аудитория үшін жаңа Powerhouse Six – автокөліктің соңғы

стилі. Көлік сыртының беріктігі және ішінің кеңдігі 51 шақырымға 4 литр жұм-

сайтын қуатты моторына сайма-сай келеді.

Сонымен, түсінікті болған шығар. Аудиторияның жасы, жынысы, табысы, саяси

ортасы, діни сенімі туралы басқа да ақпаратқа қанық болсаңыз, әсері көп контентті

анықтай аласыз. Мысалы, 2008–2015 жылдардағы экономикалық дағдарыс кезін-

де көптеген жарнамада «төмен бағаға» екпін түсірді. Бұл кітап та түрлі форматқа

көшкен кезде, берілген сценарийді сан алуан демографикаға арнап жазуға машық-

таныңыз. Демографиканың маңызды бөлігіне нақты нарықтағы нәсілдік және эт-

никалық құрам кіреді. Радиостанция форматтары аудитория мүддесін көрсетеді.

1-ТАРАУ

Жарнама берушілер тұтынушының жасы, жынысы, әлеуметтік және эконо-

микалық табы, білімі, ұлты мен діні секілді демографиканың басты сипаттарын

ысырып қойып, олардың нақты қандай өнім мен сервисті қалайтынын анықтай-

ды. Оларға көрермен мен тыңдарманның психографикасы қажет. Демографикаға

қарағанда психографиканы індете зерттейді, сондай-ақ тұтынушының өмір сал-

тын, құндылықтарын, мінез-құлқын тіпті жеке басын тап басып тануға тырыса-

ды. Психографика жарнама берушіге өнімді сатып алатын әлеуетті тұтынушыны

көрсетумен тоқтамайды және сол өнімге деген көзқарасын, оған қалай қарайты-

нын біліп береді. Сатып алушының өнімге немесе сервиске деген көзқарасы мен

көңіл кілтін табу – жарнама бағытын нақтылауды жеңілдетеді. Зерттеушілер ауди-

торияны елеп-екшеудің бұдан да терең деңгейін әзірледі. Геодемографика – гео-

графия мен демографиканы біріктіреді, яғни нақты бір өңірді индексіне сәйкес

зерттеп, үй-жайларының сұрқына қарап және басқа да демосына (демографи-

касына) сай әлеуетті тұтынушыларды іріктей түседі. Аудиторияны зерттеуде не-

гізгі демографика тәсілінің қауқары жетпесе, когорталық талдау (cohort analysis)

деп аталатын әдіс бар. Бұл дегеніңіз – адамдар шоғырына қозғау салып, бір ме-

зетте бірдей ойлауына, бірдей сезінуіне бағытталған ортақ байланысты табу. Мә-

селен, маркетингтік науқандар: 1946–1964 жылдардағы бейби-бумерлерге (Baby

Boomers); 1965–1976 жылдардағы X ұрпаққа (Generation X); 1977–1995 жылдар-

дағы Y ұрпаққа (Generation Y) және интернет буыны деп аталатын Z ұрпаққа

(Generation Z) бағышталғаны сияқты нақты бір толқынды көздейді.

Қысқасы, жарнама берушілер өз шоуын қанша адам көргенін ғана білгісі кел-

мейді (арналар мен радиолар сандарға көп көңіл бөледі, себебі рейтинг эфирге

қойылатын жарнаманың бағасын белгілейді), одан бөлек аудитория ішінен жар-

намадан көрген өнімді алатын ықтимал тұтынушыны анықтап, шоуды бастан-

аяқ көшіріп, сол турасында блог жазуды дұрыс көреді.

Себебі кері байланысы бар интернетте аудиторияны тереңірек және кеңірек

зерттеу мүмкіндігі бар. Cіз қарайтын әрбір сайтты Cookie файлы қадағалайды.

Кез келген қаралған нәрсенің мазмұнына байланысты талғамыңызды біледі және

көрген жарнамаңызға талдау жасайды, сонымен қатар қызықтыратын өнім мен

сервис арқылы сіз туралы ақпарат жинайды. Керек десеңіз, қаржылық және ме-

дициналық мәліметтеріңіз жіті қадағалануда әрі керек еткеннің қолында болуы

мүмкін. Қаржылық, медициналық ұйымдар мен компаниялар интернеттің ірі

жарнама берушілері саналады. Жеке өмірге қол сұғу емес пе? Әрине, дәл соның

өзі. Федералды сауда комиссиясы (FTC) 2000 жылдардың басында өздігінен рет-

телуге шақырды. Десе де медициналық жазбаңыз, дәрі-дәрмек рецептілері, қар-

жылық ақпарат және басқа да мәліметтер ашық кітапта тұр.

ЭЛЕКТРОНДЫ МЕДИА

Осы күнге дейін, негізінен, телевизия және радио медиасын қарастырдық. ТV-

ге арнап түсірілген фильмдер жайлы не білдік? Арна жайынан қандай хабары-

мыз бар? Ақылы кабельді арнаға дайындалған сценарий мен жергілікті кабельді

арнаға жазылған сценарийдің арасында қандай айырмашылық бар? Спутник

арқылы таралатын материалды жазуға басқаша тәсіл қажет пе? Интернет үшін

түрлендіріп жазу керек пе? Электронды масс медианың сауытын құрайтын басқа

жүйелерді Гертруд Штайнша айтсақ: «Жазу дегенің – жазылғанды жазу», – де-

сек қателеспейтін шығармыз. Көрерменіне қарай демографика құбылуы мүм-

кін. Эфирге жарамды материалды «ересектерге» арналған ақылы арнадағы ха-

Масс медиа

бармен салыстыруға келмес. Трансляциялық немесе кабельдік болсын кез келген

форматтағы бағдарламаға сценарий жазу техникасында еш айырмашылық жоқ.

Кейде медиум айтылатын ойға (мессежге) әсер етеді.

Кітапта трансляциялық, кабельдік немесе спутниктік хабар таратуға сценарий

жазудың арасы нақты бөлінбеген, бірақ демографика не болмаса басқа да ерекше-

ліктер өзгеше форматты не техниканы талап етеді. Әйтсе де интернеттің жөні бө-

лек. Дамуынан жаңылмаған интернет ХХІ ғасыр басында телевизия мен радиоға

сәл-пәл икемделуден бастап (ескіше медианың ағымдық бағдарламалары негізгі

аудитория санын арттырудың тура жолы болды) өзінің интерактивті мүмкіндігін

ойын-сауық бағдарламаларының шығармашылық негізі етіп алды. Интернетті то-

лық кәдеге жарату үшін түрлі әдіс-тәсіл мен техниканы қажет етеді. 2005 жылдары

Time журналындағы бас мақала «Уақытыңызды TV-де емес компьютерде өткізесіз

бе? Онда сізді TV өзі іздеп табады!» деген тақырыппен шықты. NBC-ден берілетін

«Офис» (The Office) ситкомының қысқа эпизодтарын компьютерде отырған адам

бос уақытында көреді. ESPN, Comedy Central, Discovery, MTV, HGTV және басқа да

кабельдік арналар кең жолақты арналарды (broadband channels) іске асырды. NBC

және CBS арналары тек реалити-шоуларды ғана онлайн көрсетуді күн тәртібіне

қойды. CBS интернетке лайықталған бағдарламаларын ұсыну үшін, жарнамамен

жан бағатын «innertube» онлайн арнасын ашты. Сонымен қатар CBS өзінің бір-

неше телебағдарламасының эпизодтарын телевизия эфиріне шығарған соң, бір

күннен кейін ғана интернеттен көрсетті. CBS Evening News-тің тырнақалды бағдар-

ламасын интернетте толықтай тегін ұсынды. Fox TV-де хит болған American Idol

реалити-шоуы интернетке шықты, тіпті интернет радиосы пайдалана бастады.

Мәселен, Idol қатысушының орындауындағы музыкаларды бірнеше радио қол-

данды. 2008–2010 жылдары онлайн бағдарлама дайындаушылар Cinemax, CNN,

CNN International, College sports TV, E-online, Fox News Channel, GSN (ойын арнасы),

HBO, TBS, TCM (классикалық фильмдер арнасы), WE (әйелдердің ойын-сауығы),

TV Guide және Weather Channel арналарын қосты. ABC мен NBC өздерінің Dancing

With the Stars шоуларын және Desperate Housewives секілді блокбастер бағдарла-

маларын танымал Hulu видеосайтында көрсету үшін бірікті, бұл MySpace және

AOL.com сияқты Hulu-дың серіктес сайттарында бағдарламаларды ұсынуға ұлас-

ты. Интернетке кіру жылдамдығы жоғарылаған сайын түпнұсқасы 10 және 20

минут болатын шоулардың 2 минуттық клиптері ұзарып, толық көрсетуге көше

бастады. Онлайн шоулардың түпнұсқасы Уебизод (Webisodes) деп аталады.

Электронды медиаға сценарий жазудың қыр-сырын үйренушілер телевизия

мен радиоға ден қояды, ал интернеттің күллі медиабағдарламаларды дайындау-

дың әрі таратудың негізі екенін түсінгені жөн. Кейбір сыншылар: «Жаңа медиа

ескі медианың орнын баса алмайды, бірақ радио мен телевизияның дамуына

және жаңа модельдерге бейімделуге себеп болады», – дейді. Ал конвергенция-

ның (екі немесе одан да көп медианың бірігуі) пікірі мүлде бөлек.

Өндіріс техникасы қаламгерге оғаш көрінуі мүмкін. Алайда сценарий авторы

(writer – қаламгер, жазушы) әр медиумның қандай қызмет атқаратынын біліп,

тым құрыса өндірістің басты элементтерін түсінуі керек. Автор сөз саптағанда көз

көріп, құлақ еститіндей етіп жаза білуі керек. Мысалы, телевизиялық фильмнің

форматы студияда аудиторияның қатысуымен түсірілген тікелей эфирдегі шоу-

дың форматына бір мысқал да ұқсамайды. Әр форматта әртүрлі эстетикалық, со-

нымен қатар физикалық тәсілдер көрініс табады. Сан алуан құрал-жабдықтармен,

техникалық құрылғылармен дайындалатын түрлі өндіріс техникалары бар. Қыл-

қалам, кенеп пен бояуды жазбай танитын суретші іспетті қаламгер де өндіріс эле-

менттерін жатқа білсін. Қаламгердің негізгі құралдары екінші тарауда жазылды.

1-ТАРАУ

Радио мен телевизиядан кейін шыққан кабельдік және спутниктік секілді

технологиялар «жаңа медиа» аталып жүр, әрбірден соң таратушы жүйе десек

болар. АҚШ-тағы бірнеше арналар мен фрагменттелген видеолардың аудито-

риясына қарап, кабельдік телевизия секілді кең ауқымда бағдарлама ұсынуды

санамағанда басқа бағдарламалар эстетикасының ескі медиадан еш айырмасы

жоқ. Яғни бағдарлама арнайы немесе сан түрлі жазу әдістерін сирек талап ете-

ді. Олар, негізінен, дәстүрлі телевизия немесе радиода шығатын хабарларды тек

қана қосымша сервис арқылы таратады.

Бірақ киберкеңістік ала-құла. Егер де қаламгер жаңа медиумның оң жамба-

сына келетін сценарий жазғысы келсе, интернетке тән бірқатар арнайы техника-

лық, эстетикалық және психологиялық параметрлерді түсінсе, әрі кәдесіне жа-

ратса игі. Әу баста телевизия үшін бағдарлама дайындау маңызды болса, бүгінде

интернет үшін де дәл солай. Мысалы, кино не деректі фильм, пьеса не кез келген

радиобағдарламаға сценарий жазу үшін қолданылатын әдіс-тәсілдер телевизия-

ның талаптары мен мүмкіндігіне сай бейімделуі керек. Бүгінгі интернетке жазу

үшін де, сол принцип қолданылады.

ТЕЛЕВИЗИЯ ЖӘНЕ БҰҚАРАЛЫҚ АУДИТОРИЯ

Телевизия өз бойына театрдың табиғилық құндылығын, киноның механика-

лық мүмкіндігін, радионың дыбысын, аудитория зейінін, сонымен бірге өзіне тән

электронды қауқарын үйлестіреді. Телевизия өзінен бұрынғы коммуникация

медиасына тән игіліктің бәрін өз кәдесіне жаратады.

Телевизия аудиторияның бірін-бірі толықтыратын қос саласы субъектив-

тілік пен объективтілікті біріктіреді. Автор мен режиссер камера, электрон-

ды құрылғылармен аудиторияның ынта-ықыласын арнайы стимулдармен

(stimuli) жетелей отырып, олардың назары мен эмоциясын субъективті зейінге

бұра алады. Телевизия аудиториясы да спектакль аудиториясы секілді, қандай

да бір көрсетілімнің барлық аспектілеріне түгелдей ден қоя (фокус) алмайды.

Сценарийдегі қандай да бір объект не болмаса нақты сәттерді анық көрсету

үшін телевизия аудиториясына ірі планда, зумда (жақындату), бөлінген экран-

да, екінші камерада немесе басқару пультінде (микшер) қозғалту арқылы бері-

леді. Аудитория назары астарлы реакцияға, сонымен бірге айқын әрекетке де

бағытталуы мүмкін.

Жаңалықтар шығарылымы және деректі фильмдер секілді сахналық емес

хабарларға сенім ұялату үшін объективтіліктің орны бөлек. Объективті зейін жасау –

көрермен көз алдына орындаушыны анық әрі қанық етіп әкелумен іске асады.

Мысалы, акт залы немесе театр залы, керек десеңіз, тікелей эфирдегі перформанс,

кинотеатрдан гөрі ірі планда не болмаса зум арқылы жақыннан түсіру.

Иллюзияны мұрат еткен көп драмаға қарағанда, сахналық емес бағдарламадағы

орындаушы (тележүргізуші, диктор, комментатор) аудиториямен иллюзиялық

емес қарым-қатынасқа қол жеткізуді көздейді. Көптеген бағдарламадағы шектеулі

хронометраж, шағын экраннан көру, сонымен қатар төрүйде не жатын бөлмде

тамашалау, кез келген жерде iPod-тан эффект салу кинотеатрда көрсетілген

киноға қарағанда, өзгеше сценарий жазу әдістерін талап етеді.

Алғашқы күннен бастап телевизияның барлық қойылымдары тікелей эфирде

үздіксіз көрсетілсе, таспаға басылмаған телевизия түсірілімнің тоқтамауын

қолдайды, себебі кино экранындағы эпизодтар кезек-кезегімен ауысып отырады.

Бірнеше телевизиялық бағдарлама түсірілімде біршама үзілістермен тікелей

Масс медиа

эфирдегідей түсіріледі. Бұл тұрғыда телевизия театрдың басты эстетикалық

элементін пайдаланады.

152 см немесе одан да үлкен теледидар экранының өлшемі таңбалар саны

мен параметр өлшемін шектейді (теледидарда үлкен масштабты фильмдердің

қаншалықты нашар көрінетініне назар аударыңыз), сонымен қоса драмалық

хабарларға шамалап уақыт береді (жарнаманы, басталуы мен аяқталуын қосып

есептегенде, жарты сағаттық шоуға 21 минут, бір сағаттық шоуға 42 минут уақыт

белгіленеді). Әсіресе кішкентай қол құрылғысымен көруге қолайлы. Телевизия

киноның әрбір механикалық техникасын пайдаланады, көпқырлы әрі икемді

етіп көріну үшін өзіне тән электронды техниканы қосады. Ең үздік шоулардың

өзі әлі күнге шағын экранда және шектеулі уақытта көрсетіледі, бұл белгілі бір

кейіпкерлердің ғұмырын шақтап (жұмырлап) беруге саяды.

Телевизияның механикалық және электронды экспансиясының жағымсыз

тұсы да бар. 1956 жылы редакциялауға болатын видеотаспалар пайда болғаннан

кейін телевизия бірте-бірте табиғи қойылымды ысырып, алдын ала таспаға жа-

зуға көшті және шоуларды түсірді. Осылайша Нью-Йорктегі тәжірибелі театр

актерлері бар телевизияның өндіріс орталығы Холиудқа көшті. Көп ұзамай теле-

визияда холиудтық әдіс-тәсілдің айдарынан жел есті. Кейбір сыншылар «телеви-

зияның басым бөлігі кинокартина қорапшасына айналды» деген уәж айтты. Ал

киносыншылар: «Холиудқа көшкен телевизияның әдіс-тәсілдері киноға кері әсер

етіп, қысқартып, былжыратып және әлсіретіп жіберді», – деп санайды.

Автор телевизияның визуалды қасиетін естен шығармасын. Визуалды эле-

мент айтпақ ойды жеткізгенде диалог керек емес, көп жағдайда диалогтың басы

артық болуы мүмкін. Фильм сценарийін жазу үшін жұмысқа алынған, көздің

жауын алатын диалогымен танымал бродвейлік драматург туралы хикая бар. 30

беттік тритменттің (диалогсыз сценарий) бірінші актісінде ерлі-зайыпты жұп-

тың демалыс уақытында қонақүйге келгенін, бөлмелеріне жайғасқанын жазды.

Әзіл-қалжыңы аралас, отыз минуттық емен-жарқын әңгімеде күйеуінің өзге қыз-

келіншектерге көз салатынына әйелі ренжиді. Кәнігі киногер тритментті шолып

шығып, тәп-тәуір ситуация екен деп топшылайды. Алайда 30 беттік диалогтың

орнына бір бетке жетер-жетпес визуал нұсқаулар жазды. Онда ерлі-зайыптылар

қонақүйге кіреді, ресепшнде тіркеледі, лифтіге бет алады, еркек лифтіде құр

тұрмай, оператор келіншекке құмарлана қарайды, ал лифт жабылғанда әйелінің

бұлқан-талқан болып жақтырмаған кейпі анық көрінеді.

Қарапайым ғана тест көптеген телевизия сценаристері өздеріне тән медиум-

ның визуалды болмысын жете түсінбейтінін көрсетсе керек. Теледидарды қосы-

ңыз, тек дауысын қалдырып, экрандағы көрініс жоғалғанша жарықты азайты-

ңыз. Жарнамадан бастап драмаға дейінгі қанша бағдарлама бар екеніне мұқият

назар салсаңыз, сонша видео көрсетілгеніне көз жеткізесіз. «Телевизия – жай ғана

суреті бар радио», – дейтін кей сыншылардың сөзінің жаны бар-ау.

РАДИО ЖӘНЕ БҰҚАРАЛЫҚ АУДИТОРИЯ

Радио визуалды қалай ұсыну жөнінен шектелмейді. Автор аудитория сана-

сында дыбыс эффектілері, музыка, диалог, тіпті үнсіздікті қосып көрініс туды-

рады, сол көрініс тыңдарман қиялында ғана шектеледі. Радио қаламгерге мезгіл

мен мекенге байланбайтын еркіндік береді. Локация мен қозғалысқа шектеу жоқ.

Қаламгер физикалық әрекеттің шексіз түрін суреттейді, ғарыштағы галактика-

ларды және ғасырлар тізбегін әп-сәтте музыкалық өткелмен-ақ шарлап шығады.

1-ТАРАУ

Телевизия шыққанша радионың негізгі өнімі драма болған заманда, қаламгер-

лер Star Trek пен клондары және Star Wars секілді телевизияның сүйіктісіне айнал-

ған ғылыми-фантастикалық фильмдердің негізін қалады. Қаламгер Ховард Кох

пен режиссер Орсон Уэллстің War of the Worlds радиоқойылымы әлі күнге дейін

өзінің көптеген арандатушылығымен күллі әлемге танымал. Америкадағы радио

түгелдей музыка мен ток-шоудан құрылды. Жарнама мен эпизодтық сюжет-

терді ескермегенде, коммерциялық радиода көркем жазу мен режиссура сырт

қалды. Десе де тып-типыл жоғалған жоқ, аурал (құлақпен еститін) медиумның

ерекшелігін зерттегісі келген жанға әлі де мүмкіндік бар.

Радио аудиториясы сценарий авторы мен режиссердің естірткісі келген дү-

ниені ғана сайрайды. Аудитория өз қиялындағы көріністерді «көреді». Басқа ме-

диум авторына қарағанда, радио редакторы санадағы бейнені әсерлі етіп бере

алады, себебі радиодағы қиял көзбен көргенмен шектелмейді. Радионың субъек-

тивті қасиеті визуалды көрсетуге келмейтін не болмаса қымбатқа түсетін мекен-

дер, кейіпкерлер мен оқиғаларды еш тартынбай жазуға мүмкіндік береді.

Қаламгер тыңдарманды кейіпкердің не орындаушының дәл іргесіне не бол-

маса қалаған қашықтыққа қоя алады. Дауыс қашықтығы және микрофонмен

байланыс аудиторияның кейіпкерлерге және сахнаға көзқарасын анықтайды.

Мәселен, аудитория екі адамның әңгімесін тыңдап тұрсын, қаламгер бірінші ке-

йіпкерді микрофоннан алыстатса, тыңдарман өз қиялында екінші кейіпкермен

қалып, бірінші кейіпкердің қашықтап бара жатқанын елестетеді. Әрине, әр тың-

дарман өз қиялында бір дыбыс екпінін түрліше елестетер, өйткені әр адамның

психологиясы немесе бастан кешкен өмірі әрқилы. Дегенмен жақсы қаламгер

тыңдарманға эмоция мен реакцияны біркелкі жеткізу үшін жеткілікті дәрежеде

ортақ элементтерді табады. Мысалы, бірде-бір телевизия шоуы дәл радиодағы

War of the Worlds секілді бұрын-соңды болмаған жаппай шу шығарған жоқ.

Көрініс құр өзі көрсетілмей, диалог әрі дыбыспен жетсе – құба-құп. Тігісін

жатқызып жеткізгеннен дұрысы жоқ. Радио көңіл күйді аулау үшін кейіпкермен

қарым-қатынас орнату үшін, бағдарлама қатысушылары туралы аз-кем ақпарат

беру үшін, сахнаны сипаттау үшін, сонымен қатар көріністі түйіндеу үшін баян-

дамашыға немесе дикторға жүгінеді тіпті тыңдарманның бағдарламаға, қатысу-

шыға немесе орындаушыға деген көзқарасына пікір білдіреді. Кейде теледидар-

да түгелдей тек визуалды түсіріліммен көрсетілетін декорация радиода диалог,

музыка, дыбыс және үнсіздік арқылы берілуі керек.

Мемлекеттік радиостанциялардағы кейбір бағдарламалар болмаса, радио-

дағы драмалық көптеген жарнаманың негізгі элементі ретінде қойылымдардан

ілуде біреу ғана қалды, біз медиумның эстетикалық әлеуетіне көз жұма қарадық.

Кей-кейде радионың негізгі өнімін елемейміз, арагідік жарнаманың көркемдік

қуаты керемет шығады, шынтуайтында, мини-драманың жүгін көтереді.

Радиоға арнап жазылған жарнама сапасы мен телевизиялық жарнама ара-

сында айырмашылықтың бары рас, саундтрек тек радиожарнамада қолданыла-

ды. Еңбек жолын колледжде радиохабар жазумен бастап, Ұлттық радио хабар-

ларын таратушылар қауымдастығының президенті қызметіне дейін көтерілген,

сондай-ақ WGLD-дің және Солтүстік Каролинадағы басқа да станциялардың бұ-

рынғы президенті Бернард Манн былай дейді:

«Мені толғандыратын нәрсе – ой-қиялды дамытатын радиоға арнап

жазылған сценарийдің аздығы. Радиодағы копирайтерлерге сабақ болсын

деп, ескі радио-шоуды бағдарламалардың бір бөлігі ретінде қойдық. Сол

кездері тыңдарман өз қиялына жүгінетін. «Баяғы жартас – сол жартас». Радио

медиумы бәз қалпында. Автор баяғыша тыңдарманның өз қиялына қайта

Масс медиа

ерік беруіне қақы бар. Некен-саяқ қолданылады. Әрине, бүгінгі радиода

шынайы драматургиялық шығарма жоқтың қасы, бірақ қиял күн сайын сан

мыңдап шығатын көшірмелерде там-тұмдап кездеседі. Жарнама беруші

көбінде жарнама менеджеріне: «Көрінісі жоқ радионы қолдана алмаймын», –

дейді екен. Керісінше, радионың қуаты – осында. Дайын көрініс қиялға

түк қалдырмайды, бірақ суреттеу тыңдаушының көкейіндегісін немесе

көңіліндегі бейнелерді дәлме-дәл береді.

Шын мәнінде, радио – қиял өнері. Мультитрек және цифрлық жазу

секілді технологиялар құлақ төсейтін, яғни аурал медиумның әлеуетін одан

әрі арттырды. Радио қаламгері тыңдарманның ақыл-парасатының тереңдігі

мен қиял көкжиегінің кеңдігіне сай шектеледі. Стан Фребергтің топ жарып,

марапат алған («Қиялды кеңейту» Stretching the Imagination) радиожарнамасы –

жұп-жұмыр, айналасы тегіс келген сценарийдің жарқын мысалы».

ЕР АДАМ: Радио ма? Жарнамамды не үшін радиоға беруім керек?

Көріністен жұрдай... сурет атымен жоқ.

ЖІГІТ: Тыңдаңыз, телевизияның қолынан келмейтін дүниені радио

ғана суреттеп бере алады.

ЕР АДАМ: Қайдам, мұның екіталай.

ЖІГІТ: Иә, мейлі. Жарайды, мына қызықты қараңыз (жөткірінді).

Елестетіп көріңіз, тартылған су орнына ыстық шоколадқа

толған Мичиган көліне көк тіреген таудай, кілкіп тұрған

кілегей құйылды. Сосын Корольдік Канаданың әскери

ұшақтары көпіршіген кілегейге он тонна коктейль шиесін төкті,

ғажайыпқа куә болған 25 мың адам есі шыға шапалақ ұрды.

Жарайды... тауды елестетіңіз...

ДЫБЫС: ТАУДЫҢ БАЛҚУЫ ЖӘНЕ СЫҚЫРЛАУЫ!

ЖІГІТ: Әскери ұшақтарды елестетіңіз!

ДЫБЫС: ҰШАҚТАРДЫҢ ШУЫЛЫ.

ЖІГІТ: Коктейль шиесін елестетіңіз...

SOUND: БОМБАНЫҢ ЖАРЫЛҒАНЫНДАЙ, ШИЕНІҢ КІЛЕГЕЙГЕ «ГҮРС»

ЕТІП ТҮСУІ.

ЖІГІТ: Сонымен, жиырма бес мың адамның дүр еткен шапалағы...

ДЫБЫС: ҚАПТАҒАН АДАМНЫҢ АЙҚАЙ-ШУЫ. ДЫБЫС ҮДЕЙ ТҮСЕДІ, ӘРІ

КҮРТ ҮЗІЛЕДІ!

ЖІГІТ: Енді... осыны телевизияда жүзеге асырып көресіз бе, қалай?

ЕР АДАМ: Ұқтым...

ЖІГІТ: Кешіріп қоярсыз, енді көзіңіз жеткен шығар... радио – қиял

көкжиегін кеңейтетін арнайы медиумның өте ерекше түрі.

ЕР АДАМ: Сонда теледидар қиял көкжиегін кеңейтпей ме?

ЖІГІТ: Дәл солай, 53 см-ге дейін ғана сәл-пәл кеңейтер.

Ізгі ниетпен Freberg, Ltd.

1-ТАРАУ

ИНТЕРНЕТ АУДИТОРИЯСЫ

Интернет аудиториясы басқа медиадан әлдеқайда өзгеше. Бір мезетте бір

сайтты миллиондаған адамдар қараса да, интернет аудиториясы бір-бірімен ақ-

парат алмасуда жеке-жеке адамдардан құралады. Интернеттің интерактивті қа-

сиетінің арқасында аудиторияның әрбір мүшесі қалыс қалмай, коммуникация

процесіне араласады. Ұсынылған материалды бақылаумен қатар, интернеттің

икемді қасиеті бар. Теле-радио тұтынушыға қарағанда, интернет пайдаланушы-

ның таңдау мүмкіндігі жетіп артылады. Жүздеген арнасы бар радио мен телеви-

зия да таңдауға кенде емес, бірақ адам интернеттегі жүз мыңдаған дереккөздің

ішінен керегін табады. Керек десеңіз, YouTube секілді таратушы сайтты игерген,

жеке блог пен туит жазатын әрбір адам, қаласа бағдарлама дайындаушы бола

алады. Ең маңыздысы, дәстүрлі медианы трансұлттық корпорациялар мен қа-

рақан басын ойлайтын корпоративтік басшылар, яғни өз мүддесін ғана көксей-

тін хабар дайындауға қызмет ететін гейткиперлер жіті бақылайды. Бұдан бөлек,

кейбір үкіметтер интернет сервис провайдеріне (ISPs) егелік ету арқылы бағдар-

ламаларды қолда ұстауды көздейді. Кез келген топ немесе жеке адам балама бағ-

дарлама дайындағысы келсе, интернет ашық әрі тегін. (Осы айырмашылықтар

5-тарауда көрсетілген).

Продюсерлер, режиссерлер және осы кітаптағы сценаристер үшін бұл нені

білдіреді? Медиум не жазғанымызды аудиторияға тәпсірлейді... Киноға сцена-

рий жазу қойылымға сценарий жазудан мүлде бөлек, дәл солай, радиоға сцена-

рий жазу киноға не қойылымға сценарий жазу емес, ал телевизияға сценарий

жазу мен радиоға сценарий жазудың жөні екі бөлек. Сценарийді белгілі бір ме-

диумның эстетикалық және техникалық талаптарына сай жазамыз.

Кино, видео және аудионы кең ауқымда таратудың көзі интернет болғанымен,

Холиуд фильмдері мен телевизиялық хабарлардың, радио мен музыкалық ау-

диоматериалдардың продюсерлері интернеттің талаптары мен қажетіне жарап

тұр. Десе де олар интернетті көбіне-көп жай ғана таратушы медиум ретінде пай-

даланады, дәстүрлі кино, телевизия немесе радиоға қарағанда, өздерінің өндірі-

сі үшін мүлде басқа креативті орта екенін толық түйсінген жоқ. «Интерактив»

терминін қаперіңізде ұстаңыз. Интерактив – интернет медиумына сценарий

жазудың кілті. Мәселен, журналистер қауымы интернетке арналған сценарийді

еш қатесіз әрі «екі шоқып, бір қарап», аса мұқият жазады. Әйтпесе қолда бар

ақпаратты көрермен мен тыңдарман дереккөздерден қарап, електен өткізеді,

материалдың әсері мен салыстыру шеберлігін пайдаланады. Сонымен қатар ин-

тернеттің ақпараттық аудиториясы бір мезетте жаңалықтарға қатысты сан түрлі

пікірлер мен жан-жақты талдауларға қол жеткізеді, ұлтшылдық, өз жерін ғана

мақтау, саяси және экономикалық жарнамалар секілді біржақты ақпаратты

айналып өтеді. Жай тілмен түсіндірсек, әдеттегідей видео, аудио және киноны

таратуға қарағанда, аудиториядағы жеке тұлғалар интернеттегі бағдарламаны

дайындауға белсенді, әрі интерактивті түрде атсалысады, өз бақылауында ұстай-

ды. Әртүрлі форматтағы тарауларда автордың аудиторияның осы интерактивті

еркіндігін қалай ұтымды пайдалана алатыны талқыланады.

Қабылдаушыға яки аудиторияға шексіз интерактивті мүмкіндік берілгенімен,

дүниені тудырып, жетесіне жеткізетін, көңіліне әсер ететін сценарий авторы өз

материалын қадағалаудан жаңылмауы керек. Автор аудиторияның киберкеңіс-

тікте жетексіз кетіп, беталды адасып, қандай да бір сезімге, пайымға не болмаса

шешімге ұрынбауын қаласа игі. Автор қандай да бір дереккөзбен қабылдаушы-

Масс медиа

ның сана-сезіміне жетуді мақсат тұтады, әрі интерактивтілікке көбірек мүмкіндік

бергені жөн, бірақ әрбіріне стимулдар беріп, талаптандырып тұруды қаперінде

ұстасын. Тіпті хард жаңалық секілді объективті форматтың өзінде де автордың

айтпақ болған сөзі мен түсіндірмек болған көзқарасы айна-қатесіз жетсін. Ескі

медиада жарнама берушінің, құрылтайшының, кейде продюсер-сценаристің се-

бебінен жаңалық жиі бұрмаланатын, ал интернет болса әдетте қол жетпейтін

танымал ой-таным мен сенім-нанымға, яғни балама көзқарастарға мүмкіндік

ұсынады. Тамашалаушы тарап интернетті емін-еркін ақтарар, бірақ қаламгер

аудиторияны тұсаулы көзқарас пен ақпаратты ұсынатын сайттарға бағыттап

отырады.

Жарнама берушілер мен продюсерлер интернеттің жаһандық нарыққа тез

шығатынын түсінеді. Негізі, медиада қалыптасқан үрдіс – ірі-ірі монополия-

лар мен медиаиндустриялардың бара-бара магнаттардың қолына өтуі шығар-

машылық мүмкіндіктер мен пікір алуандығын шектейді (жазушы әрі сыншы

А.Ж. Либлинг бір кездері кім құрылтайшы болса, баспасөз еркіндігі соның қо-

лында екенін айтқан болатын). Әзірше интернеттегі үлесі аз-маз ғана. Десе де ме-

диамагнаттар, басқа да корпоративтік бақылаушылар, әсіресе интернет сервис

провайдерлері (ISPs) кез келген пайдаланушы мен материалды кері қайтарып,

цензурадан өткізу мүмкіндігін беретін, интернет еркіндігіне қатысты желідегі

нейтралитетті жоятын заңнаманы көздеп жүргені аз жазылып жүрген жоқ. Сан

алуан мәдениетті, түрлі көзқарасты күллі әлем қаламгердің жазғанын тамаша-

лайтынын, тыңдайтынын білуге тиіс. Бұл материалдың мазмұны мен техникасы-

на әртүрлі талаптардың туындауына себеп болады. Ал, негізінен, материалды өз

мемлекетінде, шектеулі аймақта немесе жергілікті мекенде ғана көретін немесе

тыңдайтын болса, мұның жөні – бір басқа.

Даниел Рот Fortune журналында: «Дәстүрлі медиа қаламгерлеріне интернетті

«ашса алақанында, жұмса жұдырығында» ұстайтын «техниканың тілін табудан

(techie) асқан қиыны жоқ», – деп жазды. Дәстүрлі медиа түрлері материалдың

мазмұнын бірінші орынға қойып, техникалық тұсына жүрдім-бардым қарайтын.

Керісінше, техниканың тілін білгіштер (techies) әдетте видео-аудио қолданушы-

ларын жаңа техникалық коммуникациялар әлеміне бейімделе алмайды деп тон

пішіп, ығырын шығарады, тіпті кейде кемсітеді. Осы уақытқа дейін техниканың

тілін білгіштердің мерейі үстем болып келгенімен, арадағы алшақтық біршама

азайды. Жаңа медиа операторларына таратылатын материалдан гөрі, интернет

коммуникациясы құралдары мен процестері артық. Хабар таратушы ұйымдар

шеберліктерін ұштап, барынша қолайлы болуға тырысады. Мысалы, Ұлттық ха-

бар таратушылар қауымдастығы (www.nab.org) сайтында хабар таратушыларға

әсер ететін жаңа медиадағы дамуға қатысты жаңа технология, конвергенция, ин-

тернет ақпараты мен кеңестерге сілтемелер бар.

Интернет дәстүрлі медиаға пайдалы әрі бәсекелес болуы мүмкін. Интернет

танымал музыканы кеңінен таратты, оған қоса, кейбір белсенді емес радио фор-

маттарын қайта жандандырды. Мысалы, әртүрлі қауымдастықтағы бірқатар

адамдар ғылыми-фантастикалық драманы ұнатар, бәлкім, Конгресс кітапхана-

сының «таспадағы кітаптар» сериясын тыңдағысы келер. Қандай да бір қауым-

дастықта экономикалық жағынан кез келген радиоға шығару үшін адамдардың

жетіспеушілігінен мұндай бағдарламалар сирек ұсынылады. Алайда интернетте

«сүрленген» бағдарлама («dead» program) жетістікке жету жолында мемлекеттік

және халықаралық деңгейде қарақұрым адам санына қол жеткізуі мүмкін.

Одан бөлек, эфирлік станциядан не болмаса арнадан арнайы уақыт сұрай-

тын немесе сатып алатын дәстүрлі медиаға қарағанда, интернет кез келген адам-

1-ТАРАУ

ға кез келген жерде өзгелермен байланысуға мүмкіндік береді, соның әсерінен

материалды таныстыру, мақұлдау үшін өздерінің жазбаша әдістері бар көпте-

ген әлеуметтік сайттар құрды. Кітапта әлеуметтік желідегі қарым-қатынас үшін

жазу әдістерінің кейбірі кейінірек талқыланады.

СӨЗ АСТАРЫН ТҮСІНУ

Автор сапалы материалды мөлдіретіп жазатын талантын ғана игермей, нақ-

ты қолданылатын материалды талқыға салып, төрелік етеді. Әсіресе телевизия

мен радиоға сценарий жазғанда, зәрезаптың көкесін цензурадан көреді.

Цензураның бірнеше бастауы бар. Тәуелсіз продюсер не арна болсын, про-

дакшн агенттігі әдетте қандай материалдардың өтімді екеніне жол көрсетіп,

жөн сілтейді. Контентті анықтауда жарнама берушілердің орасан зор себі тиеді,

жарнамашылар қылаудай селкеу тапса, бағдарламаға демеушілік жасаудан бас-

тарын ала қашады. Қысым көрсету топтары арыз жазып, тіпті арналар, станция-

лар мен продюсерлер қарсы шығады. Телевизия сыншысы Жей Нельсон бірде

әзіл-қалжыңға жықпай: «Далада жатқан сатпақ-сатпақ үш ашық хат демеушіге

дегенін істете алады», – деп жазды.

Медиақұрылтайшылар өз бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жеке және

қоғамдық көзқарастарын білдіреді, тым құрыса, келіспейтін пікірлері жариялан-

ғанын қалайды. Медианың көбі консерваторларға тиесілі болғандықтан, консер-

вативті көзқарасты ұсынады. (Бір қызығы, көп адам «либералды медиаға» жүгі-

ну арқылы қателеседі). Станция менеджерлері, продюсерлер және бағдарлама

режиссерлері кейде өз көзқарастарын шарттың аясында айтады, басшылармен

тәжікелеспейді, олардың жұмыстарына да зиянын тигізбейді.

Цензуралық материал

1934 жылғы «Коммуникация туралы» заңнамада хабар материалдарына цен-

зура жасауға тыйым салғанымен, Федералдық коммуникация комиссиясы (FCC)

«Бейәдеп немесе былапыт сөз, тіл немесе мағына» үшін айыппұл салатын, әйт-

песе тарату лицензиясын қаңтарып қоюға қақысы болды. «Әдепсіздік» тармағы

ФКК уәкілдерінің еркінде еді, кез келген сәтте бұрмалай алатын. Соңғы онжыл-

дықта қоғамдық консервативтік көзқарас пен президент әкімшілігі Федералдық

коммуникация комиссиясы (FCC) жаратпайтын қандай да бір бағдарламаға қар-

сы шаралар қолдануға түрткі болды. 1996 жылы азаматтық бостандық топтары-

ның және «Балалар телевизиясы үшін» қозғалысының қарсылығына қарамастан,

Жоғарғы сот көрермен балаларды қорғағандай сыңай танытып, ересектерге ар-

налған бағдарламалардың «қауіпсіз айлағын» (safe harbor) құруға ФКК-нің құқығы

бар деп қаулы шығарды. «Балалар кешкі сағат 22:00 мен таңғы 06:00 арасында

теледидар көрмейді» деген болжамға сүйеніп, бұл уақыт аралығын «қауіпсіз

айлаққа» жатқызды. Керісінше, «ересектердің» хабарлары таңғы 6:00 мен кешкі

22:00 арасында көрсетілмейтін болды.

ФКК әсіресе шектен шыққан материалдар ұсынатын ток-шоу жүргізушіле-

рін орнына қойды. Әдепсіздік астарын ешқашан нақты айқындай алмағанымен,

ФКК «Миллер тесті» деп аталатын 1973 жылғы Жоғарғы соттың «Миллер мен Ка-

лифорния» ісіндегі шешіміне сүйенеді. Бұл туындыны әдепсіз бейне немесе бы-

лапыт сөз екенін үш критерий бойынша бағалайды: (1) қарапайым адам туынды-

Масс медиа

ны қазіргі заманғы «қауымдастық стандарттарына» салғанда, қалыпты мүддеге

иек артады; (2) штат заңнамасында белгіленгендей, туындыда жыныстық қаты-

нас көпе-көрінеу қорлайтын жолмен көрсетіледі; (3) сонымен қатар туындының

не әдеби, не көркем, не саяси немесе ғылыми құндылығы жоқ болады. Көптеген

сыншылар Федералдық коммуникация комиссиясы (FCC) қауымдастықтағы қа-

рапайым адам үшін белгіленген қазіргі заманғы стандарттарды түсінбей дал. Ал

комиссия компанияларға, станцияларға және орындаушыларға бейәдеп бағдар-

ламалары үшін айыппұл салып тастады.

Бұған дейін Жоғарғы сот әдепсіздік туралы бір ғана іс бойынша шешім шы-

ғарды. Конституцияның бірінші түзетуіндегі «Сөз бостандығы және электронды

медиа (интернетті қоспағанда)» туралы ережесіне сай Pacifica Foundation-ге қарас-

ты Нью-Йорктегі WBAI радиостанциясына қарсы қозғалған «Жеті былапыт сөз»

(Seven Dirty Words) ісінде Жорж Карлиннің монологын тіл мен коммуникация

бағдарламасының сегменті ретінде алған. 1978 жылы Жоғарғы сот ФКК белгіле-

ген айыппұлды мақұлдады, бірақ сот әдепсіздіктің аражігін одан әрі қазбалауға

тыйым салды. Осылайша эфирдегі қаламгер сценарий жазғанда «Жеті былапыт

сөздің» берілмейтінін біле тұра, орыс рулеткасын (Russian roulette) ойнауынан жа-

ңылмайды. ФКК-ге түскен кейінгі шағымдар комиссия уәкілдерінің көзқарасы-

мен қауымдастықтың орташа стандарттары негізінде жеке-жеке қаралды. 2012

жылы ФКК-нің әдепсіз материалдар үшін айыппұл салған істі Жоғарғы сот жа-

ратпай тастады, әдепсіздікке байланысты ережелердегі өзгерістер туралы жеткі-

лікті мәлімет бермегені үшін Федералдық коммуникация комиссиясының өзін

кінәлі деп тапты. Алайда 2009 жылғы істе Жоғарғы сот бірінші түзетудегі прин-

циптерді қарастырмады.

1996 жылғы «Телекоммуникация туралы» заңда жаңа теледидарда «V-чип» (V-

chip) болуын талап ететін бап бар. Онда «зорлық-зомбылық, секс және басқа да

бейәдеп материалдарды» қамтитын әртүрлі рейтинг санатындағы бағдарлама-

ларды іріктеуге мүмкіндік береді. «Коммуникациядағы әдептілік туралы» заңна-

ма балаларды қорғау жолында «бейәдепке» жататын материалдардың компью-

тер арқылы таратылуына да тыйым салды. Біріншісі жүзеге асты, сот кейінгісін

қанағаттандырды, ал интернетте белгілі контентке тыйым салатын ұқсас заңдар-

ды сөз бостандығы мен баспасөз бостандығы құқығы бекітілген Конституцияның

бірінші түзетуіне қайшы деп ұйғарды.

Қоғамдық талқылауды, бақылауды мүлдем сипаты жоқ дүние сияқты тыйып

тастап, өмірдің бар құбылыстарын жою мүмкін емес екенін хабар таратушылар

түсінді. Бірнеше ток-шоуда, пікірталас хабарларында және драмаларда ашықтан-

ашық жыныстық қатынасты сөз етеді, көбінде секстің өзін көрсетеді, кейде

«жауырды жаба тоқып» итеңдегендей ғана сыңай танытады. Күнделікті күйбең

тіршілікте, ситкомнан бастап драмада қолданылатын тілде тиек жоқ, әйтсе де

кеңінен тараған төрт әріптік сөзді телевизия эфирге бермейді. Тілді оңды-солды

ойнатуға еркіндік кабельдік телевизиядан, әсіресе ақылы арналардан табылады.

Ашық және нәпсіқұмарлыққа бағытталған материалдарға салынатын қыруар

айыппұл былай тұрсын, 2004 жылға дейін ФКК әдепсіздікке не жататынына

таңдау жасады. Мысалы, Говард Стерн шоуындағы мастурбацияны талқылау-

ды алайық, расында, ұсынылған контексінен-ақ шектен шыққандыққа баланар.

Алайда Опра Уинфри шоуында дәл сол тақырып медициналық және білім кон-

тексінде талқыланса, әдепсіздікке жатпайды. (Бұлар нақты мәліметтер). Боқтық

сөздің тігісін жатқызып, сілтеп жіберу немесе байқаусызда шығып кетуі заңбұ-

зушылыққа жатпайды. Ал 2004 жылы көптеген медиасарапшылар түсіністікпен

қараған оқиға орын алды, бірақ бұл сол уақытта бас көтерген саяси, қоғамдық

1-ТАРАУ

және діни консерватизмнің көрінісі іспетті танымалдықтың кері болды. Жал-

пыұлттық арнадағы Супербоул (Super Bowl) үзілісі кезінде Жанет Жексонның

бір омырауының көрінуі «киім-кешектің ұятқа қалдыруы» еді. 20 жыл бұрын-

ғы («Нью-Йорк полициясы» NYPD Blue) жартылай жалаңаштану мен ситком

хабарлардағы гормондарды ойнатудың жарасы жеңілдеу болатын. «Шок-жок»

(shock-jock) бағдарламаларға қарағанда, ақыр аяғы, бұл халықтық дау-дамайға

ұрындырды. Азаматтық топтар, діни ұйымдар, тіпті Конгресс әдепсіздеу кез

келген материалға ФКК тарапынан қысымды күшейтуді талап етті. ФКК осы

күнде арналарды, радиостанцияларды, керек десеңіз, жеке адамдарға жалпы

сомасы миллиондаған долларлық айыппұл төлетуін жалғастырып келеді. Бір

жағынан, осы қысымның кесірінен Говард Стерн ұзақ уақыт отырған радиодағы

жылы орнын босатып, спутниктік радиоға ауысты. Ал ФКК-нің құрығы спутник-

тік радиодағы контентті реттеуге жете қойған жоқ. Сондай-ақ ФКК-де кабельдік

контентке қатысты ереже атымен жоқ, бірақ осындай реттеудің қаупі және Кон-

грестің кейінгі әдепсіздік үшін айыппұлды өсіру заңнамасы көп медиадағы ішкі

цензураны күшейтті.

Ерик Барноу кино цензурасын талқылайтын «Бұқаралық коммуникация»

(Mass Communication) кітабында былай деп жазды: «Жаманатқа тыйым саларсың,..

бірақ өмірден тұқым-тұқиянымен аластау керек емес қой. Бәлкім, күш-қуаты-

мызды нәпсімен күресуге қайрамайтын шығар. Керісінше, мұның әсері бар ма,

кім білсін? Кодекс ережелері көбейгенмен, ар-ұжданды түртетін адамгершілік-

ті оята алмас. Тұрпайылыққа тоқтам, нәпсіқұмарлыққа ем емес. Цензурашыл

жандайшаптар елге жаймайтын табиғилықты жоққа шығаруға тырысқан кезде,

шынның жүзін жасырған өз бетпердесін өзгертеді. Олар құштарлыққа толы ма-

хаббаттын аластайды, ал махаббаттың орнын ғадауат басады».

Өткір материал

Телевизия мен радиода пікір еркіндігі мен демократиялық идея алмасудың тү-

бегейлі жоғалып кету қаупі бар, себебі медиақұрылтайшылар өткір материалды

беруден ат-тонын ала қашады. Демеушілердің қолдауы және қайшылықтан таза

жақсы рейтингтегі ортақол ойын-сауық хабарлар, өткір материалдар мен орын-

даушылар жиі-жиі бұғатталады. Көптеген компаниялар өткір бағдарламаға де-

меушілік жасаудан бас тартады, сол хабардың кесірінен тәп-тәуір клиенттерінің

теріс айналғанын кім жақтырсын. Көп жайтты байқаған Ерик Барноу: «Аш пәле-

ден қаш пәле» деп редактор басын ала қашса, «Дау тудыратын еш нәрсе қолдана

алмаймыз» деп саналы түрде айтса, онда, шынында, қорқатын нәрсе бар шығар», –

дейді.

Көптеген хабар таратушы станциялар жылдар бойы Әділдік доктринасын

(Fairness Doctrine) жою үшін күресті. Бұл доктрина FCC-дің кей жағдайларда

қоғамдағы маңызды мәселелерді жан-жақты көрсетуге талап етуді уәкілетті қыл-

ды, сол себепті дау-дамайды бірінші орынға шығарды. Президент Р. Рейган Әділ-

дік доктринасын заңға айналдыратын Конгрестің заң жобасына вето салғаннан

кейін 1987 жылы – ФКК оны жойды.

Хабар таратудағы өткір материалдар цензурасының тарихы сала құлаш, ха-

бар таратушылар мен қоғам өкінішке орай, адалдық пен демократиядан сабақ

алмайтын сияқты. Маккартизмнің дәурені жүрген 1950 жылдардағы «қара тізім»

Америка тарихындағы сұмдық әрі масқара кезеңдердің бірі боп қалды. Сонда се-

натор Жозеф Маккарти өзінің айыптау демагогиясымен, тіпті жалған айыптауы-

Масс медиа

мен дүйім Американың үрейін алды. Хабар таратушылар көзбояушылармен

ауыз жаласып, сөз бостандығы мен еркіндікке тұсау болды. Өздерін америкалық

емес, «супер патриот» деп жариялаған топқа сансыз режиссерлер, продюсерлер

және сценаристер кірді. Хабар таратушылар үрейленіп, батылдық пен этиканы

ысырып қойды. Көптеген адамның карьерасы мен өмірі быт-шыт болды. Сол

кезден бері хабар таратушылар өздерінің демократиядан жұрдай әрі жасқаншақ

әрекеттері үшін кешірім сұрауын сұрады, бірақ саяси ұстанымдары цензуралық

тізімде алдына жан салмай келеді. 2001 жылы 11 қыркүйектегі террорлық ша-

буылдан кейін, әсіресе 2009 жылдан бергі саяси қысым мен конформизм нәтиже-

сінде мейнстрим медиа Американың мәртебелі азаматтық бостандығы тоқтаға-

нын, жалпыұлттық наразылықты қоздыратын «Патриоттық туралы», «Сыртқы

барлауды қадағалау туралы», «Ұлттық қорғаныс туралы» заңнамалар барын,

сонымен қатар америкалық азаматтардың дрон арқылы мониторинг жасай ала-

тынын мәймөңкелетіп жеткізеді не болмаса мүлдем жақ ашпайды. Осы ішкі

цензура АҚШ-та Ирак пен Ауғанстандағы соғысқа қарсы шыққан жаппай нара-

зылықтарға да қолданылды. Ілгеріде айтылғандай, медиа консервативті тұлғалар

мен компаниялардың бақылауында. Кейбір жағдайды қоспағанда, интернеттегі

альтернативті медиасайттар ғана болған жайттарды объективті түрде баяндады.

Классикалық ситуациялар – демеушінің өнімі мен сервисін бүркемелеп

эфирге беру, не болмаса бәсекелес өнімді ұсыну себебінен материалға жасала-

тын цензурадан туындады. Сол қатарда 1940 жылдардағы неміс концлагерінің

зұлматын көрсеткен бағдарлама болды. Демеушілік жасайтын газ компаниясы

бағдарламадағы газ камераларына қатысты сілтемелерді алдыртып тастады. Бас-

қа бір бағдарлама азаматтық соғыс драмасында президент Линкольннің аты ата-

латын жерлерді қиып тастады, себебі бұл автомобиль демеушісінің бәсекелесі

шығарған автокөліктің атауы болатын. Өткенге зер салсақ, мұндай оқиғаларға

еріксіз күлесің, бірақ сол заманда күлкілі ештеңесі де жоқ еді. Өз сценарийінің

тұтастығын бұзуға мәжбүр болса, қазіргі автор да күлкісін тыяды.

Кейде бағдарлама мазмұнына қатысты медиақұрылтайшының ұстанымы не-

месе кереғар көзқарасынан цензура қалыптасады. Мысалы, American Broadcasting

Company-дің ел сүйіп көретін «20/20» ақпараттық хабарында Walt Disney World

ойын-сауық кешеніне қызметкерлерді жұмысқа алу және қауіпсіздік мәселеле-

ріне арналған сюжеті бар еді. АВС-дің корпоративті құрылтайшысы Walt Disney

компаниясынан артық-ауыс мәселе туындамайтындығы туралы жазбаша кепіл-

дік берілді. Сюжеттің желкесі қиылды. «20/20» хабары ертеректе Disney-дің басқа

жобасын жерден алып, жерге салған сюжет бергенін айта кету керек. Кейбір цен-

зура қоғамдық реакциядан сескенуден, тіпті демеушінің заңды мүддесінен бөлек

алдын ала қалыптасқан қате түсінікпен жүзеге асады. Обыр ауруымен күресуге

бүкіл байлығын сарп еткен, сауда орталығының иесі болған еврей туралы шын

оқиғаға құрылған қойылымды, демеуші бағдарламадан алып тастады. Себебі

бұл қойылым «сауда орталықтарын иеленген еврейлерге» басқа сауда орталық-

тарындағы қожайындарға қарағанда, көпе-көрінеу артықшылық берер еді.

Бұған тек медиақұрылтайшылар мен демеушілерді ғана кінәләудың қажеті

жоқ. Сценаристер және басқа да қызметкерлер жұмыстан айырылып қалудан

қорқып немесе жұмыс берушіге жағынам деп, өз шындығынан жиі жаңылады.

Мысалы, Бостондағы радиостанция жергілікті діни топтың қысымынан бағдар-

ламаны эфирге шығармады. New England Chapter of the National Academy of Television

Arts and Sciences (NATAS – Телевизия өнері мен ғылымы Ұлттық академиясының

жаңа Англия бөлімі) басқарушы кеңесінің мүшесі мынадай шешіммен таныс-

тырды:

1-ТАРАУ

«Баспасөз бостандығы америкалық демократияның іргетасы саналады.

Бұл санатқа телевизия да кіреді. АҚШ – сыртқы күштердің бақылауынан

құқықтық тұрғыда тәуелсіз медиасы бар әлемдегі аз ғана елдің бірі. Көздеген

мақсаты құптауға тұрарлық болса да қандай да бір топтың, қоғамның немесе

жеке адамның қысымымен осы азаттықтан бас тарту – демократияның

негізгі принципін бұзуға жатады және үкілеп отырған бостандығымызға

сына қағады. Жаңа Англиядағы хабар таратушылар ретінде осындағы әрі

елдегі күллі әріптестерді тайсалмауға, батыл әрекет етуге, сыртқы әсерге

ауытқымай нық тұруға, сөз бен ой-пікір бостандығы белгілеген ашық идеялар

нарығына дем беруге шақырамыз. Әріптестердің осындай бастамаларына

қолдау көрсетуден аянбаймыз».

Керек десеңіз, NATAS Директорлар кеңесінің өзге мүшелері бұл шешімді қа-

раудан бас тартты. NATAS-тың бір қызметкері бұл шешімді «көпшілік тарапынан

станцияның бір мүшесі іске асырған әрекеттің сыны ретінде» қабылдайтынын

мәлімдеді. Расында да, солай еді. Сондықтан бағдарламаның шешімі мен маз-

мұнын сыртқы қысым ғана анықтамайды, сонымен қатар басшылық жеке-дара

хабар таратушы мен қаламгерді идея мен сөз бостандығын қолдауға негізделген

өз принциптері мен батылдықтарынан бас тартуға мәжбүрлейді.

Коммуникация саласының озық оқытушысы және жазушысы марқұм Сид-

ней У. Хед: «Телевизия медиум ретінде дәстүрлі консервативтік құндылықтарға

оң қабақ танытады», – деді, ал қоғамға телевизиядан келетін қауіп еркін ойлы

адамды қолдай қоюы екіталай, бірақ «әлеуметтік-мәдени сарқыншаққа дем бе-

реді». Адамның ақыл-ойы мен эмоциясына медианың ықпалы, сонымен қатар

телевизия мен радионың әсер ету қабілеті медиа бақылаушыларына айдан анық,

оларды көбінесе гейткипер деп атайды. Гейткиперлер қалыптасқан бизнестің,

өнеркәсіптің, қоғамдық және саяси ой-пікірдің, биліктің статус-квосын білдіреді.

Карла Брукс Жонстон кітабында: «Бізді медиа қалай бақылайды? Медиаға қар-

сы не істей аламыз? Медиаға жаһандық бақылау артқан сайын көпшіліктің нені

көріп, еститінін шешетін компаниялар саны бірте-бірте азаюда», – екенін айтты.

Корпоративті жаһандануға қарсы әлем бойынша артып келе жатқан наразылық

акцияларын конгломерат бақылайтын мейнстрим медиа үстірт жауып тастады

немесе бұрмалады. Бұл жолы да сюжеттердің толық нұсқасын интернеттен табу-

ға болады.

Шынтуайтында, жарнама өнімдер мен сервистерді сатады, ал iVladison Avenue

жарнама агенттігі айтарлықтай әсер етеді. Ақпараттық, үкіметтік хабарлар тіпті

ойын-сауық шоулардың өзі саяси немесе әлеуметтік наным-сенімдерге, ұстаным-

дар мен тәжірибелердің құбылуына әсер етпей қоймайды. Хабар таратушы кор-

порация манипулятивті саясаткерлермен, спин-докторлармен, «саясаткердің

бір ұтымды сөзімен-ақ», одан қала берді, саясат пен сайлауды қозғайтын мәйегі

жоқ әрі дау-дамайсыз репортаждан-ақ медианың саяси процеске қаншалықты

тиімді әсер ететінін және тіпті бақылауда қалай ұстайтынын көруге болады.

Медиа адамзаттың не көксейтінін қадағалайтын қос жүкті арқалайды. 1960

жылдардағы азаматтық құқықты талап еткен қозғалысты телевизияда көрсету –

күллі америкалықтың азаматтық құқығына кепіл болған Конгресс акциясын қол-

дайтын көпке дем берді. Вьетнам соғысын телеарнадан көрсету – миллиондаған

азаматтың соғысты тоқтату үшін үкіметке қысым жасауына түрткі болды, нәти-

жесінде бір президент саяси карьерасын мезгілсіз аяқтады, ал екіншісі – Оңтүстік

Шығыс Азиядағы ашық әскери әрекетке тоқтау салды.

Заман кері айналып, уақыт өте келе медиа Америка халқына бұрмаланған

ақпарат беретін, үкіметпен және әскермен ауыз жаласқан күйге түсті. Медиа

Масс медиа

Вьетнам соғысындағы әскерилердің өтірігін әшкерелеген соң, халықтың соғысты

тоқтатуға деген ниеті күшейген еді. Содан сабақ алған Пентагон бұл жағдайдың

қайталанбауына бар күшін салды, кейінгі Гренаданы жаулау, Панамаға баса-көк-

теп кіру, Парсы шығанағындағы қақтығыстар, Ауғанстан мен Ирактағы соғыстар

туралы барлық ақпаратқа қатаң цензура енгізді. Көптеген медиа ұйымдардың

1991 жылы Парсы шығанағындағы жайттың жай-жапсарын біле тұра іркіп қал-

ғаны үшін, Америка халқынан кеш те болса кешірім сұрағаны бар болсын, бірақ

1999 жылы Югославия соғысындағы НАТО-ның іс-қимылына АҚШ-тың қатысы

бар екені туралы жалған әрі мардымсыз ақпарат берген жасқаншақ медиа баяғы

әніне басып, Пентагон мен әл-Каиданың өзара сөз байласқаны Ирактың ядролық

қаруының 11 қыркүйектегі Дүниежүзілік сауда орталығына жасалған террорлық

шабуылға қатысы бар деген желеуді еш шімірікпей айтты. Одан бөлек, Ирак

басқыншылығына дейін-ақ Америкаға төнген қауіптің жалғандығы БҰҰ, АҚШ,

қосымша ОБҚ (CIA) агенттіктері тарапынан ашылған еді. Ақпарат таратудың

шебері Уолтер Кронкайт соңғы шығарылымында үкімет пен әскердің цензура-

сын жерден алып, жерге салып сыбады, ал Косова дағдарысын баяндағанда, сол

цензураның құрсауынан шыға алмаған медианың ит терісін басына қаптады. Әу

баста айтылғандай, медиа өзінің дәстүрлі жолынан жаңылып, бостандығының

байыбына бармауы және қоғамға алғаусыз қызмет ету міндетінен бас тартуы,

үкіметтің жасырын іс-әрекеттерін жарияламауы кесірінен коммуникация ком-

панияларымен сыбайласып телефон әңгімесін тыңдайтын, «терроризмге қарсы

соғысқа» қатысты өзгеше ойлайтын саясаткерлер мен өз азаматтарын негізсіз

тұтқындайтын халге түсті.

CBS-тің бұрынғы президенті Френк Стентон:

«Хабар таратудың демократиялық тәжірибеге әсері, сайлау шеңберінен қайда

алыс кетті. ХХ ғасырдағы алапат дағдарыс, соғыс, майданнан көз ашпаған

әлем, тұрақсыз бейбітшілік, екі онжылдықта екі жүз жылда болмаған

жаңа ұлттардың пайда болуы, адам айтса нанғысыз ғылыми жаңалықтар,

қоғамдық төңкеріс сияқты кесек-кесек оқиғалар америкалықтар үшін

таңсық емес; әуелі құлағын радиоға төсейді, сосын назарын теледидарға

тігеді. Америка халқының шешімі ақпараттық вакуумда қабылданған емес,

себебі олар сұмдық саяси жағдайға ұласуы мүмкін өз заманындағы алапат

оқиғалардың куәсі болды», – деген еді.

Өкінішке орай, медиа өз мұрасын ұмытып кетіп, арнайы үкіметтің не жеке

тұлғаның мүддесін көздейтін виртуалды қолшоқпарға айналып кететіні бар.

Медиа сценарисі түйткілді мәселе һәм оқиға туралы жазғанда адамзаттық ой

мен дамуға үлес қосудан, қоғамды жақсы жаққа жетелеуден, адам баласының

мәселесін шешуден алатын рақат күйді бастан кешеді. Осынша мол әрі ауқымды

шаруаны шешіп тастайтын дәл мұндай мамандық некен-саяқ! Теориялық тұр-

ғыдан алғанда, автор масс медианың халық мүддесіне қалтқысыз қызмет етуіне,

мемлекеттің мәдени әрі ағартушылық стандарттарын көтеруге немесе күшейту-

ге, тұтас елді гүлдендіруге қолғабыс жасайды. Асылында, ниеті таза қаламгердің

өзі арнаның, радиостанцияның немесе жарнама берушінің ығында бақылауда

тұрады, сол әуелгі түп-түзу ниеті аяқасты қалады да, қоғамның мұң-мұқтажы

жетер жеріне жетпейді. Арагідік мүдделердің сәйкес келетіні бар. Жұмысынан

айырылуды қаламайтын қаламгер жұмыс берушінің «құлақкесті құлындай»

айтқанынан шыға алмай қалады. Мұндайда қаламгердің ар-ұжданы халық мүд-

десіне қызмет еткізбей қоймас деп үміт етеміз.

Шығармашылық

өндірістің негізгі

элементтері

ТАРАУ

ежиссер 6 сағаттық минисериал немесе 30 секундтық жарнамаға, тіпті ки-

беркеңістіктегі спамның жұрнағына сценарий түзгенде қандай құралдарды

қолданатынын және медиа-автор да осыларды түгел бес саусағындай білуі

керек. Мәселен, көзбен көретін (visual) не құлақпен еститін (aural) медиумға ар-

нап сценарий жазғанда, сценарийді ұғынықты ететін әрі шырайын кіргізетін шы-

ғармашылық өндірістің негізгі әдістерімен таныс болғаныңыз жөн. Камераның

мүмкіндігі неге жетіп, неге жетпейтінін, аппаратты-студиялық блокта (control

room) қандай саунд немесе визуал эффектілердің барын, қиялдағы бейнелерді

қалыптауға микрофонның себі қалай тиетінін, суреттеу мен өткелдерді сипатта-

ғанда қандай терминология қолданылатынын, сайттың қандай дүниелерден құ-

ралатынын, сонымен қатар әсерлі сценарий жазуға қажет басқа да техникалық

әрі шығармашылық өндірістің асай-мүсейі мен терминдерін жатқа білсін.

Десек те сіз сценарийдің авторы әрі режиссері боларсыз, ендігі жерде про-

дакшн элементтерін анықтау режиссер құзырында екенін естен шығармаңыз.

Автор үшін сценарийге камераның түрлі қозғалысын, пландарды, АСБ-дағы тех-

никаларды тәптіштеп қосудың қажеті жоқ және режиссерге де кедергі келтіреді.

Бірақ нақты бір эпизодты түсіндіру немесе нақтылау қажет жағдайда, мұндай

қағиданы елеп-ескермеуге болады. Сондықтан осы тарау продакшнның, яғни

шығармашылық өндірісінің кейбір негізгі элементтеріне жалпы кіріспе шолу

ретінде әзірленді. Әлбетте, жазушы болуға ниетті жан бір немесе бірнеше ме-

диасалада продакшн курсынан өткені дұрыс.

Себебі медиатехнологиядағы жаңа өзгерістер еш толастамақ емес. Бірнеше

жыл бұрын қалыпты саналған нәрсе, бүгінде ескіруі мүмкін. Цифрлық камера-

лар, жад, компьютерлік графика және басқа да тұрақты өзгерістер жаңа нәрсе-

нің дайындалуына, оның қалай жасалуына және қалай жететініне ықпал етеді.

Компьютерлер мен iPhone-дар күн санап дәстүрлі аппараттар мен мамандардың

жұмысын молынан атқарып отыр. Автор жаңа технологияны жатырқап немесе

өз кәдесіне жаратқысы келмеген күнде де, медиаға қатысты сценарий жазу про-

цесіне технология қалай әсер ететінін білсін.

Көрермен кабельдік және спутниктік телевизияны эфирлік телевизия қыз-

метінен өзгеше дүние ретінде таниды, бірақ мұндағы айырмашылық, негізінен,

тарату құралдарында тұр. Қазіргі уақытта бағдарламаларды, негізінен, трансля-

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

циялардағы айырмашылықты ұтымды жоятын спутниктік және кабельдік сияқ-

ты платформалардан қабылдайтынымыз рас, десе де күн өткен сайын бағдарла-

маларды компьютер, планшет және смартфон сияқты түрлі қабылдағыштардан

жиі тамашалайтын болдық. Алайда теледидар әлі де медиум ретінде қала бер-

мек. Сценарий де баз баяғы стильде жазылады. Кей тұрғыдан алғанда, бағдар-

лама дайындау қаламгердің өзгеше қырағылығын талап етуі мүмкін. Мысалы,

көптеген кабельдік франшизалар құрамында аймақтық арналар бар, сондықтан

меншікті тілшілер қосынынан тікелей эфирді дембіл-дембіл ұсынады. Әдетте

бұл бағдарламалардың түрі мен мазмұны жарым-жартылай кәсіби сапада да-

йындалады, көбінесе нақты бір тақырыпқа маманданған әрі соған қызығатын

мүдделі топтардың қолынан шығады. Қаламгер кейде ескі жабдықты пайда-

лануға мәжбүрлейтін тікелей эфирдің шектеулерін түсінгені абзал. Аймақтан

тарайтын, әсіресе қалың бұқараға арналған арналар әу бастан медиадан сырт

қалған көрші елдерге, этникалық азшылыққа және басқа да мәдениеті әр алуан

топтарға телевизиялық хабар таратуға мүмкіндік берді.

Өйткені кабельдік және спутниктік теледидар пайдаланушыдан ақы талап

етеді, ал кейбір арналар – әр арнаға немесе бір тамашалағанға төлем алатын

«ақылы» телевизия санатында. Кейбір кабельдік және спутниктік телевизияның

көрермені – дәулетті әрі мәдени тұрғыдан талғампаз аудиторияны дәл көрсетіп

береді. Кейде арнаға немесе бағдарламаның ыңғайына қарай мөлдіретіп жаза-

сыз, бұл эфирдің қалыпты деңгейін анықтайтын бағдардан асып түсуді білдіреді.

Интернеттің интерактивті мүмкіндіктері қызметке бағытталған бағдарлама да-

йындау мен екіжақты коммуникацияға даңғыл жол ашты. Қазіргі заманғы тех-

никалық ахуал «цифрлық» дейтін бір сөзбен сипатталады.

ТЕЛЕВИЗИЯ

Телевизия редакторы сценарий жазу үшін шығармашылық өндірістің бар-

лық элементтерін білуге міндетті болмаса да, медиумның арнайы механикалық

және электронды тәсілдері туралы аз-маз түсінігі болуға тиіс. Автор: (1) студия

немесе түсіру алаңын; (2) камера және оның қозғалыстарын, объективтері мен

кадрларын; (3) компьютерде цифрлы монтаждау технологияларын, сонымен

бірге аппаратты-студиялық блокты (АСБ); (4) арнайы видеоэффектілерін; (5) со-

сын дыбысты жетік білсін.

Студия

Телевизиялық студиялар көлемі мен жабдықталуы бойынша біршама ерек-

шеленеді. Олардың кейбірі қазіргі заманғы электронды және механикалық жаб-

дықтармен жасақталған және көлемі кино түсіретін алаңмен бірдейлері бар.

Басқаның қолын студияның шағындығы мен тарлығы, эфирге жарамды сапалы

шоу дайындайтын асай-мүсейдің жетіспеушілігі байлайды. Ең озық студиялар

желілік арналарда, аймақтық станциялар мен ірі-ірі жекеменшік продакшн ком-

панияларда кездеседі. Кейде оқу орнындағы немесе мектептегі арнайы жабдық-

талған студиялар кәсіби студиядан бір мысқал да кем түспейді. Автор студияның

көлемі мен құрал-жабдықтың жай-жапсарын жатқа білгені жөн. Продакшнның

негізгі элементтеріне: ауқымды кинодекорация, бірнеше декорациялық кешен,

шығармашылық камераның қозғалысы мен жарықтандыру жата ма? Түсірілім

2-ТАРАУ

алаңындағы реквизиттер жетіспей тұрған шығар? Бағдарлама таспаға әлде дис-

кіге жазыла ма немесе кран, қосымша эффектілер және басқа да арнайы студия

құрылғылары арқылы пленкаға түсіріле ме? Сценарий студиялық түсірілім мен

экстерьердің үйлесімін табуы керек пе? Басқаша айтқанда, сценарийдің соңғы

нобайын (мүмкін болса, тіпті бірінші жобасын) жазар алдында қаламгер сцена-

рий дайындау үшін қандай техникалық құралдардың бар екенін, оның ішінде

студияда қандай әрекет жасауға болатынын, нені болмайтынын білуге тиіс. Про-

фессор әрі бұрынғы BBC директоры Том Кингдон драмалар мен ситкомдар кө-

бінесе фильм стилінде немесе дыбыстық көріністерде жасалатынын атап өткен.

Сондықтан автор үшін кинокамераның қауқары мен кинопродакшн техникала-

рының әдісін білудің жөні бір бөлек. Кингдонның айтуынша: «Техникалық құ-

ралдардың ішіндегі маңыздысы – аппаратты-студиялық блоктағы (АСБ) графи-

калық мүмкіндіктер», – дейді. Оның пікірінше, кадрдың үштен бір бөлігіне бат-

тиып шығатын айқын графикалық компоненттер бола ма, жылжымалы графи-

ка, кадрлар арасына көз тартатын өткелдер қойыла ма, графикалық элементтер

қайталана ма, соның бәрін автор режиссермен алдын ала келісіп алғаны дұрыс.

Бара-бара миниатюризацияланған студия енді кейбір форматтар үшін небәрі

үстелдің үсті ғана. Мәселен, блогерлер мен басқаларға уеб-камерамен видео-

трансляция жасау үшін, тіпті түрлі түсті графика немесе хромакейді пайдалану

үшін үлкен студия қажет емес.

Камера: қозғалыс

Негізінен, шоудың пленкаға, цифрлы формада немесе таспаға жазылғанына

қарамастан, камера қозғалысы мен терминология бәріне бірдей қолданылады.

Мұнда негізгі айырмашылық түсіру стилінде ғана: фильмнің жеке түсірілімі

қысқа жазылады, кейде видеоның үздіксіз түсірілімін көрсететін эпизодтар ұза-

ғырақ жазылады. Бірден цифрлық таспаға жазу мен монтаж екі тәсілдің эле-

менттерін біріктіріп, екеуін өзара үйлестіреді. Профессор Кингдонның айтуын-

ша, продакшн дегеніміз – студияда видеотаспаға жазу мен түсірілім алаңында

киноға түсіру әдісінен пайда болған: «16 мм пленка сапасымен тең түсетін HDTV

және цифрлық камера форматтарының дамуына орай, көптеген шоулар мен

тәуелсіз фильмдер пленка орнына видеоға жазылды. Бұл шоуды кинопленкаға

немесе видеоға таспалау арасында қандай айырмашылық бар деген мәселе кө-

тереді. Барлық фильмнің өзіндік «келбеті» болады, оны жіктеп көрсету – тым

күрделі, әйтсе де жүрекке жылы тиетін жағымды сәттерімен танимыз. Салыс-

тырмалы түрде видеоның сапасы жоғары, бірақ транспарентті көрінеді. Алайда

видео дамып, камераға кинопленка секілді секундына 24 кадр түсіруге мүмкіндік

туғалы, мұндағы эстетикалық ерекшелік жоғала бастады».

Сценарий авторы кино мен видеокамераға қозғалмалы және реттелетін аван-

сцена ретінде қарасын, ал қаламгер мен режиссер біріккенде аудиторияның на-

зарын бағыттайды. Аудитория назарының төрт негізгі бөлігі камера арқылы өз-

гертілуі мүмкін: (1) аудитория мен субъект арасындағы қашықтық; (2) аудитория

көретін субъект көлемі; (3) субъектіге қатысты аудитория позициясы және; (4)

субъектіні көрерменнің көзі шалатын ракурс. Автор аудитория назарын бағыт-

тау үшін нақты қозғалыстың алтауын да белгілеп көрсетуге дайын болуы шарт:

1. Рельспен жақындату (dolly-in) және алыстату (dolly-out). Камера алға

немесе артқа бірқалыпты қозғалуға мүмкіндік беретін жылжымалы плат-

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

форма – «арбаға» орнатылады. Бұл ретте субъектіге қарай немесе одан

кері қарай үздіксіз жылжу – субъектіге қараған бағдарды өзгертуге мүм-

кіндік береді.

2. Зуммен жақындату (zoom-in) және қашықтату (zoom-out). Орташа және

алыс қашықтықтағы арба сияқты көзделген нысанаға еш қиындықсыз жету

үшін көру бұрышын үлкейтіп, адамдарды немесе объектілерді жақын көр-

сету арқылы айналасын тарылта жақындайды. Кейбір сценаристер мен

режиссерлердің топшылауынша, оператор арбасының аудиторияны объ-

ектіге жақындататыны немесе одан кері қайтатыны психологиялық жағы-

нан табиғи сезіледі. Басқа сөзбен айтқанда, Том Кингдон: «Рельспен түсіру

көрерменнің көз алдына кеңістіктегі шынайы қозғалысты сездіреді, әсіресе

камераның өзі алдыңғы пландағы объектілердің дәл жанынан жанай өт-

кенде білінеді, ал зум қозғалыстың кеңістік арқылы өтетін арнайы өлшемін

қоспай, жай ғана кадр өлшемін өзгертеді», – деп пайымдайды.

3. Вертикал панорама (Tilt up and tilt down). Бұл тұрақты позициядағы ка-

мераны жоғары шалқайту немесе төмен қарай еңкейту, көріністі бірқа-

лыпты күйде субъектінің үстіңгі немесе төменгі бөлігіне қарай қозғалуын

білдіреді.

4. Горизонтал панорама (Pan right and pan left). Камера өз осінде тұрып

оңға немесе солға бұрылады. Бұл қозғалыс кейіпкерді немесе нақты әре-

кетті бақылау үшін немесе белгілі бір субъектіге аудитория назарын ауда-

ру үшін пайдаланылады.

5. Оңға қарай және солға қарай ілесу (Follow right and follow left). Сондай-

ақ травелинг (рельс-travel shot) немесе трекинг кадр деп аталады. Камера

субъектіге тік бұрышпен орнатылған, қозғалыстағы субъектінің бойымен

жүреді немесе субъект қозғалмайтын жағдайда (мысалы, жарнамалық дис-

плейді алайық), камера субъект сызығы бойымен жүреді. Аудитория бір-

ден оңға немесе солға бұрылған камера обьективі арқылы дисплейден

бірнеше затты көреді. Бұл кадр алдыңғылар сияқты жиі қолданылмайды.

Солға немесе оңға қарай ілесу камера өздігінен қозғалмайтын жерде пано-

рамалық кадр болуы мүмкін. Трекинг кадрда камера оператор арбасымен

немесе дөңгелекті штативпен оңға немесе солға жылжиды, бұл – арбаны

бүйірден жақындату немесе алыстату нұсқасы. Трекинг кадр кейде крабпен

түсіру (дөңгелекті штативпен қозғалу – crab shot) деп аталады, «оңға қарай

краб кадр» немесе «солға қарай краб кадр» секілді терминологиясы бар.

6. Бақанды штативпен түсіру (Бум кадр – Boom shot). Бастапқыда Холиуд

киноөндірісіндегі баршаға таныс бақанды штативпен түсіру құрылғысы

уақыт өте телевизиялық өндіріс практикасындағы стандартты бұйымға

айналды. Әдетте жылжымалы арбаға бекітілетін кран камераға бұрынғы

қалпынан субъектіге қарай әртүрлі ракурста жоғары көтерілуге немесе

төмен түсуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ кран кадры деген атаумен бел-

гілі.

Жабдықтар «жетілген» сайын, мұндай қозғалыстарды жасауға қолданылатын

құрылғыларды басқару оңайырақ бола түсуде. Мәселен, уеб-камералар компью-

терлік бағдарламаны кадрлауға (фреймдеу), зуммен жақындауға, көлденең, тік

панорама жасауға, сонымен қатар түсірілімдегі адамға ілесу үшін пайдасына жа-

ратады.

2-ТАРАУ

Редакцияларда камералар алдын ала нақты бір позицияда орнатылады;

эфирге жаңалықты беру үшін режиссер, оператор не бағдарлама алдындағы

қозғалыстарға жауапты техникалық инженер пернені басуы мүмкін.

Мына сценарийлерде камераның негізгі позицияларын қалай пайдалануға

болатынына назар аударыңыз. Сценариске камераның қалай қойылатынын көп

көрсете беру қажет емес. Ракурсты режиссердің өзі анықтап, сценарийдің сол

жақ бағанына жазып қояды. Мұндағы камераның бағыты тәжірибесі аз сцена-

риске камера мен түсіру мүмкіндіктерінің алуандығын ұғындыру үшін көрсетіл-

ген. Бұл автордан гөрі режиссердің қосқан видеобағыттарын көрсететін түсірілім

сценарийіне көбірек ұқсайды.

ВИДЕО АУДИО

ЖАЛПЫ ПЛАН. Детектив Байрон: (ҮСТЕЛ БАСЫНДА,

ОНЫҢ АЛДЫНДА, ЖИНСЫ ШАЛБАР

ЖӘНЕ БЫЛҒАРЫ КҮРТЕШЕ КИГЕН,

ҚАСЫНА МОТОДУЛЫҒАСЫН ҚОЙҒАН

ТӨРТ ЖІГІТ ОРЫНДЫҚТАРҒА ҚАТАР

ЖАЙҒАСҚАН). Бәрі ойдағыдай.

Әңгімемізді бастасақ. Сонымен,

дүкен тоналды. Тонау кезінде бәрің

түгел дүкен ішінде болдыңдар.

Дүкенде клерктен басқа ешкім

болған жоқ. Тонау жайынан бірде-

бірің бейхабар емессің.

БАЙРОНДЫ ІРІ ПЛАНДА КӨРСЕТУ

ҮШІН КАМЕРАНЫ РЕЛЬСПЕН

ЖАҚЫНДАТУ (DOLLY-IN).

(АШУҒА МІНУ). Өрімдей жап-

жас бола тұра, ұры-қарылықпен

айналыстыңдар. Қайткен күнде

де ұры-қарысың, әрі сот жасқа

қарамайды, он жетідесің бе

әлде жетпістесің бе бәрібір,

істі етеді. Егер де, дәл қазір бір

жағына шықпасаңдар, ең қатал

жазаға кесілгендеріңді өзім жіті

қадағалаймын.

БІР ТОП АДАМДЫ ЖАЛПЫ ПЛАНДА

КӨРСЕТУ ҮШІН КАМЕРАНЫ

АЛЫСТАТУ (DOLLY-OUT)

ІРІ ПЛАНМЕН КЕСУ.

БАЙРОН СӨЙЛЕП ЖАТҚАНДА,

КАМЕРАМЕН ЖІГІТТЕРДІҢ БЕТ

ЖҮЗІМЕН БІРІНЕН ЕКІНШІСІНЕ ӨТЕ

ОТЫРЫП, ОҢҒА ҚАРАТА ПАНОРАМА

ЖАСАУ.

Енді мен әрқайсысыңнан тағы

бір рет сұраймын. Бұл сендердің

соңғы мүмкіндіктерің. Бәрін

жайып салсаңдар, тек кінәлі ғана

ұрлығы үшін жазаға тартылады.

Қалғандарына тек ұсақ ұрлық

үшін айып тағылады және шартты

мерзімге кесілуіне өзім бас-көз

болам. Әйтпесе өз обалдарың

өздеріңе, бес-он жылға түрмеге

жабам.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

Камера: объектив

Объективтердің басты айырмашығы, зум-объектив пен прайм-объективке

байланысты анықталады. Кейінгісінде тек бір фокустық қашықтық бар, бірақ

жақындату мүмкіндігі жоқ. Телекамералардың барлығы дерлік студияда неме-

се алаңда зумды пайдаланады. Дистанциялық және студиялық зум-объективтер

бір-бірінен қажетті жарықтандыру деңгейімен және ракурс ені бойынша ерекше-

ленеді. Жарнамалық роликтерге талап етілетін елең еткізер драмалық кадрларға

жетік әрі икемді объектив қажет. Том Кингдонның айтуынша: «Әр объективтің

өзіне қатысты ерекше эффектілері болады. Тар немесе телефото-объективтер ке-

ңістікті қысады және фонды фокустан тыс орналастырады, ал кең бұрышты объ-

ективтер кадр кеңістігін ашады және бірнеше затты фокуста ұстайды. Мысалы,

жаңалық түсіретін операторлар кең бұрышты объективтерді пайдаланады».

Жақсы объектив продакшн уақытын үнемдейді. Мысалы, прайм-объектив

камераны қайта қалыпқа келтіру немесе өзгерту үшін кадр реттілігін кідіртуді

талап етеді; өте ірі планнан кең жалпы планға дейінгі фокусты бірқалыпты

жұмыр етіп алатын және дәл солай кері жүретін объектив үздіксіз және мінсіз

түсіруді жеңілдетеді. ENG/EFP объективтер субъектіден бір метр қашықтыққа

ЖІГІТТЕРДІҢ АЛДЫНДА ТҰРҒАН

ОРЫНДЫҚТАРДЫҢ СЫЗЫҚ

БОЙЫМЕН ІЛЕСПЕ КАДР ЖҮРГІЗУ, ӘР

ЖІГІТ ЖАУАП БЕРГЕНДЕ ОЛАРДЫҢ

БЕТ РЕАКЦИЯСЫН КӨРСЕТУ.

(КАМЕРА ОБЪЕКТИВІНЕН ТЫС). Жо?

ЖО: (Көзімен тік қарайды, бірақ тіл

қатпайды).

БАЙРОН: (КАМЕРАДАН ТЫС). Эл?

ЭЛ: Мен ештеңе айта алмаймын.

БАЙРОН: (КАМЕРАДАН ТЫС) Билл?

БИЛЛ: Мен де. Түк те білмеймін.

БАЙРОН: (КАМЕРАДАН ТЫС).

Жарайды, Жонни. Өзің білерсің.

ЖОННИ ПЫШАҚТЫҢ САБЫНА ҚОЛ

СОЗА БЕРГЕНДЕ, КАМЕРАНЫ ОНЫҢ

ЕТІГІНЕ ҚАРАЙ ТӨМЕН ҚАРАТУ. ОНЫҢ

ҚОЛЫ ЕТІГІНЕН КҮРТЕШЕСІНІҢ ІШКІ

ҚАЛТАСЫНА ҚАРАЙ ҚОЗҒАЛҒАНДА,

КАМЕРА ПАНОРАМАМЕН ЖОҒАРЫ

КӨТЕРІЛДІ. БУМ-КАМЕРАМЕН

ОРТА ПЛАНДА ЖОННИ ҚОЛЫН

ҚАЛТАСЫНАН ШЫҒАРҒАНЫ

КӨРСЕТІЛЕДІ, КАМЕРАНЫ

БАҚАНДЫ ШТАТИВПЕН ЖОННИДІҢ

ҚОЛЫНДАҒЫ БҰЙЫМҒА ҚАРАЙ

ЖЫЛЖЫТАДЫ.

[Әдетте мұнда бум-кадр

қолданылмайды. Зум-объективі

қолдануға ыңғайлы әрі дәл солай

ұтымды шығады].

ЖОННИ: (Ешкімде үн жоқ. Артынан

Жонни ақырын басын шайқайды.

Байқатпай, Байронды көзіне ілмей,

пышақтың сабынан ұстау үшін қолы

етігіне қарай созылады. Қол қимылы

кенет тоқтап қалып, күртешесінің ішкі

қалтасына қарай тартылады. Жонни

қалтасынан бір затты алып шығады

да, ақырын алақанын ашады).

2-ТАРАУ

дейін фокус жасайды. Микродеңгейде түсіруге епті кейбір объективтер бірнеше

сантиметрден фокус жасайды.

Камера: план

Кей жағдайда автор сценарийдің логикалық жалғасын көрсету үшін немесе

әлдебір сәт аудиторияға тиісті психологиялық әсер беруі үшін, нақты бір субъек-

тіні ұстап алуы қажет, сондықтан ол сценарий контексінде бірден айқын көрін-

бейтін маңызды планды режиссерге алдын ала ескертіп қойғанды парыз санай-

ды.

План белгілері: ірі план, орта план, жалпы план деп түрленеді. Осы катего-

риялардың ішінде орта ірі план және өте ірі план сияқты градациялар бар. План

түрі әдетте түсірілуге тиіс нақты затты нұсқайды; мысалы, «ӨІП (XCU) [өте ірі

планда] Жоның оң қолы». Кей терминдер мен олардың мағыналары телевизияға

да, кино форматына да қолданылады. Жиі қолданылатын пландар мыналар:

■ Ірі план (ІП). «Гарри ІП» «Гарри сейфтің тұтқасын айналдырған кезде, оның

саусақтары ІП» немесе «Гарридің аяғы пианиноның педалін басқанын ІП-ге алу».

Ірі планға көбіне адамның беті ғана алынады, бірақ кейде денесінің жоғарғы

бөлігі де қамтылады. Егер арнайы белгіленіп көрсетілген жағдай болмаса, ӨІП

(өте ірі план) – (XCU немесе ECU) әріптері әдетте тек бет жүзін білдіреді. Ірі

планның түрлі вариациясы мыналар: иық планы – бұл иықтан бастап бастың

жоғары бөлігіне дейінгі аймақты көрсетеді; кеуде планы; бел планы; мықын

планы; тізе планы.

■ Орта план (ОП). Орта планда камера адамның, топтың немесе объектінің ең

жақсы бөлігін алып, экранды толтырады (бірақ толық емес), яғни айналаны тым

көп көрсетпейді.

■ Жалпы план (ЖП). Жалпы план (ЖП – long shot), кейде establishing shot немесе

wide shot (WS) деп те аталады, көбінесе аудиторияны дұрыс бағыттау үшін

қажетінше барлық реквизитті жайғастырып, түсірілім алаңын тегіс қамту үшін

пайдаланылады. Кейде камера жалпы планнан орта планға өтеді, содан кейін

ірі планға ойысып, жалпы көріністен, көріністің немесе ситуацияның мәніне

ауысатын драмалық қозғалыс жасайды. Енді бірде камера өте ірі планнан жалпы

планның (extreme long shot – XLS) ашыла бастайтын кеңдігіне дейін қозғала

алады. Екі тәсіл де эпизодты ашу үшін жиі қолданылады.

■ Жалпы план (ЖП) Full shot (FS). Жалпы планда (FS) субъект толық экранға

шығады. Мысалы, «ЖП Гарри» деген белгі аудитория Гарриді бастан-аяқ

көретінін білдіреді. «ЖП үстел басындағы отбасы» – үстел басында отырған

отбасы мүшелері толық көрінеді деген сөз. Кейбір режиссерлер тұла бойы түгел

түсетін план (full gure shot) үшін FF белгісін пайдаланады.

■ Вариациялар. Осы айтылған пландардың вариациялары қажет нәрсені нақтылау

үшін пайдаланылады. Мысалы, әңгімелесіп отырған екі адам да план фокусында

болуы қажет жағдайда «Қосадамдық план» терминін (2S) қолданған орынды.

Егер екі адам, сценарийдің келесі үлгісінде көрсетілгендей, экранды толтыру

керек болса, мұнда «Сығысқан 2S» терминін қолданған дұрыс. Осыған ұқсас,

«Екіадамдық орта план» (M2S – medium two-shot), «Үшадамдық план» (3S –

three-shot) және планның басқа да белгілері пайдаланылуы мүмкін.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

ВИДЕО АУДИО

ЖАЛПЫ ПЛАНДА БАРДЫҢ

СЫРТЫН КӨРСЕТЕТІН КАДРДЫҢ

ҚАРАУЫТУДАН АШЫЛУЫ, КӨШЕНІҢ

АЛДЫНДАҒЫ ЖӘНЕ БАРДЫҢ

СЫРТЫНДАҒЫ РЕКВИЗИТТЕРДІ

ОРНАЛАСТЫРУ, КАДРДЫ ОРТА

ПЛАНҒА РЕЛЬСПЕН ЖАҚЫНДАТУ,

ОСЫДАН СОҢ ТЕРЕЗЕДЕГІ БЕЛГІНІ

(ЖАЗУДЫ) ІРІ ПЛАНҒА АЛУ. «ГАРРИ

СМИТ МЕНШІГІ» ТЕЗ АРАДА

БАРДЫҢ ІШІНЕ АУЫСУ, СТАҚАНҒА

СЫЗДЫҚТАТЫП СЫРА ҚҰЙЫП

ЖАТҚАН ЕРКЕКТІҢ ҚОЛЫН ІРІ

ПЛАНДА КӨРСЕТУ, СТАҚАНДЫ ҰСТАП,

БАРДЫҢ ҮСТІҢГІ ЖАҒЫНА ҚОЯТЫН

ЕРКЕКТІҢ ҚОЛЫН ІЛЕСЕ ТҮСІРУ.

СЫРАНЫ ҰСЫНЫП ЖАТҚАН ГАРРИ

МЕН БАРДА ОТЫРҒАН МӘКТІ

КӨРСЕТЕТІН ОРТА ПЛАННАН

КАМЕРАНЫ АҚЫРЫН РЕЛЬСПЕН

АЛЫСТАТУ, ЖАЛПЫ ПЛАНҒА ЗУМДАУ,

БАРДЫҢ ІШІН ТҮГЕЛ ЖАЙҒАСТЫРУ,

БІРНЕШЕ АДАМ ТАБУРЕТТЕ ОТЫР,

БАРДЫҢ ОҢ ЖАҒЫНДАҒЫ ШАҒЫН

ҮСТЕЛДЕ ҮШ ЕРКЕК КАРТА ОЙНАУДА.

ЖО: (ҮСТЕЛ БАСЫНДА). Гарри

бізге жаңа карта әкелші. Мынауың

картаның майын ішкендер үшін

кірлеп кеткен.

ГАРРИ: Жақсы. (ОЛ БАРДЫҢ АСТЫНА

ЕҢКЕЙІП, БІР ҚОРАП КАРТАНЫ

АЛАДЫ ДА, ҮСТЕЛГЕ ҚАРАЙ БЕТ

АЛАДЫ).

ОРТА ПЛАНДА СЫҒЫЛЫСЫП ТҰРҒАН

ГАРРИ МЕН ЖО.

ЖО: (КАРТАНЫ АЛАДЫ, ГАРРИГЕ

СЫБЫРЛАЙДЫ). Барда тұрған жігіт

кім? Жүзі таныс.

Гарри: Аты – Мәк. Жерси жақтан.

ЖОНЫ ІРІ ПЛАНМЕН КЕСУ. ЖО: Оны сол жерде әңгімеге

айналдыра тұр. Онымен бірге

шаруа тындыруға болатын сияқты.

(ҮСТЕЛДІҢ АЙНАЛАСЫНА ҚАРАЙДЫ).

2-ТАРАУ

ҮСТЕЛДІ ІРІ ПЛАНМЕН КЕСУ. Дұрыс па, жігіттер? (ҮСТЕЛ

БАСЫНДАҒЫ ЕРКЕКТЕР

ҚҰПТАҒАНДАЙ БАСЫН ИЗЕЙДІ).

ГАРРИ: Жарайды, барға оралайын.

ЖО: Бара бер.

КАМЕРА ГАРРИМЕН ІЛЕСЕ

ПАНОРАМАЛЫҚ ПЛАНҒА

ЖЫЛЖИДЫ. КАМЕРА БАРҒА ҚАРАЙ

ЖАҚЫНДАЙДЫ, ГАРРИ ТАҒЫ БІР

ІШУГЕ ҚҰЙЫП ЖАТҚАНДА, ГАРРИ

МЕН МӘК ОРТА ПЛАНҒА ШЫҒАДЫ.

ГАРРИДІҢ ЖАЗЫП ЖАТҚАН СӘТІН

ОРТАША ІРІ ПЛАНДА ҰСТАУ КАМЕРА

ҚАҒАЗ БЕТІНДЕГІ СӨЗДЕРДІ ІРІ

ПЛАНМЕН КЕСЕДІ.

ГАРРИ: (БАРҒА ҚАРАЙ БЕТ

АЛАДЫ, МӘККЕ ІШІМДІК ҚҰЯДЫ.

БІР ЖАПЫРАҚ ҚАҒАЗҒА БІРДЕҢЕ

ШИМАЛАЙДЫ ДА, БАРДЫҢ ҮСТІНЕ,

МӘКТІҢ АЛДЫНА ҚОЯДЫ).

Планды таңдау және кадрлама кезінде қабылдау құрылғысының экран

өлшемін ескеру керек. ӨІП (XCU) – Imax экраны үшін ыңғайсыз, бірақ ұялы

телефон қабылдағышына сай келеді, себебі онда мазмұны майда жалпы планды

(WS) жасау өте қиын. Бұл белгілер жазылып көрсетілгенімен, продакшнның

басым бөлігі барлық қабылдау форматына таратуға лайықтап дайындалады.

Мына сценарлық жоспардың мысалында планның әр түрі қалай пайдаланыл-

ғанына назар аударыңыз. Осы сценарийдің басындағы видеобағыттар оқиғаны

тек суретпен баяндайды. Автор сценарийде ешқандай планды белгілеп көрсет-

пей, тек баяндау сипаттамасын қосады. Мұндай тәсіл сегменттің соңында да қол-

данылады. Мысалдағы видеобағыттардың көбін автор қалдырып кеткен, себебі

бұл – режиссердің шаруасы. Оқулықта пайдаланылатын біраз сценарийде қа-

ламгерлер бірнеше видеобағыт ұсынады.

Аппаратты-студиялық блоктың

техникалық жабдықтары және монтаж

Аппаратты-студиялық блоктағы техникалық инженерлер бейнені өзгерту

және бір бейнеден екіншісіне жылжытуға арналған түрлі электрондық тәсілдер-

ді игереді, бұл аудитория назарын бағыттауға және пікірін бақылауға мүмкіндік

береді. Фильмді монтаждау бөлмесіндегі техникалық инженерлердің қарым-қа-

білеті осымен шамалас, бірақ қандай да бір өзгерту – монтаждау процесінде ғана

жасалады. Тікелей эфирде таспаланған видеода кейбір өзгерістер бағдарлама-

ның жазылуына қарай, сондай-ақ кейінгі монтаж кезінде енгізіледі. Цифрлық

құрылғы қолданылатын жерде монтаж жылдам жүреді.

Том Кингдонның анықтауы бойынша: «Аппаратты-студиялық блокта цифр-

лық эффектілерді пайдалану қолда бар эффектілердің қатарын молайтып, же-

тілдіре түседі. Бұрындары сіз жай ғана екі кадр арасында қарапайым өткелдік

перде жасасаңыз, енді (төмендегі үлгіні қараңыз) кез келген дерлік күрделі ви-

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

зуалды эффектіге қол жеткізуге болады. Монтаж жиынтығында цифрлық мон-

таж ретсіз монтаж деп те аталады, бұл кез келген кадрды режиссер жасайтын

кадрлар тізбегіне кез келген сәтте қосуға болады деген сөз».

■ Қарауыту. Қарауытудан шығу суретті қара (немесе бос) экраннан шығарады.

Қарауыту өткелі кадрды қап-қараңғы түнекке дейін жеткізеді. («Қараңғылыққа

дейін қарауыту» деген сөз орамын құлағыңыз жиі шалған болар»). Қарауыту,

негізінен, азды-көпті уақыт аралығы өткенін көрсетуге қолданылады, бұл функция

да сахна шымылдығы немесе қараңғылық қызметін атқарады. Қарауыту мекен

өзгергенін аңғарту үшін де пайдаланылуы мүмкін. Іс-әрекеттердің реттілігіне

байланысты қарауытудан шыққан кезде, қарауыту тез-тез немесе ақырын ғана

өтеді. Автор әдетте қарауытудан шығу мен қарауытуды сценарийде көрсетеді.

■ Еру (Микс-Dissolve). Бір кадрдың қанықтығы азайған сәтте басқа сурет қылаң

бере бастайды, қараңғылықтағы екінші кадр алдыңғы кадрды бастырмалатып

шығады немесе астында қалып қояды. Еру өткелі мекеннің өзгеруін көрсету

үшін, бірақ кейде уақыттың өзгеруін көрсету үшін де қолданылады. Микстің

әртүрлі модификациясы бар. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – екі ұқсас немесе

бірдей зат бірін-бірі бастырмалай орналасатын «сайма-сай микс» (matched

dissolve), онда субъектінің біреуі қарауытудан шығады, ал екіншісі қараяды, бұл

метаморфозалық құбылысты білдіреді. Кадрдың жаңа жағылған шамнан жанып

біткен шамға дейінгі азды-көпті уақыт аралығы өткенін көрсетіп еруі «сайма-сай

микс» деп аталады. Микс бір уақыт аралығында жылдам микстен (қас қағым

қозғалыс – almost a split-second movement) баяу микске дейін (бес секундқа дейін)

өзгеруі мүмкін. Микстің еш жерінде экран қараймайды.

■ Кесу. Кесу – ең жиі қолданылатын әдіс және жай ғана бір кадрдың екіншісіне

күрт ауысуы. Кадрды тым көп кесе берудің еш қажеті жоқ; себебі алдымен кесу

жалпы бағдарламаның көңіл күйіне, ырғағына, қарқынына және психологиялық

ұстанымына сәйкес келетініне көз жеткізіп алу керек.

■ Мінгестіру (Superimposition). Мінгестіру – бірнеше кадрдың бір-бірінің үстіне

мінгесуі. Кейде ол еске түсіру процесі және есіне түсіріп жатқан адам экранда

бірге бейнеленген кезде, сана ағынының тізбектерінде қолданылады. Мінгестіруде

қажетті контраст ұстау үшін бір суреттің қанықтығы екіншісінен көбірек

болғаны жөн. Мінгестіру кейде жарнамалық атауды немесе өнімді суреттің

үстіне орналастыру сияқты драмалық эффектілер үшін пайдаланылады. Бүгінде

мінгестіру принциптері әлі де қолданылып отырғанымен, аппаратты-студиялық

блоктың механикалық мінгестіру әдісі – анағұрлым тиімді қиыстыру немесе

матастыру тәсіліне ауысты.

■ Қиыстыру (key) немесе матастыру (matte). Қиыстыру – алдыңғы план артқы

планға ауысып, өзін-өзі толтыратын екі видеоресурсты біріктіретін арнайы

эффект. Матастыру – осыған ұқсас әдіс, бірақ алдыңғы планға түс қоса алады.

Символ генераторлары (телевизия титры/chyrons немесе видифонттар/vidifonts)

фондық бейнелерге әріптерді электронды түрде кеседі. Өнім атаулары мен

жарнама атаулары қиысады не матасады. Хромакей (Chroma key) – суреттің

түсін ауыстырып және басқа суретпен алмастыра алатын электронды эффект.

Жаңалықтар легі осы әдісті қолданады; бұл әдіс диктордың артындағы жасыл

фонға матастырылып таспаланған, кинопленкаға түсірілген немесе цифрлық

тізбекке ауыстырылады.

2-ТАРАУ

■ Перде (Wipe). Экрандағы бір кадрдың келесі кадрмен терезеге төнген көлеңке

секілді өткелмен ауысуы перде атауымен белгілі. Перде әртүрлі бағытта –

көлденең, тік немесе диагонал бағытта бола береді. Перде өткелдері кадрдың

ортасынан ашылады немесе кадрды жан-жағынан бүркемелейді. Перделер

көбінесе мекеннің немесе уақыттың ауысқанын білдіреді.

■ Бөлінген экран (Split screen). Бөлінген экранда эфирдегі кадр екі немесе одан көп

камерадан немесе басқа көзден алынған кадрлар, экранға қосарласып шығуынан

бөлініп тұрады. Бұл тәсіл экранның жекелеген бөлігінде сөйлейтін адамдарды

көрсетіп, телефон арқылы әңгімелесуде жиі пайдаланылады. Экранды бірнеше

бөлік пен пішінге бөлуге болады, бұл әдіс кейде меншікті тілшілер әлемнің әр

түкпірінен жаңалық жеткізіп тұрғанда қолданылады. Кез келген өлшемдегі бір

сегмент экранның қалған бөлігінен жырақ орналасуы мүмкін; мысалы, бейсбол

трансляциясында экранның бір бұрышы жүгірушінің бірінші базада топ жарғанын

көрсетсе, қалған бөлігі допты ұрушыға бағыттаған доп берушіні көрсетеді.

Төменде берілген сценарийдегі ВИДЕО және АУДИО бағандар – АСБ-ның

техникалық жабдықтарын (control room techniques) қалай пайдалануды көрсету

үшін ұсынылған стандартты екібағанды сценарий үлгісі. Сол жақтағы коммента-

рий бағаны – түсірілім сценарийінің құрамдас бөлігіне жатпайды, тек сценарийге

тиісті терминдердің қалай белгіленетінін және қолданылатынын түсіну үшін оқу

құралы ретінде енгізілген.

КОММЕНТАРИЙ ВИДЕО АУДИО

1. Қарауытудан шығу

эпизодтың басында

қолданылады.

ШЕРИФ КЕҢСЕСІНДЕГІ

КАДРДЫҢ

ҚАРАУЫТУДАН

АШЫЛУЫ. БӨЛМЕНІҢ

ҚАҚ ОРТАСЫНДА БАТЫР

ШЕРИФ ПЕН ҚОРҚАҚ

КӨМЕКШІ ҮСТЕЛ

ЖАҒАЛАП ОТЫР.

БАТЫР: Қызық, Жаман

Барттың не ойлағаны

бар екен? Кешелі бері

қалада жүр.

Қантөгістің алдын

алу үшін оның не

жоспарлағанын

анықтауым керек.

ҚОРҚАҚ: Сізге сенем,

Батыр. Оның Сьюзи

ханыммен қонақүй

бөлмесінде болғанын

естідім.

БАТЫР: Жақсы. Сьюзиге

сенім артуға болады.

Анық-қанығын біліп

береді.

ҚОРҚАҚ: Бірақ мені

оның бас амандығы

алаңдатады.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

КОММЕНТАРИЙ ВИДЕО АУДИО

БАТЫР: Иә. Жағдайы

қалай болар екен? Анау

жаман Барт – барып

тұрған зұлым.

2. Мұнда микс

араға уақыт салмай

мекенді өзгерту

үшін қолданылады.

Бұл көрініс шериф

кеңсесіндегі көріністің

ізін суытпай, бір мезгілде

немесе артынан дереу

көрсетіледі.

КАДРДЫ СЬЮЗИ

ХАНЫМНЫҢ

ҚОНАҚҮЙДЕГІ НӨМІРІНЕ

ҚАРАЙ ЕРТУ (МИКС).

БАРТ КРЕСЛОДА ОТЫР.

СЬЮЗИ БӨЛМЕНІҢ

БАСҚА БҰРЫШЫНДА

АРҚАЛЫҒЫ ТІК

ОРЫНДЫҚҚА

ЖАЙҒАСҚАН.

БАРТ: Шынымды айтсам,

мен ел ойлағандай

жаналғыш емеспін,

Сьюзи ханым. Менің

намысыма тиетіні –

жұрттың мен туралы

пікірі. Жастықпен бір

рет жаза басқаным рас.

СЬЮЗИ. Ол қандай

жағдай еді, Барт мырза?

3. Мұнда мінгестіру

өткелі еске түсіру құралы

ретінде қолданылады.

БАРТТЫ КӨРСЕТЕТІН

ІРІ ПЛАНҒА КЕЙІПКЕР

КӨРІНІСТІ СИПАТТАҒАН

КЕЗДЕ, ӨЗІ ӨЛТІРГЕН

КІСІНІҢ БЕТ ЖҮЗІН

ШЫҒАРАТЫН КАДРДЫ

Мінгестіру.

БАРТ: Бәрі де күні кеше

өткендей есімде. Ол

кезде әлі бала едім.

Ол маған қаруын

кезегендей көрінді.

Кезеді ме, кеземеді ме,

кім білсін?! Бірақ оған

оқ атқан өзім едім. Оның

жүзін жер басып жүрген

соңғы сәтке дейін еш

ұмытпаспын.

СЬЮЗИ: Ішім сезеді, сіз

бәрі ойлағандай жаман

адам емессіз, Барт

мырза!

4. Мұнда кадрды

дембіл-дембіл

ауыстыру – дәл сол

үздіксіз уақыт тізбегінде

кейіпкерді басқа

жағынан көрсетеді.

БАРТ ТӨРҮЙДЕГІ

ЕСІККЕ БЕТ АЛҒАНДА,

КАМЕРА ОҒАН ІЛЕСІП

ПАНОРАМА ЖАСАЙДЫ.

КАДРДЫ БАРТ ТӨРҮЙГЕ

КІРГЕН СӘТКЕ ЛЕЗДЕ

АУЫСТЫРУ.

БАРТ: Сөзіңіз көңіліме

қонды, Сьюзи ханым.

Дәл сіздей ешбір әйел

маған осылай жылы

сөйлеген емес. Енді

жаңа өмір бастаймын.

(ТӨРҮЙГЕ ШЫҒАДЫ.

ҚАБЫРҒАДА ЕСКІ

ҮЛГІДЕГІ ТЕЛЕФОН

ІЛУЛІ ТҰР). Мен

шерифке қоңырау

шалам. Оператор, мені

шериф кеңсесімен

байланыстырыңызшы.

2-ТАРАУ

КОММЕНТАРИЙ ВИДЕО АУДИО

5. Мұнда перде солдан

оңға қарай немесе

керісінше жылжиды.

Бұл мекеннің ауысуын

білдіреді. Бөлінген

экранды пайдалану,

бөлек екі мекенді

аудитория алдына бір

уақытта орналастыруды

білдіреді.

КАДРДЫ

ГОРИЗОНТАЛДЫ

ЫҒЫСТЫРЫП, БӨЛІНГЕН

ЭКРАНҒА ӨТУ. БАРТ

ЭКРАННЫҢ БІРІНШІ

ЖАРТЫСЫНАН, АЛ

ТЕЛЕФОН ТҰТҚАСЫН

КӨТЕРГЕН ШЕРИФ

ЭКРАННЫҢ ЕКІНШІ

ЖАРТЫСЫНАН БОЙ

КӨРСЕТЕДІ.

БАТЫР: Шериф

кеңсесіне хабарласып

тұрсыз.

БАРТ: Шериф. Бұл

жаман Барт қой. Өз

еркіммен беріліп,

барлық қылмысымды

мойындаймын. Мен

жаңа өмір бастадым.

БАТЫР: Осы өтірігіңе

сенеді деп тұрмысың,

Барт?

БАРТ: Жоқ, олай емес.

Бар сұрайтыным, сөзімді

дәлелдеуге мұрсат

беріңіз.

БАТЫР: Мұны қалай

жасамақсың?

ШЕРИФТІҢ КЕҢСЕСІН

КӨРСЕТЕТІН КАДРДЫ

ӨШІРУ, БАРТТЫҢ

ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ

КЕЗІНДЕГІ БЕТ ЖҮЗІН ІРІ

ПЛАНҒА АЛУ.

БАРТ: Кеңсеңізге келем.

Өзіммен бірге қару

алмаймын.

6. Мұнда қарауыту өткелі

уақыт өткенін білдіреді.

ҚАРАУЫТУ. ТӨСЕКТЕ

ОТЫРҒАН СЬЮЗИДІҢ

КӨРІНІСІ ҚАРАУЫТУДАН

АШЫЛАДЫ.

СЬЮЗИ: Бар білетінім

осы, Батыр. Онымен

сөйлескен сайын жаны

жайсаң жан екеніне

көзім жетті.

(ТӨСЕКТІҢ АЯҚ

ЖАҒЫНДАҒЫ ШАҒЫН

ҮСТЕЛГЕ БЕТ АЛАДЫ,

СТАҚАН МЕН БӨТЕЛКЕНІ

АЛЫП, КРЕСЛОҒА

ШАЛҚАЯ КЕТЕДІ. БАТЫР

ШЕРИФТІҢ КРЕСЛОДА

ОТЫРҒАНЫН КӨРЕМІЗ).

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

КОММЕНТАРИЙ ВИДЕО АУДИО

Міне, Батыр,

сарсапарилладан

алыңыз. Бүгін бітірген

шаруаңыздан кейін

бұған әбден лайықсыз.

БАТЫР: Жоқ, Сьюзи.

Шаруаны

тындырған – мына сен.

Соның құрметіне аз-маз

ұрттап қоюыңа болады.

(Сәл кідіріп). Білесің бе,

мен өкінетін бір ғана

нәрсе бар.

СЬЮЗИ: Ол не?

БАТЫР: Барт жібі түзу

адам болам деп шешті,

қабырғасымен кеңесіп,

өз еркімен берілді.

СЬЮЗИ: Неге?

БАТЫР: Ашығын айтсам,

бүгін таңертең мен

Шығыстан жаңа мылтық

алдым.

7. Қарауыту эпизодтың

аяқталғанын, уақыт

аралығы өткенін

және мекеннің

ауысқанын білдіру үшін

қолданылады.

МУЗЫКА МАҚАМЫН

ҚОСЫП, ДАУСЫН

ҚАТТЫРАҚ ШЫҒАРУ.

КАДРДЫ БАЯУ

ҚАРАУЫТУ.

8. Студиялық шоуда

кинопленкаға түсірілген

фильм немесе таспаға

жазылған материал

студияда ойналмайтын

экстерьерлік кадр үшін

қажет болуы мүмкін.

ОҢТҮСТІК ДАКОТАНЫ

БЕЙНЕЛЕЙТІН КАДР

ҚАРАУЫТУДАН

АШЫЛАДЫ. ИЕН

ДАЛА. КАДР ЛЕЗДЕ

СОҚПАҚ ЖОЛМЕН

КЕЛЕ ЖАТҚАН, АТҚА

МІНГЕН БАТЫР МЕН

СЬЮЗИГЕ АУЫСАДЫ.

ОЛАР АЛЫСҚА ҰЗАҒАН

БАРТПЕН ҚОШ

АЙТЫСЫП ТҰР.

2-ТАРАУ

КОММЕНТАРИЙ ВИДЕО АУДИО

9. Қиыстыру немесе

матастыру сөздерді

кадрға енгізуге

мүмкіндік береді.

БАТЫР МЕН СЬЮЗИДІҢ

ҚОЛ БҰЛҒАП ТҰРҒАН

КӨРІНІСІН АРТҚЫ

ПЛАНҒА АУЫСТЫРЫП,

ҚИЫСТЫРУ ТИТРІН

АЛДЫҢҒЫ ПЛАНҒА

ШЫҒАРУ.

Дыбыс

Көркемдік жағын ескермей, тек техникалық тұрғыдан қарасақ, видео және

аудио, кейбір айқын айырмашылықты қоспағанда, дыбыс бәріне ортақ бір тә-

сілмен қолданылады. Телевизиялық пьесадағы микрофонды (mic) қозғалмайтын

бұйымға жатқызуға әсте болмас, ол қозғалмалы орындаушыларға ілесу үшін ба-

қан мен оператор арбасына орнатылады. Кеуде микрофоны, үстелге қойылатын

микрофон және сымсыз микрофон түрлері телевизияда әдетте жаңалық, cарап-

шылар пікірталасы және сұхбаттық шоу сияқты сахналық емес студиялық бағ-

дарламалар үшін, кейде алдын ала ойластырылған драмалар үшін жиі пайдала-

нылады. Телевизияда түсірілім алаңындағы диалог пен дыбыс әдетте визуалды

әрекеттен туындап, онымен үйлесіп-ақ жатады. Мәселен, кадр сыртындағы (OS)

саунд эффектілерді пайдаланар болсақ, ол кадр сыртындағы әрекетті нақты көр-

сетуге тиіс; ал экрандағы әрекетті білдірсе, сол жерден анық көрінуі шарт.

Сценарийде «Кадрдан тыс» (off-camera – OC) термині даусы естілетін, бірақ

көрінбейтін кейіпкерге немесе дыбысқа қатысты қолданылады. Дыбыс телеви-

зияға арнап алдын ала жазылуы мүмкін немесе көбінесе кинопленкаға түсірілген

туындылардағы секілді, әрекетті камераға түсіргеннен кейін қосылады. Телеви-

зия мен радио баяндау тәсілін пайдаланады, бірақ баяндау визуалды медиумда

сирек кездеседі. Телевизияда «кадрдан тыс мәтін» (Voice-over – VO) баяндаушы,

диктор немесе кейіпкердің алдын ала жазылған ойы болуы мүмкін.

Телевизияда музыка – бағдарламаның мазмұны, фоны немесе тақырыбы ре-

тінде пайдаланылады. Радиодағы дыбыс пен музыканы пайдалану тәсілдерін те-

левизияға бейімдеуге болады, бірақ телевизияда дыбыс немесе музыка визуалды

әрекетті алмастырмай, оны толықтыратынын не күшейтетінін әркез есте ұстаңыз.

РАДИО

Микрофонды қолдану, саунд эффектілері мен музыка – редактор білуге тиіс

негізгі техникалық және өндірістік элементтер. Осыдан барып автор аппарат-

ты-студиялық блок пен студия сценарийдің діттеген мақсатын жүзеге асыруға

жарайтын-жарамайтынын бағамдай білуі керек. Радионың шығармашылық ше-

берлігін драмада таныту мүмкін болғанымен, бүгінде пьесалар радиодан сирек

беріледі. Дегенмен дәл осы шығармашылық (креативті) әдістер көбіне шағын

драмалық эпизодтарға келетін жарнамалық роликтерге және азын-аулақ басқа

радиоформаттарға қолданылады.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

Микрофон

Микрофон – радио трансляциясының негізгі элементі, әдетте mic деп қысқар-

тылып жазылады, бірақ кейде mike дейтін қысқаша атауы да кездеседі. Шоуда

пайдаланылатын микрофон саны көп емес. DJ-ге (disc jockey) немесе жаңалықтар

бағдарламасы секілді стандартты бағдарламаға бір ғана микрофон жеткілікті.

Панельдік дискуссия, талқылау немесе сұхбат бағдарламасында әр адамға немесе

әрбір екі адамға бір-бір микрофон қажет болуы мүмкін.

Барлық микрофон бірдей емес. Дыбыс инженері микрофондарды сезгіштігі

мен нақты эффектілеріне қарай іріктейді. Мұнда автордың бір ғана үлкен жауап-

кершілігі бар: кейіпкердің микрофонға қатынасын түсіну. Мұндай физикалық

қатынас тыңдаушының бағдарын анықтайды. Мысалы, аудитория «көлікпен

келе жатқан кейіпкермен» бірге ілесіп отыр делік. Көлік жардың шетіне жақын-

дап келеді. Көліктен көз жазбай қарап тұрған аудиторияны ұстап тұру үшін – ке-

йіпкер айқайы, көліктің жардан құлаған даусы микрофон алдындағы позицияда

естіліп тұруы керек пе, әлде бұл дыбыстар аудиторияны құздың басына бағыт-

тап, кейіпкер мен көліктің төмен құлдилағанын естіртіп (сонымен қатар көңіл-

мен ғана сезіп) дыбыс бірте-бірте алыстауы керек пе?

Микрофонның бес негізгі позициясы бар. Микрофон алдындағы позиция –

диалог шеңберінің жанында ешқандай позиция бекітілмеген кезде орынды са-

налады. Әу баста кейіпкер басқа позицияда болып, кенеттен микрофонның дәл

іргесіндегі позицияда сөйлей жөнелсе, онда «микрофонның алдында» (on mic)

белгісін көрсету керек.

■ Микрофон алдындағы позиция (оn mic). Кейіпкер (орындаушы – performer)

тура микрофонға бағытталған позицияда сөйлейді. Тыңдарман қиялында дәл

орындаушының іргесінде тұрғандай күйде ұстауға бағытталған.

■ Микрофоннан қашық позиция (о mic). Кейіпкер микрофоннан біраз қашықтықта

алшақ тұрады. Бұл аудиторияда дыбыс немесе дауыс әдетте сахнаның ортасында

орналасқан тыңдаушының физикалық бағдар нүктесінен пропорционалды

қашықтықта тұрғандай әсер қалдырады. Мұнда тыңдаушының бағдары кейіпкер

даусы өшкен соң өзгереді, бірақ кейіпкердің даусы сол маңдағы диалогтан

байқалады. Тыңдарман кейіпкерден гөрі, әрекеттің қақ ортасында жүргендей

сезіледі.

■ Дыбысты үдету (fading on). Кейіпкер микрофонға қарай баяу жақындайды.

Тыңдарман үшін кейіпкер іс-әрекеттің физикалық ортасына таяйды.

■ Дыбысты басу (fading o). Кейіпкер сөйлеген сайын микрофоннан алыстай

береді, осылайша орталық бағдар нүктесінен алшақтайды.

■ Артқы обструкция (behind dostructions). Кейіпкердің даусы мен аудитория бағда-

рының фокустық нүктесі арасында кедергі бардай естіледі. Автор кейіпкердің есік

артында, терезе сыртында немесе мош питтің ортасында тұрғанын меңзеуі мүмкін.

Мұнда арнайы микрофондар қажет болады. Мысалы, фильтр микрофоны дауыс не-

месе дыбыс телефоннан шығып жатқандай әсер тудырады. Аудитория бағдарының

фокусындағы дауыс телефоннан шыққан күнде де, микрофон алдында сөйлегендей

естіледі. Жаңғырық кеңістігі (echo chamber) деп аталатын тағы бір тәсіл – адам

шкафқа қамалып қалғандай немесе алып үңгірде адасып кеткендей түрлі жаңғыр-

ған дыбыс тудырады. Бүгінгі таңда студиялардың көбісі кейіпкерді кез келген по-

зицияға немесе күйге келтіруі мүмкін цифрлық түрде түрлі дыбыс жасай алады.

2-ТАРАУ

Төмендегі сценарий үлгісінде микрофонның негізгі бес позициясы қалай қол-

данылатынына зер салыңыз. Сол жақтағы комментарий бағаны сценарийдің құ-

рамдас бөлігіне жатпайды, ол мұнда тек оқу құралы ретінде қолданылады. Сон-

дай-ақ оқулықта радиосценарийлер орын үнемдеу үшін бір жолмен жазылған,

бірақ барлық радиосценарий екі жолмен жазылуға тиіс.

КОММЕНТАРИЙ АУДИО

1. Ешбір позиция белгімен

көрсетілмесе, кейіпкер микрофон

алдындағы позицияда сөйлейді деп

топшыланады.

ЖОРЖ: Мен әбден қажыдым, Майра.

Дәл бүгінгідей күндердің күнінде өзім

де...

(ЕСІК ҚОҢЫРАУЫ ШЫРЫЛДАЙДЫ).

МАЙРА: Жорж, отыра бер. Есікті өзім

ашам.

ЖОРЖ: Рақмет, жаным.

(ЕСІК ҚОҢЫРАУЫ ҚАЙТА

ШЫРЫЛДАЙДЫ).

2. Майра іс-әрекеттің фокустық

нүктесінен шығып кеткен кезде,

аудитория бағдары Жоржбен қалады.

МАЙРА: (АЛЫСТАҒАН АЯҚ

ТЫСЫРЫ, САЯБЫРЛАЙ БАСТАДЫ).

Келе жатырмын... Келе жатырмын.

Қызық, бейуақта жүрген кім екен?

3. Жорж табалдырықта тұрған

Майраға бөлменің ар жағынан қарап

тұрғандай әсер қалдыруы керек.

ЖОРЖ: (ШАҚЫРЫП). Есікті ашпас

бұрын, кім келгенін көріп ал.

МАЙРА: (КАДР СЫРТЫНДА). Жақсы,

Жорж.

4. Қазіргі Майраның физикалық

позициясында дауысы аудиторияға

қашықтан анық жетеді. Ол

микрофонға жақындаған сәтте,

аудиторияның физикалық позициясы

табалдырықта тұрған Майраға еркін

бағытталады.

(МИКРОФОН АЛДЫНДА/ON MIC)

Бұл кім?

5. Бұл – «артқы обструкция»

позициясының мысалы.

ХАБАРШЫ: (ЕСІКТІҢ АРҒЫ

ЖАҒЫНАН). Жорж Гру мырзаның

атына хат келді.

6. Аудиторияның физикалық бағдары

Майрада қалады. Жорждың дауысы

микрофоннан алшақтайды.

МАЙРА: Бір минут. (АТЫН

ШАҚЫРЫП). Жорж, сенің атыңа бір

хат келіпті.

ЖОРЖ: (КАДР СЫРТЫНДА). Майра,

менің орныма қол қоя саласың ба?

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

КОММЕНТАРИЙ АУДИО

МАЙРА: Жарайды. (ЕСІКТІҢ

АШЫЛҒАН ДЫБЫСЫ). Қоя салайын.

(ҚОЛҒА ТИГЕН ҚАҒАЗДЫҢ

ШЫТЫРЫМЕН ҚАЛАМСАПТЫҢ

ЖАЗУЫ).

(ЕСІК ҚОҢЫРАУЫ ШЫРЫЛДАЙДЫ).

ХАБАРШЫ: Рақмет, мэм. (Есіктің

жабылған дыбысы).

МАЙРА: (АШЫЛЫП ЖАТҚАН КОНВЕРТ

ДЫБЫСЫ). Қазір ашам, сосын... (Бір

сәт үнсіздік жайлады).

7. Аудитория бағдары басқа жаққа

толық ауатынына назар аударыңыз.

Майрамен бірге табалдырық

маңында тұрған аудитория, алдымен

Жоржды бөлменің басқа бұрышынан

естиді; Жорж даусын шығарып,

аудитория мен Майра тұрған жерге

жақындайды. Ақыры, Жорж діттеген

жерге жетеді. ON MIC термині

кейіпкер бір позициядан екіншісіне

келген кезде, ақыр соңында,

қалай пайдаланылатынына назар

аударыңыз.

ЖОРЖ: (OFF). Ол не екен, Майра?

(ӘЛІ ҮН ЖОҚ).

ЖОРЖ: (ЖАҚЫНДАП КЕЛІП). Майра,

Құдай үшін, не болды? Не деп

жазыпты? (ON MIC) Майра, берші,

өзім көрейін.

Саунд эффектілер

Саунд эффектілердің таспалық, қолданбалы және цифрлық деп аталатын үш

негізгі категориясы бар, дегенмен бүгінде бірен-саран құрылғылар ғана толық

цифрлық әдіске көшіп үлгермеді. Кез келген қажетті дыбыс эффектісін дискіден,

жазбадан, лентадан немесе компьютерден табуға болады. Дыбысты бір мезетте

бағдарлама әрекетіне қосу үшін кейде қолданбалы немесе табиғи эффектілер

тиімдірек. Қолданбалы эффектілерге есікті ашу немесе жабу (саунд эффект опе-

раторының қасындағы микрофонға жақын орналасқан шағын есіктен шығатын)

және оттың дыбысын имитациялау үшін целлофанды шықырлату жатады. Та-

биғи эффектілер – микрофон дыбыс режиссерінің аяғына жақын орналасып,

жүрген дыбысты беретіні сияқты табиғи түрде шығатын әсер. Дыбыстар комби-

нациясы цифрлық, таспалық, қолданбалы және табиғи эффектілердің бірігуінен

жасалуы мүмкін.

«Радиостанция» (The Radio Station) кітабының авторы Майкл Кейт бүгінгі күні

барлық студиялар саунд эффектіні компьютер және арнайы бағдарлама көмегі-

мен, дыбысты өндіріске интеграциялау әдісі немесе қарапайым практика арқы-

2-ТАРАУ

лы тудыратынын атап өтеді. Қазір лентадан немесе винил дискілерінен алына-

тын эффектілердің заманы өтті. Тіпті CD-эффект топтамалары заманауи құрыл-

ғылары мен жабдықтары бар ірі радиостанцияларда ілуде біреу қолданылады.

Мультиэффект процессорлар сияқты соңғы жылдары жарық көрген цифрлық

құрылғыларда студиялық микшерге пайдалануға арналған кешенді дыбыс мә-

зірі бар. Кейт бұл аудиожабдықтардың жаңа буыны компьютер мен цифрлық

жұмыс станцияларынан бөлек, продакшн бөлмесінің ортасын және микшерлеу

тәжірибесін түбегейлі өзгерткенін алға тартады.

Тәжірибеден жұрдай авторлар кейде дыбысты оңды-солды шамадан тыс пай-

даланады. Саунд эффектілері тек қажет жағдайда және тыңдаушы бағдарын анық-

тайтын қағидаттарға қатысты ғана пайдаланылуы керек. Радионы тыңдаған кезде

дыбыс бағдарыңыз туралы бір сәт ой жүгіртіңіз. Мысалы, жоғары, қатты немесе

көтеріңкі дауыс екпіні шарықтау шегін немесе кейбір дабыл элементін білдірсе,

байсалды, бірқалыпты немесе бәсең дауыс екпіні жайландыратын әрі жайбарақат

күйді білдіреді. Мұндай дыбыстар комбинациясы және бір дыбыстың нақты сце-

нарий контексіне қатысы осы жалпылама түсініктерді өзгертуі де мүмкін. Мыса-

лы, орынды жерде қолданылатын төмен дыбыс тыныштықты емес, зұлымдықтың

нышанынан белгі береді; қатты дүрсіл немесе жарылыс кезіндегі төменгі екпін

(тон) мен жоғары дыбыс комбинациясы жайландыратын әсерден басқа кез келген

әсерді беруі мүмкін. Контекстегі жоғары немесе көтеріңкі екпін бақытты, жарқын

күйді береді. Саунд эффектілер бірнеше мақсатта пайдаланылады:

■ Локация қою немесе реквизиттерді жайғастыру. Сап түзеп жүру дыбысы, металл

есіктердің даңғыры және ысқырықтың дыбысы абақты туралы ойға жетелейді.

Скрипканың жұмсақ әуезі, ыдыс-аяқ және асхана құралдарының сылдыры,

бокалдардың сыңғыры мен күбір-күбір әңгіме мейрамхана туралы, бәлкім, көне

венгр әлде орыс мейрамханасы туралы-ау деп қаласың.

■ Аудитория назары мен эмоцияcын жетектеу. Ерекше дыбысқа екпін түсіру

аудиторияны мақсатты түрде жетекке алуы мүмкін. Мысалы, сот залындағы

балғаның кенеттен тарс етуі аудитория зейінін төрешілер отырған жаққа қарай

бұрады. Аудитория үйде сұлап жатқан адам өлім құрбаны екенін топшыласа,

жаяужолмен келе жатқан аяқ сыбдыры, оған ілесе есікті қағу немесе есік тұтқасын

баяу дыбыспен бұрау аудитория назарын есіктің кіреберісіне қарай аударады,

эмоциясын алдағы үрей мен зорлық-зомбылыққа елегізітіп қояды.

■ Уақыт белгілеу. Сағаттың сыртылдаған дыбысы мен әтештің шақырған даусы тым

таптаурын, бірақ көпке мәлім тәсілдер екені анық. Жаяужолдағы аяқ адымының

жаңғырығы басқа ешбір дыбыс естілмейтін жерде түн ортасындағы немесе таң

мезгіліндегі тыныш көшені білдіреді. Мысалы, жөнелтілген жүк пойызы сияқты

бағдарлама элементі нақты уақыт аралығында өтетін әрекет ретінде бекітілсе, әлгі

саунд эффект, яғни пойыз элементі пайдаланылған кезде аудитория дәл уақытты

біліп отырады.

■ Күйге келтіру. Ішекті аспаптар квартетінің баяу сыбдыры мен әуезінен гөрі жарқын

күлкі, дүрсілдеген музыка және бокалдардың сыңғыры сауық кешіне өзгеше

күй сыйлайды. Кейіпкердің күйін беру үшін дыбысқа контрапункт пайдалануға

болады. Жайсыз, түнерген, күйгелек кейіпкердің қарым-қатынасы мен эмоциясы

оны жабайы кештегі дыбыстардың ортасына қою арқылы күшейтілуі мүмкін.

■ Кіретін және шығатын жолдарды белгілеу. Аяқ жүрісі алыстап барады, есіктің

ашылып-жабылуы, есіктің қайта ашылып-жабылуы және жақындап келе жатқан

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

аяқ дыбысы – шығуды немесе ішке енуді білдіреді. Басқа дыбыстар кейіпкердің

бір жерге келе жатқанын немесе бір жерден кетіп бара жатқанын көрсету үшін

қолданылады. Құпия барлау миссиясынан кейін сарбаздың жау қолына өткен

жунгли аралынан кетуі – қайық ескегінің дыбысымен, оқтың зуылымен және

жунгли құстары мен аңдарының шуымен бейнеленуі мүмкін. Оқ, құс және аң

дыбыстары бірқалыпты болып, қайықтың есуі алыстай берсе, аудитория аралда

қалып, сарбаздың жырақтағанын сезеді. Аралдағы түрлі дауыс алыстап кетіп,

қайықты есу on-mic деңгейінде болса – аудитория сарбазбен бірге аралдан кетті

деген сөз.

■ Өткел қызметін атқару. Өткел мекеннің ауысқанын білдірсе, пайдаланылатын

дыбыстар қозғалыс құралы болуы мүмкін. Жас түлек үйден аттанар кезде,

бәрімен елжіреп қоштасады. Қоштасу ұшақ гүріліне ұласады, бұл өз кезегінде

алып шаһардың ығы-жығы шуына жалғасады. Бұл дыбыстар жас түлектің

пәтер жалдау туралы диалогтық эпизодымен ұштасады. Мұнда мекен ауыстыру

дыбыспен ұтымды өткел жасап, дәл шықты.

■ Егер өткел уақыт аралығын қамтуға тиіс болса, кейде дыбыс уақыт санау құралына

айналады, мысалы, алдымен сағат үшті соғады, оның тықылы бірде үдеп, бірде

қайта саябырсып, ақырында, алтыны соғады. Өткелді нұсқайтын дыбыс өткелдің

нақты себебіне байланып қалуы шарт емес, оның сипаты жалпылама болуы

мүмкін.

■ Мысалы, көше дыбысын монтаждау жарнамаланған өнімді сатып алу үшін

дүкенге бет алған адамға қатысты мекен мен мезгіл аралығын ауыстыруды

қамтиды. Кейде бірнеше дыбыс араласқан монтаж ешбір дыбыс нақты бір

жағдайға сәйкес келмеген кезде өте тиімді болады.

■ Бағдарлама сегменттері арасындағы өткел секілді, сахналық емес эпизодта дыбыс

келесі сегментке қатысты пайдаланылады. Кей жағдайда дыбыс жаңалықтар

тикерінің дыбысы немесе жаңалық бағдарламасына арналған жалпы дыбыс

(establishing sound) сияқты нақты жағдайға емес, жалпы бағдарламаға қатысты

болуы мүмкін.

■ Жасанды эффектілер дайындау. Норман Коруиннің «Рождествоны ойрандатуға

астыртын сөз байласу» (The Plot to Overthrow Christmas) радиоқойылымындағы

суреттеуге зер салыңыз, онда аудитория Аид патшалығына, яғни «қарғыс атқандар

лек-легімен жөңкілетін аймақтарға» саяхатқа аттанады.

Дыбыс пен музыка үйлесімі ең қарапайым үлгіден ең күрделі үлгіге дейінгі

кез келген жасанды эффектіні жасау үшін пайдаланылады.

Дыбыспен бір уақытта бірнеше мақсатты көздеуге болады. Радио тарихында-

ғы классикалық саунд эффектілердің ішіндегі үздік әрі әйгілісі ретінде көпшілік

ҚЫТАЙ ГОНГЫ СОҒЫЛАДЫ. КҮН ЕКІ РЕТ КҮРКІРЕЙДІ. КҮН ӘБДЕН АШЫЛҒАНША

СӘУЛЕНІ ҚИҒАШТАП ТҮСІРУ. ҚИҒАШ БҰРЫШТЫ БАЯУ ТӨМЕН ТҮСІРУ ЖӘНЕ

АУЫР КИНЕСКОП ЖАРЫҒЫ ҚАРАУЫТҚАН КЕЗДЕ, ДЫБЫС ЖАҢҒЫРЫҒЫН

САЯБЫРСЫТУ. ОСЫДАН СОҢ ТҮНЕРГЕН ТӨМЕН ҚИҒАШ БҰРЫШТАН БАСҚАНЫҢ

БӘРІН АЛЫП ТАСТАУ. АРТЫНАН ҚИҒАШ БҰРЫШТЫ БАЯУ КӨТЕРІП, БІРНЕШЕ

СЕКУНД ҰСТАУ.

Авторы – Норман Коруин қоры.

2-ТАРАУ

қауым таныған тізбегі – әзілкеш Жек Беннидің өз жеке радиошоуында эфирге

шығатын сәті. Қарт адамдар оны әлі күнге дейін еске алады, мұны ескі радио

бағдарламаларды тыңдаған жастардың да құлағы шалуы мүмкін. Дыбыс – тү-

сірілім алаңы мен көңіл күйді қалыптайды, аудитория эмоциясын бағыттайды,

назарын аударады, кіріп-шығу жолдарын көрсетеді, мекен мен мезгіл арасында

өткел бола алады және жасанды эффектілер тудырады.

ДЫБЫС: АЯҚ ЖҮРІСІ... ЕСІК АШЫЛАДЫ ... АЯҚ ЖҮРІСІ БӘСЕҢДЕЙДІ... БОС

ДЫБЫСҚА ҰЛАСЫП БАРАДЫ ... АУЫР ТЕМІР ЕСІКТІҢ ТҰТҚАСЫ БҰРАЛАДЫ ...

ШЫНЖЫР САЛДЫРЛАЙДЫ... ЕСІК ШИҚ ЕТІП АШЫЛАДЫ... ДАЛАҚТАҒАН ТАҒЫ

АЛТЫ АДЫМ... ШЫНЖЫР ЕКІНШІ РЕТ САЛДЫРЛАЙДЫ... ТҰТҚА БҰРАЛАДЫ...

АУЫР ТЕМІР ЕСІК ШИҚ ЕТІП АШЫЛАДЫ ... ТАҒЫ ЕКІ АДЫМ (КҮЗЕТШІ МЕН ЖЕК

АРАСЫНДАҒЫ ДИАЛОГ)... ЕСІК КОДЫН ТЕРІП, АҚЫРЫН БҰРАҒАН ДЫБЫС...

БАППЕН БҰРАҒАН ДЫБЫС... БАППЕН БҰРАҒАН ДЫБЫС... БАППЕН БҰРАҒАН

ДЫБЫС... ТҰТҚА БҰРАЛАДЫ... ҚОҢЫРАУ, АВТОСИГНАЛ, ЫСҚЫРЫҚ, ЖЕРГЕ

ҚҰЛАҒАН ЗАТТАР СЕКІЛДІ ... B.O. FOGHORN-МЕН АЯҚТАЛАТЫН ӘДЕТТЕГІ

СИГНАЛДАР...

Авторы – Жек Бенни.

Көп дыбыс анық әрі тұнық берілгеніне қарамастан, оны кейде аудитория бір-

ден тани бермейді, себебі ұқсас дыбыстармен жиі араласып кетеді. Осыны әркез

есте ұстаңыз. Автор түрлі дыбысты диалог көмегімен анықтай алады. Мысалы,

парақтың шықырлауы оттың дыбысы секілді естіледі, ал үстел тартпасын ашу не-

месе жабу кез келген нәрсені ашып-жапқандай естілуі мүмкін. Мына эпизод түр-

лі дыбысты диалогтың табиғи бөлігі ретінде айқын көрсетуге тырысып-бағады.

Дик: (ҚОЛЖАЗБА ПАРАҚТАРЫН УМАЖДАП ТАСТАЙДЫ). Өмірімде

жазған ең нашар, түкке тұрғысыз дүние осы шығар.

Энн: Жарайды, сізге ұнамаса да, бестселлерге айналуы әбден

мүмкін деп ойлаймын.

Дик: (БІРНЕШЕ ПАРАҚТЫ ТАҒЫ УМАЖДАЙДЫ). Үш жүз қырық екі

беттік іске алғысыз шимай-шатпақ деп осыны айт. Сенбесең,

тыңдап көр. Тіпті естілуі де құлаққа түрпідей тиеді. (ҮСТЕЛ

ТАРТПАСЫНЫҢ АШЫЛҒАН ДЫБЫСЫ). Міне, мұнда. Мұның

жататын жері – осы. (ҚОЛЖАЗБАНЫҢ ТАРТПАҒА ТАСТАЛҒАН

ДЫБЫСЫ).

Энн: Тартпаға тығып тастамаңызшы. Меніңше, жап-жақсы дүние.

Дик: Жоқ! Бұл тартпа – күллі нашар, өлі қолжазбаның мекені.

(Үстел тартпасының жабылған дыбысы). Әумин!

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

Музыка

Бүгінгі күні музыка радионың негізгі бағдарламасына айналды, десек те музы-

каның аясы мазмұннан әлдеқайда кең. Осы ретте автор музыканы – астар, бағ-

дарлама, мақам, көпір немесе саунд эффект, фон немесе көңіл күй ретінде қалай

пайдалануға болатынын түсінуге тиіс.

■ Контент. DJ-лер (дижей) ойнайтын таспаға жазылған (жазба, таспа, картриж

және компакт-диск цифрлық әдіспен алмастырылды) музыка радиобағдарламадан

басым түседі. Ілуде біреу болмаса, тікелей эфирде пайдаланылатын барлық

жазбалар цифрлық әдіспен дайындалады.

■ Астар. «Астар» – диктор саундтрегінің бәкапы ретінде немесе фонға қойылатын

музыканы сипаттау үшін қолданылатын жалпылама термин.

■ Мақам. Радионы ерте заманнан көпке белгілі орындаушылар музыканы өзін

таныту үшін пайдаланды. «The Make Believe Ballroom» әні басталғанын естіген

тыңдарман – бірінші радионың және премьер DJ Мартин Блоктың эфирге шығатын

уақыты келгенін бірден түсінетін. «Love in Bloom» әнінің алғашқы бірнеше тактісі

Жек Беннидің студияға әне-міне шығатынын білдірді. «A Hard Day’s Night»

Битлздің эфирге шығатынын меңзеді. «Hello Love» әуені Американың қоғамдық

радиожелісінің (American Public Radio Network) «A Prairie Home Companion»

шоуынан хабар беретін. «Born in the USA» дегеніміз – Брюс Спрингстин. «The

Material Girl» әні Мадоннаны таныстырады. «Billie Jean» – Майкл Жексон, «A

Beautiful Day» – U2, aл «Mo Money, Mo Problems» рэпер Notorious B.I.G. Music-ті

көз алдыңа келтіреді.

A. Бағдарлама мақамы ретінде немесе нақты оқиғаны, әлде нақты тұлғаны

байланыстыруға пайдаланылуы мүмкін. Музыкалық мақам естілген сәттен бастап,

келесі әрекеттің қандай болатыны не орындаушы кім екені бірден белгілі болады.

Мақам шоуда хабарды ашатын, жабатын және жарнамалық үзіліс өткелдері ретінде

қолданылуы мүмкін.

МУЗЫКА: МАҚАМ, «ROCK AROUND THE CLOCK» БАСТАЛАДЫ, ҮДЕЙДІ,

СОСЫН БӘСЕҢДЕЙДІ.

ДИЖЕЙ: «The Best of America’s Rock Stars» (Американың үздік рок-

жұлдыздары) хабарының кезекті күндізгі сессиясына қош

келдіңіздер!

Мұнда музыка, гу-гу әңгіме, жаңалық және тікелей эфирге

шақырылған арнайы қонағымыз да бар, микрофон алдында

адал қызметшілеріңіз, рок қожайыны Жо Жей. Дижей (Joe J.

Deejay).

МУЗЫКА: МАҚАМ ҮДЕЙДІ ЖӘНЕ АЯҚТАЛАДЫ.

КАРТ (CART): 60 СЕК ЖАРНАМАЛЫҚ ҮЗІЛІС.

ДИЖЕЙ: БҮГІНГІ БАҒДАРЛАМАМЫЗДЫҢ ШЫМЫЛДЫҒЫ АРНАЙЫ

ҚОНАҒЫМЫЗБЕН АШЫЛАДЫ. Заманымыздың ең әйгілі

жұлдыздарының бірі, аты жер-жаһанға жайылған.

2-ТАРАУ

B. Мына сценарий үлгі ретінде берілді:

Соңғы жарнамалық роликтен және дижейдің қоштасу сөзінен кейін (әлқисса-

дан немесе таныстырудан өзгешеленетін диктордың соңғы сөздері) мақам шоуды

бітіру үшін басталады, үдейді және аяқталады.

■ Музыкалық көпір. Музыкалық көпір – өткел жасауға ең жиі қолданылатын құрал.

Ұзақтығы бірнеше нотаға немесе тактіге ғана созылатын музыка – бағдарлама

сегменттері арасындағы үзілістерді нұсқау үшін пайдаланылады. Музыкалық

көпірді жарнамалық қыстырманы бағдарламаның басқа бөлігінен ажырату үшін

де пайдалануға болады.

Драмалық эпизодта (мысалы, жарнамада) музыкалық көпір көбіне мекен мен

мезгілдің ауысқанын көрсетеді. Мұнда музыкалық көпір нақты бір сәттің күйі

мен мазмұнын бейнелейтініне көз жеткізу үшін аса мұқият болған жөн. Әдет-

те көпір бірнеше секундқа созылады. Өте қысқа, яғни бір немесе екі секундтық

болса, бұл «соққы» (stab) деп аталады. Төменде келтірілген сценарий үлгісіндегі

көпірге назар аударыңыз.

МУЗЫКА: «BORN IN THE USA» БАСТАЛАДЫ, ҮДЕЙДІ, БӘСЕҢДЕЙДІ.

ДИЖЕЙ: «The Best of America’s Rock Stars»-қа (Американың үздік рок-

жұлдыздары) қош келдіңіз, Брюс Спрингстин!

МУЗЫКА: АЯҚТАЛАДЫ.

ДИЖЕЙ: Босс, біздің қалаға қандай шаруамен келдіңіз?..

ДЫБЫС: СУ АҒЫП ЖАТЫР, ЖУЫНУ БӨЛМЕСІНЕН АЛЫСТАҒЫ СУДЫҢ

СЫЛДЫРЫ ЕСТІЛЕДІ.

МЭРИ: Айтуға қатты ыңғайсызданып тұрмын, Жон, айтуға бата

алмай тұрмын. Бүгін босстың көзіне түскің келсе, тіс

пастаңның брендін ауыстырғаның жөн болар.

ЖОН: Мынауы жақсы-ақ екен.

МЭРИ: Бірақ Angelmint секілді саф таза дем бермейді.

ЖОН: Ақылыңнан айналдым. Көкейімде қызметім көтерілсе дейтін

үкілі үміттің бары рас.

МУЗЫКА: КӨПІР.

ДЫБЫС: ДӘРІХАНА ІШІНДЕГІ ШУ.

ЖОН: Angelmint-тің біреуін беріңізші.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

ДЫБЫС: КҮН КҮРКІРЕП ТҰР, КӨЛІК ТӨБЕСІНЕН ҚҰЙЫП ТҰРҒАН ҚАТТЫ

НӨСЕР ЕКПІНДЕП, АРАСЫНДА МУЗЫКАЛЫҚ СОҚҚЫЛАРМЕН

АЛМАСЫП ОТЫРАДЫ

ЭЛИС: Ральф, машинаны тоқтатшы. Нөсер деген құйып тұр,

алдыңдағы бес адым жерді көре алмайсың.

РАЛЬФ: Элис, мен көлікті жақсы жүргізем.

ЭЛИС: Ральф, дегенмен алдымыз – ақ тұман. Бірдеңеге ұрынамыз

ба деп қорқам.

РАЛЬФ: Мен бұл жолды білем. Қыңқылдай бермеші.

ЭЛИС: Көпірдегі бұрылысты көрмесек, жардан төмен құлаймыз...

ДЫБЫС: Тежегіштің шиқылы музыкалық шумен күшейтілген (мысалы,

скрипка), спиральды музыканың дыбысы жоғары тоннан

саунд эффектілер және музыкамен үйлескен қақтығыстың

дыбысымен төмен тонға бәсеңдеп, аяқталады (мысалы,

цимбал, дабыл аспаптарының даусы).

КЛЕРК: Айтсаңыз болды, сэр. Бұл бізде ең көп сатылатын тіс

пастасы.

ДЫБЫС: КАССАЛЫҚ АППАРАТ.

МУЗЫКА: КӨПІР.

ЖОН: Мэри, Мэри, сенің арқаңда қызметім өсті.

МЭРИ: Angelmint-тің арқасы ғой, Жон.

МУЗЫКА: СОҚҚЫ, СОСЫН АЯҚТАЛАДЫ.

■ Саунд эффект. Үрмелі және соқпалы аспаптар жалғыз саунд эффектілеріне

қарағанда, дауылдың соққанын дәл беріп, күшейте алады. Кей эффектіні

музыкадан басқа ештеңе ұтымды бере алмайды. Радиода жоғары ғимараттың

шатырынан құлайтын адамның дыбысын жоғары тоннан спиральды ырғақта

қозғалып, гүрс етіп бітетін музыкадан асып ештеңе дәл бермес.

■ Фон немесе күй. Музыка эпизодтың мазмұны мен күйін күшейте алады.

Музыкамен әлсін-әлсін сүйемелдеп отыру керек, алайда оның «айдан анық»

немесе кейде тіпті «тайға таңба басқандай» айқын болуы міндетті емес.

Жарнамалық ролик кезінде фондық музыканы білетін тыңдаушы продакшн-

ның негізгі мақсатынан ауытқып кетеді. Музыка өз әсерін аудитория санасында

сезбейтіндей етіп жеткізуі керек. Сондықтан фондық және көңіл күй музыкасы

2-ТАРАУ

шамадан артық, асыра пайдаланылмағаны жөн. Мұндайда көпке таныс компо-

зицияларды айналып өткен абзал, өйткені олар аудиторияны таныс әуезімен

басқа арнаға бұруы мүмкін.

Музыканы негізгі мазмұн, жанама фон яки эффект ретінде сценарийге қосқы-

ңыз келсе, ойыңызды продюсермен бөлісіп, кеңесуді ұмытпаңыз. Авторлық құ-

қық иесінің рұқсатынсыз кез келген музыканы өз бетінше пайдалануға болмай-

ды. Продюсерге ASCAP (American Society of Composers, Authors and Publishers –

Америкалық композиторлар, авторлар және баспагерлер қоғамы) немесе BMI-

мен (Broadcast Music Incorporated) пайдалану құқығы жайында келіссөз жүргі-

зуге тура келеді. Егер музыканы телеарна немесе радиостанция пайдаланса, осы

ұйымдар мен NAB (National Association of Broadcasters – Ұлттық хабар таратушы-

лар қауымдастығы) арасындағы келісімде қамтылған болуы керек.

Дыбыс, музыкалық әдістер мен терминдер

Музыка мен дыбысты өңдейтін әдістерді белгілеу үшін автор бірнеше басты

терминді пайдаланады. Бұл әдістер басқару тақтасында қолданылады.

■ Ауысу. Ауысу (seg-way) – бір дыбыстан екіншісіне бірқалыпты өту. Бұл, әсіресе

музыкалық сандар арасындағы өткелге қатысты бір сан бәсеңдеп, екіншісі үдей

бастағанда қолданылады. Ауысу драмалық эпизодтарда, сондай-ақ музыкада

қолданылады, бірақ алдыңғысында дыбыстардың қабаттасуы ауысудан (segue)

гөрі тоғыспалы жанасуға (cross-fade) айналады.

ДИКТОР: Бағдарламамызды Ромео мен Жульетта туралы

мәшһүр музыкалық композициялардың үзінділерімен

жалғастырамыз. Әуелі Чайковскийдің «Ромео мен

Жульетта» (Romeo et Juliette) увертюрасынан, содан кейін

Прокофьевтің «Ромео мен Жульетта» балетінен, соңында

Гуноның «Ромео мен Жульетта» операсынан үзінді

тыңдаймыз.

МУЗЫКА: ЧАЙКОВСКИЙДІҢ «РОМЕО МЕН ЖУЛЬЕТТАСЫ».

ПРОКОФЬЕВТІҢ «РОМЕО МЕН ЖУЛЬЕТТАСЫНА» АУЫСУ.

ГУНОНЫҢ «РОМЕО МЕН ЖУЛЬЕТТАСЫНА» АУЫСУ.

ДИКТОР: Қазір тыңдағандарыңыз… және осы драмалық эпизодта:

Бұл төмендегі музыкалық бағдарламада былай көрсетілген:

ДИКТОР: Милвайзердің құнан сырасынан бірер сөз.

МУЗЫКА: БАСТАЛАДЫ, ҮДЕЙДІ, 5 СЕКУНД ЖАЛҒАСЫП, АЯҚТАЛАДЫ.

ДЫБЫСҚА АУЫСУ.

ДЫБЫС: БОКАЛДАРДЫҢ СЫҢҒЫРЫ, АРТҚЫ ФОННАН ТҮРЛІ

ДАУЫСТАР ЕСТІЛЕДІ, МУЗЫКА ОЙНАП ТҰР.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

■ Тоғыспалы жанасу. Бір дыбыстың екінші дыбысқа еруі, тоғыспалы жанасу кейде

ауысумен өзара алмасып қолданылады. Бірақ тоғыспалы жанасу – бір дыбыс

үдеп, екіншісі саябырсыған кезде дыбыстардың өзара түйісуі болса, ал ауысу –

бір дыбыстың екіншісіне ілесіп кетуі. Төмендегі мысалда телефон қоңырауы бір

немесе екі секундқа музыкамен араласып кетеді, артынан музыка саябырсып, тек

телефон қоңырауы қалады.

МУЗЫКА: БАСТАЛАДЫ, ҮДЕЙДІ, БЕС СЕКУНДҚА СОЗЫЛАДЫ. МУЗЫКА

ШЫРЫЛДАҒАН ТЕЛЕФОН ҚОҢЫРАУЫМЕН ТОҒЫСЫП

ЖАНАСАДЫ.

ДИКТОР: Енді назарларыңызды Таймс-скверге аударамыз, онда Том

Рожерс өзінің Probing Microphone-імен дайын тұр.

(ДЫБЫСТЫ ТАЙМС-СКВЕРДЕГІ РОЖЕРСКЕ КҮРТ АУЫСТЫРУ).

РОЖЕРС: Қайырлы күн! Алғашқы төрт сұхбатымызды осында өткізген

едік ...

■ ҚОСПА. Қоспа дегеніміз – екі немесе одан көп дыбыстың бірігіп, эфирге

жағаласып шығуы. Қоспа диалог пен музыканың, диалог пен саунд эффектілердің

немесе саунд эффектілері мен музыканың, немесе осы үшеуінің бірігуін қамтиды.

Бокалдардың сыңғыры, арттағы дауыстар және музыка – әлгі айтқан үш нәрсенің

қосындысы.

■ Кесу немесе ауыстыру. Кесу немесе ауыстыру, яғни бір дыбысты күрт ауыстырып,

екіншісінің дереу кірігуі (бұл «күрт үзіліс» деп те аталады) кейде арнайы эффекті

үшін пайдаланылады. Кесу жай ғана бір микрофоннан екіншісіне немесе басқа

дыбыс көзіне күрт өзгеруді білдіреді. Пультке қатысты да қолданылады.

■ Дыбыс үдейді, сосын саябырсиды. Дауысты күшейту немесе бәсеңдету –

диалогта музыканы бәсеңдету үшін, сондай-ақ музыканы бағдарламаға қосу

немесе бағдарламадан алу үшін жиі қолданылатын қарапайым операция. Музыка

басталады, үдейді (дыбыс жоғарылайды), бәсеңдейді (дыбыс төмендейді) немесе

аяқталады. Төмендегі мысал дижей жүргізетін шоудағы музыканың қалай үдеп,

қалай саябырситынын көрсетеді.

МУЗЫКА: МАҚАМ: «СЕН МЕНІҢ РЭПЕРІМЕ РЭП ОҚЫДЫҢ». МУЗЫКА

БАСТАЛАДЫ, ҮДЕЙДІ ЖӘНЕ БӘСЕҢДЕЙДІ.

ДИКТОР: Рэпер Роберттің Рэп репертуарына қош келдіңіздер!

МУЗЫКА: МАҚАМ ҮДЕЙДІ, БЕС СЕКУНДҚА СОЗЫЛАДЫ, БӘСЕҢДЕЙДІ,

АРТЫНАН САЯБЫРСИДЫ.

ДИКТОР: Рэпер Роберт келесі бір сағат көлемінде тікелей топ-чарттан

тарту жасауға дайын. Тізім басында тұрған Китчен Синк

(Kitchen Sink) және оның су жаңа хит әнімен бастаймыз...

2-ТАРАУ

МУЗЫКА: ЕМІС-ЕМІС БАСТАЛАДЫ ЖӘНЕ АҚЫРЫН ЖАЛҒАСЫП

ТҰРАДЫ.

ДИКТОР: ...Иә, дұрыс, өздеріңіз танығандай, Китчен Синктің «Лас

ыдыс» (Dirty Dishes) әні.

МУЗЫКА: ШАПШАҢ ҮДЕЙДІ, АЯҒЫНА ДЕЙІН СОЗЫЛАДЫ, АЯҚТАЛАДЫ.

Студия

Радиостудияның физикалық шектеулі мүмкіндігі қаламгер көздегеніне қайт-

кен күнде де әсер етеді (тұсайды). Сондықтан студияның барынша кең екеніне әрі

онда сценарийіңізді ойдағыдай іске асыруға қажет жабдықтар бар екеніне толық

көз жеткізгеніңіз абзал. Кәсіби студиялардың көбінің акустикасы жақсы, бірақ

кейбірі көңілден шықпайды, сол себепті сізге студияның шамасы сценарийге қа-

жет дыбыс табиғатына сай келетінін алдын ала білу шарт. Дегенмен көптеген му-

зыкалық радиостанцияда барлық эфир жұмысын жүргізетін жеке студия жоқ-

тың қасы, кейбір радиостанциялар жеке студияны панельдік пікірталас, сұхбат

және басқа шоуларға пайдаланады. Студияда таспаға жазуға және тікелей эфир

шығарылымдарына қажет микрофондар мен басқа да жабдықтар болады.

Аппаратты-студиялық блок (АСБ – The Control Room)

Аппаратты-студиялық блок (АСБ) – барлық дыбысты, яғни әңгіме, музыка,

эффектілерді үйлестіретін операциялар орталығы. Дыбыс инженері барлық

кіріс сигналдарын басқару тақтасында мұқият араластырып, тыңдаушыға жібе-

реді. Басқару тақтасы (control board) барлық каналдан шығатын дыбыс деңгейін

реттейді және дыбысты кез келген кіріс комбинациясы бәсеңдете алады немесе

араластыра алады. Аппаратты-студиялық блокқа радиостанцияның музыкалық

кітапханасынан тұратын компьютер ғана қажет, бірақ кейбір радиостанцияларда

әлі де CD-кассеталар мен картриждер бар, тіпті алдын ала жазылған материал-

ды ойнатуға арналған ескі плеер, сондай-ақ дижейлер мен дикторларға арналған

микрофондар да кездеседі. Компьютерлер жингл, промо-ролик, идентифика-

тор, жарнама және әлеуметтік жарнамалар (PSAs – Public Service Announcements)

сияқты бірқатар бағдарламалық материалды қабылдап, таратады. Дыбыс опе-

раторы компьютерге салынған музыкалық кітапханадан қажет әнді тауып алып,

мониторға шығарады және дайын болғанда эфирге жібереді. Жарнама кестесі

мен форматты сағат сияқты бағдарлама дайындау элементтері де дижейлер мен

дикторларға АСБ-дағы компьютер арқылы қолжетімді болады. Сондай-ақ АСБ-

да материал жазуға, оның ішінде тұтас бағдарлама әзірлеп, содан кейін хабар

таратуға арналған жабдықтар тұрады.

Басқа да радио терминдері

Қаламгер шығармашылық өндіріс сценарийінде жиі кездесетін кейбір негізгі

терминдерді білуге міндетті (төменде келтірілген терминдердің біразы алдыңғы

тарауларда ұшырасты) – астар (bed – музыкалық база), SFX (саунд эффектілері),

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

карт (ойнатуға жазылған материал сақталатын картриж), аудиомагнитофон

(ATR, audio tape recorder) (картриж сияқты бірдей функция атқарады, бірақ си-

рек қолданыста), дыбысты құбылту (дауысты баяу бәсеңдету немесе көтеру), то-

ғыспалы жанасу (екінші элементті қосқан кезде, біріншісінің өшуі), ЭТ (электр-

лік транскрипция), лайв тег (таспаға жазылған музыкаға әлқисса), реплика (out

cue – жазып алынған көшірме жолындағы соңғы сөздер), соққы (екпін түсіру

немесе ерекшелеп айту), ауысу (бір элементтің екіншісіне үздіксіз ағыны), стин-

гер (титрден кейінгі кадр) / перне (музыка немесе саунд эффектінің соңы), кадр-

дан тыс мәтін (дыбыс үстінен сөйлеу), КТ (reel type – катушка типі), CD (аудио

компакт диск) және микрофон (mic – микрофон).

Осы тарауда жиі айтылғандай, лентаға түсірілген жазбалар және басқа да ескі

технологиялар цифрлық технологияға жол берді.

Продюсер, профессор әрі «Радиостанция» (The Radio Station) авторы Майкл

Кейт продакшн командасының көзқарасы тұрғысынан редакторларға мынадай

бірнеше кеңес ұсынды:

■ кадрларды логикаға сай құрау үшін медиумның бірегей табиғатын түсініп алыңыз;

■ өзіңізді қызықтыратын аудиториямен таныс болыңыз (немесе етене танысыңыз);

■ сөз еткелі отырған өнім жайындағы ақпаратқа түгел қанық болыңыз;

■ қалыптасқан әдістер мен критерийлерге сай келіңіз, не болмаса макет пен

форматты айнытпай көшірсеңіз болады;

■ пунктуацияны, грамматика мен орфографикалық емлелерді сақтаңыз;

■ продакшн элементтеріне сәйкес көшірменің уақытын есептеңіз;

■ түсінікті тілде жазыңыз және күрделі құрмалас сөйлемдерді пайдаланбаған жөн;

■ қажет жағдайда cөзді айтылуына қарай жазыңыз;

■ қаптаған сан мен күрделі жолдардан аулақ болыңыз;

■ жасампаз (креативті) болыңыз.

ИНТЕРНЕТТЕГІ ИНТЕРАКТИВТІ ӘДІС-ТӘСІЛ

Интернеттің медиамиксті толықтыратын негізгі қыры – оның таныстырушы

(автор) мен қабылдаушы (аудитория) арасында интерактивті болу қабілеті. Интер-

активтілік аудио және видеомикстің тасасында қалмай, тікелей эфир, басқарыла-

тын дыбыс, фотосурет, диаграммалар мен графиктерді, мәтін мен анимациялар-

ды телефон, факс, студиядағы аудитория, көше сұхбаттары мен түсірілім каме-

ралары секілді кіру арналарынан интернеттің мультимедиалық әлеуетін молы-

нан пайдалануды ұсынады. Күні кешеге дейін мұндай интерактивтілік бірқатар

құрал-жабдық пен техникалық мамандардың атсалысуын талап етті. Ал қазір

автор осы әрекеттерді өз бетінше немесе шағын уеб-команда көмегімен орын-

дай алады. Көрсетілген элементтердің үстінен басып, таймлайнға (жол) видео-

комментарий немесе басқа контентке сілтеме қоса алады. Бұл сценарий жазу

концептілері, тәсілдері мен әдістерінің жаңа жиынтығына жол ашып қана қой-

май, автордан осындай қарым-қабілетті талап етеді. Интерактивтілік сценарий

жазуда айнымалы шамаға көбірек сұранып тұрады. Себебі автор ақпарат, түрлі

идея мен эмоциялық стимуляцияны сілтеме түрінде ұсынады; онда бір пункт

2-ТАРАУ

екіншісімен бұрынғы медиада қолданылатын логикалық немесе ретті формада

емес, аудиторияның жеке мүшелерінің қалауына сәйкес байланысады.

Автор, негізінен, аудиторияның нақты таңдау жасауы үшін сан қырлы нұсқа-

лар сериясын дайындауы керек, бұл өз кезегінде тізбектің келесі пунктіне әсер

етеді. Өзге медиадан бөлек, автор аудиторияның жекелеген мүшелерінің реак-

циясы мен контрреакциясы қандай болатынын алдын ала тұспалдап, аудитория-

ны бағдарлама немесе сценарий мақсатын орындайтын таңдауға бағыттайтын

жазба өнім әзірлеуге тиіс.

Материалды қадам-қадамымен дәстүрлі логикалық ретті прогрессия мәне-

рінде ұсыну орнына, киберкеңістікте жазатын автор түрлі идея, тұжырымдама,

әсер, ақпарат, есту және көру материалдарын, эмоциялық және интеллектуалды

стимулдарды кез келген формада, мекенде және қоспада сан қырлы және алуан

түрлі етіп интеграциялау үшін кеңістік пен уақыт шексіздігін қамтуға қабілетті

шығармашылық әлемнің ортасында орналасады.

Жалпы айтқанда, автор да, қабылдаушы да, мейлінше, икемді болуы керек.

Компьютер немесе планшет қабылдаушыға ұсынылған мәтін жиынтығынан, ма-

териалдың қайда, қашан және қалай ұсынылғанына қарамастан, оның кез кел-

ген бөлігіне тіпті кездейсоқ болғанның өзінде, нағыз таңдау жасап, араластыру-

ға және салыстыруға мүмкіндік береді. Осылайша интернет-процесс өз алдына

контенттен үстем түсетіндіктен, Маршалл Маклюэннің «медиумның өзі – мес-

сеж» деген сөзінің мағынасы молая түседі.

Тәсіл

«Гипермәтін» сөзі интернетке арнап материал жасаумен – жазумен жиі бай-

ланыстырылады. Қарапайым тілмен айтқанда, гипермәтін ойымызды ойлау тә-

сіліне жақын етіп жеткізеді, яғни көптеген идея санамызды бір мезгілде шарлап

өтеді, онда ойымызды дұрыс жинақтап, коммуникацияның ретті тәсілі арқылы

түсінікті етіп қағаз бетіне түсіретін логикалық ретті тәсіл жоқ. Интернеттің ги-

пермәтіндік немесе интерактивті қабілеті қабылдаушыға, яғни аудиторияға кез

келген нәрсе туралы сан түрлі ақпарат пен идеялар беретін түрлі мультимедиа

қамтылған стимулдар конгломератын бірден ұсына аламыз дегенді білдіреді.

Осы тұрғыдан, интернеттің аудиовизуалды баспаға келтірер құндылығы бейне-

леу өнеріндегі Пикассоның кубизм құндылығымен парапар. Пикассо өнерін тәп-

сірлеушілердің сөзіне сенсек, XX ғасырдың басында коммуникация мен көлік-

тің дамуы объектінің көрінісін бір ғана жазықтықпен шектеген жоқ, ал кеңістік

пен уақыт шегінен шығу объектіні бір уақытта сан қырынан байқауға мүмкіндік

берді. Бұл интернеттің коммуникацияны түрлендірген сәті. Гипермәтін интерак-

тивтік қабылдаушыға бір мезгілде алуан қайнар көзі бар кеңістік-уақыт конти-

нуумынан әртүрлі стимулдарды алуға, сондай-ақ дайындауға мүмкіндік береді.

Мәселен, драматург қабылдаушыға сюжеттің өрбуін әр кейіпкердің яки бар-

лық кейіпкердің көзімен көруге мүмкіндік бере алады, сонымен қатар сюжет бір

мезгілде кейіпкерлердің өз психикасы, бастан кешкен өмірі мен мотивациясы

арқылы дамиды. Аудитория сюжетті кез келген комбинацияда жинап, таңдай

алады. Мысалы, 2001 жылғы Дүниежүзілік сауда орталығы мен Пентагонға жа-

салған террорлық шабуыл туралы тарихи деректі фильмде интернет-аудитория

ретті нарративтен кез келген уақытта ажырап, Клинтон әкімшілігі Буш әкім-

шілігіне ұсынған, ішінде шабуыл жайында ескертпесі бар әл-Каида құжаттары

жайлы; аты әмбеге аян болған шабуылшылар мен олардың отбасына қатысты

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

фотосуреттер мен әңгімелер жайлы; Орталық барлау басқармасы, Федералдық

барлау бюросы және Ұлттық қауіпсіздік агенттігі нені біліп, нені білмегенін әш-

керелейтін құжаттар турасында; басқа сөзбен айтқанда Осама бен Ладен туралы

мәлімет немесе кез келген сәтте қандай да бір қатысушы туралы қосымша толық

ақпарат, кез келген субъект, кез келген заң терминінің немесе процедурасының

түсіндірмелері, тағы басқалар туралы визуалды мағлұмат алуға мүмкіндігі бар.

Қабылдаушы дегенің – бұдан бөлек кәдімгі стимулдар әлемінің ортасында тұр-

ған жасампаз тұлға, интернет терминімен айтсақ, алып шексіз тордың ортасын-

да тұрып, тордың кез келген бұрышына әдейі немесе аңдаусыз, көңілі қалаған

немесе қолы жететін стимулға жармасады.

Процесс

Компьютерге не болмаса сайтқа арнап басты материал жазатын автордың

жұмысы компьютерлік бағдарлама туралы ақпарат ұсыну болғанымен, оқулық

мұндай мақсатты көздемейді. Шын мәнінде, мақсатымыз – тұлғаның дәстүрлі

телевизия, радио және кино саласында сценарий жазу тәсілдерін киберкеңістік-

ке бейімдеу. Көп ұзамай қазір радио немесе теледидар арқылы берілетін барлық

бағдарламалар, ұялы телефон, iPod немесе blueberry, blackberry немесе boysenberry

болсын, компьютер немесе компьютерленген шағын қабылдағышқа таралады.

Әр автор интернетке арнап материал дайындау үшін әртүрлі процесті қол-

данса да, курстық жұмыстың нобайы секілді эпизодтық ұяшықтардың сұлба-

сын жасау – жиі қолданылатын тәсілдердің бірі. Бірақ бір ұяшықтан екіншісіне

немесе логикалық ретті тәсілмен бірінші кезеңнен екінші кезеңге ауысудың ор-

нына бір элемент ұяшыққа салынған кезде, осы элементке қатысты материалға

жасалған сілтемелер әлгі ұяшықтан тиісті қосымша ұяшықтарға шығатын тар-

мақтармен байланысады. Осыдан кейін алда кездесетін сілтемелер белгіленеді.

Нәтижесінде бірсыпыра дайындауға қажет суреттерді қоса алғанда, әрқайсысы

дәстүрлі медианың кез келген сілтемелерді (ақпаратты немесе стимулды) білді-

ретін, бірін-бірі қиып өтетін тармақтардан құралған алып тор жайылады. Әрбір

сілтеме баспа, диаграмма мен графика, визуал қозғалыс, аудио, фотосурет, сұх-

бат беруші мен комбинациясы бола алады. Қаламгерлердің көбі үшін бұл оп-

циялар, әсіресе сөз жазып, бірақ сурет сала алмайтындарға үлкен ауыртпалық

секілді көрінеді. Бірақ компьютерлік бағдарлама кез келген визуалды материал-

ды, музыканы, суретті, аудио және басқа да басып шығарылмайтын стимулдарды

монохромды немесе түрлі түсті етіп кез келген жерге кез келген формада қоюға

мүмкіндік береді. Осыдан кейін сіз қабылдаушыға қай кезеңде болсын алға жыл-

жытыңыз, артқа жылжытыңыз, мына жерде сілтемеге басыңыз, мында суретке

басыңыз және т.б. нұсқау бере аласыз.

Аталмыш форматтың мазмұнына қызығушылық танытқан жасампаз автор-

ға қабылдаушының толық интерактивті болуына қажет механикалық талаптар-

ды анықтау, яғни тінтуірді материалды ашатын арнайы белгіге басу, жылжыту,

диалогтық терезеге немесе қапталдағы панельдерге бағыттау, жоғары-төмен ай-

налдыру, ролловер (бір мезгілде басу) элементтері және басқа да процедуралар

қанша қиындық тудырса да, техникалық бағыттарды автор мен қабылдаушының

интерактивті процесінің бір бөлігі ретінде меңгеру шарт. Бұл қабылдаушы на-

зарына стимулдың түрлі деңгейін ұсынуыңызға сеп болады. Біріншісі – экран

бетіне шығатын материал екені айтпаса да түсінікті. Стимулдың екінші деңгейі,

қабылдаушы тінтуір немесе суретті кездейсоқ жылжытқанда немесе қосымша

2-ТАРАУ

стимулдарды анықтайтын экранның қыздырма нүктесінің үстінен жылжу үшін

нұсқауыңызды орындағанда пайда болады. Қабылдаушы интерактивті стимул-

дарды іздеу үшін нақты таңбаны таңдау арқылы сіз ұсынған баламалардан бі-

реуін саналы түрде екшеп алғанда үшінші деңгейге өтеді. Автор осы процесті

түсіне отырып, қабылдаушыға жеке қызығушылығы мен маңызы көрінетін сти-

мулдарды іздеу үшін экранда айқын көрінетін нәрсенің аясынан шығу еркіндігін

ұсынғанымен, оның тәжірибесін бақылауда ұстайды.

Техника

Жарты ғасырдан астам уақыт бұрын жаңа телевизия медиумына сценарий жа-

зуға қатысты айтылған өзгеше ойды, сол кездегі киносценарий жазуға қатысты

пікірмен салыстыра алсақ, онда бүгінгі жаңа киберкеңістікті медиумға арнап сце-

нарий жазуға байланысты оймен бірдей шығады. Алдымен ауызға оралатыны –

орташа телеэкранмен салыстырғанда компьютер мониторы, планшет немесе

iPhone-ның көрсететін аумағы тарлық етеді. Көрілетін аумағы шап-шағын. «Ви-

деотрансляция» термині қозғалыстағы визуалды бейнелерді тасымалдауды біл-

діреді. Кадрды өткізу жолағының (bandwidth) жеткілікті болмауы, сәйкесінше, қа-

нықтықтың болмауы – көңіл аударарлық тағы бір маңызды фактор. Нашар сапа

(рoor resolution) бірнеше кейіпкерді қамтитын кең кадрларды, сондай-ақ түнгі кө-

ріністерді немесе қараңғы, немесе күңгірт жердегі көріністерді түсіруден аулақ

болуға мәжбүрлейді. Кей кездері қосымша жарық көздері кадрды қанық көрсе-

теді және электронды құлақ күйін келтіру де кейде көмекке жарайды. Интернет

трансмиссиясына сәйкес кадрдың өткізу жолағы мен жиілігінің жеткілікті бол-

мауы – қозғалысты, экранда көрінетін адам санын және пайдаланылатын дыбыс

көздерінің санын шектейді. Тағы бір мәселе – компьютер экранының алдында

отырған немесе ұялы құрылғыны пайдаланатын адамның көре алатын назары.

Сол назар үлкен теледидар экранының алдына жайғасқан адамның назарынан

әлдеқайда кішірек болуы мүмкін. Сондықтан көрініс пен бағдарлама кейде теле-

визия мен кино үшін жазатын сценарийден қысқа болуы керек. Керісінше, «мін-

деттерден» бастап «тыйымдармен» салыстырғанда, сізге мүмкіндігінше ірі планға

назар аударуыңызды, өткір, артық-кемі жоқ диалогты, орындаушылардың аз қоз-

ғалысын, қысқа-нұсқа болуды және басы мен соңының нақты болуын меңзейді.

Видеоны қысу артқы фонда ойнайтын кадры бар мәтіннің қандай да бір де-

талін жоқ қылады. Детальдың болмауы немесе компьютер экранында тереңдік-

тің болмауы теледидардағы түсірілімнің қалыпты фонын, ақпарат пен өткелді

шектейді. Мысалы, сіз банк күзетшісін көрсететін драмаға толы кадрды алдың-

ғы планға шығарып, кассирге тапанша кезеген банк тонаушысын артқы планға

қойдыңыз делік. Мұны кино мен телевизияда іске асыру оңай. Бірақ интернетте

фондық иллюстрациялар біршама көмескіленеді. Әйтсе де бұл жағдайды техно-

логия түзеп келеді.

Pangaea Multimedia Communications Corporation (Бостон, Массачусетс штаты) пре-

зиденті Эрик Жонстон медиадағы тың өзгерістер және оларды онлайн видеоға

қолдану жайында «Енді тек телевизия ғана емес...» деп аталатын, қазіргі заман-

ның өзекті мәселесін жан-жақты ашып көрсететін мақала жазды. Келесі беттен

бастап сол мақаланың толық мәтіні ұсынылды.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

«Енді тек телевизия ғана емес...»

Медиумның қай технологиялық кезеңінде жазатыныңызға қара-

мастан, әрдайым медиумның оң аспектілерін басты бағдарда ұста-

ңыз, өзіңіздің әрі медиумның бар қабілетін көрсетуде аянып қалма-

ңыз.

Әр алуан медиаға мәтін жазу стратегиялары мен әдістері туралы

мәселені қарастыру кезінде, енді біз бір ғана аудитория мен хабарға

назар аудара алмаймыз. Әлем өзгерді. Телевизия да енді жай ғана

телевизия емес. Енді біз жалқыдан жалпыға хабар жібермейміз. Әлі

де мультимедиалық элементтерді немесе интерактивті опцияларды

ұсынуға немесе одан бас тартуға қатысты кейбір шешімдерді қарас-

тырғанымызбен, бұдан былай әлеуметтік медиаға араласу-араласпау

туралы таңдау жасай алмаймыз. Әлеуметтік медиа барлық жерге

интеграцияланған, кейде өндірушінің еркіне сай сілтемелер тікелей

интеграцияланады, кейде мазмұнды талқылау кезінде жанама түр-

де интеграцияланады. Аудиторияның контентті пайдалану қатына-

сы да өзгерді. Медиум өзгерді. Баспасөз, кино, тікелей эфир немесе

синхронды емес хабар тарату болсын, бәрі контентті қолдана алатын

аудитория арасында электронды түрде таратылады. Бәлкім, бүгін

бұрын-соңды болмаған сәт туып, жаңа медиумның қоғам ретінде

телевизия, теледидар тамашалау және жаңа технологиялардың ау-

диториямызға, құндылықтарымызға, қалың қауымға және қоғамы-

мыздың табиғатына әсер ету жолдарын қарастыру керек екенін біл-

діретін хабар не болмаса оятатын дабылға айналды.

Аудиторияның рөлі өзгерді; көрермен ендігәрі жай пассив қабыл-

даушы емес. Продюсер мен қаламгер ретіндегі рөлімізді өзгертпе-

сек болмайды, хабар дайындаушылар тіпті өкілетті органдардың өзі

өзгеруі керек. Технологияның қамы үшін өзгеріс пен технологияны

пайдалана салу торына түсіп қалу тым оңай, себебі көпшілігіміз тех-

нологиямен тәжірибе жасап, сынап көруге құлық таныта қоймаймыз;

бірақ алаңдауды артқа ысырып, мессежіміз бен мақсаттарымызды

қорытып алған жөн. Аудиторияны қалай баурап аламыз? Біз бөлісе-

тін идеялар позитивті және мәні бар пікірталастарға ықпал ете ме?

Әу бастан-ақ қиссашылар, жыраулар үлкен мұратқа қызмет еткенін

жақсы білеміз, олар жай ғана қауымның көңілін көтерген жоқ, үміт,

толқу, табыс, үрейді болмысымызды қалыптайтын құндылықтарды

нығайту құралы ретінде пайдаланды. Мессежіміздің астарында аса

маңызды философиялық және стратегиялық мәселелер жатқанымен,

бұдан әрі ол «жалқыдан жалпыға арналған» мессеж емес; есесіне әң-

гіме бастауға, осы әңгімеге басқаларды тартуға және асылында, зерт-

теуге, сынап көруге, қойылымдық сценарийлер мен мәселе ұсынуға

қайрайтын, кейбір топтық немесе жеке зерттеулерде нұсқау көрсе-

туге септесетін ақпарат ұсынып, жағдай жасауымыз керек. Адамзат-

тың қиссагер, репортер және коммуникатор ретіндегі қабілетін сарқа

пайдаланған алдыңғы буынның адалдығы сыни ойлауға, жасампаз-

дық пен балаларымыздан, көрші елдерден және өз бойымыздан көр-

гіміз келетін мол қасиетті шыңдау жолында қызмет етті.

2-ТАРАУ

Жасыратыны жоқ, технологиялық өзгерістер видеоны дайындау,

жіберу және тұтыну тәсіліне үлкен әсер етті. Контенттің сыртқы көрі-

нісі, аудиторияның контентпен қалай жұмыс істейтіні, продюсерлер,

демеушілер, басқа да көрермендер, тіпті оқиға кейіпкерлері – мұның

бәрі біздің қалай және не өндіретінімізге әсер етеді. Соңғы бірнеше

онжылдықта телевизия компьютерлік функцияларды қабылдап, ин-

терактивті болды, ал компьютерлік технологиялар телевизия сапа-

сы мен мүмкіндіктерін өзіне иемденуге ұмтылды. Теледидар бұдан

былай төрүйдегі жиһаз үстінен тамашаланатын, тым жиі жарнама-

лық үзіліске бөлінетін ретті бағдарламаның үздіксіз ағыны емес. Ол

жетіле түсті. Контентті құрастыратын және дамытатын адамдар енді

әртүрлі аудиторияны қамтитын және тартатын мәселелердің кең ау-

қымын ескеруге тиіс.

Теледидар алғаш түлеген сәтте бірнеше бәсекелес өндіруші пай-

да болды, олардың әрқайсысы өзіне тән бірегей тәсіл ұстанды және

арналардың үйлесімін қамтамасыз ету және виртуал арналардың

бірігуі үшін стандартты техника ерекшелігін мойындады. Егер жаңа

саланың табысты өсуін қамтамасыз етуге, сондай-ақ қоғамдық мүд-

дені қорғауға бағытталған өндірушілер мен бірқатар жетекші өкілет-

ті органдардың бірлескен күш-жігері болмаса, теледидар өндірістік

салаға айналмас еді. Егер Федералдық байланыс комиссиясының

телевизиялық жүйелер жөніндегі ұлттық комитет құру және кейінгі

1940–1941 жылдардағы NTSC (National Television Systems Committee)

стандартын қабылдау жөніндегі шешімі болмаса, мемлекетіміз бен

қоғам бүгін мүлдем басқа болар еді.

Бүгінде кино, телевизия, трансляциялық телевизия және тұты-

нушылар телевизиясын бөлетін шекара шайыла түсті. Техникалық

сипаттамалар, өндірістік компоненттер және өндіріс тәсілдерінің

бір-бірінен бұрынғысынша айтарлықтай айырмашылығы болса да,

соңғы тұтынушы үшін экран өлшемі мен тараптардың арақатынасы

сияқты негізгі компоненттер де ерекше қызығушылық тудырмай-

ды. Тұтынушы видеосы, ұялы телефон видеолары, тіпті уеб-камера

видеосы қазір эфирді толық жаулады және тіпті кинода да арагідік

қылаң береді. Шын мәнінде, қазір видеоформатта жарыққа шығатын

тәуелсіз фильмдер саны күн санап өсуде, тіпті жаңа салалар, мысалы,

өндірістік циклмен төмен бюджетке өндіріліп, бір аптаға жалғасатын

Холиуд (Nollywood) көркем фильмдері қаулады (www. Ted.com/talks/

franco sacchi on nollywood.html).

Өнімді жеткізу тұрғысынан тұтынушылар хабар тарату контен-

тіне, көркем фильмдерге және «үй фильмдеріне» еш кедергісіз қол

жеткізе алады. Әрине, мұнда адамдар осындай құрылғыларды сатып

алуға инвестициялауға дайын болғаны дұрыс.

Тіпті өндірісте қолданылатын технология көркем фильммен ас-

тасып жатады; трансляциялық, кәсіби/тұтынушылық (сондай-ақ

«просьюмер»/pro-sumer ретінде белгілі) және тұтыну арналары жиі

тоғысады. Технологияның ең соңғы жетістігі саналатын металл то-

тығының жартылай өткізгіш пикселінің комплементарлық сенсо-

ры (Сomplementary Metal-Oxide Semiconductor Active Pixel Sensor –

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

) телевизиялық видеокамералардағы  чиптерін

алмастырып отыр, телевизия камераларын сипаты жағынан ана-

ғұрлым шағын, жеңіл және просюьмер өнімдерінің номенклату-

расына ұқсатады және тұрмыстық электроникада чип салынатын

миниатюралық камерамен дәл үйлеседі. Мол табысқа кенелген ар-

зан бәсекелестердің, сонымен қатар тұрақты технология мен өнді-

рушілерге түскен қысым салдарынан хабар тарату индустриясында

орын алған өзгерістер жайында түрлі айғақ бар. Тұрақты өндіруші-

лер өлместің қамын жасап, стратегияны өзгертуге, қайта оқытуға,

қайта құрылымдауға және қайта жобалауға тырысып бағады (http://

broadcastengineering.com/shows/once-dominant-vendors-nab

-show-it-s-now-adapt-or-die). Бұл ұялы телефон киноиндустрияны

жаулап алды дегенге келмес, бірақ технология дамыған сайын теле-

визия, видео және контентті айтарлықтай өзгертетіні хақ, әрі қоға-

мымыздың түп-тамырына ықпал етіп, коммуникация, қарым-қаты-

нас және үйрену тәсілдерімізге терең әсер етеді.

1980 жылдары видеоматериалды монтаждау инженер, оператор,

графикалық суретші мен редакторды қоса алғанда, құны миллион

долларға шығатын жабдыққа толы бөлмені білдірді. Сол кездері тү-

сірілім тобы екі адамнан – оператор мен дыбыс операторынан құ-

ралды. Олардың міндетіне далаға орнатылатын жазу құрылғысын,

далалық микшерді, кабельді, микрофон, қосымша батарея мен ви-

деокассеталар қорын тасып жүру, құралдарды іске қосу кірді. Әр құ-

рылғыға 20 минуттық видео жазылатын және ол бүгінгі 4 терабайт-

тық хард дискінің көлеміндей еді. Енді осы мүмкіндіктердің барлық

вариациясын жалғыз ENG камкордері арқалай алады. Тіпті сәл бұ-

рылып, көз тастасаңыз, микротолқынды немесе спутниктік жүк кө-

ліктеріне қажеттілік азайып барады, өйткені қазір камераға  ұялы

радиотаратқышын орнатсаңыз жетіп жатыр. Тіпті бастан-аяқ редак-

циялау жиынтығының барлық функциясын бір ғана ноутбуктен іске

қосылатын компьютерлік бағдарлама атқара алады. Тұтынушылық

опцияларды қарастырар болсаңыз, көп адам, оның ішінде балалар,

бүгінде ішіне камера орнатылған ұялы телефонды күнделікті қаже-

тіне жаратады, бұл көпшілікке  видео жазуға мүмкіндік береді.

Мұндай видеоны тәжірибесі аз немесе машықтанбаған бастауыш сы-

нып оқушысының өзі де монтаждай алады, кей жағдайда телефон-

ның өзінен-ақ редакциялай береді.

Әрине, сегіз сантиметрлік мультимегапиксельді чиптерге салын-

ған телевизия камерасымен түсірілген видеоның сапасын жалғыз

чипті, ішіне орнатылған объективін қоса алғанда, қалыңдығы екі

миллиметр миниатюралы камерамен түсірілген видеомен салыс-

тыруға келмес. Кәсіби продюсерлер тобы да ноутбукқа сүйенетін

шаруаны тиімді жүргізе алмайды. Алайда тұтынушыларды мазалай-

тын сапа мәселесі – көп тұтынушы көзге ілмейтін, ойша ұғыныла-

тын сапа. Көбі нағыз айырмашылық өнім құнында, эфирге шығуын-

да, мөлшерінде, салмағы мен өнімді оңай пайдалануда жатыр деп

ойлайды. Бұдан шығатыны, енді көпшілік отбасылық шараны ғана

түсіріп, үй фильмдерін жасаумен ғана шектеліп қалмайды. Олар өз

бағдарламаларына жоспар құрып, сценарий жазады, монтаждайды

2-ТАРАУ

және оны таратады, жеке телевизиялық шоуын жүргізеді тіпті те-

леарналарын ашады. Дәстүрлі бизнес-модельге қажет ұйымдастыру

жұмыстарына, шығын мен бюджетті ойластыруға еш бас ауыртпай-

ды, бірақ компьютерлік телебағдарламаны осы индустрияға қолдау

білдіріп, өндірушілерді жеке инфрақұрылымын не өнімді жеткізу

платформасын құруға, тіпті сол үшін ақы төлеу міндетін сақтайтын

сервис ретінде ұсынуға тырысатын про-

вайдерлер қызметін пайдаланады.

Видеотрансляцияның онлайн сервистері мүшеліктегі тұлғалар-

дың жеке базасын құруға, адал көрерменін сақтап қалуға және жаңа

пайдаланушыларды тартуға тырысады. Бір айта кететіні, жарнама

болса көзден бұлбұл ұша қойған жоқ. Қайта, керісінше, жарнаманы

ұсынудың заманауи әдістері көрерменге қандай да бір уақыт реттілі-

гін сақтамайтын немесе жарнаманы орналастыруда ешбір үздік тәжі-

рибесі жоқ ұзақ мерзімге жоспарланған жарнамадан гөрі агрессивті

болуы мүмкін. Интернет медиа көрермені медиаклипке қоса, сайтқа

көз жүгіртіп немесе паузаға басып, қайта ашқан кезде бір жарнаманы

немесе кем дегенде бір хабарландырудың алғашқы бірнеше секун-

дын қайта қарауға мәжбүр. Мұндай тәжірибе көрермен, продюсер не

бәсекелестікті жоғалту нәтижесінде өзгеретінін қанша шамаласақ та,

қазір аттап бассаң, жарнамадан аяқ алып жүре алмайтын, жарнама-

ның көл-көсір заманына тап келдік.

Сөз арасында продюсерлерге ұсынылатын онлайн-видео сервис-

тердің қызықты функцияларының бірі – «Басты бет» екенін айта

кеткен жөн, оны продюсер өз контентіне арналған «арна» туралы аз-

маз түсіндіру үшін өзіне лайықтап бейімдейді. Пайдаланушы жай

аккаунт ашып-ақ өзіндік мазмұны бар мақсатты парақшаға ие бо-

лады және сайтқа байланып қалмайды. Пайдаланушылардың көбі

жеке сайттан көп іс тындыруға болатынын жақсы түсінеді, қызмет

түрлерін молайтып, сайтқа кірушілерді белсенді тарта отырып, басқа

әлеуметтік медиа құралдарын қоса алады. Интернет, интернетке иек

артатын телевизия мен -технологиялар кім-кімді де қызықтыр-

май қоймайтын сансыз қосымша мүмкіндіктер ашты. Бүгінде ең ірі

трансляциялық бағдарламалар мен көркем фильмдердің әлеуметтік

арналар мен онлайн-промоушнға қосылған сайттары бар, олардың

әрқайсысы өз аудиториясын жақын тартып, әлеуметтік медианың

пәрменді вирустық аспектілерін қармап қалуға тырысады.

Эфирлік немесе кабельдік провайдерлердің араласуынсыз ин-

тернет арқылы видео ұсыну мүмкіндігі технологиялық жетістіктің

тамаша жанама өнімі саналып әрі сөз бостандығын жақтаушылар-

ға айтарлықтай дем бергенімен, бұл балама әдістер коммуникация

индустриясындағы дәстүрлі билік брокерлеріне төнген қауіп ретін-

де қарастырылуы мүмкін. Тұтынушылар кабельдік және спутниктік

құрылғылардан  ®, Roku® сияқты құрылғыларға, ®

Xbox® және WII® сияқты ойын құрылғыларына, ®, Hulu, ™

және ® сияқты интернет сервистері арқылы басқа да ақылы

видеоларға, сондай-ақ ®, ® сияқты тегін интернет-сер-

вистерге және баспагерлерді таңдауға байланысты ®-тің

премиум сервисінен басқа, тегін нұсқасына баяу ауысып жатыр.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

Америка Құрама Штаттары – бірсыпыра бәсекелік өнім ұсыну

әдістері, сан алуан және кейде бір-бірімен үйлеспейтін форматтар,

түрлі видеоплеерлер, өзара үйлеспейтін ақылы мультиарналы жеткі-

зу жүйелері, тұтынушыдан дерек көлемі үшін ақы алатын оператор-

лар, нақты контентке маманданған немесе көрермендердің нақты

тобына бағытталған және дәстүрлі хабар тарату арналарының әлсін-

әлсін күйреуі көрініс тапқан ортаға ойысып отыр. Салалық арналар-

дың күн санап артуы, ең алдымен, мазмұнның нақты арнаға, тіпті

нақты тасымалдаушыға байлануына әкеледі, бір кездері жалғыз те-

ледидардан күллі контентке қол жеткізе алатын көрерменге арнап

жасаған дизайнымыз, енді тұтынушылардан белгілі бір құрылғыны

сатып алуды, қандай да бір тасымалдаушыларға жазылуды және тұ-

тынушының көңіл қалауындағы мазмұн түріне байланысты нақты

арналарға ақы төлеуді талап етеді. Түрлі перспектива ұсынатын кон-

тентке қызығатын қырағы көрермен үшін бір жүйеге жазылу жеткі-

ліксіз болуы мүмкін. Мұндай көрермен арнаны кезек-кезек ауыс-

тырып уақыт жоғалтпайды; орнына басқа операторларға жазылып,

тіпті әр алуан құрылғыны сатып ала салады.

Қазіргі теледидар қабылдағыштары қоғамдық радиотолқындар

арқылы таратылатын сигналдарды көрсетуге арналған, бірақ онда

сол сигналдарды қабылдауға қажет антенна жоқ. Көп тұтынушы те-

ледидар әлі де эфирден берілетінін (антенна арқылы) біле бермейді.

Тіпті қалалық аудандарда да тұтынушы қабылдайтын арналардың

саны сайып келгенде жергілікті радиостанцияның сигнал күші мен

теледидардың бұл сигналды жеке сатып алынған және орнатылған

цифрлық антенна арқылы баптап, сигналдың келуін реттеу қабіле-

тіне байланысты болады. Бұған көптің көңілі толмайды және муль-

тиарналы оператор жүйесіне кіргеніне ақы төлегеннен басқа амалы

жоқтай сезінеді. Әрі мұндай мультиарналы провайдерлер барлық

жергілікті хабар тарату станцияларын қолжетімді ететініне нақты

көз жеткізу қиын. Бұл жағдайды одан әрі ушықтыра түседі. Кең жо-

лақты интернеттің өріс жаюы жағдайды өзгерте бастады, енді отба-

сы мүшелері «сымды қиып тастап», қымбат мультиарналы провай-

дерлерден бас тарта алады.

Осыған дейін мыңдаған отбасылар кабельдік ұяшықтарын ажы-

ратып, онлайн-нұсқаға ауысады деп күтілгенімен, 2011 жылы отба-

сылардың 9%-ы ғана кабельдік сервисті қабылдамай қойды (http://

www.newsobserver. com/2012/06/24/2153676/why-your-cable-tv-

bill-will-never.html) ® өз жазылушыларының тек 5%-ын

ғана жоғалтқанын және оған еш алаңдамайтынын айтады (http://

readwrite.com/2013/03/27/pay-tv-broadcasting- sounds-of-self-

denial). Таразының бір басында тұрған ® контенті клиенттік

базасын күнде ұлғайтып отыр, әрі бүгінде барлық интернет-дата-

ның 29%-ына жауап береді (http://www.engadget.com/2012/11/08/

sandvine-netflix-29-percent-of-north-american-internet-traffic/).

Жақында ® дәстүрлі телевизияның күні бітіп, оның ор-

нын интернет-телевизия алмастырады (http://broadcastengineer-

ing.com /cable-amp-iptv/netflix-unveils-plan-replace-broadcast-

2-ТАРАУ

television) деген жорамалын мәлімдеген құжат жариялады (http://

les.shareholder.com/downloads/NFLX/2441659654x0x656145 /

e4410bd8-e5d4-4d31-ad79-84c36c49f77c/IROverviewHomePageLet-

ter 4.24.13 pdf.pdf).

® индустрияда көпшілік назарын тек өз жазылушыларына

арнап дайындаған «Қағаз үй»  телевизиялық сериалы-

мен аударды. 2012 жылдың қыркүйегінде ® 

президентін жұмысқа қабылдап,  -ті іске қосу туралы

(http://articles.latimes.com/2012 /sep/18/entertainment/la-et-ct-

microsoft-tellem-xbox-20120918) және «Қаһармандар» () де-

ген атаумен суперқаһармандық телесериалды қайта жандандырып

 -те (http://tvline.com/2013/04/17/heroes-relaunch-msn-

xbox/) тарату туралы NBC-мен келіссөз жүргізгені мәлім болды.

® әлі де таспаға жазылған медианы дәстүрлі жолмен тарата-

ды, бірақ компания кабельдік ұяшыққа немесе енді желіден тартуға

дайын DVD-плеерлерге орнатылған функцияларға ұқсас қондырғыға

көшкен де болар. Бұл жағдайда жазылушыларда -нан алған

медиаға ақы төлеп, басқаратын арнайы ұяшық болады. Бұл ®-

дің ®-ге қолданған тәсілі еді және  та қазір 

360-қа осы әдісті қолдануда. 2013 жылы ® контент өндіру

бизнесіне білек сыбана кіріспегенімен, 2013 жылдың басында ол

сервис ұсыныстарына, форматына, стандарттарына айтарлықтай өз-

геріс енгізді.  мәмілені өзгертті. Тегін арналардың дәурені

өтті, енді пайдаланушылар өз арнасын жаңартып отыруға мәжбүр

(http://www.youtube.com / onechannel). 2013 жылы ® көрер-

мендерге айына 1,99$ төлеуге мүмкіндік беретін сервис опциясын

жариялады. Бұл телевизия провайдерлері үшін қалың аудитория-

ға өз контентін алуға ұтымды болғанымен, видеоны бөлісу секілді

әлеуметтік медиа аспектілеріне нұқсан келтіруі мүмкін. Көрермен-

нің көңілін аулап, тұрақты жаңа контент ағынын ұсынбайтын арна-

да тұтынушы тұрақтап, ақы төлеп отыруы екіталай. Осыған дейін

кіріс моделі жарнамадан түсетін кіріс моделіне ұқсас болады деп мә-

лімделген еді, яғни контент өндіруші – 55%, ал  45% пайда

түсіруі керек болған http://www .digitaljournal.com/article/349604).

Әлдебір ® жазылушысының шағымына сенсек (http://www.

youtube.com/watch?v=CseOSU]F05U), жаңа формат сервистің әлеу-

меттік аспектілерінен басқаға ауытқып кетеді, бұл пікір қалдыруды

немесе нақты бір видеоны талқылауды қиындатады, есесіне көрер-

мендер басқа провайдерлер ұсынатын телевизия немесе қосымша-

ларға ұқсас арна форматын қош көреді, мұнда бір сегмент бірден

келесісіне көшіп кетеді де, комментарий мен талқылау басқа экран-

да қалып қояды. Әлеуметтік медиа дәуірінде көпшілік әлгі жазылу-

шының уәжімен келіседі және YouTube® талқылауға сүйенетін макет

көмегімен макет опцияларының қатарын толтырады деп үміттену

дұрыс болмас еді. Ойынға арналған, кабельдік, талшықты, кең жо-

лақты және сымсыз опциялардың барлығы бір бағытта қозғалатын

сыңайлы, себебі қазір көрермен үлесін көп жинайтын ақылы жазылу

мен жарнама көлемі ұлғайып келеді.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

Кабельді телевизия алғаш рет елге жеткен сәтте қабылдаудағы

түйткілді шешіп, сапалы тамашалауды қамтамасыз етуге тиіс еді.

Эфирде жоқ салалық бағдарлама әзірлейтін арналарды ұсыну құра-

лына айналып кетті. 1992 жылы АҚШ-тың «Кабельдік телевизияны

қорғау және бәсекелестік туралы» актісіне «қайта көрсетуге келі-

сім беру» туралы талап қосылды (http://www.fcc.gov/encyclopedia/

retransmission-сonsent). Эфирлік бағдарламаларды ақы төлейтін

тұтынушыларға тарату құқығының орнына хабар таратушылар ка-

бельдік дистрибьюторлардан ақы алды. Осыған дейін телевизиялық

бағдарламаларды, әсіресе эфирлік бағдарламаларды интернетке өт-

кізу өте баяу жүрді. Кейбіреулер кабельдік таратудан түскен табыс-

ты маңызды фактор деп болжайды, алайда бұл қосымша арналар

арқылы контентті қайта бөлу құқығын иемдену мәселесінен туған

қиындықтар болуы мүмкін. Дегенмен контенттің түр-түрін өндіру-

ші тараптар ұдайы өсіп отырған онлайн-аудиторияға қол жеткізудің

ең жақсы тәсілдерін жіті зерттеді. Онлайн-трансляциялық сервистер

осы қажеттіліктердің кейбірін орындауға күш жұмсады, бірақ оны

тікелей эфир бағдарламаларымен емес, ескі эпизодтармен шектеді.

Интернетте қандай арнада трансляциялық бағдарламалар тұрға-

нын жақсы түсіну үшін хабар тарату арналары мен олардың жергілік-

ті филиалдарымен арақатынасын, сондай-ақ дистрибьюторлармен

келісімшартын зерделеу қажет. Желілік арналар меншікті филиал-

дарын дайындап, тарататын контентті пайдалану құқығы шектеулі

болуы мүмкін, сол сияқты жергілікті радиостанцияның да желіде

синдикатталған бағдарламаларды таратуға құқығы шектеулі болуы

әбден мүмкін. Желілік хабар таратушылар меншікті филиалдағы

бағдарламаларды бақыламайтындықтан, олар әлгі бағдарламалар-

ды қайта тарата алмайды (http://money- ... cnn.com/2013/04/25/

technology/yahoo-snl-aereo/index.html). Америкалық хабар тарату

корпорациясы ( – American Broadcasting Corporation) жақында

желілік бағдарламалардың тікелей трансляциясын ұсынатынын жа-

риялады. Алайда бұл сервис тұтынушының өз аккаунтымен кіруін

талап етеді. Демек, кабельдік компанияға немесе мультиарналы ви-

деобағдарламалар дистрибьюторының бағдарламалар ағынына нақ-

ты жазылғаныңызды растайсыз. Ол үшін  әрбір меншікті филиа-

лына жергілікті жерде жаңалық тарату құқығын, сондай-ақ синди-

катталған ток-шоуды қайта тарату, сонымен қатар құрылтайшыларға

ғана тиесілі бағдарламалар сериясын тарату құқығын берді. (http://

www.nytimes.com/2013/05/13/business/media/abc-to-let-app-user

-live-stream-local-programming.html? r=0). Жергілікті хабар тарату

үшін тікелей эфир контентін өндіретін және ол хабар тарату антен-

насына берілген сәтте оны тікелей эфир контентімен бір мезгілде

тарата алатын бағдарламалардың бірнеше үлгісі бар, мысалы: 

 ; Бостондағы  филиалы;    және Нью-

Йорктегі жергілікті  филиалы, екеуі де жаңалықтар легін тікелей

трансляциялайды және екеуінің де контент каталогын ұсынатын,

сондай-ақ эфирлік жаңалықтар легінің сілтемелерін көрсететін мо-

бильді қосымшалары бар. Бұл жаңалық трансляциялары тікелей қо-

сылымнан кейін мәліметтердің қысқа пакетін таратуға (спутниктік

2-ТАРАУ

модемге) ілескенімен, бағдарламаларды сегменттерге жайғастырып,

аудиторияға дереккөз таңдауды қиындатады әрі жаңалықтар үздік-

сіз бағдарлама ағынына қосылғанда оны көру де бейнетке айналады.

Бағдарлама -ден тікелей жүргізіле бастаған сәтте бұл тәжірибе

жалғаса ма, тоқтай ма уақыт еншісінде. Басқа контент ағындарын

қарастырғанда, бағдарлама иесі мен өндірушілер өз бағдарламасын

тікелей немесе басқа операторлар арқылы бере алмайтын ағымдағы

дистрибьюторлармен жұмыс істеуі де ықтимал.

Қазір де интернет арқылы теле-радиостанциялардан және басқа

бағдарлама жасаушылардан видеоконтент трансляциясын ұсыну мә-

селесін шешу бағытында жұмыс істейтін онлайн компаниялар бар.

Aereo™ онлайн ағындық қызмет стартапы кейбір құқықтық меншік

және дистрибьюция кедергілерін айналып өту үшін қызықты әдіс

ойлап тапты, ол деректерді өңдеу орталығына мың-мыңдап шағын,

ескі TV-антенналарын орнатты. Ол әрбір клиентке бірегей антенна

бекітеді және сервер фермасын дәнекер ретінде пайдалана отырып,

TV бағдарламаларын осы антенналар көмегімен клиенттерге интер-

нет арқылы жібереді.

(http://money.cnn.com/2013/04/25/technology/yahoo-snl-aereo/

index.html) 2013 жылдың наурыз айында ™ авторлық құқық

туралы заң мен өз сервистері төңірегінде ретрансляция үшін алым

туралы сот ісінде апелляциялық соттың оң шешімін алды, алайда ха-

бар таратушылар әлі де ™-ны заңсыз деп мәлімдеп отыр (http://

www - ... hollywoodreporter.com/thr-esq/aereo-beats-broadcasters-

big-appel-late-431988) .

Контенттің кабель, оптикалық талшықты, кино, интернет-про-

вайдерден жалға алу, жылдам жүктеу киоскісі немесе DVD, CD не-

месе флэш жад сияқты медиумға таратылғанына қарамастан, өнді-

рушілер мен операторлардың көбі қосымша ақпарат беретін арнайы

сайттарды, сілтемелерді, жарнамалық медианы, кестелерді және

тақырыбы ортақ сілтемелерді сақтау үшін интернетке онлайн қаты-

сады. Әлеуметтік медиа құралдарынан келетін біріктірілген сілте-

мелер мен арналардың барлығы персональды есептеу құрылғылары

массивіне арналған.

®, ®, сондай-ақ басқа да әлеуметтік медианың кең

спектрі параллель талқылауға арналған алаң ұсынып, әдетте сайттар

мен бағдарламаларға біріктіріледі.   сияқты жаңа қыз-

меттер бір қадам алда келеді. Соңғы уақытта пайдаланушылар өз-

дері көре алатын контентпен байланысты нақты талқылауға қатысу

үшін нақты парақшаға немесе арнаға өту қажет немесе хабар тара-

тушы көрермендерді тиісті чат немесе блогқа бағыттау үшін осы

контентпен байланысты парақшаға сілтеме жасайды.  ®

дыбыс тану функциясын не көріп отырғаныңызды анықтау үшін

пайдаланады, артынан соған сәйкес ақпарат пен сілтемелер ұсына-

ды,  сияқты чаттар мен функцияларды біріктіріп, пікіріңізді

бөлісіп, әңгімеге қосылуға жағдай жасайды, оны компьютеріңіздегі

немесе интернетте біріктірілген тиісті контентпен синхрондайды.

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

Ұялы телефон, компьютер және басқа да әлеуметтік медиа құ-

рылғылары жетіліп, қоғамда біріктірілген медиа және онлайн-

дискуссиялардың өрісін кеңейтіп жатса, озық үлгілі технология

безбеннің өнімді жеткізу жағына көбірек ден қойған секілді. Жұқа

экрандар біршама жетілді. Қысу (compression), беру (transmission)

және интернет протоколы (IP) құрылғылары жаңа құрылғылардың

кең спектрінде видео тамашалауға жағдай жасап, безбеннің дист-

рибьюция жағын түрлендірді. Көптеген DVD-плеерде интернет-п-

ровайдерлер тарапынан интернетке негізделген видеоконтентке

арналған пресет және ішкі орнатылған  бар. Көп ұзамай, сұйық

кристалды шыны экрандар () мен плазмалық дисплейді икемді,

мата іспеттес берік материал алмастыратынына куә боламыз.

Соңғы жылдардағы ең үлкен жетістіктердің бірі – жоғары сапалы

Графен парақтарын жасау процесінің кездейсоқ анықталуы болды

(http://en.wikipedia.org/wiki/Graphene). Бұл дегеніңіз – келесі ұр-

пақ заманындағы экранның негізгі элементі. Бұл мықты, бірақ икем-

ді көміртек материалы (http://io9.com/5987086/meet-the-scientif-

ic-acci-dent-that-could-change-the-world) әрі көміртек атомының

құрамындағы барлық затты сақтауға қабілетті. Бұл жаңа өндірістік

процесті анықтаған команда суперконденсаторлармен жұмыс іс-

теп жатқанымен, бұл процестің ғарыш аппараттары үшін жеңіл аса

төзімді материалдарды жасаудан бастап отын элементтеріне дейін

барлығына тигізер ықпалы бар. Бұл технология ұялы телефонның

жаңа түрлеріне икемді мөлдір экран (http://www .lockergnome.

com/mobile/2012/11/05/miracl e-metal-graphene-makes -transpar-

ent-and-bendable-smartphones-possible/) шығарады (http://www.

slideshare.net/nehhalpota/mobile-phones-using -graphene) және

ультра жылдам зарядталатын суперконденсатор арқасында бата-

реядан құтылуға мүмкіндік береді (http://www.slate.com /articles/

health and science/alternative energy/2013/03/graphene superca-

pacitors small cheap energy dense replacements for batteries.html).

 үшеселік (trifold) экран сияқты элементтерді қоса алған-

да, экранның иілгіш құрылғыларына байланысты біренеше патент

берді (http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2013/04/ap-

ple-patent-reveals-advanced-idevice-ex-display-features.html).

Онлайн режимде икемді, су өткізбейтін және қол телефондарын

бейнелейтін сансыз видеоролик бар (http://www.youtube.com/

watch?v=h1 m5WMyTC8Q). Жіңішке мөлдір экрандар соңғы бір-

неше жылда тұтынушылардың электронды көрмелеріне қойылды.

2013 жылы өндірістен шыққан  икемді экрандары (http://

www.youtube.com/watch?v=p3a9WrfzZOM ; http://www - ... you-

tube .com / watch?V=dY ADCTBKVE) белсенді матрицалық орга-

никалық жарық шығаратын диодтарды (Active Matrix Organic Light

Emitting Diodes – ) (http://en.wikipedia.org/wiki/AMOLED)

пайдаланады. Бұл жаңа технология артқы жарықты талап етпейді

және әйнекпен қоса, қазіргі технологиядағы корпустың көп бөлі-

гін ысыратын икемді жұқа мөлдір пластикалық экранға орнатылуы

мүмкін. Бұл жылжымалы/сыртқа итерілетін экрандар мен желі шы-

ныларындағы мөлдір дисплей, терезе, әйнек пен басқа қосымша-

2-ТАРАУ

лардың жиынтығы туралы айтпағанның өзінде, бірге алып жүретін

технологияға жаңа мән сыйлайды.

Кіріктірілген экраны бар көзілдірікті жасау потенциалы біраз

уақыттан бері көтеріліп жүр.  бұл технологияны 2009 жылдан

бері таныстырып, «көздің жүгіруін бақылайтын көзілдірікті» (Gaze

tracking eyewear) нарыққа шығаруды жоспарлап отыр (http://www.

slashgear. com/could-nokia-beat-project-glass-to-the-ar-mar-

ket-05221730/).  осы технологияның нұсқасын нарыққа бі-

рінші ұсынуға асығады. «® ™» 2013 жылы әзірлеушілер

мен энтузиастарға арнап санаулы мөлшерде шықты.  – шын мә-

нінде әрі дауыс активациясы, әрі 720p 5 мегапиксельді видеокаме-

ра, әрі шағын дисплей, әрі ұялы телефон процессоры, әрі 16 гигабайт

жад, әрі сенсорлық панель және  радио. Бұл көзілдірік пен

киборгтың жалтыр басы арасында тұрған бұйым сияқты көрінеді.

® қабақтан сәл жоғары тұратын бұл шағын мөлдір блокты «үш

метр қашықтықтағы 65 сантиметрлік  (high-definitioin) экранға

баламалы жоғары сапалы (high-resolution) дисплей» деп тұжырым-

дайды (https://support.google.com/glass/answer/3064128?hl=en).

Аталған екі технология да тағы бір рет технологияның қоғамға интег-

рациялану тәсілін өзгертеді. Адамның бет келбетін тану дегеніміз –

әлдекімге жай ғана көз тастау дерекқорына сұрау салып, құрылғы-

мен жүретін жанға ғана көрінетін әлгі адам туралы фон ақпаратын

лезде дисплейге шығаруы мүмкін. Бұл ақпараттың жылдамдығы

мен қолжетімділігі осы ақпаратты «бұзып кіру» мүмкіндігімен бір-

ге «Орындалмас миссия» () типтес шытырман оқи-

ғалы фильмдердің кең спектрінде алдын ала қарастырылған. Жаңа

технологиялардың өмірімізге дендеп енуіне қарай, артқа шегініп,

қайта қарауға тиіс мәселенің бірі–«осы технологияларды қолдану қо-

ғам мүддесіне жауап бере ме?» деген мәселе. Қоғам ретінде талай тер

төгіп күрескен бас еркіндігіміз бен жеке өмірімізді қорғаған сәтте да-

ралығымызды сақтай аламыз ба?

Біз «жалпыдан-жалпыға» хабар тарату үлгісінен үн қосуға ша-

қыратын «жалқыдан жалпыға» хабар тарату үлгісіне көштік; мұнда

көрермен болып бастағандар тек пікір білдірумен ғана шектелмей,

әңгімеге ынты-шынтысымен араласып, оның бір бөлігіне айналады.

Бұған біреу объективті бақылау жүргізіп, енді біреу кереғар аргумент-

тер келтіріп, сенімді дерек көздерге сүйенсе, кейбірі тіпті контент-

ке бейжай қарай алмайтынын аңғартады. Кейде төңіректі бақылау

әрекетінде үлкен нәтижеге серпін беретін жағдайлар көп кездеседі,

яғни кәсіби машықтанбаған, бірақ қолындағы ұялы телефонымен

мейірімді самаритян болғысы келетін тұтынушы көлденең көк атты

репортер ғана емес, бүтін бір оқиғаның бөлігіне айналуы ғажап емес.

2013 жылғы Бостон марафонында бомба қойғандардың ізіне түсу

кезінде бұқаралық медиа мен әлеуметтік медиа жаңа рөлге ие болды.

Жеке тұлғалар репортер рөлін өз мойнына алса, ұялы телефон мен

уеб-камералар халықаралық деңгейдегі жаңалықтарда назарға ұсы-

нылды. Кейбір тұтынушылар теледидарды бағып отырған сәтте бас-

қалары әлеуметтік медиада әңгіме өрбітіп, медианы бөлісуге қаты-

сып отырды. Федералдық барлау бюросы (FBI) медианы жаулап алу

Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

туралы негізсіз, расталмаған және дүдәмал ақпарат бергені үшін ме-

дианы сынға алды (http://www.nytimes.com/2013/04/18/business/

media/fbi-criticizes-false-reports-of-a-bombing-arrest.html?ref=to-

dayspaper& r=1&).

Әлеуметтік медиа өте күшті демократиялық рөлге ие бола алады,

өйткені бұқаралық пікір төмен сатыда әп-сәтте ұйып, қалыптасуы

мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, ұялы телефон ұстаған азаматтар ре-

тінде белгілі бұқаралық әлеуметтік медиа жасаған хабардың күн са-

йып өсіп отырған позитивті және теріс ықпалы бар. Мәселен, 2013

жылғы  ісін қарастырып көрелік. Мексикалық қайсыбір

жоғары лауазымды шенеуніктің қызы іші ығы-жығы адамға толы

дәмханаға кіріп, бос орын сұрайды. Бос орын табылмай қалғанда

бұлқан-талқан ашуға мініп, баяғы әніне салады. Мейрамхана қонақ-

тары оқиғаны құжатқа түсірген соң, бұл жағдай лезде жұртқа тарап

кетеді Әйел санитарлық инспекторды шақыртып, кафені жабу үшін

тамыр-танысын араға салам деп айбат шегеді. Оқиғаны жазып ал-

ған және ® мен ®-те жариялаған тұтынушылар бол-

мағанда, оқиғаның бұрынғыдай жалғасуы да мүмкін еді. 

 корреспонденті Адам Томсон инцидентті былай деп хабарла-

ды: (http://blogs.ft.com /beyond-brics/2013/05/16/lady-profeco-a-

mexican-tale-of-power-abuse-and- progress/#axzz2TWfDOH5A),:

« ...       









Жаңа дисплей, миниатюралық қалта камера, диктофондар мен

сымсыз құрылғылар таспаға жазу, тамашалау және медиамен өзара

әрекеттесудің жаңа тәсілдерін, сондай-ақ бір-бірімен өзара араласу-

дың жаңа тәсілдерін тудыртады. Өзіңмен алып жүретін технология

мен икемді, жеңіл әрі мөлдір экранмен бірге ойын әлеміндегі қа-

шықтан басқарылатын сенсорлар – мәселенің бергі жағы ғана. Са-

йып келгенде, продюсерлер мен сценаристерге аудиторияны қашан

және қалай тартып, осы құралдардың көмегімен аудиторияны тарту

және ұстап қалудың жаңа әдістерін зерттеп, сынақтан өткізіп және

әзірлей отырып, аудиторияны қашан және қалай тартуға болатынын

ескеру қажет. Біз енді ұялы телефоннан бастап 510 сантиметрлік

жалпақ теледидар экранынан көрсетілетін байырғы видео туралы

айтып отырған жоқпыз. Біз әрбір көрермен қатысушы ретінде әңгі-

меге араласып, сюжет желісіне әсер ететін немесе кейіпкерлермен

өзара әрекеттесетін немесе таймлайнды өзгертетін әлем жайында

сөз қозғап отырмыз. Алысқа бармай-ақ сараласақ, көрермендер ке-

зекте тұрып, бағдарламаның бірнеше минутын тамашалайтындар

мен ыңғайланып жайғасып, әр сериядағы әрбір эпизодты бастан-аяқ

көретін де, контентке қызу атсалысатындар деп түрленіп отыруы

кәдік, алайда трансформация орын алатыны хақ. Медиа әлемі көз

ілеспес шапшаңдықпен өзгеруде және көрермен нақты бір тасымал-

2-ТАРАУ

дағышты қалай қолданып отырғанына сәйкес сапалы, интерактивті

мультимедиялық бағдарламаға үлкен қажеттілік туындап отыр.

Бағдарлама саны, арналардың алуандығы, өндірістік процесс пен

технология, тасымалдағыштардың саны мен түрлері, жеткізу және

бейнелеу әдістері – осының бәрі контентпен және соның төңірегінде

әрекет ету тәсілдері сияқты тарап кетті. Қазіргі мол таңдауға қара-

мастан, үй ішінен «көретін мардымды ештеңе жоқ» деген сөздер ан-

да-санда естіліп жатады, осының салдарынан баз біреулер салалық

контент немесе интернеттегі тұтынушылық бағдарлама көруге мәж-

бүр болады. Осы күні жаңа мазмұнға деген қажеттілік барлық бағыт-

та өсіп отыр. Мәселе контенттің қайда дайындалып, қалай қаржы-

ландырылады және тұтынушылардың оған қол жеткізе алатынын-

алмайтынын кім бақылайтынында жатыр.

Әркез аудитория көңілін ғана аулайтын контент болатыны рас,

бірақ бұл контенттің көп бөлігінде мақсатты түрде немесе аңдаусыз

өнімді позициялайтын, философияны аңғартатын, мінез-құлық-

ты модельдейтін мессеж бар. Медиа, әсіресе әлеуметтік медиа эле-

менттерімен, күллі қауымның сүбелі үлесімен беки түскенде, оның

қырағылығы мен қауқарын ескермеуге болмайды. Болашақ қоғамда

қызығушылық тудыратын мәселелер талқылаудың маңызды бөлігі-

не айналады деп үміттенеміз. Автор әрі продюсер ретінде әрдайым

тура бағыт ұстауымыз қажет. Қуатты құралдарды нақты компания,

тарап немесе жағдай үшін емес, болашақ ұрпаққа қажет білім мен да-

налықты дарыту үшін, олардың бақытты, сау және нәтижелі өмірмен

қатар, баянды өмір сүруі үшін пайдаланғанымыз жөн. Біз аудитория

мен қоғам алдында жауап беретінімізді ұмытпасақ игі. Аудитория

мүшесі ретінде лайықты және жауапты мінез-құлық таныту – асыл

парызымыз; ұялы телефон ұстаған азамат ретінде іс-әрекетіміз бізді

жай бақылаушыдан, сарапшыға, көлденең көк атты тілшіге, оқиға-

ның бір бөлігіне оңай айналдыра алады.

Сыңаржақ жаңалықтар, әлдебір наным-сенімді қолдау мақсатын-

да бәрін бағып отыру, жаңалық оқиғалары ретінде ұйымдастырылған

маркетингтік кампаниялар, әлбетте, қоғам мүддесіне сай келмейті-

ні айтпаса да түсінікті. Конгломератты нарық елге әділ әрі алаламай

жеткізу үшін, қоғамдық мүддені қорғау үшін, не істеуіміз қажет?

Біз бұқаралық ақпарат құралдарын, технология мен экран уақы-

тын ақша көздеп, негізінен, көңіл көтеру мен бір сәт бәрін ұмыту үшін

емес, қоғамдағы лайық құндылықтарды, тағылым мен моральды

дарыту үшін пайдаланып жүрміз бе және келешекте пайдаланамыз

ба? Біз медиатехнологияларды қоғамды алға жылжыту, әр тұлғаны

өмірге, демократияға, қоғамдастыққа белсенді атсалысу мақсатында

оқыту, ақпараттандыру үшін кәдеге жаратуға тиіспіз, қоршаған ор-

таны қорғау үшін, осы әлемді жақсарту үшін, пайдалануымыз керек.



Шығармашылық өндірістің негізгі элементтері

ТАПСЫРМА

Телевизия

1. Мына камера қозғалыстарын пайдалануға болатын шағын эпизод жазы-

ңыз: рельсті камера жақындап алыстау (dolly-in және dolly-out), панорама

(pan), ілесу (follow), бақан (boom) және зуммен (zoom) түсіретіндей.

2. Келесі кадрларды көрсететін шағын эпизод жазыңыз: ірі план (ІП-CU),

екіадамдық орта план (M2S), жалпы план (LS), қашық план (FS), аса жал-

пы план (АЖП-XLS), өте ірі план (ӨІП-XCU).

3. Fade-in және fade-out, dissolve, перде және қиыстыру эффектілерін көрсе-

тетін шағын эпизод жазыңыз.

Радио

4. Микрофонның барлық бес позициясын пайдаланатын шағын эпизод жа-

зыңыз: микрофон алдындағы позиция, микрофоннан қашықтағы пози-

ция, баяулату, үдету және артқы обструкция.

5. Саунд эффектілерді, фонды немесе реквизиттерді анықтайтын, нақты бір

дыбысқа екпін бере отырып аудитория назарын бұру, уақыт белгілеу, күй

орнату, кіру немесе шығу белгісін көрсету үшін, сонымен қатар өткел жа-

сау үшін пайдаланатын бір немесе бірнеше қысқа эпизод жазыңыз.

6. Музыканы көпір, саунд эффект ретінде қолданатын және фон немесе күй

орнату үшін пайдаланатын бір немесе бірнеше қысқа эпизод жазыңыз.

7. Мына тәсілдерді қолдануға болатын қысқа сценарий жазыңыз: ауысу, то-

ғыспалы жанасу, қоспа, кесу немесе ауыстырып қосу, сондай-ақ бәсеңдету

немесе үдету.

Интернет

Алдыңғы жаттығуларға жазған эпизодтардың бірін алып, кем дегенде бір сілте-

мені қосып, интернетке бейімдеңіз.

ценарий форматтары радиостанцияға, тәуелсіз студияға және продакшн

шаңырақтарына өзгеше жазылады. Алайда кейбір стандартты ережелер

мен сценарийлердің басты-басты форматтары кеңінен қолданылып, осы

салалардың бәріне жарай береді. Форматтар осы тарауда ұсынылды және оқу-

лықтың өне бойында біршама кәсіби сценарийден мысал берілді. Сценарийлер,

мүмкіндігінше, жазылған немесе жарыққа шыққан қалпында ұсынылды. Кейбір

телевизиялық және радиосценарийлердің барлығы дерлік арасы екі интервал-

мен ашылып жазылса, оқулықтағы сценарийлер артық орын алмас үшін бір ин-

тервалмен орналасқан.

Телевизия мен радиода қолданылатын бірнеше негізгі сценарий форматта-

ры мыналар: (1) радиоға тән бірбағанды формат; (2) киносценарийлер мен бір-

камералы телевизиялық шоуға арналған бірбағанды формат; (3) көпкамералы

продакшнға арналған қосбағанды телевизиялық формат, видеосы сол жағында,

аудиосы оң жағында орналасқан; (4) әр эпизоды нөмірленген фильм және сцена-

рий форматы. Радиодағы продакшнның соңғы сценарийлері екі бағаннан тұра-

ды, сол жақта – техникалық деректер, оң жақта – режиссерлық сценарий. Кейде

телевизиялық сценарийлердің сол жағында аудио, оң жағында видео көрсетіле-

ді. (Мұны видео, кино немесе аудиожазба бойынша курстың бір бөлігі ретінде

оқып отырсаңыз, тәлімгеріңіз осылардың бірін немесе басқа форматты ұсынуы

мүмкін. Қай форматты пайдалансаңыз да, жүйелі жазыңыз).

Бірбағанды формат телевизия мен радиода әлдеқайда ерекшелеу. Бірбағанды

телевизия сценарийі диалогына кейіпкерлердің негізгі қозғалыстары ғана кіретін

және ешқандай видео, аудиотехникасы жоқ сценарийге немесе сахналық пьесаға

ұқсас. Радио визуалды емес медиум болғандықтан, музыка, саунд эффектілері

және микрофон позициялары сценарийдің маңызды бөлігі саналады.

Қосбағанды телевизия форматында видеобағыттар көбіне сол жағында, ал

диалогты қоса алғанда, аудиоақпарат – оң жағында көрсетіледі. Видеобаған қа-

ламгерге қажет барлық видеобағытты қамтиды. Авторға режиссердің ауласына

түсе бермеуін тым жиі ескертпеген күннің өзінде, көптеген қаламгерлер әр микс-

ті, ірі планды және зумды жазуға мәжбүр сезінеді. Автор оқиғаны баяндау үшін

диалогты емес, көрнекі суреттерді жиірек пайдаланады, сәйкесінше, осы сцена-

рийге енгізген жөн.

Формат пен стиль

ТАРАУ

Формат пен стиль

Қосбағанды радиоформаттың сол жағында шығармашылық өндіріс туралы

барлық мәлімет тұрады. Оң жағында – бірбағанды аудиосценарийде кездесетін

бағыттар мен диалог орналасады. Форматтар ұйымға қарай өзгеруі мүмкін болса

да, қосбағанды формат көбінесе мультикамералық телевизия өндірісінде, дерек-

ті фильмдер мен индустриялық шоу сияқты кейбір түсірілген қойылымдарда,

сондай-ақ телевизия жаңалықтарына арналған. Бостонның Fox TV арнасының

жаңалықтар жүргізушісі Жин Лаванчи былай дейді: «Біз әлі күнге сол жақ, оң

жақ бағанды сценарийді пайдаланамыз. Сол жағына режиссер репликалары

(тейк видео, SOTS – таспаға басылған дыбыс, chyron info – титр мәліметі, outcues –

түртіп қою, және т. б.), оң жағына – жүргізуші оқуға арналған мәтін салынады».

Көп материалды компьютермен жасап, әркім әртүрлі етіп жасайтынына қара-

мастан, станцияларда қолданылатын сценарий форматы бірдей.

Нөмірленген немесе нөмірленбеген эпизодтардан құралған драмалық сцена-

рий форматы пленкаға түсірілген драмаға қолданылады. Кейбір авторлар эпи-

зодтарды нөмірлеуді құп көрмейді, себебі нөмірлеу сценарийді тым техникалық

сипатқа бұрып әкетеді де, әңгіменің біртегіс өрбуіне кедергі келтіреді. Басқа ав-

торлар редакциялау мақсатында эпизодтардың лезде анықталуын қиындатпау

үшін нөмірлейді, сол сияқты продюсер мен режиссер декорацияны жоспарлау

үшін локация мен кастинг уақытын оңай анықтау үшін, нөмірлеуді талап ете-

ді. Фильм эпизодтары рет-ретімен түсірілмейді. Барлық сахна декорациясы бір

деммен түсірілгендей болғанмен, сценарийдегі хронологиялық тәртіпке бағын-

бай кезек-кезегімен түсіріледі. Кей авторлар продюсерлер мен режиссерлер се-

кілді эпизодтарды нөмірлеу – сценарийдің шығармашылық өндіріс талаптарын

жақсы түсінуге мүмкіндік береді деп сенеді. Мәселен, 150 эпизод бекітілген бюд-

жетке лайық болса, 250 эпизод сай келмейді. Қазір станциялар мен продакшн

ұйымдары цифрлық форматқа көшкен. Десек те әлі күнге таспаны пайдалана-

тындар да кездеседі. Сондықтан кейде ілгерідегі емес, таспаға дыбысталған (SOT –

sound on tape) қазіргі сценарийлерді аңғарасыз.

30 секундтық жарнамаға немесе екі сағаттық драмаға арналған сценарий

болсын, ең әуелі, мазмұндама мен нобай жасаудан басталады. Мазмұндама

(summary) немесе нобай (outline) – әңгіме түрінде жазылған сценарийдің қысқа-

ша баяны. Тритмент (treatment) немесе қойылымдық сценарий (scenario) – ұсы-

нылатын сценарийдің декорациясы, сюжеті және кейіпкерлері, кейде тіпті диа-

лог үлгілері туралы ақпар беретін толық хронологиялық баян саналады. Жарна-

маға арналған шолу жасау немесе аңдатпа бір абзацтан бір бетке дейін болатын

тритмент немесе қойылымдық сценарийде бірнеше сөйлемнен тұруы мүмкін.

Бір сағаттық драмалық немесе деректі фильм үшін қысқаша шолу екі-үш беттен

тұруы мүмкін, яғни тритменттегі бес сағаттай уақытты сыйғызады. Драмаға ар-

налған тритментті өрбіту 10-тарауда қарастырылады.

Келесі бөлімде бірбағанды телевизия сценарийін, қосбағанды телевизия сце-

нарийін, киноны, бірбағанды радиосценарийді өзара салыстыру үшін төмендегі

нобай мен қойылымдық сценарий негізгі бағытты бейнелейтін алуан формат ре-

тінде көрсетілген. Мұнда қолданылған сюжет жарнама немесе драманың үзіндісі

болуы мүмкін.

3-ТАРАУ

Телевизия

Қаламгердің қолайына жағып, құп алса телевизия үшін визуалды жазады,

яғни құр айтқаннан гөрі көрсетіп қояды. Төмендегі бірнеше телевизиялық фор-

матта автор режиссерге нақты визуалды эффектілерді беретін видеобағыттарды

қосқан.

Бірбағанды форматта қосбағанды форматтағы сияқты кейіпкердің аты кейде

диалогтың сол жағына беріледі. Бірақ көп жағдайда диалогтың үстіңгі жағында,

шамамен, жолдың ортасында орналасады.

Мазмұндама немесе нобай

Жастары шамамен алпысты алқымдаған еркек пен әйел жағажайда отыр,

екеуі жас кезінде сезінбеген махаббат сұлулығын енді тапқандай. Сюжет –

егде жастағы романтика кейде жастық шаққа қарағанда қуанышы мол,

қызықа толы болуы мүмкін екенін көрсетеді.

Тритмент немесе қойылымдық сценарий

Таңертеңгі сәт. Глэдис пен Режинальд бір-біріне сүйсіне қарап, бір-бірінің

қолын ұстап, жағада тұр. Жастары 60-қа таяп қалған, бірақ романтикалық

жақындығы екеуін әлдеқайда жас көрсетеді. Екеуі сүйіседі. Қазір бір-

біріне жастық шақтағыдан да қатты ынтық екенін айтып отыр. Қол ұстасып,

жағажайдағы үйге кіреді.

ВИДЕО АУДИО

КҮН БАТҚАНДАҒЫ ЖАҒАЖАЙ. ГЛЭДИС ПЕН РЕЖИНАЛЬД ҚОЛ

ҰСТАСЫП, ЖАҒАЛАУДА ТҰР.

ЖАСТАРЫ 60-ҚА ТАЯҒАН, БІРАҚ

ЖАРҚЫН КЕЛБЕТІ МЕН ДЕНЕ МҮСІНІ

ЕКЕУІН ЖАСАРТЫП КӨРСЕТЕДІ.

ЕКЕУІ СҮЙІСЕДІ.

ГЛЭДИС: Мен 20 жасымда мұндай

әсемдікті сезінбеген ем.

РЕЖИНАЛЬД: (ЖЫМИЫП). Мен де.

Пай-пай жиырмаңда да дәл бұлай

жақсы көрмедік-ау бір-бірімізді.

ЖАҒАЖАЙДЫҢ БАСТАЛАТЫН ЖЕРІ. (ЕСІК АШЫЛАДЫ, СОСЫН ГЛЭДИС

ПЕН РЕЖИНАЛЬД ІШКЕ КІРЕДІ, ҚОЛ

ҰСТАСҚАН КҮЙІ СЫҚЫЛЫҚТАП КҮЛЕ

БЕРЕДІ).

ҮЙ ІШІ – ТАҢЕРТЕҢ.

Дайын сценарий қойылымдық сценарийді кейіпкерлердің әрекетімен және диа-

логымен толықтырады.

Формат пен стиль

Телевизия – бірбағанды

ҚАРАУЫТУДАН ШЫҒУ:

(ТАҢСӘРІДЕГІ ЖАҒАЖАЙ, ТОЛҚЫНДАР ЖАҒАНЫ ҰРУДА.

ҚАШЫҚТА, СУ ЖИЕГІНДЕ ЕКІ АДАМ ҚОЛ ҰСТАСЫП ТҰР, АЛЫСҚА КӨЗ

ТАСТАҒАН. ЖАСТАРЫ 60-ҚА ТАЯҒАН, БІРАҚ ЖАРҚЫН КЕЛБЕТІ МЕН ДЕНЕ

МҮСІНІ ЕКЕУІН ЖАСТАУ КӨРСЕТЕДІ. ЕКЕУІ БІР-БІРІНЕ БАЯУ БҰРЫЛЫП,

СҮЙІСЕДІ).

ГЛЭДИС: Мен 20 жасымда мұндай әсемдікті сезінбеген ем.

РЕЖИНАЛЬД: (ЖЫМИЫП). Мен де. Пай-пай жиырмаңда да дәл бұлай

жақсы көрмедік-ау бір-бірімізді.

ЖАҒАЖАЙДАҒЫ ҮЙДІҢ КІРЕБЕРІСІНДЕ КАДР ЕРИДІ. ТАҢЕРТЕҢГІЛІК СӘТ.

(ЕСІК АШЫЛАДЫ, СОСЫН ГЛЭДИС ПЕН РЕЖИНАЛЬД ІШКЕ КІРЕДІ ҚОЛ

ҰСТАСҚАН КҮЙІ СЫҚЫЛЫҚТАП КҮЛЕ БЕРЕДІ).

Телевизия – қосбағанды

ВИДЕО АУДИО

Таңсәріде жағажайға қарай кадрды

қарауыту.

(КАМЕРАНЫ ЖАҒАЛАУ БОЙЫМЕН,

ТОЛҚЫНДАР ЖАҒАҒА ҰРҒАН СӘТТЕ

ПАНОРАМАЛЫҚ ЖЫЛЖЫТУ.

ГЛЭДИС ПЕН РЕЖИНАЛЬД АЛЫСТАН,

СУ ЖИЕГІНЕН КӨРІНЕДІ, ҚОЛ

ҰСТАСЫП, ТЕҢІЗГЕ ҚАРАП ТҰР.

ЖАСТАРЫ 60-ҚА ТАЯҒАН, БІРАҚ

ЖАРҚЫН КЕЛБЕТІ МЕН ДЕНЕ МҮСІНІ

ЕКЕУІН, ТІПТІ ЖАС ЕТІП КӨРСЕТЕДІ.

КАДРДЫ БАППЕН ҮЛКЕЙТУ. ГЛЭДИС ПЕН РЕЖИНАЛЬД БІР-БІРІНЕ

БЕТІН БҰРЫП, СҮЙІСЕДІ. ЕКЕУІНІҢ

БЕТІ ЖАҚЫН, АЖЫРАМАЙ ТҰР.

ГЛЭДИС: Мен 20 жасымда мұндай

әсемдікті сезінбеген ем.

РЕЖИНАЛЬД: (ЖЫМИЫП). Мен де.

Пай-пай жиырмаңда да дәл бұлай

жақсы көрмедік-ау бір-бірімізді.

(ЖАҒАЖАЙДАҒЫ ҮЙДІҢ

КІРЕБЕРІСІНДЕ КАДР ЕРИДІ.

ТАҢЕРТЕҢГІЛІК СӘТ).

(ЕСІК АШЫЛАДЫ, СОСЫН ГЛЭДИС

ПЕН РЕЖИНАЛЬД ІШКЕ КІРЕДІ, ҚОЛ

ҰСТАСҚАН КҮЙІ СЫҚЫЛЫҚТАП КҮЛЕ

БЕРЕДІ).

немесе

3-ТАРАУ

КИНО

Төмендегі сценарийдің сол бағанындағы нөмірлер әрбір кадрға немесе эпи-

зодқа қатысты болады. Нөмірлер белгіленген уақытта немесе күнде қай эпизод

түсірілгенін оңай анықтауға мүмкіндік береді: «Мысалы, СЕЙСЕНБІ, таңғы 7:00-

дегі қоңырау, қонақ бөлмесіндегі локация – 42, 45, 46, 78, 79, 82 эпизодтар».

ҚАРАУЫТУ

1. ЭКСТЕРЬЕР. ЖАҒАЖАЙ – ТАҢСӘРІ.

2. ТОЛҚЫНДАР ЖАҒАҒА ҰРҒАН КЕЗДЕ ЖАҒАЛАУ БОЙЫМЕН ПАНОРАМАЛЫҚ

ЖЫЛЖЫТУ.

3. ЭКСТЕРЬЕР. ЖАҒАЖАЙ – ТАҢСӘРІ.

Алыстан мұнартып, құм мен шалқар судың ортасында тұрған екі адам

сұлбасы көрінеді.

4. ӘЛГІ МҮСІНДЕР ЕР МЕН ӘЙЕЛ ЕКЕНІН АНЫҚТАҒАНША, КАДРДЫ БАЯУ

ҮЛКЕЙТУ.

5. Ер адам мен әйел су жиегінде тұр, қол ұстасып, теңізден көз алмай қарап

тұр. Жастары 60-қа таяған, бірақ жарқын келбеті мен дене мүсіні екеуін

жастау көрсетеді.

6. Екеуі бір-біріне баяу бұрылып, сүйіседі.

7. Бетпе-бет бір-біріне жақын, түйісіп тұр.

ГЛЭДИС:

Мен 20 жасымда мұндай әсемдікті сезінбеген ем.

РЕЖИНАЛЬД:

(күлімсірей).

Мен де, бірақ жиырмамызда дәл бұлай ғашық болмаған шығармыз.

8. ИНТЕРЬЕР. ЖАҒАЖАЙДАҒЫ ҮЙ. КІРЕБЕРІС. ТАҢЕРТЕҢГІЛІК СӘТ. ЕСІК

АШЫЛАДЫ, ГЛЭДИС ПЕН РЕЖИНАЛЬД ҚОЛ ҰСТАСЫП, КҮЛГЕН КҮЙІ ІШКЕ

ЕНЕДІ.

Радио

Дәл сол оқиғаны тек дыбыспен жеткізу үшін диалогтың қаншалықты көбірек

қажет екеніне назар аударыңыз.

Формат пен стиль

ДЫБЫС: МҰХИТ ТОЛҚЫНЫ. ШАҒАЛАЛАР. ҚҰМДАҒЫ ЕКЕУДІҢ АЯҢЫ.

МҰХИТ. АДАМДАР СУҒА ЖАҚЫНДАЙ ТҮСКЕНДЕ, ДЫБЫС

ЖАҚЫННАН ЕСТІЛЕ БАСТАЙДЫ.

ГЛЭДИС: (ДЫБЫС ҮДЕЙДІ). Мұхит сондай керемет. Режинальд мен

осы жағажайға алғаш рет 40 жыл бұрын келгенім әлі есімде.

Жиырмада едім.

РЕЖИНАЛЬД: Өзімді бұрын-соңды дәл қазіргідей әдемі сезінбеппін.

ДЫБЫС: ЕМІРЕНЕ СҮЙІСЕДІ.

РЕЖИНАЛЬД: Мен де. Пай-пай жиырмаңда да дәл бұлай жақсы көрмедік-

ау бір-бірімізді.

ГЛЭДИС: (ЕМЕУРІН ТАНЫТЫП). Жағажайдағы үйге қайтайық.

МУЗЫКА. КӨПІР.

ДЫБЫС: ГЛЭДИС ПЕН РЕЖИНАЛЬДТЫҢ БАСПАЛДАҚПЕН

КӨТЕРІЛГЕН АЯҚ ЖҮРІСІ. ЕСІК АШЫЛАДЫ.

РЕЖИНАЛЬД: (ҚУАНА-ҚУАНА). Неткен әсем таң еді бүгін!

ГЛЭДИС: (ҚУАНЫШТЫ ДАУЫСПЕН). Расында, тамаша күн!

СЦЕНАРИЙ НҰСҚАУЛЫҒЫ

Радио продюсері Кристофер Аутуин аудиосценарий форматтары, көбінесе

бөлек беттерден тұратынын атап өтеді: «Беттің сол жағы әдетте әрбір дыбыс ар-

насына арналған техникалық нұсқаулар мен ресурстар үшін сақталған. Беттің оң

жағы әдетте нақты аудиоконтентке, ішкі репликалар мен сыртқы репликаларға,

сондай-ақ әңгіме немесе диалогтың өзін сипаттауға арналған». Аутуиннің ай-

туынша, сценарий ақпараты шығармашылық топтағы инженер, режиссер мен

команда мүшелері не істеу керек екенін, қашан істеу керек екенін дәл түсінуі

үшін бәрін толық қамтуға тиіс, бірақ сценарийде барлығы баттасып тұрмауы

керек. «Продакшн қызметкері өз орнын тауып, міндетін тез әрі шатаспай орын-

дауға тиіс».

Теледидар өндірісінің ұстаздары, сондай-ақ продюсерлер әдетте студиялық

немесе мультикамералық продакшн үшін бөлінген екібағанды формат, ал бір-

камералы продакшн немесе киносценарий үшін бірбағанды формат ұсынады.

Автор ретінде ойыңызда аудитория көргісі келетін кадрлар болуы керек және

оларды сценарийде сипаттап көрсеткен жөн. Бірақ сіз режиссерге экранда не

көрсетілуге тиіс екенін айтқан кезде, оған мұны қалай көрсету керегін «камера-

3-ТАРАУ

ларды қалай пайдалану керек, талантты қалай жылжыту керек немесе камера-

ның кадрлары қандай болу керек» деп айтпаңыз. Бұл режиссердің міндеті мен

айрықша құзыреті. Дегенмен визуалды мессеж қандай болуы керек екенін дәл

беріңіз; «ойыңызда берген сипаттама дәл ойлағандай қабылданбауы мүмкін бе?»

деген қандай да бір сұрақ туындаса, қажет жағдайда видеобағытты түртіп, нақ-

тылап көрсетіңіз.

Экранизацияланған телеспектакльге арналған кәсіби сценарий нұсқауының та-

маша декорациясы Америка Жазушылары гильдиясы шығарған «кәсіби қаламгер-

лердің теледрама/киносценарий форматы» (Professional Writer’s Teleplay/Screenplay

Format) буклетінде бар. Гильдия ұсынған негізгі форматтың бағыттары берілді:

1. Камераның барлық бағыты, әр көріністің сипаты және сахна бағыттары әр

бетте, басынан аяғына дейін теріліп жазылады.

2. Барлық диалог беттің ортасынан жүретін ені 8 сантиметрлік бағанда те-

ріліп жазылады. Сөйлейтін кейіпкердің есімі диалогтағы өз жолағынан

сәл жоғары тұрады. Жолақтағы сөздер қалай айтылуға тиіс деген секілді,

айқындаушы (түсіндірме) белгілер кейіпкердің аты көрсетілген жерден

төмен әрі сәл сол жаққа қарай теріледі.

3. Жалғыз интервал жол барлық диалогта, камера бағытында, көрініс бағы-

тында және сахна сипатында қолданылады.

4. Екі интервал бір кейіпкердің сөзі мен екінші кейіпкердің сөзі арасында,

сөйлеу мен камера немесе көрініс бағыты арасында, сондай-ақ камераның

бір кадры мен басқа кадры арасында қолданылады.

5. Кадр өткелі әдісі (мысалы, еру) екі кадр арасында көрсетілгенде, ол қос

көріністен екі интервал қашықтықта бөлінеді.

6. Төмендегі сценарий элементтері әрдайым бас әріппен теріледі:

КАМЕРА ПЛАНЫ ЖӘНЕ КАМЕРА БАҒЫТТАРЫ.

ИНТЕРЬЕР НЕМЕСЕ ЭКСТЕРЬЕР (ішкі немесе сыртқы көрініс).

ЛОКАЦИЯНЫ КӨРСЕТУ (көрініс басында).

ТҮНГІ НЕМЕСЕ КҮНДІЗГІ МЕЗГІЛДІ КӨРСЕТУ (көрініс басында).Өткел

тәсілі (егер көрсетілсе).

Барлық кейіпкердің аты (олардың айтатын диалогы жоғарыда

көрсетілгендей және олар сипаттаушы абзацтарда алғаш аталатын кезде).

Гильдия буклетінде сценарийдің мынадай үлгісі келтіріледі, бірінші бөлігі

формат тәсілдерін түсіндіреді, ал кейінгі беттер нақты оқиға материалы мен ба-

ғытын қалай ұсыну керегін көрсетеді.

БІРІНШІ АКТ

(Акт белгілері қазір тек теледрамада қолданылады).

ҚАРАУЫТУ

ЭКСТЕРЬЕРДЕГІ НЕМЕСЕ ИНТЕРЬЕРДЕГІ ЛОКАЦИЯ – КАМЕРА ПЛАНЫМЕН

КҮНДІЗГІ НЕМЕСЕ ТҮНГІ МЕЗГІЛДІ БЕЛГІЛЕҢІЗ – КАМЕРАНЫҢ ТҮСІРУ

СУБЪЕКТІСІ ОСЫНДА КӨРСЕТІЛГЕН.

Формат пен стиль

Сахна, кейіпкер және іс-әрекеттердің сипаты бір бетке жазылады: мұнда

музыка және саунд эффектілері де теріліп басылған.

КЕЙІПКЕР

(Кейіпкердің сөйлеу мәнері).

Диалогтың нақты желісі осында көрсетіледі.

Екінші кейіпкер.

Осында сөйлейді.

Үшінші кейіпкер.

Осында сөйлейді. Барлық диалог беттің қақ ортасындағы бағанға

салынғанына зер салыңыз.

Қосымша сипаттамалар мен камера қозғалысы қажет жағдайда осы

мәнерде теріліп жазылады.

Өтпелі нұсқаулар (кадрдың шорт кесілуі, еруі және т.б.).

Ескертпе: кәсіби қаламгер өтпелі нұсқауларды өте сақ қолданады, себебі

мұндай шешімдердің көбін режиссердің еншісіне қалдырады. Тек белгілі

бір эффект қажет кезде, JUMP CUT немесе SMASH CUT сияқты өткел мәнері

көрсетіледі.

Келесі көрініс немесе камера планы осында теріліп жазылады.

ҚАРАУЫТУ

ЭКСТЕРЬЕР. ҚАЛА МАҢЫНДАҒЫ ТЕМІРЖОЛ ВОКЗАЛЫ – ТҮС АУҒАН ШАҚ,

ЖАЛПЫ ПЛАНДА.

Бұл жаздың ыстық күнінде кеш қарая бастаған сәт. Пойыз станцияға жаңа

тоқтады, жолаушылар сыртқа ағылып жатыр – кейбіреулері күртешелерін

иығына асып алған, көбі галстугын босатып қойған. Станция сыртында бірнеше

ӘЙЕЛ жолаушылап кеткен күйеулерін машинада күтіп отыр. Көліктердің у-шуы,

жан-жақтан абыр-сабыр гуілдейді.

Екіадамдық орта план – Жек Доббс және Фред Мэкаллистер.

Олар пойыздан жаңа ғана түскен, орта жастағы балаң бизнесмендер. Жек –

мойны жуан, басы таздана бастаған, шымыр денелі жігіт ағасы; денесі

тығыншықтай қашаннан бергі атлет.

Фредте қала адамдарына тән қозықарындық әрі бүкірлік бар; құрғақ

мартини мен электрлі гольф-көлікке жаралған жан.

ФРЕД:

Ала кетейін бе?

ЖЕК:

Жоқ, рақмет, Жоан жеткізіп салады.

(Айналасындағы көліктерге көз тастайды. Білуімше, кептеліске түсіп

қалған сыңайлы. Кенет кілт тоқтаған машина даусы естіледі).

3-ТАРАУ

ФРЕД:

(мұңайып).

Осы жағымды дауысты қайда жүрсем де жазбай танимын. Ертең көріскенше.

ЖЕК:

Ақша ала кел!

(Фред өзін күтіп тұрған әйеліне қарай жүреді, ал КАМЕРА Жекке

ЖАҚЫНДАЙДЫ. Ол станцияның көлік тұрағын көзімен шолып шықты. Арқа

жағынан станциядан ұзаған пойыз көрінеді).

ЖЕКТІ ТҮСІРГЕН СУБЪЕКТИВТІ КАМЕРА – ПАНОРАМАЛЫҚ КАДР –

СТАНЦИЯДАҒЫ КӨЛІК ТҰРАҒЫ.

Қазір онда бірде-бір көлік жоқ. Жаздың аптап желімен бір жапырақ қағаз

тұрақ айналасында ұшып жүр.

ЖЕККЕ ҚАЙТА ОРАЛУ.

Ол бос көлік тұрағына көз алмай қарап тұр. Мазасы кетіп, біраз алаңдаулы.

Апыл-ғұпыл шешім қабылдап, дүңгіршекке қарай бұрылды.

ЖЕК:

(шақырады).

Такси!

(Бір мезетте такси жанына келеді, Жек көлікке отырады).

МИКС:

ЭКСТЕРЬЕР. ҚАЛА МАҢЫНДАҒЫ ТАМАША КӨШЕ КӨРІНІСІ – ЫМЫРТ,

ЖОҒАРЫ РАКУРСТЫ ПЛАН – КӨШЕ МЕН ҮЙЛЕР.

Такси отарлау дәуіріне тән стильдегі ақ үйдің алдына кеп тоқтайды. Жек

көліктен түсіп, ЖҮРГІЗУШІГЕ жолпұлын төлейді. Такси гүрілдеп, ызғыта

жөнеледі.

ІРІ ПЛАН – ЖЕК.

Ол үйге қарай бет алып, кілт тоқтайды – жүзінен абдырап қалғаны

байқалады.

ЖЕКТІ ТҮСІРГЕН СУБЪЕКТИВТІ КАМЕРА – ҮЙ.

Шөп қаулап өсіп кеткен. Бурыл шашты ҚЫЗМЕТШІ терезеге ағаш

тақтайларды қағып жатыр.

ЖЕКТІ ПАНОРАМАЛЫҚ ПЛАНДА ТҮСІРУ.

Ол үйге қарай жақындап, қызметшінің қасына кеп тоқтайды.

ЖЕК:

Мұнда не боп жатыр?

Формат пен стиль

(Қызметші елең етпей, қолындағысын қағып тұр).

ЖЕК: (жалғастыра түседі, сәл-пәл кідіріс, ашуланып). Әй, мистер!

Меңіреумісіз, әлде қалай? Сізден не болып жатыр деп сұрап тұрмын!

Сценарий форматының алдыңғы бағыттары мен иллюстрациялары Америка Жазушылары

гильдиясының (Writers Guild of America, East, Inc.,) «Кәсіби қаламгерлердің теледрама/

киносценарий форматы» (Professional Writer’s Teleplay I Screenplay Format) буклеті бойынша,

East, Inc., Жером Куперсмит авторлығымен ұсынылды. Безендірген – Кэрол Кардон.

СТИЛЬ

Құлаққа және көзге арнап мәтін жазу

Телевизия мен радиоға арнап мәтін жазу курсын өткенге дейін, бәлкім, сіз-

де бастауыш мектептегі оқу, жазу және арифметика сабақтарынан, кейінірек

университет қабырғасындағы әдебиет, поэзия және шығарма жазу дәрістерінен

баспасөзге арнап мәтін жазу бойынша онжылдық тәжірибе жинақталған болар.

Бірақ электронды медиаға арнап мәтін жазу курстарының басын ғана шолып,

тіпті өйтпеген де шығарсыз, бірақ жер бетіндегі адамдардың басым көпшілігі

баспасөзден гөрі, көріп-естіп хабар алмасады.

Теле-радиоға арнап жазылған сценарий қысқа да нұсқа болсын. Баспасөзге

арнап жазған жаңалығыңызды, шығарма, роман, қысқа әңгіме немесе басқа фор-

мадағы жазбаңыз барынша әсерлі шығу үшін төгілтіп немесе жұмырлап жазуға

мүмкіндігіңіз болса, теле-радиоға арнап жазған дүниеңіз қайткен күнде де уа-

қытқа байлаулы болады. Мәселен, газеттегі жақсы мақала жүз сөзден мың сөзге

жалғасып кете береді. Дәл сол мақала радиода не телевизияда 30 секундқа сыяды

және 100 сөзден аспауы керек. Өте маңызды жаңалық болса, 90 секундқа немесе

2 минутқа созылады. Төрт, алты сағаттық немесе одан ұзақ минисериал жазу бе-

лесін әлі бағындыра қоймасаңыз, жазбаңыз баспасөзде роман немесе драма маз-

мұнымен тең болатын, бір сағаттық шоуға арналған 42 минуттық немесе жарты

сағаттық шоу үшін 21 минутқа сыюы керек.

Тілге жеңіл жатық жазылсын. Тыңдарман немесе көрермен не туралы жазылға-

нын толық ұғыну үшін ресми немесе бас қатырар күрделі үзінділерді қайта-қай-

та оқып отыра алмайды. Теле-радиода мессеж тек бір рет естіледі не көрінеді.

Сценарийдің ресми тілі мен мазмұн құрылымы кейбір деректі фильмдерге және

жаңалық/ток-шоуға жарағанымен, алдыңғы материалды тәптіштеп отырған ау-

дитория мүшелері іс-әрекеттің келесі бөлігін жіберіп алып, ілесе алмай қалады.

Нақты жазыңыз. Түсініксіз жалпылама түсірілім немесе ақпарат аудиторияны

шатыстырады әрі арнаны ауыстыруға мәжбүрлейді. Ұсынылатын өнім көруге не

естуге арналса да, түсінікті әрі анық екеніне көз жеткізіңіз. Жұмбақтау баспасөз-

де оқырманды еліктіргенімен, эфирде іш-пыстырарлық көңілсіз шығуы мүмкін.

Бұл сізге төмен деңгейдегі түсінік пен интеллектіде жаз дегенді білдірмейді. Ұсы-

натын контентіңіз салмақты әрі күрделі шығар, бірақ аудиторияның жүрегіне

3-ТАРАУ

жетіп, әсер ететіндей етіп жазуыңыз керек, әйтпесе өзіңіздің де, өзгенің де уақы-

тын текке ұрлайсыз.

«Масс медиа» термині көпті білдіргенімен, теле-радиолық коммуникация

процесі – шын мәнінде, оңаша сөйлесу деген сөз. Жүргізуші микрофон алдында,

камера алдында сөйлесе, ал қабылдаушы үйінде отырады. Сондықтан материал-

ды жүргізуші аудиторияның қонақүй бөлмесінде емен-жарқын презентация жа-

сап отырғандай жазу керек.

Жүрекке жеткізіп, ерекшелеп жазыңыз. Демографика нақты бір аудиторияны

түсінуге және оған жол табу үшін өте маңызды. Жазу стилі мен мазмұнын, мүм-

кіндігінше, аудиториямен, аудиторияның әрбір мүшесімен теңестіруге тырысы-

ңыз.

Шынайы шықсын. Жас авторлар көркем тілді – биік талғам (асқақ стиль) деп

түсінеді, ал қарапайым жалаң сөйлемдерді нашар стильмен шатыстырады. Әл-

бетте, даңғойлықтың тұзағынан құтылу үшін кім-кімге де уақыт керек. Әсіресе

электронды медиаға қатысты бұл сөзіміздің жаны бар. 1-тарауда драматургтың

жалындаған, күрделі отыз беттік диалогы 30 секундтық қысқа визуалды сцена-

рийге сыйып кеткені жайлы ескертпені есіңізде сақтаңыз.

Мәселен, мына мәнерде жазудан аулақ болыңыз:

«Солтүстік ормандарды шарпыған өрт – жоғары сапалы құрылысқа

жарайтын ормандағы 70 мың шаршы метрдегі ағаштың көзін жойды,

құрылып үлгермеген жеке қоныстардың күлі көкке ұшып, бүлінген ағаш

бастарынан асып, бір топ жарық қоңыз секілді көкке ұшты да, бос кеңістікке

сіңіп кетті».

Есесіне ақпаратты былай жазып үйреніңіз:

«Солтүстік ормандардағы өрт алты бөлмелі 100 шаңырақ көтеруге жететін

тал-дарақтың көзін жойды, будақтаған түтін мен жалын 65 шақырым

қашықтан көзге шалынады».

Жас спорт шолушысы ретінде танылған жазба авторы оқиғаны барда немесе

қонақүй бөлмесінде қаумалап отырған бір топ адамға баяндап отырғандай елес-

теткен соң ғана, жазу стилін шыңдай түсті. Кейіннен бір топ адамнан жеке адамға

ауысып, стилін теле-радио медиасына бейімдейді. Сценарий жазып отырғанда

көз алдыңызға кәдімгі көрерменнің немесе тыңдарманның сұлбасын келтіріңіз,

яғни сіз онымен бетпе-бет, оңаша «тілдесіп» отырсыз. Бастысы: жұмыр, қысқа да

нұсқа, жатық тілде жазыңыз.

Жатық тіл

Эрнест Хемингуэйдің журналист және жазушы ретіндегі стилі электрон-

ды медиаға ұтымды бейімделер еді десек, артық айтпаспыз. Хемингуэй жас

қаламгерлерге «тілді бөтен сөзбен былғамай, таза беруді» нұсқады. Жай сөз-

бен тура жеткізіңіз. Үш буынды сөз орнына екі буынды сөз қолданыңыз. Бұл –

арнайы аудиторияның емес, аурал және визуал коммуникацияның өзегі. Элек-

тронды медиада сөз тез айтылатындықтан, мұнда аудиторияға оқырман секілді

сөз не сөйлемнің нюанстары туралы

ойлап, сораптап, ләззат алып отырар мол

мүмкіндік жоқ, бір сәт дамыл жоқ. Қағазға басылған оқиғаны оқығанда, әңгіме-

нің орта тұсында оқығаныңды қорыту үшін оны баяу қайта оқуға немесе сәл кіді-

руге мүмкіндік болса, іс-әрекетті телевизия немесе радиохабарда тоқтату мүмкін

емес (оны TIVO немесе DVD-де көріп отырған жағдайды есепке алмағанда).

Формат пен стиль

Аудиторияның әрбір мүшесі түсінетін сөзді қолданыңыз. Паңдана сөйлеп кө-

рерменге немесе тыңдарманға жаңа сөз үйретемін деп қара үзіп қалмаңыз. Үй-

ретудің ең ұтымды тәсілі – сценарий мазмұны мен мақсаты арқылы идеяны жет-

кізу. Ойыңыз нақты әрі қанық болған сайын, аудитория да оны жақсы ұғынып,

қағып алады.

Кейде жай сөздің қисынын табу – қиынның қиыны, өйткені бір уақытта клише

мен қарабайыр сөзден аулақ болуды да ойлайсыз. Танымал пианистің қатысуы-

мен дижей жүргізген шоудың сценарисі түскен бейшара күйін қараңыз. «Пер-

нені ермек етесің бе?», «Қара мен ақты ырғақпен теріп отырсың ба?», «88-ді ду-

мандатасың ба?». Әрине, мұндай жауыр сөздерді қолданбайтыныңыз хақ. Бірақ

«пианинода ойнау» деген сөзді қанша рет қайталамақсыз?

Бір нәрсені басқаша жеткізудің жаңа жолын іздеңіз, егер жауыр, астам, ма-

ғынадан жұрдай сөздерге тап бола берсеңіз: онда жай ғана ойыңызды жеңіл әрі

тура жеткізіңіз.

Өзіңіз сөз арасында жиі айтатын, бірақ көпшілікке бейтаныс сөздерді пайда-

ланбаған абзал. Оқыған маман ретінде жалпақ жұртпен салыстырғанда, сөздік

қазынаңыз мол болсын. Күллі елді аузына қарататын күн туғанда, жұрт сізді сө-

зіңізге емес, сый-қадіріңізге қарап ұйып тыңдайтын болар, осы сәтте аудитория

басқа кезде қаперіне де алмайтын сөз бен идеяларды оң жамбасқа түсіріп, өз

пайдаңызға жарата аласыз. Аудиторияның санасын көтермей-ақ қойыңыз де-

мейміз, ең әуелі, аудиторияны бабына келтіріп алмасаңыз көтеретін санадан ма-

құрым қаласыз.

Грамматика

Пьесаңызға ойлап шығарған кейіпкеріңіз көркем туынды кейіпкеріне тән ма-

қамда сленг қосып не грамматикалық тұрғыдан сөзді бұзып сөйлеуіне болады.

Кей кездері сленг жарнаманы немесе тұлғаның болмысын дәл ашады. Одан бө-

лек, идеяңыз дұрыс жетіп, қабылданғанын қаласаңыз, орынды әрі ұтымды грам-

матиканы пайдаланған жөн. Грамматикалық қатесі бар жаңалықтың сценарийі

жүргізушіні ұялтып қана қоймай, жұмысынан айырылуға әкелуі мүмкін. Алай-

да орынды грамматика оқуға не түсінуге қиын жасанды сөйлемнен немесе сөз

тіркесінен тұрса, онда сөздің қысқа формасын пайдаланған дұрыс. Көп жағдайда

қысқа сөйлем қисынға келмейтін толық сөйлемнен әлдеқайда жақсы. Дәл қазір

оқып отырған сөйлеміңіз – соның жарқын мысалы.

Етістік

Сөйлемді осы шақта, әрекет жасаушы немесе әрекетке ықпал еткен субъек-

тіні көрсете отырып жазыңыз. «Өткен түні армияның шабуылынан тағы бір кө-

теріліске шыққан ауыл жойылып, біраз әйел мен бала өлтірілді», – деп грам-

матикалық жағынан дұрыс айтуға болады, бірақ «армия өткен түнде тағы бір

көтеріліске шыққан ауылды жойып, біраз әйел мен баланың өмірін қиды» деп

жазсаңыз әрі орфографиялық жағынан дұрыс, әрі ұтымды шығады. Кинода көп-

тің көзайымына айналған Жорж Старварсты сұхбат сценарийінде таныстырып:

«Х планетасының роботтары» (Robots of Planet X) атты жаңа фильм өткен аптада

Жорж Старварстың қолынан шықты», – деп хабарлауыңызға болады, әрине. Бі-

рақ: «Өткен аптада Жорж Старварс «Х планетасының роботтары» деп аталатын

жаңа фильмін аяқтады», – деп айтсаңыз әлдеқайда жақсы естілері даусыз.

3-ТАРАУ

Осы бөлімнің басында кездескен спорт тақырыбындағы сценарий үлгісін есте

сақтаңыз: әңгімеге тартатындай ебіңіз болсын.

Сөзді орнымен қолдану

Сөзді орнымен қолданғаныңызға көз жеткізіңіз. Ағылшын тілінде көпмағына-

лы біраз сөз бар. Кейде, тіпті контекстің өзінде сөздің мағынасы дұрыс алынбауы

мүмкін. Өзіңіз қолданған әрбір сөз ойыңыздағы мағынаны білдіретініне, оның

басқа мағына беріп тұрмағанына және ойыңызды түсініксіз етіп көрсететіндей

абстрактілі немесе көмескі емес екеніне көз жеткізіңіз.

Үстеліңізде үнемі сөздік жатсын. Түсіндірме сөздігіне жүгініңіз. Грамматика,

пунктуация және орфоэпия туралы оқулықтар жаныңызда болсын. Осы ретте

ағылшын тіліндегі орфоэпиялық емлелердің жүйесіздігін ескере отырып, прези-

дент Эндрю Жексонның «сөзді дұрыс жеткізудің бірнеше тәсілін ойлап таба ал-

майтын ақыл – өте кедей ақыл» дегенін мойындамасқа амал жоқ. Әйтсе де сөзді

дұрыс пайдалану – кәсіби сауаттылықтың бірден-бір белгісі. Мысалы, сіз its және

it’s, your және you’re, there және their, then және than сөздерінің өзара айырмашылы-

ғын білесіз бе? Кәсіби салаға бой түзеген кезде осындай сөздерден қате кетсе, әлі

де сол баяғы шыңдалмағаныңыз, шалағайлығыңыз көрініп қалады.

Редакцияда болып көрсеңіз және телеграф аппаратынан сценарий нұсқасын

шығарсаңыз немесе интернеттен парақты басып шығарсаңыз, телеграф қызме-

ті күрделі сөздердің фонетикалық айтылуын сценарий түсіндірмесінде немесе

оқиғаның басында не соңында орналастыратынын есте сақтаңыз. Қолданған сө-

зіңіздің дұрыс айтылатынына күмән келтірсеңіз, сіз де жоғарыда айтылған әдіс-

ті пайдаланыңыз. Мысалы, «Тілшілермен кездесудегі» (Meet the Reporters) ар-

найы қонағымыз – Ворсистер (Worcester) (ВУСТЕР – WOOSTER) штатының өкілі

Жо Чолмонделей (ЧАМЛИ – CHUMLEE). Сценарийді аяқтағанда, оны дауыстап

оқып, қолыңыздағы нұсқасын тағы бір оқып шығыңыз. Продюсерге немесе сце-

нарий редакторына сценарийдің таза нұсқасын жіберу қажет болса, сценарий-

ді қайта көшіріп жазыңыз. Немқұрайды, кәсіби емес жазушының сыры – қатесі

өріп жүрген, ұқыпсыз дайындалған сценарийден білініп қалады.

Пунктуация

Пунктуация басқа сценарий түрлеріне қарағанда, хабар дайындау сценарий-

лерінде үлкен қызмет атқарады. Пунктуация орындаушыға қайдан бастайты-

нын және қай жерде тоқтайтынын көрсетеді. Ол қай жерде кідіру керегін, көп

нүкте арқылы (...); сәл кідірісті, сызықша арқылы (–); екпінді, леп белгісімен (!);

сұрақ, қоюды сұрақ белгісімен (?) және басқа да уақыт және интонация белгіле-

рін көрсетеді. Төмендегі сөйлемдерді қалай оқыр едіңіз?

■ Ол оны жақсы актер деп санайды.

■ Ол оны жақсы актер деп санайды!

■ Ол оны жақсы актер деп санай ма?

■ Ол оны... жақсы актер деп санайды.

Сөздің немесе сөйлемнің астын сызу – дауыстап оқу кезінде оған ерекше екпін

түсіру керектігін көрсетеді.

Формат пен стиль

Аббревиатура

Кейбір ережеге бағынбайтын сөздер болмаса, аббревиатураны қолданбағаны-

ңыз жөн. Материалды орындаушы оқып, есте сақтап және дауыстап айту үшін

жазып отырғаныңызды естен шығармаңыз. «Dep’t» және «corp» деп жазсаңыз,

орындаушы оларды D-E-P-T және K-A-W-R-P деп дыбыстап айтқанын қалайты-

ныңызды білдіреді. «Департамент» және «корпорация» деп сөзді толық ашып

жазыңыз. Мистер (Mr.), профессор (Prof.) және Доктор (Dr.) сияқты бұрыс ұғыны-

луы немесе бұрыс айтылуы мүмкін емес жалпы терминдерді ашып жазбаса да

болады. Әдетте AT&T, YMCA және CIA сияқты қысқарған формада айтылатын

терминдер сценарийде сол күйі қалғаны дұрыс. Бір жағынан, аббревиатура ре-

тінде кездесетін, бірақ толық айтылатын жалпы терминдер қысқартылып көр-

сетілмеуі керек. Мысал ретінде ай, апта күндерін алайық. Дүйс., 29 ақп. деген

сөйлемді Дүйсенбі, 29 ақпан (немесе тіпті «жиырма тоғызыншы») деп жазған жөн.

Нақтылық және ақпарат іздестіру

Пьеса, деректі фильм немесе жаңалық жазсаңыз, алдымен қолыңызда мол

дерек бар екеніне көз жеткізіңіз. Драма декорациясын қалалық орта мектепте

қойсаңыз, сол ортада студенттер мен оқытушылардың қандай екенін және бұл

мектепте физикалық, психологиялық, әкімшілік, академиялық және әлеуметтік

ахуал қандай екенін нақтылап біліп алыңыз. Содан кейін сіз дыбыстағы басы

артық элементтерді сылып тастап, пьесаға сай элементтерді драмаға икемдей

аласыз.

Балаларды зорлайтын және сексуалды қорлайтын діни қызметкерлер туралы

мақала жазсаңыз, түрлі оқиғаға ғана емес, сондай-ақ нақты сценарийді әзірлеу

үшін қажет адамдар, олардың шығу тегі, шіркеу жайында мәліметке және басқа

да деректерге қанық болғаныңыз абзал.

Ақпаратты жан-жақты іздестіріп үйреніңіз. Сценарийдің сәтті немесе сәтсіз

шығуы дайындық кезеңінде анықталады; сценарий жазу – процестің бір бөлі-

гі ғана. Зерттеуді қайда жүргізген жөн? Барлық жерде. Оқулықтағы форматқа

қатысты әрбір тарау нақты бір бағдарлама жанрына нобай немесе сценарий да-

йындау кезінде материал жинау туралы ақпаратты қамтиды. Сұхбатты дайын-

дау кезінде тексерілуге тиіс әртүрлі ақпарат көзін сипаттайтын 7-тараудағы «Ақ-

парат іздестіру» бөліміне ерекше назар аударыңыз. Шын мәнінде, көптеген бағ-

дарламалар, желілер, радиостанциялар мен продакшн шаңырақтары осындай

ақпарат іздестіруге адамдарды бөлек жалдайды. Бұл еңбек жолын енді бастаған

түлектер үшін таптырмас қызмет.

Негізінен, бірнеше дереккөз бар. Әуелі, өз біліміңіз бен жинақтаған тәжіри-

беңізге зер салыңыз. Қандай да бір тақырып бойынша жадыңыздан шығарып

алған ақпаратты әп-сәтте есіңізге қайта түсіріп, таба аласыз. Қанша ғұмыр кеш-

кенімізбен, білетініміз – бір тоғыз, білмейтініміз – тоқсан тоғыз, сондықтан алда

үйренеріміз әлі көп. Кітап, журнал, газет, фотосурет, күнделік, хат, аудио және

видеожазбалар секілді тасқа басылатын мәліметтердің маңызы зор. Нақты бір

мәселені бастан-аяқ білетін немесе әлдекімді жыға танитын адамдар жақсы де-

реккөз бола алады, бірақ біржақты тұжырым болмас үшін мұндай тұлғалардың

неғұрлым көп өкілінен сұрастырған дұрыс. Кітапхана, жұмыс орны, ұйым және

қауымдастық, қатысушылар, видео және аудиомұрағаттар, туған-туыс, көрші-

қолаң мен жора-жолдас, оқиға орындары, артефактілер, мұражай және білім

3-ТАРАУ

беру мекемелері – ақпараттың негізгі көзі. Интернет арқылы кез келген субъект

жайында мәлімет таба аласыз. Ресми биліктен немесе арнайы, тіпті құпия мүд-

деге қызмет ететін сайттардан ақпарат алуға мүмкіндігіңіз мол. Мысалы, Google

кез келген субъекті жайында ұшан-теңіз дерек ұсынады. Интернетті пайдалану

жеке-дара далалық зерттеу жүргізу қажеттігінен арылтпайды, бірақ ақпарат із-

дестіруді мерзімінен бұрын аяқтауға және сценарийді қысқа мерзімде дайындау-

ға мүмкіндік беріп, уақытыңыз бен күшіңізді үнемдейді.

Ескерту: кез келген адам жоғары білімі бар-жоғына қарамастан, интернеттегі

сайтты ашып, қолдана алады, бірақ кейде алынған ақпарат қаншалық жарамды

не күмәнді екенін білу қиын. Интернеттен алынған кез келген материалды пайда-

ланбас бұрын мәліметтің беделді сайттан алынғанына көз жеткізіп, анық-қаны-

ғын, көпшілік білетін, сенімді ресурстар арқылы қайта-қайта тексеріп, абыройды

сақтаңыз. Мәселен, Wikipedia-ға мәліметті кім көрінген қоса алады, мұндай сайт

көбінесе сенімнен жұрдай қылады.

Нақтылықтан тамыр алған ақпаратпен қаруланып алыңыз. Алайда сіз әділет-

ті болуға сыңай танытпасаңыз қайтпексіз? Бәлкім болмысыңызды радиостанция

құрылтайшысының саяси көзқарасының ығына жығып, демеушінің тапсырыста-

рын ойдағыдай орындау үшін тура жолдан адастыратын жарнама жасау мақса-

тында, яки тұтынушыларға ұнамай қалуы мүмкін даулы мәселелерді болдырмау

үшін пьесаға не деректі фильмге автоцензура жасауға мәжбүр шығарсыз. Қайт-

кен күнде де көңіліңіз қаласа, барынша адал әрі әділетті болыңыз. Бойыңыздан

адалдық пен батылдық табылсын.

Тоқ етері, қабілетіңіз бен дағдыңызды шыңдай түсіңіз. Медиа әлемдегі бар

саланы қамтымай кетпейді. Сондықтан сценарий авторы ретінде, эфирге не ин-

тернетке бағдарлама дайындайтын бесаспап маман ретінде, әсіресе өнер және

гуманитарлық ғылымдар саласынан – тарих, саясаттану, әлеуметтану және пси-

хология саласынан жан-жақты әрі мол тәжірибе жинаңыз. Кітап, пьеса, кино,

телевизиялық және радиосценарийлерді көп оқып ізденіп, ақтарыңыз. Дайын

дүниелерден контент пен жазу техникаларына машықтаныңыз. Жақсы жазу-

шы, ең алдымен, жақсы оқырман болып алсын!

КОМПЬЮТЕР

Шекспир пьесаны қауырсынмен емес, баспа машинкасында жазса, «Гамлет»

мүлде басқа пьеса болып шығар ма еді? Артур Миллердің «Коммивояжер өлі-

мі» компьютерде немесе мәтіндік процессорда жазылған болса, өзгеше шығар

ма еді? Материалдың нақты бір бөлігіне зер салыңыз: репортажды, жарнаманы

және деректі фильмді алайық. Материалды қарындашпен қағазға түсірсе, әлде

баспа машинкасымен не компьютермен терсе, бірдей болар ма еді? Сіз бір ма-

териалды әртүрлі медиумға арнап жазғанда және бір материалды бір ғана ме-

диумға әртүрлі медиум техникасын пайдаланып жазғанда айқын айырмашы-

лықтарды байқайсыз. Бұл қағида сценарий жазуда түрлі құралды пайдалануға

да жарай бере ме? Кей авторлар жазу құралдары шығармашылық процесте се-

зім мен ритмге әсер ететінін алға тартады. Бәлкім, драмалық сценарий немесе

ситкомды компьютердің механикалық ритмі мен жылдамдығына баптағаннан

гөрі қолмен жазса, кейіпкер ұзақ әрі баяу дамып, оқиға бірқалыпты ырғақпен

өрбіп отыратын шығар?! Егер суретші картинасына май, көмір немесе акварель

пайдаланса, қандай да бір айырмашылық бола ма?

Формат пен стиль

Мазмұнында еш айырмашылық жоқ дегеннің өзінде, бәлкім, эстетикалық

айырмашылық бар шығар? Мұның автормен тікелей ұқсастығы бар ма? Бірде-

бір зерттеу әлі мардымды жауап ұсынған емес. Бірақ бұл мәселе біраз уақыт-

тан бері қозғалып келеді. Дәл осының сіз үшін мәні зор, себебі алдағы уақытта

қаламгер ретінде түрлі жазу әдістерін пайдаланып, сценарий дайындайтын күн

сізге де туады. Мысалы, жарнама агенттігінде, келіссөз жүргізу жиынында жар-

наманың сабақтастығын қайта қарауды сұрауы мүмкін. Эфирге бірнеше минут

қалғанда, мәтінді қайта жазып, жаңалықтар топтамасына материал қосуды өті-

нуі мүмкін. Деректі фильм түсірілімі кезінде шығармашылық топ пен субъекті-

лер дайын болғанша, жаңа, өзгертілген сұрақ-жауап, өткелдерді әзірлеп қоюы-

ңыз шарт. Алдыңызда жатқан қағаз-қаламмен, сондай-ақ ноутбукпен мұқият

ойланып, тез жаза білуіңіз керек.

Күллі білгір қаламгер сценарий авторы мен жазу құралдары арасында қан-

дай атмосфера бар екенін өзіңізге айта жатар. Баспа машинкасы пайда болған-

ға дейін қаламгерлер қалам, қарындаш немесе басқа да құралдардың көмегімен

жазды. Кейбір авторлар күні бүгінге дейін тек қалам не қарындаш қолданады,

механикалық құрылғымен дұрыс дүние жаза алмайтынын сылтауратады.

Ал біразы ойын тек жазу машинкасымен жеткізетінін түсіндіріп жатар. Жа-

зушылардың тұтас

буыны тұңғыш дүниелерін жазу машинкасынан шығарып

жетілдірді, қаламмен не қарындашпен жаза алмайтындай сезінеді. Бұған қоса,

олар компьютерде жұмыс жасап, түзету енгізуге қажет механикалық қадамдар –

идеяның шарықтай түсуіне, шығарманың мәйегін ұйытуға мүмкіндік бермейді

деуі мүмкін.

NPR радиосындағы Open Source бағдарламасы компьютердің сценарий жазуға

әсерін талқылап, «жазба тіл мен баспа станогы сияқты желілік есептеулер қо-

ғамда әлеуметтік төңкеріс жасады» деп байлам жасады. Жазба тіл есте сақтау қа-

білетінің орнын басса, енді компьютер – ойлау қабілетінің орнын басты. Осыдан

соң, компьютер жазу құралы ретіндегі рөлінен интеллект агентіне айналды ма?

Қазіргі ұрпақ – студент жастар – сценарий жазу әдісінің жаңа дәуіріне көшті.

Бастауыш сыныптан компьютерлік курс ұсынатын мектептерде жас қаламгер-

лер компьютерді ең қарапайым жазу құралы деп қабылдайды. Расында, компью-

тердің кез келген жазушымен арасындағы симбиотикалық байланысын былай

қойғанда, өте тиімді жазу құралы. Бұл редакциялау уақытын үнемдейді. Әп-сәт-

те қайта дайындауға мүмкіндік береді. Жөн-жобасымен кәдеге жараса жазушы

өнімін кез келген тәсілден әлдеқайда жылдам шығаруға мүмкіндік береді. Соның

арқасында әр қиянда отырған авторлар бір мезгілде бір сценариймен жұмыс іс-

тей алады. Қаламгерге сценарийдің кез келген жеріне қалаған дереккөзден ақпа-

рат, идея және материалды сол мезетте алып-қосуға жағдай жасайды. Көп жа-

зушы үшін кенеттен шабыт келіп қалғанда, сценарий идеяларын жазып алатын

медиумға айналған мейрамхана майлықтарын, енді ноутбук алмастырды.

Газет және теле-радио редакциялары да компьютерге жүгінеді. Компьютер-

дің жазу шеберлігіне ықпал ететін механикалық әсерінен секем алатын драма-

тургтер қалай болғанда да, материалды компьютерден-компьютерге трансфер-

леу артықшылықтарын пайдаға жаратуға ұмтылады, бұл оларға жазған дүние-

сіне қатысты сынды дер кезінде қабылдауға және мұндай көмекті молынан жа-

ратуға жол ашып, ортақ әрі шапшаң өнімділік ұсынады. Компьютерлік бағдар-

лама телевизия, кино және радиосценарийге арналған әрі осы тарауда бұрын

қарастырылған негізгі форматтарды назарыңызға ұсына алады.

3-ТАРАУ

Компьютерлік бағдарлама түрлері

Компьютерлік бағдарлама – хат, курстық жұмыс, сценарий және басқа да кез

келген нәрсені жазуға әзірленген.

Дерекқор ақпаратты өзіңіз әзірлейтін кез келген форматта тіркеп, айна қатесіз

шығарып бере алады. Мысалы, сценарийіңізді компьютердегі мәтін өңдеу бағ-

дарламасында аяқтасаңыз, біздегі әдеби агенттің аты мен мекенжайын алдырту

үшін дерекқор бағдарламасын пайдалана аласыз. Компьютерлік бағдарлама мен

дерекқорды пайдаланып, агентке хат жаза аласыз немесе жаңа сценарий нұсқа-

сын дайындап, конверт белгісін Spreadsheet пернетақтасына енгізіп, қаржылай мә-

ліметті және бюджетті қадағалап отыра аласыз. Продакшн жоспарына кететін

қаражатты анықтап, сценарийіңізді шығармашылық өндіріс саласына кеңейте

аласыз. Ара-тұра салық төлемдеріне көз қырын салып қойған жөн. Сценарий ав-

торларына салмақ салатын салық кодексін ескерер болсақ, электронды кестелер

қалған-құтқан міндеттемені анықтап, салық есебін жүргізіп береді. Қаламгер ре-

тінде компьютердің осындай сервисіне қолыңыз оңай жететіндей табысты бол-

ғайсыз.

Коммуникация бағдарламасы сценарийді бір үстел басына байлап қоймайды.

Модем, жазу процесінің кез келген тұсында сценарийіңіздің сынға ілігер шикі

тұстарын бірден айқындайды, кез келген кезде тез әрі оңай өзгертуге жағдай жа-

сайды, продюсер, режиссер, агент, сценарий редакторлары және басқалардың

комментарийі негізінде жылдам редакциялауға мүмкіндік береді. Бір немесе

қосбағанды форматтарға, бөлек, драмалық сценарийге арналған бағдарламалық

жасақтама автоматты түрде сценарий үшін қалауыңыз бойынша тиісті жиек пен

интервалды, өзіңіз қалаған кейіпкер аттары мен кез келген басқа да терминдер-

ді таңдайды, ремарка және басқа да тиісті деректерді жақша ішінде көрсетеді,

сахналық көріністерді редакциялап, өшіріп немесе қосқанда автоматты түрде

драмалық сценарий форматындағы дұрыс белгіленген эпизодтар санына айна-

лады. Сондай-ақ бетті қайта басып шығарады, қажетіне қарай қысқартады не

ұзартады. Қай көріністер кесілгенін немесе қосылғанын қадағалайды. Қайсысы

жаңа материал екенін, ал сценарийдің басып шығарылуына қарай қайсысы ескі

екенін белгілейді. Сценарий дайындау бағдарламасы сценарийді бірбағанды

форматтан қосбағанды форматқа немесе нөмірленген эпизодтық бағанға өзгерте

алады. Компьютерлік бағдарлама жарнамалық роликтер мен әлеуметтік жарна-

ма дайындауға қажетті материалды суреттейтін кадрнама тақтасын сыза алады.

Жоба бойынша жазған, қабылданған не мақұлданбаған, жақсы не жаман барлық

материалдан сценарий процесін үнемі тексеріп отырасыз.

Сценарий жазу бұдан былай қағаз бетіндегі мәтінмен шектелмейді. Компью-

терге енгізілетін компакт дискілер, СD-ROM, флеш карта және дыбыс карта-

лары фотосуреттерді, кинокадрларды және саундтректі сценарий жобасына

интеграциялай алады. Видео, сурет және мәтінді ұялы телефоннан және ұялы

телефонның өлшеміндей flip миникамерасынан бірден компьютерге жіберуге

болады. Делавэр университеті, сценарий жазу мамандығының профессоры Мар-

сия Пиплз Халио: «Cтуденттер көбінесе компьютерді өте қымбат баспа машин-

касындай көреді, қайта оны молынан пайдаланғаны дұрыс... Олар мәтін үзіндісін

бұғаттап, оны қалай жылжыту керегін, онлайн ревизияны қалай аяқтау қажетін

және жазбасына экранның бір жартысынан қарап әрі бір уақытта жұмысын әзір-

леу үшін бөлінген экранда қалай жұмыс істеу керегін білуі шарт», – деп мәлім-

дейді. Компьютерлік бағдарлама жыл сайын жетіліп, үнемі өзгеріп отырады.

Формат пен стиль

Компьютерді сценарийді форматтау үшін пайдалануға дайын кезіңізде жергі-

лікті компьютерлік базардан нақты қажеттіліктеріңізді толық өтейтін соңғы әрі

ең тиімді бағдарламаны іздеп көріңіз. 2013 жылдың көктемінде қайта қаралатын

бұл оқулықты ақтарған сәтіңізде мұндағы ақпараттың бәрі ескіріп қалмасына

кім кепіл. Қолыңыздағы кітаптың авторы медиа қолжазбаларымен жұмыс істеу-

ге ниет білдіріп, сол кезде пайдаланған шағын ноутбукті алмастыру үшін мәтін-

дік өңдеу бағдарламасы бар планшет не iPhone-ды шарасыз іздеген еді. Ал сіз сце-

нарий жазу үшін енді планшет, iPod немесе жаңа құрылғыны пайдалана аласыз.

Компьютер мен сценарий

Көп сценарист «сюжет әзірлеу бағдарламасы» (story development software) деп

аталатын құралды пайдаланады. Мысалы ScriptZone авторға сценарийдегі са-

лыстырмалы элементтері бірдей сыни ревизияға мұқтаждығын анықтауға кө-

мектесетін сценарийдің талдау үлгісін ұсынады. Scriptdude сюжет желісін, тіпті

кейіпкерлер мен диалогты жасайтын бағдарлама ұсынады. Write a Blockbuster –

Холиудта ең табысты болатын сценарий жазу процесін рет-ретімен үйрететін

бағдарлама. Final Draft қаламгерлерге сценарий форматтарын ұсынады. Мұндай

бағдарлама мен сайт материалдарын пайдалану – сценарий жазу формулала-

рын көбірек дайындау үрдісіне әкеледі, алайда негізгі тәсілдер әр автордың ең

үлкен ресурсы саналатын жеке шығармашылықтың орнын баса алмайды. Көпте-

ген автор сценарий жазу кезінде жіберіп алған негізгі әдістерді есіне түсіру үшін

осы бағдарламаларды пайдаланады.

Компьютер және жаңалықтар

Компьютер баспасөз және теле-радио редакциясында бірнеше негізгі тәсіл-

де қолданылады. Сценарий жазу мен сюжетті редакциялаудың бір тәсілі – маз-

мұн мен сөз құрау, сонымен қатар сол сөздерді редакциялау. Бір компьютерде

жазылған сюжетті басқа компьютерде редактор өңдей алады. Материалды бір

компьютерден екіншісіне трансферлеу үшін модемді пайдалану сюжеттің Чи-

кагода жазылуына, Лос-Анжелесте өңделуіне және Нью-Йоркте шығуына мүм-

кіндік береді. Ноутбук – оқиғаны шұғыл, оқиға орнынан бергенге, әсіресе басты

жаңалықтарды дем арасында хабарлағанға таптырмас құрал. Автор немесе ре-

дактор ноутбукті телефон желісіне қосып немесе Wi-Fi арқылы сюжетті редак-

циядағы компьютерге жібере алады.

Басқа компьютер газет пен телевизияда қолданылатын диаграмма, кесте, кар-

та және басқа да визуалды эффектілерді қоса алғанда, графика жасау үшін пай-

даланылады. Эфир кезінде графика жаңалықтар шығарылымына электронды

түрде тікелей берілуі мүмкін. Осыған дейін радио компьютерде жасалған арна-

йы дыбыстарды пайдаланып келді, бұл аудионың «графикалық» көрінісі бола-

тын. Тікелей эфирдегі жаңалық шоуында жүргізушілермен қосылу үшін барлық

визуал эффектілер компьютерде сақталады.

Жаңалықтарда компьютерді пайдаланудың тағы бір маңызды қызметі – ақ-

парат жинау, мақала жазу кезінде пайдаланылатын материал үшін дерекқор

жинау. Ақпарат іздестірудің екі түрі бар. Бірі – жаңа қабылданған заңнамалық

актінің мәтінін алу, екіншісі – нақты жаңалық тақырыбы бойынша газетте жа-

рияланған барлық оқиға туралы «сүрленген» ақпаратты жинау. Оқулықтың бас-

3-ТАРАУ

қа бөлімдерінде айтылғандай, іздеу жүйелері ақпарат іздестіруді жеңілдетіп, ар-

қаны кеңге салғызғанымен, алынған ақпараттың сенімді екеніне әбден көз жеткі-

зіңіз. Ал газет пен журналға келсек, мұнда бетті есептеу, яғни нақты бір нәрсенің

форматын келтіру өте маңызды.

Продакшндағы компьютердің рөлі

Жазушылық құзырыңыз продакшн процесіне тікелей қатысты болса, жұмы-

сыңызды едәуір жеңілдететін компьютерлік бағдарламаны табуыңызға болады.

Жазушы-продюсер немесе жазушы-режиссер мазмұнды түрлендіріп, сценарий

қажет ететін әрбір продакшн элементін жеке бөліп көрсете алады. Бұған әр ке-

йіпкердің костюмге керек заттары, әрбір арнайы эффект, барлық аудио эффект,

қажетті қосымша субъектілер мен олардың костюмдері, сондай-ақ алаңдағы не

студиядағы автомобиль секілді алып немесе иненің жасуындай реквизиттер де

кіреді. Компьютерлік бағдарлама сахналық көріністегі әрбір элементті тізіп, әр

элементті есепке алған-алмағанын тексеруіңізге болатын ұяшықтары бар про-

дакшн тақтасын ұсынады. Компьютер қай кейіпкердің қай көрініске қатысатыны

және кіммен топтасатыны негізінде, продакшнның егжей-тегжейлі кестелерін

әзірлеу үшін де қолданылады. Продакшн бюджетін есептеуге кестені пайдала-

нуға болады.

ИНТЕРНЕТ ФОРМАТЫ МЕН СТИЛІ

Эмерсон колледжінің профессоры Морис Метот: «Сайттың драма жүйесіне

сәйкес «сценарийі құрылмаған», – дейді. – Браузерге контент салатын код кез кел-

ген ретті кадрнамаға қарағанда, пайдаланушы тәжірибесінің ажырамас бөлігіне

айналады, бірақ бұл кодты браузер оқымаса, оның түк мағынасы болмайды» –

дейді. Тағы да Метот былай дейді:

«Мұнда интерактивті медианы қалыптасып келе жатқан әлеуметтік

және мәдени құрылым ретінде терең түсіну қажет. Онлайн даралық және

қауымдастық құру дегеніміз – хабарды жіберу/қабылдау теориясына

негізделген дәстүрлі модельдердің айтарлықтай трансформациясына

әкелуі мүмкін. Мәтін интернеттегі күллі медиа сияқты түрлі үлгіде және

апроприацияда бір жаққа қарай ойысады, онда бұрмалау мессеждің

ажырамас құрамдас бөлігіне айналады. Қазіргі технологиялық төңкеріс,

кадрды өткізу жолағы мен әлеуметтік бейімделу келешек интернетті нақты

болжау небәрі бұлдыр болжам екенін көрсетеді».

Жас тұлғаның MySpace, YouTube немесе Flickr платформасында әлеуметтік

келбетін жасауы, онлайн сценарий жазудың мәніне қалай әсер етеді?

Мәтіндік, аудио және видеоблогтар, жылдам хабар алмасу, көпшілік

әуес онлайн ойындар және жер-жерде ұстайтын сымсыз желілер онлайн

интерактивті медиаға араласу мен тәжірибе жинақтау дағдымызды қалай

қалыптастырады? Өзін «белсенді жобалау агенті» ретінде белгілейтін

кибернетика грамматикалық тетіктер, алгоритмдік рәсімдер мен шексіз

кеңейетін метадата дерекқорынан қалайша жаңа контент туындатпақ?

Интернет-парақша шексіз кеңейіп отыратын дерекқордан ақпарат

шығарып, оны ұшы-қиыры жоқ визуалды және дыбыстық құралдардың

алуан түрінде көрсете алады. Мәтін, дыбыс, фотосуреттердің және

кинокадрлардың бәрінің гипертекстік сипаты бар, бұл кез келген нәрсе

кез келгенімен байланыса алады дегенді білдіреді. Киберкеңістіктегі

Формат пен стиль

әлеуметтік мүдде тәжірибенің партисипативті сипатына негізделген, яғни

адамдар ақпарат іздестіру, клип жүктеу және видеоға тапсырыс беру үшін

интернетке шығып жатады, бірақ MySpace, YouTube және Flickr сияқты

сайттардың танымалдығы әлеуметтік белсенділік пен тұлғаның интернеттегі

жеке образын жасау қажеттілігіне қатты сусап тұрғанын аңғартады. Жеке

нарратив пен интернет журналдардың дендеп енуі, адамдардың онлайн

оқуға және жазуға жақсы бейімделгенін көрсетеді. Бұл мессеждер өміріміздің

әлеуметтік тініне жымы білінбей бірікті.

Ақпараттық дизайн өнері белгілі бір деңгейде толық белсенді жаһандық

форум шеңберінде орналасады, дәл осы кең жайылған ұшан-теңіз дерек

пен метадата тәжірибесі тұтынуымыз бен реакциямызды зерделейтін әрі

ұйымдастыратын жүйелердің дизайнына түрткі болады. Ойымызды әрі

қарай өрбітсек, ең маңызды онлайн сценарий жазу – онлайн-тәжірибемізді,

яғни бағдарлама сценаристері жазған кодты қалыптастыратын компьютер

деп айтуға болады.

Интернетте мәтінді тиімді жобалау және орналастыруға арналған

«нұсқаулық» әзірлеу мәселесі компьютер/тұлға интерфейсі тақырыбы сияқты

кең ауқымды. Желідегі мәтін – дизайны мен сипаты әртүрлі факторлармен

анықталатын «контент». Сол факторларға:

1. Мақсатты аудитория.

2. Көрсету мақсаты.

3. Интернет-жобаның сипаты.

4. Интерфейсті жобалау парадигмасының табиғаты.

5. Мақсатты технологиялық база жатады.

Профессор Метот оқуға ыңғайлы сайт жасау үшін бірнеше орынды кеңес ұсы-

нады:

6. Өлшемі 12 шрифтіден кем қаріптерді пайдаланбаңыз.

7. Үлкен шрифтідегі кез келген қаріп орынды саналады, бірақ кішірейген

шрифті кертілген қаріптерге жақын тұрсын.

8. Сөз арасына тар жол қалдырмаңыз.

9. Лид (мәтін жолдары арасындағы интервал) мәтіннің нақты өлшемінен бір

немесе екі нүктеге жоғары орнатылуға тиіс.

10. Мәтінді шағын, ыңғайлы, таңбаланған «битте» жазыңыз. Кең баған мен ұзын

абзацтардан аулақ болған жөн.

11. Мәтіннің түсін, мүмкіндігінше беттің фондық түсінде (немесе бейнесінде)

оқылатын реңкте қалдырыңыз.

12. Әр бетке мәтін көлемін шақтап алыңыз.

Негізгі форматтар барлық жанрға жарай береді, әйтсе де оқулық тарау-

ларында сипатталған бағдарлама түрлері мен дистрибъюция режимдері-

нен арнайы бейімделуді таба аласыз.

Морис Метоттың рұқсатымен пайдаланылды.

Жарнама мен

хабарлама

ТАРАУ

эдисон авенюдің халықты иландыру әдістерін шебер әрі ұтымды жетіл-

діргені соншалық – Солтүстік полюсте тоңазытқыш, экваторда жылыт-

қыш сатып, айласын асыратыны жиі айтылады. Әрине, Мэдисон авеню

(Madison Avenue) – Америка Құрама Штаттарындағы жарнама индустриясына

қолданылатын әдемі теңеу екені рас.

Жарнама формасы, типі, ұзақтығы мен техникасы жағынан үнемі өзгеріп

отырса да, бірнеше онжылдықта коммерциялық хабар таратудың түп қазығына

айналып, өресі биік өнермен иық тірескендей.

Кейбір жарнама бірден көңіл төріне қона кетеді, өйткені өңдеуі жақсы, кей-

де тіпті өзін көрсететін бағдарламадан гөрі, көбірек эстетикалық ләззат береді.

Басқаларының жақсы болатын себебі – тұтынушыға қолда бар тауар мен қызмет

туралы ақпарат бере отырып, білім нәрін себуі.

Алайда кей жарнама санамыз бен ақыл-ойымызды сыңаржақ не жаңылыс-

тыратын контентпен қорлайды. Енді бірі – адамдардың қалтасы көтермейтін

заттарды сатып алдырту үшін эмоциясын әуреге салады және балаларды соқыр

тиыны жоқ ата-анасына қиғылық салып, ойыншық пен басқа заттарды сұратуға

мәжбүрлейді. Мойындасақ та, мойындамасақ та, бәріміз де бір кездері аса мұқ-

таж емес немесе аса қаламаған нәрсе сатып алу үшін жарнаманың құрығына

талай түстік. Радиожарнама бюросының креативті қызметтер бөлімінің дирек-

торы Чарльз «Чак» Барклэй «кейде ең нашар жарнаманың өзін жиі қайталай

берсе, түбінде нәтиже шығатынын» байқағанын айтады.

«Телевизия/Радио кезеңі» (Television/Radio Age) баспагері С.Ж. Пол бас мақала-

ларының бірінде: «Жарнамашылардың өзі – радио-телевизиялық құрылымның

жұлдызы. 20, 30 немесе 60 секундтық қысқа уақытта жанды баурайтын күйге ке-

леді, мессеж жетеді, сату нүктесі белгіленеді. Демек, дайын өнім – талантты жан-

дардың қолынан шыққан нәтиже. Кей жағдайда, жарнама бағдарламадан гөрі

жақсырақ шығады», – деп жазғаны бар.

Коммерциялық жарнама АҚШ медиаиндустриясындағы негізгі қаржылық

қорды құрайды. Бір ғана ерекшелік ретінде, қоғамдық хабар таратуды айтуы-

мызға болады. Бірақ қайта реттеу күшейген сайын, қоғамдық телевизия мен ра-

диостанциялар андеррайтинг несиесін ғана атап өтпейтін болды. Олар логотипті

не слоганды көрсетеді, тіпті андеррайтердің өнімі немесе қызметі туралы егжей-

Жарнама мен хабарлама

тегжейлі пікір ұсынады. Бір кездері коммерциялық хабар таратуға балама санал-

ған кабельдік телевизия, енді жарнаманың берік бекінісіне айналды. Жарнамасы

жоқ баламаның бірі – ақылы телевизия (pay-per-view television). Алайда сырт көз-

дің пікірінше, ақылы телевизия операторлары бағдарлама арасына жарнама қо-

судан түсетін мол табыстан бас тартуға, енді төтеп бере алмайтын сыңайлы. Ин-

тернетте жарнамалау үрдісі қарыштап келеді. Интернет эфирлік және кабельдік

телевизия сияқты коммерциялық сипатқа ие болды.

Бұл тараудың атауы – «Жарнама мен хабарлама». «Жарнама» (commercial)

сөзінің мәні айқын болғанымен, «хабарлама» (announcement) сөзі кейде адам-

ды шатыстырады. «Хабарлама» – ойын-сауыққа, жаңалыққа жатпайтын шағын

тұсаукесерді, оның ішінде жарнаманы эфирде хабарлау. Әдетте бұл коммер-

циялық емес хабарлама үшін пайдаланылады, ал «ролик» (spot) сөзі көбіне жар-

наманы білдіреді.

Хабарламаның құрылымы, пішіні және ұзақтығы жарнамамен бірдей. Жал-

пы, хабарлама екі санатқа бөлінеді: (1) промо-ролик және; (2) әлеуметтік хабар-

лама (PSA – public service announcements). Жарнама пайда түсіруді көздеген жар-

намашының қалауымен өнімді не қызметті сату үшін жасалады. Промо-ролик

көбінесе радиостанцияның өзін жарнамалайды: бұл кезегімен шығатын бағдар-

лама немесе сериялар топтамасы, радиостанцияның белгілі тұлғасы, тыңдарман

сайысы – бұқараның көңілін аулауға немесе өзге де жолмен радиостанцияны

қолдауға итермелейтін кез келген дүние болуы мүмкін.

Әлеуметтік хабарлама (PSA) коммерциялық жарнамаға ұқсас, бірақ өнімді

немесе қызметті ақшаға сатпайды, ол коммерциялық емес ұйым, немесе қызмет

атынан жасалады, идея және саясатты насихаттайды. Негізінен, әлеуметтік ха-

барлама (PSA): америкалық онкология қоғамының темекі шегуге қарсы науқаны,

азаматтық топтардың қоршаған ортаны ластауға қарсы күресі, тұрмысы төмен

отбасылар, үшін Рождестволық ойыншықтарға қаражат жинау, үйсіздерге бас-

пана салуды қолдау, ЖИТС (AIDS) туралы білу және оның алдын алу, жергілікті

орта мектепте қол өнімдерін сату немесе жергілікті үкіметтік мекемелер ұсынған

әлеуметтік қызметтер туралы ақпарат беру сияқты коммерциялық емес топтар-

дың қызметін қолдауға ұмтылады. 85-беттің жоғарғы жағында радиостанцияның

өзі тікелей қатысатын насихат үлгісіндегі әлеуметтік хабарлама (PSA) мысалы

келтірілген.

«Walk for Housing» – 20 секунд

ВИДЕО АУДИО

Баспанасыздарға арналған

үйдің алдында тізілген

жұртты (ер, әйел, бала-шаға)

панорамамен жылжытып

түсіру.

КАДРДАН ТЫС МӘТІН ЖӘНЕ МУЗЫКА

ҚАЛАМЫЗДАҒЫ МЫҢДАҒАН АДАМ

БАСПАНАСЫЗДАР МҰҢЫН КЕШІП ЖҮР,

ОЛАРДЫҢ КЕЙБІРІН ТАНИТЫН ДА ШЫҒАРСЫЗ.

ҚАРЫЗҒА ТІГІЛГЕН ҮЙДІ ӨНДІРІП АЛУДЫ

ТОҚТАТА АЛМАСПЫЗ, БІРАҚ БАСПАНА ТАБУҒА

КӨМЕКТЕСЕ АЛАМЫЗ.

Кадрды графикаға микстеу. ДӘЛ ОСЫ WHLR РАДИОСТАНЦИЯСЫНА

ҚОСЫЛЫҢЫЗ, ҮШІНШІ МАМЫР КҮНІ ТҰРҒЫН

ҮЙ ҮШІН ЖАЯУ ШЕРУЛЕТУГЕ ДЕМЕУШІЛІК

КӨРСЕТЕМІЗ. ТОЛЫҒЫРАҚ АҚПАРАТ АЛУ ҮШІН

WWW.WLHR.COM -ГЕ ... КІРІҢІЗ

4-ТАРАУ

100

Автор агенттік, жарнама беруші және радиостанция алдында тек көңіл бау-

райтын көркем мессеж жасауға ғана емес, жарнаманың жұрт иланатындай шы-

найы шығатынына және сөзсіз сатылатынына жауап береді. Сонымен қатар жар-

наманың яки хабарламаның беделі қоғамдық денсаулыққа, этика мен әрекеттер-

ге оң әсер ететініне сенімді болу үшін авторға жауапкершілік жүктейді.

(Осы тарауда сценарийдің түрлі формасын және стилін байқайсыз. Олар

жарнама агенттіктері, продакшн компаниялар мен радиостанциялар арасында-

ғы алуан тәсілді бейнелейді. Алайда әрбір ұйым шеңберінде форма мен стиль

бірін-бірі толтырып тұрады. Бұған қоса, осы мысалдардың көбісі – екібағанды

тәсілді пайдаланатын «түсірілім сценарийлері», алайда автордың алғашқы нұс-

қасы бір-бағанды форматта жазылып, нақты презентацияға қажет видео немесе

аудиобағыттардан құралған болуы мүмкін).

ЭТИКАЛЫҚ ТҮСІНІК

Әрбір жарнама жауапкершілік арқаласын, кейде жауапсыз жасалатыны бар.

Басқа салаларға қарағанда осы медиасалада қызмет етсеңіз, үнемі күрмеуі көп

этикалық таңдау алдында тұрасыз.

Мәселен, жарнама агенттігі сізді жұмысқа қабылдап, мына жарнамалық нау-

қанды жүргізуді тапсырды: жетекші сыра компаниясы жергілікті ортада (бар,

мейрамханада) тұтыну үлесін арттыруды көздеп, заңда бекітілген кәмелет жасқа

жетіп, қатарға жаңадан қосылғандар арасында өз нарығын кеңейтуді қалайды.

Тапсырмада қандай да бір этикалық түсінік есепке алынуы керек деп ойлай-

сыз ба? Нью-Йорктегі Халықаралық радио және телевизия қоғамының (IRTS –

International Radio and Television Society) факультет ішінде/өндірісте жыл сайын өт-

кізілетін семинарларының бірінде, бұл тапсырма 75 колледж және университет

оқытушысына берілді. Қатысушылар сыра компаниясының нақты жоспары және

бюджетімен жұмыс істеуі керек болды, компания өкілдері тікелей араласты. Бұл –

сыра компаниясы кейбір қатысушылардың «ойын білгісі келген» практикалық

жаттығу еді. IRTS семинарлары өз дәстүріне сәйкес, жаттығу нағыз жұмыс жағ-

дайына барынша ұқсас, шынайы ұйымдастырылды. Әлгі сыра компаниясы жыл-

дар бойы азшылық пен әйелдерді кемсітетін кәсіподаққа қарсы жұмыс беруші

атағын жамылып келген-ді. Жаттығуға қатысқандардың арасында біраз уақыт

осы сыраға бойкот жариялағандар да болды.

Медиада вакуумда жұмыс істеуге болмайды. Теле-радионың кез келген жан-

рына қалам тербейтін автор, қоршаған әлем туралы жақсылап біліп алсын. Іс-

шараға қатысқандардың кейбірі компанияға пайда келтірер жарнамалық нау-

қан жасауға ары жібермейтінін сезді, себебі компания практикасы жеке этика-

лық стандарттарға қайшы келеді. Жобаға қарсылық білдіргендердің көбі, әсіресе

жастар арасында алкогольді тұтыну көрсеткішінің өсуіне итермелейтін науқан

өткізуге күш салғысы келмеді.

Жиынға қатысушылардың үштен бірі тапсырмаға қарсы болды, көпшілігі оны

орындаудан бас тартты, шынтуайтында, «жұмысын» тастап кетті. Қатысушылар-

дың қалған үштен бір бөлігі жаттығуды орындаудан «бас тартпаса да», жобаны

іске асыруға қатысты өз ескертуін айтты.

Қандай да бір қадам жасауға бел бусаңыз, не істер едіңіз? Қайтер едіңіз?

Этикалық, жауапты жарнама авторы Телевизия/радио кезеңі (Television/Radio

Age) кезінде: «Практикалық жұмыс ережелері жиынтығын есепке алу бір салаға

атсалысу және тұтынушы жұртшылықтың алдында есеп беру міндеттілігінің үй-

101

Жарнама мен хабарлама

лесімді тепе-теңдігін ұстауға мүмкіндік береді», – деп жазған беймәлім жарнама

авторымен тең болуы керек. «Біз деп отырғанымыз – олар» екенін сезіп тұрсаңыз,

көрерменді ақымақ көру, алдап, айналып өту қиын, мұнда тек өз-өзіңізді алдап

тұрғаныңызды түсініңіз».

ЖАРНАМА МЕН ХАБАРЛАМАНЫҢ ҰЗАҚТЫҒЫ, ОРНАЛАСУЫ

Жарнама әдетте 30 немесе 60 секундқа созылады. Жарнама уақыты мен про-

дакшн шығындардың ұлғаюына қарай, 30 секундтық кеңістіктегі екі 15 секундтық

жарнамадан тұратын «қақ бөлінген 30 секунд» кең тарала бастады, кейіннен 15

секундтық дербес хабарлама танымал болды. Сондай-ақ хабар таратпайтын ме-

диада роликтің 10 секундтық, 20 секундтық, 90 секундтық, 2 минуттық, тіпті одан

көп түрін кезіктіре аласыз.

Әлеуметтік хабарламаға (немесе PSA деп аталады) ақы төленбейді, бірақ бір-

дей уақыт ұзақтығымен 30 секунд және 60 секунд көрсетіледі. Олар әдетте стан-

ция өзінің барлық жарнамалық уақыт сегментін сатып үлгермеген кезде ғана

эфирден беріледі. Осы себепті коммерциялық емес ұйым атынан немесе соған

арнап шығарылатын көптеген әлеуметтік жарнамалар кеңінен қамтылу үшін ра-

диостанцияға уақыт ұзақтығы, екі немесе одан да көп жарнама нұсқалары жібе-

ріледі.

Радиостанция промо-роликтерінің уақыт ұзақтығы бірдей. Радиостанция

атауы (шақыру белгілерінен, логотип, қала атауының әріптерінен, кейде станция

туралы айқындаушы немесе жарнамалық сөз орамынан тұратын станция атауы)

әдетте радиостанция үзілісіне бөлінген 10 секундты құрайды, олардың көбісі өте

креативті жасалады. Кейде станция атауында жарнама қосылып жүреді, яғни екі

секунд радиостанция атауына, қалған сегіз секунд ақылы жарнамаға беріледі.

Көптеген копирайтер осы уақыт сегментіне қанша сөз кіретінін анықтау үшін

сөз есептеу шкаласын пайдаланады. Мұндай есептеу радио үшін дәл келуі мүм-

кін, ал телевизияда дұрыс шамалау үшін естуге емес, көруге арналған материал

қосылуға тиіс. Бұған қоса, жеке сөздердің ұзындығы, идеялардың күрделілігі,

пауза және дауыс қарқынын құбылту арқылы екпін түсіру қажеттілігі, сондай-ақ

хабарламаны оқыған орындаушының болмысы – белгіленген уақыт аралығында

әсерлі айтылатын сөз санына әсер етеді.

Жалпы алғанда: 10 секундтық хабарлама – 25 сөзден; 20 секундтық хабарлама –

45 сөзден; 30 секундтық ролик – 65 сөзден, 45 секундтық ролик – 100-ге жуық сөз-

ден; 60 секундтық хабарлама – 125 сөзден; 90 секундтық хабарлама – 190 сөзден;

және екі минуттық ролик – 250-ге жуық сөзден құралады.

Радиостанциядағы үзілісте дыбысталатын атау – әрбір жарты сағатта және бір

сағаттың ішіндегі жарты сағат сайын беріледі. Жарнама, әлеуметтік хабарлама

(PSA), промо-роликтерді қоса алғанда, басқа да хабарлама түрлері бағдарлама

арасындағы бос уақытқа байланысты ұсынылады. Бос уақыт бірнеше секундтан

бірнеше минутқа дейін жалғасуы мүмкін. Бағдарлама ұзақтығы әдетте жарты са-

ғатқа немесе толық бір сағатқа, ал кейде 15 минутқа созылады.

Көптеген хабарлама, бағдарламаның басы мен соңын қоса алғанда, логикалық

үзіліс бойынша топтастырылғанымен, жарнамалық бағдарламалардың көбінде

қосарласқан жарнамалық үзілістер болады, кейбірі жартысағаттық бағдарлама-

ның дәл ортасында, бір сағаттық шоулардың үштен бір бөлігі және үштен екі бө-

лігі өткенде қосылады. Әлбетте, рейтингі жоғары бағдарламада жарнамалық ро-

ликтер көп көрсетіледі, ал фильмдер бірнеше минут сайын жарнамамен үзіліп

4-ТАРАУ

102

тұрады. Арнаның филиалы саналатын радиостанцияларда желілік жарнамалар

болады, бірақ жергілікті хабарламаны жариялауға желілік бағдарлама аясында

нақты уақыт бөлінеді.

Радиостанция атауы (Идентификация)

Федералды коммуникация комиссиясының талабына сәйкес, радиостанция

атауы станцияның шақыру белгілерінен, шыққан қаласының атауынан немесе

негізгі қызмет көрсету ауданы болып табылатын ірі қаланың атауынан (соңғы

шарт – міндетті емес) құралуға тиіс. Кейбір радиостанциялар атауына станция

жиілігін қосады, осылайша аудитория радио немесе телевизия арнасын есте

оңай сақтайды. Қарапайым, тікелей радиостанция атауы мынадай болады:

Сіз WNBC, 660, New York радиосын тыңдап отырсыз.

Өзгелерден ерекшеленіп тұру үшін, көп радиостанциялар өз форматын наси-

хаттау мақсатында атауына айқындаушы фраза қосады, ал телевизияда телеарна

атауы суретпен бірге көрсетілуі мүмкін. Радиостанция атауы – радио үшін қо-

ғаммен байланысты бейнелейтін тауар белгісі, ол әрі айқындап, әрі менмұнда-

лап тұруға тиіс. Мысалы:

Назарларыңызда – Американың нөмірі бірінші музыкалық радио-

станциясы – Wbbb-FM, Нью-Йорк.

CBS телевизиясының атауы тұтас арнаны және филиалдарын мінсіз

етіп бейнелейді.

ВИДЕО АУДИО

Екінші арнаның «Көзі» Екінші арна, CBS (Си-би-эс),

Нью-Йоркті көз жазбай, қа-

рай отырыңыз.

Кейбір радиостанциялар өз атауын жарнамалау үшін музыка не саунд эф-

фект пайдаланады. Мәселен, KFOG, Сан-Франциско радиосы дабыл дыбысын

қолданды. WGLD, High Point, Солтүстік Каролина радиосы өз атауында формат,

әсем музыка мен «алтын» дейтін негізгі жарнамалық сөзі арасында айқындаушы

белгі қалыптастырған. Төмендегі екі атаудың біріншісі – әуе толқынына жаңадан

қосылған немесе анда-санда қосылатын тыңдаушының есіне радионың форма-

тын салып өтеді; екіншісі – мұндай міндет атқармайды.

Әсем әуенмен тербетіп отырған алтын FM-100... WGLD, High

Point. FM-100-де, бұл алтын... WGLD-FM, High Point радиосы.

Кейбір атауларда ақылы жарнама бірге жүреді, мысалы: «Бұл Soporific Watch

сағатының тілі көрсеткендей, күндізгі сағат 4-те эфирге шығатын WRLH радиосы.

Білекке тағатын қоңыраулы сағатқа – күн мен күнтізбеге – жиырма бір асыл тасқа

қараңыз, көзіңіз нұрланады».

103

Жарнама мен хабарлама

Әлеуметтік хабарлама

Әлеуметтік хабарлама көбінесе атаудың (ID) бір бөлігі ретінде беріледі. Мы-

салы, «бұл – WMVH, сайлау науқанындағы сіздің радиоңыз. WMVH-те сайлау

науқанының маңызды мәселелеріне құлақ тоссаңыз, сайлау күні дауыс бергіңіз

келетіні хақ. Дауыс беру үшін бүгін тіркеліңіз». Демеуші ұйымдар бір хабарла-

маны, мейлінше, көбірек кәдеге жарату үшін, көбінесе ұзақтығы әртүрлі ақпарат

жиынтығын ұсынады. Төменде – «дауыс беру үшін тіркел» науқанының иллюс-

трациялары.

Әлеуметтік хабарлама мереке не ерекше жағдайға қатысты, яғни олардың игі-

лігін арттыра алатын кез келген мақсатта бағдарламалардың нақты бір түріне

сәйкес жасалады. Есіңізде болсын, бұл – ақылы жарнама емес және ұйым ра-

диостанцияның ізгі ерік-жігеріне және жарнамаға бөлінетін бос уақытына тәуел-

ді болады. Әлеуметтік хабарламаның мазмұны мен ұзақтығы неғұрлым икемді

болса, оны орналастыру да соғұрлым оңай. Төменде кейбір иллюстрациялар

назарға ұсынылған:

10 СЕКУНДТЫҚ ХАБАРЛАМА

ДИКТОР: Дауыс бергіңіз келсе, ең әуелі, тіркелуіңіз керек. Дәл қазір мына

жерге

*мына күні *мына уақытта * тіркеліңіз.

20 СЕКУНДТЫҚ ХАБАРЛАМА

ДИКТОР: Егер сіз дауыс беруге тіркелмесеңіз, демократиялық

құқығыңызды қараша айында өтетін сайлауда пайдалана

алмайсыз. Сайлау күні дауыс беру үшін, мына жерге

*мына күні *мына уақытта * тіркеліңіз.

Америкалық Мирас қорының рұқсатымен (American Heritage

Foundation) ұсынылды.

УАҚЫТ СИГНАЛЫ

(20 секунд, радио)

ДИКТОР: Бұл... және дәл қазір жүйкесі тозған бала (уақыты) көмектеріңіз

бен қолдауларыңызға зәру. Бұл Ұлт баласына (қала немесе

облыс) тәлім беру апталығы. Бір сәт көңіл аударыңыз,..

сонымен қатар жүйкесі жұқарған балаларға арналған арнайы

бағдарламаға да мына (қала немесе облыс).

Ата-аналар мен мұғалімдер қауымдастығының ұсынуымен

(PTA – Parent Teacher Association), ... (күні)… (мекені)

4-ТАРАУ

104

ДИСК ЖОКЕЙ БАҒДАРЛАМАСЫ

(30 секунд, радио)

Ди Жей ...

...миллион данасы бірден таралып кеткен таспа. Тыңдар

құлаққа жеңіл. (атауы және орындаушы)

Бірақ мұнда естір құлаққа оңай тимейтін бір нәрсе бар:

миллионға жуық америкалық баланың жүйкесі жұқарған. Ұлт

баласына тәлім беру апталығы кезінде Ата-аналар мен

мұғалімдер қауымдастығы Ұлт баласына тәлім беру қорымен

бірлесе отырып, Сіздерді науқас балалармен етене таныстыру

үшін (қала) арнайы кездесу ұйымдастырады. Шараға қатысу –

өз игілігіңізге қызмет етеді. _____ (қала немесе облыс) ...

қалай қол ұшын созуға болатыны жайлы көбірек білгіңіз келсе,

келіңіз. _________ (күні және мекен-жайы)

ЖЕРГІЛІКТІ АУА РАЙЫ БОЛЖАМЫ

(20 секунд, радио)

ДИКТОР: Бұл ауа райы болжамы, бірақ жүйкесі жұқарған балаларға

қатысты болжамымыз әрдайым (қала немесе облыс) бұлыңғыр.

Бұл – Ұлт баласына тәлім беру апталығы, сіз осы мәселе туралы

хабардар болсаңыз – қол ұшын созып, көмектесе аласыз.

(қала немесе облыс)

Ата-аналар мен мұғалімдер қауымдастығы _________ (күні)

_________ (мекені) ұйымдастырған кездесуге келіңіздер.

Америка балаларға тәлім беру ұйымы (American Child Guidance

Foundation, Inc) үшін агент Баттен, Бартон, Дурстин және Осборнның

атсалысуымен дайындалған.

Кейде әлеуметтік хабарлама ақпарат беріп қана қоймай, лайықты іске қара-

жат жинау шараларына қатысу және шараның өтетін орны, уақыты және құны

туралы егжей-тегжейлі мәлімет беріп, коммерциялық жарнама сияқты аудито-

рияны қандай да бір әрекет жасауға үгіттеуі мүмкін. Әлеуметтік хабарлама тіпті

аудиторияның қаражат жинауға тікелей қатысуын көздеуі мүмкін, бұл – бір қа-

рағанда өнімді сату әрекетіне ұқсайды, бірақ негізгі мақсаты – коммерциялықтан

ада, адамды қол ұшын беруге жетелеу, төмендегі мысалды қараңыз:

«ЖҮРЕКТЕР БҮР ЖАРҒАНДА» (HEARTS IN BLOOM) – ТІКЕЛЕЙ ЭФИР

ЖАЗБАСЫ (30 СЕКУНД).

ОСЫ ҚЫСТА, БІР ЖАНҒА ӨМІР СЫЙЛАҢЫЗ. АМЕРИКА ЖҮРЕК

ҚАУЫМДАСТЫҒЫНЫҢ «ЖҮРЕКТЕР БҮР ЖАРҒАНДА» НАУҚАНЫ КЕҢСЕҢІЗДІҢ

ДӘЛ АЛДЫНА, ЖҮРЕК ЕЛЖІРЕТЕР ГҮЛ ШОҒЫН ӘКЕЛУГЕ ӘЗІР, ӘРІ ЕЛДЕГІ

НӨМІРІ БІРІНШІ ЖҮРЕК АУРУЫМЕН КҮРЕСУГЕ КӨМЕКТЕСУГЕ ӘЗІР.

105

Жарнама мен хабарлама

СЦЕНАРИЙ СТИЛЬДЕРІ

Коммерциялық жарнаманы немесе әлеуметтік хабарламаны биік талғаммен

жазыңыз. Сценарий жазу стилінде аудиторияны еліктіріп әкетер визуал және

аудиоэлементтердің орны бөлек болғанымен, көрермен не тыңдарманды бау-

райтын дүние мен оны бездіретін, не үрейін қашыратын нәрсенің арасында

айырмашылық бар. Есіңізде болсын, демеуші бір де бір болашақ клиентін жо-

ғалтқысы келмейді. 17–25 жасқа арналған кей жарнамада «хай-тек» (high-tech)

тәсілі қолданылады және музыкалық клиптерде cәтті шығатын жоғары өнімді,

жоғары децибелді элементтер қосылады. Мұндай жарнама көрерменді төмен

талғам деңгейіне түсіруі де ғажап емес – сексуалды инсинуация, физикалық не

психологиялық зорлық-зомбылық, жалаңаштық немесе жартылай жалаңаш-

тыққа әкеп тіреуі мүмкін, бірақ жарнама шектен шықпауға тиіс.

Әзіл, драма, музыка және басқа да әдістер аудиторияға өнім немесе сервис

түріне жазылуға иландыру үшін пайдаланылуы мүмкін. Әр формат шеңберін-

де турасын айтып, қарапайым болыңыз. Коммерциялық не әлеуметтік жарнама

шынайы шығуы үшін, әрі аудитория көзбен көріп, құлақпен естігеніне имандай

сенуі үшін баяндаушының материалы жағдайға қарай емін-еркін әңгіме фор-

масындағы мәлімет болуы шарт. Мысалы, жарнаманың рэп түріндегі үлгісінде

орындаушының тілі қарапайым халыққа түсініксіз әрі күрделі болып көрінуі

мүмкін, бірақ мұндай жарнаманың өзіне жарасар ситуациясы мен белгілі бір

жас аралығындағы аудиториясы болады. Танымал бір роликте адам жай ғана әл-

дебір адамдар арасындағы әңгімені бақылайды не тыңдайды делік, бұл – сол жас

шамасындағы топтың басқосуына қатысуға қызықтыратын әңгіме. Аудитория

топпен анықталады. Жарнаманың телевизиялық нұсқасында өнім атауын сөзбе-

сөз айтпай-ақ, оның сырын кейіпкер киіміндегі лейблге назар аударта отырып-

ақ ашуға болады.

Кейіпкерлерді көзге таныс, көңілге қонымды ету үшін автордың ауызекі әңгі-

мені не сленгтен құралған диалогты пайдалануы міндетті емес. Мұндай диалог

көз алдыңыздағы жағдайға сай келсе, ұтымды шығады, үлгі ретінде пьеса кейіп-

керлерінің арасында өрбитін диалогты айтуға болады. Тоқ етері, лексика лайық-

ты, бірақ әрсіз болмауы керек. Селт еткізсін, бірақ қарабайыр болмасын. Қара-

пайым сөзбен-ақ өрілген әрі турасын жеткізген, бірақ не мағына жоқ не сауатсыз

болып шықпасын.

Әрине, орындаушылардың тұрпаты бейграмматикалық диалогты талап ете-

тін жағдайды айтпағанда, сценарий жазбасы грамматикалық тұрғыдан қатесіз

Америка жүрек қауымдастығының рұқсатымен

берілген.

ОСЫ ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАРЫНДА КОМПАНИЯҢЫЗДЫҢ АТЫНАН «ЖҮРЕКТЕР

БҮР ЖАРҒАНДА» НАУҚАНЫНЫҢ ҮЙЛЕСТІРУШІСІ РЕТІНДЕ ЖАЗЫЛЫП,

ӘРІПТЕСТЕРІҢІЗДІҢ ТАПСЫРЫСТАРЫН ҚАБЫЛДАЙ ОТЫРЫП, ШАРАҒА

ҚОЛҒАБЫС ЖАСАЙ АЛАСЫЗ. ТОЛЫҚ АҚПАРАТ АЛУ ҮШІН АМЕРИКА ЖҮРЕК

ҚАУЫМДАСТЫҒЫНА 508-620-1700 ТЕЛЕФОН НӨМЕРІ БОЙЫНША ҚОҢЫРАУ

ШАЛЫП, 3946 ІШКІ НӨМІРІНЕ ҚОСУЫН СҰРАҢЫЗ. БҰЛ ЖҮРЕГІҢІЗГЕ ЖЫЛУ

БЕРЕДІ!

4-ТАРАУ

106

болуға тиіс. Әрекетті білдіретін етістік, дәл, нақты сөз бен идеялар іспетті өте

ұтымды шығуы керек. Егер маңызды ой қозғағыңыз келсе, оны әртүрлі сөзбен

немесе алуан формада қайталап жеткізіңіз. Десек те слоган не сауда белгісіне

мұндай ереже жүрмейді, онда әр сөзді бәз қалпында қайталау шарт. Бір өнімді

не қызметті телевизия, радио және интернетте жарнамалауда айқын айырма-

шылық бар екенін есте сақтаңыз. Жалған пайым, жасанды пікір мен көзге ұрып

тұрар әсіре сөзден аулақ болыңыз. Этикалық пайымдаудан бөлек, мұндай жар-

нама аудиторияның едәуір бөлігінде антагонизм тудыруы мүмкін әрі қалғанда-

рын тура жолдан адастырады.

Тісқаққан радио копирайтері Майк Луома мынадай бірнеше кеңес ұсынады:

■ Барлық грамматикалық ережені білгеніңіз жөн, бірақ жарнаманың радио

нұсқасын жазғанда, дұрыс грамматикадан гөрі әңгіме ауаны мен сарынын дөп

басу әлдеқайда маңызды. Әлбетте, жарнаманың тыңдаушыны үйіріп әкеткенін

қалайсыз, сондықтан мәтін бір жаққа қарата айтылған болса да, әңгіме сипатында

болуы керек.

■ Жазбаңызды дауыстап оқыңыз. Мәтін әңгіме сияқты естілмесе, адамдардың

күнделікті өмірдегі сөз саптауына ұқсамаса, жарнамалап отырған затыңызды

досыңызға баяндап жатқандай мәнерде оқып көріңіз.

■ Не айтып жатырсыз? Қалай айтып жатырсыз? Бұл әрекетіңіз өз жарнамасында

бәрін қамтуды жөн көретін жарнама берушімен жұмыс істегенде оңай соқпасы

анық. Жарнамада бәрін қамту міндетті емес, нәтижесі түсімнің азаюына әкеледі,

бұл – заңды құбылыс. Бірінші кезекте әрдайым тыңдарман назарын аулау керек,

себебі тыңдаушыға көп ақпар берген сайын есте қалатыны азая береді. Бәлкім,

бұл сөзіңізге жарнама беруші клиентіңіз нана қоймас, бірақ қолыңыздан келгенін

жасап бағыңыз.

ӘДІС-ТӘСІЛ

Коммерциялық жарнама мен әлеуметтік хабарлама арасында аса үлкен айыр-

машылық жоқ. Екеуінде де аудиторияны зерттеу, өнім не қызметті жақсы білу,

көрермен немесе тыңдаушының қажеттілігі мен қалауына жол табу, ұтымды

ұйымдастырушылық қабілет пен формат түрлері бірдей. Тек, екеуіне қатысты

есте ұстар ең басты айырмашылық – коммерциялық кәсіпорын өнім не қызмет

түрін ақылы түрде сатса, әлеуметтік хабарлама идея не әрекетті сатады.

Хабарламаны майын тамызып, шебер жаза білу үшін мәтіннің қыр-сырын

ұғу, дарын мен ерен еңбектің өзі жеткіліксіз. Doyle Dane Bernbach-ке (DDB) арнап

теңдессіз Volkswagen жарнамаларын жасаған Рой Грейстің пікірінше, істің 50%-ы

атқарғанға және 50%-ы жасаған дүниеңізге құлай сеніп, қызғыштай қорғап, жар-

нама бюросының кеңесшісіне сата алғаныңызға байланысты. Грейспен бірге VW

жарнамасына тең автор болған Жон Ноубл: «Жас креативті адамды тың ойынан

оп-оңай айныта салатын кеңесшілер... Сондай сәтте соңына дейін айқасып, бе-

ріспеу керек», – деп ескерте кетеді. DDB (Doyle Dane Bernbach жарнама агенттігі)

креативті директоры Роберт Левенсон копирайтерлерге мынадай нұсқау береді:

1. Өнімде жарнама анық көрінуі керек.

2. Не сатып отырғаныңды және қаншалықты анық сатып отырғаныңды қа-

таң қадағалап отыру – айқастың жартысы ғана.

107

Жарнама мен хабарлама

3. Нағыз шығармашылық жандардың ісінен айқын аңғарылатын қайырым-

дылық, талант, түйсік, ерен еңбек болмаса, жарнама жетім саналады.

4. Бірінші кезекте тәртіп керек. Содан кейін … жылы, адамға тән, өмірдің

өзіндей, езу шақырар назар аударту кезеңіне және өзге нәрселерге аяң-

даймыз.

5. Сынап көрелік: жарнамаға бір қарағаннан оның мінсіз жасалғанына таң-

дай қаға қалсаңыз, ішінен өнімді ысырып тастап, қайта зер салыңыз. Жар-

намаға әлі де тамсанып тұрсаңыз, бұл жақсы емес. Демек, жарнаманы

емес, өнімді қызықты етіп жасау керек.

Аудиторияны зерттеу

Жарнама берушілер қашан да өнімін не қызметін сатып алуға құлшынатын ау-

диторияны іздейді. 17–39 жас аралығындағы әйелдерге арналған косметика өнімі

спорт бағдарламасын қарайтын ерлердің аудиториясында жарнамаланбайтыны

даусыз. Алдымен мақсатты аудиторияны анықтап алу керек, осыдан кейін жар-

нама әлгі аудиторияның нақты қажеттілігі мен қалауын өтеу үшін қызмет етеді.

Аудиторияны зерттеу – жас шамасы, жынысы, экономикалық жағдайы, саяси

бағдары, мамандығы, білім деңгейі, этникалық шығу тегі, географиялық шоғыр-

лануы және өніммен таныс болу сияқты ақпарат жиынтығы – «демографика» деп

аталады. Психографика – өмір салты, негізгі қызығушылығы, ұстанымдары мен

наным-сенімдері сияқты элементтерді қамтитын, аудиторияны егжей-тегжейлі

талдау әдісі. (Демографика туралы 1-тараудан қараңыз). SRI Consulting Business

Intelligence сайтында бастапқы мотивация мен ресурстар тұрғысынан аудитория-

ны зерттеу жарнамалық мақсатта талданады. Онда «тұтынушылар ішкі қалауы-

на сай келетін, өміріне әр мен мән беріп, көңілін толтыратын өнім мен қызмет

түрін сатып алады» делінген. Онда «тұтынушының іс-әрекеттері өзін-өзі таны-

ту, жетістік пен идеал секілді бірнеше бастапқы мотивациялық факторлармен

анықталады» делінген. Өзін-өзі таныту әлеуметтік және физикалық белсенділік-

ке, алуандыққа және тәуекелге жатады; табысқа жету – басқаларға әлдекімнің

жеке жетістіктерін көрсететін өнім не қызмет, яғни «Жонспен бірге жүру» (keeping

up with the Joneses) синдромы; идеализм – принциптер мен білімді басшылыққа

алуды білдіреді. Сондай-ақ сайт әлеуетті клиенттерді зерттеу әдісі – тұлғаның

жас шамасы, жынысы, табысы және білімі секілді негізгі сипаттардың аясынан

шығуға тиіс екенін көрсетеді, бірақ тіпті психографиканың жалпы концептілері

шеңберінен шығатын мынадай аймақтарды қамтуы керек: энергия, өз-өзіне сену,

интеллектуализм, жаңашылдыққа ұмтылу, инновациялық, импульсивтік, көш-

басшылық және әралуандық.

Авторлар бағдарлама мен жарнаманы көруге ынталы жандардың мол шо-

ғырын тартуға тырысқанымен, өз кезегіңізде, мессежіңіз тым жұтаң болмауына

ерекше көңіл бөліңіз. Желілік бағдарламаларға бет бұрған телевизия аудитория-

сы демографикалық тұрғыда сан алуан. Жергілікті не аймақтық тәуелсіз радио-

станциялар аудиторияның демографикасын кішігірім аймаққа шақталған кө-

рерменнің аздығына байланысты оңай анықтай алады. Жергілікті кабельдік жү-

йелер белгіленген аймаққа қызмет көрсетіп әрі өз абоненттерін танып, демогра-

фиканы дәл анықтайды. Көптеген радиостанцияның өз ортасына лайық арнайы

аудиториясы үшін жоғары құрылымды форматтары болады, сондықтан салыс-

4-ТАРАУ

108

тырмалы түрде әрбір станция өз демографикасын оңай біледі. Бұған дейін ай-

тып өткеніміздей, консолидация жағдайды күрделендіріп жіберді. Турасын айт-

қанда, интернет бүкіл әлемді жайлады. Жарнама берушілер өнім мен қызметін

келістіру үшін бағдарлама түріне және ғаламтор пайдаланушыларының желіде

тіркелген (интернет трекинг арқылы) әдеттеріне сүйенеді.

Автор жарнаманы көруге құлықты аудиторияны мүмкіндігінше терең зерт-

теп алады, сосын аудиторияны қызықтыратын материалдарды арнайы қосады.

Аудиторияны анализдеу критерийлері әлеуметтік хабарламаға да бірдей қолда-

нылады. Осыдан кейін аудиторияны анализдеу әдісі жарнама аясында көрермен-

нің нақты қажеттілігі мен қалауына жол табуға ұласып, аудиторияға, мейлінше,

мол әсер қалдыруды көздейді. Дегенмен автор, алдымен жарнамаланатын өнім

не қызмет түрімен жақсы таныс болуы керек.

Өніммен таныс болу

Автор өнімді жеке бақылап, пайдаға жаратудан бөлек өнімге қатысы бар тұл-

ғадан ол туралы көбірек ақпарат жинауға тиіс. Мұндайда жарнама беруші ком-

панияның зерттеу жүргізу немесе промоушн бөлімі жақсы дереккөз бола алады.

Өнім мен қызмет түріне зерек әрі мейірімді (жұмсақ) көңілмен қарай біліңіз.

Этикалық пайымды былай қойғанда, сізге мүлде қызықсыз, зауқыңыз соқпайтын

өнім не қызмет түрі бойынша тапсырма берілуі мүмкін. Шын мәнінде, кез келген

өнім не қызмет әлеуетті клиенттердің көбіне солай көрінеді. Сіздің міндетіңіз –

оны қызықты ету.

Егер сізге көлемі алақанға сыятын, сапасы мен қанықтығы 10 мегапиксель, 12Х

оптикалық зумдайтын, көмескіленіп өшпейтін, 8 сантиметрлік экраны мен көр-

сеткіш тетігі бар, кіріктірілген сыйымдылығы 1000 суретке арналған және бағасы

200 долларға жетпейтін жаңа цифрлық камераны сату жүктелсе, копирайтер ре-

тіндегі жұмысыңыз әлдеқайда жеңіл болар еді. Ал басқа бір немесе бірнеше ком-

пания осыған ұқсас камераны жарнамалап жатса, қайтпексіз? Тұтынушыларды

бірден баурап алатын камераңыздың қандай сиқыры болуы керек?!

Міне, көңілдегі сауалыңыз осы болуы керек. Toyota Corolla-ның, кейінірек

Camry-дің және жақында Prius-тің көпке шыдайтын қозғалтқышын, шағын авто-

көліктің іші мен сақтау орнының кең екенін және бензин құны ұшып тұрғанда

жанармайды аз жейтінін сәнін келтіре сабақтаған жарнама авторлары Toyota-ны

Америка Құрама Штаттарындағы ең көп сатылатын автомобиль атандырды.

Ал кейде көптің арасындағы фаст-фуд желісінің бірі немесе ұялы байланыс

компанияларының бірі, немесе автосақтандыру компаниясымен, тіпті жай ғана

спорттық аяқкиім не кроссовка сияқты үйреншікті өнім, не қызмет түрімен ай-

налысуыңыз мүмкін. Егер әлеуетті клиенттердің санасында жалғыз тұрып, өнім

не қызметті бейнелейтін ұтымды ұран ойлап тапсаңыз, онда копирайтердің

қызметін қатырдым дей беріңіз. Мысалы: «Оны жаныңыз сүйеді» (You’re Loving

It McDonald’s), «Дәл қазір мені естіп тұрмысыз?» (Can You Hear Me Now Verizon),

«Бұл үңгір адамының да қолынан келеді» (Even a Cave Man Can Do It GEICO), «Ал

да істе!» (Just Do It! Nike). Nike-тің қанат белгісі немесе GEICO-дағы гекко сияқты

визуал нышандар да әсерлі болатыны сөзсіз.

109

Жарнама мен хабарлама

Үндеу

Коммерциялық не әлеуметтік жарнама дайындау кезінде ескеретін үшінші

маңызды фактор – аудиторияның негізгі қажеттіліктері мен қалауына жүгіну.

Дүйім көрерменнің, тыңдарманның ақыл-ойын саналы, көбінесе бейсаналы күй-

де психологиялық және интеллектуалды түйткілдер билейді. Осы мотивация-

ның пернесін дөп баса отырып, копирайтер кез келген аудиторияны бір нәрсені

жан-тәнімен сезінуге не оған сенуге жетелей алады, көп жағдайда, аудиторияны

қандай да бір іс-әрекет жасауға иландыруы мүмкін. Мысалы, аудитория дереу

барып қызмет түрін сатып алады не интернетке шығып, өнімге тапсырыс беру

үшін 800 нөміріне қоңырау шалады.

Ғасырлар бойы қолданылып келген және Аристотель негізін қалаған үш бас-

ты иландыру элементі – этос, логос және патос, бүгінгі күні этостық, логикалық

және эмоциялық үндеу ретінде тәржімаланады.

Этостық үндеу

Аристотель «ізгі адам» ретінде жұртқа танылған жанның иландыру әрекетін

этостық үндеу деп атады. Аты мәшһүр немесе көптің ықыласына бөленген тұл-

ғаның аузынан шыққан сөзге құлақ түріп, көбірек сенеміз, ал дәл осы сөзді қасы-

мыздағы біреуден естісек, оны бірден қабылдай қоюымыз екіталай. Мысалы, біз

шоу-бизнес жұлдыздары жарнамалайтын тауарды сатып алатынымыздан бөлек,

әлдебір поп-әнші не бейсболшының саяси және әлеуметтік пікірлеріне де жіті

мән береміз, ал оның сол мәселеге қатысты білімі таяз болуы да мүмкін. Бұдан

әрі осы тарауда тұтынушы пікірін негізгі коммерциялық форманың бірі ретінде

зерделейтін боламыз. Тұтынушы пікірі этостық үндеуге негізделеді.

Этос немесе этостық үндеуді одан әрі қолдану, өнім концепциясына не өнім-

ді аудиторияның этикалық құндылықтарына қарай ұсыну тәсіліне байланысты

болмақ. Әрине, бұл ел ішінде, тіпті бір нарықтың ішінде әрқилы өзгеріп отыра-

ды және психографикалық зерттеулермен анықталады.

Логикалық үндеу

Логикалық үндеудің мәнін атауының өзі-ақ айтып тұр. Үндеудің мұндай түрі

қалталы сатып алушыны өнім не қызметтің логикалық, практикалық қажеттілік-

ті өтейтініне сендіруге тырыса отырып, фактілерге негізделеді. Мысалы, автокө-

ліктің мына жарнамасын қарастырып көрелік. Жарнама шағын көлемді автокө-

лікті сатып алу, оның иесіне қаланың көлік тұрақтарынан орын табуды жеңіл-

детеді дегенді меңзеп тұр ма? Автокөліктің төмен қуаты, расымен, жанармайды

үнемдейді ме? Шынында, көлік дизайны мен конструкциясы жолаушының өмі-

рін апаттан арашалап қала ала ма? Мұның бәрі рас болса, жарнама логикаға сү-

йенеді деген сөз. Дегенмен көптеген автокөлік жарнамаларының, шын мәнінде,

қандай эмоциялық үндеуге жүгінетініне назар аударыңыз.

Негізінен, логикалық үндеуден тұратын қанша жарнаманы еске түсіре ала-

сыз? Бензин бағасының жоғары болуы, нашар экономика аз шығын шығарғанға

сыйақы беруді логикалық үндеу ретінде пайдаланылатынын есепке алмағанда,

мұндай жарнамалардың дені саусақпен санарлық. Портативті DVD-плеер, қа-

нықтығы жоғары үлкен экранды цифрлық теледидар, iPod және ұялы телефон

4-ТАРАУ

110

сияқты электроника түрлерін көрсететін жарнамалар әдетте сапа құрылымы

мен пайдалану ұзақтығынан гөрі стилі мен көлемін көбірек дәріптейді. Десек те

кейбір коммерциялық жарнамалар логикалық үндеуді қолданады. Компьютер

жабдықтары мен жасақтамасына арналған жарнамалар көбіне компьютердің

үлкен сыйымдылығы мен икемділігін, компьютерлік бағдарламаның көп қырлы

функциясын жиі алға тартады. Алайда әлеуетті клиенттерге өнімнің күрделілі-

гі қажет емес немесе олар компьютер саласындағы алмағайып жаңа жетістіктер

мен өзгерістердің себебінен жақында сатып алған қымбат тауары небәрі бірнеше

ай, тіпті апта ішінде ескіріп қалатынының байыбына бара бермейді.

Бірсыпыра жарнама тек логикалық үндеуге сүйенеді. Мәселені кеңірек қарас-

тырсақ, мазмұны эмоциялық жағынан басым түсетін үндеулер жарнамада ең

көп қолданылатын әрі ең ұтымды тәсіл екені айқын білінеді.

Эмоциялық үндеу

Эмоциялық үндеу адамның жүзіне күлкі не жас үйіруді білдірмейді, қайта

көрермен немесе тыңдарман болмысының логикаға, интеллектіге жатпайтын ас-

пектілерін дөп басады. Бұл – аудиторияның негізгі қажеттіліктеріне не қалауына

жүгіну. Мәселен, автокөлік жарнамаларының дені осыған дейін көліктің көлемін,

қуаты мен стиліне баса назар аударатын дәстүрмен берілді. Тіпті шағын автокө-

ліктердің өзі «іші кең» деген слоганмен сатылғаны жасырын емес. Теледидарда

жарқ ететін жарнамалар қуатты, жоғары жылдамдықта қозғалатын, ауыл ара-

сындағы не тастақ жерлердің тар бұрылыстарынан ызғыта жөнелетін көліктерді

көрсететін. Минивэн жарнамалары көлікті отбасылық пайдаға жарату логика-

сын, тіпті оның көп адамды сыйдыратын көлемін және көпті қиналмай таси ала-

тын күшін асқақтатып көрсетеді, бірақ оның газды үнемсіз шығындайтыны әркез

үнсіз қалады. Автокөлік жарнамаларының көбі киножұлдыз сияқты көрінетін

жолаушыларды көрсете отырып, көлік дизайны мен жабдықтарына ерекше кө-

ңіл аудартады, мұндағы ой – осы автокөліктерді жүргізетіндер – әсем, дәулетті

жандар немесе осындай автокөлігіңіз болса, сән-cалтанатқа бөленген адамды жо-

лықтырасыз деп санаға түрткі болу.

Бұл – эмоциялық үндеу: ақылға емес, сезімге көбірек әсер етеді. Мұндай ав-

токөлік жарнамасының тәсілдері басты эмоциялық қажеттіліктерге: билік, атақ-

абырой және биік талғамға мойын бұрады. Нағыз махаббатты кездестіру не тән

ләззатын бөлісетін құрбы табу мүмкіндігі, өмірде тез әрі еш кедергісіз өсу қабі-

леті, беделді адамдармен араласу мүмкіндігі, басқалардың қызғанышын тудыра-

тын дүниеге ие болу бақыты, айналаңдағы жақсы тұратын жандардан асып түсу –

осылай кете береді.

Коммерциялық және әлеуметтік жарнамада еріксіз еміндіріп қоятын эмоция-

лық үндеулерге – сақтандыру компаниясы жарнамаларынан аңғарылатын отба-

сына деген махаббат; патриотизм; атақ-абырой; дін; және қандай да бір топқа

адалдық жатады. Ал конформизм жас адамдардың киім жарнамасында тиімді

пайдаланылады, киімі жыртық, өңі солғын, тіпті ыңғайсыз бола тұра, құрдаста-

рын теңдей қабылдау үшін нағыз қажет нәрсе ретінде үгіттеледі. Өзін-өзі күтуге

үндеу – мұны ең пәрменді эмоциялық үндеу десек те болар. Дәрі-дәрмек жарна-

масы өзгелердің арасында осы техниканы жақсы пайдаланады.

Төмендегі жарнама – абырой-беделге үгіттеудің жақсы мысалы. Егер Libby

өнімдерін пайдалансаңыз, «талғамыңыз биік әрі ақылды тұтынушысыз және

Libby өнімдерін қолданбайтындарға қарағанда, әлдеқайда талғампаз, интелле-

111

Жарнама мен хабарлама

гентті жансыз» дегенді жарнама астарлап жеткізіп тұр. (Эмоциялық үндеудің

тұспалы, расында, негізді болуы мүмкін).

«Әрбір әулеттің бір мүшесі осыған қалай да барады...» деген тұжырымнан от-

басына деген махаббатты үндеуді байқадыңыз ба? Libby купондарымен ақшаны

ысырап етпеу туралы жарнама соңындағы логикалық үндеуді аңғардыңыз ба?

Жарнама жазсаңыз: «Құнарлы тағам» дегенге ерекше екпін түсіретін логикалық

үндеуді енгізер ме едіңіз?

ВИДЕО АУДИО

1. LIBBY КӨРІНІСІНІҢ ЖАНЫНДАҒЫ

ДИКТОР ОРТАША, ІРІ ПЛАНҒА

АЛЫНАДЫ.

ДИКТОР: LIBBY компаниясы cөз

мағынасын анықтайтын викторина

ұсынады. «Гурман» (epicure) сөзінің

мағынасы қандай? Сөздікте бұл сөз

«тағам таңдауда талғамы жоғары

адам» дегенді білдіреді. Сонымен

қатар бұл – үйде асты үнемі LIBBY-

дің танымал өнімдерінен әзірлейтін

адамға қатысты айтылатын тамаша

сөз...

2. ДИСПЛЕЙДІ КӨРСЕТЕДІ. Расында да, әр әулеттің бір мүшесі

LIBBY-дің шабдалы дәмінен жасалған

жеміс-жидек коктейлін алуға...

3. ӘР ӨНІМДІ СИНХРОНДЫ РЕТПЕН

КӨРСЕТЕДІ.

LIBBY-дің түйіршіктелген немесе

кесілген ананас тіліктерін алуға...

Ананас шырынын алуға... LIBBY

бұршағын алуға... Қызылшасын

алуға... бүтін не крем түріндегі

жүгерісін алуға... LIBBY-дің томат

шырынын ... тұздалған сиыр етін..

және LIBBY-дің бұқтырылған сиыр

етін алуға барады.

4. LIBBY КУПОНДАРЫН ҰСТАП

ТҰРАДЫ.

LIBBY-дің көпке танымал азық-

түлігімен кейінге қамданып жатыр...

Өйткені қолыңыздағы бір долларлық

5. КАМЕРА LIBBY КӨРІНІСІН ІРІ

ПЛАНҒА АЛУ ҮШІН ЖАҚЫНДАЙ

ТҮСЕДІ.

LIBBY купондарын қолма-қол ақшаға

ауыстырып алуға әлі де үлгересіз.

Сіз осы аптада азық-түлікке

жаратқан қаражатыңыздан қомақты

ақша үнемдей аласыз. Сондықтан

қазір танымал LIBBY өнімдерімен

қамданып алыңыз... және LIBBY

купондарыңызды қолма-қол ақшаға

айырбастап алыңыз, осыдан соң

LIBBY-дегі сауда жасау тізіміңізде

«тұрақты» белгісі көрініп тұрады!

4-ТАРАУ

112

Келесі хабарлама үлкен аудиторияға арналған, бірақ жеке бағдар мен екпінде

«Отбасына деген махаббат» үндеуі бар.

Клиенттік Америка Онкология қоғамы (ACS – American Cancer Society)

жарнамасының ұзақтығы – 30 сек.

Титр: Күнтізбе көмегімен обыр ауруымен қалай күресуге болады?

Ересектерді тыюға арналған телеролик.

ВИДЕО АУДИО

Асүй үстелінің үстінде қызыл

маркермен күнтізбені белгілеп

отырған әйелді көрсету. Әйелдің

жазуы көзге оттай басылады.

Нақты бір күнді қоршап, «мерейтой»

деп бадырайтып жазғанын,

оны айналдыра сызғанын анық

көрсетеді.

ДИКТОР: (өте маңызды/нұсқаулық).

Күнтізбе көмегімен отбасылық өмірді

қалай жақсартуға болады?

Күйеуі кофесін ұрттап жүріп,

күнтізбеге екі рет қарайды.

КҮЙЕУІ: Мына ақылың ақыл-ақ екен.

Тапқырлық деп осыны айт.

Күнтізбені тоңазытқыш есігіне

іліп жатқан әйелге кадрды күрт

ауыстырып, жазуды көрсету:

белгіленген күні «темекіні тастау».

ДИКТОР: Күнтізбені пайдаланып,

обыр ауруымен қалай күресуге

болады?

Бір күнді белгілеңіз де,

тоқтамыңызға берік болыңыз.

Жаныңа медеу табылғанда, мұны

істеу түк те қиын емес. Америка

Онкология қоғамы темекіні тастауға

бел буған шешіміңізге серпін береді.

Америка Онкология қоғамы (ACS)

логотипі

cancer.org/GreatAmericans

1.800.ACS.2345

Бізге қоңырау шалыңыз немесе

онлайн сайтқа кіріңіз.

Бұл – Америка Онкология қоғамы.

Америка Онкология қоғамының рұқсатымен басылды.

Төмендегі әлеуметтік хабарламаның телевизиялық нұсқасы ең мықты моти-

вация: өз-өзіңді күтуді айшықтап көрсету үшін логикалық және эмоциялық үн-

деуді бірге пайдаланады. Бір мессеждің үш түрлі аудиторияға: жалпақ жұртқа,

ата-аналарға және жастарға әсер етуі үшін үш түрлі жолмен ұсынылғанына на-

зар аударыңыз.

113

Жарнама мен хабарлама

ДИКТОР: Темекі түтінін жұту, бұл – басқа адамдар темекі шегіп тұрған

бөлмеде сіз жұтатын деміңіз. Киіміңізге сіңген иіс өкпеге

өтіп, өкпе обырына шалдығу қаупін 34%-ға арттырады. Темекі

қорабында темекі шегетіндерге арналған ескерту белгісі бар

екенін білесіз. Ал темекі түтінін жұтатын адамдарға арналған

ескертпені темекі өнеркәсібі қайда жазуға тиіс деп ойлайсыз?

ТИТР: Темекі тарту туралы ойды өзгертетін сәт туды.

ЗАҢДЫ: Массачусетс Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің

хабарламасы.

Массачусетс Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің рұқсатымен басылды.

(Ер адам қызының суретін қиып отыр).

ӘКЕСІ: Темекіні тартпағаным дұрыс екенін білем. Қанша рет тастауға

оқталғаным Құдайға ғана аян. Өкпе обыры, инсульт, жүрек

ауруы... және одан басқаларын да білем. Оның бәрі қораптың

бетінде жазылып тұр. Бірақ мұның пайдасы шамалы. Әрине,

қарап отырмаймын, тастауға тырысам.

(Ер адам қызының суретін қораптың целлофанына салады).

ӘКЕСІ: Қораптағы сөз жетеме жетпесе, бетіндегі сурет сөзсіз жеткізеді.

ТИТР: 1-800–ТАСТАУҒА ТАЛПЫН нөміріне қоңырау шалыңыз.

ТИТР: Темекі тарту туралы ойды өзгертетін сәт туды.

ЗАҢДЫ: Массачусетс Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің

хабарламасы.

Массачусетс Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің рұқсатымен басылды.

ДИКТОР: Чикопидегі бірен-саран бала сауда орталығында көңіл көтеріп

жүр, айнала толған көздің жауын алар дүкен, керемет түрлі

тағам, сіңіп қалған темекі иісі де бар, бұл енді қуанатын жағдай

емес, әрине. Бұл балаларға ұнамайды, олар не істей алады?

Олар бастыққа, яғни сауда орталығының бас менеджеріне

барады. Адамдармен сөйлеседі, балалармен шүйіркелеседі.

Үлкен жиын, шағын жиын, үлкен мәселе көтерілді, қорытынды

жасалды, аз уақыт өтті, іс жасалды. Сонымен, темекі тартуға

тыйым салынған сауда орталығына қош келдік. Бірен-саран

балада ой туындады. Олар шаруаны қолға алды. Олар ережені

өзгертті, ал сен ше?

ТИТР: Темекі тарту туралы ойды өзгертетін сәт туды.

ЗАҢДЫ: Массачусетс Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің

хабарламасы.

Массачусетс Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің рұқсатымен басылды.

4-ТАРАУ

114

Жарнаманы немесе хабарламаны әзірлеу

Жарнама немесе хабарламаның мақсаты – иландыру. Талай риторика май-

талмандары осыған дейін иландыру жүйелерін әзірлеген. Колледж студентте-

рі әдетте коммуникация, бизнес немесе философияның бастапқы курстарында

осындай жүйелердің әсеріне ұшырайды. Шын мәнінде, иландырудың бес қада-

мы кез келген коммерциялық не әлеуметтік хабарламаға қолданылады.

Біріншісі, аудиторияның назарын бұру. Бұған бірнеше жолмен қол жеткізуге

болады, оның ішінде юмор, таңғалдырар тұжырым немесе көрнекі құрал, рито-

рикалық сұрақ, жарқын сипаттама, тың ситуация және шым-шытырық шиеле-

ніс болар. Дыбыс және цифрлық визуал эффектілер әп-сәтте назар аудартады.

Теледидар тамашалаушы жарнамалық үзілісте жуыну бөлмесіне баруға, жүгіріп

барып сыра әкелуге, қоңырау шалуға, тамақ әкелуге даяр екенін есте ұстаңыз.

Көрермен назарын теледидар маңынан ұзамай тұрып алғашқы бірнеше секунд-

та аулап үлгермесеңіз, айырылып қаласыз. Онлайн тамашалайтын көрермен

де дәл осындай көңілін бұрып әкететін факторларға бейім және қалт етсе элек-

тронды поштасын тексергісі келіп тұрады. Blackberry немесе ұялы телефон сияқ-

ты қолданбалы мобильді құрылғылардан тамашалайтын адамдар зейіні әлденеге

ауып кететін ортаға жиі тап болады. Сәл уақытқа болсын, жарнамалық роликтің

қызығы кетсе, көрермен де, тыңдарман да теледидарды өшіреді не басқа арнаға

ауыстырады. Диалогтық терезе түріндегі интернет жарнамалар өзгенің назарын

бұрғызу үшін аса тартымды болуы керек.

Мәселен, барлық жерде көзің шалатын, бірақ зейініңді еріксіз аударатын нәр-

сенің бірі – интернеттегі диалогтық терезе. Бір жағынан, бұл пайдаланушының

басқа мәселеге не тапсырмаға ден қоюына кедергі келтіріп, мазасын қашыруы

мүмкін. Көптеген пайдаланушының нақты бір диалогтық терезелерден дегбірі

қашатыны соншалық – олар сол өнім яки сервисті сатып алудан әдейі бас тар-

тады. Диалогтық терезенің, шынымен-ақ, пайдасы бар ма? Жалған айтсақ, олар-

дың қаптаған санына куә болар ма едік?

Екіншіден, аудитория назарын аударған соң, оның қызығушылығын суытып

алмаңыз. Мұнда қолданар тиімді әдістердің бірі – шағын драма құру, аудито-

рияны көруге немесе тыңдауға аңсары ауатындай етіп қақтығыс тудыру. Шын

мәнінде, бұл әдістің сюжеттік құрылымы пьесамен бірдей, айырмасы тек шағын

драма 30 немесе 60 секундта тез өтеді. Қысқа әңгіме, тұтынушы пікірі, статистика,

мысал келтіру және көзді арбайтын көрнекі әсерлер мен түрлі дыбыс – қызығу-

шылықты сақтау үшін пайдаланылатын құралдар.

Үшіншіден, ұсынылатын өнім не қызметтің функциясына байланысты қандай

да бір проблема бар екенін көрсететін әсер қалдырыңыз. Мұны астарлы тұспал-

мен не тура жеткізуге болады.

Төртіншіден, мәселе нақты бір өнім не қызметті пайдаланса ғана шешіледі де-

ген идея сіңіріңіз. Кейде өнім не қызмет жарнамалық роликте бірден жарқ ете

қалмайды, соңғы сәтке сақталады.

Бесіншіден, жарнаманы күшті эмоциялық, логикалық және/немесе этикалық

үндеумен аяқтап, аудиторияны өнім немесе қызметке қатысты сатып алу тізіміне

енгізу, қайырымдылыққа садақа жіберу не қажет затты бірден барып сатып алу

секілді қандай да бір іс-әрекет жасауға жетелеңіз. Не болмаса, адамдар келесі рет

дүкенге барғанша өнімді есінен шығармайтындай етіп алапат әсер қалдырыңыз.

Көп жағдайда дереу әрекет етуге ынтықтыруға, әрине, қол жете бермейді,

оның үстіне, аудитория саналы түрде жазып не ойына түртіп ала алмайды. Бі-

115

Жарнама мен хабарлама

VOLKSWAGEN жарнамасы – 60 СЕКУНД

10. ДИКТОР: (кадрдан

тыс мәтін (VO).

Бір сәт

11. Қар күрейтін

көліктің

жүргізушісі

12. (Арнайы

эффектілер (SFX)

Қандай көлікті

айдайтыныңыз

жайлы ойландыңыз

ба?

13. Мына біреуінің

айдайтыны

14. (Арнайы

эффектілер

(SFX)

15. Енді бас

қатырмасаңыз

да болады

1. (SFX)

4. (SFX)

7. (SFX)

2. (SFX)

5. (SFX)

8. (SFX)

3. (SFX)

6. (SFX)

9. (SFX)

4-ТАРАУ

116

рақ әрқайсысымыз ала бермейтін нәрсені әйтеуір сатып алдық, мейлі, бейсаналы

түрде болсын.

Мына Volkswagen жарнамасынан иландыру әрекеттерін тауып көріңіз. Есіңізде

болсын, жоғарыда аталған бес қадам – жарнама құрылымын жасауда міндетті

емес, жай нұсқау ғана, кейде жарнамадан бесеуін бірдей кездестірмеуіңіз мүм-

кін не болмаса біреуінің астарлап, білінер-білінбес берілгенін байқайсыз. Алай-

да жарнамалық роликтер мен әлеуметтік хабарламаның көпшілігінде алғашқы

төрт әдіс анық көрсетіледі, ал бесінші қадам арагідік ұшырасады.

КАДРЛАМА (STORYBOARD)

Клиент, продюсер және клиенттермен жұмыс істеу жөніндегі менеджерлер

жарнама немесе әлеуметтік хабарламаның визуалды мазмұны қандай екенін

мүмкіндігінше ертерек әрі толық көргісі келеді. Негізгі идеялар анықталғаннан

кейін, нақты нұсқаны жасау жазылған сөзден басталады, оның ішіне видеосце-

нарий бөлігін ауызша сипаттау да кіреді. Келесі қадам – сипатталған кадрлар іс

жүзінде қалай шығатынын көрсететін суреттер сериясын жасау. Кадрлама эпи-

зодтағы суреттердің ретін, оптикалық эффектілерді, камера ракурстары мен қа-

шықтығын, сондай-ақ декорацияны көрсетеді. Әрбір суреттің астында диалогты

қамтитын, дыбыс пен музыканы көрсететін жазу (титр) болады.

Кейбір кадрламаны автор сценарий нобайымен бірге алдын ала презентация-

ға дайындайды. Жазушының көркемдік шеберлігіне байланысты кадрлама таяқ-

шадан жасалған фигуралар сериясы сияқты қарапайым сұлбада болуы мүмкін.

Ірі агенттіктерде автор кадрламаның алғашқы үлгісін әзірлейтін суретшімен бір-

ге жұмыс істейді. Агенттік суретшісінің клиенттік конференцияға дайындайтын

16. (SFX)

19. (SFX)

17. (SFX)

18. (SFX)

Америкалық Volkswagen үшін Doyle Dane Bernbach

Inc. рұқсаты берілді.

117

Жарнама мен хабарлама

кадрламаларының соңғы нұсқалары кейде жоғары сапалы анимациялық фильм-

ге арналған өнер туындылары сияқты кемел әрі керемет шығады.

Dunkin’ Donuts кадрламасы агенттікте дайындалған суреттерді дәл дайын жар-

намаға алынған тізбекте көрсетеді.

DUNKIN’ DONUTS «ОЯНАТЫН СӘТ»

(WAKE UP TIME) КАДРЛАМАСЫ – 30 СЕКУНД

(МУЗЫКА ҚОСУ)

АРНАЙЫ ЭФФЕКТІ:

САҒАТ ҚОҢЫРАУЫ

ШЫРЫЛДАЙДЫ.

ФРЕД: (КАМЕРАДА) Донат жасайтын уақыт

болды. Донаттар.

Диктор: (КАДРДАН ТЫС

МӘТІН (VO)

Dunkin’ Donuts-пен

айналысу оңай шаруа

емес.

ФРЕД: (КАМЕРАДА) Донат жасайтын уақыт

болды.

ФРЕД: (камерада) Супермаркеттегі

донаттарды жасайтындар

әлі де шырт ұйқыда

жатқанына бәс тігем.

ДИКТОР: (КАДРДАН ТЫС

МӘТІН)

Біраз супермаркетпен

салыстырғанда, біз

донаттарды күні-түні жаңа

піскен күйінде ұсынамыз.

ФРЕД: (КАМЕРАДА) Жай донат жасай салу

жеткіліксіз.

4-ТАРАУ

118

Бес түрлі...

Бес түрлі донаттың

желеден жасалған түрі:

крем құйылған,

балға батырылған түрі...

ДИКТОР: (КАДРДАН ТЫС

МӘТІН (VO)

Әлбетте, донатты

дәл осылай керемет

дайындағанда, еңбегіңнің

жанғанын көресің: дәмі тіл

үйіретіні соншалық–жұрт

оны толтырып алады.

ТИТР: DUNKIN’ DONUTS КЕЛІП

АЛУҒА ТҰРАРЛЫҚ НӘРСЕ.

ФРЕД: (КАМЕРАДА) Қайырлы таң, ағайын!

119

Жарнама мен хабарлама

DUNKIN’ DONUTS «ОЯНАТЫН СӘТТІҢ» ДАЙЫН ШЫҒАРЫЛЫМЫ –

30 СЕКУНД

1. (МУЗЫКА ҚОСУ)

(АРНАЙЫ ЭФФЕКТІ:

САҒАТ ҚОҢЫРАУЫ

ШЫРЫЛДАЙДЫ).

ФРЕД: (КАМЕРАДА).

Донат жасайтын

уақыт болды

5. Донаттарымызды

күндіз-түні

9. Бес түрлі...

2. Донаттар

6. Жаңа піскен

күйінде ұсынамыз

10. ДАУЫС

БӘСЕҢДЕЙДІ:

желеден жасалған,

крем құйылған,

балға батырылған

донаттардың бес

түрі... ДИКТОР

(КАДРДАН ТЫС

МӘТІН). Әлбетте,

донатты дәл

осылай керемет

дайындағанда

3. ДИКТОР

: Dunkin’

Donuts-пен

айналысу оңай

шаруа емес. ФРЕД:

(КАМЕРАДА). Донат

жасайтын уақыт

болды

7. ФРЕД

: (КАМЕРАДА).

Супермаркеттегі

донаттарды

жасайтындар әлі

де шырт ұйқыда

жатқанына бәс тігем

11. Еңбегіңнің

жанғанын көресің:

дәмі тіл үйіреді.

ФРЕД

: (камерадан

тыс). Қайырлы таң,

ағайын!

4. ДИКТОР

: (КАДРДАН

ТЫС МӘТІН). Біраз

супермаркетке

ұқсамайтындықтан

8. Жай донат жасай салу

жеткіліксіз

12. ДИКТОР

: (КАДРДАН

ТЫС МӘТІН). Жұрт

донаттарды толтырып

алады

Авторы және продюсері – Ally & Gargano, Inc. Жарнамалау Dunkin’

Donuts of America, Inc. рұқсатымен берілген.

4-ТАРАУ

120

Телевизия визуалды құрал болғандықтан, бірқатар сыншы жарнама сценари-

йін қоса алғанда, барлық форматта жазатын авторлар суретпен бейнелейтін ра-

дионы ұсынғанша, міндетті түрде медиумның видеоға тән қырларын пайдалану

керек деп санайды. Шын мәнінде, кадрлама жарнаманың өзегі бола алады, тіпті

басы бүтін қамтуы да мүмкін. Бұл өнім немесе қызмет ел арасында соншалық

танымал болса, трансляциялық не анимациялық түсірілім, музыка сияқты диа-

логсыз эффектілер сценарий диалогында не режиссерлік сценарийде міндетті

түрде көрсетілетін өнім не қызмет атауынсыз-ақ жарнаманың әсерлі шығуына

әкеледі. Жылдар бойы музыкалық жингл – радио мен телевизия жарнамасының

басты өнімі саналып келді, бұл 1930 жылдардағы «Pepsi-Cola Hits the Spot (Pepsi-Cola

кез келгеннің шөлін басады)» дейтін жинглдан (бұл компанияны Coca-Cola-мен

текетірес бәсекеге әкелді) кейінгі McDonald’s-тың «Сіз бүгін демалуға лайықсыз»

дегеніне дейін жалғасты. 2000 жылдардың алғашқы онжылдығының екінші жар-

тысында жинглдардың орнын поп-музыка басты, ол халық қалауындағы өнім-

мен бірге ұсынылды. CBS теле-радио желісі Black Eyed Peas тобының «It’ s Going To

Be a Great Night» әнін маусымдық промоушн пайдаланғаны есіңізде шығар.

Демеушінің атын атап, түсін түстемеу тәсілі кей кездері визуалды жарнамада

да қолданылады. Мысал ретінде, Pepsi ролигін алайық.

PEPSI КАДРЛАМАСЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ

INNERTUBE:

Pepsi бөтелкесін ішіндегі түтікшесімен бірге ашыңыз. Камера әдемі матрос

қалпағы бар жағажайда тұрған сүйкімді балақайды көрсету үшін артқа

шегінеді. Ол Pepsi-ді түтікшемен ішіп, қас қағым сәтте бөтелкенің түбіне түсіп

кетеді. Камера жақындай түседі. Балақайдың түтікшені бар күшімен сорғаны

сонша, бет әлпеті созыла бастайтынын көреміз; матрос қалпағы ішке бүгіле

бастайды. Қалт еткен қозғалыстан балақай түтікшенің ішіне, содан соң

бөтелкенің ішіне кіріп кетеді. Камера жағажайдағы бөтелкені көрсету үшін

кері шегінеді.

121

Жарнама мен хабарлама

ФОРМАТ

Жарнама мен әлеуметтік хабарлама форматтарының бес негізгі түрі мыналар:

тікелей сату, тұтынушы пікірі, әзіл, музыка және драматизация. Кез келген ха-

барлама осы тәсілдердің екі немесе одан көп түрінен құралуы мүмкін.

Тікелей сату

Бұл өнім немесе қызмет туралы айқын, қарапайым мәлімдеме болуы керек. Әри-

не, хабарлама радиостанцияның өз промо-ролигі болмаса, жылу жинау неме-

се демеушілік мақсаттағы ролик, немесе радиостанция мен қызметкерінің атын

жалпақ жұртқа жаятын тікелей ұйымға қатысты промо-ролик болмаса, дик-

торды немесе радиостанцияны сатылатын немесе насихатталатын дүниеге ара-

ластырмау керек. Егер жарнама тікелей сату мен тұтынушы пікірін үйлестіріп,

тұлғаның тікелей белсенділігімен күшейтіліп, ұсынылмаса: «Біздің өнім, біздің

дүкен», – деп айтпаңыз.

Тікелей сату – турасын жеткізу деген сөз, бірақ аудиторияның бетіне айта са-

латындай тік немесе ықтимал клиентті кері итеретіндей, соншалық қиын бол-

мауға тиіс. Сценарий өнім не қызмет туралы бір нәрсені айшықтап көрсетуге

тиіс, нақты не астарлы түрде басқа бәсекелестерге қарағанда, тауарды өзгеше не

тамаша етіп ажарын ашуы керек.

Тікелей сату ролигі бір немесе бірнеше негізгі үндеуді екпіндетіп, өнім не

қызметке ғана нақты тоқталған қарапайым үлгіде болуы мүмкін. Ролик төменде

келтірілген мысалдардағы секілді, клиентке қатысты қоғамдағы жағдайға бір не-

месе бірнеше үндеуді бағыттай алады. Сонымен қатар сезімге әсер ететін эстети-

калық факторларды қамтуы мүмкін. Жаңадан шыққан Prius-ті жарнамалайтын

Toyota-ның төмендегі қос серияда логикалық және эмоциялық үндеуі көркемдік

шеберлікпен тамаша үйлескен. Алғашқы сценарийі (және кадрлама) «MPG»

(Miles Per Gallon) автокөлік сатып алушының ел ішіндегі экономикалық құлды-

рауға алаңдаушылығы мен бензин бағасының шарықтап өсу мәселесін Prius кө-

лігінің ұзаққа шыдайтын жүрілген жолымен тікелей байланыстырып қозғайды.

Сонымен қатар ол өз-өзін күтуге және түтін шығаруды азайту, жаһандық жы-

лыну эмиссияларын азайту секілді экологиялық мәселелерге де бағытталады.

Екінші мысал, «SOLAR» да өзін-өзі күтуге, жайлылыққа және қоршаған ортаны

қорғауға қатысты мәселеге бейжай қарамайды, күн энергиясын ауаны ластайтын

табиғи отынға балама ретінде пайдаланады, жүргізуші мен жолаушыға салқын

ауа сыйлап, самалға қарық қылады. Қос кадрлама да музыканы, визуалды түс

пен қозғалысты, абстрактілі бейнелер мен екпінді көрермен назарын аударуға

және жоғалтпауға, психологиялық тұрғыдан өніммен байланысты жарқын, по-

зитивті сезім тудыруға ұтымды қолданады. Кадрлама ролик тұжырымдамала-

ры мен нұсқауларын ұсыну үшін әзірленген және шығармашылық өндіріс пен

редакциялау процесінде үнсіз үйлесіп кетті. Шамасы, онда толық бір минуттық

жарнамаға жеткілікті материал бар, саралау мен азды-көпті өзгеріс 30 секундтық

роликке оралу үшін жасалды.

4-ТАРАУ

122

ӘЗІРЛЕНГЕН СЦЕНАРИЙ РЕТІНДЕ

Жұмыс

нөмірі

Жұмыс

атауы

Хронометраж ISCI коды AE CW PM

PR Күні/

Уақыты

Айналым

TC0001 ПРИУС-

ті ІСКЕ

ҚОСУ

«MPG»

: 30

:26/04

: 30HD

TYCP9141

TYCP9142

TYCP9141H

BL CL

JP 5/14

Күндізгі

3-те

АРНАЙЫ

ЭФФЕКТ:

Роликті бастан-аяқ музыка сүйемелдейді.

ДИСК: Автокөлік опциялармен көрсетілген. Драматизация.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Бұл аспанды тұмшалайтын түтінді аз шығарады.

ДИСК: Ортанқол жаңа автомобильмен салыстырғанда.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Бір галлонмен 50 миль жүріп өтуге мүмкіндік береді.

ДИСК: 9 литр сұйықтық шамамен 160 км-ге (аралас: магистральда 154 км / қала

ішінде 164 км) жетеді. Нақты жүрілген жол өзгеріп отырады.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Prius-тің үшінші буыны.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Бұл – адам, табиғат және машина арасындағы мінсіз үйлесім.

ЛОГОТИП: Prius

ЛОГОТИП: Toyota алға жөңкіліп барады.

ТИТР: toyota.com

123

Жарнама мен хабарлама

4-ТАРАУ

124

125

Жарнама мен хабарлама

ӘЗІРЛЕНГЕН СЦЕНАРИЙ РЕТІНДЕ

Жұмыс

нөмірі

Жұмыс атауы Хронометраж ISCI коды AE CW PM

PR Күні/

Уақыты

Rev.#

TC0001 «SOLAR» (күн

сәулесінен қуат

алатын) PRIUS-

ті ІСКЕ ҚОСУ

: 30

:26/04

: 30HD

TYCP9102

TYCP9103

TYCP9102H

BL EB CL

JP 5/28

Күндізгі

3-те

АРНАЙЫ

ЭФФЕКТ:

Роликті бастан-аяқ музыка сүйемелдейді.

ДИСК:

Опциялар көрсетілген.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Күн сәулесін өзімізді салқындату үшін пайдалансақ қайтеді?

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Solar Powered Ventilation (күн сәулесінен қуат алатын желдеткіш)

салқындауыңызға сеп болады.

ДИСК: Күн шатыры: көлігіңізді күн сәулесі тура түсетін жерге қойсаңыз, арнайы

құралдың желдеткіші ауаны кабинаның ішіне тартады. Пайдалану жөніндегі

нұсқаулық.

ДИСК: 9 литр сұйықтық шамамен 160 км-ге (аралас: магистральда 154 км / қала ішінде

164 км) жетеді. Нақты жүрілген жол өзгеріп отырады.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Мұндай опция Prius-тің үшінші буынында бар.

Кадрдан

тыс мәтін

(VO):

Бұл – адам, табиғат және машина арасындағы мінсіз үйлесім.

ЛОГОТИП: Prius

ЛОГОТИП: Toyota алға жөңкіліп барады.

ТИТР:

toyota.com

4-ТАРАУ

126

127

Жарнама мен хабарлама

Toyota Motor Sales, U.S.A. рұқсатымен ұсынылды.

4-ТАРАУ

128

Тұтынушы пікірі

Қандай да бір танымал жұлдыз өнімге қатысты пікірімен бөліскенде, атақ-

абырой, билік және биік талғам басты белгі саналады. Танымал жұлдыз қолда-

натын өнім немесе қызметті пайдаланудан бөлек, оның дәрежесіне бір елі жа-

қындаудың ең оңай жолы қандай? Әйгілі жұлдыздың пікірі ұтымды шығу үшін

мазмұны мен стилі (оның ішіне локация, әрекет, диалог түрі кіреді) тұлғаның қо-

ғамдық бейнесімен жақсы үйлесуі керек. Аудитория танымал жұлдыздың өнім

не қызмет туралы өз айтқанына өзі имандай сенетініне көз жеткізсе игі.

Жарнама балалар аудиториясына бағытталса, автор маңызды этикалық па-

йымдарды ой сүзгісінен өткізуге мәжбүр. Мәселен, ойыншық не дәнді дақыл

жармасы сияқты өнімді бүлдіршіндердің сүйікті тұлғасы, айталық, жарнаманы

көрсететін телевизиялық бағдарламаның жүргізушісі жарнамаласа, бұл қисын-

сыз әрі әділетсіз әсер қалдыруы мүмкін. Балаларды мұндай промоушнға елікті-

ріп әкету оңай.

Белгілі актриса Мерил Стриптің әлеуметтік жарнамадағы соғыстың алдын

алу үшін жұртшылықтың қолдауын сұрайтын пікірі төменде келтірілген. Онда

тікелей сату мен тұтынушы пікірі бірге пайдаланылған.

Sinbad Mediterranean Restaurant/«Синбад Жерорта теңізі» мейрамханасы

(грек музыкасы, су cылдырап ағып тұр).

Жерорта теңізі – өркениеттің бесігі. Бұл мекенде талай империя мен

мәдениет бой көтеріп, құлдыраған.

Әлемдегі нағыз классикалық дәм мен тағамның, ғасырлар бойы патша,

император, сұлтандар мен қарапайым жұртшылық сүйсініп жейтін

астың отанына айналды.

Енді «Синбад Жерортаның» классикалық дәмін Жонсвиллге әкелуде!

Ливан лавашына оралған маринадталған сиыр еті, істікке шаншылған

гамбургер, кафта, тауық еті, шиш-кебаб, шаурма, фалафел, ет бәліші сияқты

Ливан және грек тағамдарынан дәм татыңыз...

Синбадта мәзірдің түр-түрі бар, ақсерке балық, отқа қақталған

тауықтың төс еті және салаттардың мол ассортименті жетіп артылады.

Жаңа піскен, алуан түрлі әрі қалтаңыз көтеретін бағада... Жерорталық

Жонсвиллдегі Синбадқа деміңізді ішке түйіп саяхаттап келіңіз: 7362

Independence

Drive, Johnsville. (7362 Индепенденс Драйв, Жонсвилл). 555-8312-ге

қоңырау шалыңыз.

Авторы – Майк Луома, копирайтер.

Радиоға арналған тікелей сату ролигінің үлгісі:

129

Жарнама мен хабарлама

Атақты тұлға пікірінің орнына қатардағы ер немесе әйелден – қызметкер, үй

шаруасындағы әйел, көрермен не тыңдарман өзімен теңестіретін көшедегі адам-

ның пікірін сұрауға болады. Мұндай теңестірудің арқасында көрермен физика-

лық, экономикалық немесе кәсіби ортада орныққан жалпыға ортақ проблеманы

оңай қабылдай алады. Демек, жарнамадағы адамның айтқан шешімін шүбәсіз

қабылдауға барынша дайын – демеуші өнімін, қызметін яки идеясын пайдала-

нуға әзір.

Төмендегі жарнама «жалпақжұрттық» тәсілді ұстанады, бірақ демеуші өнімін

тікелей сатпайды. Бұл демеушінің өз еркімен әрекет етуіне жағдай жасайтын,

жалпы алғанда, компанияның атауын қоғамдық санада өте жағымды етіп сақтай-

тын институттық хабарлама.

МЕРИЛ СТРИП СЦЕНАРИЙІ TV үшін (30 секунд)

Менің балам ешқашан полиомиелит, дифтерия немесе қызылша ауруына

шалдықпайды. Біз олардың емін таптық.

Бірақ соңғы кездері ушығып тұрған балалар ауруының шипасы әлі табылған

жоқ. Ядролық соғыс. Оның қаупі барлық аурудың қатерінен де зор.

Ядролық соғыстың алдын алу туралы ақпарат алмасу үшін «Миллиондаған

аналарға» (Millions of Moms) қосылыңыз.

Аты-жөніңіз бен мекенжайыңызды MOM-ға жіберіңіз, пошта жәшігі B,

Арлингтон, Массачусетс 02174.

Сіз балалар ауруының емін табуға көмектесе аласыз.

«Ядролық қарусыздану мүддесін көздеген әйелдер әрекеті білім беру

қорының» рұқсатымен ұсынылды.

60 СЕКУНД, РАДИО

ЕР АДАМ: Мен мас күйімде көлік жүргіздім. Ондай күйге түспес үшін

қолымдағының бәрін берер ем. Мұның бәрі сауықкешінен кейін

болды. Шамамды білмей, сыраны көп ішіп қойыппын. Достарым

көліктің кілтін алып, мені үйге жеткізіп салмақшы болған. Бірақ

ішімдік ішуден де, көлік жүргізуден де біршама тәжірибем

бар еді. Бұрын қанша ұрттасам да, апатқа еш ұшырамаған

едім. Бірақ осы түні бәрі басқаша болды. Он бір, он екі жас

шамасындағы жеткіншек жаяужолдан шығып, кептеліске

тап болды. Алкоголь әсерінен реакциям баяу болды да, дер

кезінде тоқтай алмадым. Жедел жәрдем келіп үлгергенше, ол

жан тапсырды. Осы үшін енді өмір бойы өзімді іштей жеп өтем.

Бүгін менің сыраны тек бір-екі рет ұрттап, сап-саумын деген

күннің өзінде қайта рөлге отыруым үшін оның ақысын еш өтей

алмассыз.

ДИКТОР: Бұл хабар сізге «Континентал Моторс корпорациясы»

(Continental Motors Corporation) арқылы жетті.

4-ТАРАУ

130

Келесі қарапайым тұтынушының пікірі – өнімді, яғни бұл жағдайда нақты дү-

кенді – әр баланың назарына жарнамалайтын және сататын радио-ролик. Эмо-

циялық үндеу, отбасына деген махаббат, қалайша негізгі рөл атқаратынына зер

салыңыз.

«Жейми туындылары» (Jamie’s Creations) 1 X: 60

Бала «Аналар күнінде» мынаны оқиды.

Сонымен, құлақ түр, әкеңнің осы «Аналар күнінде» жақсы көрінуіне қалай

көмектесудің сырын білем. Әкеңнен «Жейми туындыларына» апаруын өтін.

Осы мерекеге орай, анаңа арнап өз қолыңмен жасаған теңдессіз әрі тамаша

тарту ұсына аласың. Керемет емес пе, иә?

«Жейми туындыларында» жалтыраған тас, қабыршақ, керамикалық және

шыны моншақтар, металл моншақтардың түр-түрі, сондай-ақ кішкентай

жануарлар мен өзгеше пішіндер сияқты көздің жауын алатын керемет

дүниелер бар. «Жейми туындыларында» анаңа қажет алқа, білезік, аяққа

тағатын білезік жасауға керек заттарды... тіпті сым, ілмек, қармақ бау дейсің

бе, көңілің қалайтын нәрсенің бәрін табасың.

«Жейми туындыларында» анаңа арнап керемет дүние жасау үшін қиялыңды

шарықтатуға болады. Анаңа әкеңнің Jamie’s-ке апарғанын айтсаң, сенің

арқаңда әкең жақсы көрініп қалады.

«Аналар күні» әне-міне дегенше келіп те қалады, сондықтан «Жейми

туындыларына» бүгіннен қалмай барып, қиялыңа қанат бітір. Бұл –

Миллерстаундағы Ист-Энд сауда орталығында орналасқан, Barnes and Noble

іргесіндегі «Жейми туындылары».

Әзіл

Жыл өткен сайын әзілге деген қоғамдық көзқарас өзгереді, жарнамада кезде-

сетін әзіл аралас әдістер де өзгереді. Әзіл – әрдайым назар аудартудың тиімді

құралы, бірақ сәтті шыққан әзіл қазіргі әзіл-оспақ үрдістерді бейнелеуге тиіс. Өз

жанынан қосып айту немесе бір жолдан тұратын арсыз әзіл – бір кездері жарна-

малық әзілдің қайнар бұлағы болды, бірақ қазір орнына ойып тұрып сатира мен

пародия келді. Юмор көбінесе сюжет желісі немесе кейіпкерлердің қарым-қаты-

насына байланысты драматизациямен ұштастырыла пайдаланылады.

Кейбір юмор біртүрлі оғаш естіледі, кейбірі жылы тиеді, енді бірі фарсқа ұла-

сып жатады. Назарыңызға түрлі коммерциялық өніммен бірге берілетін әзіл тү-

рін ұсынамыз.

Авторы – Майк Луома, копирайтер.

131

Жарнама мен хабарлама

Музыка

Осыған дейін музыкалық жарнама – аудиторияны өнімді есте сақтауға үйір

етудің ең тиімді әдістерінің бірі саналды. Кейбір тарихшылар Pepsi-Cola-ның бас-

тапқыдағы өркен жаюы мен Coca-Cola бәсекелесі ретіндегі жетістігін 1930 жыл-

дардағы «Pepsi-Cola сусағанның шөлін басады... никель, никель, никель...» музы-

калық жинглімен байланыстырады. Жинглдің сәтті шығуы дәл осы жарнамалық

форматтың дамуына ықпал етті. Бір кездері радио немесе теледидардан бір ән

құлақ құрышыңызды қандырып, кенет әлгі әуез попса емес, жарнама екеніне кө-

зіңіз жеткен сәт есіңізде ме?

Продюсер Сьюзан Гамильтон Broadcasting журналында музыка әлі де

эмоциялық дүние екенін қарастырды. Таспаға жазылған дыбыс секілді

естілетін жарнаманы дайындауымыздың бірден-бір себебі – тыңдарманды

елең еткізіп, назарын баурап алу. Радиодан жарнама беріле қалса, балалар

бірден бұранданы бұрай жөнеледі деп жиі естіп жатамыз.

Бірақ роликтеріңіз ән сияқты әуезді келсе, балалар бұрандаға жеткенше,

олардың зейінін аулап үлгересіз.

30 секунд

ВИДЕО АУДИО

Бала асүйдегі үстел басында отыр.

Анасы газ плитасына тағам пісіріп

тұр.

БАЛА: Кешкі асқа қандай тамақ, апа?

Анасы үстелге бір тәрелке брокколиді

«Mellowbutter» құтысымен бірге

қойды.

АНАСЫ: Саған арнап пайдалы нәрсе

әзірлеп жатырмын.

БАЛА: Ой, брокколиді суқаным

сүймейді. Дәмі құрысын.

MELLOWBUTTER ҚҰТЫСЫНА ЖАН

БІТЕДІ ДЕ, ҚАҚПАҒЫН КӨТЕРЕДІ.

MELLOWBUTTER: Бірақ май

қосылғанда олай бола қоймас.

БАЛА: Бұны кім айтты?

MELLOWBUTTER: Мен, Mellowbutter

ғой. Менен дәм ауыз ти, ұнатып

қаласың.

БАЛА: Ммм, білмеймін. Жарайды.

БАЛА БРОККОЛИГЕ КӨБІРЕК ДӘМ

КІРГІЗУ ҮШІН ҮСТІНЕ MELLOWBUTTER

САРЫМАЙЫН ЖАҒАДЫ.

БАЛА: О, мынау жақсы екен.

АНАСЫ, БАЛА ЖӘНЕ MELLOWBUTTER

ҚҰТЫСЫНЫҢ СӘУЛЕСІ.

MELLOWBUTTER: Мені шпинатқа

қосып көр, келесі жолы оны да ұнатып

қаларсың.

ЖЫМИЫП ТҰРҒАН MELLOWBUTTER

ҚҰТЫСЫН ІРІ ПЛАНҒА АЛУ.

ДИКТОР: Mellowbutter бәрін де дәмді

етеді.

4-ТАРАУ

132

ВИДЕО АУДИО

САУСАҚПЕН БАСЫП ЖАТҚАН САҒАТ

ҚОҢЫРАУЫН ІРІ ПЛАНҒА АЛЫП КӨРСЕТУ.

КАДРДЫ КЕРІЛІП-СОЗЫЛЫП ОЯНЫП ЖАТҚАН

АТА-АНАҒА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

КАДРДЫ ЖАРЫҚТЫ ЖАРҚ ЕТІП ЖАҚҚАН

ҚОСҚЫШҚА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

МУЗЫКА

КАДРДЫ СУ АҒЫЗҒАН КРАНҒА КҮРТ АУЫСТЫРУ. Дүйсенбі, сергек сезінем.

КАДРДЫ ҚОСЫЛҒАН ДУШҚА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

КАДРДЫ ЖАҢА ОЯНҒАН БАЛАҒА КҮРТ

АУЫСТЫРУ.

КАДРДЫ ТОСТЕРДІ ТӨМЕН БАСҚАН СӘТКЕ ТЕЗ

АУЫСТЫРУ.

Сейсенбі, жаңа күйге

бөленем.

КАДРДЫ ТОҢАЗЫТҚЫШ ТҰТҚАСЫН ЕКІ-ҮШ

МӘРТЕ ТАРТҚАН СӘТІНЕ КҮРТ АУЫСТЫРУ.

КАДРДЫ КОФЕПОТТЫ КОФЕМАШИНАДАН

АЛҒАН СӘТКЕ КҮРТ АУЫСТЫРУ.

Сәрсенбі, жеңіл сезінем.

CLOROX® МАЙЛЫҒЫН CLOROX® МАЙЛЫҚ

КАНИСТРІНЕН АЛЫП ЖАТҚАН КАДРДЫ ІРІ

ПЛАНМЕН КӨРСЕТУ.

КАДРДЫ ТОҢАЗЫТҚЫШ ТҰТҚАСЫН

МАЙЛЫҚПЕН СҮРТІП ЖАТҚАН ӘЙЕЛДІҢ

ҚОЛЫНА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

Саған саусағымды

тиігізсем,

өмір нұрлана бастайды.

КӨЛІК ЕСІГІН АШЫП ЖАТҚАН ЕРКЕКТІҢ

ҚОЛЫНА АУЫСУ.

ЖАБЫЛҒАН ҚАҚПА ЕСІГІН ІРІ ПЛАНМЕН КЕСУ.

КАДРДЫ МЕКТЕП АВТОБУСЫНЫҢ КІРЕ БЕРІС

ТҰТҚАСЫНАН ШАП БЕРІП ҰСТАҒАН БАЛАҒА КҮРТ

АУЫСТЫРУ.

Жарнамалық роликтерге арнап шығарылған көптеген түпнұсқа әуендер та-

нымал хитке айналғаны баршаға аян, дей тұрсақ та, бірсыпыра жарнамада тұ-

рақты танымал поп-музыка қойылды, ән де халық санасында өніммен байланыс-

ты сақталып қалғаны рас. Шын мәнінде, түпнұсқа әрі танымал музыка мұндай

ассоциация тудыруда айтарлықтай тиімді болды, қалың қауым Coca-Cola неме-

се McDonald’s сияқты жарнама берушіні, алдымен тақырыптық музыканың ар-

қасында есте сақтап, көз алдына келтіреді, содан кейін ғана сату туралы нақты

мессежбен байланыстырады. Телевизиядағы музыкалық жарнама үлгісі ретінде

«Сипап басыңыз» (Keep Touching) деп аталатын Clorox® жинглін қарастырайық.

133

Жарнама мен хабарлама

КАДРДЫ ГЛОБУСТЫ АЙНАЛДЫРЫП ОТЫРҒАН

БАЛАНЫҢ ҚОЛЫНА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

КАДРДЫ ОЙЫНШЫҚПЕН ОЙНАП ОТЫРҒАН

БАЛАНЫҢ ҚОЛЫНА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

Бейсенбі, көңілім сайрай

жөнеледі.

ПУЛЬТТІ CLOROX® МАЙЛЫҒЫМЕН СҮРТІП

ЖАТҚАН ӘЙЕЛДІҢ ҚОЛЫН ІРІ ПЛАНДА КӨРСЕТУ.

КАДРДА ЛИФТІНІҢ ЖОҒАРҒЫ ПЕРНЕСІНЕ

БІРНЕШЕ РЕТ ТИГЕН ҚОЛДАРДЫ КӨРСЕТУ.

Ісімді жан-тәніммен

сүйетінімді сезсем,

езуімді жия алмаймын.

ПЕРНЕТАҚТАНЫ БАСЫП ОТЫРҒАН ЕР АДАМНЫҢ

ҚОЛЫМЕН КАДРДЫ КЕСУ.

КАДРДАН ТЫС МӘТІН:

Біз күні бойы көп нәрсеге

қол тигізіп, сипаймыз.

КАДРДЫ КІРЕБЕРІС ЕСІКТІҢ АШЫЛҒАН СӘТІНЕ

КҮРТ АУЫСТЫРУ.

КАДРДЫ ГАЗ ПЛИТАСЫНЫҢ ҚОСЫЛҒАН

СӘТІМЕН КЕСУ.

Сондықтан

КАДРДЫ ВАННАДАҒЫ КРАННАН СУ АҒЫЗҒАН

СӘТКЕ АУЫСТЫРУ.

КАДРДА ВАННАНЫҢ ЖАН-ЖАҒЫНА СЕБІЛГЕН

CLOROX® ДЕЗИНФЕКЦИЯЛЫҚ СПРЕЙІН

КӨРСЕТУ.

Clorox® дезинфекциялық

өнімдері заттың

КАДРДЫ ТЕЛЕВИЗОРДЫ ПУЛЬТПЕН ҚОСЫП

ЖАТҚАН ҚОЛҒА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

бетінде 48 сағатқа дейін

тіршілік ететін

КАДРДЫ ЖАРЫҚТЫ СӨНДІРІП ЖАТҚАН

ҚОСҚЫШҚА КҮРТ АУЫСТЫРУ.

микробтарды өлтіруге

көмектесетіні қандай

жақсы.

КАДРДЫ БІР ЭКРАНДА ПАЙДА БОЛАТЫН

ТӨРТ ӨНІМНІҢ КӨРІНІСІНЕ КҮРТ АУЫСТЫРУ:

CLOROX® МАЙЛЫҚТАРЫ, CLOROX®

АҒАРТҚЫШЫ, CLOROX® УНИТАЗ ТАЗАРТҚЫШЫ

ЖӘНЕ CLOROX® СҮРТКІШ СПРЕЙІ.

ҚОЛ СОЗЫЛЫП, ЭКРАННЫҢ ОРТАСЫНА ТИЕДІ.

ТИТР: CLOROX® ЛОГОТИПІ. СИПАП БАСЫҢЫЗ.

CLOROX – Clorox компаниясының тіркелген сауда белгісі және пайдалануға рұқсат

Рэп ретінде тыңдарманға жол тартқан төмендегі радиоролик нақты музыка-

мен және музыкасыз берілген жарнамалық мессеж:

4-ТАРАУ

134

10 мыңнан арзан бағасы

Hyundai сатып аласыз.

Кез келген күн қалаңыз!

10 мыңнан кем Hyundaі бағасы!

10 мыңға жетпейді бағасы

Hyundai сатып аласыз.

Бүгін… әлде кез келген күн қалаңыз!

10 мыңнан кем Hyundaі бағасы!

Көлік алуды қаласаңыз,

Талғамға қарай таласамыз!

Робинсондағы Hyundai

10 мыңнан кем бағасы-ай!

Аз төлейсің, көп шығындалмай!

Қолың жетсе – су жаңа Hyundai!

Ақшаңды ескі-құсқыға салдың ба?

Біреудің қаңсығынан ашуыңды алдың ба!

Дөңгелек, мотор, тежегіш тезірек тап –

Қыруар ақша шашып, дейсің-ау – «Қап!»

Орнына қайта жаңасын аласың!

Жететін жеріңе қиналмай барасың ...

Алаңсыз көңіл, кепілдігі тағы бар,

Жүздеген мильге оңай шабасың...

Кепілдікке берілген сан тарау,

Жол қадірін күлімдеп жүріп табасың.

Робинсондағы Hyundai

10 мыңнан кем көлігіңнің бағасы-ай!

Авторы – Майк Луома, копирайтер

Музыкалық клиптерде пайдаланылатын тәсілдер жас аудиторияға бағыттал-

ған жарнамаға бейімделген. MTV-дің сахналық, би, поп, электронды және саунд

техникалары – көптеген телевизиялық жарнамалардың түп қазығы. Broadcasting

& Cable журналы аталған роликтерді былайша сипаттайды: «Сюрреалистік әрі

секске бағытталған күрт ауысатын кадр, жарық жолақтары, жарқын түстер, қат-

ты рок-музыкамен, оптикалық иллюзиямен және диалогтың аздығымен ерекше-

ленеді». Келесі беттегі Lеvi’s жарнамасы – кадрлама емес, бас-аяғы толық ролик-

тің фотосуреттер сериясы. Қазіргі музыка ырғағында ракурс, ірі план, кадрды

күрт ауыстыруды қалай пайдалануға болатынына зер салыңыз. Компьютердің

көпқырлы технологиялық әлеуеті көптеген интернет-жарнама модельдерін

мультисенсорлық ырду-дырдуға айналдырды.

135

Жарнама мен хабарлама

LEVI’S жарнамасы – 30 секунд

ӘНШІЛЕР:

Түнде де, күндіз де

жинсыны тастамаймын,

У буп-буп у-боп.

Бұл – шындық.

У буп-буп у-боп.

У буп-буп, у-ха у-буп.

Саған құйып қойғандай

тұру үшін,

тек сен үшін жинақы етіп

тіккен шебер.

Levi’s-тің 501 шалбары.

Levi’s-тің түймесі бар,

501 үлгідегі жинсы

шалбары,

Оның түймесі бар,

Осыдан соң алғың

келер?

У буп-буп у-буп.

Драматизация

Драматизация, шын мәнінде, 30 немесе 60 секунд ішінде ұсынылған қысқа

қойылым. Көптеген коммерциялық сахналар стандартты пьеса формасына сай

келеді (10-тарауды қараңыз), бұл иландырудың басты кезеңдерін – экспозиция,

шиеленіс, үдемелі әрекет, шарықтау шегі, кейде резолюцияны да бейнелейді.

Басқаша айтқанда, драматизация аудитория назары мен қызығушылығын өзіне

аударатын, шиеленіс тудырып, бір немесе бірнеше кейіпкердің басына түскен

4-ТАРАУ

136

Top-Round мейрамханасы

: 60

GPS-локатор қосылған телефондағы біржақты әңгіме.

(FX арнайы эффектілер: автокөлік интерьеріндегі жүйткіген дыбыс).

VX (Визуалды эффект): екі қолым да бос, сондықтан бәрі дұрыс.

Аллигатор байтс (Alligator Bites) деп айттың ба?

GPS жүйесі: оңға бұрылыңыз. 80-автомагистральдан шығатын

23 шығаберіс жол осында екен.

VX (Визуалды эффект): діттеген жерге жетіп қалдым. Уинтроптағы Top-

Round мейрамханасы, дұрыс па? (Пауза). Top-

Round! Жүйеден ажырап қалдым ба?

Top-Round, – дедім ғой! Діттеген жерге жетіп

қалдым.

GPS жүйесі: оңға бұрылыңыз.

VX (Визуалды эффект): Иә, мен де Top-Round-қа жеткенімізге сенбеймін.

Ойымда жүр. Zeke Martin квартеті әр демалыс

күндері жанды дауыста ойнайды. Менің ойымда

жүргені...(пауза). Иә, білем.

GPS жүйесі: оңға бұрылыңыз.

VX «Визуалды эффект» (Surf and Turf) деген жазуы

бар жер ғой, дұрыс па? О, мен жазуды көріп

тұрмын: Top-Round!

Holiday lnn Express-тің дәл жанында. Мынау не?

(Пауза). Сен Top-Round-тың жаңа террасасында

тұрсың-ау? Керемет! (Арнайы эффектілер: көлікті

өшіріп, есігін ашу) бара жатырмын! Енді майда

қабырға немесе отқа қақталған қабырға жеймін

бе, әлде теңіз тағамына тапсырыс берем бе, соны

шешу керек… (қарауытады).

Диктор:

Top-Round мейрамханасына түскі не кешкі ас

ішуге келіңіздер не болмаса жақында ашылған

террасасына келіп демалыңыздар! Ал демалыс

күндері ZMQ квартетінің өнерін тамашалаңыздар!

Top-Round, Уинтроптағы 23 шығаберіс жол.

Авторы – Майк Луома, копирайтер.

қиындықты шешетін эпизод. Кейбір драмалық роликтер кейіпкерлерді белгілі

бір реквизитке орналастырады (радиодан берілетін Top-Round мейрамханасының

жарнамасы сияқты), ал кейбіреулері арнайы сайты белгіленбеген жеке «диалог-

ты» қояды.

137

Жарнама мен хабарлама

Формат комбинациялары

Жарнама мен хабарлама әдетте бірнеше форматтан жинақталады, кейде бір

формат басқасынан басымдау болады. Марапатқа лайық мұндай жарнама үл-

гісі ретінде IBM-нің Skates жарнамасын атауымызға болады, онда басты формат

түрлерінің барлығы кездеседі. Skates – мәселені басты кейіпкер шешетін нағыз

драматизация. Музыка жарнаманың бірінші бөлігін түгел дерлік сүйемелдей-

ді. Өнім қызметін сипаттайтын баяндау, тікелей сату әдісін пайдаланады. Чарли

Чаплиннің «Кезбе» (Tramp) кейіпкерінің фарсқа толы әрекеттерінен қылаң бере-

тін юмор қойылымның өне бойынан табылады. Төменде берілген роликтің тұ-

тынушы пікірін білдіретін аспектісін байқай аласыз ба? Ешбір тірі жан мұндай

өнімді мақұлдамаса да, жарнама дара тұлға Чарли Чаплиннің өніммен ұқсас-

тығын өзара байланыстырады, сол арқылы «этостық тұлға» аспектісін назарға

ұсынады.

қарапайым қызметкер

былай тұрсын

(Уолц музыкасы

қосылады) әбден

ысылған һәм сенімді

жүйеге мұқтаж,

[Музыка ойнайды]

ABRCA: Бүгінгі әлем өте

жылдам өзгеруде,

тіпті компаниядағы

ақылды

әрі керемет

менеджердің өзі

өйткені қайнап жатқан

жұмысты бақылауында

ұстағысы келеді.

4-ТАРАУ

138

(Уолц музыкасы

қосылады)

(Музыка)

Шаруа қарқын алып,

қыза түскенде...

құқайдың көкесін

көресің...

Шатақтың да шығып

кетуі мүмкін.

139

Жарнама мен хабарлама

(Музыка)

(Апат)

(Музыка)

бәрі қабаттасып-ақ

кетеді.

Өз уақытында

үлгерейін десең,

(Музыка)

Ебін таппасаң

қадағалау жайына

қалады

және

4-ТАРАУ

140

мұрттай ұшасың...

көздеген менеджер

IBM-нің дербес

компьютері…

бәрін бақылауды

бабына келтіреді...

шалқаңнан түсесің.

жаңа заманның

құралын кәдесіне

жаратады,

Мұндайда

жылдамдатып

дамытуды

өндірте қызмет етуге...

әдемілеп кесіп-пішіп...

апшыны қуырмай...

141

Жарнама мен хабарлама

әрі нық тұрып

Бұл бизнестің

қиындығын еңсеруге

көмектеседі...

(Музыка)

және менеджерге

қолғабыс етіп

көтерілуге жол салады.

Коммуникация

арналарын қосып

қойыңыз...

қуантыңыз,

(Музыка)

сөйтіп, компанияның

шоқтығы биік

маманына айналыңыз!

4-ТАРАУ

142

Дайындағандар – Лорд Желлер, Федерико, Эйнштейн, Inc. (Lord. Geller,

Federico, Einstein, Inc.). Автор – Боб Сарлин, көркемдік жетекшісі – Мэтти

Морант, креативті директор – Томас Мэбли. IBM рұқсатымен ұсынылды.

IBM дербес

компьютері.

Іргеңіздегі сауда

нүктесін білу үшін, бізге

хабарласыңыз!

Кейбір жарнама, шын мәнінде, шағын драмалық сериал, онда бір немесе

бірнеше кейіпкер роликтің жалғасқан сериясында әртүрлі ситуацияға тап бола-

ды, ал жарнама берушінің өнімі – пьесаның фокусы. Осы үлгідегі ең ұтымды әрі

мінсіз жазылған жарнама ретінде Sprint PCS серияларын айтуға болады. Оқиға-

ның бұрыннан келе жатқан кейіпкері түрлі жерге және түйткілді ситуацияға тап

болады. Әрбір жарнамада ол еміреніп отырған көрерменге Sprint PCS мәселені

қалай шешетінін көрсетеді. Драма мен юмордың тамаша үйлесіміне және осы

жарнама серияларынан айқын аңғарылатын түйткілді шешудің ұйымдастыру-

шылық әдісі қалай қолданылғанына зер салыңыз. Сценарийде өнім эпизодтары-

ның фотосуреттері қоса берілген.

SPRINT: «LEMONS/REV1/MASTER BRAND»

КАДР КОТТЕДЖДІҢ СЫРТЫНДАҒЫ КӨК ШАЛҒЫНДА КАРТА ОЙНАП, ЖУРНАЛ

ОҚЫП ОТЫРҒАН БЕС ӘЙЕЛДІҢ (30-ЖЫЛДАРДЫҢ ОРТА ТҰСЫ) КӨРІНІСІМЕН

АШЫЛАДЫ, АРАСЫНДА БРАЙАН ДА БАР. ӘЙЕЛДЕРДІҢ БІРІ ПРОБЛЕМАСЫН

ТҮСІНДІРЕ БАСТАЙДЫ:

1-ӘЙЕЛ: Оны шақырам да: «Балғын лимоннан әкелші», – деп айтам...

Ол әкеледі ...

БІЗ КӨЛ БЕТІНДЕГІ КАНОЭДАН БІРЕУДІҢ: «КӘНЕ, МЕНІ ІШКЕ

ЖІБЕР», – ДЕП АЙТҚАН ДАУСЫН ЕСТИМІЗ. БРАЙАННЫҢ

ДА БАР ЕСТІГІСІ КЕЛГЕНІ ОСЫ ЕДІ. ОЛ БАСЫН ЕҢКЕЙТЕДІ,

РИЧАРД СИММОНС СӨЙЛЕЙДІ:

СИММОНС: Дыбысымды шығармай отырам...

143

Жарнама мен хабарлама

БРАЙАН: Ричард Симмонс.

2-ӘЙЕЛ: Дамылдап алсын...

ЕНДІ БІЗ РИЧАРДТЫ ӘНДЕТКЕН ЖӘНЕ БИЛЕГЕН КҮЙІНДЕ

КӨЛ БЕТІНДЕГІ КАНОЭДАН КӨРЕМІЗ. Ол жарнаманың

басынан аяғына дейін әндетеді.

Әйелдің шыдамы таусылады. Орнынан атып тұрады.

3-ӘЙЕЛ: Біле білсең...

ӨРЕ ТҮРЕГЕЛЕДІ, БІРАҚ БРАЙАН ӘЙЕЛ МЕН КӨЛДІҢ ҚАҚ

ОРТАСЫНА ТҰРА ҚАЛАДЫ.

БРАЙАН: Бұл оның кінәсі емес. Бұл жасушалық кедергілер.

Мұнда Sprint түгелімен цифрлық, түгелімен PCS (дербес

коммуникациялық қызмет) форматындағы ең үлкен

жалпыұлттық желі орнатты, сондықтан телефон қоңырауын

еш кедергісіз қабылдай бересің.

ЗАҢДЫ: Жалпыұлттық желі 230 миллион тұрғынды қамтиды.

БРАЙАН ӘЙЕЛГЕ PCS ТЕЛЕФОНДЫ ҰСТАТАДЫ, ӘЙЕЛДІҢ

АШУЫ ҚАЙТАДЫ, ӘЙЕЛДЕРДІҢ БӘРІ БРАЙАНҒА РИЗА

БОЛАДЫ.

3-ӘЙЕЛ: КӨП РАҚМЕТ.

2-ӘЙЕЛ: Кім екен өзі?

БРАЙАН: Мүмкін, кей адамға көңіл бөліп, құлақ түрудің мүлде қажеті

жоқ.

Ричард: Әй, естідім.

(ТИТР): PCS-тің 39.99$-ға

4 000 МИНУТТЫҚ БҮКІЛ ЕЛ БОЙЫНША

ҚАЛААРАЛЫҚ БАЙЛАНЫС ҚОСЫЛҒАН, ТЕГІН ӘРІ ЖАҚСЫ

ҰСТАЙТЫН ТАРИФІ

WWW.SPRINTPCS.COM 1 800 480 4 PCS

ЗАҢДЫ: КЕЗ КЕЛГЕН УАҚЫТТА ПАЙДАЛАНУҒА ЖАРАЙТЫН 350

МИНУТ + ТҮНГІ ЖӘНЕ ДЕМАЛЫС КҮНДЕРІ ПАЙДАЛАНАТЫН

3 650 МИНУТ. 1 ЖЫЛДЫҚ КЕЛІСІМ МЕН КРЕДИТТІ

МАҚҰЛДАУ ТАЛАП ЕТІЛЕДІ. ТАРИФТІ ІСКЕ ҚОСУҒА НЕ

ТОҚТАТУҒА ТӨЛЕМ АЛЫНАДЫ.

SUPER: SPRINT PIN DROP.

ТИТР: SPRINT DIAMOND ЛОГОТИПІ.

39.99$-ға 4000 МИНУТТЫҚ БҮКІЛ ЕЛ БОЙЫНША

ҚАЛААРАЛЫҚ БАЙЛАНЫС ҚОСЫЛҒАН. WWW.SPRINTPCS.

COM 1 800 480 4 PCS

4-ТАРАУ

144

ЗАҢДЫ: КЕЗ КЕЛГЕН УАҚЫТТА ПАЙДАЛАНУҒА ЖАРАЙТЫН 350

МИНУТ + ТҮНГІ ЖӘНЕ ДЕМАЛЫС КҮНДЕРІ ПАЙДАЛАНАТЫН

3 650 МИНУТ. 1 ЖЫЛДЫҚ КЕЛІСІМ МЕН КРЕДИТТІ

МАҚҰЛДАУ ТАЛАП ЕТІЛЕДІ. ТАРИФТІ ІСКЕ ҚОСУҒА НЕ

ТОҚТАТУҒА ТӨЛЕМ АЛЫНАДЫ.

КАДРДАН ТЫС

МӘТІН ТЕГІ:

Sprint-те 4 000 минут үшін 39,99$.

145

Жарнама мен хабарлама

WGCU Бұқаралық медиа жұмысының игілігін дәлелдеу.

Телесценарий: 60

Оқыту, көңілін көтеру, қызықтыру.

Бұл – WGCU қорының миссиясы.

«Зерек балалар» (Сurious Kids) жобасы мен Неапольдегі «Голизано балалар

музейімен» серіктестігімізді мақтан тұтанымыз да сондықтан.

Біздің C’Mon-дағы WGCU «Зерек балаларды дамыту» орталығы –

жеткіншектерді білімге баулып, жетілдіруге арналған керемет жер.

Біздің C’Mon-дағы WGCU орталығы әртүрлі жастағы балаларды оқытқанда

Промо-ролик

Коммерциялық емес ұйым промо-роликтері және табыс түсіруді көздейтін

компания промо-роликтері деп екіге бөлінеді. Екіншісі жарнамаға жатпайды

және өнім, қызмет түрін тікелей жарнамаламайды, компания туралы жақсы ой

қалыптастыруды мақсат тұтады. Мұндай презентация түрлерін бұқаралық теле-

радио хабарларын әзірлейтін андеррайтерлер мен корпоративтік демеушілерге

арналған промо-роликтерден жиі байқаған боларсыз. Ондағы мақсат – сізге осы

ұйым ұсынатын нақты өнім не қызметті сатып алу қажет болған кезде, ұйым жа-

йында ой салу. Біріншісі, қоғамдық хабар тарату станцияларынан радиостанция

мен оның бағдарламаларын көбіне қаражат жинау кезінде насихаттайтын про-

мо-роликтер. Коммерциялық радиостанциялардан берілетін, жоғарыда аталған

промо-ролик түрлеріне жатпайтын роликтер алда көрсетілетін бағдарламалар

мен қызметтерді насихаттайды. Радиода істеуге ынтызар болсаңыз, радиостан-

цияға арналған промо-ролик сценарийін жазуға және шығармашылық өндіріске

қызығушылығыңыз артуы кәміл.

Төменде Оңтүстік-Батыс Флорида жағалауындағы Флорида университетінде

WGCU Public Media дайындаған және эфирге жіберген қоғамдық хабар тарату

промо-роликтерінің бес үлгісі келтірілген. Промо-ролик қоғамдық хабар тара-

тудың негізгі аспектілерін жақсы, мұқият жазуды білдіреді; мәселен, қоғамдық

хабар таратудың негізгі миссиясымен байланысты шоуды насихаттау, балалар-

ды оқыту; танымал бағдарламаны тікелей эфирден тамашалау үшін аудитория-

ны радиостанция студиясына келтіре отырып, аудиториямен қарым-қатынасты

жақсарту; радиостанцияның қамту аймағындағы өзекті мәселелерге қатысты

бағдарламаларды насихаттайтын екі ролик және WGCU менеджері Рик Жонсон-

ның қауымдастық игілігіне арналған радиостанция қызметтеріне және оны мем-

лекеттік бюджетте одан әрі қаржыландыру қажеттілігіне қатысты мәлімдемесі.

Қысқа, нұсқа жазу және нақтылық промо-роликтің басты белгісі екеніне мән

беріңіз. Ұйым жұмысының басқа аспектілеріне нұсқайтын әдебиеттерге назар

аударыңыз. Позитивті болу және жақсы ниетте болу өте маңызды. Мәселен, соң-

ғы промо-роликте, менеджер Рик Жонсонның қаржылай қолдау көрсету туралы

мәлімдемесінде мемлекеттік шенеуніктердің қоғамдық хабар таратуды қаржы-

ландыруға келгенде енжарлық танытуы – тіпті аудитория губернаторды осындай

қолдауға көндіру қажеттігін түсінген күнде де – нысанға алынбайды.

4-ТАРАУ

146

:60

Оқыту, көңілін көтеру және қызықтыру.

Бұл – WGCU Public Media миссиясының мәні.

Біздің «Зерек балалар» жобасы бәріміздің басымызды бір қауымдастыққа

біріктіреді және қауымдастықты WGCU орталығымен сабақтастырады.

WGCU «Зерек балалардың» отбасылық шеберханасымен бірге Ли, Колер

және Шарлотт өңірлеріндегі бастауыш мектептермен де жұмыс істейді.

Мақсатымыз ата-аналарға үйрету шеберханасын ұсыну.

Балалардың қолынан шығатын әрі балаларға арналған «Зерек балалар»

телешоуы кішкентай тұрғындарға Оңтүстік-Батыс Флориданың әр бұрышын

аралатады және балаларды қоршаған әлеммен жақынырақ таныстырады.

Біздің Неапольдегі «Голизано балалар музейіндегі» «Зерек балаларды

дамыту» орталығы – жасөспірімдердің оқып, кемелденуі үшін керемет жер.

Іргесі берік қауымдастық қалауда... барлық жастағы баланы оқытудан артық

не бар.

WGCU Оңтүстік-Батыс Флорида болашағының кетігін тауып, қалануға үлес

қосатынын мақтан тұтады.

:30

WHYS студиялық шоуына шақыру.

Рос Аткинс.

«Бұл – BBC-дің World Have Your Say жүргізушісі Рос Аткинс – Оңтүстік-Батыс

Флорида тыңдармандарын тікелей эфирде өтетін студиялық шоуымызға

шақырамыз. Біз WGCU Бұқаралық медиасында сәрсенбі күні, 13 қаңтарда

студиялық шоу түсіреміз және сіздің көрермен қатарында болғаныңызды

қалаймыз. Сізді жаһандық пікірталасымызға қатысуға шақырамыз... World

Have Your Say-дың қалай эфирге әзірленетінін өз көзіңізбен көріңіз... және

идеяларыңызды әлеммен бөлісіңіз. Орын алып қою үшін wgculive@gmail.

com-ға өтіңіз немесе 239.590.2507. 1 нөміріне қоңырау шалыңыз, 13

қаңтар күні, World Have Your Say Оңтүстік-Батыс Флоридаға ат басын бұрған

кезде, өзіңізбен қауышуды асыға күтеміз».

және үйреткенде PBS-тегі өз сүйікті жұлдызымен кездесуге мүмкіндік

сыйлайды.

Іргесі берік қауымдастық құруда кез келген жастағы баланы оқытудан артық

не болуы мүмкін...

WGCU Оңтүстік-Батыс Флорида болашағының кетігін тауып, қалануға үлес

қосатынын мақтан тұтады.

147

Жарнама мен хабарлама

Люсия промо-ролигі

Флорида – адам саудасы жүргізілетін басты штат, мұнда, негізінен, жас

әйелдер жалған уәдеге сеніп, шекара асып, құлдыққа тартылады.

Мұның тамырын түбірімен жою мақсатында әйелдердің өзі аналары мен

кішкентай сіңлілерінің қамын ойлап, аянып қалып жатқан жоқ.

Хатты тәпсірлеуші: «Бұл елге қалай тап болғанымды көріп отырсыздар.

Әйтеуір, аман қалдым, бірақ жүрегім қырық жамау. Анашым, жалынамын,

кішкентай сіңлімнің мұндай саяхатты бастан өткеруіне жол бере көрмеңіз».

Люсияның хаты. 12 қаңтар күні түскі уақытта және кешкі сағат 8-де

Флориданың оңтүстік-батысынан берілетін WGCU–NPR-ді тыңдаңыздар.

ЖАРНАМА ТАҚТАСЫ

Дуг: «Оның хатын тыңдаған сәтте тұла бойыммен сезген нәрсем – соттың

WGCU Сіздің дауысыңыз 104: Тәуелді : 26 промо

ВИДЕО АУДИО

(Көңілді музыка).

ЖАСЫЛ ЭКРАН Мен – Рашель Гроссман, сіздерді

ортамызға қосылуға шақырамын,

тәуелділік, шын мәнінде, неден

туындайтынын бірге зерделеп

көрелік. Соңғы кездері алкогольге,

заңсыз есірткіге, ауруды басатын

дәріге аса тәуелділіктің белең алу

мәселесі төңірегінде WGCU әңгіме

қозғайды, тәуелді жандардың қазіргі

жағдайы мен жүрек түбіндегі үмітін

де талқылайды!

Бейсенбі күні кешкі сағат 8-де WGCU

TV-де бізге қосылыңыз. Сарапшылар

мен оңалып келе жатқан тәуелді

жандар өз пікірімен бөлісетін

болады, студияға келіп түскен

көрермен қоңырауларына жауап

береді.

(УАҚЫТ ТАМАМДАЛАДЫ).

БҰЛ СІЗДІҢ ДАУЫСЫҢЫЗ...

БҮГІН КЕШКІ 8-де WGCU-ТВ МЕН

РАДИОСЫНДА

ЖОЛЫҚҚАНША!

4-ТАРАУ

148

Рик Жонсон Армысыздар, мен – Рик Жонсонмын!

Бас директор Флорида губернаторы мен заң

шығарушы билік штатымыздың

бюджетін бекіту үшін жұмыс

істейтіндіктен, WGCU Бұқаралық

медианың сіздерге Флорида

жайында жаңалық пен ақпарат

жеткізудегі маңызды рөлі туралы

сөз қозғағым келіп тұр. WGCU

телевизиясы–Флорида арналарының

заң шығарушы билік пен Жоғарғы

сот істері туралы ақпарат тарату

бойынша бүкілштаттық жеткізу

жүйесінің бір бөлігі. WGCU радиосы –

сізді төтенше жағдай туралы

құлақтандыра отырып, ресми

эвакуация жолдарын хабарлайтын

мемлекеттік радиостанциялар

желісінің бір бөлігі.

WGCU Бұқаралық медиа

құлдық бойынша істі қудалауы тұрғысынан менің миссиям қандай екенін

еске салды, себебі әлгі қыздың басынан өткергенін енді ешкімнің басына

салмасын».

Жанель: «Бұл әйелдер осында келгенде, көпшілігінің жасы 15-ке де

толмаған еді, олар адам төзгісіз қиянат көрді, талай мәрте ары төгілді. Біз

олардың Гватемаладағы отбасыларынан жыраққа кетіп, Мексика арқылы

койотпен өтіп, Флоридаға табан тірегенде не жағдай болғанын баяндайтын

оқиғаларын бір хатқа жинақтадық. Адам саудасы туралы CD дайындауға

көмектескен әйелдер – Флориданың оңтүстік-батысында адам саудасында

сатылған әйелдер еді».

Хатты тәпсірлеуші: «Оған дауыс шығармай, ақырын кетуді бұйырды.

Әйел бірге еріп кетті, бірақ бізбен бірге бөлмеде отыру үшін қайтып

оралмады...»

Эми: «Марта, Гватемалада сол бұрынғы 17 жастағы бойжеткен болсаң,

осы әрекетке қайта барар ма едің?».

Марта: «Жоқ. Әрине, жоқ. Өмір бойы сол жерде үй шаруасымен

айналыссам да, мұнда аяқ баспас ем».

Эми: «Люсияның анасына жазған хаты, адам саудасын тоқтату туралы

өтініші. Келесі».

149

Жарнама мен хабарлама

Алдыңғы алты сценарий авторы WGCU Бұқаралық медиа, Форт Майерс – Неаполь,

Флорида (Fort Myers-Naples, Florida)

WGCU телевизиясы – 60 сағаттан

астам стандартты бағдарламалар

апталығына қатысатын Оңтүстік-

Батыс Флорида балаларына

арналған мектепке дейінгі сынып

сағаттары.

Сондай-ақ біз жыл сайын шеберлік

сыныптарын, түрлі презентация мен

экскурсиялар ұсыну үшін ондаған

мектепен жұмыс істейміз.

Губернатор – Рик Скотт.

Флорида штаты

(850) 488-7146

(850) 487-0801 (факс) Электронды

пошта: http://www.flgov.com

/contact-gov-scott

/email-the-governor/

Мемлекеттің бізді қаржыландыруы –

өте маңызды (бұл жоғарыда айтып

өткен қызметтерді ұсынуымызға

және PBS пен NPR-дің тамаша

бағдарламаларын, сондай-ақ мәні

зор жергілікті бағдарламаларды

көрсетуімізге мұрындық болады).

Толық ақпаратты wgcu.org сайтынан

алуға болады. WGCU-дің Оңтүстік-

Батыс Флоридадағы өмір сүру

сапасында атқарар рөлі бойынша

пікір бөліскіңіз келсе, экрандағы

төменде көрсетілген нөмір бойынша

Губернатор кеңсесіне хабарласа

аласыз.

САЯСИ РОЛИК

Соңғы бірнеше онжылдықта медиа, әсіресе телевизия Америкадағы сайлау

науқанының шешуші факторына айналды. Кей жағдайды есептемегенде, көбіне

алдын ала сайлауға және жалпы сайлауға қатысатын үміткерлер өз сөзін теле-

дидар жарнамасына қанша ақша жұмсағанымен аяқтайды. Саяси роликті ком-

мерциялық жарнама деп айту ыңғайсыздау, бірақ, шын мәнінде, бұл қандай да

бір үміткер тарапынан нағыз жарнаманың өзі, яғни коммерциялық жарнаманың

форматтарына сүйенеді.

Көптеген сайлауалды үгіт-насихат науқандары үміткердің жетістіктерін си-

паттауға бағытталған және онда үміткердің осыған дейін қоғамға қосқан үлесі

нақты бір сайлау округінде үлкен қызметке ұласатыны атап көрсетіледі. Тұлға-

ның өкілеттігі өте жоғары бағаланады. Кей роликтер үміткердің қандай да бір

өзекті мәселе бойынша пікірін баяндайды, бұл ретте әлгі пікірлер немесе жос-

парлар көпшілік дауыс қалайтын іс-әрекеттермен қалай үндесетіні атап көрсеті-

леді. Мұнда демографика және саяси өнімнің маңызы өнім не қызметті сататын

4-ТАРАУ

150

Теле-ролик: 60

Энитаундағы дәмхана, АҚШ (1-нөмір).

(Фло – барда тұрған даяшы. Жо барда отыр, донат пен бір шыны кофе

алдыртқан).

Фло: Ал, Жо, осы сайлауда қай тарапқа бүйрегің бұрып тұр?

Жо: Ашығын айтсам, Фло, ешқайсысының алып бара жатқан

түгі жоқ, бірақ өзіме Ромни ұнайды, бірақ біресе былай,

біресе олай сөйлейтін сияқты.

Фло: Иә, кейбір саясаткерлер сөйтеді.

Жо: Дегенмен жақсы адам сияқты.

Фло: Расымен, солай ойлайсың ба? Бұған көзім жетпейді.

Жо: Сонда не демексің?

коммерциялық жарнамадағы секілді жоғары бағаланады, тіпті салмағы басым

деуге де болады. Саяси роликтер басқа коммерциялық жарнама сияқты, эмо-

циялық және этостық үндеуге ерекше көңіл бөледі. Бұл 1952 жылы Дуайт Эйзен-

хауэр демократ Алдай Стивенсонға қарсы Республикалық партия билеттерінде

президенттікке үміткер ретінде сайлауға түскен кезде қалыптасты. Саяси науқан

басында үміткерлер роликтерді тікелей эфирден таратты және ұзақ уақыт нақ-

ты мәселеге өз пікірін білдірді. Ал Республикалық партия өз үміткері үшін бір

сағат уақытқа тапсырыс берген кезде, ол елдегі шешімі табылмаған мәселелерді

қарастырады деген үміт болатын. Есесіне, бұл Эйзенхауэрдің балалық шағынан

генерал және университет ректоры қызметіне дейінгі өмірін бейнелейтін өте

жағымды суреттер мен оқиғалардан құралған өмірбаяны болып шығатын. Эмо-

циялық және этостық үндеулер дауыс беруші аудиторияны иландыруда сәтті

шықты. Содан бері елдегі мәселеге қарағанда, тұлғалық бейне саяси роликтің

қазығына айналды.

Ең ұтымды шыққан кейбір саяси роликтер драмалық форматта болды. Бұған

қоса, жақында медиадан саяси науқандарда шабуыл туралы жарнамалар көрсе-

тілді. Бұл – қарсы үміткерді немесе үміткерлерді теріс бейнелеуге тырысатын

роликтер. Осы роликтердің көбі контекстен түсіп қалған қандай да бір мәселеге

немесе атрибутқа баса назар аударады. Басқалары үміткердің бір салада біліксіз

екенін көрсетеді. Кейбірі оның моральдық кемшілігін не күмән туғызар жүріс-

тұрысын, кейде тіпті басына түскен дауды сипаттайды. Енді біреулері ережені

бұзғанын немесе ресми тапсырманы орындай алмағанын асыра көрсетеді. Кей-

бірі – жалған айыптаулар. Кейбірі шындыққа жанасады. Драмалық форматтағы

шабуыл үлгілері төменде көрсетілген, бұл – 2012 жылғы президенттік науқанға

арнап жазылған, бірақ эфирге шықпаған бірнеше серияның үзіндісі.

151

Жарнама мен хабарлама

Теле-ролик: 60

Энитаундағы дәмхана, АҚШ (4-нөмір).

(Фло – барда тұрған даяшы. Жо – донатпен бір шыны кофе ішіп отырған

клиент).

Фло: Саяси майданда қандай жаңалық болып жатыр, Жо?

Жо: Кімге дауыс беретінімді шындап ойлана бастадым.

Фло: Оны бәрі ойлауы керек емес пе?!

Жо: Қазір өтірік көсемсіп сөйлейтін саясаткерлер қаптап

кетті ғой, Фло. Кімге сенерімізді де білмей қалдық.

Фло: Ромниді меңзеп тұрсыз ба?

Жо: Мені не мазалайтынын біліп те тұрған боларсың. Бүгін

былай десе, ертең олай дейді, бір топқа бірдеңе дейді,

екіншісіне басқа бірдеңе айтады.

Фло: Сонда ешқандай ұстанымы жоқ демексің бе? Сенетін

адам емес пе?

Жо: Олай ойлағым-ақ келмейді.

Фло: Бірақ...

Фло: Мектепте оқығанда, ол гей сыныптасының зәре-құтын

алған. Бейн Капиталда (Bain Capital) жұмыс істегенде,

мыңдаған америкалықты қарызға батырып, кедейдің

кебін кигізе жаздады. Миллиондап ақша табу үшін

мыңдаған жұмыс орнын шетелге берді. Итін көлігінің

төбесіне шығарып, байғұс иттің өкпесі өшкенше

жүздеген миль шақырым ызғытқан.

Жо: Мен ойлағандай жақсы адам емес екен. Әзірге басқа

кімге дауыс берерімді білмеймін, бірақ Ромниге ендігәрі

дауыс бергім келмейді.

4-ТАРАУ

152

Көптеген коммерциялық жарнамалардың технология тұрғысынан жетіле

түсуіне байланысты аудитория назарын аудару бірінші кезекке шықты. Техни-

калық жағынан тамаша дыбыс, түс және қозғалыс эффектілері бізді экран ал-

дында жіпсіз байлап қою үшін көзімізді арбап, құлағымызды тұндырады. Жар-

нама авторлары мен продюсерлері көптеген бағдарлама контенті жарнамалық

үзіліске жиі бөлінген кезде, аудитория тоңазытқышқа не жуыну бөлмесіне жү-

гірмей, орнында қалу үшін бір-бірімен тайталасады. Баурап алып, жоғалтпай

ұстап тұру! Кейде иландырудың дәстүрлі кезеңдерінен өтпей-ақ, роликтің осы

үдеден шыққаны жеткілікті көрінеді. Өнім немесе қызмет атауымен байланысты

отыз секундтық қозғалыс, дыбыс және жарық эффектілері аудитория қара үзген-

ше және жарнама аяқталғанша бітпейтіндей ұзақ көрінеді. Бірақ мына сұраққа

жауап іздеп көріңізші: «Сіз жарнаманы сатып жатырсыз ба, әлде өнім сатып жа-

тырсыз ба?». Креативті, көңіл көтеретін ролигіңіздің соңында аудитория: «Ролик

қатты ұнады… айтпақшы, нені жарнамалаған еді?» – деп айтпауы үшін, сақ бол-

ғаныңыз дұрыс.

ИНТЕРНЕТКЕ ҚАТЫСТЫ ТҮСІНІК

Тарау басында интернет, телевизия мен радиоға арнап жарнама сценарийін

жазуда айырмашылық бар екенін атап өттік. Басты мақсат – формат пен үн-

деулер бірдей болғанымен, интернеттің ерекше сипаттары арнайы тәсілдер мен

бейімделуді талап етеді. Телевизия мен интернетке арналған жарнамалық ро-

ликтердің режиссері әрі креативті директоры Эми Николсон:

«Интернеттегі жарнама әлемі – жақында ғана пайда болған құбылыс.

Кең жолақты желінің біраз үйге жеткеніне екі жыл ғана уақыт өтті, бұл

дәстүрлі теледидар роликтерінің калибрі және жарнамалық роликтер

мен шағын фильмдерді тамашалауға мүмкіндік береді. Интернеттегі және

дәстүрлі жарнаманың концептісі мен шығармашылық өндірісі арасында

басты екі айырмашылық бар. Осы талқылаудың мақсатына орай, мен ин-

тернеттегі жарнама түрін қозғалатын бейнемен шектемекпін. Интернетте

баннерлі және қалқымалы жарнама талай күзеліп-түзелді, бірақ дәстүр-

лі медиада оған сай еш параллель жоқ және интернет-серферлердің көбі

оларды жағымсыз деп санайды. Интернеттегі жарнама концептісін әзірлеу

Жо: Шынымды айтсам, ол консерваторлармен сөйлескен

кезде, түсік жасатуға қарсы бола қалады, ал

Массачусетс губернаторы мен сенаторы болу үшін

сайлауға түскен кезде, түсік жасатуды қолдағаны бар.

Қазір біржынысты некеге қарсымын дейді, бірақ

бірнеше жыл бұрын либерал сайлаушылар алдында сол

нәрсені жақтаған. Обамакейрді (Obamacare) өлгенше

сынайды, ал Массачусетс губернаторы болған кезінде

өзі енгізген Ромникейр (Romneycare) бағдарламасының

Обамакейрден айырмасы шамалы. Баяғы теле-шоуда

«нағыз Митт Ромни орнынан тұрса, өтініш» деп айтылған

сөз есіңде ме, сол сияқты нәрсе ғой. Ол дауыс беруге

тұра ма, тұрмай ма, мені алаңдататыны – сол.

153

Жарнама мен хабарлама

кезінде ең бірінші кезекте ескерілетін айырмашылық – адамдардың мес-

сежді қабылдау әдісі. Теледидар тамашалаудың пассивті белсенділігіне

қарағанда, онлайн әлемнің интерактивті сипаты бар. Жарнама сізді қан-

дай да бір әрекет жасауға міндеттемейді, бірақ интернеттегі «жарнаманың

көбі» көрерменді компанияның микросайтына тартуға арналған, онда пай-

даланушылар бірнеше сағат бойы компания өнімімен етене жақын таны-

са алады. Бір таңғаларлығы – коммерциялық жарнама немесе қысқамет-

ражды фильм сәтті шықса, әрі адамдарға бірден ұнаса, олар жарнаманы

өзгелермен бөлісіп, таратуға даяр. Бұл YouTube әсері ретінде белгілі болды.

Көптеген жарнама беруші агенттіктерден «вирустық видео» жасауды өті-

неді. Бір қызығы, видеоны вирустық әсермен жасау мүмкін емес, ол жай

ғана жақсы жасалса ғана вирус секілді таралады. Ерсі, өрескел нәрселерді

жасап көргендер де болды, адамдардың оны бөліспеске амалы қалмайды,

бірақ жарнама берушілердің көбісі жұрт мәңгіріп қалатындай құндылығы

төмен нәрсе үшін абыройы айрандай төгілетін тәуекелге барғысы келмей-

ді, әрі бұл – тым күлдібадам дүние. Сондықтан бірді-екілі коммуникация

аудиторияның «дауыс беруі» арқасында азды-көпті табысты болуы мүмкін

деген идея терең ойдан туындауға тиіс. Бұл дегеніміз – сіздің идеяңыз ау-

қымды болуы керек. Расында, ол дүйім жұртты дәстүрлі роликтерге қара-

ғанда көбірек үйіріп алуы керек және интернеттегі астан-кестең арасынан

және видео тамашалау сапасы көңіл көншітпейтін шағын экранда «мен-

мұндалап» тұруы керек.

Бұл шығармашылық өндіріс мәселелері туралы сөз қозғауымызға жете-

лейді. Кең жолақты желі жер-жерге молынан таралғандықтан, әрі интернет-

жарнамаға қыруар ақша құйылғандықтан, бұл мәселелер шешімін табуға

асықпайды. Бірақ дәстүрлі жарнама берушілер үшін онлайн жарнама дәс-

түрлі медиаға қосымша ретінде жүреді. Сондықтан алғашында бастамаға көп

қаражат керек емес. Әрине, жаңа медианы игеріп алып, ерекше әсер сыйлай-

тын концептілерді қаржыландырған жарнама берушілер де жоқ емес. BMW

фильмдері есіңізде ме? Бұл тек интернетте пайда болған, үлкен жұлдыздар-

дың қатысуымен жасалған қысқаметражды фильмдердің өте прогрессивті

жиынтығы еді (және ешкім желіге фильм шығармаған кезде!). Олардың тап-

қырлығы дәстүрлі телевизия роликтерінде тыйым салынуы мүмкін сюжет-

тік желілер мен көлік жүргізу жағдайларын танытуында болды. Бұл өз авто-

мобильдерін көрсетудің тамаша тәсілі еді; сондай-ақ олардың бұрын-соңды

ешкім жүрмеген сара жол салуына айын оңынан тудырды.

Бірақ, енді интернетте бассыздық көп, «әлдекім мынаны жасап, YouTube-

ке салып жіберді» деп түк білмегенсіп айтатын заман өтті, ал енді тама-

ша тұжырымдамалық ойға негізделген клиенттің түйіндемесіне талғампаз

шешім саналатын және шектеулі қайнар көзді өз игілігіне пайдаланатын

фильмдер мен роликтердің жарқын болашағы келген сияқты. Айтпағым,

егер қаражатыңыз шамалы, тіпті аз болса, қаражатыңыздың мөлшері тү-

сінікті болатындай шешім табуыңыз керек. Дәстүрлі медиа жасампаз жан-

дардың қомақты ақшасыз-ақ таңғажайып тұжырымдамалар ойлап тапқа-

нына талай куә болғанына қаншама мысал бар десеңізші.

Алдағы уақытта классикалық жарнама мен фильмдердің өндірістік сапасын

зерделейтін боламыз.

Меніңше, конвергенция орын алған сәтте компьютерлер бірте-бірте

телевизияның қызметін атқарады немесе керісінше болуы да мүмкін, мұ-

4-ТАРАУ

154

ның астарында ешқандай да нашар көркем жетекшілік не жарамсыз же-

текшілік жоқ. Ақыр аяғында, дәстүрлі жарнама стандарттары интернетте

қайта жанданады деп есептейміз. Олар қазірдің өзінде бар, бірақ маңызы

білінбейді. Сонымен қатар әлдебір жігіт жертөлесінде жарнама түсірді деп

мүләйімсу тұжырымдама қисынына келмес. Көпшіліктің тамаша идеяны

ғана емес, әдемі өндірістік құндылықты да күтетіні даусыз. Осыдан шығып,

бастапқы сөзімізге қайта оралайық: Hulu сияқты сайттар интернетке теле-

дидарда тамашаланатын бейнелерге ұқсас дүниелерді көбірек тартатын-

дықтан, коммуникацияның көрерменді үйіріп алатын тұсын табу қабіле-

ті, түптеп келгенде, соңы бірдей болады. Бірақ интернетте уақыт жағынан

шектелмегендіктен, коммуникацияның қаншалық танымал екенін дәл та-

разылауға мүмкіндігіңіз жоқ. Жарнаманы жай ғана аз қаражатпен дайын-

дау жолын табуыңыз қажет.

Жарнаманың жаңа формалары, сайып келгенде, көпшілікке бір затты

сату тәсілі ретінде қозғалыстағы бейненің алдын орауы мүмкін, бірақ мен

фильм құдіретіне бар жан-тәніммен сенемін. Сторителлинг ешқашан құ-

нын жоғалтпақ емес, асылында, ол – үлкен өнер, тіпті адамдарға қарапа-

йым тіс пастасын өткізудің өзі – өнер емей немене?».

Интернетке бейімдеп арнайы жарнама жасайтын бесаспап копирайтер

Бен Хьюз онлайн-роликтің сценарийін жазуға қатысты мынадай бірқатар

кеңес ұсынады:

«Интернетке арнап сценарий жазу кезінде есте сақтайтын ең басты нәр-

се – ролигіңіздің өміршеңдігін шешетін контекст. Интернет-медианың ба-

сым тұсы – қолданудан бас тарту емес, қолдануға келісу... Бұл дегеніміз –

адамдар көруге құмартып тұратын мазмұн жасайсыз, олар сол сәтте жа-

сайтын барлық шаруасын ысырып қоятындай еміреніп тұруы керек. Бұл –

қиын шаруа, бірақ болашақтың еншісі DVR мен жарнама өткізу техноло-

гиясы телевизияға табан астында осыны қолданып жатыр. Тұтынушы ау-

зын ашып, құлағын төсеп отыратын күндердің дәурені өтті.

«Бесаспап копирайтер» өнім не қызметтің негізгі атрибуттарын көрсе-

тетін жарнама жасау үшін бірқатар жарнамалық тәсілдер мен үрдістерді

біріктіреді.

Мұны басқа тұсынан зерделеп көріңіз: сіз cүйкімді марғаудың суретінен

Hulu-ге дейінгі интернеттің ортақ жиынтығымен бәсекелесесіз. Бұл – жар-

нама мен жарнаманың тайталасы емес, жарнаманың барлық нәрсемен бә-

секесі. Бес миллион долларлық Суперкубок үшін сайыс болмағандықтан,

оның деңгейі төмен деп ойлап қалмаңыз.

Теледидар уақыт жағынан шектесе, интернетте әдетте еркін көсілесіз.

Бір сәтте сіз тоқсан екі секундтық не он үш минуттық не болмаса сегіз жа-

рым минуттық ролик жасай аларсыз. Бірақ бір қағиданы естен шығармаса-

ңыз болғаны: әлгі сегіз жарым минут ішінде ролигіңіз қызықты әрі баурап

алатындай болуы керек. Ал сол сәтте ойыңыз дұрыс шықпаса, көрермен

жолынан жаңылып, зейіні басқа жаққа ауады. Ең сәтті шығатын интернет-

роликтердің отыз-алпыс секундтық форматтарға бойсұнатынының өз себе-

бі бар: отыз-алпыс секунд – көрерменнің көңілін аулауға жететін қисынды

уақыт өлшемі, әлқиссаңызды жөнсіз созудың қажеті болмайды.

Ұзақ кіріспе немесе күрделі баптаулардан аулақ болмасаңыз адамдар-

дың іші пысып, көңілі басқа арнаға бұрылады.

Бұл «Ғаламшарлар соғысы» (Star Wars) секілді ұзақ кіріспелерді тамаша-

лайтын уақыт емес.

155

Жарнама мен хабарлама

Nokia N сериясы

«GPS» видеоларын орналастыру.

Басты тақырып: GPS жүйесі

Дифференциация нүктесі: Әрдайым дайын GPS, Карта, гео-тег

Қосымша: Телефон, фото

Отыздың айналасындағы жігітті қараңызшы. Үстіндегісі – нағыз 1812 жылғы

соғыста киетін киім. Ол сөйлеп тұрғанда, біз 1812 жылғы соғыстағы қайта

құру қоғамын бейнелейтін кадрларға күрт көшеміз.

ДЕЙВ: Армысыздар! Аты-жөнім – Дэйв Эдвардс, 1812 жылғы

Қайта құру қоғамының Norwalk соғысындағы Оңтүстік бригада

генералымын.

Кадр N95 құралына қарап, даладан өтіп бара жатқан ДЕЙВКЕ күрт ауысады.

ДЕЙВ: Біздің қоғам өзінің шынайы бейнесін мақтан тұтады. Етігіміз,

қалпағымыз, киіміміздің түймесіне дейін соны әспеттейді. Ішкен

асымыз да тура солардікіндей.

Шығармашылық өндіріс құндылығының үлкен мәні бар. Адамдар сапа-

сыз түсірілген кадрдағы әлдекімнің ақымақты шабынан бір тепкенін қы-

зықтаса, бұл олар нашар шыққан жарнамаңызды одан әрі тамашалайды

деген сөз емес. Егер орнықсыз, босаң тұрқы «ұялы телефонға түсірілген

кадр» секілді дүниеңізді ешқандай тұжырымдамамен негіздей алмасаңыз,

(егер айтулы себеп болмаса, әлгі көрініс тығырыққа тірейді), мұндай қа-

дамға бармағаныңыз жөн. Онлайн-роликті қыруар ақша жұмсамай-ақ жо-

ғары кәсіби деңгейде жасаудың көптеген қарапайым жолы бар. Мәселен,

трайпод (штатив) – жақсы бастама.

Интернеттегі роликтер бірден шапшаң таралып кете қоймайды. Вирус-

тық сипат ерен еңбекпен келеді, ол – жаһанға жар салу емес. Вирус секілді,

әп-cәтте таралатын нәрсе жасаудың ең оңай жолы – оның өзі-ақ «отыз руға»

таралатындай етіп үлкен шеберлікпен жасау.

Николсон мен Хьюз дайындаған жұмыстың бірі «1812 жылғы қайта құру» деп

аталатын Nokia «GPS» онлайн жарнамасы. Сценарийді дайындаған кезде оны

орындайтын ешкім бекітілмеген еді, сол себепті R/GA продакшн агенттігінің ди-

ректоры Дейв Эдвардс сценарийге өз есімін қайта құру тобының көшбасшысы

ретінде қосқан болатын. Жарнамадағы өнер көрсетушілер 1812 жылы Массачу-

сетстен шыққан нағыз «1812 жылғы теңіз флоты гвардиясы» (The 1812 Marine &

Navy Guard) тобы болатын және сценарий желісімен жарнама түсірілгенде, топ

көшбасшысы, тарихшы Марк Хиллиард Эдвардстың есімінің орнына өз есімін

көрсетті. Басқа жағдайда заманына сай, нақты тақырыпта киінетін қайта құру

тобы тарихи костюмдерін сатиралық роликке орай біршама өзгертті. Әдепкі

жарнамалар секілді, бұл роликтің дайын тұрған кадрламасы болған жоқ. Осы-

лайша келесі беттегі сценарийге зер салсақ, онда келтірілген үзінділер – «экран-

ды толтыратын бөліктер» немесе дайын роликтен алынған кадрлар сізге көрініс

туралы жалпы түсінік беру үшін ұсынылып отыр.

4-ТАРАУ

156

Алты адамнан құралған шағын әскер далада кетіп барады. Әскер жүріп бара

жатқанда, Дейв N95-іне көз тастайды. Кейбіреуі тіс батпайтын қақталған

сиыр етін шайнап әлек.

ДЕЙВ: Шешуші айқастардың нақты орнын табу үшін біз N95-індегі GPS

функциясын пайдаланамыз.

Кадр төбеден топырлап өтетін тарихи костюмдегі бір топ адамға күрт ауысады.

ДЕЙВ: Біз жаңа аймаққа кіргенде, мен жаңа карталарды бірден жүктей

аламын.

Кадр Дейвтің қолындағы N95 қалай карта жүктеп жатқан көрініске күрт

ауысады.

ДЕЙВ: Мен тіпті бұдан мықтысын көрсетейін, керек десеңіз, суретін,

координатын, айқас жоспарын, жасақтың қайда қозғалып бара

жатқанын көрсететін, мазмұны бай карта жасай аламын.

Дэйв өз жасағын N95 телефонына суретке түсіреді де, оны телефонына жүк-

тейді.

ДЕЙВ: Енді, міне, өскелең ұрпақ біздің әрбір қадамымызды бұлжытпай

орындауына болады. Мұның бәрі N95-ті 1812-ден кейінгі біздің

шағын экскурсиямызға рұқсат етілген жалғыз технология ретінде

танытты.

Дейв пен оның жасағы қала маңындағы кір жуу бөлмесінде тұр. Бәрі түк тү-

сінбей, абдырап қалған.

ЖОЛДАСТАРЫНЫҢ БІРІ: Сонда олардың жеңілген жері осы ма?

ДЕЙВ: Негізінде, бұл сабын машинасы тұратын жер... бірақ... Жарайды

жігіттер, төңіректі барлап көрейік.

Бәрі жолдорбасын жерге жинайды, Дэйв үстіне N95 телефонын қояды. Каме-

ра телефонның жақсы табиғи көрінісін кадрға алу үшін бері жылжиды.

ТИТР: NOKIA N95. БӘРІНЕ ЖАРАМДЫ.

ДЕЙВ: Қуат көзі! Тоқта, тоқта...

Дейв N95 телефонынан жауап қатады.

ДЕЙВ: Сәлем. Сәлем, жаным. Иә, 5-терде үйде болуым керек...

R/GA рұқсатымен ұсынылды.

157

Жарнама мен хабарлама

Қайта құрушылар – Марк Хиллиард, Мэтью Бренкл, Жефф

Тью, Дана Богданский, Зак Вудс.

Коммерциялық немесе промоушн материалдарды әзірлеу кезінде сілтеме-

лерді есте ұстаған маңызды. Бастапқы бет тартымды болуы шарт және кез келген

хабарламадағы сияқты, көрерменнің назарын аулап, жоғалтпауға тиіс. Профес-

сор Морис Метот 3-тарауда атап өткендей, дизайн көлеміне, қарпіне және түсіне

сәйкес тартымды болғаны жөн. Визуалды қозғалатын кадрлар мен музыка я бас-

қа дыбыстар бастапқы бетке өң береді. Бірақ көрерменді одан әрі қарай ынтық-

тырып, өнім немесе қызмет туралы көбірек білуге және тұрақты тұтынушы бо-

луға сендіру үшін көрермен бір немесе бірнеше сілтемеден өтуге ынталы болуы

керек. Сілтемелер көрерменді мұқият жасалған иландыру элементтері арқылы

жетелей отырып, соңында көрерменді: өнімді онлайн сатып алу, істі қолдау, қо-

4-ТАРАУ

158

сымша сайттарға кіру немесе төмендегі WBUR (Бостондағы NPR радиостанция-

сы) үлгісінде көрсетілгендей, басқа медианы тыңдау немесе көру секілді қандай

да бір іс-әрекет жасауға сендіруі керек.

Бостон университетінің WBUR-FM, NPR-дің (National Public Radio – Ұлттық қо-

ғамдық радио) Бостондағы бөлімінің веб-промоушн бойынша бұрынғы менед-

жері Мэтт Остроуэр WBUR.org онлайн промоушнға қатысты көзқарасын былай

білдіреді:

«Біз контентті радиотолқыннан бергенде, сценарий әрдайым

тыңдарманды нақты әрекет жасауға шақырумен аяқталады. Мәлімдемеңіз

тыңдарманды көбірек ақпарат алу үшін сайтқа кіруге көндіретін иланымды

болуға тиіс. Тыңдарман сайтқа кірген сәтте, әзірлеген мазмұнымыз

тереңірек бойлап, әрі нақты тақырып бойынша бірегей мүмкіндік ұсынуға

ұмтылатындықтан, сценарий реңкі де өзгереді. Мәтінде көбінесе фотосурет,

видео және аудио сияқты қосымша визуалды компоненттерге арналған

гиперсілтемелер көрсетіледі. Теле-радиохабар тарату игілігіне қоса, біз

интернетті пайдаланушыға онлайн режимде ғана қолжетімді кеңейтілген

интерактивті тәжірибе ұсынатын құрал ретінде қарастырамыз.

Енді WBUR-FM-нің интернеттегі бастапқы бетін назарларыңызға ұсынамыз.

Жоғарыда тұрған негізгі сілтемелерге назар аударыңыз: Форумдар, Шоу туралы

мәлімет, Мұрағат, Қоғамдық радио-дүкен және Байланысқа шығу. Іздеу опция-

сы да көрерменді WBUR-ді одан әрі шарлауға қызықтыра түседі. Сондай-ақ кө-

рермен сүйікті бағдарламасы туралы молырақ ақпарат таба алады: оң жақтағы

«Үздік он шоу» (Top Ten Shows) сілтемесіне зер салыңыз. Басты назар WBUR-дің

«Байланыс» (The Connection) сұхбаттық шоуына аударылған.

159

Жарнама мен хабарлама

Интернет аудиторияның жарнама процесіне тікелей қатысуына мүмкіндік бе-

реді. Pepsi-дің интерактивті сайты футболдан Германияда өткен әлем чемпиона-

ты кезінде Герман ум-па тобының (German oom-pah band) ән шырқап тұрған сәтін

эфирден көрсетті, дәл сол сәтте Pepsi футбол командасы ледерхозен киімін киген

бишілер командасына қарсы ойнап жатты. Сайтқа кіргендер ум-па-па музыка-

сына бапталған видеоларын көрермен назарына ұсыну үшін сайтқа жүктей ала-

ды. Volkswagen Jetta-ны жарнамалайтын сайтта пайдаланушылардың Jetta Report

сілтемесіне өтіп, қосымша ақпарат алуға мүмкіндігі бар, сондай-ақ Volkswagen

пайдаланушылары туралы сауалнамаға жауап береді.

2013 жылы интернет-ұсыныстарға қатысты жаңа тәсілдер аталмыш медиум-

да сценарий жазу саласының мүмкіндігін кеңейтті. Жылдар бойы бастапқы ин-

тернет-тариф (интернетке жатпайтын кабельдік телевизия немесе Netflix сияқ-

ты медиаресурстан бастау алмайды) сөйлейтін бастарды қоса алғанда, негізінен,

бір дубльді не болмаса жалғыз камерамен түсірілген көрсетілімдерден құрал-

ды. New York Times ірі медиакомпаниялар жарнама берушілерге алғаш рет «түп-

нұсқа бағдарлама дайындаудың амбициялық жоспарларын» ұсына бастады, ал

Yahoo және Hulu сияқты әу бастан интернет-контент шығарған компаниялар да

аясы айтарлықтай кеңейген ұсыныстарын жариялады», – деп мәлімдеді. Әдет-

те телевизиялық және кабельдік радиостанциялар, желілерге арнап драма мен

реалити-шоу сценарийін жазудан басқа, авторлардың шоу сценарийлерін ин-

тернетке де бейімдеп жазады. Мысалы, Hulu спорттық тұмарлар туралы коме-

диялық-деректі сериал ұсынса, Yahoo «Пәктік жайлы Жон Стамоспен сырласу»

(Your Virginity With John Stamos) бағдарламасын ұсынады, онда жүргізуші танымал

жұлдыздардан алғашқы төсек қатынасы жайында сыр ақтарады. New York Times-

тың тағы бір мәлімдемесіне сенсек, «жарнама берушілер қыруар ақшаны... дәс-

түрлі медиумдағы жарнамадан гөрі үлкен аудитория жинайтын Facebook сияқты

сайттарға аудара бастады».

Интернетте жарық көретін мақалалар саны да өсе бастады, өйткені көптеген

компания өз сайттарын ашуды қолға алды. Автор сайт пен сайт иесінің мүдде-

сін, оның ішінде өзі көздейтін аудиторияны үнемі жадында ұстауы қажет. Сце-

нарийдің мазмұны мен тілі іздеу жүйелері арқылы оңай табылатындай болуға

тиіс. Өзіңізді пайдаланушының орнына қойыңыз; нақты затты іздеу үшін қандай

кілтсөздерді қолданар едіңіз? Сценарийді осы кілтсөздерді анық көрінетіндей етіп

жазғаныңызға толық көз жеткізіңіз. Шығармашылық дүниеңізге ерекше қызығу-

шылық танытқан пайдаланушыға сценарийіңізді әсерлі ету үшін материалыңыз-

дың сараптамалық сипатын аңғартатын жан-жақты зерттеу жасаңыз, бірақ ол па-

рықсыз не уағыздық мәнерде болмауы керек. Бір сөзбен, жалықтырып жібермеңіз.

ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА

Интернетте әлеуметтік желілер мен оларды пайдалану көлемінің артуы ком-

мерциялық жарнаманың алып жаңа нарығына жол ашты. Соңғы жылдары жар-

нама Facebook және Linkedln сияқты сайттарда, сондай-ақ Twitter сияқты блог жүр-

гізуге арналған сайттарда айтарлықтай өсті. Өнімін әлеуметтік желілерге қосқан

кәсіпорындар тауарға қатысты көп мәлімет жинап қана қоймай, қатарға қосыл-

ған және болашақ клиенттерімен жеке тығыз байланысқа қол жеткізіп отыр. Dell,

Starbucks және Comcast сияқты ірі компаниялар Twitter-ді біраз уақыттан бері пай-

даланып келеді, ал дәстүрлі жарнама беруге мүмкіндігі жоқ шағын компания-

лар Twitter-ді табысқа жетудің қайнар көзі ретінде көреді. Тіпті қаражаты аядай

4-ТАРАУ

160

бизнестер әлеуметтік желіні оңай қолжетімді әрі тегін қызмет ретінде бағалай-

ды, сонымен қатар шағын бизнестің өміршеңдігі мен өріс алуы үшін көпшіліктің

назарына түсіп, клиент тартуға жеткілікті санайды.

Қарақшылық жолмен жүктелген музыканы жоюға байланысты әлеумет-

тік желі сайттары, музыканы заңды түрде жүктейтін маңызды орынға айналды.

MySpaceMusic және YouTube сияқты сайттар жарнама мен концерт билеттеріне,

тауарға өтетін сілтемелердің көмегімен миллиондаған әндерді тегін жүктеуге мүм-

кіндік береді. Әлеуметтік желі сайттары сценарий авторларына, продюсерлерге

және жарнамалық ролик режиссерлеріне жаңа көкжиекке самғауға жол ашады.

Facebook-ке сценарий жазуда ескерілетін негізгі қағида – тым көп сөзбұйдаға

салмау. Жеке желі немесе интернет-маркетинг сияқты бизнес-мақсат Facebook-ті

пайдалану себебіңізді негізге алатын ақпаратты ғана қамтиды. Көпшілікті елік-

тіретін қандай элементтер қосқыңыз келеді және олар жарияланымыңызда нақ-

ты, қысқа әрі анық көрініп тұр ма? Facebook сарапшысы Жим А. Циммерман бұл

платформаға бейімдеп жазудың мынадай бірқатар негізгі тәсілдерін әзірледі:

■ мақсатты аудиторияңызды анықтап барып жазыңыз, қажетсіз материалдарды

жариялаудан аулақ болыңыз;

■ оқырманды сұрақ қойып не болмаса интерактивті дискуссия тудыру арқылы

тартыңыз;

■ барлық топ мүшесі зейін қойып, ақпаратыңызды жұтып алады деп күтпестен,

жарияланымыңызды нақты бір тұлғаға не бірнеше адамға бағыттай отырып, жеке

тәсілді пайдаланыңыз. Мұның әлеуметтік желіге ғана емес, жарнамаға да қатысы

бар;

■ посттарыңызды сүзгіден өткізіп отырыңыз. Посттан кейін өзіңіз қалаған жауаптар

келмесе, «неге бұған ешкім елең етпеді әлде жазғаным қызықты емес пе, әлде

қайта жазу керек пе, не мазмұнын жаңа әдіске салу керек пе?» деген сауалдармен

мәселені анықтауға тырысыңыз;

■ оқырманды жоғалтпау үшін посттарыңызды жаңартып, толықтырып отырыңыз.

Жазғаныңыз жануарларды құтқару жөніндегі ұйымның қолдауы болсын, қо-

ғамдық театр пьесасында ойнайтын рөліңіз жайында болсын, қандай да бір кан-

дидатқа дауыс беру немесе өзіңіз насихаттап отырған өнім не қызметті сатып алу

керек болсын, мақсатыңыз – оқырманды баурап қана қоймай, бір әрекетке итер-

мелеу. Бұл – кейінгі әрекеттер үшін фотосурет сияқты көрнекі элементтерді қосу

және мүмкін болса, сілтемелерді көрсету. Ешқандай оқырманды таса қалдырма-

ңыз. Негативті посттардан бойыңызды аулақ салыңыз. Позитивті болыңыз.

Оқырманды постқа қызықтырудың бір жолы – тақырып. Мысалы, тастанды

марғау бейнеленген сурет пен оның «Бұл марғауды кім құтқарады?» деген та-

қырыбын алайық. Не болмаса той көйлегін киген бәріне жақсы таныс «досы-

ңыздың» суреті мен «Мына той көйлегі Жениге шынымен жараса ма?» деген та-

қырыпты алайық. Немесе «Facebook-те үздік блогер бол!» деген атауы бар кітап

мұқабасын қарастырайық. Тақырып жарияланымыңыздың мазмұнына тікелей

қатысты болуы шарт, оқырманның негізгі қалауы мен қажеттілігін өтеуге және

оқырманды елең еткізу үшін басқа тақырыптардан өзгеше болуға тиіс.

Егер өнімді немесе қызметті Facebook-те сатсаңыз, сол бойынша бұрын жарық

көрген мақалалар мен кітаптар бар екені рас. Ең қысқа әрі нұсқа мәлімдеменің

бірі «Facebook Marketing: Ultimate Guide» деп аталады, бастапқыда Тим Суоло жа-

риялаған, кейінірек блог ретінде шыққан http://www.seomoz.org/blog/facebook-

161

Жарнама мен хабарлама

marketing-ultimate-guide cілтемесімен жарияланды. Негізгі ойларының түйіні

мынадай:

■ Жеке аккаунтыңыз бен бизнес аккаунтыңызды жеке-жеке жүргізіңіз. Бизнес

аккаунтыңыз бар болса, оған «бренд» ойлап табыңыз, сонда оқырман посттағы

кез келген нәрсені өнім не қызметіңізбен байланыстыратын болады.

■ Бизнеске арнап бөлек Facebook парақша ашыңыз. Парақшаңыздың атауы

болашақ клиенттер іздеу жүйесінде пайдалана алатын кілтсөздерді қамтуға

тиіс. Профиліңізге көз тартатын сурет қойыңыз. Пайдаланушылар бизнесіңізбен

«ақпарат» деп аталатын қосымша бетте танысады, сондықтан оны мүмкіндігінше

қысқа әрі әсерлі етіп жасаңыз.

■ Бастапқы URL сітемеңіз есте сақтауға қиын және тартымсыз көрінетін сандар

сериясы болуы мүмкін. 25 қолдаушы адам жинаған сәтте бизнес, өнім немесе

қызметіңізге қатысты пайдалану атауын жаза аласыз.

■ Facebook парақшаңызды тартымды және жанкүйерлердің назарын аударатындай

етіп бейімдеңіз.

■ Мұнда промоушн маңызды рөл атқарады және сізге мүмкіндігінше көбірек

«лайк» жинау қажет. Ұсынып отырған өнім не қызметіңізге байланысты ортақ

ой бөлісетін, қолдау білдіретін адамдарды «достарыңыздың» қатарына қосыңыз.

Брендіңізді атап өткен хабарлар мен пікірлерді қадағалап отыру үшін Facebook-тің

іздеу жүйесін пайдаланыңыз. Әлдебіреуден тікелей фидбәк алсаңыз, міндетті

түрде жауап беріңіз.

■ Парақшаңызға жаңа сурет, видео және сілтемелер қосып, жаңартып, әрі

қызықты етіп отырыңыз. Тым көп, тым жиі жаңартудың да қажеті жоқ, сайттағы

жарияланымдарды қайталамаңыз, мазмұнды автоматтандырмаңыз.

■ Парақшаңызда кеңсеңіздегі көрнекі құралдар, өнім не қызмет, өзіңіз өткізген

іс-шаралар, қызметкерлеріңіз сияқты бизнесіңізге қатысты материалмен

толықтырыңыз. Жанкүйерлеріңізге жауап беру үшін видеоны пайдаланыңыз,

бұрынғы АҚШ президенті Билл Клинтон өз парақшасын осылай жасаған болатын.

■ Жанкүйерлеріңізді/клиенттеріңізді марапаттауды ұмытпаңыз: жеңілдіктер,

арнайы ұсыныстар жасаңыз. Іске асырар әдістердің бірі – адал промоутерді

сомдай отырып, парақшаңызда олардың атын атап, бейнесін көрсету.

■ Қоғамға діттелген жаңарту жасағанда, жанкүйерлеріңізден постты достарымен

бөлісуді сұрай аласыз.

■ Сәтті шыққан идея мен сәтсіз шыққан дүниелерді түртіп алу үшін

бәсекелестеріңіздің Facebook презентацияларын шолып отырыңыз.

■ Жарнама жасауда мұқият болыңыз. Адамдардың көбі жарнамаға қарсылық

білдірмеген күнде де, оны ұнататындардан ұнатпайтындар көп.

■ Facebook парақшаңызды ашсаңыз, оның мекенжайын мейлінше көп жерде

көрсетіңіз, электронды поштаңыздағы қолтаңбаға қосыңыз, әлеуметтік желі мен

визит-карточкаларында көрсетіңіз.

Facebook-тің арқасында жиналған адамдардың қалың бұқарасы, кейбір марке-

тологтардың оны «ғажайып құнарлы ойын алаңы» деп атауына түрткі болды.

Өнім не қызметке су тегін мұнша көп «лайкті» басқа ешқайдан жинай алмассыз.

4-ТАРАУ

162

Facebook-ке арнап жарнама жазғанда, миллиардтаған адамның назарын аударуға

болатын пәрменді үгіттеуге қарамастан, нақты көзделген мақсатты демография-

лық таргетинг қажеттілігін есте ұстаңыз. Презентацияңызды дәстүрлі теледидар

жарнамасы сияқты мұқият ұйымдастырыңыз: мақсатыңызды анықтаңыз, тақы-

рыбын, мәтінін жазыңыз, мақсатыңызбен толық үндесетін логотип пен визуалды

әсерлерді қосыңыз. Тақырыбыңыз сол аудиторияға бағытталған көптеген басқа

тақырыптың арасынан «менмұндалап», мақсатты аудитория назарын аудару

үшін жеткілікті түрде мықты болуы керек. Бірақ аудиторияны жалған не әсіре

тұжырымдармен алдамаңыз. Мысалы, тест нәтижелері, шын мәнінде, дәл бол-

маса, тақырыпты «Екінші типті қант диабетінің жаңа мониторы ашудан қаша-

ды» деп жазудың қажеті жоқ. Есіңізде болсын, көңілі толмаған тұтынушы өзіңіз

секілді әп-cәтте қаншама клиенттің назарын аудара алады. Мақсатыңызды дәл

жеткізетін кез келген логикалық, эмоциялық және/немесе этикалық үндеулерді

пайдаланыңыз. Сценарий жазғанда «ұнайды» деген сөзді басты назарда ұстаңыз.

Сіз көпшіліктің «ұнатқанын» ғана қаламайсыз, сіз «ұнатуға» мұқтажсыз. Жағым-

сыз әсер етуі мүмкін барлық нәрседен аулақ болыңыз. Парақшаңызды не постта-

рыңызды кім оқыса да, оған жағымды әсер қалдырыңыз.

Жефф Буллас атап өткендей, кешкі сағат 8 бен таңғы сағат 7 аралығында көп-

шіліктің назарын аулау бәсекесі бәсеңдеп, басқа уақытқа қарағанда, лайктар ша-

мамен 20% көп болады. Сәрсенбі және жексенбі күндері жарияланған пост көбі-

рек жауап алады. Посттарыңызды тым жиілетіп жібермеңіз. Күніне бір немесе екі

жарияланым үш-төрт постқа қарағанда 32% артық лайк пен 73% артық коммент

жинайды. Бір аптада жарияланатын үш-төрт пост бес не одан көп жарияланымға

қарағанда 71% көп коммент жинайды. Ұзақ посттан гөрі шағын постқа жауап көбі-

рек жазылады. Жауап алудың ең тиімді жолы – оқырманға сауал тастау. Мысалы

«маған ұнайтын нәрсе...» деп басталатын бос орынды толтыру сипатындағы пост

тоғыз есе көп жауап иеленеді. Сатылым промоушнына қатысты «$ арзан», «купон»

терминдері жай «% арзан» және «жаппай сатылым» дегеннен гөрі көбірек қызығу-

шылық тудырады. Ең бастысы, бәрі түсінікті, қарапайым жазылуы керек. Тым көп

сөз, фотосурет не сілтемелер адамдарды райынан қайтарады.

Айтылған кеңестерді оқи отырып, бұл ұсыныстар озық жарнама емес, қара-

байыр бойсұну секілді деген ойға қалған боларсыз. Бәлкім, сіздікі де жөн шы-

ғар. Бәлкім, өзіңіз қызмет атқаратын компания жағымсыз аспектілерді жасыру-

дың орнына көбірек клиент жинау үшін атышулы жарияланыммен атағын жаю

үшін тәуекелге баруы мүмкін. 2013 жылы YouTube-тегі Kmart видеожарнамасын-

да клиенттер Kmart тегін жеткізу бағдарламасы арқылы «шалбар жіберетінін»

мәлімдеген. Бірақ «жіберу» сөзі құлаққа түрпідей тиген. Осыдан соң көптеген

әлеуметтік желі пайдаланушылары жарнаманы «дөрекі әрі тұрпайы» деп сынға

алды, ал басқа да пайдаланушылар нағыз өткір, орынды әзілдің көрінісі деп қа-

былдаған. Жарнама әлеуметтік желіден дәстүрлі медиаға вирус секілді қас қағым

сәтте таралып кетті.

Керісінше, көп компания қарапайым слоган, сурет немесе музыка үзіндісі бір-

ден өнім, немесе қызметті айқындайтын брендинг секілді астарлы әдісті пайда-

ланады. Бренд келбеті саналатын дүниелер әлеуметтік медиадан өз орнын тап-

ты. Мысал ретінде «Wendy’s»-ке қатысты қызыл шашты Венди Томастың суретін,

«Coca-Cola»-ға қатысты Док Пембертонның суретін, «жержаңғақ плантаторлары-

на» арналған жержаңғақты Мистер Клин, Тазалау өнімдеріне қатысты күші көп

Мистер Клинді атасақ болады.

Егер сіз блогер болсаңыз, әлеуметтік желілер, әсіресе Twitter, Facebook,

StumbleUpon және Pinterest – блогыңыздың оқырманын көбейтуге таптырмайтын

163

Жарнама мен хабарлама

жетекші сайттар. Тағы бір айта кететіні – оқырман аясын кеңейтетін арнайы әдіс-

тәсілдер бар. Колумбия журналистика мектебінің адъюнкт-профессоры және та-

нымал блогер Лиз Бород Райт көптің көзайымына айналдырар блог жүргізудің

10 принципін ұсынады:

■ Linkedln-де кәсіби мақсатыңызға қатысты блогтарды көрсетіп, профиліңізге

сайтты қосып қойыңыз.

■ Pinterest – блогерлерге арналған жаңа меже. Керемет визуалды мазмұнның әсері

мықты болады.

■ Сілтемені қысқартатын қызмет түрін пайдалана отырып, қанша адам және қашан

көру пернесін басқаны туралы ақпарат беретін көрсеткіш жүйесін қарасаңыз

болады.

■ Блогыңыздың атауын пайдаланушы аты ретінде қолдану, адамдарға сізді әртүрлі

жерде есте сақтауды жеңілдетеді.

■ Facebook-тегі блогерлер тобына қосылыңыз. Топ бағыты аймақтан бастап пәндік

ерекшеліктерге дейін түрленеді.

■ Басқа блогерлерге жомарттық танытыңыз. Олардың контентін насихаттап

отырыңыз, олар да дәл солай қайтарады.

■ Көп көрсетілім жинамасаңыз да, әлеуметтік медиадан алыстамаңыз. Cонда соңғы

жаңалықтардан хабардар болып отырасыз.

Блогер Мұхаммед Мұстафа Ахмедзай блогқа қатысты тамаша кеңестер ұсы-

нады. «Блог жүргізу... 2,2 миллиард адамнан құралған мультимәдени онлайн

әлеммен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді, әрбірі... сіздің не бөлісетіні-

ңізді... білуге асық. Блог алдымен білім және махаббаты бөлісу үшін жасалған.

Сапалы мазмұнға көбірек мән беріңіз, авторлық құқықты, оқырманыңызды құр-

меттеңіз және ақшаны ғана көздейтін блогтан сырт айналып қашыңыз».

ТАР ТҮСІНІК

Коммерциялық жарнама авторларының бірқатары рөлдік стереотип сияқты

этикалық түсініктен хабардар болса да, көпшілігі аудиторияның нақты коммер-

циялық стимулдарға қатысты реакциясын анықтайтын қоғамдық топтардың

ерекше сипаттарына терең үңіле бермейді. Аудиторияны зерттеу жас шамасы,

жынысы, экономикалық ахуалы, білімі мен географиялық демографикасы бір-

дей көрермен не тыңдарман, мысалы, біркелкі жауап береді деген тар түсініктен

әрі ойлауға тиіс.

Доктор Сесил Хейл, коммуникация факультетінің профессоры, Телевизия

және Радио дикторларының Ұлттық қауымдастығының бұрынғы президенті,

жарнама-роликтерін қоса алғанда, кез келген хабар тарату материалының тиім-

ді болуы үшін сценарий авторының, диктордың және аудиторияның арасында

ортақ түсіністік, бірін-бірі сезе білу деген нәрсе болуға тиіс екенін айтады. Хейл-

дің пікірінше, жазушы шығарма сипаты, аудитория сипаты және оқиға сипаты

арасындағы байланысты таба білуі шарт. Бір өнімнің жарнамасы әртүрлі ауди-

торияға әр алуан болуы керек, себебі әр аудитория өнімді әрқалай қабылдайды.

Бір этностық немесе нәсілдік топқа жататын барлық адам бірдей емес. Хейл ау-

диторияның кез келген сегментін стереотипке салудан аулақ болуды ескертеді.

4-ТАРАУ

164

Бір өңірдегі екі афроамерикалық немесе латынамерикалық радиостанция әр-

түрлі аудиторияға қызмет етуі мүмкін, дәл солай ақнәсілділерге арналған екі ра-

диостанция да жұмыс істей алады.

2009 жылы General Motors өз Chevrolet Camaro көлігіне қатысты YouTube-ке ор-

наластырған онлайн промо-ролигін гей аудиторияға арнады. Шамадан артық

стереотиптеу жарнаманы алып тастауға әкеп соқты. GM бұрынғы президенті

Альфред Слоун бірде GM компаниясы «әрбіреудің қалтасы мен мақсатына сай

автокөлік» жасағысы келетінін мәлімдеген еді. Camaro түрлі аудитория үшін бір-

дей өнімді сатуға қанша күш-жігер жұмсап, қиындықты еңсеру керегін көрсетті.

Соңғы уақытта гомофобты фанатизм бәсеңдеген соң, жұрт таргетті жарнаманы

оң қабылдай бастады. Алайда таргетті аудитория ретінде кез келген белгіленген

топты жеке-дара бөлу фанатизм нысаны емес пе?

Афроамерикалық нарықпен айналысатын жарнама агенттіктеріне кеңес бе-

ретін Black Creative Group креативті директоры Кэролайн Жонс Жоел Дрейфус-

тың Washington Post-та жарияланған «Қаранәсілділер және телевизия» мақала-

сында «олардың жарнамаға қаранәсілділерді тартатынын, бірақ қара жарнама

жасамайтынын, бұл қаранәсілділердің өмір салты еместігін» алға тартады. Жонс

ақнәсілді әйелдерге қарағанда, афроамерикалық әйелдер тамақ дайындауға көп

уақыт жұмсайтынын, яғни түрлі дәмдеуіш қосып, жылдам әзірлеуге емес, дәмін

кіргізуге көп ынта қоятынын көрсететін зерттеулерге сүйене отырып, афроаме-

рикалықтарға бағытталған жарнама «Сіз оны бір минут ішінде дайындайсыз»

деудің орнына «Сізде отбасымен өткізетін уақыт көп болады» деп айтуы керек.

Айтпағым – олар өнімді не себепті пайдаланатынын, не себепті сатып алатынын

ұғындыру. Олар мұны әлі зерттей қойған жоқ.

Дәл осы принциптерді басқа аудиторияға да қолдануға болады және ауди-

торияның әртүрлі қатынасын, өткен тарихын және өмір салтын жіті зерттейтін

қаламгер өнім мен аудитория арасындағы ортақ үйлесімді дәл табады.

ТАПСЫРМА

1. Қалауыңыз бойынша өнімді, телевизиялық бағдарламаны және теле-

визиялық арнаны таңдаңыз. Таңдаған өніміңізге 30 секундтық жарнама

сценарийін және кадрламасын жазыңыз. Әзірлеген сценарийіңізді: (1) ау-

диторияны зерттеу; (2) эмоциялық және/немесе логикалық және/немесе

этостық үндеулер; (3) және өзіңіз қолданған иландыру шарттары бойын-

ша негіздеңіз.

2. Екі медиа арасындағы айырмашылықты ескере отырып, дәл осындай

жарнама сценарийін радиоға арнап жазыңыз.

3. Дәл осындай жарнама сценарийін интернетке бейімдеп жазыңыз.

4. Ойыңызды бұрынғысынша саралай отырып, телевизия, радио және ин-

тернетке бейімдеп әлеуметтік хабарлама сценарийін жазыңыз.

5. Өзіңізге жақын таныс әлеуметтік желілердің біріне арнап жарнама сцена-

рийін жазыңыз.

Колледж не университетіңізде телестанция, FM радиостанциясы немесе қыз-

мет көрсететін станция бар болса, соларға арналған практикалық тапсырма ре-

тінде алдыңғы жаттығуларды мүмкіндігінше көбірек орындауды жоспарлаңыз.

Дайын жарнамаларыңызды жарнама жазу принциптері мен әдістеріне қа-

тысты сыныпта ғана емес, этикалық көзқарас тұрғысынан да талқылаңыз.

ЖАҢАЛЫҚ

дамды қызықтыратын не оларға ықпал ететін кез келген оқиға жаңалық

санатына жатады. Ағаш басына өрмелеген мысықтан бастап соғыс өртінің

тұтануына дейінгінің барлығы масс медианың аудиторияға жеткізуге тұ-

рарлықтай бағалы мәліметі саналуы мүмкін. Тілші жариялауға тұрарлық ақпа-

ратты анықтауға және нені жариялап, нені хабарлауды іріктеуге жауапкершілік

алады. Автор болса, бұл ақпаратты қабылдап және мұны хабар тарату формасы-

на салуға жауапты. Мұндағы хабар тарату формасына бұқара халыққа оңтайлы

кез келген медиа және электронды медиа кіреді.

Арнадағы немесе үлкен станциялардағы репортерлердің жазбаларын теле-

жүргізушілерге ыңғайластырып жазып беретін, штаттағы жаңалық жазумен ай-

налысатын сценарий авторларын қоспағанда, репортер мен сценаристің рөлін

әдетте бір адам атқарады. Репортер таспадағы дыбысқа (SOT) алдын ала түсі-

рілген немесе қашықтықтан түсірілген тікелей эфир немесе студиядағы тікелей

эфир арқылы, немесе компьютерленген аудиоклипке жасалған бағдарламаға

сегменттер ұсынады және сценарийді өзі жазады. Кейбір кездері репортердің

жазба сценарий әзірлеуге уақыты тапшы, мұндайда импровизацияның көмегіне

жүгіну қажет.

Ноутбук немесе өзге микротехниканы пайдалану арқылы жаңалық тарату –

жас және жаңадан кірісіп келе жатқан журналистер үшін бүгінде ескірген тәсіл.

Бұл жабдықтар егде жастағы журналистер үшін таптырмас құралға айналды.

Репортажды ноутбукке енгізбес бұрын, оларды телефон не факс арқылы жіберу

қажет. Ұялы телефондар пайда болғанға дейін репортаждың редакцияға жету

жолы қиын болатын, тілші оларды жіберу үшін желілік телефон іздеуге мәжбүр

еді. Ноутбук жазба оқиғаларды жариялаудың жолын түбегейлі өзгертті. Wi-Fi

желісі дами түскен соң, репортерлер жұмыстарын оқиға орнынан лезде жіберу,

тіпті оқиға аяқталысымен-ақ хабарлау мүмкіндігіне ие болды. Бұған қоса, мақала

басылып не сюжет монтаждалып жатқанда өңін айналдырып, түзете беретін. Бү-

гінгінің журналисі мен кезінде тікелей эфирдегі сайыстарда баспасөз қорабын-

да қолмен басқарылатын жазу машинкасын тарсылдатып отыратын спорт тіл-

шісінің арасы жер мен көктей. Ілгеріде репортер ойынды бастан-аяқ сипаттап,

Жаңалықтар мен

спорт бағдарламасы

ТАРАУ

165

5-ТАРАУ

166

лидті ойын біткен соң жазатын. Сонымен қатар редакцияға немесе станцияның

студиясына барар жолда жұмысын уақытында аяқтау үшін өзгерістер мен түзе-

тулерді қаламмен енгізетін. Бұл кітапта журналистің жаңа медиақұрылғыларға

қатынасы жиі сипатталады. Бұл мәліметтерді есепке ала жүріңіз.

Ұялы телефондар, смартфондар және iPhone секілді ықшамды құрылғылар-

дың дамуы және өсуіне, әрі киберкеңістік байланыстардың кеңінен таралуына

орай, дербес журналистиканың жаңа формасы пайда болды. Блог, туит жазу

және YouTube секілді сайт көмегімен әлемнің әр бұрышындағы кез келген адам

миллиондаған көрермен, оқырман және тыңдарман үшін жаңалық болуға тұ-

рарлық оқиғаларды бір демде жібере алады. Көп мемлекетте үкімет тыйым са-

лады немесе цензура бар жерде журналистердің жаңалықтары діттеген жеріне

жетпей, жарыққа шықпай қалады. Мәселен, Иран шетелдік тілшілерге және

бұрмаланған президенттік сайлауға қарсы шыққан наразылық білдірушілерге

үкіметтің қолданған қатаң шаралары туралы қандай да бір хабар таратуға тыйым

салды. Жекелеген туитшілер мен телефон пайдаланушылар бұл елдегі жаппай

қысымның қатыгездігін, сонымен қоса ел тұрғындарының наразылығын жария-

лады. Дегенмен жаңа технологиялар кәсіби журналист әзірлейтін репортаждың

орнын еш баса алмайды, олар тілші жете алмай жатқан мекеннен ақпарат алуға

жағдай жасайды. Кәсіби репортаж дайындауға тыйым салынған жерден ақпарат

алу үшін әлеуметтік желілер пайдаланылады. Сонымен қатар кәсіби журналис-

тер өз репортажын жедел жеткізу үшін дәстүрлі жолдан гөрі Twitter-ге жүгіне-

ді, телефонмен мәтіндік хабар жібереді, iPhone-ның визуалды эффектілеріне ден

қояды. Әлемнің әр қиырында журналистердің өлімі мен қамауға алынуын ескер-

сек, аталмыш құрылғылар журналист қауіп-қатерге ұшыраған жағдайда, оның

қайда екенін анықтауға көмектеседі, осылайша қауіпсіздікті арттыра түседі.

Ақпарат дереккөздері

Жаңалықтардың негізгі дереккөзі – тілші-қаламгер. Тілші дегенің – мәлімет

теретін ақпарат жинаушы (news-gatherer) адам, бірақ сол ақпаратты ұқсатып

жазбайды не эфирге алып шықпайды. Ал қаламгер (сценарий авторы) – ақпа-

ратты алып іске кірісетін, сосын эфир жүргізушілеріне бейімдеп қайта жазып

шығатын адам. Кейде эфирдегі дикторлар, соның ішінде шағын радиостанция-

лар мен интернет сайттардың эфиріндегі журналистер репортажды өздері әзір-

леп, тіпті мәтіндеріне дейін жазады. Кейбір кездері жергілікті медиа полиция

бөлімшесіне хабарласқан азаматтан, бақылаушы тұрғыннан, қылмыс немесе

өрттің болғанын хабарлайтын полиция мен өрт басқармасынан, баспасөз агент-

тіктері мен PR-агенттерден, кәсіпорындар мен ұйымдардың промоушнынан не

жарнама кеңселері секілді дереккөздерден ақпарат алады. Қызықты саналатын

оқиға, ақы төлеуге тұратын кез келген ақпарат дереккөз есебінде жарай береді.

Тілші араласпаған мұндай дереккөздерден сценарий алғанда, материалдың дұ-

рыс-бұрыстығын және дереккөздің нақтылығын бағалауда өте абай болған жөн.

Әрине, егер материал радиодан, телеарнадан немесе жаңалықтар бөлімінде

қызмет ететін репортерден келіп түссе, онда әріптесіңіздің материал жинасты-

руда жан-жақты және ұқыпты екенін біліп тұрасыз. Егер жинақталған материал

сценарий қалыбына түсірілмесе (визуалды және аудио мәліметтерімен бірге),

қанағаттанарлық сюжет ұсыну үшін жеткіліксіз болса, материалдың объектив-

тілігі мен шынайылығына қатысты қандай да бір сұрақтарыңыз болса, сіз немесе

басқа автор қосымша зерттеу, тексеріс жүргізіп, қосалқы жазба қосуы мүмкін.

167

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Қосымша ақпаратты қоңырау шалу, интернеттен іздеу не болмаса жаңалық жи-

настыру орнынан өз бетіңізбен (уақытыңыз жеткілікті болса) ала аласыз.

Аудиторияның «кім, не, қашан, қайда, қалай және неліктен» деген бес сұра-

ғына жауап ұсынылуға тиіс, сапалы ақпарат материалдары қамтылған оқиғалар

легін «толық репортаж» деп атауға болады. Мысалы, сіз қандай оқиға екенін, қа-

шан, қайда және кіммен болғанын білесіз делік, алайда оқиғаның неліктен орын

алғанын әлі білмейсіз және мұны анықтай түсуіңіз керек. Ақпарат шеңберіне

сыймайтын оқиғаның салдары бар деп тапсаңыз, сол оқиғаның анық-қанығын

зерттеп шыққаныңыз абзал. Сонымен қатар оның алдындағы оқиғада қамтылған

бес сұрақтың ішінен орындысын қоссаңыз тіпті жақсы. Болашақта ағымдағы жа-

ңалық үшін маңызы бар қандай да бір материалды тауып алсаңыз, оны да қосу

артық болмайды.

Материалдың өзге дереккөзі ретінде өзіңіз еңбек ететін ұйымның меншігіндегі

репортаждардың күллі мұрағатын айтуға болады. Бұл мұрағат тақырып пен тұл-

ға бойынша бөлек-бөлек жиналған газет тігіндісі іспетті. Электронды мұрағатта

қайтадан пайдалануға болатын аудио немесе видеоматериал болады. Оқиғаның

мән-мағынасына қатысы бар дәнеңе де жоқ болса, видео немесе аудиожазбалар

қоры кәдеге жарап қалады. Қордағы кез келген материалдың ескі немесе қазіргі

сәтке орайласпайтынын естен шығармаңыз; аудиторияны жаңылыстырмаңыз.

Көптеген радиостанция, тіпті кейбір телестанция жергілікті газеттердегі ма-

қала қиындыларын жаңалық ретінде ұсынды. Жаңалықтарды баспасөз мақала-

сынан алып, оларды эфирге бейімдеп бергіңіз келсе, эфир арқылы және дәстүр-

лі медиада таратылатын жаңалықтардың арасында айтарлықтай айырмашылық

бар екенін жадыңызда сақтаңыз. Эфир арқылы таралатын жаңалықтардың жазу

стильдері мен тәсілдері осы тарауда талқыланады.

Қолыңызда жаңалық жазушы журналистерге жиі көмектесетін кітаптар,

атап айтсақ, энциклопедия, әлемдік атлас және тарихи кітаптар, соның ішінде

өз аймағыңызға, мемлекетіңізге және елді мекеніңізге қатысы бар кітаптар бол-

сын. Қаланың бәрінде сол шаһардағы басқармалар мен офистер туралы ақпарат

қамтылған анықтамалық кітапшалар болады. Көп қаладағы әлеуметтік қызмет

агенттіктері күллі әлеуметтік кеңселер мен атқаратын қызметтері туралы анық-

тамалық дайындайды, сол тізімге үкіметтік емес ұйымдар да кіреді. Статисти-

калық мәлімет, соның ішінде демографика қамтылған анықтамалық немесе

монография әзірлеп шығару, көп мемлекетке тән дүние. Әдетте қалалық сауда

палатасы бизнестегі ұйымдар, компаниялар және олардың қызметтері туралы,

сонымен қоса сатылымдары, кірісі мен жарнамаға жұмсалған шығындары тура-

лы қаржылық мәліметтер қамтылатын анықтамалық жариялайды. Көбінесе бір

тақырып төңірегіндегі мәліметті интернет кеңістігінен іздеу арқылы уақыт пен

күш-жігеріңізді үнемдей аласыз. Дегенмен Wikipedia секілді киберкеңістіктен та-

былатын ақпараттың көбісі шындыққа жанаспауы әбден мүмкін екені ойыңызда

болсын.

Ақпарат агенттіктерінің біршамасы радио және телевизияға өз қызметте-

рін ұсынады. Олардың қатарына Associated Press (AP), Reuters, British Broadcasting

Corporation (BBC), Worldwide Television News (WTN) және Cable News Network (CNN)

агенттіктерін жатқызуға болады. Бұдан да үлкен желілердің өз алдына жеке жа-

ңалық қосындары бар. Бірқатар ұйым телевизияға арнайы жаңалықтарға жа-

рамды материалдарды, әсіресе көрнекі материалдарды ұсынып отырады. Теле-

визия мен радиостанциялардың барлығы дерлік кемі бір ақпарат агенттігімен

қоян-қолтық араласады. MS және MS NBC – жеке-дара екі интернет дереккөзі.

5-ТАРАУ

168

Шағын станциялардың өз алдына жаңалық қосыны жоқ, сол себепті қолда бар

қызметкер жаңалықтар әзірлеумен айналысады. Әдетте бұл міндет бұрындары

жаңалық әзірлеудің басы-қасында жүрген, бірақ қазір радиода өзге қызметті ат-

қарып жүрген адамға жүктеледі. Ал егер сол станцияда дыбыс режиссерлеріне

арналған департамент болса, кеңседе отыратын қаламгер немесе сценарий ав-

торлары жергілікті жаңалықтардың репортажын әзірлеумен айналысады. Ра-

диодағы эфир жүргізетін журналистерден, яғни дижей немесе басты диктордан

жаңалықтар дайындап, оны эфирде ұсынуын сұрауы мүмкін. Әдетте қаламгер

жаңалықты бір немесе екі минуттық үзіліс аралығында дайындап үлгеруі қажет.

Кей жағдайда мұны радиодағы қаламгер жазып береді, ал басқа жағдайда эфир-

ді тізгіндеп отырған адам жаңалықтар бөлімінің соңғы көшірмесін сәл түзеп не

болмаса еш өңдеусіз оқып бере салады.

Қорыта айтқанда, ең лайықты жаңалықтар дереккөзі – қаламгердің/тілшінің

өзі. Мүмкіндігінше қаламгер/тілші оқиғаны тікелей зерттеп шығуға тиіс. Тіпті

репортаж тікелей эфирден берілмесе де, мұнда тікелей эфирде хабар тарата-

тын қаламгер/тілшінің шапшаңдығы байқалуы керек. Дегенмен көбінесе тілші

оқиға біткен соң келеді, мұндайда алдын ала жоспарланбаған оқиға болады не

болмаса күтпеген оқиға орын алған кезде, тілші жағымды жайтқа қатысы бар

жерде жүреді. Мұндай жағдай жаңалықтарды тікелей эфирде тарату ісін да-

мытуға түрткі болады. 1937 жылы Чикагодағы WLS радиостанциясының тілшісі

Херб Моррисон Нью-Жерси штатындағы Лейкхерст базасында немістер ойлап

тапқан Гиденбург дирижаблін қондыру кезінде жаңа дискілерді түсіріп алу үшін

жаңа машинаны тестілеуден өткізген болатын. Ол уақытта қазіргі қолданыста-

ғы портативті магнитофон жоқ болатын. Әлгі Гиденбург күтпеген жерден отқа

оранды. Сол уақытта Моррисонның еңіреп айтқан, бүгінде күллі әлемге кеңінен

тарап кеткен «Бұл – әлемдегі ең алапат апаттардың бірі. О, адамзат...» сөйлемі

диск жазбасынан алынып, келесі күні үш бірдей арнадан таратылды. Осылайша

түсірілімдер арқылы оқиға орнынан тікелей эфирде жаңалықтар таратудың бә-

секесін күшейтті.

Репортер оқиға орнына келе алмаған жағдайда, куәгер болған адамдардан ақ-

парат жинап, кез келген ұзақтықта видео, режиссерге оңтайлы пландар түсіріп,

сонымен қатар оқиғаға қатысы бар кез келген адамнан мән-жайды біліп алғаны

дұрыс. Кейбір кездері, мысалы, радиодан өрт, бомбалау, фестивальға қатысты

жаңалықтар трансляциясын сапалы қалыпта ұсыну үшін артқы фонда оқиға

ошағынан жазылған шулы дыбыстарды қосқан жөн.

Репортажды толық, мұқият және қызықты ететін басқа дереккөз ретінде ды-

быстық, визуалды және баспа түріндегі дайын материалдар да жарай береді.

Стиль

Жаңалық қаламгері немесе тілшінің басты міндеті – ақпаратты жеткізу. Жа-

ңалық ұсынудағы негізгі қағидалардың радио, телевизия, интернетпен қатар

баспасөз медиасына да қатысы бар. Дегенмен әрқайсысына тән алшақтық бар.

Мысалы, дәстүрлі бес сұрақтың (кім, не, қашан, қайда, сонымен қатар мүмкін

болса, неліктен) жауабы газет мақаласының ылғи да басында немесе лид ішінде

кірістіріледі. Біршама жаңалық әзірлеушілер дәл осы тәсілді телевизия немесе

радио репортажына қолдану керектігін алға тартады. Өзгелері шектен тыс көп

ақпаратты лидқа тықпалай берудің қажеті жоқ екенін ескертеді, себебі қысқа уа-

қыт ішіндегі ақпараттың тым көптігі аудиторияны жаңылыстырып жіберуі мүм-

169

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

кін. Дей тұрғанмен, газет журналисіне қарағанда, телевизия не радиода жаңалық

әзірлеуші шектеулі хабарға мүмкіндігінше мол мәлімет қоса білгені жөн. Мұн-

дағы басты фокус – ақпаратты сығымдау.

Телевизия және радио журналисі Филлис Хейнс қаламгер-тілшілерге арнап

келесідегідей бірнеше тәсіл ұсынды:

Эмеральд аралынан шыққан атақты жазушы Жеймс Жойс мағынасы

терең cөздерді лек-легімен жазатын. Ұлы жазушылар, ақындар және

мистикаға ден қоюшы авторлардың дәстүрлері оқырманға ұзақ та бұралаң

жолды саяхатқа аттануға жағдай туғызады. Алайда телевизия және радио

журналисінің аудитория алдындағы жауапкершілігі бір бөлек.

Ол тыңдарман мен көрерменге орын алған оқиғадан хабар беретін

күрделі сюжетті санаулы секундтар ішінде түсіндіріп үлгеруі қажет. Мұнда

сананы сандырақтататын сын есімдерден құралған жеңіл-желпі сөйлемдерге

жол берілмеуге тиіс. Телевизия және радио журналисі сюжеттің мәнін

бірден ашуға тиіс және аудитория оны алғашқы кадрдан-ақ түсінетіндей

әзірлеуі керек. Дегенмен шектеулі дүниеден де керемет өнер туатыны бар.

Білікті эфир журналисі – алғашқы әсерді сыйлайтын шебер. «Аз болса да

саз болсын» дейтін ескі мәтел трансляция жазбасына қатысты айтылғандай.

Тас қашайтын мүсінші мен жаңалық әзірлеушінің жұмыстарында бірдей

ұқсас мәселе бар деп айтуға болады. Мүсіншіге қиялындағы кескінді

мүсіндеп шығару үшін қатты тасты уату қажет. Сондай-ақ ол мүсіннің несі

артық екенін анықтай білуі қажет, дегенмен мүсіннің ақтық келбетін қате

қашап шығармау үшін шектен тыс уатылған тастарды алып тастамайды.

Сол секілді, теле-радио журналисі де артық ақпаратты іріктей білуге тиіс.

Сонымен қатар оған ойындағы оқиғаны өрбіте білетін сөйлемдер мен

комментарийлерді ғана таңдай білген жөн. Журналист те мүсінші секілді

нені алып, нені қосу керектігін айқындап алсын. Шамадан тыс материалды

алып тастау қауіптірек, себебі мұндайда аудитория шатасып, не болмаса

енжарлық танытуы әбден мүмкін. Дегенмен мүсіншіге қарағанда, теле-радио

журналисі уақытқа қатысты қосымша мәселеге тап болады. Трансляция

бекітілген дедлайн бойынша эфирден берілуі қажет. Әдетте журналист

еншісінде азғантай уақыт қалады, кейде репортажды аяқтауға тіпті уақыты

жетпей жатады. Бұл кәсіпте уақыт ешбір қателікті кешірмейді.

Кешегі күннің жаңалықтары шұғыл түрде тамаша репортажға айналуы мүм-

кін. Репортаждың қаншалықты керемет дайындалып, әбден зерттелгеніне қа-

рамастан, егер ол ескіріп қалған болса, мұны жарамсыз дей беріңіз. Теле-радио

журналисі шектеулі уақыт ішінде мәтін жазады.

Онымен қоса, журналист жаңалықтар шығарылымының әр сюжетінің арасы-

на логикалық өткелдер таба білуі қажет. Ал газет журналисінің мақалалары он-

сыз да басы-аяғы бүтін жұмыр күйінде жазылады. Айқындық, лид түрлері, цита-

таларды қолдану, ақпараттың объективтілігі мен нақтылығы эфирлік медиамен

қатар, баспасөзге де қатысты қолданылады. Журналист репортаж ұсынылуға

тиіс мерзімнің қосымша факторларын, визуалды әрі аудиоматериалдарды және

диктордың тұлғалық кейпін қаперде ұстауы керек.

Бүгінде жас журналистердің басым көпшілігі орта мектепті бітірер уақытқа

дейін 12 жыл бойы баспасөз беттеріне мақала жазып, әдебиеттер оқиды. Алайда

олардың жазу дағдысын үйрену немесе электронды медианы түсініп-тануда бі-

лімдері таяз, яғни ресми түрде оқытылмайды да. Жас журналистер интернетті

бейресми түрде кеңінен пайдалану арқылы шыныққанымен, олардың бірен-са-

ранында ғана онлайн режимдегі жаңалықтарды кәсіби әрі сапалы етіп жазуда

ресми дайындығы немесе тәжірибесі бар. Журналистің дені, журналистік мәтін

баспасөзге жазылғандай болсын деп ойласа керек. Бұл кітап – баспасөз, визуал-

5-ТАРАУ

170

ды және аудио қабылдаудың арасындағы негізгі айырмашылықты ажырата білу-

ге көмектесу үшін назарыңызға бірқатар ескертпелерді ұсынады.

Алғашқы ескертпе – мұнда мақаланың құрылымы едәуір ерекше болуы мүм-

кін. Мәселен, газет мақаласы әдетте дәстүрлі бес сұрақтың бәріне жауапты –

мақаланың басында, яғни бірінші жолда немесе кіріспе лидпен ұсынады. Ал

электронды медиадағы ақпаратты сығымдау қажеттігі, кіріспе жолда әлгі бес сұ-

рақтың біреуін немесе бірнешеуін қамтымай кетуі немесе толық мақалаға тән

секілді көрінетін логикалық тәртіптің орнын ауыстырып жіберуі мүмкін. Мыса-

лы, масс медиадағы жаңалықтар репортажында пассивті жазбадан қашық болу

мақсатында мақала дереккөзін кейін ұсынудың орнына бас жағына жіберілуі

мүмкін. Мыналарға мән беріңіз:

■ Газет: «Қалалық кеңестің барлық мүшелері мемлекет қаражатын заңсыз иеленіп,

ысырап еткені үшін жауапқа тартылуы керек», – деді жуырда жасақталған саяси

активистер тобының президенті кешегі ашық отырыста.

■ Радио немесе телевизия: Жаңа саяси ұйым қалалық кеңес мүшелерінің мемлекет

қаражатын заңсыз иеленіп, ысырап еткені үшін жауапқа тартылғандарын қалайды.

(Дегенмен кейде медиа репортажы баспасөз бетіндегі дәстүрлі бес сұрақтан

да көп сұрақтың жауабын қамтуы мүмкін, тіпті қысқа мерзім ішінде болсын. Тө-

мендегі мысалды қараңыз).

Лид

Репортажды (story) айқын әрі нақты ақпараттан бастаңыз. Кіріспе, мүмкінді-

гінше, бүкіл мақаланың ықшамдалған түйіні болуға тиіс. Дей тұрғанмен, толық

ақпаратты түгелдей тықпалаудан сақ болыңыз. Аудитория жаңалықтарды бір

рет қана көреді не естиді. Газет оқырманымен салыстырғанда, олар белгілі бір

тұстарды анықтау немесе жақсылап түсіну үшін мәтінге қайта орала алмайды.

Аудитория сюжетті алғашқы естігеннен-ақ назарына қағып алатындай болуы қа-

жет. Шамадан тыс мәліметті қосып әуре болмаңыз. Әдетте мәліметті 30, 60 немесе

90 секунд ішіне сыйғызу қажет себебінен – газет тақырыптары, тақырыпшалары

және лид параграфымен салыстырғанда, теле-радионың ақпарат материалдары

кейде сәл көбірек болады.

Төмендегі бірдей екі репортаждың кіріспесін салыстырыңыз. Алғашқысы AP

жаңалықтар лентасында, екіншісі Broadcasting & Cable журналында жарияланған:

NBC ЖАҢАЛЫҚТАРЫНДАҒЫ «КЕШЕ, БҮГІН ЖӘНЕ ЕРТЕҢ» (YESTERDAY,

TODAY AND TOMORROW) АРНАЙЫ ШЫҒАРЫЛЫМЫ КӨРЕРМЕНДІ ЖА-

ҢЫЛЫСТЫРЫП ЖІБЕРЕДІ. ЕҢ ДАУАСЫ – БҰЛ ӘДІСТІ ҚОЛДАНБАУ.

Ақпараттық репортажды не болмаса деректі фильмді алға салып, артынша

едәуір сынға іліккен жаңалықтарды қайта жазып шығу әдісі – NBC News-тің

жоспарында жоқ нәрсе. Өткен аптада NBC News президенті Майкл Гартнер

жаңалықтар бөлімінің шынайы кейіпкерлерді ойнайтын әртістерді ақпарат

тарату мақсатына жұмылдыруды тоқтатып қана қоймай, «Кеше, бүгін және

171

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Екі мақалада да дәстүрлі бес сұрақтың жауабы қамтылған. Дегенмен бұл ха-

барлама жария етілген соң, 1 секунд ішінде баспасөз бетіне шыққан жаңалықта:

«Қайда?» – сұрағына жауап жоқ. Ал сайтқа шыққан жаңалықта, тіпті қатты сы-

ғымдалса да, бес сұрақтың бәріне жауап қамтылған, соның ішінде «қайда» сұра-

ғының жауабы дәл уақытында ұсынумен байланыстырылып тұр. Баспасөз бетін-

дегі мақаланың лиді ұзын сонар болуы мүмкін болғанымен, шындығында, бүкіл

оқиғаны бір немесе екі сөйлеммен баяндауға болатынын ескерсек, эфирдегі лид-

ті қысқа түрде ұсыну қажет. Қажет болса, дәстүрлі бес сұрақтың бір-екеуін екін-

ші сөйлемге немесе келесі кіріктірілетін визуалды материалға сақтап қойыңыз.

Баспасөз мақаласында үнемі екінші лид кездеседі. Екінші абзацта бірінші аб-

зацтан қалыс қалған маңызды ақпарат қамтылады, себебі бірінші абзац дәстүр-

лі бес сұрақтың ішінен мақала үшін маңызды саналатын бірнешесін ғана ұсыну

нәтижесінде ұзын сонар жазбаға айналып кетеді. Теле-радионың жаңалықтар

ұсыну тәсілі де осындай, дегенмен екінші орынға түсіп қалатын дәстүрлі бес сұ-

рақтың жауабы репортаждың көрермені немесе тыңдарманының негізгі түсінігі

үшін маңызды саналады. Баспасөз мақаласы бірінші лидте немесе ілеспелі лид-

терде ашыла түссе, теле-радиода әдетте соңында түйінделеді. Жаңалықты өрбі-

тудің кез келген тәсілі әдетте белсенді түрде қолданылатын дәстүрлі төрт сұрақ-

пен (кім, не, қайда және қашан) шектеледі. «Не себепті» екенін ұсынуға сирек

уақыт табылып жатады. Интернет арқылы таралатын жаңалықтар бағдарлама-

сының басым көпшілігі теле-радио және кабельдік телевизияның тығыздалған

уақыт кестелеріне ілесіп отырса да, көбісі интернеттегі бар уақыт икемділігінің

ыңғайын қолданады да, тереңдетіп жазылған репортаждарды ұсынады.

Төменде сюжеттің мән-мағынасы мен керекті видеоматериал қамтылған стан-

дартты 30 секундтық телевизиялық репортаждың үлгісі берілген.

ВИДЕО АУДИО

ЖО КАМЕРА АЛДЫНДА. Егер сіз BP (British Petroleum) төккен мұнай

Флориданың оңтүстік-батысында орналасқан

Санибел және Каптива аралдарындағы

демалысыңыздың сәнін кетіреді деп уайымдасаңыз,

бойыңызды еркін ұстаңыз.

Кадрдан тыс мәтін.

Санибел жағажайлары

Дей тұрғанмен, жүз мыңдаған галлон Мексика

шығанағының батыс бөлігіндегі жағалауды лайлау

үстінде. Бұл шығыс шығанағына жетпеген және ол

маңға жетпейді деп болжануда.

Кадрдан тыс мәтін.

Вашингтон, Колумбия

округі

Капитолий мен Ақ үй

Конгресс терең судың түбін үздіксіз бұрғылауды

не істеу керектігін талқылап жатқанда, Президент

Обама мұнайдың төгілуін тоқтатуға қатысты

шараларды қарастыру мақсатында, бірқатар

федералдық агенттіктермен жиналыс өткізді.

ертең» шығарылымынан да бас тартатынын жеткізді. Жаңалықтарды қайта

жазып шығу концепциясы NBC ойын-сауық бөліміне тиесілі, мұнда эфир ар-

қылы берілген үш сюжетпен жұмыс істеген жаңалықтар бөлімі ұжымының

қатысы жоқ.

5-ТАРАУ

172

ВИДЕО АУДИО

КАДР СЫРТЫНДАҒЫ

МӘТІН. VTR

Үдемелі толқындар... азынап тұрған жел... тас етіп

бекітілген мығым ғимараттар.

БРАЙН: Хьюго дауылының белгілері барлық жерде білінеді.

ҚОСАДАМДЫҚ ОРТА

ПЛАН/VTR

Бұл қырғынға ұшырататын дауыл Флорида

жағалауынан Каролинаға дейін қалпақтай ұшырады.

СЮЗАН: Кеш жарық. Мен – Брайн Лири.

Ал мен – Сюзан Уорникпін. Дәл қазіргі уақытта Хьюго

дауылы күшіне мініп, Америка Құрама Штаттарының

оңтүстік-шығыс жағалауына жақындады. Ол бұл

жағалауға түн ортасынан ауғанға дейін келуі керек.

БРАЙН: Жаңа Англия бұл жойқын дауылдың белгісін ертең

түнге таман сезінетін болады. Алайда қазір бүкіл назар

оңтүстік-шығыс жаққа қарай бағытталған, мұндағы

тұрғындар тастай бекініп, жоғарырақ орналасқан

ғимараттарға қоныстануда.

Сіздерге ұсынар репортаждың бірнеше сериясы

бар. Алдымен жетекші корреспондентіміз Марта

Брэдли дауыл туралы ескерту аймағындағы дайындық

жұмыстарына шолу жасайды.

ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС:

МАРТА:

Чарльстон әкімі бұл дауылдың қауіптілігін бағалауға

ешкімнің немқұрайды қарамағандығы маңызды

екендігін атап өтті. Шаһар басшысы Жозеф Райли

бұл дауылдың қаладағы 1938 жылы орын алған

торнадодан кейінгі ең сұрапылы болуы мүмкін екенін

айтып өтті. Алапат жылдары дауыл салдарынан 32

адам ажал құшып, 100-ден астамы жарақат алған

болатын.

СЮЗАН: Мұнда Жаңа Англияда Хьюго дауылының белгілерін

сенбі күні түнде сезе алармыз. Соңғы жаңалықтармен

хабардар болу үшін сөз тізгінін Дик Альбертке

ұсынамыз.

Осыған ұқсас маңызды репортажда мол ақпарат пен визуалды эффектілер ке-

ңінен қамтылса және жарты сағаттық теле-шоуда ұсынылатын он минуттық хард

жаңалықтар (спорт туралы жаңалықтар мен ауа райы болжамдарын қоспағанда)

топтамасының екі немесе үш минуты айтарлықтай әсер қалдырарлық материал-

мен толықтырылса, мұндай репортаждың үш есе артық қаралуы мүмкін. Бірінші

лид тизер секілді болуы мүмкін немесе мұны софт лид деп те атап жүр, мұндағы

әсер қалдырарлық мәлімет және адами қызығушылық аудитория назарын хард

лидтің арнайы ақпаратына бұрады. Артынша екінші лид ілесуі мүмкін. Мұндағы

ақпарат тереңінен, әдетте маңызды визуалды материалдармен немесе қатысушы-

лар не бақылаушыларды жұмылдыратын сұхбаттар көмегімен берілуі мүмкін.

Келесі ұсынылатын сценарий – дәл осындай репортаждың үлгісі.

173

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

ВИДЕО АУДИО

АЛЬБЕРТ: [Ауа райы болжамы].

БРАЙН: Хьюго дауылының белгілері Жоржиа мен Каролина

жағалауларында аздап біліне бастады. Енді Саваннада

тұратын Newstar Network тілшісі Венди Чи-О-Жиді

тыңдап көрелік... Венди... ауа райы сіздерде қалай ?

LIVE NEWSTAR: [Live Newstar]

VTR КАРИБТІҢ

ҚИРАУЫ

СЮЗАН: /КАДРДАН

ТЫС МӘТІН.

Хьюго дауылы құйындатып өткен Кариб аймағында

жергілікті шенеуніктер су жетіспеушілігі, үйсіздік/

үйі жоқтық және кеңінен орын алып жатқан

тонаушылықтың алдын алу үшін тырысуда. Америка

әскерилері Виргин аралдарына келіп жетті. Сент-

Круадан қайтып оралған жоғары шенді шенеуніктер

жағдайдың бақылаудан шыққанын айтады.

ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС: [ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС].

КАДРДАН ТЫС

МӘТІН.

Виргин аралдарының губернаторы тонаушылық

әрекеттердің анау айтқандай ушыққан түгі жоқ деп

көндіруде.

ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС.

КАДРДАН ТЫС МӘТІН

КӨБІРЕК.

[ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС].

СЮЗАН: Күтілгендей, Президент Пуэрто-Риконы бүгін апат

аймағы деп жариялады. Ол кеше Виргин аралдарына

да дәл осындай мәртебе берген еді. Біз, әрине, Хьюго

дауылына қатысты жаңалықтарды назарымыздан қалт

жіберіп алмауды және кешкі уақыт аралығында жаңа

мәліметтер жеткізуді жалғастыратын боламыз.

WCVB-TV келісімімен пайдаланылды, Бостон.

Қорыта айтқанда, репортажды алғашқы абзацтан-ақ түсінікті етуге тырысы-

ңыз. Олай болмаса, барлығын екінші лидке тықпалаңыз. Сосын репортажға қо-

сымша эфир уақыты берілсе, бірінші лид пен қалған лидтерді қайтара анықтап

жазып шығыңыз.

Хард лид. Хард лид дәстүрлі бес сұрақтың жауабындағы ең маңызды ақпа-

ратты қамтиды. Мұнда репортаждың мәнісі ықшамдалып айтылады. Мысалы,

келесі сценарийге мән беріңіз.

5-ТАРАУ

174

ВИДЕО АУДИО

АҒЫЛШЫНША/

КАДРДАН ТЫС МӘТІН/

ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС.

Бүгін Оңтүстік Кореяда мыңнан астам студент

қамауға алынды.

Студенттер қамалмай тұрып Сеулдегі университет

ғимаратында Солтүстік Кореяға барып қайтуға

рұқсат беруін талап еткен болатын. Полиция

қызметкерлері көзден жас ағызатын газды қолдану

арқылы ғимаратты басып кірген соң, жағдай ушыға

түсті.

ВИДЕО АУДИО

ЖО КАМЕРА АЛДЫНДА. Егер сіз BP төккен мұнай Флориданың оңтүстік-

батысында орналасқан Санибел және Каптива

аралдарындағы демалысыңыздың сәнін кетіреді деп

уайымдасаңыз, бойыңызды еркін ұстаңыз.

WCVB-TV келісімімен пайдаланылды, Бостон.

Софт лид. Софт лид аудитория көңілін аудару және назарын ұстап тұру үшін

репортажды драмамен сәндеуге тырысады және мұны хард лидпен жалғасты-

рып әкетеді. Бұған дейін сөз етілген BP (British Petroleum) төккен мұнай туралы

жаңалықты ашқан софт лидке мән беріңіз.

Жаңалықтар телебағдарламасының авторы және продюсері Денис Уайт сту-

денттерге бұрынырақта үйренген жазу стильдерін ұмыту туралы кеңес бере-

ді, дегенмен олардың қалыптасқан сөз құрау стильдерін қолдануын құптайды.

Оның айтуынша, студенттердің басым көпшілігі ұзын сонар, құрмалас сөйлем-

дерді жазуға үйренген. Алайда теле-радио хабар тарату ісіне бұл стиль мүлдем

жарамайды. Сонымен қатар ол: «Ауызша сөйлеу тілін қайта жаңғырта түсуіңіз

қажет. Бұл пьеса жазуға қатты ұқсайды», – дейді. Уайт тағы да былай дейді:

«Біздегі аудиторияның жаңа ғана естігеніне қайтып оралып, оны қайта

түсініп жату мүмкіндігі жоқ. Бізде бір ғана мүмкіндік бар, ол – аудиторияның

назарын аулау. Егер мұның өзін сәтсіз атқарсақ, аудиториямызды жоғалтып

аламыз. Теле-радио жаңалықтарын жазудың құрылымы қарапайым-ақ,

дегенмен мұнда «қоп-қою мәтін» пайдаланылады. Біз мұндағы әр әріпті

санауымыз қажет, себебі репортажымызды сипаттауға берілген уақыт

шектеулі».

Уайттың айтуынша, жаңалық әзірлеушінің ең әуелгі мақсаты – аудиторияны

тыңдай білуге көндіру.

Әдетте репортажымызды сол жайында жалпы идеяны ұсынатын бес-он

сөзбен толықтырамыз. Мысалы: «Бүгін Ямайка жазығында бесінші дәрежелі

өрт супермаркетті тұтас жалмап кетті». Аудиторияның көз алдында қандай

175

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

жайт орын алғаны туралы көрініс бар, ендігі кезекте олар бұл жайында

молынан ақпарат алуға әзір. Келесі сөйлемде біз алдыңғыдан да нақты

ақпарат алатын боламыз. Ал соңғы сөйлем қандай да бір қорытындыға

әкелуге тиіс.

Ақпарат сюжетін жазумен айналысатын адамға айтар үздік кеңес –

репортажды, құдды бір, досына әңгімелеп беріп отырғандай жазып

шығыңыз. Баз біреуге осы репортаж туралы айтқыңыз келсе, ең әуелі, бірінші

сөйлемнен бастайтыныңыз белгілі. Сөйлемді тек «Бұл туралы естідіңіз бе?»

деген сұраулы сөйлеммен аяқтаңыз. Мұны дауыстап айтсаңыз, тіпті нұр

үстіне нұр болар еді.

Теле-радио жаңалықтарын әзірлеуші өзінің репортаж жазу үстінде екенін

үнемі естен шығармауы қажет. Бұл репортаждың басы, ортасы және аяғы

болуы қажет. Жаңадан кіріскен журналист көп жағдайда қаз-қатар тізілген

ұзын сонар фактілерді бере салады. Мұндағы бір сөйлем келесісін жетелеуге

тиіс. Бір идея келесісімен астасып жатсын.

Драмалық экшн

Жаңалыққа драмалық экшн секілді қараңыз. Айдан анық қақтығысты қамти-

тын репортаж (соғыс, саяси науқан, кісі өлтіруге қатысты сот процесі, ажырасу

мәселесі, бейсбол жалаушасы үшін жарыс) бірден аудитория назарын аулайды.

Сұрақтардан гөрі, тікелей мәлімдемелерді пайдаланыңыз. Қақтығыстың өзек-

тілігін атап өтіңіз. Мысалы, репортажды «Америка әлемнің түкпір-түкпірінде

айтылып жатқан пікірді құлағына да ілмей, Иранға қарсы соғысты бастап кете

ме?» деген сұраулы сөйлемнен бастамаңыз. Мұны: «Бүгіндері әлемді кезіп жүр-

ген жалғыз сұрақ – Америка әлемнің түкпір-түкпірінде айтылып жатқан пікірге

құлақ аспастан, Иранға қарсы соғысты бастап кете ме?» – деп бастау әлдеқайда

тиімдірек. Репортаждағы өзектілік пен адам көңілін толқытар сәттерді сақтаңыз.

Жаңалықтарды шала-шарпы ұсынудан аулақ болыңыз, анық-қанығын білмесе-

ңіз, аудиторияға жеткізуге асықпаңыз. Алайда мұндай ақпарды кезекте тұрған

келесі ұсынылатын репортажға қызықтыра түсіру үшін айтып өтсеңіз болады.

«Бұл – аяқсыз қалған репортаж, бірақ...» – деп айтқаннан гөрі, комментарийсіз

болсын, қолыңызда бар кез келген деректі ұсынған әлдеқайда оңтайлы.

Әдіс-тәсіл

Теле-радио жаңалықтарының қадамгері үшін ең қиыны – қаптаған деректің

ішінен ең тұщымдысын таңдап, сол деректерді уақыт оздырмай елге жеткізу ке-

рек. Жеделхат немесе жарнама тақтайшасының шектеулі кеңістігінде маңызды

ақпарат ұсынып жатқандай, сөздерді мұқият таңдаңыз.

Айқындық

Қысқа әрі таныс сөздерді таңдаңыз. Көпсөзділікке ұрынбай-ақ, көркем сипат-

та алып шыға аласыз. Қарапайым әрі турасын кесіп айтатын тіл іш пыстырмай-

ды. Роман жазудан бұрын, осындай хабар дайындаумен айналысқан Эрнест Хе-

мингуэйдің біраз кітаптарын оқып көріңіз. Солтүстік Африка туралы ақпарат

материалын былай бастасаңыз болады:

5-ТАРАУ

176

Либерия жұртына Чарльз Диккенс романының атауы дәл келетін сияқты,

себебі ұзақ уақыт бойы тапталған әрі жаншылған мекенде «гүл жарған»

жаңа дәуір орнады. «Үкілі үміт» (Great Expectations) романы алқаптар,

белестер, жазықтар және кедей-кепшік мекендеген қаланың шет-шетіндегі

жатақтарды кезді. Ол уақытта ел тұрғындарына берілетін жаңа мемлекеттік

мүмкіндіктерді ұсынған жаңа президент Элен Жонсон-Серлиф ресми түрде

қызметіне кіріскен болатын.

Дегенмен қысқа уақыт ішінде нақты ақпарат ұсыну үшін хабар таратудың мы-

надай үлгісін ұстанған абзал:

Либерияның жаңа президенті Элен Жонсон-Серлиф бүгін ант қабылдады

және көпшілік алдында «жаңа» ұлт құруға уәде берді. Сонымен қатар ол

Либерияның бүкіл тұрғындарын жаңа үкіметте қабылдайтынын айтты.

Кәсіби маңыздылық

Аудиторияңыз көмескі тартып кетпесін. Ғылыми тіл немесе статистиканы түсін-

діруде маман болғаныңызбен, кәсіби терминдерді аудиторияңыз білмеуі мүмкін.

Мәселен, орманда болған өрт 100 акр жердегі ағашты жайпап өтсе, «Бір миллион

шаршы километр көлеміндегі ағаштың күлі көкке ұшты» деп айтпаңыз. Мұны

«Өрт сегіз бөлмелі 40 үй салуға жететін ағашты жалмап кетті» деп жеткізгеніңіз

абзал. Абстрактілі сипатта түсіндіруден қашық болыңыз. Нақты жеткізе біліңіз.

Көкейіңізде тұрғанын анық айтыңыз. Айқын мысалдар беріп өтіңіз.

Тіл

Жазу стилі қарапайым, тура және түсінікті болуға тиіс. Формасына сәйкес

ауызекі сипатта да болуы ықтимал. Бұл сізге сленг немесе сауатсыз құрастырыл-

ған сөйлемдерді қолдану керектігін білдірмейді, дегенмен бейресми сөздерді қолда-

нысқа енгізуге болады. Абстрактілі сөйлемдер мен екіұшты мағына беретін сөздер-

ден аулақ болыңыз. Сондай-ақ қарапайым әрі ауызекі стильді қолданамын деп

асыра сілтеп жібермеңіз, әйтпесе көрермен немесе тыңдарман тәкаппарланып

тұр деп ойлайды.

Репортаж мәтіні әңгімелесу сипатында болуы керек. Тікелей эфирді тізгіндеп

отырған диктордың аудиториямен құдды бір аудиторияға арналған жалпы

бөлмеде отырғандай әңгіме-дүкен құрғанын қалайсыз. Аудиторияңыздың жеке

мүшелерімен бірге жанашырлық таныта біліңіз. Ақпараттың жігін ажыратыңыз.

Өзіңізді солардың орнына қойып көріңіз. Аудиторияның әр мүшесіне бұл ре-

портаждың берері не? Тілшілер жинаған барлық материалдың басын біріктірген

автор немесе сол жинақтаушы тілшілердің өзі ретінде репортаждың анық-қаны-

ғын беске білесіз. Мұның аудитория үшін тіптен жаңа дүние екенін естен шығар-

маңыз.

Осы шақты пайдаланыңыз. «Тоналған адаммен сөйлескенімізде, ол адамдар-

дың неліктен есірткі сатып алу үшін ұрлықты жалғастыра беретін себебін түсін-

дірді, оның айтуынша, жоғары шенді орындарда есірткі бизнесіне ресми қолдау

білдіретіндердің қатары көп болды» деп жазушы болмаңыз. Оның орнына «то-

налған адам есірткіге қатысты жең ұшынан жалғасқан тонаушылық әрекеттер

үшін жоғары шенді орындардағы ресми қолдаушыларды кінәлайды» деп жазға-

ныңыз абзал.

177

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Ырықты етіс (active voice) пен ырықты етістіктерді (active verbs) қолданыңыз.

«Бүгін таңертең ерте уақытта болған пойыз апатынан кейін, қырық адам ауруха-

наға жатқызылды» деп жазудың орнына, «Таң ата болған пойыз апатынан зардап

шеккен қырық адам ауруханаға түсті» деп жеткізіңіз. «Алапат дауыл күшімен

үйірілген арыны қатты су, қала маңындағы өзенді кесе-көлденең қоршап тұрған

бөгетті басып өтті» деп жазбаңыз. Дұрысы – «Алапат дауылдан болған су тасқы-

ны, қала бөгетін бұзып өтті».

Жаңалық жазушысы және оқытушы Денис Уайт былай дейді:

«Әдетте біз оқиғаны сипаттап жатқанымызда ырықты етісті қолданамыз.

Дегенмен белгісіз бір себептерге байланысты үнемі ырықсыз етісте жазамыз.

(Не болғанда да, бұл – хабар тарату мәтінін жазумен енді айналысып

жүрген авторлармен жұмыс істегенде көрген тәжірибем). Мәтініңізді

ырықты етіс қалыбында сақтаңыз. Мүмкіндігінше, қарапайым етістіктерді

пайдаланыңыз. Бұл мәтінді жақсарта түсуге және аудиторияның репортажға

ілесіп отыруына жағдай жасайды».

Уайт жаңалық әзірлеуші қолданатын тілдің аудиторияға ықпалын анықтауда-

ғы негізгі тәсілді ұсынды:

Теле-радио журналисі аудиторияға арнап жазатындықтан, репортаж

мәтінінің дұрыс-бұрыстығын анықтау үшін дауыстап оқуы керек. Мұндайды

жаңалықтар редакциясынан байқайсыз: қаламгерлер компьютер алдында

жеке отырып, өз мәтіндерін дауыстап оқып отырады. Олар мәтіннің

дыбысталуы мен аудиторияға берер әсерін түзейді. Бұл – репортаждың

өтімділігін анықтаудың жалғыз жолы. Мәтін дұрыс оқыла ма? Өтімді ме?

Қарапайым әрі анық тілмен жазылған ба?

Цифрларды дауыстап оқыңыз. Дегенмен кейбір қаламгерлер, әсіресе уақыты

шектеулі журналистер «100-ге жуық адам қалалық әкімдікке қарай беттеді» деп

жазу арқылы уақыт үнемдейді. Ал эфирге шығатын тілшіге «жүзге жуық адам

қалалық әкімдікке қарай беттеді» деп оқи салу оңайырақ. Ерекше есімдер немесе

тіл ұстартуды фонетика тұрғысынан дұрыстап жеткізіңіз. Хьюго дауылына қатыс-

ты репортажды еске түсіріңіз. «Енді Саваннада тұратын Newstar Network тілшісі

Венди Чи-О-Жиді тыңдап көрелік». Репортажға түскен барлық адамды анықтап

беріңіз. Қатысқан адам беделді тұлға болса, оның қызметін не лауазымын нақты-

лаңыз. Аудиторияға «Ғаламдық жылынумен күрес жөніндегі Азаматтық коми-

теттің атқарушы директоры Элизабет Миллер бүгін Конгресте сайлауға түсеті-

нін жариялады» деген ақпаратты білу әлдеқайда маңызды. Ал «жергілікті саяси

активист Элизабет Миллер бүгін Конгресте өз кандидатурасын жариялады» деу

тіптен қызықты емес.

Кітаптардың стилін қолданыңыз. Associated Press Stylebook and Libel Manual және

United Press International Style Book кітаптары – тыныс белгілері, орфография,

цифрлар, бас әріптер (үлкен және кіші әріптер), аббревиатуралар және дерек-

тер, жас, өлшем және көлемді дұрыс қолдану бойынша стандартты тәсілдердің

таптырмас дереккөздері.

Объективтік

Адал ниетті автор, продюсер немесе тілші жаңалықты жариялауда әділдік-

ке және адалдықты ту етеді. Ең ақырында, объективтілік деңгейі келесідегідей

жолдармен анықталады: (1) телевизия немесе радиостанция, желі, арна немесе

5-ТАРАУ

178

сайт иесі ұстанған саясат; (2) қоғамның саяси және әлеуметтік көзқарастары; (3)

жарнама берушілер тарапынан жасалатын қысым, соның ішінде даулы мәселе-

лерден бойды аулақ ұстау туралы талап-тілек; (4) жаңалықтар бөлімі директо-

рының, жаңалық жазушылардың және жаңалық жүргізушілердің жеке тысқары

пікірлері; (5) жаңалықтар таратудағы жеделдік және; (6) инфотеймент бағдарла-

малар (infotainment).

Мұның ішіндегі бастапқы төрт фактор, негізінен, адамның жеке таңдауы ар-

қылы анықталса да, соңғы екеуі, яғни жеделдік пен инфотеймент сипат – ме-

диабизнестің бір бөлігі, сонымен қатар бұлар тиімді бәсекелестік үшін қажетті

факторлар ретінде үнемі айтылып жүр. Жаңалықтар таратудағы оперативтіктің

айқын мысалы ретінде саяси науқандарды айтуға болады. Репортажды оңай жет-

кізудің жолын іздеуші теле-радио жаңалықтарын әзірлеушілер сайлау үміткер-

лері әзірлеген үзінділерді және сол үміткерлердің спин-докторлары ұсынған тү-

сіндірмелерді өте жиі қолданады. Сонымен қатар олар үміткерлердің біліктілігі

мен мәселесіне айтарлықтай көп назар аудармайды. Жаңалық жазушысының

саяси науқан жайында мазмұнды ақпарат таратудың орнына, жеңілдің астымен

жүріп үміткерлердің құр үзінділерін ұсына салуы онсыз да кемшін медианың

атына кір келтіреді. Мұндайдың айқын мысалы ретінде 2008 жылы АҚШ-та өт-

кен президенттік сайлауды айтуға болады. Бір партия атынан қатысқан афро-

америкалық әйел тұңғыш рет президенттікке үміткер болар еді. Сондай-ақ бас-

қа ірі партиядан қатысқан әйел тұңғыш рет вице-президенттікке үміткер болды.

Мұнда бұқаралық ақпарат құралдары Барак Обама мен Сара Пэйлиннің қауқа-

ры мен көтере алатын жүгіне ден қойғаннан гөрі, екеуінің жеке өміріне көп бас

сұққан тәрізді. Сара Пэйлин дүлей апаттан соң медиа өкілдерімен сұхбаттасудан

бас тартқан кезде, журналистер оның ұстанған саясатын көзге де ілмеді. Олар Са-

раның тұлғалық кейпіне баса назар аударып, медиажұлдыз етіп шығарды.

Назардың барлығы жаңалықтарға емес, ойын-сауық бағдарламаларына ауа-

ды. Бұған хабар таратушы станциялар, кабельдік желілер мен сол нарықтағы

жергілікті хабар тарату станциялары және әсіресе бір-бірімен бәсеке желілер-

дің жаңалық таратушы ұлттық шоуларының барлығы дерлік бірдей ақпарат-

ты таратуы себеп болады. Жаңалық таратушы станциялар бәсекеге түскенде де

сапалы немесе тереңдете ұсынылған ақпарат таратудан жарыспайды, олардың

ұсынатындары – жеке басқа қатысты және адам жағасын ұстататын жаңалық-

тар. Көбінесе хард жаңалықтарға азырақ көңіл бөлініп, ал ойын-сауық очерктері

ерекше назарға ілігуде.

Бұқаралық ақпарат өкілдерінің селебритилердің жеке өміріне қатысты дерек-

терді жаңалық деп тануы уақыт өте келе өзгеретін тәрізді. Дегенмен бұл бұқара-

лық ақпарат құралдарындағы жарнаманың өсуі және оқырман, тыңдарман мен

көрермен санын арттыру жолында табыс көзін көбейтудің тікелей байланысы-

мен ұштастырылатын секілді. Мәселен, 1920 жылдары президенттікке үміткер

Уоррен Гардингтің көңілдес/ашына әйелдерінің бірі оны бопсалаймын деп сес

көрсетіп, оның сайлауға түсуіне зиян келтіргісі келді. Ақырында, Республикалық

ұлттық комитет бопсалағыш әйелге ақы төледі. Медиа мұны ажиотаж туғызу-

шы себеп ретінде елеп-ескермеді. 1960 жылдары президент Жон Кеннеди ашық

түрде әйелдермен кездесіп жүрді, олардың қатарында атағы жер жарған ки-

ножұлдыз әйелдер де болды. Олар президентпен некесіз жыныстық қатынасқа

түсу үшін Ақ үйге барып тұратын. Мұны да бұқаралық ақпарат өкілдері көрсе де

көрмегенсіп, еш мән бермеді. Арада отыз жыл өткен соң, медиа президент Билл

Клинтонның Ақ үй практикантымен сексуалдық қатынасы төңірегінде үлкен шу

көтерді. Олар президентті лауазымынан алып тастау үшін саяси оппортунизмді

179

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

асқындырып қана қоймай, сонымен қатар практикант қызбен қатысы бар бірне-

ше адамды назарға іліктірді. Сондай-ақ олар бұл шуға қатысы бар сол адамдар-

ға медиа селебритилер секілді ақша табуға және репортаждарда бой көрсетуге

жағдай туғызып берді. Осылайша аудитория саны аяқасты артып, медиа табысқа

кенелді. Жуырда Америка Құрама Штаттарының біраз губернаторы мен сена-

торының некесіз қатынастары туралы мәлімет, сол уақыттағы жаңалықтардың

барлығын дерлік, соның ішінде Америка тұрғындарының өмірі мен болашағына,

сонымен қатар әлемнің қалған тұрғындарына қатысы бар ерекше маңызды жаңа-

лықтарды екінші планға, тіпті қажетсінбейтін жаңалықтар қатарына ығыстырып

жіберді. Газет туралы телевизиялық ситуациялық комедия немесе ситкомда ре-

дактор тілшіге былай дейді: «Өтініш, у-шу және айғайға толы репортажбен жұ-

мыс істеп жатырмын деп айтыңызшы». Ойдан құрастыру үнемі шынайы өмірдің

нағыз көрінісі болып шығады.

Қисынды және этика нормасына сай жариялау – қажетті әрі көп күтілетін

фактор. Қалың жұртты қасақана адастырудың жөні бір бөлек. Мысалы, CBS

тілшісі Марта Тейчнерден эфирде Сомали елінде АҚШ тарапынан жүргізіліп

жатқан әрекет туралы пікір білдіру сұралды. Ол Columbia Journalism Review жур-

налында Сомалиде бірқатар зерттеулер жүргізгені туралы жазғанымен, оның

сол елге табаны тиген емес. Ол: «Тіпті мен жөнім түзу және ұқыпты болсам да,

үстіртін пайымдаймын», – дейді. 2013 жылы Огайо штаты Кливленд қаласының

Ариэль Кастро есімді тұрғыны үш қызды ұрлап әкетіп, оларды он жыл бойы

сексуалдық күң ретінде ұстағаны үшін жазаға тартылды. Полиция қызметкер-

лері Кастроның екі бауырын ықтимал қатысушылар ретінде лезде ұстап алып,

олардан жауап алды. Бұл оқиғаны жариялауға бел шеше кіріскен бұқаралық

ақпарат құралдары көрермен, тыңдарман және оқырманға қылмыскердің екі

бауыры туралы репортаж таратумен қатар, олардың суреттерін де көрсетті. Осы-

лайша олар көпшілікке жанама түрде қос бауыр кінәлі секілді әсер қалдырды.

Кейін биліктегілер бауырлардың бұл қылмысқа қатысы бар екенін айғақтайтын

ешқандай дәлелдің жоқтығын және, бәлкім, олардың бауырының не істеп жүрге-

нінен еш хабары болмағаны туралы мәлімдеді. Алайда көпшіліктің әдеп норма-

сына сай емес деп есептеген медианың қылықтары мен былықтары нәтижесінде

бауырлардың басына түскен жаман атақтың және тіпті өлтіру туралы қауіп-қа-

тердің айыбын жуып-шая алмады. Тіпті CNN-нің өзі соңғы жылдары селебрити,

кісі өлтіру және тәртіпсіздіктерге қатысты хард жаңалықтарды аз-аздан ұсынуда.

Мұндағы эфир уақыты бірнеше апта бойы осы оқиғаны түрлі ракурста және ег-

жей-тегжейлі құрастыруға арналды. Марқұм Дон Хьюитт 60 Minutes бағдарлама-

сының бұрынғы атқарушы директоры былай деп ескертеді: «Шоу-бизнесті жа-

ңалықтар бизнесінен ажыратып тұратын бір шеп бар. Мұндағы гәп – ол шепке

жақындаңыз да, оған аяқ саусағыңызбен жанасыңыз, алайда ол шепті аттап өтіп

кетуші болмаңыз». Тіпті жергілікті теле-радиостанциялар да ақпарат материал-

дарын үздік қалыпта ұсынудың орнына, эфир уақытын көбінесе жаңалық жүргі-

зушілерінің арасындағы жөн-жосықсыз қылжақтасуға арнап жатады.

«Инфотеймент» (infotainment) жаңалық тарататын көптеген бағдарламадағы

«ақпараттың» орнын басты. Рим жазушысы Гораций: «Адамға жағу үшін ойдан

шығарылған дүние шындыққа бір табан жақын болсын», – деген екен. Бүгіндері

жаңалық қаламгерлері мен продюсерлердің басым бөлігі, бұл кеңестің тонын теріс

аударып алғанға ұқсайды. Олар, керісінше, шындықты ойдан шығарылған дүниеге

бір табан жақын ету үшін тырысып жүр. Бұл тәсіл жаңалықтарды таратуға жа-

рай ма, әлде Рим империясындағы секілді, жаңалықтардың медиада құлдырауына

алып келетін жауапкершілік пен құндылықтардың төмендеуінен байқала ма?

5-ТАРАУ

180

Нақтылық

Көрерменіңіз түсінбейтіндей дәнеңенің де жоқ екенін білетіндей жазыңыз.

Тіпті бас-аяқсыз және орынсыз қолдану себебінен репортажды бұрмалайтын

аңдаусыз, немқұрайды немесе екіұшты айтылған комментарий немесе видео

мен аудио материалдардың біріктірілуі белгілі бір мәселе, тұлға немесе оқиғаға

қатысты аудиторияға «жалған» әсер сыйлап не болмаса бұрыс болжам жеткізуі

мүмкін. Қолданылған терминологияның дұрыстығына көз жеткізіңіз. Мысалы,

репортаждағы жаңалыққа қатысы бар адамға сот үкімі шығарылмаса, оны «кө-

лікті айдап әкетуші» деп атамаңыз, бұл жағдайда, ол – «ықтимал көлік айдап

әкетуші».

Адам есімдерінің фонетикалық заңға сәйкес дұрыс жазылғанына көз жеткізі-

ңіз, себебі бұл эфирдегі тілшіге оларды дұрыс хабарлауға кепілдік береді. Соны-

мен қатар репортажда адамдар туралы барлық деректер, соның ішінде адамның

жасы, мамандығы және тұрып жатқан қаласы туралы мәліметтердің де дұрыс

берілгенін анықтап алыңыз.

Цитаталар көбінде өрескел бұрмаланып беріледі. Репортажға жұмылдырыл-

ған адамдар, яғни қатысушылар, куәгерлер немесе сарапшы-талдаушылардың

цитаталарын қолдану жаңалықтар бағдарламасының сәнін келтіре түсетіні анық.

Алайда кез келген сұхбаттың эфирде кесіп берілгенінен де айтарлықтай ұзаққа

жалғасатыны белгілі. Сіз таңдап алған сюжет репортаж мазмұнынан тысқары ке-

тіп қалмасын. Сондай-ақ сұхбат үзіндісін репортаждың кішкене бір бөлігі етіп

қолданудың орнына, түгел сюжетті сол бөлікке байланыстырып қоюдан сақ бо-

лыңыз. Цитаталардың, расымен, нақты екеніне көз жеткізудің бір жолы – оны сөз-

бе-сөз жазып алу. Фактілердің бүйірлері тесіліп, бұрмалануына еш жол бермеңіз,

тіпті олай жасау репортажыңызды қызықты ете түссе де, мұндайға бармаңыз.

Репортажыңызды объективтік және нақтылықпен қамтудың бір жолы – жи-

нақтаған кез келген және барлық ақпаратыңыздың дұрыс-бұрыстығын анықтау.

Сценарийге әзірлеп жатқан кез келген материалдың сюжеті шындыққа жана-

сымды сипатта естілмесе, тілші екеуіңіз оны қайтара тексеріп шығыңыздар. Кө-

ңіліңізге қандай да бір күмән ұяласа, дереккөздің түпнұсқасын өздігіңізбен табу-

ға тырысыңыз. Егер мұны істей алмасаңыз, продюсерден күмән келтірген мате-

риалды пайдаланылған-пайдаланылмағанын сұрастырыңыз.

Тұлға

Жаңалықтарды радио, радиостанция немесе сайттың: (1), белгілі бір жаңа-

лықтар бағдарламасының; (2) және жаңалықтарды ұсынатын тілшілер немесе;

(3) жүргізушілердің жеке сипатына сәйкес келетіндей етіп жазыңыз. Телеарна,

радиостанция немесе сайт альтернативті, байсалды, байыпты, жылдам және

батыл сипаттағы белгілі бір имиджді насихаттауы мүмкін. Радио түрлі уа-

қытта шығатын жаңалықтарды сан қилы имиджбен жеткізуі мүмкін: мысалы,

таңертеңгі жаңалықтарды жарқын және бой жазатындай, ал кешкі жаңалықтар-

ды әлем басын шайқайтындай және тереңдетілген кейіпте ұсынуы мүмкін.

Жеке сипаттың мазмұндас келетін жаңалықтар бағдарламасына аудитория

тартуда маңызы зор екенін ескеріп, мәтінді жаңалықтар жүргізушісінің стилі-

не сай келетіндей жазыңыз. Қолданылған сөздер жаңалықтарды эфирде оқитын

белгілі бір диктордың сөздік қорына сәйкес болуы қажет. Сөйлем құрылымы да

сол диктордың ырғағы мен қарқынын көрсетіп тұруға тиіс. Бұған қоса, сіз жа-

181

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

лындап тұрған, шаш ал десе бас алатын тілші немесе жаңалықтар туралы әңгіме-

ні тоқтатып тастап, жылы шырай танытпайтын адам, не болмаса арқа сүйейтін

ата мен ананың тұлғалық имиджіне сай жазуыңыз да мүмкін. Мұндайда жаңа-

лықтар әзірлеуші драматургтің тәсіліне көшіп, диалог дайындауы керек, яғни ақ-

параттың анықтығын және тұтастығын сақтап, оны жеткізетін кейіпкердің тұлға-

лық кейпіне сәйкестендіріп құрау қажет.

Формат

Формат негізгі режиссерлік сценарийді жазудан бастап, ауқымдырақ және то-

лығырақ бір немесе екібағанды сценарий жазуға дейін түрленеді. Кей жағдайда

автор жаңалықтар бағдарламасына ауыспалы режиссерлік сценарий дайындау-

дан да көп дүние істеуі мүмкін. Кейде эфир жүргізушілері жаңалық әзірлеуші-

нің бір немесе бірнеше рет жазған шимай-шатпағын қайта мұқият көшіріп алып

жатады. Эфир алдында соңғы сценарий жүргізуші қолына ұсынылған кезде, ол

оны тек оқып шықпай, өз стиліне икемдеп алу үшін әлгінің мазмұнына тиіспей,

сөздер мен сөйлемдерді ғана ауыстырады. Кейбір радиостанциялар әр қысқа ре-

портаж немесе үзіліске стандартты кейіптегі ашылу және жабылу тәсілін қол-

данады. Мұндайда жаңалық әзірлеушілер хабарды ақпараттық агенттіктерден

алынған жаңалықпен толтырады.

Жаңалықтардың соңғы мәтіні тікелей эфирде (немесе тікелей эфирден кейін

аудиторияға қысқартып ұсыну үшін алдын ала таспаланған) оқылуға арналған,

сондықтан ол мәтін, мүмкіндігінше, анық жазылады. Айна қатесіз таза шықсын.

Кейде автор эфирде мәтінді оқып отырған жүргізушіні робот деп қабылдап,

жүргізуші мәтінде жазылғанды ғана оқып, сценарийге ешбір өзгеріс енгізбей-

ді деп бағамдауы керек. Өз ісін беске білетін жүргізушілер әр сөздің, сөйлемнің

және мағынаның жетесіне жетіп түсіну үшін әр сценарийді мұқият оқиды. Алай-

да бұл эфирде жаңалық жүргізетін жүргізушілердің барлығына бірдей қатысты

дүние емес. Мәтінді анық және ыңғайлы оқу үшін келесідегідей бірнеше қарапа-

йым ереже қолданылады: жол соңында сызықша арқылы жазылатын сөздерді

қолданбау, бөлінген абзацтарды пайдаланбау (яғни келесі бетке апаратын аб-

зацтардың болмауы), айтылуы қиынға соғатын сөздер мен есімдердің фонотека

заңына сай жазылуы, эфир кезінде жүргізушіге бағыттар пен материалды оңай

ажырата білуде көмектесетін бас және кіші әріптердің орынды қолданылуы.

Бұл кітаптағы сценарий үлгілері орын үнемдеу мақсатында бір жоларалық

интервалмен берілсе де, жаңалықтар мәтіні екі, тіпті кейде үш жоларалық ин-

тервалмен әзірленуге тиіс. Бұл мәтінді өңдеу ісін әлдеқайда жеңілдетеді және жа-

ңалықтар жүргізушісіне мәтінді оқу оңайға түседі.

Әр радиостанцияның өзіндік форматы бар, дегенмен әр репортаждың назар

аударарлық жолдары, яғни тақырыбы болады. Әдетте бұл жолдар мәтіні бар па-

рақтың бетіне орналастырылады және мұнда репортаждың атауы, шығу мерзімі,

көрсетілетін бағдарлама атауы және автордың есімі жазылады. Ал кейбір кездері

бұл жолдар беттің бүйір жағында блок түрінде беріледі. Егер белгілі бір стиль-

дегі сәйкестік ұстанатын болса, бас және кіші әріптерді қолдануға болады.

5-ТАРАУ

182

ЖЕРГІЛІКТІ КЕҢЕСТІҢ ЖҰМЫСЫН ТОҚТАТУ–2/16/14–6

Жаңалықтар Ж. Картер

немесе

Жергілікті кеңестің жұмысын тоқтату

2/16/14

сағат 20:00 Жаңалықтар

Ж. Картер

Радиолық шолу

Соңғы жылдары радио жаңалықтарын таратудың негізгі форматы айтарлық-

тай өзгерген жоқ. Дегенмен көптеген станциядағы 15 минуттық бағдарламаның

ұзақтығы 5 немесе 1 минутқа қысқартылды. Төменде радиодан берілетін 10 ми-

нуттық жаңалықтар шығарылымының үзіндісі берілген.

WBSM ЖАҢАЛЫҚТАР ФОРМАТЫ

:30 БІР САҒАТ БҰРЫН:

AННA: (ҮШ ҚЫСҚА АҚПАРДЫ) МЫНА МАҚАЛАЛАРДЫ ЖӘНЕ

ОСЫ ТАҚЫЛЕТТЕС ДҮНИЕЛЕРДІ ОҚЫҢЫЗ.

ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ОҚИҒАЛАР ABC

ХАБАРЛАРЫНДА. САҒАТЫҢЫЗДЫ

WBSM РАДИОСЫМЕН ТУРАЛАП АЛЫҢЫЗ. СИГНАЛДАН

КЕЙІНГІ УАҚЫТ – ________ САҒАТ __-де.

:00 ABC ЖАҢАЛЫҚТАРЫ (АРНА)

:05 ЖЕРГІЛІКТІ ЖАҢАЛЫҚТАР (ЖАҢАЛЫҚТАРДЫ ХАБАРЛАЙТЫН

АУДИОҚҰРЫЛҒЫНЫ ҚОСУ)

AННA:

АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫ –_____ГРАДУС (УАҚЫТЫ).

СІЗДЕРМЕН БОЛҒАН ____________

ЖАҢАЛЫҚТАРДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫ ШЫҒАРЫЛЫМЫН

WBSM

(ДЕМЕУШІНІҢ ЗАТТАҢБАСЫН) ҰСЫНДЫ.

:07 AННA: WBSM ЖАҢАЛЫҚТАР УАҚЫТЫ.

(ҚОСУ: ЖАРНАМА:60)

:08 AННA: (ЖАҢАЛЫҚТАРДЫ АЯҚТАҢЫЗ).

Мысалы:

183

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

:10 AННA: БҰЛ ЖАҢАЛЫҚТАРДЫ СІЗГЕ ҰСЫНҒАН – (ДЕМЕУШІ

ЗАТТАҢБАСЫ/WBSM ЖАҢАЛЫҚТАРЫ)

УАҚЫТ КЕЛЕСІ ТЫҢДАЙТЫНДАРЫҢЫЗ НОРМ

МАКДОНАЛЬД ӘЗІРЛЕГЕН АУА РАЙЫ БОЛЖАМЫ.

(ОЙНАТУ: 30 АУА РАЙЫ БОЛЖАМЫ).

AННA: НЬЮ-БЕДФОРД ОРТАЛЫҒЫНДАҒЫ АУА

ТЕМПЕРАТУРАСЫ – __ ГРАДУС. СІЗДЕРМЕН БОЛҒАН

____________ WBSM ҚОРЫТЫНДЫ ЖАҢАЛЫҚТАР

ШЫҒАРЫЛЫМЫ. РАДИОСТАНЦИЯМЫЗДАҒЫ КЕЛЕСІ

ЖАҢАЛЫҚТАР ШЫҒАРЫЛЫМЫ – ___САҒАТ __-де.

УАҚЫТТЫ ХАБАРЛАЙТЫН КЕЗДЕ, «ДИЖИТАЛ» УАҚЫТТЫ

ҚОЛДАНЫҢЫЗ.

ЕСКЕРТПЕ: МЫСАЛЫ: БЕСТЕН БЕС МИНУТ КЕТКЕНДЕ.

WBSM келісімі бойынша пайдаланылды, Нью-Бедфорд, Массачусетс.

Кейбір радиостанциялар өз жаңалықтар шығарылымдарын даярлауда ақ-

параттық агенттіктердің көмегіне жүгінеді. Олар тек жергілікті дереккөздерден

алған маңызды мақалаларды жариялайды. Соған қарамастан, жаңалықтар шы-

ғарылымының қай бөлігіне болса да, сақадай-сай тұратын басы, түйінін және өт-

кел лидті қамтитын форматы болуы қажет. Төменде бес минуттық жаңалықтар

шығарылымының форматы ұсынылған.

БЕС МИНУТТЫҚ ЖАҢАЛЫҚТАР ШЫҒАРЫЛЫМЫНЫҢ ФОРМАТЫ

БАСЫ: Қайырлы таң (күн) (кеш)!

[Уақыт мөлшері] жаңалықтарын тамашалап отырсыз.

[Ақпараттық агенттіктен алынған ақпарат материалдарын

маңызына қарай ретімен оқыңыз. Арасында тұщымды

репортаж қамтылмаса, оларды халықаралық,

республикалық және аймақтық маңызы бойынша қойып

шығыңыз].

ДИКТОР: Бұдан кейін де көптеген жаңалық ұсынамыз.

ЖАРНАМА:

ДИКТОР: Жергілікті жаңалықтарды да хабардар ете кетсек. [екі

жаңалық оқыңыз]

ДИКТОР: Жергілікті аймақтағы ауа райы. [бүгінгі ауа райы және

болжам]

ЖАБЫЛУЫ: Бұл – [уақыт мөлшері] жаңалықтары және ауа райы

болжамы. Сіздермен болған ____________ [диктордың аты-

жөні]

5-ТАРАУ

184

Телевизиялық шолу

Телевизиядан таратылатын жаңалықтар бағдарламасы да осыған ұқсас не-

гізгі формат тәсілін ұстанады, тек мұнда радиоға қарағанда толығырақ сипатта

шығады. Телевизиядан таратылатын жаңалықтар бағдарламаларындағы шолу –

барлық оқиғаларды және олардың дереккөздерімен тізбектеу. Бұл әдетте сцена-

рийді ұйымдастыру және жазу үшін қолайлы. Арнадағы жаңалықтар шығары-

лымында бірнеше шолу жасалады. Бұл шолу бозала таңнан кеш батқанға дейінгі

аралықты қамтиды. Жергілікті радиостанцияда өзекті сценарий жазылғанға де-

йін бір ғана шолу болуы мүмкін.

Эфирге жіберілетін сценарий жазу – ұзақ, қауырт әрі үнемі күрделі процестің

тек соңғы кезеңі. Мәселен, CBS Evening News бағдарламасының ұжымы лездеме

мен даму бойынша жиынды ерте бастайды. Мұндағы алғашқы қадам – таңертең

ерте шоуда таратылатын CBS Program Log шолуы. Мұнда таңертеңгі, түскі және

кешкі жаңалықтар шығарылымында, тіпті алдыңғы күні басқа желіге шыққан

жаңалықтар бағдарламасында қолданылған фильм бөліктері көрсетіледі.

Екінші қадам – таңғы 6 немесе 7 шамасында жазылып, кейіннен 8:30-да тара-

тылатын CBS News Insights парақшасы. Мұнда қай журналиске қандай тапсырма

берілгендігі және бір күн ішінде қандай тапсырмаларды зерттеу керектігі қам-

тылады. Сонымен қатар мұнда жергілікті және шетелден хабар тарататын жур-

налистер арасында «Кім қайда жүр?» шолуы аудитория назарына ұсынылады,

осылайша ұжымның кез келген мүшесі аудиторияға барын береді.

Үшінші қадам – сағат 11 шамасында таратылатын «Кім не істеп жүр?» шолуы.

Мұнда продюсерлердің көмекшілері мен тілшілердің қайда, не істеп жүргенді-

гінен хабар беріледі.

Төртінші қадам – сағат 11:15-те шығатын «Таңертеңгі желі» шолуы. Мұнда

маңызды сюжеттер туралы мол ақпарат және оларды жария етуге міндеттелген

журналистер жайында сөз болады.

Бесінші қадам – түскі сағат 12:30 немесе 1 шамасында шығатын «Алдын ала

жаңалық кестесі» шолуы, мұнда осы бағдарламада қолданылады деп күтілетін

репортаждар тізімі шығады.

Алтыншы қадам – түскі сағат 3:30-да болатын техникалық сипаттағы «Жаңа-

лық кестесі» шолуы. Мұнда қорытынды жаңалықта шығатын репортаж, олар-

дың реттілігі мен берілетін уақыты ұсынылады.

Жетінші қадам – кешкі 5 шамасында болатын «Өңдемелі жаңалық кестесі».

Бұл шолуда әр репортаждың қай жерде түсірілгені жайында толық ақпарат бе-

ріледі. Шолуға дейінгі уақытты «Жаңалық кестесін қайта қарау» шолуы пайда-

ланады. Бұл шолуды кез келген өзгеріс орын алған уақытта пайдаланған тиімді.

Соңғы шұғыл жаңалықтарды қосу үшін соңғы қысқаша баяндау парағы мен сце-

нарий эфир уақытына таяу аяқталуға тиіс.

Шолу формасы белгілі бір жаңалықтар бөлімінің тәсілі және ұйымдастыруы-

на орай, түрленіп отырады. Дегенмен мұнда шоуға қатысы бар бүкіл дүниені

қамтуы керек.

185

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

ШОУ ШЫҒУ МЕРЗІМІ ПРОДЮСЕР ДИКТОРДЫҢ ТЕЛЕФОН

НӨМІРІ

18:00 ЖҰМА 09/23 ЖИМ ЖЕЙМС X7642 САРА СМИТ

УАҚЫТША ТАҚЫРЫП ФОРМА ГРАФИКА УАҚЫТ БАРЛЫҒЫ

1 БАСЫ

КАДРДАН

ТЫС

КЕШКІ

ЖАҢАЛЫҚТАР :10 :10

ЕГИПЕТ КАДРДАН

ТЫС

ЕГИПЕТ

КӨТЕРІЛІСШІЛЕРІ

:25 :35

ЕГИПЕТ –

НЭА

(Racial

Ethnic

Minority) :20 :55

АЛЬБЕРТ – ЖЕЙН

ЖЕЙМС

НЭА

(Racial

Ethnic

Minority)

:25 1:20

КОНГРЕСС

ПАЛАТАСЫН БІР

ШЫҚПЫРТЫП АЛУ

КАДРДАН

ТЫС

БЮДЖЕТТІҢ

ҚЫСҚАРТЫЛУЫ :20 1:40

КОНГРЕСС

ҰЙЫМДАСТЫРУШЫСЫ

ТАСПАДАҒЫ

ДЫБЫС

:15 1:55

ҚОСЫМША ЖАРНАМА

ТАСПАДАҒЫ

ДЫБЫС

:15 2:10

4 БЕЙСБОЛ ПІШІНДІ

КРЕСЛО

КАДРДАН

ТЫС

КЕЛІСІМ-

ШАРТ

МУЛЬТИМИЛЛИОН : 30 2:40

БЕЙСБОЛ –

БЕЙСБОЛШЫ ЖО

ТАСПАДАҒЫ

ДЫБЫС

:25 3:05

Сценарий қалыптары

Телевизиямен салыстырғанда радиодан берілетін жаңалықтар шығарылымы-

ның форматы әлдеқайда қарапайым. Радио жаңалықтары студияда отыратын

диктор немесе жаңалықтар жүргізушісі арқылы жетеді. Жаңалықтарды жария-

лау маңызына байланысты станция баяндауды, сұхбаттар және оқиғалардың да-

бысы мен дыбыстарын тікелей эфирде немесе жазып алынған сипатта ұсынады.

Дегенмен телевизия жаңалықтары түрлі-түрлі видео және аудио дереккөздері

мен цифрлы технологияларды қолданып, күрделендіріп беруден бастап, визуал-

ды материалдан жұрдай сценарийді оқып тұратын «құр сөзбен қуырдақ қуыру-

шы» секілді қарапайым тәсілге дейін түрленеді. Телевизия редакторы диктордың

артында түс реңкіне байланысты бөлінген немесе цифрлық қалыпта енгізілген

визуалды материалдарды, дыбысы, графикасы, видеотаспадағы дыбыс жазуы,

репортер немесе диктордың кадрдан тыс дауысы жоқ визуалды материалдар не

болмаса 2-тарауда талқыланған өзге әдістердің кез келгенін пайдаланатын-пай-

даланбайтын форматты орнату үшін станцияның әлеуетін білуі қажет.

Қарапайым шолудың төмендегідей элементтері болса игі:

5-ТАРАУ

186

Радиосценарий

Алынатыны, таспаланатыны немесе өзге де дыбыстық дереккөздері бар ра-

диосценарий әдетте бірбағанды формада әзірленеді. Төменде ұсынылған сцена-

рийлердің біріншісі – Бостондағы WBCN-FM радиостанциясының жарты сағат-

тық жаңалықтар шығарылымының үзіндісі.

Екінші сценарий Массачусетс штаты Бостон қаласындағы жергілікті радио-

станциядан алынған үзінді. Аталмыш радионың өзіне тиесілі жаңалық жинай-

тын сервисі жоқ, алайда ақпарат агенттіктерінің материалдарын бейімдеп, бұл

станция жергілікті маңызы бар жаңалықтармен қатар республикалық және ха-

лықаралық ақпаратты ұсынады.

Радиосценарийлердің мәтіні екі жоларалық интервалмен жазылуы керек

екендігін есіңізден шығармаңыз. Мұнда тек орын үнемдеу мақсатында бір жол-

аралық интервалмен ұсынылды.

ДИКТОР: Жоғарғы сотта жаңа мерзім басталмақ...

Судьялар түсік жасату мәселесіне назар аударуын жалғастырады деп

күтілуде. Қайырлы таң. Сот алдында қаралған абортқа қатысты үш іс

бар... Екеуі ата-анасының келісімі немесе құлағдар етілуі бойынша

жасату, үшіншісі – дәрігерлер клиникасы және түсік жасатумен айна-

лысатын клиникалардың кәдімгі аурухана секілді жабдықталуын талап

ететін Иллинойс штатының заңнамасы мен ережелері бойынша жа-

сату. Федералдық аппеляциялық сот бұл заңнаманы конститутцияға

қарсы деп таныды.

ТАСПА: (Трайб. Жанартаудың атқылауы).

ДИКТОР: Гарвард университетінің профессоры Лоуренс Трайбтың айтуын-

ша, сот алдында жеке өмірге қол сұқпау құқығы және өлу құқығына

қатысты басқа мәселер қарастырылады...

ТАСПА: (Трайб. Штаттар).

ДИКТОР: Судьялар Канзас-Сити, Миссури, Йонкерс және Нью-Йорктегі ха-

лықты нәсілі бойынша бөлектеуді жою туралы маңызды жайттарды

естиді. Бұл жайында Кэрол Уильямс әзірлеген хабарламада.

ТАСПА: (Уильямс)

ДИКТОР: Жетінші қараша – сайлау күні. Кэмбридж бен Бруклинде сайлау

бюллетеньдерін шығару бақылауға алынатын болады. Патрик Мюррей

екі хабарламаның біреуін әзірледі.

ТАСПА: (Мюррей)

WBCN-FM Radio келісімі бойынша пайдаланылды, Бостон.

187

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Қайырлы күн! Сіздерді сағат түскі 12-де шығатын жаңалықтар шығарылымы-

мен таныстыратын – Рамона Паркс.

БҮГІН ТАҢЕРТЕҢГІ САҒАТ 9-ДА КЭМБРИДЖДЕГІ МЕМОРИАЛ ДРАЙВ ТРАССА-

СЫНЫҢ БОЙЫНА ҚҰЛАҒАН ТІКҰШАҚ АПАТЫНЫҢ САЛДАРЫНАН ТӨРТ АДАМ

ҚАЗА ТАПТЫ.

МАССАЧУСЕТС ШТАТЫ ҰЛТТЫҚ ПОЛИЦИЯСЫНЫҢ ТІКҰШАҒЫ ЧАРЛЬЗ ӨЗЕ-

НІНІҢ БОЙЫНДА ОРНАЛАСҚАН ГАРВАРД УНИВЕРСИТЕТІ ЖҮЗУ ПАВИЛЬОНЫ-

НЫҢ ТӨБЕСІНЕ ҚҰЛАҒАН.

БИЛІКТЕГІЛЕРДІҢ АЙТУЫНША, ТІКҰШАҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖОҒАЛТЫП АЛУДАН

БҰРЫН, БОСТОННЫҢ НЭШУА КӨШЕСІНДЕГІ ТІКҰШАҚ АЛАҢЫНАН ҰШҚАН.

ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ АПАТ КЕЗІНДЕ МЕМОРИАЛ ДРАЙВТА ОРНАЛАС-

ҚАН ПАВИЛЬОН ІШІ БОС БОЛҒАНДЫҒЫН АЙТАДЫ. ЖЕРДЕ ТҰРҒАНДАРДЫҢ

ЕШҚАЙСЫСЫ ЖАРАҚАТТАНБАҒАН.

МЕМОРИАЛ ДРАЙВ ТРАССАСЫНЫҢ ЕКІ ЖАҒЫ ДА ЖАБУЛЫ ТҰР.

КӨЛІК ҚОЗҒАЛЫСЫ КЭМБРИДЖДЕГІ ЛОНГФЕЛЛО КӨПІРІ МЕН МАССАЧУ-

СЕТС ДАҢҒЫЛЫНЫҢ ТӨМЕНГІ ТҰСЫ АРҚЫЛЫ БӨЛІНЕТІН БОЛАДЫ.

БҰЛ АЙМАҚТЫ АЙНАЛЫП ӨТКЕН ЖӨН.

* * *

АҚШ ЖОҒАРҒЫ СОТЫ МАССАЧУСЕТС СОТТАРЫНЫҢ ӘУЛИЕ ПАТРИК КҮНІН-

ДЕГІ ПАРАДТЫ БҰҚАРАҒА АШЫҚ ЕТУ ТУРАЛЫ ҚАУЛЫ ШЫҒАРЫП, КОНСТИТУ-

ЦИЯНЫ БҰЗҒАН-БҰЗБАҒАНДЫҒЫН АНЫҚТАЙДЫ.

ОҢТҮСТІК БОСТОНДАҒЫ БІРІККЕН СОҒЫС АРДАГЕРЛЕРІ ГЕЙЛЕРДІҢ ШЕРУГЕ

ҚАТЫСУЫНА ТЫЙЫМ САЛУҒА ТЫРЫСУДА.

ИРЛАНДИЯЛЫҚ АМЕРИКАЛЫҚТАР, БОСТОННЫҢ ЛЕЙСБИЙЛІК ЖӘНЕ БИ-

СЕКСУАЛДЫ ТОПТАРЫ ШЕРУГЕ ҚАТЫСУ ҮШІН КҮРЕСУДЕ.

МЕМЛЕКЕТТІК СОТТАР БҰЛ ЖАЙДЫ БОЛДЫРМАУ ҮШІН ДЕМЕУШІЛЕРГЕ ҚОЗ-

ҒАУ САЛЫП, ГЕЙ АКТИВИСТЕРДІ ЖАҚТАУ ҮСТІНДЕ.

АҚШ ЖОҒАРҒЫ СОТЫ БҰЛ МӘСЕЛЕГЕ ҚАТЫСТЫ АУЫЗША ПІКІРТАЛАСТАРДЫ

СӘУІР АЙЫНДА ҚАРАСТЫРАТЫН БОЛАДЫ.

* * *

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖАҢАЛЫҚТАРҒА КЕЗЕК БЕРСЕК...

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТЫҢ АЙТУЫНША, ЖОҒАРЫ РАДИОАКТИВТІ ҚАЛДЫҚТЫ

ШЫҒАРУ ҮШІН БІРНЕШЕ КОМПАНИЯНЫ СОТҚА БЕРМЕК ОЙЛАРЫ БАР.

GREENPEACE КОМПАНИЯСЫ ҚАЛДЫҚТЫ ФРАНЦИЯЛЫҚ ШЕРБУР (SHEHR

BOORG) ҚАЛАСЫ АРҚЫЛЫ ТАСУҒА НИЕТТІ ФРАНЦУЗ, БРИТАНДЫҚ ЖӘНЕ ЖА-

ПОНДЫҚ КОМПАНИЯЛАРҒА ҚАРСЫ СОТҚА ШАҒЫМДАНУҒА ӘЗІР.

БРИТАНИЯЛЫҚ КЕМЕНІҢ АРТҚЫ БӨЛІГІ, ЖАПОНДЫҚ ЯДРОЛЫҚ ЖАНАР-

МАЙДЫ ӨНДІРГЕН ФРАНЦИЯЛЫҚТАРДЫҢ ОН ТӨРТ ТОННА КӨЛЕМІНДЕГІ

5-ТАРАУ

188

Телевизиялық сценарий

Байқағаныңыздай, телевизия сценарийі әдетте екі бағанды формада жасақта-

лады, келесі үлгіде көрсетілгендей, оның сол жақ тұсында видео, ал оң жағында

аудио орналастырылады:

ҚАЛДЫҚТАРЫМЕН ТОЛЫП ТҰР.

КЕМЕ ТАҢЕРТЕҢ ЖАПОНИЯҒА АТТАНБАҚ.

Компаниялар бұл қалдықты тасымалдау ісі халықаралық нормаларға сай ке-

леді дегенді алға тартуда, алайда қоршаған ортаны қорғаушылардың мұны-

мен келіскілері жоқ.

Олардың айтуынша, кеме мен контейнер жолай соқтығысудан әрі аптап ыс-

тықтан толық сақтандырылмаған.

* * *

ӨТКЕН ТҮНДЕ 129–121 ЕСЕБІМЕН АЯҚТАЛҒАН ОЙЫНДА СЕЛТИК (BOSTON

CELTICS) КОМАНДАСЫ САНЗ (PHOENIX SUNS) ОЙЫНШЫЛАРЫНАН БАСЫМ

ТҮСТІ.

БҮГІН БҰЛТТАН СЫҒАЛАП ШЫҚҚАН КҮН ШАҚЫРАЯДЫ ДЕП КҮТІЛУДЕ. АУА

ТЕМПЕРАТУРАСЫ 38 ГРАДУСҚА ДЕЙІН ЖЕТПЕК.

БҮГІН АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫ 25 ГРАДУСТАН ЖОҒАРЫ, АУА РАЙЫ АШЫҚ БОЛ-

МАҚ.

ЕРТЕҢ БҰЛТТЫҢ АРТЫ ҚАРҒА, ІЗІНШЕ ЖАҢБЫРҒА ҰЛАСПАҚ. АУА ТЕМПЕРА-

ТУРАСЫ 42-ДЕН ЖОҒАРЫ БОЛАДЫ.

ҚАЗІР BACK BAY СТУДИЯМЫЗДЫҢ СЫРТЫНДА АУА РАЙЫ 35 ГРАДУСТЫ КӨР-

СЕТІП ТҰР.

БІЗБЕН БІРГЕ БОЛҒАНЫҢЫЗ ҮШІН РАҚМЕТ. СІЗДЕРМЕН БОЛҒАН – РАМОНА

ПАРКС.

АЛ ҚАЗІР БОСТОННАН ШЫҒАТЫН 88.9 WERS СТАНЦИЯСЫНДАҒЫ JAZZ OASIS

БАҒДАРЛАМАСЫНА ОРАЛАЙЫҚ.

Associated Press және WERS келісімі бойынша пайдаланылды.

ВИДЕО АУДИО

ЖО: КАМЕРА

АЛДЫНДА.

Сағат 10:00-де эфирге шығатын KSTZ жаңалықтар

шығарылымына қош келдіңіздер! Бүгінгі күннің

басты жаңалығы: Солтүстік-Шығысты қалың қар

басып қалды.

189

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Тәсіл

Әр станция мен ақпараттық бағдарлама бір-біріне ұқсамайтын стильде жа-

ңалықтар таратуға тырысады. Белгілі бір нарықта таратылатын жаңалықтар легі

бірдей болуы әбден мүмкін. Алайда рейтинг үшін талас радиостанцияға тиімді

аудитория тарту үшін, басқа бәсекелестерінен әлдеқайда айрықша көрінетін тә-

сілді табуды талап етеді.

Сонымен қатар кез келген бұқаралық ақпарат құралында және кез келген

нарықта жаңалықтар жазу және ұсынуға ортақ негізгі тәсілдер баршылық. Бұл

тәсілдер аудиторияға өтімді және жоғары сапалы (үміттеміз) жаңалықтар шы-

ғарылымын жасауға қажетті-ақ. Өз ісін өте жақсы білетін автор, бұл екеуін бірге

үйлестіруге тырысады.

Сіздің станцияңыз бен бағдарламаңыз нені мақсат тұтады? Қандай аудито-

рияны жаулап алуға тырысады? Жаңалықтар ұсынудағы тәсіл жалпы станция

желісіне сәйкес келе ме? Шығарылым мазмұны, негізінен, хард жаңалықтарға

арналған ба? Әлде софт жаңалықтар ма? Очерк пе? Жергілікті оқиғаларға ден

қоя ма? Өзге станциялармен бәсекелестікке түсуде контент пен форматтан гөрі,

жүргізушіні алға тартасыз ба?

Хабар таратудың кез келген басқа форматы секілді, жаңалықтар бағдарлама-

сына да аудиторияның демографикасы маңызды. Жаңалықтар мазмұнының түр-

лері мен оларды ұсыну деңгейі мақсатты көрермен мен тыңдарманға түсінікті

болып, көңілдерін аулауы қажет. Хабар эфирге шығатын уақытты нақтылап алы-

ңыз. Аудитория түскі тамақ ішу үшін дастарқан басына жайғаса ма? Әлде қонақ

бөлмеде отыру жанға жайлы шығар? Бәлкім, жұмысқа асығып-үсігіп жетем деп

берекесі қашып жүре ме? Мүмкін, кофеханада компьютерде отырар?

Аудиториямен бейресми және достық қарым-қатынас орнатқыңыз келеді де-

лік. Адамды өршелендіре түсетін не болмаса шалқасынан түсіретін оқиғалардан

бастамайтыныңыз анық. Аудитория назарын бірден-ақ жаулап алғыңыз келе ме?

Аудитория үшін жекелей маңызы бар тақырыптан бастап көріңіз, әрі мұны дра-

малық терминдермен көркемдегеніңіз дұрыс.

Мәселен, Колумбия округі Вашингтон бойынша өткен ай ішінде жұмыссыз-

дық деңгейі 9,5 пайыздан 9,8 пайызға көтерілгені туралы жаңалық бар делік. Жай

ғана статистиканы берсеңіз жарайтын еді:

ВИДЕО АУДИО

МЭРИ: КАМЕРАДА. Студияда сіздермен бірге – Жо Рожерс және мен –

Мэри Кэйн.

КАДРДАН ТЫС ДАУЫС.

Нью-Йорк қаласы

Делавэрден Нью-Гэмпширге дейінгі жолдар мен

әуежайлар жабылып қалды. Нью-Йорк қаласында

көліктер қарға көміліп қалған. Көшеде тірі жан

байқалмайды.

Еңбек министрлігінің бүгін Колумбия округі Вашингтонда

жариялаған баяндамасында – жұмыссыздық деңгейінің қазан

айындағы үштен бір пайыздан, қараша айында тоғыз бүтін оннан

бестен тоғыз бүтін оннан сегіз пайызға өскені баяндалды.

5-ТАРАУ

190

ВИДЕО АУДИО

Гарриет Пробинг қала орталығындағы

Ривер стритте орналасқан Жұмыссыздық

бойынша өтемақы төлеу жөніндегі

кеңсеге барып, сюжет жасап келді.

Гарриет:

Гарриет: ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС: 25 секунд

Дегенмен өз ісін жетік білетін автор, мәтінді одан әрі өрбітіп

әкетер еді:

«Еңбек министрлігінің ұсынған соңғы деректеріне сүйенсек, осы

және өткен айда тағы төрт жүз мың адам жұмыссыз отыр. Құрама

Штаттардағы жұмыссыздық деңгейі тоғыз бүтін оннан бес пайыздан,

тоғыз бүтін оннан сегіз пайызға өскен – бұл он үш миллион сегіз жүз

мың америкалық «жұмыссыз қол қусырып отыр» деген сөз».

Жергілікті аудиторияға бүйрегі бұрып тұрған автор мұны

былайша жеткізуі мүмкін:

«АҚШ Еңбек министрлігінің бүгінгі жариялаған деректері бойынша

төрт жүз мыңнан астам қала тұрғыны жұмыс қарастырып жүр.

Жұмыссыздықтың ел ішіндегі деңгейі қазан айындағы тоғыз бүтін

оннан бес пайыздан қараша айында тоғыз бүтін оннан сегіз пайызға

өскен уақытта, қала орталығындағы жұмыссыздық көрсеткіші тоғыз

бүтін оннан алты пайыздан он бүтін оннан алты пайызға секіріп кетті.

Нәтижесінде жиырма төрт мың адамның нәпақа табуға жай-күйі жоқ.

Мемлекет мәселесі...»

Тәуелсіз телевизиялық станция жергілікті ақпаратқа ден қояды, себебі бәсе-

келестің аймақтық филиалында желілік сигнал мен сапалы ресурс бар. Тәуелсіз

станциялар жергілікті ақпаратты жария етуде қарсыластарының филиалдары

қолданған тәсілдерден өзгеше жаңа бірдеңе ойластыра ала ма? Станция филиа-

лы әзірлейтін жарты сағаттық жаңалықтар шығарылымы жергілікті жаңалық-

тарға бірер минут қана арнауы мүмкін. Телевизия арқылы таратылатын жарты

сағаттық жаңалықтар бағдарламасының өзекті хард жаңалықтарды таратуға

небәрі сегіз не тоғыз минуты бар екенін есте сақтаңыз. Уақыттың қалған бөлігі

спорт, ауа райы болжамы, очеркке және жарнамаға бөлінеді.

Мемлекеттік және халықаралық маңызы бар жаңалықтарға аз уақыт бөлетін

жергілікті тәуелсіз станция жұмыссыздық статистикаларына қатысты жаңалық-

тарды филиал-станциямен тең таратуы мүмкін, алайда олар мынаны қосуы ық-

тимал:

191

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Электронды құралдар көмегімен ақпарат жинау (ENG) және цифрлық жазу

жергілікті жаңалықтарды шапшаң жариялауға жағдай жасайды. Жергілікті жа-

ңалықтардың табиғаты халыққа арналғандықтан, тым бейресми қалыпта бері-

леді. Шағын станциялар миникамера мен видеофонның жылдамдығын, тіпті

ұялы телефоннан алынған мол дереккөз арқылы даулы мәселелерге қатысты

журналистік зерттеу нәтижелері мен сапалы визуалды эффектілерге толы мате-

риалдарды көптеп әрі тез ұсынады. Шағын станциялар жұмыссыздық жөніндегі

кеңсенің мақұлдауымен жаңалықты жергілікті аудиторияға оп-оңай бейімдей

алады. Тіпті халықаралық, республикалық және аймақтық маңызы бар жаңа-

лықтарға назар аударатын үлкен нарықтағы станция филиалы жаңалықты жер-

гілікті аудиторияға лайықтайды.

Ал газеттер, керісінше, бұл бейімдеуді сан жылдар бойы істеп келеді. Ай-

мақтық басылымдарды қоспағанда (мысалы, New York Times, Washington Post, Los

Angeles Times), газеттер жергілікті жаңалықтарға баса көңіл бөліп, түрлі баспа-

сөз қызметтерінен үлкен көлемдегі мақалаларды жариялап жүр. Телевизия фи-

лиалы толығырақ жаңалықты желіден алып, оны өзінің жергілікті шығарылым

қатарына қосады. Кейбір елдердің газеттері (мысалы, Англия мен Австралия)

аймақтарға арнайы тарату үшін жергілікті жаңалықтарды қосатын ұлттық басы-

лымдармен осы тәсілді қайталауға тырысып көрді. Америка Құрама Штаттары-

на және одан тыс елдерге таралатын USA Today басылымы да бұл тәсілді қолдан-

ды. Metro – күллі әлем бойынша жергілікті жаңалықтар таратуда клондары бар

шағын газет.

Электронды медиа құралдары таралымының көбеюіне байланысты теле-ра-

диодағы жаңалықтарды жариялау, бара-бара астаналық күнделікті газеттер жо-

йылған соң, апталық газеттер мен журналдар секілді маманданған аудиторияға

бағытталатын күйге жететін секілді. Франциялық тарихшы Жак Эллюль өзінің

«Саяси иллюзия» (The Political Illusion) атты кітабында электронды медианың

ақпаратқа назар аударып, ал оны талдауды көзге де ілмейтін тәсілдеріне алаң-

даушылығын білдірді. Ол адам өткен қателіктеріне талдау жасауға және қазіргі

қателіктерін сол талдау арқылы түсініп-тануға қабілетті бола алмаса, саяси де-

мократияның құны көк тиын екенін атап өтті. Эллюль былай дейді: «Соңғы жа-

ңалықтар режиссерлік сезімнің алдын мың орап кетеді, жадыны қолдануды қақ-

пайлайды және өткен оқиғаларды жаңалықтар ағымынан көрсете берген сайын,

олардың үнемі бұрмалануына әкеліп соғады».

Жаңалықтар бағдарламасы тікелей эфирдегі жаңалықтарды жеке коммента-

рий немесе талдаумен шатастырудан абай болуы қажет. Кейбір комментатор-

лар ақпаратты ұсыну сипатында өңдеу жасайды. Репортаждарды бұрмалау не

репортаждың бір қырына ғана мән беру, оны комментарий етіп жіберуі әбден

мүмкін. Аяқсыз қалған мәлімдемелер және суреттеуші сөздерді шектен тыс

қолдану да осыған әкеліп тіреуі мүмкін. Мәселен, жұмыссыздыққа қатысты де-

ректерді алсақ:

«Американың тағы жарты миллионнан астам жұмысшысы осы айда

өз отбасыларын асырауға құлықсыз болып отыр. Олар барлық штатта

тұрып жатқан, өткен айда жұмыссыз көше кезіп жүрген басқа он үш

миллион америкалықтың қатарына қосылады. Еңбек министрлігінің

ұсынған статистикасында, жұмыссыздық деңгейінің қазан айынан

қарашаға дейін үш пайызға өскенін көрсетіп тұр».

5-ТАРАУ

192

Жоғарыда ұсынылған мәліметтің жалған, айғақсыз болуы міндетті емес. Бұл

мысалдың тобықтай түйіні – аудитория хард жаңалық немесе жасырын коммен-

тарийі бар жаңалықтар топтамасынан хабардар болып тұрғанын білу керек.

Кейбір жаңалық шығарылымдарының супермаркет кассалары сөрелерін-

де тұрған журналдар секілді, сенсациялық мәліметтерді саудаға салатыны бар.

Есіңізде болсын, диктор аудиторияның отауына мейман, анығырақ айтсақ, жеке

қонағы ретінде келеді. Оны тыңдау тәсілі бейресми, достығы жарасқан, шынайы

қалыпта болғаны дұрыс (егер диктормен қайта амандасу мүмкіндігі берілсе).

Жаңалықты ұсынудың кең таралған түрі – тікелей ақпарат тарату. Радиода

әдетте мұндай типтегі жаңалықтар бес минуттық немесе бір минуттық сюжет-

терде, ал телевизияда көбінесе жарты сағаттық бағдарламада және интернетте

алуан хронометраждағы сюжеттерде ұсынылады. Кейбір тұлғалар тікелей жа-

ңалықтарды жария еткеннен гөрі, оларға қатысты комментарий беруімен таны-

мал. Аудитория олардан хард жаңалық емес, талдау не болмаса жеке пікір күтіп

отырады. Дегенмен бұл комментарийлер кейде тікелей жаңалықтар бағдарлама-

сының арасына кіріктіріліп беріледі. Жуырдағы үрдіс бірқатар ақпарат талдауы,

көптеген очерктік репортаж және жекелей оқиғалардың драмалық аспектілері-

не байланыстырылған. Арна немесе станция ара-тұра жаңалықтарды егжей-тег-

жейлі қарастыратын арнайы ақпарат ұсынады.

1965 жылы басталған 60 Minutes бағдарламасының ұзаққа жалғасқан жетістігі-

нен соң, басқа желілер осыған ұқсас Dateline, 48 Hours, және 20/20 секілді бағдар-

ламалар ашып алды. Бұл бағдарламалар, күнделікті жаңалықтар бағдарлама-

сына қарағанда, талдауы басым шағын деректі фильмдер жасауға бейім болды.

Дей тұрғанмен, осы бағдарламалар маңызы бар оқиғалар мен мәселелерден гөрі,

адами қызығушылықты қамтыған немесе қарабайыр тақырыптарға ден қойды.

Өзге мұқтаждық ретінде жаңғырту тәсілін қолдануды айтуға болады, яғни

мұнда жаңалықтарға жауапты команданың ақпаратты тікелей эфирде ұсына

алмай немесе оларды көркемдеу үшін өзекті визуалды материалдар таба алмау

себебінен, орындаушылар жаңалықтар туралы эпизодтарды ойнап шығады.

Көптеген дереккөз тарапынан сын келіп түскендіктен, соның ішінде қалың көп-

шіліктің, желілердің қарсылығымен, қалай болғанда да, қазіргі таңда бұл тәсіл

қолданыстан шығып қалды.

Жалпы жаңалықтарды тарататын бағдарламалармен қатар, халықаралық аре-

на, қаржылық хабарлама, бау-бақша жаңалықтары, тұтынушылар мәселелері,

білім беру және кампусқа қатысты ақпарат және осыған ұқсас салалар секілді

арнайы тақырыптарға бағытталған тікелей жаңалықтар тарататын шоулар бар.

Жаңалықты ұсыну тәсілдері әр маманданған категория шеңберінде түрленуі

мүмкін. Мысалы, мұнда мемлекеттік қызметтің аспектілеріне немесе тарқаты-

латын тақырыптың адами қызығушылыққа қатысты элементтеріне баса назар

аударылуы мүмкін.

Тікелей жаңалықтар ұсыну тәсілі жиі қолданыста болғанымен, кейбір ақпа-

раттық бағдарламалар індете зерттелген репортаж ұсынып, белгілі бір оқиға бо-

йынша мүмкін ақпараттың барлығына қол жеткізеді. Жұмыссыздыққа қатысты

мысалға оралсақ, статистикадан алынған жергілікті аралық санақты қолдану,

сөз етілген жұмысшының комментарийлерін талқылау және жұмысшылар мен

мемлекеттік қызметкерлермен сұхбаттасу мұнда тереңдетілген тәсілдің қолдан-

ғандығын көрсетеді.

Үшінші негізгі тәсіл – түсіндірмелі әдіс. Мұнда негізгі фактілердің тілші ком-

ментарийінің көмегімен қалың көпшілікке тікелей және болашақтағы ықпалы

талданады. Автор өз-өзіне мынадай сұрақ қояды: «Мұның шынымен аудитория

193

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

үшін қандай маңызы бар?» Қаламгер жұмыссыздыққа қатысты цифрлар тура-

лы репортажда жұмыссыздықтың қоғамға тигізер зияны, жергілікті және мем-

лекеттік салықтар мен қызметтерге ықпалы, жергілікті экономиканың күтілетін

мықты және осал тұстары, жергілікті кәсіпорындардың жоғалған кірістерінің

әсері, ел күткен экономикалық тоқыраудың алдын алу үшін мектеп бағдарла-

маларындағы түбегейлі өзгерістер, түйткілдің ықтимал шешімдерін және ауди-

тория үшін маңызын түсіндіретін өзге де маңызды салаларды қосуға болатын

еді. Әрине, дәл осындай түсіндірмелі тәсілдер мемлекеттік деңгейдегі деректерді

(жергілікті аспектіні қоспағанда) жария етуде қолданылуы мүмкін және халық-

аралық маңызы бар мәліметтерге де пайдаланылуы мүмкін.

Төртінші негізгі тәсіл – біз көбінесе кинолардан және телевизиялық шоу-

лардан көріп, теле-радио жаңалықтары туралы кітаптардан оқып жүрген зерт-

теу тәсілі. Репортер немесе автор жаңалықтарды одан әрі аша түседі және тіп-

ті жалпы медиаға қолы жетпейтін материалды «қазып» алып және көпшілікке

сол тақырып төңірегіндегі жаңа және эксклюзивті ақпарат ұсынып, жаңалықтар

дайындайды. Дегенмен саяси консервативті дереккөздерге тиесілі немесе олар ба-

қылайтын 90%-дан асатын АҚШ бұқаралық ақпарат құралдарын ескеріп, тіпті

зерттеуге негізделген репортаждың өзі берілген оқиғаның қай аспектілерін ұсы-

ну қажеттілігіне келгенде ең таңдамалы тәсілге айналды. Мысалы, Никсонның Ақ

үйін аямай сынап-мінейтін Washington Post басылымы өз журналистері Вудворд

пен Бернстайнға бүгіндері классикалық оқиғаға айналған Уотергейт жанжалын

жасауға жағдай жасап берді. Бір жағынан, медианың басым бөлігі бүгінгі күнге

дейін Буштың Ақ үйі Иракқа қате жасалған барлаудың негізінде басып кіргенін

әлі күнге дейін айтып жүр, негізінде, барлау мақсатқа қатысты дұрыс болған. Ал

БҰҰ және АҚШ-тың қару-жараққа жауапты инспекторлары Иракта адамзатты

жаппай қыратын қару-жарақтың барын айғақтайтын ешбір дәлелдің болмағанын

алға тартты. ОББ (Орталық барлау басқармасы/CIA) Ирактың АҚШ-қа шабуыл

жасайтыны туралы анықталған мүмкіндік аз немесе тіпті жоқ болды деп есептеді.

АҚШ медиасы, әсіресе консервативті бұқаралық ақпарат құралдары мұның бар-

лығын ескеріп, республикалықтар қатарына жататын президентті әрмен қарай

сынаудан басын ала қашқандай сыңай танытады. Кей кездері медиа идеология-

сының бәсі партиялық желінің қолдауынан да жоғары. Мұны мейнстрим медиа-

ның Обама мекендеген Ақ үйдің президенттікті жалғастырудағы әрекеттері, тіпті

Буштың кезіндегі Ақ үйдің америкалықтардың азаматтық бостандығына шабуыл

жасауының үдеуі, соның ішінде Обаманың президент сайлаған әлдекімді негізсіз

өлтіріп кету үшін ғана емес, сонымен қатар барлық америкалықтың өмірін, наны-

мын және жүріс-тұрыстарын егжей-тегжейлі бақылауды жалғастыруға арналған

ұшқышсыз ұшатын аппаратты қолдануы туралы ешбір жаңалық таратпауынан

байқауға болады. Кейбіреулер сатқын, ал баз біреулер патриот батыр деп есеп-

тейтін информаторлар Брэдли Мэннинг пен Эдвард Сноуденнің үкіметтің интер-

нет әлеміндегі бұзақылық әрекеттерін ашып көрсеткен соң ғана, кейбір америка-

лық медиа осыған қатысты әрекеттер мен мәселелерді ерекше маңызбен жария

етті. Республикалық президент пен бұрынғы генерал Дуайт Эйзенхауэр амери-

калықтарды әскери-өндірістік кешеннен абай болуы керектігі туралы ескерткен

болатын, қазіргі таңда бұл кешен құрамына медиа кіретін сыңайлы.

Кез келген репортаж бұған дейін талқыланған біршама тәсілдің комбинация-

сы болуы мүмкін. Негізгі зерттеу тәсілі – барлық жағымды жаңалықтардағы фак-

тор болуы керек. Көптеген журналистің жаңалықтардан хабарлары болғанымен,

құлаққа ілмей жүрген ұран: «Егер дереккөзге иланбасаңыз, репортажға сенім

арта алмайсыз».

5-ТАРАУ

194

Еркін, объективті зерттеуге негізделген медиасыз мемлекеттік және жеке сек-

торлардағы сыбайлас жемқорлық пен айлакерлікті жария түрде тексеру мүмкін

емес. Жуырдағы экономикалық құлдырау, барлық медиадағы зерттеуге негіздел-

ген жарияланымдардың қысқартылуына алып келді. Журналистік зерттеумен

айналысқан тілшілер өз кәсіптерімен қош айтысуда. Үкіметтегі сыбайлас жем-

қорлық пен корпоративтік жанжалдарды зерттеген журналистер корпоративтік

насихаттау, жарнамалау және үкіметтегі қоғаммен байланысқа қатысты қызмет-

терге ауысуда. Қалың бұқараны кім құлағдар етеді? Қалың бұқараны кім ескер-

теді? Қалың бұқараны кім қорғайды?

Насихатшы жаңалықтар

Жаңалықтар, негізінен, объективті әрі әділ және саяси, әлеуметтік, діни, эко-

номикалық, сондай-ақ өзге де көзқарастан бойын аулақ ұстау қажет болса да,

олар қоғамдық пікір қалыптастырғысы келетін арна немесе станция иесі, репор-

тер, жарнама беруші, ішкі қысым топтары және өзге де дереккөздердің талап-

тілектерін көрсетеді. Болжалды объективті жаңалықтардың бағыты маңызы зор

этикалық мәселені ұсынғанымен, жаңалықтарды жариялаудың кейбір аспекті-

лері заңды насихаттау тәсілін негізге алады.

Редакциялық мақалалар мен комментарийлер – көзқарасты немесе жеке пі-

кірді ашық түрде білдіртетін насихатшы жаңалықтардың тікелей түрлері. Деген-

мен бұған дейін атап өтілгендей, зерттеуге негізделген жазу және оны жариялау

да үнемі насихатшы жаңалықтар санатына жатқызылады. Нақты редакциялық

комментарийді кейбір станция ұсынғанмен, олардың көбі өздерінің тұрақты жа-

ңалықтарының бөлігі немесе жаңалықтар тақырыбы, сонымен қатар қоғамдық

істер аясында арнайы хабарламалар ретінде зерттеуші, насихатшы жаңалық-

тарды жариялап тұрады. Редакциялық мақалаларды насихаттау мен зерттеуге

негізделген хабарламаларды насихаттаудың арасындағы негізгі айырмашылық

мынада: біріншісі, әдетте арнайы және негізделген мүддені қорғайтын болса,

екіншісі, қалың бұқара – тұтынушының мүддесін жиі ұсынады.

Тұтынушы туралы репортаждар

Насихатшы жаңалықтардың бір түрі ретінде тұтынушы репортажын айтуға

болады. Паула Лайонс – ел ішінде тұтыну саласында қалам тербеп жүрген же-

текші тілшілердің бірі. Оның тұтынушылық жайында жаңалықтар таратудағы

мақсаты – алдампаз сату тәсілдері, саудагерлердің қулық-сұмдықтары, жалған

таңбалау, өнімдер мен сервистерді таратудағы өтірік жарнама, ақылға қоным-

сыз нұсқаулықтар немесе үкімет не жартылай ресми агенттіктердің талаптары

және тұтынушыны алдайтын не болмаса жаңылыстыратын немесе тұрғындар

бөлігін өз мүддесі үшін пайдаланатын өзге де тәсілдердегі мәселелерді зерттеп,

анықтау арқылы қалың бұқараны тұтыну жағынан ағарту. Осы типтес бағдарла-

ма мәтінінің тікелей фактіге негізделген әрі маңызды қалыпта жазылғаны ләзім.

Бұл юморды қолдану, кейде тақырыпты келемеждеу арқылы репортажды ауди-

торияға тартымды қалыпта жеткізу жолы емес екенін білдіреді. Сценарий тақы-

рып аясын аша түсуі қажет. Шектеулі эфир уақытында барынша толық ақпарат

анықталып, тұтынушы алданып қалуы мүмкін және тұтынушының өзін қорғай

алатын нақты тәсілдері көрсетілуге тиіс.

195

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Лайонс тұтыну мәселелерін зерттеу және тұтынушы репортаждарын жазу-

ға қатысты келесідегідей тәсілдерді ұсынады: кез келген репортаждың идеясы

алуан түрлі дереккөздерден туындауы мүмкін және мұндағы басты дереккөз –

авторепортердің өзі. Өзгелері нарық алаңындағы мәселелердің атын атап, түсін

түстеуге көмектесетін кез келген ақпарат көзін қосады немесе тұтынушыларды,

соның ішінде жеке тұтынушыны, тұтынушылық ұйымдарды, үкіметтік агенттік-

тер мен медиа өкілдерін әлдебір жаңа дүниеге үйретеді. Мысалы, төменде ұсы-

нылған «Кілемше заттаңбасы» (The Rugmark) атты сценарийдегі репортаждың

идеясы Ұлттық тұтынушылар лигасына тиесілі.

Лайонстың айтуынша, қоржыныңызда қандай да бір тақырып болса, зерт-

теу жасауыңыз қажет. Мүмкіндігінше, күдік туғызған жерлерден ақпарат жи-

науға тырысыңыз. Қолыңыз жететін барлық аудио, видео және баспа материа-

лын жинап алыңыз. Радио және телевизия мұрағатының берері мол. Мысалы,

«Rugmark» сценарийіне Лайонс «Құлдықтың келбеті» атты (Faces of Slavery) CNN

деректі фильмінің бірнеше эпизодтарын қосқан. Барлық тараппен, соның ішінде

тұтынушылар, саудагерлер, өндірушілер, тұтыну саласының белсенділері және

белгілі бір саланың мамандарынан сұхбат алу маңызды-ақ. Көтерілген мәселе

даулы сипатқа ие болса, сценарийді аяқтамас бұрын барлық тараппен сөйлесіп

алғаныңыз абзал.

Лайонстың айтуынша, аудио қалыптағы тұтынушы репортажын әзірлеудің

бір тәсілі – алдымен барлық үздік дауыстарды, яғни басылған материалдарды

тізіп қойып, сол материалдар төңірегінде сценарий құрастыру. Дегенмен видео-

бағдарламаға келгенде (Лайонстың репортажы радиода да, телевизияда да жа-

рия етілді), визуалды қалыпта ойлануыңыз қажет. Суреттер артқы фон ретінде

ғана пайдаланылып қоймай, сюжеттен хабар беруге тиіс. «Видеодан жасалған

фон» қоюдан қашыңыз. Мәтіннің кіріспе бөлімінде оқырманның көңілін аулау

үшін тизер сипатындағы сөйлемдер жазыңыз. Хабарыңыздың кіріспесімен қы-

зықтыру арқылы көрермен мен тыңдарман істеп жатқан жұмыстарын ысырып

қойып, жасаған дүниеңізге назар аударуына тырысып бағыңыз. Кіріспенің үнемі

мықты әрі өткір сипатта болуы міндетті емес. Лайонс «Кілемше заттаңбасында»

қолданған тұтынушы өніміне қатысты аудитория мүшелерінің не жасағандығын

анықтау тәсілін құрастыру секілді жұмсағырақ тәсілді қолдануға кеңес береді.

КІЛЕМШЕ ЗАТТАҢБАСЫ

2:34 ДИКТОР: ЛИД

ҚОЛДАН ТОҚЫЛҒАН ШЫҒЫС КІЛЕМДЕРІ... ОЛАР

СӘНДІ ӘРІ ӘДЕМІ... АЛАЙДА КЕЙБІРІ ЖАСЫРЫН

ЭТИКЕТКАМЕН ӘКЕЛІНЕДІ... ТЫМ КІШКЕНТАЙ

БАЛАЛАРДЫҢ ҒҰМЫРЫ.

БАЛАЛАРДЫ ЗАҢСЫЗ ТҮРДЕ ЕҢБЕККЕ АРАЛАСТЫРУ,

РАСЫМЕН ДЕ, ЕРКІНЕН ТЫС ҚҰЛДЫҚҚА САЛУ –

БҰЛ ИНДУСТРИЯДАҒЫ ЕҢ ҮЛКЕН МӘСЕЛЕ. МҰНЫ

ҚОЛДАУШЫЛАРДЫҢ ҚАТАРЫНАН ТАБЫЛМАС ҮШІН НЕ

ІСТЕУГЕ БОЛАДЫ?

ТҰТЫНУ САЛАСЫН ЖАҚСЫ БІЛЕТІН РЕДАКТОР

5-ТАРАУ

196

ПАУЛА ЛАЙОНС «КІЛЕМШЕ ЗАҢТТАҢБАСЫ» АТТЫ

БАҒДАРЛАМАҒА ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗЕДІ.

ЛИД: ПАУЛА

БҰЛ – ЖУЫРДА БІРШАМА ШЫҒЫС КІЛЕМДЕРІНДЕ

ПАЙДА БОЛАТЫН ЗАТТАҢБА. ҚОЛДАУШЫЛАРДЫҢ

АЙТУЫНША, ЗАТТАҢБА КІЛЕМ ӘЗІРЛЕУГЕ

КҮШТЕП ЖҰМЫЛДЫРАТЫН БАЛАНЫҢ ЕҢБЕГІ

ПАЙДАЛАНЫЛМАҒАНЫН БІЛДІРЕДІ. АЛАЙДА МҰНДА

БАЛА ЕҢБЕГІНІҢ ПАЙДАЛАНЫЛМАҒАНЫНА КІМ

КЕПІЛДІК БЕРЕ АЛАДЫ? ИНДУСТРИЯНЫҢ ӨЗІНДІК

КҮДІКТЕРІ БАРШЫЛЫҚ.

SONY: табиғи дауысты таспаға түсіру 25:23 «Әдемі де

көркем кілемше, неткен түстер үйлесімі десеңізші!».

ЕГЕР СІЗ БҰРЫН-СОҢДЫ ШЫҒЫС КІЛЕМІН САТЫП

АЛҒАН БОЛСАҢЫЗ, ОНЫҢ ӘДЕМІЛІГІНЕ КӨЗ

ШАҒЫЛЫСПАУЫ, КӨПТЕГЕН ТҮРЛЕРІНЕ ҚАРАП

БАСЫҢЫЗДЫҢ АЙНАЛМАУЫ ЖӘНЕ КЕЙБІРІНІҢ

БАҒАСЫН БАЙҚАП, ТАҢДАЙ ҚАҚПАУ МҮМКІН

ЕМЕСТІГІН ЖАҚСЫ БІЛЕСІЗ.

ТАБИҒИ ДАУЫС: «...Мынаған ұқсас сәл арзандауы бар

ма сізде?»

ДЕГЕНМЕН МҰНДА АЛАҢДАЙТЫН ТАҒЫ БІР

НӘРСЕ БАР... ОСЫЛАЙ МА, ЖОҚ ПА... КІЛЕМШЕ

ОСЫЛАЙ ТОҚЫЛҒАН... БАЛАНЫ ЕҢБЕККЕ КҮШТЕП

ЖҰМЫЛДЫРУ АРҚЫЛЫ.

КЕЙБІР ДЕРЕКТЕРГЕ СҮЙЕНСЕК, ҮНДІСТАН, ПӘКСТАН

ЖӘНЕ НЕПАЛДА 14 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БІР МИЛЛИОН

БАЛА ЖҰМЫЛДЫРЫЛАДЫ. ОЛАР ҰЗАҚ УАҚЫТ

БОЙЫ АДАМ ТӨЗГІСІЗ ЖАҒДАЙДА АЗ МӨЛШЕРДЕГІ

ТӨЛЕМАҚЫҒА НЕМЕСЕ ТЕГІН ТҮРДЕ ШЫҒЫС

КІЛЕМДЕРІН ТОҚУМЕН АЙНАЛЫСАДЫ.

КЕДЕЙШІЛІК НЕ ІСТЕТПЕЙДІ ДЕЙСІЗ, ТІПТІ КӨПТЕГЕН

ОТБАСЫЛАРДЫ ТОҚЫМА СТАНОКТАРЫНЫҢ

ҚОЖАЙЫНДАРЫНА БАЛАЛАРЫН САТУҒА ДЕЙІН

МӘЖБҮР ЕТУДЕ.

:47-:57

*СИМВОЛ

ГЕНЕРАТОРЫ

ЛИНДА ГОЛОДНЕР

Бала еңбегі

коалициясы

50:00 «Өндірушілер ата-аналарға болмашы ғана

төлемақы төлеп, балаларын зауытқа алып кетеді.

Балаларды сол тоқыма станоктарының басында

тамақтандырады, олар көбінесе сол жерде

ұйықтайды. Бұл еркінен тыс құлдыққа салу емей

немене?».

197

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

БАЛАЛАРДЫ СОЛ СТАНОКТАРДЫҢ СЕРГЕЛДЕҢІНЕН

СУЫРЫП АЛҒАН ҮНДІСТАНДЫҚ БЕЛСЕНДІЛЕР

БАЛАЛАРҒА ҚАТЫГЕЗДІКПЕН ҚАРАУДЫ ТОҚТАТУ

МАҚСАТЫНДА, БҰЛ МӘСЕЛЕГЕ НАЗАР АУДАРТУ

ЖӘНЕ НАРЫҚҚА ҚЫСЫМ КӨРСЕТУ ҮШІН ЮНИСЕФ,

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ АМЕРИКА

ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ЕҢБЕГІ

КОАЛИЦИЯСЫМЕН КҮШ БІРІКТІРУДЕ.

57:52 «Біздің көздегеніміз – тұтынушыларға жұмысқа

еркінен тыс жегілген баланың еңбегімен тоқылмаған

кілемді таңдай алуды үйрету».

ОЛАРДЫҢ ШЕШІМДЕРІ ҚАНДАЙ БОЛМАҚ? КІЛЕМШЕ

ЗАТТАҢБАСЫ... ЖУЫРДА ЗАТТАҢБА КІЛЕМДЕРГЕ

ЖАПСЫРЫЛАТЫН БОЛАДЫ. ОСЫЛАЙША КІЛЕМ

ӘЗІРЛЕНГЕН ТОҚЫМА СТАНОГЫ НЕМЕСЕ

ФАБРИКАНЫҢ ТЕКСЕРІСТЕН ӨТКЕНІН ЖӘНЕ

БАЛАЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІНСІЗ ТОҚЫЛҒАНЫН БІЛУГЕ

БОЛАДЫ.

СТЕНДАП: Кілемше заттаңбасының керемет идея, тіпті

мақтауға тұрарлық екеніне барлығы келісуде. Дегенмен

жергілікті саудагерлер кілемдердің, шынында да, бала

еңбегінсіз тоқылып, жеткізілетініне күмән келтіруде.

1:56-2:05 ГРЕГОРИЙ ХАЙТС, ГРЕГОРИАН КІЛЕМШЕСІ 35:35

*СИМВОЛ

ГЕНЕРАТОРЫ

ГРЕГОРИЙ ХАЙТС

Грегориан кілемдері

«Сіз өте ауқымды географиялық аймаққа таралатын

индустрия жайында айтып отырсыз. Бұл үлкен

көлемдегі мониторинг жасауды, сонымен қатар

көптеген тәртіпке келтірілген мониторингті талап

етеді».

2:08-2:15*СИМВОЛ

ГЕНЕРАТОРЫ

СТИВЕН БУДАКЯН

Кок Будакян және

ұлдары

СТИВЕН БУДАКЯН, КОКО БУДАКЯН ЖӘНЕ ҰЛДАРЫ

25:54 «Тоқыма станоктарын сертификаттап, оларды

тұрақты түрде тексеріп тұру және мұның сыбайлас

жемқорлықсыз атқарылып жатқандығын білу өте қиын»

АЛАЙДА КІЛЕМШЕ ЗАТТАҢБАСЫН ҚОЛДАУШЫЛАР

БАҒДАРЛАМАҒА ДЕМЕУ ЕСЕБІНДЕ, САУДАГЕРЛЕРГЕ

ҚЫСЫМ ЖАСАУДЫ ЖАЛҒАСТЫРА БЕРЕТІНДЕРІН

АЙТАДЫ. ОЛАР ОСЫ ЗАТТАҢБАНЫҢ ШЫНАЙЫЛЫҒЫНА

СЕНЕДІ ЖӘНЕ БҰЛ ИНДУСТРИЯДАҒЫ БАЛА ЕҢБЕГІНІҢ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАНЫНА ҚОЛ ҚУСЫРЫП ҚАРАП

5-ТАРАУ

198

ОТЫРУДАН ҚИЫН ЕШТЕҢЕ ЖОҚ ЕКЕНДІГІН АЙТАДЫ.

ГОЛОДНЕР: «Балалардың арқасында ақша тауып

жатқан адам саны жетерлік».

SONY 2:34

«Балалардың

арқасы»

ТЕГ:

БҰЛ БАСТАМАНЫҢ СӘТТІ НЕМЕСЕ СӘТСІЗ БОЛУЫ –

АДАМ БОЙЫНА СЕНІМ ҰЯЛАТА АЛУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ

БОЛАТЫНЫ СЕКІЛДІ. ДӘЛ ҚАЗІР ЖЕРГІЛІКТІ

САУДАГЕРЛЕР, ӨЗДЕРІ САТЫП ТҰРҒАН КІЛЕМДЕРДІҢ

БАЛА КҮШІМЕН ТОҚЫЛМАҒАНДЫҒЫН АНЫҚТАУДА,

ӨЗДЕРІНЕ БЕЙТАНЫС «КІЛЕМШЕ ЗАТТАҢБАСЫН»

ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛАРДАН ГӨРІ, ӨЗ ЖЕТКІЗУШІЛЕРІНЕ

СЕНІМ АРТҚАНДЫ ҚҰП КӨРЕДІ.

ДЕЙ ТҰРҒАНМЕН, «КІЛЕМШЕ ЗАТТАҢБАСЫ» ӘСЕР

ЕТУДЕ. ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛАР ЗАТТАҢБАСЫ БАР

МҰНДАЙ КІЛЕМДЕРДІҢ ЕЛ ІШІНДЕГІ ДҮКЕНДЕРДЕ,

МҮМКІН, КҮЗ МЕЗГІЛІНДЕ ПАЙДА БОЛАТЫНДЫҒЫН

АЙТАДЫ.

Паула Лайонс және WBZ келісімі бойынша пайдаланылды, Бостон.

Радио: аудио материалдар

Радиодағы жаңалық жазу тәсілі телевизияға қарағанда, газеттің тәсіліне жа-

қын келеді. Телевизия репортажы оқиғаның өрбуін көрсете алса, радио репор-

тажға сипаттау, әсіресе оқиға орындарын, адамдарды және түсірілімді ауызша

сипаттауды көптеп қосу қажет. Радио жазушысы айқын әрі жарқын визуалды

бейнелерді сөзбен жеткізіп, сөзден сурет құрастыра білуі қажет. Телевизия ауди-

ториясы оқиғалар мен сұхбат берген кез келген адамды көре алады. Ал радиоға

келгенде мұндай сұхбаттардағы дауыс анық жетсін. Радиода оқиғалардың және

олармен байланысты адамдардың дыбыстары, оқиға орнында тікелей эфирде не

таспаға түсірілген қалыптағы аудионы артқы фон ретінде, мүмкіндігінше, көп-

теп қолдану маңызды.

Телевизия: визуал материалдар

Есіңізде болсын: телевизияда суреттің (кадрдың) орны бөлек. Көрерменнің

көру мүмкіндігі барда, орташа ұзақтықты репортаждағы бірдеңені айту үшін

құнды сөздерді шығын қылмаңыз. Радио журналисіне қарағанда, телевизия жур-

налисі сөзден сурет құрастырмайды. Ол визуалды суреттерге баса назар аудара-

ды. Болған жайтты көрсетіңіз, бірақ әңгімелеуші болмаңыз.

199

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Асығып-үсігіп визуалды материалдың ішіне барлығын әкеп тықпалаудан ау-

лақ болыңыз. Тіпті жаңалықты жылдам тыңдауға еті үйреніп кеткен көрермен-

нің өзі ақпаратты сіңіру үшін біршама уақытты талап етеді. Жалпы айтқанда,

экрандағы кез келген суретті үштен бес секундқа дейінгі уақыт аралығында ұстап

тұруға тырысыңыз. Бұдан да көп ұстасаңыз болады. Бұл репортаждың маңызы-

на байланысты. Өйтпесеңіз, аудиторияңызды кілең монтаждан құралған құрғақ,

әрі мазмұнға еш фокусы жоқ жылдам суреттер сериясымен «қоректендіретін»

боласыз. Егер сіз ақпарат ұсынғаннан гөрі, көңіл күйді баурап алуды көздесеңіз –

монтаждау тәсілі дәл келеді.

Ақпарат материалын жинақтап болған соң, қайсысын бірінші және екінші

орынға қою мәселесімен бас қатырасыз. Әу бастан-ақ тілші жазған материалдан

репортаждың не туралы екендігінен хабардар боласыз. Десек те алдымен қолы-

ңызда бар визуалды материалдарды қарамай тұрып, сіз жұмысты сценарий, диа-

лог немесе әңгіме жазудан бастап кете алмайсыз. Осылайша материалдар арасы-

нан қайсысын пайдалануды анықтайсыз. Визуалды материалдарды іріктеп алған

соң, оларға орайластырып, баяндау мәтінін жазуға кіріссеңіз болады. Визуалды

материалдарды қарақан бастың пайдасына пайдаланудан қашық болыңыз. Олар

репортаждың құрамдас бөлігі болуға тиіс және өздігінен репортажды әңгімелеп

беруге қабілетті болғаны абзал. Керемет түсірілген материалдарды тауып алуы-

ңыз әбден мүмкін. Алайда репортаж жетелемейтін болса қолданбаңыз.

Кей кездері, әсіресе дерек қоры шектеулі шағын тәуелсіз станцияларда белгілі

бір жаңалық шоуын әзірлеуде визуалды материалдардың тапшылығымен кезде-

сіп қаласыз. Егер тілшіні бұдан да көп ақпарат табуға жібере алмасаңыз, бірнеше

дереккөздерден қосымша визуалды материалдар табуға тырысыңыз. Архивтегі

киноленталар, видеотекадағы кадрлар, штаттағы дизайнер салған графикалар

және интернеттегі жарамды материалдар – осының барлығы «құр сөзбен қуыр-

дақ қуырушы» диктордан мың есе артық. Сіз сол визуалды материалдардың не

айтары бар екендігін анықтап, мұны кадрдан тыс мәтін сипатында баяндай ала-

сыз. Мысалы, бүгін орын алған алапат дауылдың түсірілімі келесі шығарылымда

дайын болатынын ескертіп, дәл сол мекенде былтыр түсірілген алапат дауылдың

мұрағаттағы кадрларын көрермен назарына ұсынуға болады.

Автор үшін ең маңыздысы – хронометраж. Визуалды материалға нақты уақыт

шегін арнайсыз, әсіресе жиынтықсыз жатқан материалдарға қатысты. Визуалды

материалға қарағанда, ұзақ немесе қысқа уақытты қамтитын бағдарламаның үн-

сіз сегментіне кадрдан тыс дауысқа қажет баяндау мәтінін жазып әуре болмаңыз.

Егер визуалды сюжет қысқалау және баяндау мәтіні репортаждың маңызды бө-

лігі саналса, баяндау мәтінін кадрдан тыс диктордың біреуіне ұсыныңыз немесе

визуалды сегментке беташар немесе ілеспе сөз ретінде пайдаланыңыз. Бағдарла-

ма қысқа не ұзақ уақыт ішінде аяқталатын жағдайда, автор бағдарламаның соңғы

сюжеті үшін түрлі хронометраждағы әңгімелерді әзірлеп қоюы қажет. Бірдей

сюжетке арналған баламалар түрлі хронометражда болуы немесе алуан хроно-

метраждағы мүлдем өзгеше сюжеттер болуы мүмкін.

Қайта жазу

Жаңалық жазушыға, әсіресе жергілікті станцияда қызмет ететін журналиске

тиесілі міндеттің бірі – мәтінді қайта жазып шығу. Жаңалық жинақтау серви-

сі жоқ кішігірім станция кей кездері ақпарат агенттіктеріне толығымен тәуел-

ді болады. Еншісінде, қажетті уақыты мен күш-жігері бар диктор репортаждың

5-ТАРАУ

200

қоғамға тигізер ықпалын бағалайды, сол репортаждардың өңін жергілікті тұр-

ғындарға лайықтап айналдыра алады. Мұндай жағдайда диктор жаңалықты қай-

тадан жазып шығады.

Кез келген ауқымдағы теле-радиостанцияның авторы өз көрермені мен тың-

дарманы үшін маңызы зор саналатын бағыт немесе қызығушылық табуға тыры-

сады. Бұл – жергілікті жерде жинақталмаған жаңалықтарды қайта жазу. Мыса-

лы, мемлекеттік немесе штаттық экономикаға қатысы бар репортаждар олардың

жергілікті экономикаға, іскерлік жағдаяттарға не болмаса кәсіподақтар мәселе-

леріне қатынасын көрсету үшін қайта жазылуы қажет.

Қайта жазудың кең таралған түрі – ақпаратты жаңарту. Үлкен маңызға ие

оқиға бір жарияланғаннан кейін жым-жылас жоқ болып кетпейді. Дей тұрған-

мен, күні бойы бірінің артынан бірі ілесіп шығатын жаңалық шығарылымдарын-

да бірдей оқиғаны қолдану, оны бірнеше мәрте естіген аудитория мүшелерін

теріс бұруы ықтимал. Станция «көнерген ақпаратты ұсынады екен» деген пікір

қалыптасуы мүмкін.

Бұған мысал – 2013 жылы Бостон марафонында орын алған жарылыстың жа-

риялануы. Аса үлкен маңызға ие сол оқиға күндер бойы, тіпті апталап баспасөз

бетінен түспеді. Қалың бұқара оқиғаның қалай болғандығы және қылмыскерлер-

ді іздеуге қатысты ақпаратты асыға күтті. Жаңа ақпараттың жоқтығынан желілер

мен станциялар халықтың қызығушылығын қанағаттандыру мақсатында әуелгі

бірнеше күн бойы бұл оқиғаға қатысты репортаждарды қайталап ұсынып, эфир

көзінен таса қалдырмады. Қайталаудың құнын көк тиын құрлы көрмейтін, ақ-

паратқа ашкөз көрермен теледидарды өшіріп тастап жатса, жаңадан қосылған

көрермен үшін ұсынылған материал айтарлықтай ескірген қалыпта көрінбеді

(дегенмен көптеген көрермен оқиға басталғалы теледидарды қосып/тіркеп, жай-

жапсарды бақылап жүрген болатын). Жаңалық тілшілері бірдей материалды

жаңалық жариялаудың жаңа түрлеріне салып, қайта жазып шығып, ескі мате-

риалды жаңа форматтарда ұсыну қиындығына тап болды.

Ақпарат сюжеттерін жаңартар кезде, бірнеше маңызды элементтерге мән бе-

ріңіз. Алдымен сюжетке қосатын қандай да бір хард жаңалық, кез келген фактіге

негізделген ақпараттың бар-жоғын анықтаңыз. Екіншіден, егер оқиға айтарлық-

тай маңызға ие болса, журналистік зерттеу көмегімен бірнеше қосымша қысқа-

ша тарихы бар ақпарат қазбалануы керек. Ал егер маңызы жоқ болса, сюжетті

бірінші эфирге ұсынған кезде, айтылмаған жаңа деректер қолданылуы мүмкін.

Үшіншіден, оқиғаның қоғамға тигізер әсеріне байланысты, ақсүйектен бастап

қарапайым тұрғындарға дейін кез келген адам өз пікірлерін білдіреді, себебі сю-

жеттің алғашқы шығарылымы болған соң түсіністікпен қаралады. Бұл коммента-

рийлерді қосыңыз, мүмкіндігінше, жазып алынған сұхбаттар сипатында енгізіңіз.

Төртіншіден, репортаждың табиғатына сай келесі күнде болатын өзге де оқи-

ғалармен байланысты құбылуы мүмкін. Жаңартуларыңыз сол байланыстарды

көрсететін жаңа материалды қосуы мүмкін.

Бесіншіден, репортаж бағытталатын аудиторияға сай қайта жазылғаны жөн.

Жұмысқа шығуға әзірленіп жатқан немесе жұмысына апарар жолдағы қауырт

уақытта радио жаңалықтарын тыңдап отырған адамның, үйде отырған, жаңа-

лықтарды бірнеше сағат кеш тыңдайтын адамға қарағанда, жаңалықтарды тың-

даудағы қызығушылықтары өзгеше болуы мүмкін. Теледидардан таңертең ерте

берілетін жаңалықтардың кешқұрым немесе түнгі уақыттағы жаңалықтармен

салыстырғанда аудиториясы бір бөлек.

Соңында, тіпті ешбір қосымша ақпарат не болмаса ақпарат материалының

мазмұнын өзгертетін кез келген басқа бағыт болмай жатса, алуандылықпен көм-

201

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

керу, әрі станция келбетіне сай соңғы жаңалықтарды ұсына білу сезімін сақтау

үшін жай ғана қайта жазғаныңыз абзал.

Төменде радиостанцияның жаңартылған репортажында жарияланған бірдей

ақпарат материалының үлгілері берілген.

Таңғы сағат 6:00. Жаңарту: «Бүгін қазан айының бірінші дүйсенбісі...

бүгін АҚШ Жоғарғы соты жаңа мерзімін бастайды. Сот

түсік тастауға қатысты тағы үш істі қарайды. Гарвард

университетінің профессоры Лоуренс Трайб соттың

Роудың Уэйдке қарсы ісін егжей-тегжейіне дейін

қарастыруы мүмкін екендігін айтады» (ТРАЙБ: «...

жанартаудың атқылауы»).

7:00. Жаңарту: «Бүгін қазан айының алғашқы дүйсенбісі... Енді

Жоғарғы сот жаңа мерзімін бастамақ» Жоғарғы сот

үш істі қарастырмақ... істің әрқайсысы түсік тастау

бойынша әйелдер құқығын шектеуге бағытталған».

(ТРАЙБ).

7:30. Жаңарту: «АҚШ Жоғарғы соты жаңа мерзімге кіріспек...

және судьялар түсік жасатуға баса назар аударуды

жалғастыра бермек деп күтілуде. Қайырлы таң. Сот

алдында қарастырылатын абортқа қатысты үш оқиға

бар… оның екеуі ата-анасының келісімі немесе құлағдар

етілуі бойынша жасату... үшіншісі дәрігерлер кеңселері

және түсік жасатумен айналысатын клиникалардың

кәдімгі аурухана секілді жабдықталуын талап ететін

Иллинойс штатының заңнамасы мен ережелері

бойынша жасату. Федералдық аппеляциялық сот

бұл заңнаманы конститутцияға қарсы деп таныды».

(ТРАЙБ).

8:30. Жаңарту: «Түсік жасату. Жеке өмірге қол сұқпау құқығы және

өлім құқығы. Жаңа мерзімін бастайтын Америка

Құрама Штаттарының Жоғарғы соты тек үш мәселені

қарастырады. Қайырлы таң. Көптеген бақылаушының

айтуынша, біз көбінесе соттың консервативті

бағытқа қарай өзгеруін көретін боламыз. Сол

бақылаушылардың бірі – Гарвард университетінің

профессоры Лоуренс Трайб». (ТРАЙБ) «...Бұған қоса,

сот халықты нәсілге бөліп алалайтын істер бойынша

судьялардың өкілеттігін қарастырмақ. Біреуі Нью-Йорк

штатындағы Йонкерс қаласындағы мемлекеттік тұрғын

үйге қатысты».

Шерман Уитменнің келісімі бойынша

пайдаланылды, WBCN-FM Radio, Бостон.

5-ТАРАУ

202

Интернет ақпаратын жазу

Профессор, газет ардагері және интернет журналисі, интернетке арнап мәтін

жазудан ел ішіндегі сарапшылардың бірі – доктор Боб Степно интернет жур-

налистикаға анықтама беріп, студентке уеб-жаңалықтар жазудың тәсілдері мен

әдістері жайында мынадай кеңес берді:

Бүкіләлемдік өрмек торабындағы жаңалықтар, ақпараттық және

ойын-сауық сайттарына материал жазумен айналысатын авторлар басқа

медиаға жазуда қолданатын машықтарды, яғни тілге деген қызығушылық

және сүйіспеншілік негізіндегі базадан бастап, грамматика, орфография

және тыныс белгілері секілді, басқа да негізді пайдаланады.

Интернет цифрлық қалыпқа қайта түрленетін кез келген нәрсені: мәтін,

сурет, анимация, дыбыс, толық масштабты видеоны, сонымен қатар белсенді

аудиторияға таңдау жасауға, хабар жіберуге, мәліметтер базасын іздеуге және

ойын ойнауға мүмкіндік жасайтын компьютерлік бағдарламаларды жеткізе

алады. Сиқырдың бәрі «екілік цифлар» деп аталатын компьютер кодтарының

бірліктері мен екіліктері – «биттерде». Бұл – биттер, дыбысты немесе түсті

ұсынатындығына қарамастан, бірдей сымдар және талшықты-оптикалық

желілер бойынша өтеді. Бұл интернеттің қолынан барлығы келетінін және

медианың барлық түрін жеткізе алатынын білдіреді.

Жаңалықтағы кіріспе параграф, жол мен тақырып сайттың басты

парақшасында үнемі көрсеткіш элементі ретінде пайда болады. Ал

уебтің «жарамдылығы» бойынша сарапшылар тақырыптардың газеттік

конвенциялары, қысқа ақпарлар және «төңкерілген пирамида» сипатындағы

мақаланы қолдануды ұсынады. Олар зерттеулерден (және пайымдарынан)

оқырманның интернет кеңістігінің төңірегінде өз жолын зерттеп, қарастырып

жатқанын білген. Сонымен қатар оқырман бірінші параграфты айналып өте

алмауы мүмкін. Газет парақтарындағы ең маңызды мақалалардың «бірінші

бетте» тұратын дизайны секілді, интернет парақшасындағы маңызды

ақпарат оқырман сайтқа кіргенде-ақ көрініп тұруы керек. Оқырман терезені

ұзақ сырғыту арқылы ең төменгі жақтан іздемеуі керек.

Компьютер экранындағы мәтінді қараудың қолайсыздығын ескеріп, қысқа

мақалалар мен қарапайым құрылымдар жайында көп әңгіме айтуға болады.

Бұл автордың «нарративті» немесе «очерктік» тәсіл бойынша мақала

жаза алмайтындығын, сахна не болмаса қысқа әңгімеден басталатын газет

очеркінің жарияланбайтындығын білдірмейді. Wall Street Journal басылымы

«қысқа оқиғалы лидтің» бір отауын атау үшін мұны үнемі пайдаланады.

Қисынды және ақпараттық айдарлар, суреттер және жекелеген мазмұндама

параграфтары оқырманды мақалаға жол сілтейтін әдістердің қатарында.

Мұндағы жақсы жазылған қысқа оқиға (anecdote) экрандағыдай әрі баспасөз

беттеріндегідей де тартымды болуы әбден мүмкін.

Сонымен қатар бірінші беттегі мақала немесе қысқаша мазмұны

оқырманның қалауы бойынша кез келген дүниеге айналуы мүмкін. Сол

себептен, олар «тизерден» де мол мағынаны қамтуға тиіс. Сол секілді,

тақырыптар, тақырыпшалар, белгіленген кілтсөздер және таңбаланған

тізімдер асығыс оқырманға біраз ақпарат алуға көмектесіп, әрі қарай

жылжуға жағдай жасайды (егер оның мақсаты сол болса). Егер сіз оқырманға

өзіңізге жалақы төлейтін компанияның мыңдаған жарнамаларын көрсету

мақсатында сайтта ұзақ кідірту секілді пайдакүнемдік ниетті көздесеңіз,

сіздегі бос уәде мен көпірме жарнаманың оларды басқа сайттарды қарауға

итермелейтіні анық.

«Таңдау» бұл тек тінтуірді шерту ғана, сол себепті интернет үшін жазу тә-

сілі – түрлі таңдауларды, атап айтсақ, қысқа және ұзақ мақалалар таңдауын,

кіру нүктелер таңдауын және медиа таңдауын ұсынуы керек. Интернеттің

203

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

түпнұсқалы концепциясы саналатын «гипермәтін» сөзін 1960 жылдары адам-

затқа арналған компьютер жөніндегі евангелист Тед Нельсон компьютердің

күндердің күнінде күші жетер деген үмітпен жазудың жаңа сызықсыз және

желілік емес түрлерін сипаттау мақсатында ойлап тапқан болатын. Онлайн

тілшінің жұмыс істеуде (немесе қайта жазуға маманданған редактор) телеви-

зия және газеттегі әріптесіне қарағанда мүмкіндігі мол. Мақалада қала кеңесі-

нің бюджетті қолдануы туралы, қала әкімінің шатырды жөндеу туралы өткен

жылы берген уәделері немесе төбенің жартысын күйретіп түсірген жаңбыр

маусымы туралы, өткен жылы болған жиналыс туралы экранның бүйірінде-

гі бағандар болуы мүмкін. Ал баспасөз беттерінде автор бұл элементтердің

барлығын бір арнаға тоғыстыруға тырысуы мүмкін. Интернетке келсек, мұнда

олар орталық мәзірмен байланысқан жекелей пункт ретінде жазылуы мүм-

кін. Мұнда оқырман бірінші немесе жалпы нені оқу керегін таңдай алады.

Дәл осындай үрдіс газеттер мен журналдарда да көп жыл бойы орын

алуда. Күрделі жазылған мақала бірнеше серияға бөлініп берілуі мүмкін

немесе негізгі баяндауға сәйкес келмейтін сәттерді түсіндіру үшін қысқа

бүйірлік бағандар қосылуы мүмкін. Газеттің ауқымды беттеріндегі бүйірлік

бағандар, қорапшалар және суреттер сол бетке көңіл аударуға мүмкіндік

жасайды. Шағын экранды компьютерден қарағанда, интернет парақшадағы

мәзір де осындай дүние ұсына алады.

Егер мақала баяндауға сай келмейтіндей көрінсе, ақпаратты логикалық

блоктарға бөліп, әр блокты жекелей парақшаға орналастырып, сонымен

қатар оларды бірге байланыстыруда эксперимент жасап көрудің көптеген

себебі бар. Мұндай гипермәтіндік құжат неғұрлым күрделі болған сайын,

уеб-шолулар, қысқа ақпарлар және пазлдың барлық бөліктерінің карталарын

ұсынып, соғұрлым құжатты теңдестіруі қажет.

Сонымен қатар интернет публикацияны жоспарлағанда автор ұсақ-түйек

немесе «медиа байлығы» бойынша топтарда ақпаратты ұсынуды ескереді.

Компьютерлік жүйелері немесе браузинг уақыты суреттерді, аудио немесе

видеоны көптеп көрсете алатын сайт қолданушылары cол топтардан –

өздеріне керегін таңдауы мүмкін.

Газет-журнал авторларына қарағанда, теле-радио журналистері

жаңалықтарды сүзгіден өткізуге және араларынан қажеттерін таңдап

алуға мәжбүр. Аудиторияға жүйелі пакет ұсынылады, алайда қабылдауды

не ысырып тастауды патша көңілдері біледі. Интернет журналистикада

мақаланы жоспарлау нені айту керегін шешу ғана емес, сонымен қатар оны

айтудың формасын не формаларын таңдау. Онлайн сайттардың авторлары

мен продюсерлері мақаланы жеткізуде қай тәсілдің: мәтін, кадр немесе

бейне, дыбыс немесе комбинацияның бәсі озық екендігін өздері шешеді.

Әр медиумның өзіндік мықты тұсы бар. Видео адамдарды, эмоцияларды

және әрекеттерді түсіріп алады. Иә, камераны жанарларынан жас сорғалап

тұрған адамдарға, ұшақтың жерге қонуына, азулы арыстанға немесе

отқа оранып жатқан ғимаратқа бағыттаңыз. Дегенмен суретте не болып

жатқандығын түсіндіру үшін «құр сөзбен қуырдақ қуырушы» репортердің

орнына мәтінді қолдануды қалауыңыз мүмкін. Кейін оқиғаның қысқаша

тарихы, толық жай-жапсары және ұқсас мақалалармен байланыстыру

үшін интернеттегі гипермәтіндік сілтемелерді қолданыңыз. Сондай-ақ

сценарийді оқып тұрған диктордың дауысын емес, адамдардың оқиғаға

қатысты өз көрген-білгендерін айтқан табиғи дыбыс пен дауыстарды

жеткізу мақсатында аудионы қолданыңыз. Интернет оқырманы мұқият

қарауға бейім келеді, сол себепті олардың көңілін аулаудың үздік тәсілдері –

тақырыптар, тақырыпшалар, сурет қолтаңбасы, қысқа ақпарлар және негізгі

фактілердің таңбаланған тізімдері кезек-кезегімен беріледі.

Егер электронды пошта оқырманның онлайн режимде оқуының басты

тәжірибесі саналса, бұл сізге стиль және үн (жекелей және жайбарақат

5-ТАРАУ

204

сипаттағысы дұрыс) туралы біршама идеялар беруі керек. Дегенмен

кәдімгі электронды пошта жазудан шебер жазушылардың грамматикасын,

орфографиясын, тыныс белгілерін және бас әріптерін қолдану тәсілдеріне

еліктеу сіздің кәсіби коммуникатор ретіндегі беделіңізге еш әсерін тигізбейді.

Бұл «жаңа медиа» – расымен де, «тың» дүние. Оқырманның талап-тілектері

мен әдеттерінің қаншалықты дамитындығын кесіп-пішіп айту қиын, әсіресе

экран бұрынғыдан да үлкенірек, жарқылдақ, жазық және ұсақ-түйекті

қалыпқа айналып бара жатқан қазіргідей уақытта.

Интернет жаңалықтардың газет пен телевизия жаңалықтарын жазу тәсілде-

рінің комбинациясы екенінің мысалы ретінде, MSNBC-ге шыққан «G-8 көшбас-

шылары ғаламдық жылынуды шектеуге қатысты келісімді талқылауда» атты ма-

қаласын айтуға болады. Datelined Rome-нің бірінші параграфы газеттегі ақпарат

мақаласы секілді жазылған: «Сәрсенбі күні Үлкен сегіздіктің саммитінде бас қос-

қан әлемдік көшбасшылар – ғаламдық жылынуды шектеуге қатысты ықтимал та-

рихи шешім шығару мәселесін талқылады, алайда күтілгендей, қуатты қозғаушы

шараларды күн тәртібінен алып тастау үшін экономиканы қайта қалыпқа келті-

рудің белгілері әлі жеткілікті деңгейде мығым емес екендігін атап өтті». Кіріспе

параграфтың тұсында, АҚШ президенті Барак Обама мен Италияның сол кездегі

премьер-министрі Сильвио Берлускони екеуінің суретінің астында кездесу тура-

лы видеоны «қосуға» арналған батырма бар. Материал газет бетіне жарияланған

мақала секілді, терең сипатты қамтуды жалғастырады, бірақ мұнда интерактивті

сегменттер қосылған, соның ішінде Обаманың алдыңғы күні Италия еліне кел-

гендігі туралы хабарлама, жиындағы бірнеше көрнекті көшбасшылар туралы бү-

йірлік бағанға орналастырылған мақалалар мен видеолар, сонымен қатар «Жер

сілкінісінен кейінгі дүмпу G-8 әуе тасымалдау жобасы жайында хабарлайды»

және «G-8 климатты өзгерту қорына іздейтін қолма-қол ақша» секілді тақырып-

тарды қамтитын жиынға қатысы бар мәтін мен видео да бар.

MSN Music News-тен алынған басқа мысалға зер салсақ: «Жексонның балала-

ры көпшілік алдына шықты» атты жаңалық – поп жұлдыз Майкл Жексонның

жаназасына қатысты болды. Datelined Los Angeles-тің лидтік параграфы былай

жазылған: «Әлемнің қырағы көзінен қалқаланып келген Майкл Жексонның үш

перзенті нөпір халықтың ортасына шықты және жүрек елжіретерлік дебют жа-

сап, бейсенбілік рәсімге қатысты». Газет стилінде жазылған мақаланың қалған

бөлігі Жексон үрім-бұтағының жаназа рәсіміндегі ақпараттық репортажы бол-

ды. Алайда интернеттің интерактивті мүмкіндіктерін пайдаланып, қолданушы

«Қызының әкесін жоқтауы», «Жаназа рәсімін көру», «Жексонды жерлеу рәсімін-

дегі цитаталар» және «Суреттер: Жексонды жерлеу рәсімі» секілді бір-бірімен

кезектескен материалдарды оқи алады.

Жергілікті телевизия жаңалықтарын тарататын станциялар әлі күнге дейін

негізгі өнім осында шығарылатын аздаған форматтардың бірі саналады, себе-

бі медиаиндустриядағы конгломераттар саны күн сайын арта түсуде. Флорида

штаты Форт-Майерстегі WINK-TV аймақтық станция ретінде бірқатар елге тара-

лады. Жаңалықтар директорының бұрынғы атқарушы көмекшісі Жанет Уилсон

өз жазба жұмыстарына телевизиядағы ақпаратты станцияның сайтына лайық-

тап қайта жазу тәсілдерін қосты. Төмендегі тізімде сол жаңалықтарды интернет-

ке бейімдеп жазуда өзі қолданған бірнеше арнайы тәсілдер мен әдістерді, соны-

мен қатар теле-радио мен интернетке арнап жазу арасындағы бірқатар маңызды

айырмашылықтарды сипаттайды.

■ Әдіс: телевизия жаңалығы – визуалды сипатқа ие. Көп жағдайда кадрлар репортажға

жан бітіреді. Жазбагерлік көрерменге мұның маңызын арттырып, не түкке тұрғысыз

205

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

етіп жеткізе алады. Интернетке жазуға келсек, гәптің бәрі жазбагерлікте. Көптеген

сайтта визуалды дүниелердің қатарын көбейтетін сюжеттер жоқтың қасы. Сөз

репортажды толтырып, оның өзектілігін оқушыға жеткізуі керек.

■ Жазу техникасы: адам телевизия жаңалықтарын қысқа-қысқа сөйлемдермен

жеткізуге бейім келеді. Сайтқа арналған мақаланы жазудағы айырмашылық –

мұндағы сөйлемдердің ұзын сонар қалыпта болуы, бәрін сипаттау үшін керек.

Бұл газет немесе журналдағы жазу әдісіне қатты ұқсас.

■ Тіл: аллитерация (бірыңғай дыбыстардың қайталанып қиысуы) – көбінесе

телевизия жаңалықтарында не болмаса тизерлерде немесе көшірмелерде

пайдаланылады. Аллитерация тыңдаушыға сөйлемнің дыбысталуын оңай есте

қаларлықтай немесе қызықты қалыпта жеткізеді. Интернет парақшаға жазылған

сөз бұл әдісті қажетсінбейді. Сайт авторы әр сөздің айтылуы алуан түрлі екендігін

есте сақтауға тиіс. Жаңалық жүргізушісі «жетекші зерттеуші» туралы сөз етіп

жатқанда, көрерменнің ойына зерттеуге басшылық ететін тұлға туралы айтып

жатқандығы түседі. Ал интернетте мұны анықтап жазу қажет. Мұндағы әңгіме

металдың бір түрі саналатын қорғасынды зерттейтін адам туралы емес. Бұл

зерттеу – жауапты басшы тұлға туралы. Интернет авторы тыныс белгіге қатысты

бірқатар нұсқаларды жадында ұстауы керек.

■ Визуалды материалдың қолданылуы: сайттардағы визуалды материалдар мәтін

жазумен қатар дайындалсын. Жаңалықтар шығарылымы парақшада рет-ретімен

орналастырылады, сондықтар бүкіл шығарылым көрерменге көрініп тұрады.

Жатық интернет трансляциясын көретін адам мен сайттан жекелеген репортаж

қарайтын адамның бірдей болмауы да мүмкін.

■ Репортаждың ұзақтығы: бұл жерде максимум немесе минимум ұзақтық жоқ,

қалай болғанда да WlNK-TV-дің сайтында солай. Телевизия жаңалықтарын

жазуға берілетін уақыт шамамен бір минутпен шектеледі. Интернет репортажда

шек болмауы мүмкін. Газет бетіндегі мақала секілді, мұнда белгілі бір формат

не болмаса өлшемге сай келуі міндетті емес. Интернет репортаждың ұзақтығы

оқиғаны сипаттауға қанша уақыт қажет болса, сонша уақытқа созылады.

■ Интернетке арналған интерактивті элементтер: интернет оқырманды санында

есеп жоқ сайттарға бағыттауы мүмкін. Мысалы, мақала алапат дауыл жайында

болса, интернет оқырманы толық ақпаратпен хабардар болу үшін дауыл жөніндегі

ұлттық орталыққа немесе FEMA-ға (Төтенше жағдайлар жөніндегі федералдық

агенттік) бағытталуы мүмкін. Жаңалық дайындаушының бәрі сарапшы емес,

десе де оқырманды сарапшылармен байланыстыра алады.

■ Телевизия мен интернеттің айырмашылықтары: телевизиядағы ақпараттық

сюжетте тілші нысанды қолмен нұсқап «мына құжатқа қараңыздаршы» немесе

«мына күлі көкке ұшқан үйге көз салыңыз» деп айта алады. Интернет репортажына

келсек, мұнда визуалды материал болмаса, нысан немесе оқиға сөзбен сипатталуы

қажет. Егер сайт телестанциядағы жаңалықтар бөлімінің кеңейтілген желісі

саналса, сайтқа ақпарат ағымын телестанция жеткізетінін аудиторияға ескерте

кету маңызды. Репортажды интернетке арнап қайта жазғанда, мәтіндегіден де

сипаттамалы сөздер ойлап табуға шама-шарқым жетсе, репортердің сөздерін

ауыстыра аламын. Сонымен қатар оқиғаның басы-қасында жүретін тілшіде бар

уақыт жағынан қатал шектеулер, менде жоқ. Кей кезде, менің еншімде, оқиғаны

біршама жақсырақ қалыпқа түсіруге алып келетіндей материалдарды қайта

жасақтауға аздаған қосымша сәттер болады.

5-ТАРАУ

206

П-ПАСТОР ОҚИҒАНЫҢ ӨРБУІ

П-ПАСТОР ОҚИҒАНЫҢ ӨРБУІ ШОУ МЕРЗІМІ ДЕРЕККӨЗІ 6p 7/3 П-ПАСТОР

ОҚИҒАНЫҢ ӨРБУІ 390 07/04 08:44:54 PKG ПРОДАКШН АҚПАРАТТЫҚ

СИГНАЛЫ: СЦЕНАРИЙ:

((СГ=ПУНТА-ГОРДА ҚАЛАСЫ/ДҮЙСЕНБІ))

46 ЖАСТАҒЫ ПАСТОР ПАУЛ КИНГКЕ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫГЕЗДІК ТАНЫТҚАНЫ

ҮШІН АЙЫП ТАҒЫЛДЫ...

ДЕГЕНМЕН ШЕРИФТІҢ БАЯНДАМАСЫНА СӘЙКЕС... КИНГКЕ БІРІНШІ РЕТ

АЙЫП ТАҒЫЛЫП ТҰРҒАН ЖОҚ.

ӨТКЕН ҚАЗАН АЙЫНДА ДУГЛАС ПУЛ... КИНГ СОҚҚЫҒА ЖЫҚТЫ ДЕП...

ШАҒЫМ ТҮСІРГЕН БОЛАТЫН.

БЕЛГІЛІ БОЛҒАНДАЙ, КИНГ ПУЛДЫ ИТЕРІП ЖІБЕРГЕН, АРТЫНША ПУЛ ОҒАН

ҚАРСЫ ТҰРА ЖҮГІРГЕН.

БАЯНДАМАДАҒЫ МӘЛІМЕТКЕ СҮЙЕНСЕК, КИНГ ПУЛДЫҢ БАЛАСЫН ЖАЛА

ЖАПҚАНЫ ҮШІН АЙЫПТАҒАН.

1997 ЖЫЛЫ... КИНГКЕ ҚАРСЫ ТАҒЫ БІР ШАҒЫМ ТҮСКЕН БОЛАТЫН.

БҰЛ ЖОЛҒЫ ШАҒЫМДАНУШЫ АНАНЫҢ АЙТУЫНША, ОЛ ӨЗ БАЛАСЫН

ШАПАЛАҚПЕН ҰРУҒА МӘЖБҮР БОЛҒАН, ӘЙТПЕСЕ САЗАЙЫН КИНГ БЕРЕР ЕДІ.

ӨЗІНІҢ КІМ ЕКЕНІН БІЛДІРГІСІ КЕЛМЕЙТІН... ӘЙЕЛ... МЕКТЕП

ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ ҚАЖЕТ ДЕП САНАЙТЫН ТӘСІЛДЕР БОЙЫНША

ОҚУШЫЛАРДЫ ЖАЗАЛАУҒА РҰҚСАТ БЕРЕТІН ФОРМАҒА ҚОЛ ҚОЮҒА МӘЖБҮР

БОЛАТЫНЫН АЙТАДЫ.

Сондай-ақ оқиғаның ортасында жүретін тілші репортаж мәтінінде қысқарған

сөздерді пайдаланып, ауызекі тілде желдіртіп жазуы мүмкін. Өзім интернет

парақшадағы мәтіннің неғұрлым ресми жазба тілде жазылғанын құп көремін.

Бұдан бөлек, оқиғаның басы-қасында жүретін тілшілер толық сөйлемді үнемі

қажет ете бермейді. Мәтінді интернетке бейімдеп өзгерту web жазушыға

байланысты. Тағы бір айта кетерлік жайт – оқиға ошағында жүретін тілшілер

орфографияға аса көңіл бөлмеуі де мүмкін. Орфография – интернет парақшадағы

ең маңызды дүние.

Мен жазған репортаждың бірі (келесі беттегі «Пастор туралы» мақала,

интернетке бейімдеп қайта жазылған телерепортаждың мысалы ретінде

пайдаланылды), станция оқиға туралы екінші телерепортаж жасағанша жария

етілмеді. Оқырманға мән-маңызын жоғарылатып ұсыну мақсатында репортажға

қосымша анықтамалық ақпарат қосылды. Эфирге шығатын телевизия ақпаратына

қарағанда, интернет репортажы өзгеше құрылады.

Төменде Жанет Уилсонның телевизиялық репортажды интернетке бейімде-

ген үзіндісі ұсынылған. Телевизиялық трансляцияға жазылған бірінші сценарий

мен интерент аудиторияға бейімделіп жазылған екінші сценарийдің арасынан

қандай өзгеріс байқадыңыз?

207

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

WINK-TV тілшісі және авторы Жастин Херндон телевизия мен интернеттегі

ақпарат материалдарының арасындағы айырмашылықты былай сипаттайды:

Кезінде жеделхаттың маңызы қандай зор болса, сайттағы материалдардың

да бүгінгі таңдағы маңызы ерекше. Интернет материалымызды бір демде тара-

тып жіберуге және күні бойы жұмыста отырған не болмаса үйлерінен тысқары

жүрген көрерменнің көңілін аулауға жағдай жасайды. Бұл көрермен қатарын

жаңартуға мүмкіндік береді. Көрермен күні бойы «байланып» отыратынын біл-

ген сайын, олар түнгі уақытта біз дайындаған жаңалықтар шығарылымдарын

соғұрлым қалт жібермей көреді.

Интернет материалдың эфирден таратылатын хабардан басты

айырмашылығы – мұндағы мәтін үнемі осы шақта жазылмайды және көп

ретте эфирден тыс уақытта жарияланады. Дегенмен интернет материалдың

мазмұны сексен рет сүзгіден өтіп, мың қайтара өңделуі әбден мүмкін. Себебі

телевизиядан бір не екі минут таралатын материалмен салыстырғанда, бұл

киберкеңістік те ұзақ уақыт бойы өмір сүретін газет материалы іспеттес.

Телевизия сценарийі көп ретте ықшамдау келеді және кездейсоқ жазыла

салуы мүмкін.

Уеб-материал жазу көп уақыт алады және мұнда тыныс белгілерді дұрыс

қою қатаң талапқа жатады. Тыныс белгілері демекші, бұл сізді эфирде де

жақсы қырыңыздан танытуға жағдай жасайды. Мәтінді неғұрлым дұрыс

қалыпта жазсаңыз, эфирде соғұрлым жақсы сөйлейтін боласыз.

WINK радиобағдарлама мәтіндерінің авторы және репортері Жад Криббс

былай дейді: «Репортажымның видеоларын интернетке жариялар кезде

көшірмелерін жай ғана қоя салғаннан гөрі, қосымша дерек ретінде ілеспе

мәтінді пайдалануға тырысамын. Мәтінге қосымша танымдық ақпарат,

мазмұн немесе уақыт шектеуіне бола видеоға енгізе алмаған ұсақ-түйектерді

қосуға тырысамын. Мен бас алып қашатын екі нәрсе: 1. Сценарийімді мәтіндік

терезеге айна-қатесіз көшіріп қоя салу. Интернеттен материал оқып, ізінше

((СГ=БҰРЫНҒЫ ОҚУШЫНЫҢ АНАСЫ))

44:35 Мұның бізге көмектесетініне сенеміз. Бұрын жиі болмайтын, бірақ

кейін мұның үнемі орын алып тұратынын білдім. Өзге ата-аналардан естідім.

Бұл – адам айтса нанғысыз жағдай.

ЖАЗЫЛҒАН ШАҒЫМДАРДЫҢ КӨБІ... БҰРЫН-СОҢДЫ СОТҚА ДЕЙІН

ҰЛАСПАҒАН.

БҰЛ АНАНЫҢ АЙТУЫНША... КӨПТЕГЕН АТА-АНА КИНГКЕ ҚАРСЫ ШЫҒЫП,

АЙЫПТАУҒА ИМЕНЕДІ. ОЛ ТАҒЫ БАСҚА БАЛАНЫҢ ЖӘБІР КӨРГЕНІН

ҚАЛАМАЙДЫ.

46:42. Қалайша оның басқа балаға қол көтеруге, тіпті тәуекелге баруға дәті

барады? Бұл осы жерде өте маңызды бір мәселенің бар екенін аңғартады.

ПАСТОР КИНГ ДҮЙСЕНБІ КҮНІ ТІЛШІЛЕРМЕН ТІЛДЕСЕДІ... ОЛ СОТТЫҢ ӨЗІН

АҚТАП АЛАТЫНЫНА ҮМІТ АРТАДЫ.

((СГ=ПАСТОР ПАУЛ КИНГ/HARBORVIEW ХРИСТИАН ШІРКЕУІ)) 11:13. No.

Ешқандай. Мен – Құдайдың құлымын және өтірікке мойынсұнбаймын.

Жанет Уилсонның келісімі бойынша пайдаланылды.

5-ТАРАУ

208

Пасторды балаға қатыгездік танытқаны

үшін кінәлауда

Шарлотта порты

Панда*. 13 ШІЛДЕ, КЕШКІ САҒАТ 18:43.

(WINK) WINK News Шарлотта портының пасторы

Паул Кингке қарсы жаңа айыптауларды анықта-

ды. Пастор 8 жастағы қызды ағаш қалақпен ұрға-

ны үшін айыпты деп танылып, қамауға алынды.

Сонымен қатар WINK News-ке мәлім болғандай,

екі ұйым, атап айтсақ, Христиан мектептері ассо-

циациясы мен Балалар және отбасы басқармасы

пастордың ісін тексеру үстінде.

Кинг 20 000 АҚШ доллары көлемінде кепілпұл

төлегеннен кейін қамаудан босатылды. Кинг –

Өңірлік христиандық академияның директоры

әрі Harborview христиан шіркеуінің пасторы.

Жәбірленген жасөспірімнің анасы Тамми Пип-

киннің айтуынша, пастор 11 мамыр күні қызын

аяусыз соққыға жыққан. Бұл оқиғадан кейін Пип-

кин қызын мектептен шығарып алған.

Сондай-ақ WINK News тілшісі Кингтің осыдан 4

жыл бұрын өз қызына және басқа балаларға жә-

бір көрсеткені туралы мәлімдеген басқа ата-ана-

мен де сөйлесті. Шарлотта округінің қылмысқа

қатысты жазбаларын қараған кезде, Кингке қарсы

арыз жазылған екен, алайда бұл оқиға үшін Кинг-

ке ешқандай да айып тағылмаған.

Есімін атағысы келмеген ана WINK News тілшісіне

мектеп қызметкерлері қажет деп санайтын тә-

сілдер бойынша оқушыларды жазалауға рұқсат

беретін формаға қол қоюға мәжбүр болғанын

айтты.

Есімі белгісіз ана: «Мұның бізге көмектесетініне

сенеміз. Бұрын жиі болмайтын, бірақ кейін мұ-

ның үнемі орын алып тұратынын білдім. Өзге

ата-аналардан естідім. Бұл – адам айтқысыз жағ-

дай», – дейді.

Жәбір көрген қыздың анасы көптеген ата-ананың

Кингке қарсы шығуға қорқақтайтынын айтады.

«Қалайша оның басқа балаға қол көтеруге, тіпті

тәуекелге баруға дәті барады? Бұл осы жерде өте

бір маңызды мәселенің бар екенін аңғартады».

Шарлотта округінің шерифі Кингке қарсы өзге

де айып тағылғанын жеткізді. Қазан айында тағы

бір ата-ана Дуглас Пул пастор соққыға жықты

деп арыз түсірген болатын. Белгілі болғандай,

Кинг Пулмен қақтығысқан уақытта оны итеріп

жіберген.

Кинг WINK News тілшісіне берген сұхбатын-

да соттың ақтап шығатынына үміттенетінін

айтты: «Әділ сотпен арамызда ешқандай мәміле

жоқ. Ешқандай. Мен – Құдайдың құлымын және

өтірікке мойынсұнбаймын».

209

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

видеосын көріп, мәтіннің сөзбе-сөз дәл көшірілгенін көрген уақытта амалсыз

қынжыласың. 2. Тек мазмұндама параграфын жазу. Интернет көшірмеде

видеодағыдай цитата мен сипаттама болу керек деп ойлаймын. Сонымен

қатар қайталаушылыққа ұрынбас үшін мәтінге түрлі цитаталар қосуға

тырысамын. Бұл аздаған қосымша уақыт алуы мүмкін, алайда бұл соған

тұрарлық». Төменде Криббс әзірлеген очерк үлгі ретінде берілген. Біріншісі –

телевизияға, екіншісі – интернетке икемделіп жазылған.

ЛУПЕ ЛОПЕЗ – ҚАҒІЛЕЗ ӘРІ АШЫҚ ЖАРҚЫН КІСІ. ЕКІНШІ

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТЫҢ АЛҒЫ ШЕБІНДЕГІ ТЕҢІЗ ЖАЯУ

ӘСКЕРІНДЕ ҚЫЗМЕТ ЕТКЕН.

СОНЫМЕН ҚАТАР КОРЕЯ СОҒЫСЫНА ДА ҚАТЫСҚАН.

82-НІ ЕҢСЕРГЕН ҚАРТ ҚАЗІР ХОББИДІҢ БІРЕГЕЙ ТҮРІМЕН

АЙНАЛЫСУДА. ЖУЫРДА ОЛ ӨЗІ ЕРІКТІ БОЛЫП ЖҰМЫС ІСТЕЙТІН

V-A КЛИНИКАСЫНЫҢ БАРЛЫҚ БӨЛІМДЕРІНЕ ШҰЛЫҚТАРДАН

ҚУЫРШАҚ ЖАСАУДЫ БАСТАҒАН БОЛАТЫН. БҰЛ ИТТІ ЖАҚСЫ

КӨРЕТІН ЛУПЕНІҢ ӨЗ КӨЛІГІНЕ АРНАП ШҰЛЫҚТАРДАН ИТ

ПІШІНДЕС ОЙЫНШЫҚ ЖАСАУЫНАН БАСТАЛҒАН БОЛАТЫН.

«Мынау жарамады, сосын басқасын әзірледім де, жасағанымды

қыздарға бердім. Мені итермелеген осы болды».

МҰНЫҢ АРТЫ ҮЛКЕНІРЕК ҚУЫРШАҚ ЖАСАУҒА АЛЫП КЕЛДІ.

«Білесің бе, бастапқыда мен бүкіл шұлықтар топтамасын

пайдаландым. Сосын ұлым: «Әке, алаңдамай жасай бер», – деді.

Бұл іс өзіме ұнайды...»

ҚАЗІРГЕ ДЕЙІН 40-ҚА ЖУЫҚ ҚУЫРШАҚ ӘЗІРЛЕГЕН. ТЕҢІЗ

ЖАЯУ ӘСКЕРІНДЕ ҚЫЗМЕТ ЕТКЕН ӘСКЕРИЛЕРДІҢ БӘРІ, МҰНЫ

ТҮСІНГЕН БОЛАРСЫЗДАР!.

«...Қолымнан келетін жалғыз дүние – осы ғана. Басқа не жасап

мандытам».

БАСТАПҚЫДА ЛУПЕ ӨЗІНЕ ЖАҚЫН КӨРІНГЕН МАТЕРИАЛДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН.

...шүберектер, көрінген нәрсе. Өзімнің ескі жейдемді, шолақ

шалбарымды, қолыма түскеннің барлығын қуыршақтың ішіне

тықпалаймын. Ескі шұлықтарымды, сосын ұлымның шұлықтарын

пайдалана бастадым. Бірде ұлым шұлықтардың түгесілгенін

айтты. Сосын бір пакет шұлық сатып әперді. Қазір мен кілең сол

жаңа шұлықтардан әзірлеп жатырмын, себебі ескілердің барлығы

жаратылып кетті.

ҚАЗІР ОНЫҢ ЖҰМЫС ЖАСАУ ПРОЦЕСІ ЖЕҢІЛДЕДІ, СЕБЕБІ

ҚУЫРШАҚ ТІГУДІҢ ӘДІСІ ЖАҢАРДЫ. ДЕГЕНМЕН ЛУПЕ V-A

КЛИНИКАСЫНЫҢ ЕМДЕЛУШІСІ БОЛҒАНДЫҚТАН, ОНЫҢ

ҚУЫРШАҚТЫ ҚАЛАЙ ЖАСАЙТЫНЫ МАҢЫЗДЫ ЕМЕС. МҰНДА

5-ТАРАУ

210

Жад Криббс дәл осы материалды интернетке арнап былай жазып шықты:

Ілгеріде теңіз жаяу әскерінде қызмет еткен, өмірге құштар 82 жастағы

Лупе Лопес тың хобби ойлап тапты.

Техас штатының тумасы, қазіргі уақытта Кейп-Коралда тұрып жатқан

қария соңғы бірнеше ай бойы өзі ерікті болып қызмет ететін Форт-Майерстегі

V.A амбулаториялық клиникасының барлық бөлімдеріне шұлықтан

жасалған қуыршақтар әзірлеумен айналысады.

«Өзгеше мейірге ерекше алғысым еді», – дейді Лупе.«Бізді асты-үстімізге

түсіп бағып-қаққанының қайтарымы деп санаймын. Барлық ардагерлер

алғыстарын жаудыруда».

Лупе 40-қа жуық қуыршақ жасаған және олардың іштеріне өзінің

ескі шұлықтарын салған. Дегенмен қазір оған жоба үшін жаңа шұлықтар

топтамасын сатып алу қажет. Сондай-ақ ол тек теңіз жаяу әскері

жауынгерінің үлгісін салады, себебі ол: «Қолымнан келетін жалғыз дүние –

осы ғана», – дейді.

Ол ағынан жарылып: «Бұл іс өзіме ұнайды, – дейді. – Бұған дейін

ешқандай хоббиім болмаған, бірақ осылай қуыршақ жасаған өзіме ұнайды».

«Жоғары білім хроникасы» (The Chronicle of Higher Education) атты кітаптың «Ги-

пермәтін дәуіріндегі журналистиканың күш-қуаты және қақпаны» (The Power

and Pitfalls of Journalism in The Hypertext Era) тақырыбындағы тарауында профессор

Жэк Лул былай деп жазады: «Жаңалықтар газетте, журналда, радиода немесе

телевизияда жариялануына байланысты үн, тенор, тереңдік және стилі бойын-

ша түрленеді. Онлайн жаңалықтар жоғарыда аталған медианың барлық түрінен

өзгешеленеді және таңғаларлығы сол – медианың түгел түрін қамтиды». Ол ин-

тернетте жарияланатын жаңалықтарда газет материалында бар тереңдік, «өткір

тілді» журналдың тәсілі мен бағдары, радионың оперативтілігі мен кері байла-

нысы және телевизияның визуалды ықпалы бар екенін айтады. Лул интернет

кеңістігіне таралатын жаңалық әзірлеушінің міндеті «басқа бағыттар мен тақы-

рыптарға логикалық, тәуелсіз сілтемелері бар тығыз тоқылған негізгі материал

жазу» екенін айтады. Мәселен, алып қашу туралы мақала жазуға келгенде, дәс-

түрлі бұқаралық ақпарат құралдарының шама-шарқы жетпейтін жерге дейін

қолын созады. Интернет жазушысы «шерифпен өткен пресс-конференцияның

ЛУПЕНІҢ ҚУЫРШАҚТАРДЫ НЕ ҮШІН ӘЗІРЛЕЙТІНІ МАҢЫЗДЫ.

«Бізді асты-үстімізге түсіп бағып-қаққанының қайтарымы деп

санаймын. Күллі ардагер мұны құптайды. Дегенмен ерекше мейірге

өзгеше алғысым еді».

Диктор: ЖАД

Судыратып оқу: ЛУПЕ ИНЖЕНЕР БОЛЫП ҚЫЗМЕТ ЕТКЕН,

БІРАҚ БҰЛ ОНЫҢ ӨМІРІНДЕГІ БІРІНШІ ХОББИ ЕКЕНІН АЙТАДЫ.

Компьютерлік графика: Үстіңгі/төменгі – Криббстің жазбалары.

РОЛИК СИГНАЛЫ: РАҚМЕТ, ЖАД!

АЛУ: БАСЫ (БАСЫ)

Жад Криббстің келісімі бойынша пайдаланылды, продюсер

Жессика Хехир, WINK-TV, Форт-Майерс, Флорида

211

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

транскриптік стенограммасы, үш өлшемді көлемдегі үйдің картасы, дәлелдер-

дің толық тізімі, шаралардың толық кестесі, сонымен қатар айыпталушы мен

прокурорлардың профильдеріне сілтемелер» жасай алады. Лулдың бұл мыса-

лы, интернеттегі интерактивті сирек кездесетін жазу тәсілін байқатады. Алайда

Лул барлық медиа түрлерінің ең тиімді аспектілерін чаттар, форумдар және

электронды поштаның интерактивті әлеуетін қолданатын онлайн жаңалықтар-

ға біріктірер кезде жаңалық әзірлеуші этиканы бәрінен де биікке қою керектігін

ескертеді. Бұл кітапта барлық форматқа назар аударғандықтан, автор медиаға

және үйретуге қатысты тиімді тәсілдерді білуі қажет, бірақ автор мен медианың

аудиторияның ойлау мен сезу қабілетіне ықпалын тигізетін күш-қуаты жауапты

этикалық мақсат және мінез-құлықты қатаң түрде ұстануды талап етеді.

Тіпті объективті секілді көрінетін форматта да (хард жаңалықтар секілді) ав-

тор барлық көзқарас пен түсіндірменің қолжетімді екеніне көз жеткізуі қажет.

Егер дәстүрлі медиа жаңалықтардың тонын теріс айналдырып беретін болса

(жарнама берушісі, қожайыны немесе кейде продюсер-автордың бақылауы се-

бебінен олар үнемі бұрмалап ұсынады), әдетте интернеті жоқ елде кең тарал-

ған пікір мен нанымға балама көзқарас қалыптастырудың мүмкіндігін ұсынады.

Пайдаланушы сайтты ауқымды түрде қарауы мүмкін, дегенмен автор браузерді

шектеулі көзқарас пен ақпаратты теңелтетін сайттарға бағдарлауға көмектеседі.

Гейткипинг және балама пікір

Радио және телевизия секілді дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарындағы

жаңалықтар мен интернеттен таратылатын жаңалықтар арасындағы ықтимал ең

маңызды айырмашылық – гейткипинг мәселесі. Трансұлттық корпорацияның

дені халықаралық трансляцияның, кабельдік дистрибуция мен ақпарат тарату-

дың 90 пайызға жуығын өз бақылауында ұстайды. Worldcom және басқа медиа

алыптарымен болған жанжалда белгілі болғандай, корпорация басшылары қо-

ғамға қызмет еткеннен гөрі жеке пайданы бәрінен жоғары қояды, сонымен қа-

тар жаңалықтарды өздерінің жеке нанымдары мен корпоративтік мүдделерін

қанағаттандыру үшін жаңалықтарды басқарып, оларды цензураға итермелейді.

Олар – гейткиперлер. Біз гейткиперлердің бізге ұсынғысы келген жаңалықтары

және пікірлерінен ғана хабардар боламыз. Дегенмен интернет біздің ақпараты-

мыз бен ойымызды бақылауда ұстайтын халықаралық корпорацияларды тығы-

рыққа тіреді. Кез келген топ немесе жеке тұлға дәстүрлі медиадан табылмаған

ақпарат пен пікірді интернетке еш цензурасыз және әлдебіреудің жеке мүдделі

бақылауынсыз жариялай алады. Мұндай ұйымдардың бірі – телевизия желісін-

де Free Speech TV секілді жаңалықтар қызметін ұсынатын FreeSpeech.org. Әлемнің

әр бұрышында дереккөзі бар бұл ұйым – корпоративтік және мемлекеттік тәр-

тіпке қарсы митингілер мен шерулерді жазбаша әрі визуалды түрде көпшілік

назарына ұсынады. Мұнда жуырда көтерілген мәселелер мен жарияланған іс-

шаралар: соғысқа және нәсілшілдікке қарсы наразылықтар, миллиондаған отба-

сыларды кедейшілікке ұрындырған корпоративтік және Уолт-стрит акциялары,

кәсіподақтарды талқандау, палестиналық анклавтарға гуманитарлық көмекті

оқшаулау, әлем бойынша қамауда отырған саяси тұтқындарды қинау, тұрғын-

дарды бақылауда ұстаудың құралы ретінде зорлауға рұқсат беретін режимдерді

қолдау және жалпы мейнстриммен, Америка Құрама Штаттары мен басқа мем-

лекеттердегі корпоративпен бақыланатын медиа және көптеген мемлекеттердегі

үкіметпен бақыланатын медианы құлағына да ілмейтін осыған ұқсас мәселелер.

5-ТАРАУ

212

Егер журналистикаға шынымен қызығып, мықты әлеуметтік және/немесе саяси

көзқарасты ұстанатын болсаңыз, бәлкім, сіз Dish TV, Direc TV және интернеттегі

бағдарламалардың мазмұны мен құрылымын қарап көргіңіз келер. FreeSpeech.org

сайтының интернет кеңістігінде соңғы жылдарда жарияланған жаңалықтар топ-

тамасын келесі беттерден қараңыз. Телевизиялық арналардың және кестелердің

интернет нұсқалары, видеолар, сұхбаттар, лекциялар және өзге материалдар се-

кілді қосымша материалға жасалған сілтемелердің әлеуметтік және саяси мәсе-

лелер мен оқиғалармен байланысты екендігін ескеріңіз.

ТАР ТҮСІНІК

Адамның түс-тұрпатына, әйелдерге, этникалық топтарға және Американың

теле-радио хабар тарату мейнстримінде толығымен назарға алынбайтын тағы

басқа тақырыптардың ең маңызды мәселесі – аталмыш топтардың арнайы мүд-

делері мен қажеттіліктеріне қатысты адекватты жаңалықтың жарияланбауы.

FCC-ге келіп түсетін көптеген шағымдар арнайы топтарға ықпал ететін немесе

олар туралы сөз қозғайтын жаңалықтардың саны мен сапасына қатысты стан-

циялардың халықтың мұңын тыңдап, мәселелерін шешудегі қабілетсіздігі тура-

лы наразылықтарын білдіреді. Баспасөз және электронды медиада қызмет ететін

көптеген журналистердің айтуынша, «азшылық топқа» кірмейтін журналиске,

бұл топқа тиесілі адамдардың мәселелерін толығымен түсіну қиынға түседі.

Репортер Марта Бредли Boston Globe басылымына жазған «Медиадағы нәсіл-

шілдік теңсіздіктер» атты мақаласында былай дейді: «Бәлкім, біз, негізінен, ақ

түсті, орта таптағы жаңалықтар бөлімінде тек өзімізбен етене теңдестіре алатын

адамдарға ғана шынайы жанашырлық танытқан болармыз... Бостонда 10 жыл

медиада тілшілік еткен тәжірибемде табысы төмен, қылмысы жоғары ортада

өмір сүретін азшылық топ құрбандары жайында «оқиғаның, расымен де, қалай

болғандығы туралы» анықтамалық ақпарат жазғанымыздың бірен-сараны ғана

есімде. Дегенмен біз ақ жәбірленушіні адам санатына қосу және жәбірленушінің

отбасына ауыртпалықты көрсету үшін, қала сыртындағы аймақтарда шексіз үй-

лердің есіктерін қақтық.

Аз топ туралы сөз қозғайтын болсаңыз ерекше сезімталдық пен жанашырлық

керек, себебі – сол топтың тарихын, қоршаған ортасын, мәдениетін, мәселелері

мен арман-мұратына оң қабақ таныту міндетіңіз. Сол топтың мүшесіндей түсіні-

се білу – жақсы дүниенің тууына әсер етеді. Телевизиялық жаңалықтар бөлімінің

атқарушы директоры Роберт Рид «азшылық» топтың тілшісі немесе жазушысы

«көпшілік» топтың кәсіби мамандарында жоқ перспективаларды ұсынып, олар-

дың алдын орап кететінін айтады. «Телевизиядағы қаранәсілді журналистер бұл

мәселеге байыппен қарайды, – дейді Рид. – Көшеде кісіден сұхбат алып тұрған

сәтті қаншалықты жиі көресіз және неліктен қаранәсілді адамнан сұхбат алмай-

ды? Қара тілші қасына өзі құралпы жандарды ертіп алып, сұхбат алушыға келе-

тін секілді». Әйелдер мен өзге топтарды ақпарат репортажына қосу туралы да

дәл осылай айтылды.

Бұл олқылықтың орнын толтыру екіұшты тәсілді талап етеді: тілші-жазушы-

ға материалдың барлық түрін жазуда тең мүмкіндік ұсыну және белгілі бір топ

мүшесінің өз тобына қатысты жаңалықтарды жариялауда басқа топтың адамына

қарағанда, ерекше сезімталдық пен перспектива танытатындығын мойындау.

Жарнама мәтінін жазушы автор секілді, жаңалық жазушысы да эфирге бере-

тін топтың қалауын, қарым-қатынасын, сезім түйсігін және мотивін білуі қажет,

213

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

5-ТАРАУ

214

215

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

5-ТАРАУ

216

217

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

сонымен қатар көріп-тыңдап отырған жалпы аудиторияның да нені көксейтінін

ұмытпауы керек. Белгілі бір ақпарат репортажының арнайы топқа ықпалы (қо-

ғамның бітім-болмысына сай, дәл мұндай ықпал көпшілік топтағы тұрғындарға

тигізер ықпалға қарағанда өзгеше) көпшілігінде еленбейді, тек оқиғаның немесе

мәселенің сол арнайы топпен тікелей байланысты болған уақытында ғана есепке

алынады. Арнайы топқа нақты бағытталған материалға қосуға болатын немесе

аудиторияға бағдарланған жалпы ақпарат репортажының қалай жазылу керек-

тігі жайындағы келесі мысал National Black Network (NBN) радио сервисінен алын-

ған:

Қараша, сағат 17:00–20:00 – Кинг

Әкімшілік қаранәсілді топтың жұмыссыздық мәселесіне «өрескелдеу,

ерсілеу әрі қырын...» қарайды.

Сіздермен бірге – Рон Кинг. Нью-Йорктің National Black Network

арнасындағы World Wide News хабары.

Мэриленд штатының қаранәсілді конгрессмені Паррен Митчелл бүгінгі

отырыста әкімшілікті қаранәсілді топтың жұмыссыздық мәселесіне қатысты

саясатын өткір әрі тәптіштеп тұрып сынады. Вашингтондағы конгрестің

Біріккен экономикалық комитетінің алдында сөз сөйлеген Митчелл бүгін

жұмыссыздыққа қатысты жаңа цифрлармен танысып, жұмыссыздық

деңгейін шарықтатып жіберген әкімшілік саясатының «шаңын» қақты. Бүгінгі

мәліметтерге сүйенсек, ел ішіндегі жұмыссыздық мәселесінің көрсеткіші

10,12 пайыздан 10,40 пайызға көтерілген, ал қаранәсілді топ арасындағы

көрсеткіш есеңгіретерлік 20,2 пайызды көрсетіп тұр. Конгрессмен Митчелл

мұның ар-ұяттан безген әрекет екендігін айтады.

National Black Network келісімі бойынша пайдаланылды.

Бір қарағанда қаранәсілді топтың жаңалықтарын жариялаудағы кемсітуші-

ліктің көзі жойылған секілді көрінгенімен (әсіресе Америка халқы өзінің тұңғыш

афроамерикалық президентін сайлаған соң), New York Times баслымына шыққан

Боб Герберттің «Бұл баланың түсі қандай?» атты мақаласы солай ойлауға әлі ерте

екендігін байқатады. Чикагодағы биылғы оқу жылында ондаған мектеп оқушы-

сының мерт болғандығы жайында ақпараттың ешбір жерде жария етілмегеніне

өз қынжылысын білдіріп, Герберт олардың дені афроамерикалықтар немесе ла-

тынамерикалықтар болғандығын айтады. Герберт осы оқиғаларды Крейг тізімін-

де жария етілген Уэслиан колледжінің ақнәсілді студенті мен ақнәсілді массажис-

тің өлімімен салыстырып, қатар берді. Герберттің есіне біраз жыл бұрын газет

тілшісі кезінде қатысқан, редакторлар конференциясы оралды. Конференцияда

шетінеген сәби туралы талқыланды. Редактор: «Бұл баланың түсі қандай?» –

деп сұрайды. «Оның нені меңзеп тұрғанын бәрі түсініп қойды. Егер әлгі бала ақ-

нәсілді болғанда, оны үлкен көлемде жария етудің орайы келген еді... Баспасөз

құралдары өлім туралы жаңалықтарды жариялауға келгенде, әлі де болса, адам-

ның түс-тұрпатына қатысты бас қатырады. Редакторлар: «Бұл жәбірленушінің

түсі қандай?» деп сұрамауы мүмкін. Дегенмен олардың түптің түбінде бұл жа-

йында ойланатыны анық».

5-ТАРАУ

218

Бәлкім, өткеннің сарқыншағы іспетті, әдейі жасалмайтындай көрінетін сек-

сизмді талқылаудың факторы шығар. Мысалы, 2008 жылғы сайлауда президен-

тікке үміткер Демократиялық партия өкілі, сенатор Хиллари Родэм Клинтон

мен Республикалық партия атынан қатысқан вице-президентікке үміткер губер-

натор Сара Пэйлиннің есімдері бұқаралық ақпарат құралдарының «ауызынан»

үнемі түспей жүрді. Керісінше, Республикалық партия атынан президентікке

үміткер Жон Маккейн мен Демократиялық партия атынан түскен Барак Обама-

ның есімдері сирек аталып жүрді.

Барлық нәсілдерге, этникалық топтарға, ұлттарға және жаңалықтарға арқау

болған өзге топтарға (мейлі, шетелдік және жергілікті қауым болсын) жанашыр-

лық таныта жүріңіз.

Құқықтық түсінік

1934 жылы қабылданған, арасында өзгерістер енгізілген «Коммуникация ту-

ралы» заң FCC-ге бағдарламаны цензураға ұшыратуға тыйым салғанымен, заңда-

ғы басқа тармақ FCC-ге әдепсіздік деп танылған әрекетке қарсы шара қолдануға

өкілеттік береді. 1-тарауда сол шектеудің статусы сипатталады.

Бірінші түзетудегі «Баспасөз бостандығы туралы» ереже электронды медиа-

ның арнайы сипаты себебінен баспасөзге қарағанда, теле-радиостанцияларда

түрлі сипатта қолданылады. Газетті жариялау үшін пайдалануға берілетін бас-

пасөз құралдарының саны шексіз, ал бірақ жаңалықтарды теле-радиостанция-

ларда таратуда қолдануға болатын жиіліктердің саны шектеулі. Радио толқында-

рындағы тығыздық пен хаос 1927 жылы «Радио туралы» заңның пайда болуына

себеп болды. Аталмыш заң радиотолқынды реттеудің алғашқы құқықтық іргета-

сын қалады.

Бірінші түзетудің ережесіне сәйкес, басылымдар қалаған дүниелерін жария-

лауда толық еркіндікке иелік еткенімен, телевизия мен радиоға келгенде олай

емес. Мұндағы хабар таратудағы жиіліктерге қойылған шектеудің нәтижесінде

соттар, соның ішінде Жоғарғы сот телевизия мен радиода Бірінші түзетудің ере-

желерін түрлі сипатта қолданады және «Коммуникация туралы» заңда жазыл-

ғандай «қоғамдық мүдде, жайлылық және қажеттілік» бойынша хабар таратуды

бақылауды бекітеді. Биліктегі партияның ұстанған философиясына байланыс-

ты, FCC өздері тұтынушыға үздік қызмет көрсетті (Әділдік және Қоғам қажетін

анықтау туралы доктрина секілді) деп таныған ережелер мен концепцияларды

бұлжытпай ұстанды не болмаса нарыққа сеніп, 1996 жылы «Телекоммуникация

туралы» заңдағыдай хабар таратуды реттеу жұмыстарын қатаң түрде тоқтатты.

Жала жабу

Дегенмен заң нормалары (заң шығарушы орган қабылдаған нормалар) мен

прецеденттің (сот шешімімен бекітілген) көптеген аспектілері баспасөзбен қа-

тар, эфирлік арналарға да қолданылады. Әйтсе де кей тұста түрлі сипатта пай-

даланылады. Осы заңдардың арасындағы теле-радио хабарын әзірлеуші авторға

қатысты қолданылатын ең маңыздысы – диффамация.

Адамның мінез-құлқына немесе абыройына жазбаша түрде тіл тигізу libel

деп аталады, ал бұл ауызекі қалыпта айтылса, мұны slander деп атайды. Дегенмен

«libel» терминін баспасөз бен теле-радиоға қатысты қолдана береді, себебі соттар

219

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

телевизия мен радиодағы жаңалықтар бағдарламасы жазбаша түрдегі сценарий-

ді қолданады деп мәлімдеді. Сот шешімдері жала жабуға қатысты жайттарды

дәлелдеу ісін айтарлықтай қиындатты. Талапкер/сотқа арыз беруші бес талап-

қа сай болуы қажет: атына кір келтіргенін іс жүзінде дәлелдеу, теле-радиостан-

цияның қорлаған адамды анық көрсетуін дәлелдеу, масқаралаған материалдың

эфирден берілгендігін дәлелдеу, жүргізушінің тұлға туралы жалған ақпаратты

байқамай не болмаса қасақана жеткізгендігін дәлелдеу және талапкер/сотқа

арыз берушіге нақты зиян келтіргенін дәлелдеу. Байқағаныңыздай, жала жабуға

қатысты істе жеңіске жету қиынның қиыны. Дей тұрғанмен, қаралауға куә боп

жүрміз, ал автор болса, жазған сценарийінде жаланың бар-жоғын тиянақтауы

керек. Егер қандай да бір сұрақ туындаса, ең дұрысы – теле-радиостанцияның

заңгерінен кеңес алыңыз.

Америка Құрама Штаттарында қызмет ететін репортердің бір артықшылығы –

қоғам қайраткерлері, соның ішінде саяси көшбасшылар жайында әділ коммен-

тарийлер ұсына білуі (көптеген елдердің бұқаралық ақпарат құралдарында бұл

мүмкін емес). Жеке тұлға әдепсіздіктің орын алғандығын дәлелдей отыра, жала

жабуға қатысты істе жеңіп кетуі мүмкін болғанымен, қоғам қайраткері қасақа-

на жасалған қаскөйлікті үнемі дәлелдеуге мәжбүр. Онымен қоса, АҚШ журна-

листері кез келген саясаткерді, тіпті президенттің өзін «әділетті сынның» астына

алып төмпештейді. Бұл жердегі әділетті комментарий – саясаттың басы-қасында

жүрген тұлғаны сынап-мінеу, адамды ұятқа қалдыратын немесе тіпті өрескел пі-

кір. Өзге мемлекеттердің журналистері АҚШ бұқаралық ақпарат құралдарында

президентке қарсы жасалған жекелей шабуылдар ісіне ұқсас жаңалықтарды өз

елдерінде жарияласа абақтыға тоғытылатын еді.

Жеке өмірге араласу

Мұқият болуды қажет ететін тағы бір сала – жеке адамның өміріне қол сұғу.

Соттар қағида бойынша, қоғам қайраткерлерін баспасөздің кез келген түріне

дерлік ашық деп санағанымен, қарапайым тұрғынның жеке өміріне араласу әре-

кеті (жалған немесе аса жеке сипаттағы ақпаратты жариялау арқылы ыңғайсыз-

дық тудыру) сотқа арыздануға негіз бола алады. Дегенмен сот әркез дерлік қо-

ғамдық мүдде мен мұндай арызға қарсы қорғану ретінде жаңалық құндылығын

ұстанады. Дей тұрғанмен, сот тұлғаның материалдық кеңістігіне қол сұғуды жа-

ратпайды. Тұлғаның қыр соңынан қалмай аңду, оның отауына заңсыз кіру, оның

жүріс-тұрысын суретке түсіріп алу үшін жекеменшік кеңістігіне кіруге мүмкін-

дік алу және ол адамға қарсы күшті қолдану арқылы баса көктеп кіру – мұның

барлығы жеке өмірге қол сұқты деп журналистерге айып тағылған салалардың

кейбірі ғана.

Жеке өмірге қол сұғуға ұқсас бір жайт – коммерциялық мақсатта қолдану

үшін тұлғаның кейіпін/суретін не сөзін оның жазбаша рұқсатынсыз меншіктеп

алу. Белгілі бір адамға қатысты жаңалықты ақниетпен жарияламай тұрып, келі-

сім бергеніне көз жеткізіп алыңыз.

Тілшінің құдіреті

Көп штатта тілшінің өзі тапқан дереккөзін құпия ұстауға ерік беретін «Қал-

қан заңы» деп аталатын заң бар. Мемлекеттік заңның ешқайсысы тілшіні құпия

ақпаратты жария ету ісінен қорғап қала алмайды. Егер сценарийіңізде мәлім-

5-ТАРАУ

220

деушіге жария етпеу жайында уәде беріп, артынша оны қолданған материал

болса, сот алдында жауапқа тартылуыңыз әбден мүмкін. Мұнда сіз дереккөз ие-

сінің атын атап, түсін түстегеніңіз үшін немесе сотты құрметтемеді деп танылып,

айыппұл салынады, не түрмеге жабылудың біреуін таңдауға мәжбүр боласыз.

Судья әр істі жеке саралап, әділ қаралуы үшін тілшінің артықшылығын немесе

жауапкердің құқығын талқыға салып шешім шығарады.

Сот, теле-радиостанция тілшілері және авторлар арасындағы ұзаққа жалғас-

қан текетіреске сот залында нүкте қойылады. Судьялар мен заң шығарушылар-

дың басым бөлігі баспасөз журналистері секілді, теле-радио журналистеріне де

артықшылық танытқанымен, сот залдары мен заң шығарушы ассамблеяларға

камера, тіпті микрофон алып кіруге рұқсат етпейді. Газеттегі әріптестеріне қа-

рағанда, телевизия авторлары визуалды және дыбыстық материалсыз сценарий

жаза алмайтынын ескерсек, жаңалық берердегі шектеулер қол байлайды.

Көптеген Штатта қаралатын кез келген істе, камераны сот залына алып кіруге

болатынын не болмайтынын судьяның өзі шешеді. Шешім медиа құқығы жазу-

лы Бірінші түзету ережелері мен соттың әділетті қаралуына мүдделі жауапкер

құқығын қарастыратын Алтыншы түзетудегі ережелерді теңгеру арқылы жаса-

лады. Федералдық соттар (Жоғарғы сот емес) жекелеген судьяларға шешім шыға-

ру мүмкіндігін ұсынып, сот залына камера алып кіруге қатысты тәжірибе жасап

көрді.

Федералдық үкімет – тілші мен автор үшін шектеуге шырмалған қиын орын-

дардың бірі. 1974 және 1976 жылдары «Ақпарат еркіндігі туралы» заңға енгізілген

түзетулер үкіметтің әрекеттері туралы баспасөз бетіне жариялауға рұқсат берген

сыңай танытқанымен, аталмыш заң көптеген әкімшіліктермен шектелді. Мұнда

журналистерге ұлттық қауіпсіздікке қатысты мәселелерді жариялатпаудан бө-

лек, адамдардың кәсіптері туралы қалың бұқараны хабардар етпеуге дейін шек-

теу қойылған. Ұлттық қауіпсіздікке немесе агенттіктің кейбір ішкі мәселелеріне

қатысты материалдарды таратуға болмайды. Құжат құпия сипаттағы материал

ретінде жіктелуі мүмкін. Сонымен қатар құқық қорғау органдарының мақсатта-

рына немесе зерттеулеріне қажет дерек ретінде сақталуы мүмкін.

Жазуыңызға тікелей ықпалын тигізетін тағы бір құқықтық мәселе – жұмысы-

ңызды қорғау құқығы. Сценарийіңізге авторлық құқық жасату арқылы қорғай

аласыз (толық ақпарат алу үшін 11-тарауды қараңыз). Баз біреудің авторлық

құқықпен қорғалған материалдары, мейлі, ол сөз визуалды материал, музыка

немесе сценарийіңіздегі тағы бір дүние болсын, заңды түрде рұқсат алғанша қол-

данылмасын.

СПОРТ

Спорт жаңалықтары жайында қалам тербеу кәдімгі жаңалықтарды жазуға

ұқсас келеді. Екеуіне де бірдей негізгі қағидалар мен тәсілдер қолданылады. Де-

генмен өзіне тән өзгешеліктері бар. Қандай жағдай болса да, спорт трансляция-

сы кемінде жаңалық трансляциясы секілді анық әрі төтесінен жазылған сипатта

болуы қажет. CBS Sports президенті Питер Лунд спорттық материалды әзірлеуде

анықтықтың қажеттігін атап өтті: «Піспеген маман көп ретте ақпаратты продю-

серлерге немесе дикторға ұсынуға бейім келеді. Сол ақпарат анық әрі кез келген

сәтте қолда тұруы қажет».

Спорт материалы көбінесе ауызекі тілде жазылады. Жалпы, аудиторияны жа-

ңылыстырмау мақсатында техникалық терминдерден бойды аулақ ұстау қажет

221

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

болса да, спорт түрлерінің маманданған саласына қатысты бәріне ортақ қолда-

ныстағы спорттық жаргондар мен сөйлемдерді қолдану – жарамды ғана емес,

сондай-ақ қажетті дүние. Себебі бұл – спорт комментаторы мен аудитория ара-

сында жанашырлық қатынас орнатуға, сонымен қатар спорт комментаторына

тәжірибе жинақтауға жағдай жасайды. Жанкүйер спортта кімнің жеңіп, кімнің

жеңіліс табатынынан хабар беретін бәсекеге құмартады. Спорт сценарийін жаз-

ғанда драма элементтерін жадыңызда ұстаңыз.

Спорт бөлімдері әдетте жаңалықтар бөлімдерінің қарамағында болғанымен,

тікелей эфирде спорт сайыстарын трансляциялаудың соншалықты шарықтауы,

спорт арналары мен ауқымды станциялардың өз алдына бөлек тәуелсіз медиа

болып шығуына әсерін тигізді. Станция неғұрлым шағын болған сайын, спорт

жаңалықтары бөлімінің қоластында қызмет етеді. Кейде ақпарат жазушыдан

спорт бөліміне арнап жаңалықтар сценарийін жазу талап етіледі. Мұндағы ма-

териалды әдетте спорт шолушысы жинап, жазып береді. Сонымен қатар тікелей

эфирде хабар тарататын, спорттық жаңалықтар, сұхбатқа негізделген шоулар

және спорттық-танымдық бағдарламаларды көрсеткен барлық спорттық кабель-

дік арналар үлкен сұранысқа ие болды.

Интернеттегі спорт

Спорт әлемінің ерекше сипаттарына, тарихына, тұлғаларына қатысты және

ұсақ-түйектері жайында ақпарат тарататын сайттардың қарасы көбеюде. Же-

келей командалардың дербес сайттары бар. Ойындарды интернет арқылы тіке-

лей эфирде көру үшін жазылымдар самсап тұр. Киберкеңістіктегі саны шексіз

сайттар спорт жанкүйерлеріне әлемнің қай жерінен болса да, кез келген спорт-

тық қызығушылықтың ең қат саласын тауып алуға мүмкіндік туғызады. Спорт

трансляциясы станциялардан және интернет арқылы кабельдік жүйелерден бас-

тау алатындықтан және интернет кеңістігінде бүгінгі дәстүрлі медиада көрсеті-

ліп жүрген спорттық бағдарламалардың небір түрінің негізі қаланатындықтан,

мұнда спорт журналисінің алдында (зерттеуші, диктор, комментатор, режиссер

және продюсер) зор мүмкіндіктер «есігі» ашылмақ.

Көптеген шағын колледждер мен университеттердің ойындары станциялар

немесе кабельдік арналардан сирек, тіпті мүлде таратылмау себебінен, олар сту-

денттік командалардың сайысын интернет арқылы жиірек көрсетіп жүр. Ағаш

шырмауық лигасының (Ivy League – Американың сегіз көне университетінің ас-

социациясы) уәкілетті өкілі Жефф Орлеан: «Біз кабель немесе спутник орнату

мүмкіндігін тексермей не болмаса жарнамалық қолдау бар ма деген секілді мә-

селелерге бас қатырмай-ақ, өз телевизиямызды ойлап тауып, интернеттегі түгел

дерлік әлемді жаулай аламыз», – дейді. Тағы бір уәкілетті өкіл Дуг Фуллертон

былай дейді: «Болашақ дегеніміз – осы. Жанкүйерлер не көргелі жатқандарын

және оны қашан көретіндерін шешетін болады». ESPN спорттық сайыстарды

тарататын жаңа онлайн арна ашты. Бұл арнаның құрамына – елдегі топ дәре-

желі колледждердің командалары мен ойындары кабельдік желі арқылы тара-

тылмайтын бірнеше команда кірді. ESPN арнасының вице-президенті Таня Ван

Корт бұл ашылған жаңа арнаның «шынында да, интерактивті телевизия» екенін

айтады.

Интернеттің интерактивті аспектілері уеб-автордың мүмкіндіктерін молай-

тып қана қоймай, сонымен қатар талаптарды да кеңейте түсті. Бұл тарауда бұған

дейін сипатталғандай, киберкеңістіктегі жаңалық жазуда қолданылатын қағи-

5-ТАРАУ

222

далар – киберкеңістіктегі спорт тақырыбындағы хабарлардың жазуына да жа-

рамды. Атап айтсақ, алдыңғы спорттық сайыстарға немесе үзінділерге сілтеме,

спортшылардың сұхбаттары мен өткен-кеткені қамтылған деректер, стадион не-

месе ойын алаңынан көрініс пен ақпарат, статистикалар, фанаттардың коммен-

тарийлері, баспасөз репортаждары және спорттық шараға немесе бағдарламаға

қатысы бар түгелге жуық кез келген материал да спорт әлемінде қолданылады.

Спорттық бағдарлама түрлері

Тікелей эфирдегі спорт шығарылымы спорттық іс-шаралар мен жалпы спортқа

қатысты жаңалықтардың қорытындыларын эфирге беруге бағытталады. Кейбір

спорт шығарылымы ақпарат агенттіктерінің хабарламалары мен басқа дереккөз-

дерден келіп түсуі мүмкін нәтижелердің қысқа репортаждарына ғана бағыттала-

ды. Газеттегі жазбалардан не желілерден алынған материал белгілі бір бағдарла-

маның мақсатына, аудитория мүдделеріне және спорт шолушысының тұлғалық

кейпіне сай келетіндей болып қайта жазылуы керек. Ұзақтығы 15 минут және

одан да көп кездейсоқ таралатын спорт шолулары болғанмен (әдетте бағдарла-

ма кестесінде спорттық шаралар күндізгі уақытта немесе демалыс күндері түнгі

уақытта берілетіні бар), спорттық трансляцияның басым бөлігі күнделікті кешкі

және қорытынды жаңалықтар бағдарламасының құрамдас бөлігі болып санала-

ды. Кабельдік телевизияда спорттық хабарлар кеңінен таралды. Мұнда ESPN ар-

насындағы тікелей көрсетілім, жаңалықтар және негізгі спорт түрлері бойынша

таратылатын тақырыптық арналардан бастап боулинг, тіпті покер турнирлері

секілді шағын спорт түрлері туралы хабар тарататын арналарға дейін үлкен сұ-

раныста болды. Көп жыл бойы АҚШ-та айтарлықтай қызығушылық тудыра қой-

маған спорт және еуропалық футбол (немесе АҚШ елінде «soccer» деп атайды)

әлем чемпионаты АҚШ телевизиясының эфирлерін жаулап алды. Ақылы және

премиум арналар әрбір ірі спорт түрі немесе шағын спорт түрінің әр ойынын

тікелей эфирде таратады.

Спорт аясындағы очерктік бағдарлама санатына спорт тұлғаларымен тікелей

эфирде жүргізілетін немесе алдын ала басылып алынатын сұхбаттар, қысқа әң-

гімелер, спорттағы оқиғаларды сахналау, тұлғалық кейіптерге немесе оқиғалар-

ға негізделген көңіл жібітетін немесе өткен-кеткенді қамтитын репортаждар не

болмаса спортқа қатысы бар, бірақ өзекті спорттық сайыс қатарына жатқызыл-

майтын студиядан тыс түсірілген бағдарламалар (мысалы, футбол бапкерінің

зейнетке шығу рәсімдері) кіреді.

Кез келген спорттық бағдарлама бірнеше тәсілдің басын біріктіре алады, са-

йыстарды сынап немесе мазмұндама жасағаннан кейін әлгі тәсілдердің бір ғана

түріне тоқталады. Спорт туралы ақпараттық шоулардың көбісі тікелей эфирдегі

репортаж бен очерктің комбинациясы.

Спорттық хабарлардың ең танымалысы, әрине, тікелей эфирде таратылатын

спорттық сайыс.

Ұйымдастыру

Спорттық хабарлардың форматтары тұрақты шығып тұратын жаңалықтар

бағдарламасының форматтарына ұқсас келеді. Кеңінен таралған тәсіл – мау-

сымда топ дәрежесіне қосылған спорт түріне қатысты барлық нәтижелерді, жа-

223

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

ңалықтарды ұсыну және насихаты кем спорт түріне ден қою. Спорт туралы ең

маңызды репортаж, егер басқа спорт түрінің арнайы шығарылымы оның алдын

орап кетпесе, бірінші болып беріледі.

Әр спорт түрінің шеңберінде аталмыш ұйымдастыру тәсіліндегі жалпы схе-

ма, алдымен нәтижелерді, жалпы жаңалықтарды (келісім жасасу немесе жара-

қаттану секілді), сосын соңғы шараларды қамтиды. Егер келісім жасасу немесе

жарақаттану оқиғасы жұлдызды ойыншыға қатысты болса немесе алда болатын

шара күнделікті шарадан маңызды саналса, бұл басты жаңалыққа айналады.

Жергілікті репортаж әдетте жергілікті станциядағы спорттық категорияның

көш басында тұрады және жергілікті деңгейдегі спорттық шаралардың сюжетте-

рі барлық басқа спорттық жаңалықтардан оқ бойы озық келеді.

Жаңалықтар және очерктік бағдарлама

Күнделікті шығатын кешкі жаңалықтар бағдарламасының спорттық сегменті

төмендегі сценарий секілді құрастырылуы мүмкін.

ВИДЕО АУДИО

ЛОС-АНЖЕЛЕС.

ДОЖЕРС

СТАДИОНЫ.

БЕННИ БИГБАТТЫҢ

КАРЬЕРАСЫНА

СОҚҚЫ.

Есірткіні заңсыз түрде қолдануға қатысты жанжал бүгін

өзге жаңалықпен толықты. Бейсбол комиссары Тимоти

Кракдаун Dodgers командасының жұлдызды аутфилдері

Бенни Бигбатты тыйым салынған есірткінің бірін

қолданғаны үшін 50 ойыннан шеттетті. Комиссар есірткі

затының қай түрі екенін ашып айтпады.

Хоум-рандар (қарсы командаға соқтығысса да,

жеңіс нүктесіне дейін еш қателіксіз жүгіріп жететін

ойыншылар) арасында Dodgers командасын өрге

сүйреп және қоржынды ұпаймен толтырып жүрген

Бигбаттың ойыннан тысқары қалуы – команданың

үкілеп отырған үмітін қиып түсерлік үлкен соққы.

Бигбат 14 шілдеде өтетін All Star game жарысының

соңына дейін ойынға қатыса алмайды. Сонымен қатар

оған қанша екені белгісіз айыппұл салынды. Оның

Dodgers командасындағы айлығы – 12 миллион АҚШ

долларын құрайды, оған осы маусымдағы ынталандыру

премияларын қосыңыз.

КУПЕРСТАУНДАҒЫ

ДАҢҚ ЗАЛЫ.

ДИКТОР:

Сіздердің сүйікті бейсбол карталарыңызға ертеңгі

күні Нью-Йорк штатына қарасты Куперстаундағы Даңқ

залында жан бітеді, себебі мұнда есімі мәңгі өшпес үш

біртума жанның есімдері енгізіледі.

5-ТАРАУ

224

Комиссар И.М. Оунероунд еш жарақатсыз қатарынан

1562 ойын ойнап, рекорд орнатқан кетчер

позициясында өнер көрсететін Рожер Стаминаға,

жиырма жылдық карьерасында 16 ойынды қатар ойнап,

«Алтын қолғап» жүдесін иеленген, жылына орта есеппен

1 667 қателік жіберген бірінші бейсмен позициясында

ойнайтын Лефти Лонгармға және жыл сайын 37 хоум-

рандар арасында орта деңгеймен 324 ұпай жинайтын

аутфилдер Билл Боллсмэшерге (шілде айында толассыз

жауған жаңбырға бола түнгі уақытта болған ойындарда

солақай ойнайтын Билл Цинциннати Редс командасына

қатарынан төрт мәрте Ұлттық лиганың әлемдік сериялар

титулдарын жеңіп алуға көмектескен болатын) ең

жоғарғы марапат ұсынбақ. Бүгін Билл Боллсмэшер

өзінің айрықша карьерасы туралы айтып берді:

[Әдетте сандар жаңалықтар шығарылымында ұсынылғанымен, спорт

репортажындағы олардың басымдықтары бұл көрсеткішдерді әсірелемей,

әдеттегі күйде пайдалануға жағдай туғызады].

БОЛЛСМЭШЕР

ДИКТОР: Boston Red Sox (Бостон Ред Сокс) командасы әлі күнге

дейін көктегілердің иннинг (бейсболда бір ойыншыға

немесе командаға доптың бетін қайтаруға берілетін

уақыт кезеңі) тәсілін оңтайлы қолдана алмауынан

қиындық көріп келеді. Олар бүгін Кливленд Индианс

командасынан тоғызыншы иннингта 7/6 есебімен

кезекті рет жеңіліс тапты.

ФЕНУЭЙ ДИКТОР:

КАДРДАН ТЫС

ДЫБЫС.

Доп лақтырудан шебер Жек Стронгармның арқасында

6/1 есебімен алда келе жатқан Сокс командасы

тоғызыншы сызықтың сол жақ тұсына қатарынан екі

доп лақтырып, ұпай жинады. Сол жақ бөлікке жауапты

ойыншы Жо Уикхэнд бірінші допты уысынан жіберіп

алды, кейін допты екі рет лақтырды, бірақ екінші

доп қолынан сусып кетті. Кейін ол жасыл құбыжық

арқылы Индианс командасының екінші бейсмені Гарри

Харриупке жүгіріп өтуге жол беріп қойды, артынша

Стронгарм соққан доптардың бірінші базасы, үшінші

бейсмен Уэйни Бобблдың қателігі, жеңген команданың

ойыншысы Жастин Таймның хоум-ран тәсілін жасады.

Бұл үштікте өнер көрсеткен Жо Уикхэнд ойын бағытын

оң жақ бөлікке ауыстыру арқылы өз кінәсін жуып-

шайғысы-ақ келіп еді, алайда Сокс командасы екі

мүмкіндігін де қалт жіберіп алып, жеңіліп тынды. Сокс

командасының бапкері Герефорд «Жабысқақ» (Sticky)

Нотлонг өз ойыншыларының қатарынан бесінші ойында

жеңіліске ұшырауы жөнінде былай дейді.

225

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

НОТЛОНГ ДИКТОР:

КАДРДАН ТЫС.

Ендігі кезекте Бостон Ред Сокс ойыншылары Чикаго

қаласына беттеуде. Сокс ойыншылары басқа Сокс

командасының бейсболшыларымен (Чикаго Уайт

Сокс) үш күнде өткен төрт ойын марафонында иық

тіресіп келеді, олардың еншісінде ертең кешкі уақытта

қатарынан өтетін екі ойын бар.

Америка лигасының басқа ойындарындағы ұпайлар

санына тоқталар болсақ:

ТАБЛО ДИКТОР:

КАДРДАН ТЫС

ДЫБЫС.

ДИКТОР: КАДРДАН

ТЫС.

Балтимор – 2, Миннесота – 0, Детройт – 8, Канзас-

Сити – 4, Торонто – 6, Сиэтл – 0 және Янкилер мен

Техас рейнжерс командалары өзара кім мықты екенін

бүгін анықтайтын болады.

АРДАГЕРЛЕР

СТАДИОНЫ.

ДИКТОР: КАДРДАН

ТЫС ДЫБЫС.

Филадельфиядағы Ардагерлер стадионына небәрі 6 149

адамның ойынды тамашалауға келуі Филли (Philadelphia

Phillies) фанаттары үшін сирек кездесетін жағдай.

Атланта Брэйвз командасының бас тартуынан

команда сапына қосылған ардагер питчер (бейсбол

добын лақтырушының позициясы) Робин Кёрвты Вет

стадионында хитсіз өткен ойында бірінші рет көпшілік

назарына таныстырды. Ол Майк Хиттста Аризона

Даймондбэкс командасын 1/0 есебімен ұтқан болатын,

үшінші иннингтегі жылдың 31-хоум-раны. Сол аралықта

Кёрв тек бір ғана допты өткізіп, 14-інде мүлт кеткен

болатын. Соның ішінде ойынның допты қайтарудағы

соңғы екі мүмкіндігін де қалт жіберіп алды. Бұл туралы

страйк-аутты қараңыз және финалды тамашалаңыз.

ТАБЛО ДИКТОР:

КАДРДАН ТЫС

ДЫБЫС.

Бүгін күндіз Ұлттық лиганың тек екі ойыны ғана өтті.

Нью-Йорк Метс командасы Лос-Анжелес Дожерс

ойыншыларын 12/2 есебімен тас-талқан етіп, Шығыс

дивизионында Атланта Брейвз командасымен бірлесе

көш бастап тұр, ал Атланта Брейвз өз кезегінде Сан-

Диего Падрес бейсболшыларын он бірінші иннингте 5/4

есебімен жеңіп кетті.

ДИКТОР: КАДРДАН

ТЫС.

Гольф жаңалықтарына келсек, Берни Эмс Атлантада

өткен Оңтүстік Ашық (Southern Open) чемпионатында

көш бастап тұр. Ол қала сыртындағы Flying Hand

клубында өткен ойында соңғы үш тесікке дәл тигізіп, 62

ұпаймен рекорд орнатты. Бес соққы бұрын турнирдің

фавориті Пантер Форест саналған болатын.

5-ТАРАУ

226

АЙМАҚТЫҚ КЛУБ. Оның алғашқы тоғыз мүмкіндігінде тигізген үш боггиі

(богги – гольф соққысы) қоржынындағы 32 ұпайға

қарамастан, қарсыласын басып озуға кедергісін

келтірді.

ДИКТОР: КАДРДАН

ТЫС ДЫБЫС.

Міне, Эмстің 18-тесікке тигізген 18 футтық соққысы.

ДЕРБИ: Бүгін бәйгенің жанкүйерлері үшін жағымсыз жаңалық.

Шашасына шаң жұқтырмаған, соңғы үштік тәждің

жеңімпазы, сәйгүлік Страйд Кентуккидегі Raceway

фермасында 22 жасында көз жұмды. Дербиде жеңіске

жету үшін сәйгүлік Страйдтың Fast Legs командасын

аздаған есеп айырмасымен ұтқаны естеріңізде бар

шығар?

ДИКТОР: КАДРДАН

ТЫС.

Сағат 11:00-де спорт әлеміндегі соңғы жаңалықтармен

қайта оралатын боламыз.

Комментарий мен жаңалықтар

Кейбір спорттық бағдарламалар негізгі ақпаратты тарату шегінен шығып,

бағдарлама мазмұнын анализ және комментариймен көркемдейді. Бұл әдіс тө-

менде ұсынылған ESPN арнасы Sportscenter бағдарламасының үзінділерінде баян-

далады. «Қысқа баяндаудан» бастап егжей-тегжейлі ақпарат ұсынуға көшу арқы-

лы автор ықшамдау, адуынды, шапшаң түрде өзгеріп отыратын материалға мән

бергендігін ескеріңіз.

Төмендегі ұсынылған үзінділер тек үш спорт түріне қатысты, дегенмен бұл

бағдарлама спорттың барлық түрінен хабар таратады, әсіресе қазір бейсбол ойы-

нының маусымы жүріп жатқандықтан, аталмыш спорт түріне баса назар ауда-

рады.

Sports center-дегі соңғы жаңалықтар

Барри Бондстың қорғаушылары оған салық төлеуден жалтару және

өтірік мәлімет беруге қатысты тағылған айып бойынша істі қарастыруға

дайындалуда.

Associated Press агенттігінің хабарлауынша, Бондсқа қызмет ететін

заңгерлер тобы оны қорғаудың тәсілдерін ойластыруды бастап кетті және

оның қорғаушылары айыптау қорытындысы келесі аптада шығуы мүмкін

екендігін айтады.

Гольф алаңынан қомақты жаңалықтар.

Мишель Ви артқа шегінуге мәжбүр.

227

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Бұл бір сағат бұрын болған оқиға.

Аптап ыстыққа төзе алмаудың кесірінен әлсіреу.

16 жастағы ойыншы күні бойы жоғары температурамен «алысып» бітті.

Ойынның жартысын жіберіп алатын еді.

Америкалықтар әлем чемпионатында жеңіліс тапқаннан кейін араға үш апта

салып Брюс Аренаны бапкер қызметінен босатты.

Аренаның келісімшарты жаңартылмайтын болды және оның орнын

алмастыратын басқа бапкерді шұғыл түрде іздеу жұмысы басталмақ.

Осы жаңалықтар жайында толық хабар тарататын Sports center-ге қош

келдіңіздер демекпіз.

Дэйв Рэйзин сіздермен бірге.

Студияда – Мишель Боннер.

* * *

ESPN арнасының заңгер-аналитигі Рожер Казак біздің студияға дәл қазір

қосылды.

Бондсқа қызмет ететін заңгерлер тобы, оған келесі аптаның ішінде айып

тағылуы мүмкін екендігін айтады. Олар тағылған айыптан жалтарып, құтылып

кету мүмкін еместігін қайдан білді?

Олар соңғы үш ай бойы Америка Құрама Штаттарының қорғаушылар

кеңсесімен байланыста болды. Сонымен қатар істің соңы осыған

апаратынын білді және оны қамауға алу туралы емес, ісін сотқа

беруге қатысты келісім әзірлеп жүрген болатын. Мінеки, қорғаушылар

прокурорларға не істемейді. Олар мұның арты осылай аяқталатынын білді,

олардың ойынша, ең дұрысы – бұл мәселені шешу.

Айыптау қорытындысын алу үшін шек қоятын қандай нәрсе керек?

Әлдебіреуді айыптауға қажетті дәлелдің деңгейі қандай?

Өте төмен. Үлкен қазылар алқасының білгісі келгені – Барри Бондстың

ешқандай күмәнсіз кінәлі я кінәсіздігінде емес. Мұны сұрау – алқабилердің

шаруасы: «Олар қылмыс болды ма және Барри Бондсты сол қылмысты

жасаған адам деп тануға жеткілікті негіз бар ма?» – деп сұрайды. [Сұхбат сот

процесінің егжей-тегжейін ашу үшін жалғасын тапты].

* * *

Гольф туралы жаңалықтарға кезек берсек.

Пәрменді/Қарымды төрттік қала (Quad cities – Айова және Иллинойс

штаттарының бес қаласынан құралған аймақ), Жон Дирдің классикалық

үлгісінде екінші күні өнер көрсетуде.

Екінші күні Мишель Видің айы оңынан тумады. Плюс жеті.

Үш жұп, жетінші. Әлдебір жайсыздықты сезіп, ішін ұстайды.

5-ТАРАУ

228

Ол гольф тесігіне дөп кіргізе алмайды. Әлі де жайсыздықты сезінуде.

Төрттік қала аймағында аптап ыстық.

Ви бөди (Wie birdie – гольфтегі соққы саны бір жұптан аз) соққысын жасады.

Оның бұл соққысы мүлт кетпеді. Тіпті раунд үшін жұп болды.

Тым жақсы ойнап жатқан еді, алайда көріп тұрғаныңыздай, оның халі

мүшкілдеу.

Сырқаттанып қалған секілді көрінеді.

Ойынды тоқтатуға кеңес берді.

Ол ойынды жалғастырғысы келетінін білдірді.

[Визуалды материалдармен сүйемелдеген комментарий Ви бөди туралы

репортажды жалғастырды].

* * *

Америка Құрама Штаттарының футбол командасын сегіз жыл бойы баптаған

бапкер Брюс Арена қызметінен босатылмақ.

Томми Смит әрі қарай не болмақ? Оның орнын кіммен алмастырады?

Көпшілік бұл қызметке Клинсманнды лайық деп таниды.

Неге болмасқа?

Командаға басшылық ететін келесі бапкер – өзінің торын өте кең кеңістікке

лақтыруы керек. Жас ойыншыларды табу қажет.

[Материал қазіргі команданың әлеуетін және команданы жақсарту үшін

керек дүниелерді талдаумен жалғасты].

ESPN-нің келісімі бойынша пайдаланылды.

ESPN арнасының «Кедергі келтіргенімді айыпқа бұйырмаңыз» (Pardon the

Interruption) атты бағдардамасы – жаңалықтарға талдау жасап, комментарий ұсы-

натын хабар. Төменде сол бағдарлама шығарылымдарының бірінен үзінді келті-

рілген.

«КЕДЕРГІ КЕЛТІРГЕНІМДІ АЙЫПҚА БҰЙЫРМАҢЫЗ» (Pardon the Interruption,

PTI)

БАПТАУҒА ДАЙЫНДЫҚ

МУ: PTI, Сіздермен бірге Аризонадан хабар таратып тұрған – Майк

Уилбон. Үш сағаттан кейін жауырыны жерге тиіп көрмеген менің

Chicago Bears командам дәл осы жерде болады.

TK: Сіздермен студияда мен – Тони Корнхаузер. Кеше мен команда

мүшелерінің көбімен сөйлестім, Майк. Олар сені жек көреді.

229

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

А БЛОК (ТАҚЫРЫПТАР).

TK: PTI бағдарламасына қош келдіңіздер, жігіттер мен қыздар! Бүгінгі

көрсетілімнен көретіндеріңіз – Saints (New Orleans Saints) Eagles

(Philadelphia Eagles) командасын жеңсе, Miami (Miami Hurricanes)

мен Florida International (FIU Panthers) ойыншылары текетіреске

толы ойын көрсетті. Ал Tigers (Clemson Tigers) ойыншылары

ешкімге дес бермейтіндей көрінеді.

TK: Saints ойыншылары Eagles командасын тізе бүктірді.

TK: Бүгін New Orleans Saints командасы атағы жер жарған

Philadelphia Eagles командасына қарсы ойында 8 минут

және 26 секунд бойы допқа иелік етуде (ескертпе: ролик).

Ойынның аяқталуына 3 секунд қалды, бұл уақыт ішінде Жон

Сарней 31 ярдтық алаңда гол соғып, ойын 5/1 есебімен

Saints командасының пайдасына шешілетін еді. Уилбон, сен

жанкүйерлік танытатын ойыншың Донован Макнаббты табан

тірескен соңғы сәтте жабырқаңқы күйде отырғанын көзің шалды

ма? Жеңіске жеткен команда үздіктер қатарына жата ма?

* * *

ESPN келісімі бойынша пайдаланылды.

Тікелей эфирдегі сайыс

Газет-журнал беттеріндегі жаз мезгіліндегі аптаның жеті түнінде бейсболға,

ал күз немесе қыс бойы аптаның жеті түнінде футбол, баскетбол немесе хоккей

ойындарын бақылау үшін теледидардың ішіне кіріп кетуге әзір тұратын кө-

рерменді бейнелеген карикатуралар ешқандай да асыра әсірелеу емес. Тікелей

эфирде таралатын сайыс – спорттық бағдарламалардың ішіндегі ең тартымдысы

әрі танымалысы.

Дәстүр бойынша еркектер спорттық сайыс десе ішкен асын жерге қоятын ау-

дитория қатарына жататын, енді колледждер мен университет қабырғаларында

қыз-келіншектерге спорт түрлерінен тең мүмкіндіктер ұсынатын IX тақырып-

тың ықпалы болашақтарын кәсіби спортпен байланыстырған әйелдер санының

көбеюіне алып келді. Онымен қоса, медианың әйелдерден құралған командаға

және жеке әйелдерге деген назары арта түсті, сәйкесінше, спорттық бағдарлама-

ларды қарайтын әйелдердің қарасы көбейді.

Белгілі бір шараны әзірлеуші автор, продюсер және эфирді тізгіндеуші дик-

тор сол аудиторияға тартымды және түсінікті реттілік пен толықтырғыш мате-

риалды әзірлеу үшін аудиторияның жалпы гендерлік демографикасын анықтап

алғаны абзал. Monday Night Football – телевизиялық бағдарламалау әлеміндегі

спорттың маңызын танытқан бағдарлама. Бұл – 36 жыл бойы (1969 жылы ашыл-

ғанан бастап, 2006 жылы жабылғанға дейін) ерлер арасында прайм-тайм уақы-

тында хабар таратқан нөмірі бірінші бағдарлама болды. Мәнерлеп сырғанау –

әйелдерді қызықтырған прайм-тайм спорт болды.

5-ТАРАУ

230

Спорттық шоулардың жарнамашылары негізгі нысан ретінде жас бозбала-

ларды көздеп, соларды еліктіргісі келетіні секілді көрінгенімен, зерттеулер са-

майларын ақ шалған қариялар да нағыз жанкүйердің өзі екендігін көрсетті. Әсі-

ресе егде тартқан қарттар өздері ойнауды жалғастырып жүрген гольф секілді

спорт түрін үзбей көреді.

Спорты жоқ хард жаңалық секілді, спорттық сайыстың бәсі бәрінен басым

түсіп, сол туралы жаңалық репортажы мен танымдық хабарды жібермей кө-

руге итермелейді. Мысалы, 2013 жылы NCAA March Madness баскетбол турни-

рінің рейтингі бойынша он бесінші орынға жайғасқан Eagles of Florida Gulf Coast

University командасы екінші және жетінші тұғырдағы командаларды жеңіп кетіп,

тарихқа енді. Осылайша олар ойынды он бесінші орыннан бастап, жеңіске жет-

кен алғашқы команда атанып, «Sweet Sixteen» тобына қосылды. Форт-Майерстің

Florida University командасы мен олардың спорттық бағдарламасы «Күлбике»

(Cinderella) оқиғасының басты нысанына айналды. Аталмыш баскетбол команда-

сы жарыстан шеттетілсе де, медиа студенттерді аңдуын доғарар емес.

Телевизия мен радиодағы тікелей эфирді тізгіндеуші спорт комментаторла-

рының жұмысы екі түрлі болғанымен (радиодағылары әрекеттің әр ұсақ-түйегін

сипаттайтын баяндаушы болса, телевизиядағылары тек экран бетінде көрсетіл-

генге түсініктеме мен сипаттама айтып отыратын хабарлаушы), автордың жұ-

мысы бәз қалпында қала береді. Автор кіріспесі, өткелі және қорытындысы қам-

тылған материалды әзірлеп береді. Бұған қоса, ол әр сәтті бос қалдырмау үшін

материалды жеткілікті сипаттамамен не болмаса қосымша материалмен толық-

тырады. Бұл анықтамалық материалда іс-шара алдындағы әрекет пен сипатта-

ма, статистикалар, диаграмма түрлері, іс-шара өтетін орын және оның тарихы

жайында материал, қатысушылар туралы қысқа анықтамалық ақпарат, іс-шара

немесе қатысушыларға қатысы бар газет мақаласы, эфир арасындағы тиімді үзі-

ліс кезінде қатысушылармен алдын ала жазылған немесе тікелей эфирде алуға

жоспарланған сұхбаттар, қайыра айтқанда, аудиторияның қызығушылығын арт-

тыра түсіретін не болмаса аудиторияға әрекетті анықтауға көмектесетін қажетті

дүниенің барлығы қамтылған.

Бұл материалды алдын ала әзірлеу қажет және керек кезде пайдалану үшін

жүргізушіге қолжетімді болғаны жөн. Сол себептен де тікелей эфирден беріле-

тін сайыс кезіндегі автордың негізгі міндеті – зерттеу және нобай әзірлеу. Сцена-

рий нобайдан да сәл көлемді болуы мүмкін. Мұнда статистикалар топтамасы,

сайысқа қатысы жоқ жекелей қысқа жаңа деректер немесе біршама тереңдетіл-

ген анықтамалық деректері бар ықшамдалған абзацтар, кей кезде ойын алдын-

дағы және ойыннан соңғы сегменттер, беташар, түйін сөз және өткелдері бар

материалдар қамтылады. Қатып қалған форматпен біраз уақыт жұмыс істеген

дикторлар, көбінесе режиссерлік сценарийді өздері дайындайды, тіпті мұны қа-

ғаз бетіне түсірмей-ақ, эфирде сипаттап отырады. Олар кәсіби баскетбол ойы-

ны туралы төменгі мысалдағыдай, тек жазба түріндегі режиссерлік сценарийдің

шағын жиынтығы бар қысқаша баяндау парағымен-ақ эфирді тізгіндеуі мүмкін.

Төмендегі мысалда бірнеше ірі нарық станциясынан алынған қысқаша баяндау

парақтарының қоспасы ұсынылған.

231

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

Giraffes-тің қысқаша баяндау парағы

БАСЫ & БИЛЛБОРД СТУДИЯ 1:00

ДИКТОР: КАМЕРА АЛДЫНДА. ҚАШЫҚТАН БАСҚАРУ 1:20

1-ПОЗИЦИЯ СТУДИЯ 2:00

ӘНҰРАН, ОЙЫНШЫЛАР & TIP0FF

ҚАШЫҚТЫҚТАН

БАСҚАРУ

БІРІНШІ КЕЗЕҢНІҢ БАСТАЛУЫ

2-ПОЗИЦИЯ («А» АУДИОСЫ) СТУДИЯ 1:30

3-ПОЗИЦИЯ (ПРОМО-РОЛИК

КӨРСЕТУ #1)

СТУДИЯ 1:30

БІРІНШІ КЕЗЕҢНІҢ СОҢЫ

4-ПОЗИЦИЯ СТУДИЯ 2:00

ЕКІНШІ КЕЗЕҢНІҢ БАСТАЛУЫ

5-ПОЗИЦИЯ («В» АУДИОСЫ) СТУДИЯ 1:30

6-ПОЗИЦИЯ (GIRAFFES ПРОМО-

РОЛИГІ #1) СТУДИЯ 1:30

ЕКІНШІ КЕЗЕҢНІҢ СОҢЫ

[Мұнда әр кезең арасындағы үзіліс түріндегі стандартты формат, соның ішінде

осы мысалда көрсетілгендей, төрт промо-ролик және басты жаңалықтар ту-

ралы қысқаша хабарлама беретін сегмент қолданылады. Дикторға арналып

жазылған үздіксіз сахнаның өткелі мынадай болуы мүмкін]:

Әр кезең арасындағы үзіліс ЖАҢАЛЫҚТАР КІРІСПЕ

Бірінші кезеңнен кейінгі есеп...

Қайта жүздескенше, Channel 84 арнасында Норм Нонжок.

Бізбен бірге болыңыздар.

* * *

ҮШІНШІ ТОҚСАНДЫ БАСТАУ

11-ПОЗИЦИЯ (GIRAFFES ПРОМО-РОЛИГІ #2) СТУДИЯ 1:30

12-ПОЗИЦИЯ (ПРОМО-РОЛИК КӨРСЕТУ #2) СТУДИЯ 1:30

ҮШІНШІ КЕЗЕҢНІҢ СОҢЫ

13-ПОЗИЦИЯ СТУДИЯ 1:30

ТӨРТІНШІ КЕЗЕҢНІҢ БАСТАЛУЫ

14-ПОЗИЦИЯ («С» АУДИОСЫ) СТУДИЯ 1:30

15-ПОЗИЦИЯ (ПРОМО-РОЛИК КӨРСЕТУ #3) СТУДИЯ 1:30

ОЙЫННЫҢ СОҢЫ

16-ПОЗИЦИЯ СТУДИЯ 1:30

5-ТАРАУ

232

* * *

[Мынау әдетте арнадан көрсетілетін келесі бағдарламаның промо-ролигі. Бұл

мысалда соңғы жаңалықтар шығарылымы қамтылған. Негізі, жаңалықтарды

ойын аяқталысымен бірден ұсыну жоспарланады.

Ойынның соңы (Жаңалықтар промо-ролигі)

Ақырғы есеп

Мұны аяқтау үшін эфирге қайта оралатын боламыз. Ал қазір бүгінгі

шығарылымда қандай топ жаңалықтарды көретінімізді білу үшін сөз кезегін

Норм Нонжок пен Жаклинге берейік.

* * *

ҚАШЫҚТЫҚТАН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ

[Мұнда дикторға, продюсерге және режиссерге арналғандай жазылған

қорытындылаушы режиссерлік сценарий берілген]:

ДИКТОР: КАМЕРА АЛДЫНДА. ИМПРОВИЗАЦИЯ. ҚЫСҚАША ҚАЙТАЛАУ (30:00)

ВИДЕО АУДИО

ТЕЛЕВИЗИЯ ТИТРІ.

КЕЛЕСІ ОЙЫН

Осымен хабарымыз тамам. Келесі бейсенбінің

түні, яғни 15 қараша күні кешкі сағат 20:00-де

бізді тамашалаңыз, себебі тура сол күні Giraffes

командасы дәл осы жерде Bigstore Sports Arena-да

Skywalkers ойыншыларымен өзара кім мықты екенін

анықтайтын болады.

ТЕЛЕВИЗИЯ ТИТРІ.

ПРОДЮСЕР

84-арнасындағы Giraffes баскетбол командасы

туралы хабарды әзірлеуші – Жим Дропшот.

ТЕЛЕВИЗИЯ ТИТРІ.

АҚЫРҒЫ ЕСЕП

Тағы қайталап өтейін, ақырғы есеп – ...

Сэм Сламдэнк Спорт аренадан сіздерге қайырлы

түн тілейді және сіздерді бұдан әрі 84 late news

арнасында көрсетілетін Жэй Скрибблердің шоуын

тамашалауға шақырамыз. Қайырлы түн.

233

Жаңалықтар мен спорт бағдарламасы

ТАПСЫРМА

1. Өзіңіз күнделікті оқитын газеттің бірінші бетіндегі мақалаларды қолда-

нып, 15 минуттық радио бағдарламаға арналған толық сценарий жазып

шығыңыз.

2. Дәл сол материалдарды пайдаланып, жарты сағаттық телевизия бағдар-

ламасының сценарийін әзірлеңіз. Мұнда өзіңіз дұрыс көретін әрі қолы-

ңызда бар кез келген визуалды эффектілерді қолдансаңыз болады.

3. 1 немесе 2-жаттығудағы ақпарат материалдардың бірін афроамерикалық,

латынамерикалық, азияамерикалық немесе түпкілікті/тұрғылықты аме-

рикалық аудиторияға бейімдеп қайта жазып шығыңыз.

4. Жарамды сілтемелерін қойып, 1 немесе 2-жаттығудағы ақпарат материал-

дарының бірін интернет аудиториясына арнап, қайта жазып шығыңыз.

5. Колледжіңізде не университетіңізде теле-радиостанция немесе сайт бар

болса, белгілі бір жаңалықтар бағдарламасына ақпарат материалын әзір-

леу үшін сол студияны пайдалануға рұқсат алыңыз.

6. Төмендегі фактілер төңірегінде жаңа ақпарат материалын әзірлеңіз: (a)

өзіңіз оқитын колледж немесе университетті электронды байланыс құ-

ралын жасап шығарудағы әлемдегі жетекші өндіруші саналатын Toysan

Company of Japan компаниясы жаңа ғана сатып алды; (b) егер оқу орныңыз

шағын болса, сатып алу бағасы – 100 миллион АҚШ доллары, ал егер үл-

кен болса – 1 миллиард АҚШ доллары; (c) жаңа басшылықтың өкілеттігі

келесі жылдың 1 қаңтарынан бастап өз күшіне енеді; (d) оқу орныңыздың

президенті «бұл ауыс-түйістің оқу бағдарламамыздың жоғары сапасына

ешқандай да әсер етпейді; негізінде, мұның жаңа академиялық бағдар-

ламалар мен факультетке дереу құятын қаражаты (шағын оқу орнына 20

миллион АҚШ доллары, үлкеніне 100 миллион АҚШ доллары) арқылы

оқу орнының беделін күшейте түсіреді» дегенді алға тартады. Репортаж-

ды айқындай түсу үшін сізге қандай қосымша ақпарат пен материал ке-

рек?

7. Колледжіңізде немесе университетіңізде не болмаса өз ортаңызда жақын

болашақта қандай спорттық сайыстар өткізілмек? Осы сайысқа шолу,

ашылу және жабылу және өткелді режиссерлік сценарий әзірлеңіз.

8. Өзіңіз оқитын оқу орнындағы спорттық сайыстар жайында бес минуттық

қысқаша шолу әзірлеңіз. Бұл шолуды колледжіңіздің немесе университе-

тіңіздің радио немесе телевизия станциясында немесе жергілікті теле-ра-

диостанцияда қолдануға болатындай етіп дайындаңыз.

9. 8-жаттығуды өз оқу орныңыздың сайтына орналастыру үшін қайта жазып

шығыңыз.

черк пен деректі фильмдер әдетте станциядағы, арнадағы жаңалық бөлі-

мінің еншісінде болады. Очерк, деректі фильмдер ақпараттан, көп тұста

ой-пікірден туады. Соңғы және тарихи оқиғалар, идеялар негіз болуы

мүмкін. Олар ғылыми, мәдени немесе тіпті абстрактілі болуы мүмкін. Сонымен

қатар қандай да бір өзекті немесе өткір мәселеге, не дабыл қағатын дүниеге үш

қайнаса сорпасы қосылмауы да ықтимал.

Кейбір практик мамандар мен сыншылар деректі фильмді ақпарат өнерінің

ең биігінде тұрған құралға теңейді. Деректі фильм ақпаратқа және қазіргі оқиға-

ларға көзқарас (point of view – POV) ұсынады. Сапалы деректі фильм әлеуметтік,

саяси және экономикалық дамуға терең ықпалын тигізе алады және тіпті қала,

аймақ немесе мемлекеттің заңнамасына да әсер ете алады.

Тікелей жаңалық, сұхбат немесе пікірталас форматына жатпайтын тақырып-

тағы деректі материал өңдеуіне қатысы бар кез келген дүние – очерк немесе де-

ректі фильм деп айтылады. Осы кітапта «очерктің» даулы мәселеге қатысы жоқ

немесе тақырыпқа көзқарасын білдірмейтін продакшн ретінде қаралды. Ал мұ-

ның тегіс қамтылатын продакшн түрі: бұл кітапта «деректі фильм» деп аталады.

Мазмұнды және мағыналы деректі фильм жасағысы келетін автор мен продю-

сердің көзінде от, сөзінде жалын болуы керек. Сонымен қатар оның көрермен

немесе тыңдарманды белгілі бір мәселеге қатысты шаралар қабылдауды ынта-

ландыруға тырысатын, өз ісіне әбден берілген адам болса игі.

Очерк мұнда – оқиға, ситуация, адам, идея немесе қоғамдағы баз біреудің өмі-

рі секілді бірсыдырғы репортаж іспетті. Егер тақырыпқа арқау болған адам үй-

күйсіз болып шықса және продакшн тобы қоғамның мұндай адамдарға көптеп

көмектесуге міндетті екендігі туралы салмақты пікір қалыптастырса, туындының

очерктен деректі фильм сипатына көшкендігін білдіртеді. Жаңа жергілікті өнер-

кәсіптің күнделікті қызметі жайындағы туынды – очерк санатына кіре береді, ал

корпоративтік басшылардың өз компанияларының кірістерін арттырып, кейін

компанияларының банкротқа ұшырауы туралы жарияламас бұрын, өздерінің

акция опциондарын сатып жіберетіні жайындағы фильм – деректі фильмге жа-

тады. Очерк Жаңа Англиядағы күзгі жапырақтарды, жергілікті хайуанаттар ба-

ғын немесе жаңа жағажай курортын бейнелейтін саяхат туралы фильм болуы

мүмкін. Қышқылды жаңбыр немесе жануарларға салғырт қарау, әлде күн сәу-

Очерк, деректі

фильм және

реалити бағдарлама

ТАРАУ

234

235

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

лесінің әсерінен қатерлі ісіктің туындау қаупі, әлде ғаламдық жылынудан туын-

дайтын экологиялық мәселелерге назар аударатын өнім – деректі фильм қата-

рына қосылады. Мәселен, Флориданың оңтүстік-батыс жағалауы елдегі ең әдемі

экологиялық аймақтардың бірі саналады, әсіресе Форт-Майерстің қасында орна-

ласқан Санибел және Каптива секілді тосқауыл аралдардың көз тоймас сұлулы-

ғын сипаттауға сөз жетпейді. Аймақтардағы жағажайлар мен өсімдіктерді және

жануарлар әлеміне толы табиғи қорықтарды көрсететін бағдарлама – очерк деп

аталады. Алайда көршілес жатқан Окичоби көлінен шығып жатқан артық су-

дың миллиондаған галлондары (сұйықтық өлшемі) тосқауылдағы аралдардың

сағаларын лайлап, қоректік заттардың жабайы табиғат пен балықтарды улап,

өсімдіктер әлемін құртып және жағажайларға зиянын тигізіп жатқандығын көр-

сететін бағдарламаны деректі фильм деп есептейміз. Очерк те, деректі фильм де

жоғары деңгейлі көркем сипатта түсірілуі мүмкін, дегенмен екеуінің мазмұнда-

рындағы мақсат екі түрлі.

Арнайы репортажды кейде очеркпен шатастырып жатады. Очерк жоспарлан-

ған, сценарийі жазылған өнім саналса (әсіресе арнаға немесе радиоға әзірленгені),

арнайы оқиға негізінде түсірілген репортаж өмір ағынының бір бөлігі, көп ретте

медиапродюсерден гөрі, басқа дереккөз иесімен жоспарланған шынайы оқиға.

Арнайы репортаж очерк пен деректі фильмге қарағанда, тікелей жаңалықтарға

бір табан жақын. Сонымен қатар деректі фильм күн ілгері жоспарланатын бол-

са, кей тұста арнайы репортажды әзірлеуде күтпеген оқиға орын алып жатады.

Арнайы репортаж – мемлекет басшысының белгілі бір қалаға жасаған сапа-

ры, қала әкімшілігінің алдында тойланып жатқан мерекелік іс-шара, жаңа тұр-

ғын үй кешені іргетасының қалану рәсімі, бір немесе бірнеше жұлдыздың қаты-

суымен жаңа фильмнің жергілікті аймақта өткізілген тұсаукесері, ауруханадағы

жаңа корпустың ашылу рәсімі немесе тіпті жаңа сауда орталығының ашылуы

жайында болуы мүмкін. Өз кезегінде очерк – СПИД дертіне шалдыққандарды

қолдау ұйымы секілді қоғамдық денсаулық сақтау қызметінің тобы, жергілік-

ті өрт сөндіру басқармасының немесе мектеп кеңесінің қызметі не болмаса өрт

сөндірушілердің және мектеп кеңестерінің ұлттық ассоциациясы, алапат дауыл-

дарға қарсы тұратын, қолайсыз күн райына төтеп бере алатын баспана немесе

тауықтарды өсіруден бастап мемлекеттік шенеуніктердің сайлауға түсуіне дейін

кез келген тақырып бойынша сахна сыртындағы оқиғаларды қамтуы мүмкін. Ал

деректі фильм болса, бұдан бір қадам ілгері жүріп, көтерілген тақырып бойын-

ша көзқарас қалыптастырады.

60 Minutes бағдарламасының бұрынғы продюсері марқұм Дон Хьюитт: «60

Minutes-тің жетістікке жету кілті – ескі сарындағы сапалы репортаж бен оқиғаны

жай баяндай салмай, оларды әңгімелей білуге икемі бар адамдарды тани алуды

үйлестіре білуінде», – деген еді. Сюжетті сөз ету жаңалық репортажының алдын-

да жүреді. Сапалы оқиға немесе деректі фильм арнайы репортажда жоқ дүниеге

иелік етеді. Драматургия, тереңдік, сонымен қатар аудитория мен тақырып ара-

сындағы жанашырлықты атап айтсақ жарар.

Арнайы репортаждағыдай уақытқа шектеу жоқ. Дегенмен желілер мен стан-

циялар нақты уақыты жоқ таратылымнан қашады, бағдарлама уақытын сатуды

күнілгері жоспарлап қоя алады. Очерктің ұзақтығы 30 секундтан бастап 30 ми-

нутқа дейін немесе тіпті бір сағатқа жалғасуы мүмкін.

Ризашылық күніндегі шеру, Тәуелсіздік күніне концерттер және Еңбек кү-

ніндегі кәсіподақ митингілері секілді арнайы шаралардың басым бөлігі жыл-

дан-жылға бір схемамен өтуі мүмкін, сонымен қатар бұл іс-шаралар тура очерк

секілді алдын ала жоспарланып, әрі сценарийлері әзірленуі мүмкін. Мұнда бәрі-

6-ТАРАУ

236

нен биік тұратын іс, ол – зерттеу жүргізу. Іс-шараларды баяндайтын журналис-

терден стандартты кіріспе, түйін сөз және өткелді материалдарды әзірлеу қажет

етіп қана қоймай, сонымен қатар оқиға реттілігін немесе жоспарланған күн тәр-

тібін анық тізіп шығу талап етіледі. Сценарий авторы жазған, продюсер мен ре-

жиссер өңдеген материал тек оқиға үшін ғана емес, сонымен қатар аудиторияға

оқиғаның жай-жапсары мен тарихын ұсынатын, аудиторияны алдын ала дайын-

дайтын комментарий үшін де, мүмкіндігінше, едәуір терең сипатта болуы керек.

Деректі фильмдер қазіргі кезде қоғамдық радиодан болмаса, кәдімгі радиода

сирек беріледі. Толықметражды телевизиялық деректі фильмдерді жасау құны

қымбат тұратындықтан, әрі бәсекелі рейтингтерге ілесе алмайтындықтан, бұл

фильмдер қысқа форматта, кейде шағын деректі фильм деп аталатын қалыпта

телевизия аудиториясына қолайлы етіп жасалынған. 60 Minutes 12-ден 15 ми-

нутқа дейінгі хронометражды шағын очерктер мен шағын деректі бағдарламаларды

дәріптеуде жолы болды және CBS арнасының 48 Hours, Dateline NBC және ABC

арнасының 20/20 секілді шағын очерктер мен шағын деректі фильмдерді қамтыған

бағдарламалардың ашылуына түрткі болды. Бұл бағдарламалар арнайы аудито-

рияға арналған интеллектуалды контенттің пайдакүнемдік/жанжалды райын

байқататын көптеген сегменттері белгілі бір мәселені «қытықтау», бассыздық,

алаяқтық және жеке адамдар төңірегінде айналып жүретін оқиғаларға баса мән

берді. Поптың пірі Майкл Жексон дүние салғаннан кейін жарыса шыққан очерк-

тер мен деректі фильмдердің шексіз сериялары тоқтаусыз жарияланғаны есіңіз-

де шығар. Кейбіреуі оның музыка әлеміне қосқан үлесін қайта қарап шықса, бас-

қа біреулері оның жеке өміріне қатысты деректерді қолданып және марқұмның

қатысы бар жанжалдарды зерттеді.

Дәстүрлі ақпараттық және ағартушылық форматтағы очерктер мен деректі

фильмдер (видео мен фильм екеуі де) A&E, Discovery және History Channel секілді

маманданған кабельдік арналарда да көптеп көрсетіле бастады. Бұл фильмдерді

көрсетеудегі коммерциялық уақыт ұзақтығы – көп ретте толық жарты сағат не-

месе бір сағаттан аз.

Кей кездері елең еткізер елеулі оқиға негізгі желілер мен кабельдік арна-

лардың прайм-тайм уақытында бірінің артынан бірі шығатын бірнеше деректі

фильмдерді ұсынуға әкеп тіреуі мүмкін. Мысалы, 2012 және 2013 жылдары Аме-

рика Құрама Штаттарында орын алған атыс-шабыстар сериясы, соның ішінде

Колорадода Бэтмен туралы «Қара рыцарь. Аңыздың жандануы» (The Dark Knight

Rises) атты фильмнің тұсаукесері кезіндегі атыс салдарынан 12 адамның қаза

тауып, 50 адамның жаралануы, Висконсиндегі храмда сикхи ұлтының алты өкілі-

нің өлтірілуі, Коннектикуттағы бастауыш сыныпта оқыған 20 оқушы мен 6 мұға-

лімнің қаза табуы секілді оқиғалар легі қару қолданылған өзге трагедиялардың

арасында үздіксіз таратылған деректі фильмдердің шығуына алып келді. Бұл

фильмдер оқиғаларға қатысы бар адамдарды ғана көрсетіп қоймай, сонымен қа-

тар хейтерлер тобының қылмыскерлерге қатысты көзқарасы, қарудың рөлі және

қаруды ұстаудағы бақылаудың болмауы (мұның нәтижесінде қару қолдану арқы-

лы қылмыс жасауда Америка Құрама Штаттары өлім-жітім көрсеткішінде әлем

бойынша ең жоғары орындардың бірінде тұр), Конституциядағы «қаруды алып

жүру» туралы ереженің Екінші түзетуі, қару ұстауды бақылауға қатысты саяси

партиялардың атқарар рөлдері (Демократиялық партия бақылау керек деп тап-

са, Республикалықтар бұған қарсы болды), қару-жарақты иемденудің жеңілдігі

және сатып алуға рұқсат берілетін адамдардың психикалық жай-күйі, ата-ана

балалардың қару қолдануға әуестігін, бақылаудағы жауапкершілікті, мерт болу-

ға қатысты көптеген өзге тақырыптарды да қамтыды. Арнайы оқиғалар әдетте

237

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

«ізі әлі суи қоймаған жайттардың» жедел түрде таралуына және осы сипаттағы

деректі фильмдердің пайда болуына жетелейді. Кәсіби сценарист барлық ма-

ңызды ақпарат материалын зерттеп-зерделеп, сондай-ақ сапалы және мағыналы

деректі фильмді дүниеге әкелетін аспектілерді тереңнен қаузайды.

ЖАЗУ ТЕХНИКАСЫ

Очерк пен деректі фильм екеуі де мұқият зерттеуді, талдау/анализдеу және

материалдарды бағалауды талап етеді. Екеуі де алуан түрлі формалардан: жаңа-

лық, сұхбат, панельдік дискуссия, сахналау/драматизация, мәлімдемелер және

музыкадан құралуы мүмкін. Екеуі де нобайдан бастап толық сценарийге дейінгі

дайындау тәсілін ұстанады. Сценарист тақырып және тәсіл туралы шешім қа-

былдаған соң, толық баяндау парағы немесе қысқаша баяндау парағын толықты-

рып, мүмкіндігінше, нобайды әзірлейді. Зерттеп-зерделенген материалдардың

(тікелей эфирдегі сұхбаттар, таспа қорындағы түсірілімдер, ескі жазбалар, от-

басылық суреттер және күнделіктер және тағы басқа материалдар) қайсысы қол-

жетімді екендігін анықтап алған соң, алдын ала жазылатын сценарийді әзірлей

беруге болады. Зерттеу жұмысы аяқталып, фильмге қажетті барлық материал

жинастырылғаннан кейін, ақырғы сценарий дайын болады.

Форма

Очерк болсын не деректі фильм болсын, драмалық сипатта жазылады. Бірақ

көркем пьесамен салыстырғанда, мұнда соншалықты драматизмге жол берілмей-

ді. Бұлардың қай-қайсысы да шынайы ситуацияны қаз қалпында ұсынатын ре-

презентация болуы керек. Дей тұрғанмен, мұндай типтегі бағдарламаның бәрі

дұрыс шығатындығын білдірмейді. Фильмдер фактіге негізделген ақпараттық

және ағартушылық мазмұнды қамтығанымен, өңдеу мен баяндау процестерінде-

гі маңызды эпизодтардың кез келген серияларын шынайы кейіптен алыстатып,

тонын теріс айналдырып жіберуі мүмкін.

Мәселен, «Докудрама» (Docudrama) деп аталып жүрген көркем деректі фильм

немесе ойдан құрастырылған деректі фильм бүгінде әжептәуір танымалдыққа

қол жеткізді. Мұнда шынайы кейіпкерлер қатысқанымен, олардың өміріндегі

оқиғалар легіне көркем шындық араласады. Мұндағы оқиғалар легі дәлме-дәл

ұсынылғанымен, кейіпкерлер ойдан құрастырыла береді. Мұнда толық ақпа-

рат ұсынудағы олқылықтардың орнын толтыру мақсатында туындайтын сұрақ-

ты жабу үшін, шынайы адамдар мен шынайы оқиғаларды мейлінше шынайы

қалыпта көрінетіндей етіп пайдалануға ерік береді. Олар өмірден алынған си-

туациялар мен шынайы кейіпкерлерден жартылай сенімді бейне құрастыруы

мүмкін.

Очерк пен деректі фильмнің мәселелер, адамдар және қазіргі, жуырдағы не-

месе өткен уақытта орын алған оқиғаларға қатысы бар болғанымен, ешқайсысы

бәз біреу ойлағандай ақпарат материалы санатына жатпайды. Екеуі де су бетіне

қалқып шыққан шынайы деректің асты-үстін тексереді. Иландыруды көздейтін

деректі фильм очеркке қарағанда тереңірек «бойлайды». Очерк, ең алдымен,

аудиторияны ақпаратпен хабардар етуі керек, ал деректі фильм бәрінен бұрын

аудиторияны ойлануға әрі сезінуге итермелеуі қажет. Деректі фильм мүмкінді-

гінше, оқиғаның орын алу себептерін, сондай-ақ оқиғаға қатысы бар адамдардың

6-ТАРАУ

238

көзқарастары мен эмоцияларын зерттейді. Белгілі бір тақырыптың бүкіл қо-

ғамға тигізер салдары мен маңызын бағалау үшін, сарапшы мамандардың ком-

ментарийлері мен сөз етілуі мүмкін адамдардың реакциялары қолданылады.

Очерк көп ретте объективтілікке бағдарланса, деректі фильм интерпрета-

цияға және пайымды көзқарас ұсынуға бағытталады. Бір топ жастың Нью-Йорк

саябағында кісі өлтіруі туралы очерк фактіге негізделген материалдың бүге-ші-

гесін толық ұсынар. Ал дәл осы тақырыпты қозғайтын деректі фильмде қосым-

ша анықтама ақпарат пен кейіпкерлер кеңінен зерттелген күйде беріліп, басқа

фильмдерде көзден таса қалатын түсінік пен ықпал баяндалады.

Кейбір очерк пен деректі фильмдер студияда әзірленіп, сондай-ақ студияда

алынатын сұхбаттар мен таспа қорындағы бар материалға тәуелді болғанымен,

көбісі сыртта түсіріледі. Өзектілік (тікелей эфирге қатыстырылған адамдар мен

оқиғалар) көңілге қонымды бағдарлама жасап шығаруда үлкен маңызға ие.

Тәсіл

Очерк, әсіресе деректі фильм нақты адамның шынайы сөздерін (немесе олар-

дың жарияланған-жарияланбаған шынайы жазбаларын, соның ішінде хаттарын,

егер олар тірі болмаса немесе оларды таба алмаса немесе олардың дауыстары

жазып алынған жазба қолжетімді болмаса), олар түскен кадрларды (фотосурет

немесе қолмен салынған суреттер, егер фильм, видеосы жоқ болса немесе мар-

құм фильм шыққанға дейін ғана өмір сүрсе), сонымен қатар оқиғаға қатысты

қолда бар дыбыстар мен визуалды материалдарды қамтиды. Кей тұстары бір-бі-

рімен байланысы жоқ секілді көрінетін бұл материалдар нобай және сценарийге

сәйкес мағыналы, біртұтас және өңделген қалыпта тұтасуы қажет.

Неден бастайсыз? Ең әуелі, авторда идея болу қажет. Әдетте бағдарлама идея-

сы сценариске қарағанда, продюсерден туындайды. Қоғамның қызығушылығын

тудыртатын қандай тақырыптар қарастыруға тұрарлық? Израиль және Палести-

на тұрғындарының тас-талқанын шығарған шайқасқа қатысты көзқарастар ма?

Балалардың, колледж студенттерінің, кедей-кепшіктің және кәрілердің ғұмы-

ры мен болашағына балта шабатын заң жобасына олар қалай қарайды? ЖИТС

(AIDS) дертінің кеңінен таралуы ма? Қаранәсілге қарсы бағытталған саяси және

экономикалық дискриминация ма? Үкіметтегі жемқорлық па? Америка үкіме-

тінің Гуантанамо және басқа абақтыдағыларды азаптауын жасыруы ма? Бір жы-

нысты неке туралы штат заңы ма? Кәсіби футболдағы бас сүйек-ми зақымдары

ма? Бұлардың барлығы очерк дайындауға жарайды. Әрмен қарай әр тақырып-

ты аша түсіп, мынадай сұрақтарды негізге алуға болады: Батыс пен Таяу Шығыс

елдерінің державалары Таяу Шығыс территориясында бейбітшіліктің іргетасын

қалау үшін қолдарынан келгеннің барлығын жасады ма? Үміткерлерге, ең алды-

мен, ірі кампания қорына таласпай, тек өкілеттік үшін жеңіске жетуге мүмкіндік

беретіндей сайлауға қатысты заңдарды қалай өзгертуге болады? Көптеген елдегі

құлдықты және әйелдерді күң етуді қалай тоқтатуға болады? Өзіңіз оқитын білім

ошағының әкімшілігі оқытушылар және қызметкерлер кәсіподақтарымен қан-

дай қарым-қатынаста?

239

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Процесс

Ең әуелі, тақырып пен көзқарасты анықтап алыңыз. Бұл объективті очерк бола

ма, әлде бұдан субъективті деректі фильм шыға ма?

Екіншіден, жобамен нобайды әзірлеңіз, картасын ғана емес жалпы бағытты ай-

қындап алыңыз.

Үшіншіден, мұқият зерттеу жұмыстарын жүргізіңіз, атап айтсақ, кітапханада

және интернеттен табылған дереккөздерді талдап, қатысы бар адамдармен кез-

десіп, локацияны көзбен көріп, визуалды және дыбыстық материалдардың қай-

сысы қолжетімді екендігін анықтаңыз, сол материалдың бәрін елеп-екшеңіз.

Төртіншіден, нақты нобай мен нақтыланған қысқаша баяндау парағын дайын-

даңыз.

Бесіншіден, нобайды нақтылау және толық сценарий әзірлеу үшін продюсер

және режиссермен қоян-қолтық жұмыс істеңіз (көп жағдайда сценаристің өзі

продюсер, ал кейде режиссер қызметін атқарады). Бұл кезеңде сценарист алу-

ға қажетті арнайы материалдары қамдап, материалдарды қайдан алу керектігін

болжап және тіпті оларды алуға көмектесуі мүмкін.

Алтыншыдан, өзекті саналатын материалдар жиналған бойда беташар сөз,

түйін сөз және сұхбат түріндегі қосымша анықтамалық материал мен нобайға

қажетті сұрақ-жауаптарды, сондай-ақ сценарий құрастырыла бастаған уақытта

өзара байланыстыратын материалды әзірлеп алыңыз. Материал келіп түскен са-

йын сценарист нобайға жаңа, күтпеген материалды қосу және қолда бар құнды

материалды алып тастап, үнемі түзетулер енгізіп отырады.

Жетіншіден, еншіңізде материалдың басым бөлігі болған кезде, толық сцена-

рийді әзірлеуге көшіңіз. Продюсер және режиссермен өтетін жиында сценарий-

ді қайта қарап шығыңыз.

Сегізіншіден, барлық материал жинақталып, өзіңіз бен продакшн команда

мұны сан мәрте көріп, сан мәрте естіген соң, ақырғы сценарий кейде жұмыс сцена-

рийі делінетін жазбаны жазуды бастаңыз. Сценарийдің бұл соңғы нұсқасы бағдар-

ламаның соңғы өңдеуі мен хронометражында қолданылатын материалды таңдап

және рет-ретімен орналастыру үшін қажет. Ақырғы сценарий мен транскрипт/

стенограмма алдын ала сөзбе-сөз жазылуы мүмкін емес өзекті деректер, сұхбат-

тар және өзге де материалдарды қамтыған транскрипт/стенограммамен дәлме-

дәл сәйкес келуі керек. Кейбір продюсерлер өздерінің жұмыс сценарийлерін

егжей-тегжейлі қысқа не толық формада еш өзекті материалдарсыз әзірлегенді

жөн көреді. Ал кейбіреулері толық синхронды, видео және аудио материалдар-

дың қағаз бетіне түсірілген үлгісін енгізеді. Әдетте күткеннен де қомақты көлем-

де материал жинақталады.

Кей жағдайда бір станция немесе продюсерге қолда бар материалдың тек бір-

неше минутынан тұтастай бір бағдарлама шығаруға болады. Мұндайда сцена-

рист бағдарламаның басы не соңы болатындығын өзі шешіп, сонымен қатар мұ-

ның төңірегінде бағдарламаның қалған бөліктерін құрастыруы мүмкін. Мәселен,

желінің еншісінде екі әлем держава басшылары арасында өткен құпия жиынның

бір минуттық эксклюзивті жазбасы болды делік. Осы жазбадан, сонымен қатар

киноленталар, сұхбаттар, комментарийдің және тіпті оқиғаға тікелей қатысы

болуға міндетті емес әрі қарайғы түсірілімдердің көмегімен толық бағдарлама

жасап шығаруға болады.

6-ТАРАУ

240

Әдіс-тәсіл

Репортажды адамның жүрегін жібітетін сюжетпен аяқтау – сапалы очерк не-

месе деректі фильм кілті. Егер тек фактілерді ұсынғыңыз келсе, тіпті фактілер

жалған не құрғақ секілді көрінсе де драмамен көмкересіз. Фактілерде көрсетілген

адамдардың сипатты белгілерін пайдаланып, оларды кейіпкер ретінде өрбіте тү-

сіңіз. Фильм тақырыбы анимациясыз болса да (тышқан аулайтын жаңа қақпан,

улы қалдық, қазіргі елес немесе ядролық оқтұмсық секілді), тақырыпты жанды

атрибуттармен көркемдеңіз. Бәріміз танитын адамдарға қарағанда, еті тірілеу

көрінетін машиналармен кездесіп жүрген жоқпыз ба?

Сценарийді пьеса және жарнама мәтінін жазуға тең қолданатын негізгі қағи-

даларға сәйкес тарқата отырыңыз. Аудиторияның назарын аулаңыз. Бағдарла-

маның іске асқандығын талап ететін қандай мәселе немесе ситуация бар? Әсіресе

деректі фильм үшін конфликтінің маңызы зор. Тақырыпқа қатысы бар адамды

немесе кейіпкерлерді зерттей түсіңіз. Ақпаратты жан-жақты ашу арқылы сю-

жетті дамытыңыз; деректі фильмде дағдарысты нүктесіне жеткізгенше, түрлі

шиеленістер арқылы конфликт құрастырыңыз. Негізгі оқиғалар қатаң шаралар-

ды құрастырғанымен, жанашырлық орнату және аудиторияның көңілін ұстап

тұруда білінер-білінбес бөліктер мен адами элементтердің алар маңызы ерекше.

Әңгімелеуші мұны үнемі қолданады. Дегенмен шектен тыс баяндай беру жа-

ңылдырады. Бағдарламаны ағартушылық сұхбат немесе дәріс топтамасы секілді,

тек көрілетін не естілетін күйге жеткізбеңіз. Әңгімелеуші көп ретте кинолентасы

жоқ ақпаратты түйіндеуі мүмкін. Ой-пікіріңізді анық және қысқа түрде баян-

даңыз, тіпті көрермен талқысына бір ғана көзқарасты ұсынып тұрсаңыз да, бұл

мәселенің төрт құбыласын тегіс енгізіңіз, себебі өзіңіз тапқан дәлелдер ұстанған

позицияңызды көрсетері анық.

Очерк: қолдану

Очерк – көп ретте ақпараттық-ағартушылық контентті ұсынатын қоғамдық

қызмет туралы презентация. Дегенмен мұның тек фактіге негізделген немесе

ғылыми стильде болуы шарт емес. Алуан түрлі шоулар, драмалық формат не

болмаса ойын-cауық форматының элементтері очеркті аудиторияға әлдеқайда

қызықты сипатта ұсынуы мүмкін. Очерк адам, зат, ситуация, мәселе, идея немесе

ұйым төңірегінде бағдарланса керек. Егер очерк тарихи немесе соңғы жайттарға

қатысы болса, сонымен қатар мұнда концепциялар зерттелетінін немесе бірдеңе-

ні қалай істеуге болатынын қамтуы мүмкін. Төменде ұйымға (Қызыл Крест) қа-

тысты мысал берілген және бұл мысалда мәселе (апат мәселесі), ситуация (өмір

сүру үшін маңызды) және практикалық нұсқаулықтар (қолдан дем алдыру) си-

патталған. Жергілікті коммерциялық станция әзірлеген бұл очерк, бастапқыда

қоғамдық қызметтер топтамаларының бір бөлігі ретінде, тікелей эфирден ұсы-

нылған болатын.

ҚЫЗЫЛ КРЕСТ МҰНЫ ҚАЛАЙ ІСТЕЙДІ?

ВИДЕО АУДИО

СИМВОЛДАР

ГЕНЕРАТОРЫ.

МУЗЫКА: «ҚЫЗЫЛ КРЕСТ ӘНІН» ҚОСУ. СТАНЦИЯ

ДИКТОРЫ: Қоғамдық қызмет туралы ақпарат

241

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ҮШ ШТАТҚА

ҚАТЫСЫ БАР

ОҚИҒА. СИМВОЛДАР

ГЕНЕРАТОРЫ.

ҚЫЗЫЛ КРЕСТ

МӘСЕЛЕСІ.

ұсынатын WEHT телестанциясы ҮШ ШТАТҚА ОРТАҚ

РЕПОРТАЖДЫ назарларыңызға ұсынады, бұл

бағдарлама америкалық Қызыл Крест ұйымының

Спрингфилд бөлімшесінің көмегімен әзірленді.

Қызыл Крест ұйымы Спрингфилд бөлімшесінің

Қоғаммен байланыс жөніндегі директоры Жон

Смит мырза студия қонақтарымен таныстыратын

болады. Смит мырза:

СМИТ КАМЕРАДА. (СМИТ МЫРЗА ДИКТОРҒА СӨЗ ТІЗГІНІН ҰСЫНҒАНЫ

ҮШІН РАҚМЕТІН АЙТЫП, СТУДИЯҒА ШАҚЫРТЫЛҒАН

ЕКІ ҚОНАҚ ХАРВИ МЫРЗА МЕН ЖОНС МЫРЗАНЫ

КӨПШІЛІККЕ ТАНЫСТЫРАДЫ. СОСЫН СӨЗ ТІЗГІНІН

ХАРВИ МЫРЗАҒА ҰСЫНАДЫ).

ХАРВИ КАМЕРАДА.

СУРЕТТЕРДІ ІРІ

ПЛАНМЕН КӨРСЕТУ.

(ХАРВИ МЫРЗА ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУШІ

ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ СУРЕТТЕРІН КӨРСЕТІП,

ХАРРИСБУРГ АЙМАҒЫНДА ЖУЫРДА БОЛҒАН ДҮЛЕЙ

АПАТ САЛДАРЫН ТҮЗЕУГЕ ҚАТЫСТЫ ШАРАЛАР

ЖАЙЫНДА ӘҢГІМЕЛЕЙДІ).

СМИТ ПЕН ЖОНС

КАМЕРАДА.

(СМИТ МЫРЗА ЖОНС МЫРЗАНЫ КӨПШІЛІККЕ

ТАНЫСТЫРАДЫ. ОЛАР ЖҮЗУШІЛЕРГЕ АРНАЛҒАН

ҚАУІПСІЗДІККЕ ҚАТЫСТЫ ЖАЗҒЫ МЕКТЕПТІ

ТАЛҚЫҒА САЛАДЫ. ЖОНС СӨЗДІ АРНАЙЫ

ДАЙЫНДАЛҒАН ФИЛЬМГЕ ҚАРАЙ БҰРАДЫ):

«Қазір назарларыңызға былтыр Раунвуд өзені

бойында Қауіпсіздік жөніндегі жазғы мектеп/

Жазғы қауіпсіздік мектебі туралы түсірілген

фильмді ұсынамыз».

ЖОНС КАМЕРАДА. (8:35) (ТЫНЫШТЫҚ – ЖОНС ТІКЕЛЕЙ ЭФИР.

КАДРДАН ТЫС ДЫБЫС).

(ЖОНС ҚОЛМЕН ДЕМАЛДЫРУ ДЕМОНСТРАЦИЯСЫН

КӨПШІЛІККЕ ТАНЫСТЫРАДЫ).

ЕКІ БАЛА КАМЕРАДА.

СМИТ КАМЕРАДА.

(ЖОНС КАМЕРА СЫРТЫНДА ТӘСІЛДЕРДІ

СИПАТТАЙДЫ).

(СМИТ ЖОНС ПЕН ХАРВИГЕ СТУДИЯҒА УАҚЫТ

БӨЛІП КЕЛГЕНДЕРІНЕ РАҚМЕТІН АЙТЫП,

БАҒДАРЛАМАНЫ ҚОРЫТЫНДЫЛАЙДЫ).

(СИМВОЛДАР

ГЕНЕРАТОРЫ).

МУЗЫКА: ТАҚЫРЫПТЫ ҚОСУ ЖӘНЕ СТАНЦИЯНЫҢ

ЖҮРГІЗУШІСІ ШЫҒАДЫ:

ҮШ ШТАТҚА ОРТАҚ

РЕПОРТАЖ.

WEHT телестанциясының қоғамдық қызмет

жайындағы Үш штатқа ортақ репортажы әр

аптада, дәл осы уақытта эфирге шығады. Бүгінгі

бағдарлама америкалық Қызыл Крест ұйымының

Спрингфилд бөлімшесінің көмегімен әзірленді.

Америкалық ұлттық Қызыл Крест ұйымының рұқсаты бойынша пайдаланылды.

6-ТАРАУ

242

«АМЕРИКАЛЫҚ ЧЕЛЛЕНДЖ» (AMERICAN CHALLENGE) БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ

ЖҰМЫС СЦЕНАРИЙІ

10-бағдарлама: ЕРКІН ӨМІР СҮРУ ҮШІН МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМ, содан кейін

3 секундтай ойнайды.

КРОНКАЙТ: «Америкалық челлендж» осы аптадағы отыз арнайы репортажды

сіздерге ұсынды...

МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМНЫҢ БАСЫ МЕН СОҢЫ: 13

КРОНКАЙТ: эфирде CBS Radio Network желісіндегі CBS News

бағдарламасын жүргізетін мен – Уолтер Кронкайт. Ұлыбритания мен

Америка колонистерінің арасындағы қарым-қатынасқа біртіндеп сызат

түсе бастаған уақытта Томас Жефферсон былай деген еді: «Бізге өмірді

сыйлаған Құдай бір уақытта еркіндікті де сыйға тартты, екеуі күшпен

жойылуы мүмкін, алайда ешкім бірінен-бірін ажырата алмайды».

Қазір бұл шындыққа жанаспайды. Есірткі, миға электростимуляция

орнату, мінез-құлық жөніндегі психология тәсілдері адамға еркіндік

сыйлағанымен, оны құрдымға кетіруі мүмкін. «Америкалық челлендж»

хабарынан кейін.

(ЖАРНАМАЛЫҚ ЕНДІРМЕ)

Еркіндіктің түп мағынасын анықтауды, философия студенттері мен

сөздіктерді құрастыратын адамдардың құзырына қалдырдық. Нью-

Йорктегі Жон Жей атындағы Қылмыстық құқық колледжінің оқытушысы,

тарихшы Бланш Кук еркіндіктің не екендігін жеткізу әлдеқайда жеңіл

екендігін айтады.

Басы: Түрлі полиция бөлімшелерінің тәсілдеріне қарай бастайсыз...

Көрсетілім: 30

Аяқталуы: әлгі адамның ұрлық жасау әрекетін тоқтатады.

Мінез-құлық жөніндегі психолог Б.Ф. Скиннердің пікірінше, еркіндікті уайым

қылу – «тізесі» шығып, уақыты өтіп кеткен тақырып.

Басы: Адам құқығын табанды түрде алға тартуда біздің қателесіп

жүргендігімізді көрсете аласыз деп ойлаймын...

Көрсетілім: : 36

Аяқталуы: ... ізінше мінез-құлықты да өзгертуге қабілетті боламыз.

Доктор Скиннердің айтуынша, тірі қалуымыздың өзі адамдарды бақылауға

байланысты және сол бақылауды сақтаудың тәсілдері жетіп артылады.

Басы: Бізге сол бақылау тиесілі деп пайымдаймын...

Енді CBS Radio-сындағы «Америкалық челлендж» сериясының жұмыс сцена-

рийі, оған қоса стенограммаға түсірілген үзіндісі берілді. Жұмыс сценарийіндегі

контент өзектілігі мен уақыт ұзақтығын орнатуды эфирдегі материалмен салыс-

тырыңыз. Алдын ала әзірленетін сценарийде сұхбат берушілердің пікірлері мен

олардың сөйлеу уақыт мөлшерінің басталуы мен аяқталуы (нақты өңдеу үшін ке-

лесі сценарий түрлеріне қажетті) анық көрсетілмейді. Дегенмен бұл сценарийде

сұхбат алынатын адамдар мен олардың шамамен не айтатындары сипатталады.

243

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Көрсетілім: :16

Аяқталуы: ... кәдеге жаратамыз.

Тарихшы Кук мәселенің мүлде басқада екендігін алға тартады.

Басы: Біз адамдарды асырап-бағуда қолдануға болатын...

Көрсетілім: :25

Аяқталуы: ...бізді азат ететін қай технологияны қолдандық, негізі.

Еркіндікке қол жеткізу және еркіндік шектеулері. Пікірталас пен «Америкалық

челлендж» хабарында көтерілетін тақырып – еркіндікті көк тиын құрлы

құнсыз етпей, оның түпкі мағынасын аша түсу.

Студияда сіздермен бірге – Уолтер Кронкайт, бұл CBS News бағдарламасы.

БАҒДАРЛАМАНЫҢ СТЕНОГРАММАҒА ТҮСІРІЛГЕН ҮЛГІСІ

#10 – ЕРКІН ӨМІР СҮРУ ҮШІН (МУЗЫКА)

УОЛТЕР КРОНКАЙТ: «АМЕРИКАЛЫҚ ЧЕЛЛЕНДЖ» осы аптадағы отыз

арнайы репортаж. CBS Radio Network студиясында сіздермен бірге – Уолтер

Кронкайт.

Ұлыбритания мен Америка колонистерінің арасындағы қарым-қатынасқа

біртіндеп сызат түсе бастаған уақытта Томас Жефферсон: «Бізге өмірді

сыйлаған Құдай бір уақытта еркіндікті де сыйға тартты, екеуі күшпен

жойылуы мүмкін, алайда ешкім бір-бірінен ажырата алмайды», – деген еді.

Қазір бұл шындыққа жанаспайды. Есірткі, миға электростимуляция орнату,

мінез-құлық жөніндегі психология тәсілдері адамға еркіндік сыйлағанымен,

оны құрдымға кетіруі мүмкін. «Америкалық челлендж» хабарынан кейін.

* * *

КРОНКАЙТ: Еркіндіктің түп мағынасын анықтауды философия студенттері мен

сөздіктерді құрастыратын адамдардың құзырына қалдырдық. Нью-Йорктегі

Жон Жей атындағы қылмыстық құқық колледжінің оқытушысы, тарихшы

Бланш Кук еркіндіктің не екендігін жеткізу әлдеқайда жеңіл екендігін айтады.

БЛАНШ КУК: Түрлі полиция бөлімшелерінің тәсілдеріне қарай бастайсыз.

Мысалы, олардың бірқатар жаңа технологияларды қалай қолданатындығына

мән берсек, мұның ішінде ең оғаш көрінетін бір қызық бағдарлама бар:

ұрлыққа көп түсетін, ылғи да қамауға алынатын әлдебіреудің миына

электродты орнату. Айталық, ұрлықшының қаланың қақ ортасындағы

супермаркетке бара жатқанында компьютер оның адреналині көтеріліп,

жүрек қағысының жылдамдап кеткендігін байқайды, бұл оның бірдеңені

ұрлауға ниетті екендігін байқатады. Компьютер шокты көреді, сөйтіп, сол

адамды тежейді.

КРОНКАЙТ: Мінез-құлық жөніндегі психолог Б.Ф. Скиннердің пікірінше,

еркіндікті уайым қылу – «тізесі» шығып, уақыты өтіп кеткен тақырып.

А.Ф. СКИННЕР: Адам құқығын табанды түрде алға тартуда біздің қателесіп

жүргендігімізді көрсете аласыз деп ойлаймын. Мысалы, адамның қалауы

бойынша ұрпақ өрбіту немесе әлемдік ресурстардың жеткілікті үлестен

де көп бөлігін пайдалануы, қоршаған ортаны ластауы. Бұлар – шынайы

еркіндіктер емес, бұлар – қазіргі мәдениетіміздің өнімдері. Егер де біз

6-ТАРАУ

244

осы мәдениетті өзгерте алсақ, ізінше мінез-құлықты да өзгертуге қабілетті

боламыз.

КРОНКАЙТ: Доктор Скиннердің айтуынша, тірі қалуымыздың өзі және

адамдарды бақылауға байланысты және сол бақылауды сақтаудың тәсілдері

жетіп артылады.

СКИННЕР: Бізге сол бақылау тиесілі деп пайымдаймын... Бізде оның

негіздері бар. Сондай-ақ біз мәдениетімізді оны бізге қолдануға рұқсат

беретіндей етіп өзгертуіміз қажет.

КРОНКАЙТ: Тарихшы Кук мәселенің мүлде басқада екендігін алға тартады.

КУК: Біз адамдарды асырап-бағуда қолдануға болатын бұл тамаша

технологияларды өмірді жеңілдету үшін қолданып жатырмыз, бұларды

адамдарды бақылау үшін пайдаланудамыз. Мен мұны түйткілдің төресі деп

білемін: қолымызда бар, бізді азат ететін қандай технологияны қолдандық.

КРОНКАЙТ: Еркіндікке қол жеткізу және еркіндік шектеулері, пікірталас

пен «Америкалық челлендж» хабарында көтерілетін тақырып – еркіндікті көк

тиын құрлы құнсыз етпей, оның түпкі мағынасын аша түсу.

Студияда сіздермен бірге – Уолтер Кронкайт, бұл CBS News

бағдарламасы.

CBS News келісімі бойынша пайдаланылды.

Телевизия

Төменде Аве Мария (Ave Maria) туындысының жұмыс (немесе ақырғы) сцена-

рийінен үзінділер берілген: «Балықшылар мейрамының хикаясы» (The Story of the

Fisherman’s Feast) атты бөлімінде Бет Харрингтон өте сапалы очерктің негізгі эле-

менттерін көрсетті. Сценарийге көз жүгіртіп, тиянақты жазу тәсілдеріне көңіл

бөліңіз.

1. Бірінші эпизодтан-ақ локацияны бірден байқауға болады. Сол заматта

ескі мен жаңаны салыстыру, бір-біріне қарсы қою, әсіресе бір түрден екін-

шісіне ауыстыру адамның көңілін аулайды әрі қызығушылығын арттыра-

ды. Үлкейтілген Бостон айлағының визуалды көрінісі бара-бара Норт-Энд

аймағына дейін кішірейіп, көрерменге сол аймақта болып жатқан әрекет-

ті көрсетеді.

2. Очерк тарихи оқиғамен тамырласып жатқанымен, көрермен өз практика-

cының дәргейінде бағамдайды және сценарийге байланысты бірден бай-

қатады.

3. Көптеген очерк пен деректі фильмде әңгімелеуші негізігі рөлді атқарады.

Дегенмен телевизияда әңгімелеушінің тұлғасының көрінбейтіні қалыпты

жағдай, кадрдан тыс дыбысты місе тұтады. Кіріспеден кейінгі «Аве Ма-

риядағы» (Ave Maria) әңгімелеушінің сөздері – тарихи суреттермен бірге

монтаждалатын кадр сыртындағы дыбыс.

4. Синхрондар керек кезінде беріледі, мәселен, ең бірінші сұхбат беруші ба-

лықшылар капитаны Рэй Боно болды.

245

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

5. Сұхбат беруші оқиғаны барынша әңгімелеп, ақпарат ұсынуы мүмкін,

алайда автор оны «сөйлеуші бас» сипатында қалдырмасын не болмаса

әңгімелеушіге кезек берсін. Зерттеу кезінде табылған визуалды материал-

дарды қолдану маңызды, мысалы, 1938 жылы түсірілген Бостон балық

аулау флоты кинохроникасының кадрлары (бағдарлама шыққанға дейін

көптеген жылдар бұрын) әңгімелеуші мен капитан Бононың коммента-

рийлерінде қосылады.

6. Тағы да атап өтерлік жайт, автор Рэй Жинидің сұхбатында «құр сөзбен

қуырдақ қуырудан» қашады, визуалды материалдарды ретіне қарай Жи-

нидің сөзінің үстіне береді, өзі әңгімелеушіге айналады. Дәл осындай тәсіл –

сұхбат беруші топ көшбасшысы Гай Гиаррафаның Артур Фидлерді атап

өткенде де қолданылады, сол сәтте Фидлердің визуалды бейнесі шығады.

7. Кей тұста комментарийді күшейтіп ұсыну үшін драматизация қолданы-

лады. Мысалы, адамдардың шеру кезіндегі сезімдері мен пайымдары №1

және №2 әкелермен болған сұхбаттар арқылы анығырақ ұсынылған, ал

әңгімелеуші дәл солай жеткізе алмас еді. Бұл тәсіл – Норт-Энд аймағы-

ның тұрғындары мен қонақтарына қатысты келесі комментарийлерде де

қолданылады. Норт-Энд тұрғындары мен қонақтардан, соның ішінде ба-

лалардан алынған сұхбаттар көрерменнің қызығушылығы мен жанашыр-

лығын ояту

мақсатында әзірленген.

8. «Аве Мария» (Ave Maria) деректі фильм ретінде ешбір саяси не әлеуметтік

көзқарасты ұсынбаса да, бұл фильм тақырыптың адами факторларына

бейжай қарамайды. Мәселен, Эдди Мариноның фестивальдың маскүнем-

діктен арылуға көмектескендігі және бірнеше адамдардың шеруге қатысу-

дың арқасында жеке өмірлеріне өзгеріс орнағандары жайындағы коммен-

тарийлерді тыңдайсыз.

9. Сценарий фестивальдың сала-құлаш аспектілеріне баса көңіл бөлгенімен,

мұнда діни бағыт назардан тысқары қалмайды, маңызына мән беру үшін

драматизация кірістірген.

10. Сценарийдің соңында іс-шараның үздіксіздігіне ерекше назар аударту

мақсатында өткен мен қазіргіні анық сипатта байланыстыру тәсілі бейне-

ленген. Не болып жатқандығын көріп тұрмыз, дегенмен ең бастысы адам

қызығушылығына қатысты факторлар, яғни сапалы очерктің маңызды құ-

рамдас бөлігін сахна сыртынан бақылаудамыз.

«АВЕ МАРИЯ: БАЛЫҚШЫЛАР МЕЙРАМЫНЫҢ ХИКАЯСЫ»

ВИДЕО АУДИО

Шағалалар ұшып жүр.

Бостон айлағының

кадрлары. Норт-Энд

жүзі құбылып тұр.

Титрдағы сөздер:

«Норт-Энд, Бостон,

Массачусетс».

(Музыка үдей түседі және кадр сыртында

жалғасады).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Өзгеріс керек пе?

Норт-Энд өзгерістің талайын кешкен. Ағылшын

колонистерінен итальяндық иммигранттарға дейін.

6-ТАРАУ

246

Үлкен өзгеріс. Жалғыз иек артар дүниең – өзгеріс.

Серуендеуші катерлер балық аулау қайықтарын

қолданыстан ығыстыруда. Жалдамалы пәтерлер

кондоминимумдардың (бірнеше жылжымайтын

мүлікке ортақ иелік) меншіктеріне өтуде.

Норт-Эндтың қарт

тұрғындары, шеру және

аймақ көріністерінен

монтаждалған

түсірілімдер.

Ал мүлде өзгермейтін дүниелер бар. Құдды бір

итальяндық мерекелер іспеттес. Әрине, олар қазір

өзгешелеу. Тоқтап қалмады. Өз ісіне берілген

санаулы адамның арқасында жалғасып келеді.

Қара түске қарауыту.

Мерекелік көріністің

кіріспесінен құралған

коллажға қарауыту.

Титр: «Аве Мария:

Балықшылар

мейрамының хикаясы»

Айрықша ерекше саналатын бір мереке бар.

Бұл мерекенің тарихына тоқтала кетсек (музыка

қосу).

(Рома бэнд/Сығандар тобы: Марсия Реале)

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Ғасыр басындағы Норт-

Энд аймағының тарихи

суреттері, қоғамның

негізін қалаушылар

және т.б. суреттер

монтажы.

Ғасыр басында италиялық иммигранттар, Шакка,

Сицилиядан шыққан мына адамдар секілді өзара

жәрдемдесу қоғамдарының (құрамдастырылған

сақтандыру агенттіктері, қолдау топтары және

әлеуметтік клубтар) негізін қалаған.

Мадонна Дель Соккорсо қоғамы мүшеліктегі

адамдарды медициналық дәрі-дәрмекпен

қамтамасыз етіп, жерлеу рәсімдерін өз

мойындарына алды. Ең маңыздысы – өз

қорғаушыларының құрметіне орай, жыл сайын

мереке ұйымдастырып отырды.

Бұл шара ХVІ ғасырдың басындағы Италияға

қатысты мерекелік дәстүр болды.

Бостонның балық

аулау айлақтарынан

түсірілген универсалды

кинохроникалық

кадрлар.

Дегенмен мұнда дәстүр екінші кезеңге жетті. Бұл

қоғам мүшелері жеті атасынан бері балықшы

болған.

«Әулие Иуданың»

(балық аулау қайығы)

теңізге шығып бара

жатқанын жалпы

планмен көрсету.

Бүгінде капитан Рэй Боно Балықшылар

мейрамындағы басты маршалл, онымен қоса

дәстүрдің шырақшысы.

247

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

РЭЙ БОНО:

Капитан Рэй Бононы

орта планмен көрсету.

Әулетімде балық шаруашылығымен айналысқан

өзім ғана.

Бірнеше жыл бұрын мұнда 150 қайық болған

шығар. Қазір әрі кетсе 20 қайық және 150

қайықтың көбісі отбасылық қайықтар.

Сөйтіп, немере ағасы, әкесі, ағасы, бауыры және

күйеу баласы бірге балық аулап жүретін. Бүгінде

сол мүмкіндік жоқтың қасы. Бар болғаны топ қана

қалған.

Бауырыңызда, өзіңізде қос-қостан қайық немесе

асай-мүсей болуы мүмкін.

Алайда оларда бұрынғыдай тонның ішкі бауындай

аралас-құраластық жоқ.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Қыстыгүні теңіз

жағалауында тұрған

қайықтардың

универсалды

кинохроникалық

кадрлары. Титрдағы

сөз: «Бостон балық

аулау флоты, 1938

жыл».

Балықшыларға бұл оңайға тиген жоқ.

Атлантиканың қысы қаһарлы болды және жайлы

ауа райының да қырсығы тиді. Бағзы заманда,

одан бергі кезде де адамдар Мадоннаны Құдайдай

көріп, құлай сенді. Рэй оның суретін бортқа арулап

іліп қояды.

РЭЙ БОНО:

Орта пландағы Рэй

Бононы қайта көрсету.

Қайық батып бара жатты. Жағалаудағы күзеттің

бізді алып кетуін күтіп отырмыз. Үрленетін құтқару

салын борттан асыра лақтырдық. Лақтырғанымыз

сол-ақ еді, салдың желі шығып кетсін. Сөйтіп,

жалғыз қалдық. Жүзіп жүрген қайықтардың ең

жақыны 12 миль қашықтықта. Сосын мен суретке

қарай бұрылдым да: «Бізді және жігіттерді құтқара

гөр!», – деп өтіндім. Сөйтіп, көмекке тікұшақ келіп

алып кетті. Оның шарапатын көрдім... сол суретке

телміріп сездім.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Норт-Энд тұрғындары

шіркеуден шығып келе

жатыр.

Балықшылар ұрпақтарының бұл мейрамға жанын

салып қатысуының өзіндік себептері бар.

РЭЙ ЖИНИ:

6-ТАРАУ

248

Рэй Жиниді ірі планмен

көрсету. Есімі және

титр: Президент,

Мадонна Дель

Соккорсо қоғамы.

Бала күнімде еш мерекеден құр қалған емеспін.

Әрине, әкем балықшы болған жоқ. Әкем тіпті

сицилиялық та емес! Дегенмен нағашыларымның

отбасындағы дәстүр – балықшылар мейрамын

басты мерекеге балайтын және соны дүркіретіп

тойлап өсіп-өндік.

Жыл сайын осы маңға арнайы ат басын бұрып,

мейрамды жіберіп алмауға тырыстық. Қайықпен

қалқиық, мейлі, кемемен жүзіп жүрейік, біз үнемі

сол мерекенің ортасында болдық. Туды жыққан

емеспіз. Ес біліп, етек жапқаннан кейін, күйбең

тіршілік титықтатқанда жүрек түбінде қасиетті

бірдеңені сақтайсыз.

Мадоннаның мүсінін

көрсету.

Ірі пландағы Рэй

Жиниді қайта көрсету.

18 жасқа толған бойда қоғамның қатарына қосылу

өте маңызды еді, себебі біз дәстүрді жалғастырдық.

Өз басым, әуелде, бауырым секілді жан-тәніммен

беріле қызыққан емеспін, алайда әжем қайтыс

болған соң білек сыбана кірістім. Осы мейрамды

жалғастыру әжемнің арманы болатын. Марқұм

әжем үшін одан артық ештеңе жоқ еді. Оның жатын

бөлмесіндегі қабырғада үнемі Мадоннаның суреті

ілініп, сол суреттің алдында майшамдар жағылып

тұратын. Мадоннасына адал болды. Әжем өз

немерелерінің қоғамның ісін жалғастырғанын,

мерекелеуді үзбегенін көргісі келді.

* * *

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Рома Бэндтің/

Сығандар тобының

өнер көрсетуі

қамтылған кадр, Гай

Гиараффты зуммен

жақындатып көрсету.

Норт-Эндте қандай мереке музыкасыз өтсін?

Тарантеллалар, марштар, әнұрандар! Рома Бэнд/

Сығандар тобы 1919 жылы құрылған және содан

бері олар әр мереке сайын өнер көрсетіп келеді.

ГАЙ ГИАРАФФ:

Гайды орта планмен

көрсету, есімі және

титр: «Гай Гиарафф,

Маэстро, Рома Бэнд/

Сығандар тобы».

Меніңше, Балықшылар мейрамы мерекелердің

төресі, мың бояулы шара. Көңілді толқытады.

Неліктен дейсіз ғой? Себебі олар сицилиялықтар,

мен де сицилиялықпын. Біздің де көңіліміз

тебіреніп-ақ тұр. Есімде, бірнеше жыл бұрын Норд-

стритте Рома Бэнд/Сығандар тобына дирижерлік

етіп тұрғанмын. Әлдебіреу Артур Фидлер мырзаны,

марқұм Артур Фидлердің көшесінде келе

жатқандығын байқап қалды. Сосын олар: «Гай, анау

маэстро Артур Фидлер ғой», – деді. Мен болсам: «Ол

болса қайтейін?» – дедім (күліп).

249

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Рома Бэнд/Сығандар

тобына дирижерлік етіп

тұрған Артур Фидлердің

суретіне өту.

«Ол болса енді қайтейінің не сенің?» – деді. Сосын

мен: «Менің не істегенімді қалап тұрсың, біз

жаққа қарай жақындаңыз дейін бе?» – дедім.

Сөйттім де: «Жалғастырыңдар!» – дедім. Әлгі

музыкант Артурдың қасына барды да, оған жалына

бастады. Ол: «Мен Кеңес құрамындамын. Қосыла

алмаймын», – деп әлек, біз болсақ: «Жә, жарайды,

Кеңеске қатыстының барлығын ұмыт», – деп

әлекпіз. Ақырында, бізге келіп, бір-екі маршқа

дирижерлік етті. Олар бірге суретке түсті, келесі

күні сол сурет күллі әлемге, Гавай аралдарына,

Еуропаға, барлық жерге таралып кетті. Бұл – үлкен

құрмет болды.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Норт-Энд арқылы өтіп

бара жатқан мерекелік

шерудің кадры.

Жексенбі күнгі шеру бір күнге жалғасады.

Тұрғындар Мадоннаның мүсінін Норт-Энд

көшелерінің бойымен алып жүрді.

(МУЗЫКА ҚОСУ).

(МУЗЫКАНЫ ҮДЕТУ).

№1 ӘКЕ:

Әкелері суретті ұстап

тұр, мынадай жазу

бар: «Періштелердің

әкелері».

Жасымды Жаңа жылға дейін санамаймын. Шын

айтамын. Менің жасым Жаңа жылда аяқталып

не болмаса Жаңа жылда басталмайды. Менің

жасым осы мерекемен басталып, осы мерекемен

аяқталады.

№2 ӘКЕ:

Екінші әкені ірі

планмен көрсету.

Басқа балалар Рождествоны екі көздері төрт болып

қалай күтсе, біз де бұл мерекені солай асыға күттік.

Есімде, ата-аналарымыз мерекенің алдында

бірнеше ай бұрын бізге жаңа киімдер: жаңа

аяқкиімдер, жаңа шалбарлар, жаңа жейделер

сатып алатын. Барлығымыз мереке кезінде шыттай

боп киініп, жарқырап жүруіміз қажет.

РЭЙ ЖИНИ:

6-ТАРАУ

250

Шашуды жинау сәті

түсірілген кадрлар

монтажы.

Мереке кезіндегі ақша жинаудың негізгі мақсаты –

мерекелеуге қажетті қаражатты төлеу. Өкінішке

қарай, адамдар көбінесе ақша тапқанды

ғана біледі. Олар ақшаның терезеден шығып

жатқандығын көреді де, сол ақшаға тесіліп қарап

отырады. Сіз бума-бума бір долларлықтарды

жинастырып, оларды қол жетпес биік жерге

сақтап қоюыңыз мүмкін, бұл өте әсерлі көрінеді.

Дегенмен сіз оларды санаған кезде және сізде

жалпы сомасы 25-тен 35 000 АҚШ долларына

дейін құрайтын төлемақы болса, оларды төлеу

үшін сізге шаш етектен доллар қажет болса,

мерекені ұйымдастырғандай қандай да бір кәсіп

ұйымдастырылса, әлгі жинаған ақшаңыз бір

жылдың ішінде-ақ жұмсалып кететін еді.

(Музыканы үдету және келесіге қолдану).

САУДАГЕР:

Саудагерлер, қонақтар

және Норт-Энд

тұрғындары қамтылған

кадрлар монтажы.

Жазғытұрым италиялық болу үшін Италияның

тумасы болу міндетті емес. Патша көңілі қалаған

әрбір жан осында келіп, италиялық бола алады.

ҚОНАҚ:

Өзімнің Голуэй қалпағымды италиялық сүйкімді

қалпаққа қуана-қуана айырбастаудамын.

Барлықтарыңызды Тәңір жарылқасын!

НОРТ-ЭНД ТҰРҒЫНЫ:

Бұл – күнделікті өмір. Тек адамдар бірге жиналады

да толқыған шаттықтарын бір-бірімен бөліседі,

осылайша олар бақыттан бал-бұл жайнап жүреді.

НОРТ-ЭНД ТҰРҒЫНЫ:

Бұл – өте жақсы мереке. Өзіме қатты ұнайды.

НОРТ-ЭНД ТҰРҒЫНЫ:

Маған аптасына үш рет билеп тұру керек. Өмірімнің

соңына дейін билемек ойым бар. Бірнеше

күн билемей қалсам, көңілімнің хошы болмай

тұрғанын, өзімді ауырып тұрғандай сеземін. Ал егер

билей бастасам, көңілім көтеріледі.

ҚОНАҚ:

251

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Бұрынырақта осында туыстарымыз тұратын. Мен

жартылай италиялық, жартылай америкалықпын,

сол себепті біз осында ат басын бұрып, балаларды

алып келіп, оларды атадан қалған мирастан

алыстатпауға тырысып-бағамыз. Негізінен, бар

болғаны – осы. Білесіз бе, қала сыртына шығасыз,

сосын біраз уақыттан соң, сіз бірсарынды/

гомогендік кейіпке еніп кетесіз. Өзіңіздің

этникалық байланысыңызды жоғалтып алғандай

көрінесіз, былайша айтқанда.

[СҰХБАТ АЛУШЫ:

Бұл жайында не ойлайсыздар, жастар?]

БАЛА:

Керемет!

[Мерекенің қай жері қызық?]

БАЛАЛАР:

Тамақ!

САУДАГЕР:

Бізде қуырылған кальмар және ұлудың дәміндей

тіл үйіретін тәтті пияздар бар. Иісі мұрныңызды

жарады. Бұл нәрлі тағам. Кім ауыз тигісі келеді?

САУДАГЕР:

Мына тағамның дәмін кім татқысы келеді? Біреуін

жеп көресіз бе?

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Эдди мен Жим Жини

қамтылған екі кадр,

ізінше Эддидің шеруге

қатысқан тұстарынан

үзінділер беріледі.

Мерекеге деген құрметін көрсету мақсатында Эдди

Марино жыл сайын шеруді аяқкиімсіз, жалаңаяқ

жүріп өтеді.

Оның айтуынша, Мадоннаға деген сенім

маскүнемдіктен арылуына көмектескен.

ЭДДИ МАРИНО: (КАДР СЫРТЫНДАҒЫ ДАУЫС).

Мен маскүнемдердің қордасында болғанда оған

қарай бұрылдым, оның шығып келе жатқанын

байқадым. Көшенің бойына тоқтадым да, оның

алдына тізерлей отырып: «Сен мені түзу жолға

түсуге мәжбүр қыласың не болмаса өмірімнің

астан-кестеңін шығарасың», – дедім. Менің оған

ғибадат етіп, сиынғаным соншалық – нәтижесінде

дегеніме жеттім.

(ДЫБЫС ЭФФЕКТІЛЕРІ. Эддидің дұғасы).

6-ТАРАУ

252

ЖИМ ЖИНИ:

Эдди Марино

аяқкиімсіз, құр

шұлықпен келе

жатқандығы

көрсетіледі, артынша

Эддидің Мадоннаға

сиынып жатқан сәтін

көрсетеді.

Эддиді Балықшылар мейрамының бойтұмары

деп айтсаңыз да болады. Негізінен, бұл – біздің

рухтандырушы көшбасшымыз. Әрине, тайлы-

таяғымызбен осы мерекені тойлауға берілгенбіз.

Алайда арамызда Эддиден артық Құдай-анамен

және Мадонна Дель Соккорсо мерекесімен

эмоционалды байланыста біреу бар деп айта

алмаймын.

Жим Жинидің сұхбатын

қайтып көрсету.

Мерекенің өзгеше бір тұсы – періште бөлімі, мұны

біз періштелер рәсімі деп атаймыз. Бұл рәсім –

Балықшылар мейрамын Норт-Эндте өтетін өзге

мерекелерден ерекшелеп тұрады. Бұл мерекенің

күллі сицилиялықтар үшін жөні бөлек.

[СҰХБАТ АЛУШЫ]:

Норт-Эндтің әйел

тұрғынымен болған

сұхбатты көрсету, титр:

«Бұрынғы періште»

Бізге періште болғаныңыз жайында айтып

беріңізші? Есіңізде сақталған болса, оны сипаттап

берсеңіз?

НОРТ-ЭНД ТҰРҒЫНЫ:

Рас, менің өмірімдегі ең қатты толқыған күн болды.

Басқаша қалай сипаттау керек. Менің қызым да,

немерем де, барлық туыстарым, жиендерім, бәрі-

бәрі осы рәсімнен өткен.

АНДРЕА:

Бірінші періштемен

болған сұхбатты

көрсету.

Бұл – қолайсыз рәсім, себебі арқамен жатасыз,

ал салмағыңыздың ауырлық күші беліңізге

келіп түседі. Сіз ана жерде ілініп тұрған уақытта

мәлімдеме жасауға керекті сөзді айтуға ауа жетпей

қиналасыз, сосын ауаны сіміре жұту қиынға соғады.

Кей кезде келесі сөйлемге дейін деміңізді ішке

сақтап отыруға мәжбүр боласыз. Әжептәуір қиынға

соғады.

«Ұшуға» әзірленіп

тұрған періште

қамтылған кадр,

артынша рәсім

алдындағы көшеде

тұрған сахналар.

(Музыканы үдету және эпизод кезінде бәсеңдету,

кейін қайта үдету).

253

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ӘҢГІМЕЛЕУШІ:

Дұға оқып тұрған

басқа періштелердің

суреттері.

Мадонна келіп жетті. Періште рәсімі басталуда.

Періштенің «ұшу»

реттілігі, басынан

аяғына дейін.

(Музыканы үдету және эпизод кезінде бәсеңдету).

ЖИМ ЖИНИ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Бәлкім, өмір бақи балықшы, қоғамның негізін

қалаушы әрі мүшесі болған атамның әруағы мені

көктен бақылап, қуанып, мені мақтан тұтады

деп ойлағаннан өз жұмысымды құлшыныспен

атқаратын болармын.

Қара түске қарауыту.

Түсірілім топ титрі.

(МУЗЫКАНЫ ҮДЕТУ).

Сценарий авторы – Бет Харрингтон, Харрингтон ханымның келісімі

бойынша пайдаланылды.

РАДИО

Бұған дейін сөз етілгендей, коммерциялық радио түгелге жуық музыка, ток-

шоу, спортты қамти бастаса, бейкоммерциялық радио жоғары сапалы деректі

фильмдер мен очерктерді әзірлеп шығару ісін жалғастыруда. Бұған мысал ретін-

де, төменде ұсынылған «Снузелен бөлмесі» (The Snoezelen Room) атты жаңалықтар

бағдарламасын айтуға болады. Аталмыш бағдарламаның авторы және продюсе-

рі – WGCU-FM станциясының жетекшісі және жаңалықтар бөлімінің басшысы,

радио әлеміне қосқан орасан үлесі үшін көптеген марапаттарға ие болып жүрген

Эми Тардиф. «Снузелен бөлмесі» бағдарламасы – аймақтық тілшілерге ұсыны-

латын Эдуард Р. Марроу жүлдесін 2013 жылы ұтып алған болатын.

СНУЗЕЛЕН БӨЛМЕСІ ДЕМЕНЦИЯҒА ШАЛДЫҚҚАН ЕМДЕЛУШІЛЕРГЕ СТИМУЛ

БЕРЕДІ

3/26

Тардиф

Форт-Майерстегі үздіксіз күтім жасау орталығында ересектерге арналған

мультисенсорлық жаңа ойын бөлмесі бар. Мұнда Альцгеймер дертіне және

деменцияның басқа түрлеріне шалдыққан адамдар стимуляция және релак-

сация процестерінен өтеді. Тіпті ол бөлменің «Снузелен бөлмесі» деген атауы-

6-ТАРАУ

254

ның өзі қызықты көрінеді. WGCU радиостанциясынан Эми Тардиф бөлмемен

танысып, мынадай репортаж әзірледі.

Көрсетілім: 5:40

Бұл 79 жасар Лайл Олсеннің Форт-Майерстегі Сайприсс айлағында орналас-

қан Снузелен бөлмесіне үшінші мәрте келуі.

Лайл: «Егер сіз, расымен де, бойыңызды сергітіп, еркін демалғыңыз келсе,

бұл жерден артық орын таппассыз», – дейді.

Бүгінде зейнетке шыққан бухгалтер Лайл Миннесота штатындағы Блуминг-

тонда қаржы директоры қызметін атқарып, Америка сауда орталығының құ-

рылысына көмектескен. Қазіргі таңда ұмытшақтық дертімен күресу үстінде.

Сол себептен Лайлдың әйелі Одри оның осында апта сайын келіп қаралуын

бақылап жүр.

Одри: «Біздің бірігіп жасай алатын әрекетіміз осы болды. Бұдан кейін екеуі-

міз де өзімізді жақсы сезіндік», – дейді. Сенсорлық жабдықтардың түр-түрі-

мен толықтырылған Снузелен бөлмесі, ең әуелі, 1970 жылдары Нидерландта

жасақталған. Бүгінде мұндай типтес бөлмелердің қатары әлем бойынша

көбейіп-ақ келеді. Әсіресе мұндай бөлмелер Еуропада кеңінен таралуда.

«Snoezelen» сөзі голланд тілінде «қалғу» және «пысылдау» деген мағынаны

білдіреді. Сіз бұл бөлмеде қалғып та, пысылдай да аласыз – мұнда 200 шар-

шы метрді алып жатқан, бұрын спаға арналған орын болған Сайприсс айлағы

қараша айында ашылды.

Сауықтырушы терапист Тереза Фаррел бөлменің бағыт-бағдарын (еденнен

төбеге дейін тартылып тұрған төрт акрилді түтік/труба, әрқайсысы түс ауыс-

тыратын көпіршіктерге толы) түсіндіре келе, оның мазасы қашқандарды са-

басына түсіріп, ал енжар ересектердің еңсесін көтеретінін айтты.

Тереза: «Сонымен қатар көпіршікке толы түтіктердің қаламыздың күйгелек

тұрғындарын, расымен де, тыныштандырып, бойларын еркін ұстауға көмек-

тесетіндерін байқадым. Олар жоғарыдан төменге сырғитын көпіршіктердің

қозғалысына имитациялауды әбден ұнатады. Біз оларға сымсыз құрылғы-

лардың әртүрлісін ұсынамыз, олар өздері ұнататын түстерге ауыстыра алады.

Бұл – дыбыс активаторы...»

Снузелен бөлмесіндегі Лайл Олсеннің жаны жақсы көретіні – осы түтіктер.

Лайл: «Себебі бұл түтіктердегінің барлығы адам жанын тыныштандырады, бұ-

ларға қарау, алуан түрлі түстерді байқау, сосын қайтып келіп, түтіктің ішінде не

болып жатқандығын қарау бойыңды еркін ұстауға мүмкіндік береді», – дейді.

Түтіктердегі көпіршіктер нақты әрі жарқын түстер – жасыл, көк, қызыл және

сары түстермен көмкерілген. Кейбіреулерге бұл түстерге бірнеше минуттан

артық қарау қиынға соғуы мүмкін. Алайда айлақтың денсаулық сақтау жө-

ніндегі әкімшісі Жей Гроссердің сөзіне сенсек, бұл – Лайл Олсен үшін түк те

емес.

«Адамның жасы ұлғайған сайын, оның көздерінің жарықты қабылдау қабілеті

255

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

біраз ортайып қалады. Сол себепті – жас көзге жарқын түс болып көрінетін

нәрсе, егде жастағы жанға айтарлықтай жарқын болып көрінбеуі мүмкін. Бұл

өзгешелік қарттарға стимул беріп, оларға көмектеседі», – дейді Жей.

Бөлме клиент көңілінен шығатындай сипатта жасақталған. Бұл сенсорлық

диета деп аталады. Мәселен, Олсеннің дертке шалдыққандығын ескерсек,

егер ол ароматерапияға жақсы реакция берсе, оның жақсы көретін арома-

тының бүркін тамшысы оның бүкіл денесін терлетіп жіберуі мүмкін. Ол өзі сү-

йіп тыңдайтын музыканы қоса алады немесе Фаррел бөлмеде болған уақыт-

та өзі қалайтын музыканы ойната алады. Олсен бұрынырақта гитарада ойна-

ғандықтан, Фаррел мүгедек арбасына таңылған оны Тони Хонк органының

алдына отырғызып, оған барлығына таныс бір әуенді ойнатқызуға тырысады.

Лайл/Тереза: «Кәнеки, қазір тырысып көріңіздерші. Сіз музыкалық аспапта

ойнайсыз ба? Шынында ма? Айтарлықтай керемет ойнай алмаймын. Жал-

ғастыра беріңіз. Тырысып көрейін. Ешқандай ән білмеймін. Маған көмекте-

сіп жібересіз бе? Жоқ, есіме ештеңе де түскен жоқ. Гитараның құлақ күйін

келтіре аламыз ба, жоқ па, мүмкін, әуелі соны көрерміз. Ә, иә! Бұл ешқандай

да гитара емес, орган аспабы екен ғой».

Тони Хонк органының клавишалары үлкенірек келген жалпақ, дөңгелек пі-

шіндес болып келеді. Негізінен, Олсенге ол клавишаларға қолын тигізбесе де

болады, тек оның денсаулығына қатысты ақпаратты белгілеп алу үшін, қолын

сол клавишалардың үстіне қойса жеткілікті. Фаррелдің мәлімдеуінше, бұл Ол-

сенге оның қоршаған айналасына бақылау жасауға және сол ортамен бай-

ланыс орнатуға дағдылануға көмектеседі. Бұған қоса, ол Альцгеймер дертіне

шалдыққан науқастарға стимул беруде мұның таптырмас ем екендігін алға

тартады.

Тереза: «Дені сау адам әр 30 минут сайын 300-ге жуық заттың үстіңгі беттерін

қолмен ұстап көреді, ал деменция дертінің соңғы сатысында жүрген науқас

дәл осындай уақыт аралығында 1-ден 5-ке дейінгі заттың ғана бетін ұстайды.

Сондықтан сіз ол науқастардың күнделікті өмірінде қолы жетпей жүрген сти-

муляциясын ұсынатын орта құруға атсалыса аласыз», – дейді.

Жей: «Бұл ешқандай да басқыншылық емес. Бұл емделушіге бақылау дағды-

сын қайтарып алуға жағдай жасайды, әрі бұл өзі ұмытып қалған мәселелерін

қайта еске түсіруге мүмкіндік береді және бұл мәселелерді еске түсіру олар-

ды қайта-қайта қобалжуға итермелейді», – дейді.

Онымен қоса, бөлме Олсенге есту қабілетін ширықтыруға және жаңбырлы

асатаяқ (дыбыс) және дыбыстық ксилофон (дыбыс) секілді ұсақ моториканы

басқаруға қолданылатын құрал-саймандармен жабдықталған.

Сайприсс айлағындағы Қарттар үйінің бұрынғы басшысында Снузелен бөл-

месін осында әкеп жасақтау туралы идеясы туындаған. Бөлме бағасын

30 000 АҚШ долларына көтеру үшін жергілікті отбасылардың жанашырлық

жәрдемін, нан өнімдерін сатудан түскен пұлды және жергілікті қордың қар-

жыландыруын қолдануға тура келді. Сауықтырушы терапист Тереза Фаррел

олардың, ең әуелі, қобалжудың жоғары деңгейін, мінез-құлықтың бұзылуын,

6-ТАРАУ

256

сарыуайымға түсіп немесе енжарлық танытып жүрген жергілікті тұрғындарға

баса назар аударатынын айтады.

Тереза тағы былай деп тілегін жеткізеді: «Айналасынан оқшауланып қалған

адамдардың мағыналы бір істермен шұғылданғандарын бар жән-тәніммен

қалаймын. Ал үнемі қобалжып жүретіндерге келсем, оларды тұрақты түрде

жоспарланған белсенді істерге араласып кетуге жағдай жасайтын нәтиже-

лерді байқағанды қалаймын».

Фаррелдің айтуынша, бұл бөлме өз нәтижесін көрсетуде. Сондай-ақ оның

әріптесі, Флорида университетінің мінез-құлық жөніндегі неврологі доктор

Глен Финни деменцияға қатысты Снузелен бөлмесін қолдану туралы әдебиет-

тер саны аз болғанымен, бүгіндегі «қолда бар бұл алтынның» көп үміт күтті-

рерлік секілді көрінетіндігін айтады.

Финни: «Бөлменің Альцгеймер дертіне шалдықтыратын шектен тыс қобалжу

мен енжарлықты еңсеруге көмектесетін зерттеулерге теңіздің тамшысындай

болса да үлес қосқандығы анық», – дейді.

Доктор Финнидің пікірінше, кез келген стимул – айығудың кілті, себебі бұл

миды өздігінен сауығуға итермелейді.

«Мультисенсорлы стимуляция адамның мығым болуын және тіпті мидағы бай-

ланыстың формациясын да ширықтырады – бұл теориялық модельге арқау

болатын зерттеу еді. Мұның Альцгеймер дертіне шалдыққандар мен демен-

циямен ауыратын өзге де науқастарды зерттеуде көл-көсір пайдасы болуы

әбден мүмкін» – дейді Финни сөз соңында.

Қоғамдастық мүшелері Сайприсс айлағындағы жаңадан ашылған Снузелен

бөлмесін қолдана алады. Өзгелер бөлмені табуда аса қинала қоймас. Пен-

сильваниядағы Снузелен жабдығын сатушы/жеткізушінің ұсынған мәліметіне

сенсек, Флорида штатында 500-ге жуық, ал Америка Құрама Штаттарының

емханаларында, оңалту орталықтарында, хоспистерінде және барлық басқа

да мекемелерінде бірнеше мыңы орнатылған.

Эми Тардиф, WGCU жаңалықтар қызметі.

FM станциясының жетекшісі және жаңалықтар бөлімінің директоры Эми Тардифтің келісімі

бойынша пайдаланылды,

WGCU Public Media Форт-Майерс/Неаполь, Флорида.

ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ

Деректі фильм қойылымдық драмаға ғана жол беретін телевизия мен радио

өнерінің өресі биік формасы саналады. Көптеген теле-радиостанцияның ақпарат

жаршылары өне бойында жаңалықты, арнайы шараны, очеркті, музыка мен дра-

маны да қамтыған деректі фильмді бәрінен жоғары тұрған өнер түрі деп айтады.

Ең кереметі сол – деректі фильм эфирлік медианың креативті өнерін синтездейді

және өткенге түсініктеме беріп, бүгінгіні пайымдайды не болмаса болашақта-

257

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ғы қоғамдық пікірдің қалыптасуына айтарлықтай үлес қосады. Кей кезде мұның

барлығы мән-мазмұны интеллектуалды және эмоционалды сипаттағы ең жоға-

ры драмалық формада дайындалған бір бағдарламаның арнасында тоғысады.

Түрлері

Роберт Флаэрти – деректі фильмнің дамуына бір кісідей үлес қосқан тұлға.

Оның «Солтүстіктен шыққан Нанук» (Nanook of the North) атты туындысын деректі

фильмнің арнайы түрлерінің үлгісі ретінде қарастыруға болады. Өмірдің сырт

келбетін сипаттайтын бұл фильмде – адам әлемінің ішкі-сыртқы аспектілеріне

деген қарым-қатынасын драмалық қалыпта ұсынатын элементтерін мұқият ірік-

теген. Флаэрти өз фильмін адамдарға қатысты қарым-қатынастан бастаған: ол

жауластық, ең әрі дегенде қиын ортадағы адамдардың күш-қауқарын және кең-

пейілділігін асыра мақтайды.

«Тегістікті бұзған соқа» (The Plow That Broke the Plains) және «Өзен» (The River)

туындыларымен көпшілікке танымал Паре Лоренц деректі фильмнің басқа бір

түрімен таныстырды. Ол сан мыңдаған адамдардың өміріне ықпалын тигізіп жат-

қан мәселелерді ұсынып, онда сол қиындықтарды шешудің ықтимал жолдары

бейнеленген. Лоренц ұсынған деректі фильм көрерменді сәтсіз және жағымсыз

ситуацияны түзету арқылы позитивті әрекет жасауға шақырды. Үшінші деректі

фильм немесе очерк түрі өнертапқыш Жон Гирсонның «Түнгі пошта» (Night Mail)

туындысында ұсынылған. Әдеттегі күнделікті күнкөріс қамының егжей-тегжейлі

тұстары (бұл фильмде Британиядағы түнгі поштаның жетуі) драмалық қалыпта

және қарапайым жолмен көрсетілген. Бұл деректі фильмде біз адам мен заттар-

ды қалай бар, солай көреміз. Сонымен қатар фактіге негізделген ақпаратпен еш-

бір арнайы тәсілсіз немесе алға итермелейтін көзқарассыз танысамыз.

Ертеректе түсірілген бұл фильмдер бүгінгінің деректі фильмі мен видеосына

қажетті жазу тәсілдерінің негіздерін ұсынады. Деректі фильм осы тәсілдердің бі-

рін пайдаланады, сонымен бірге жазушы (жиі кездесетін жайт) мұның бір немесе

одан да көп түрлерін біріктіре алады.

Көзқарас

Сапалы деректі фильмде өзіндік көзқарас болады. Сіз әзірлеп жатқан деректі

фильм нені көздейді? Қоғамның салт-дәстүрі мен түйткілін объективті, жан-жақ-

ты пікірмен беру ме? Бір немесе бірнеше мәселенің шешу жолдарын ұсыну ма?

Ешбір сыни пікірсіз, қатыгездікті (соғысты) ақтап алу үшін халықаралық саяси

қару-жарақ құралы ретінде қолдану ма? Табиғи ортаның ластану нәтижелерін

көрсету ме? Бұл мәселені шешуде алға қарай бір қадам жасап, аудиторияның

ластануды қалай тоқтата алатындығын көрсету ме? Белгілі бір топтың (нәсілшіл-

дікпен күресіп жатқан адамдар, өз денелерін өздері басқарғысы келетін әйелдер,

ЖИТС дертінің құрбандары, өз үкіметтері іздеріне түсіп, түртпектеп жүрген сая-

си қарсыластар) жауластыққа толы саяси және әлеуметтік ортадағы батылдығын

көрсету ме? Физикалық және рухани жасаруға апарар жалғыз жол – Оңтүстік

Калифорниядағы топтық терапия жүргізетін орындарда (сауықтыру клубтары,

ранчолар немесе ыстық ванна) демалу екендігін көрсету ме? Автордың (немесе

продюсердің, арна басшысының, агенттік өкілдері немесе демеушінің) жеке па-

йымы бағдарламаның контенті мен бағыт-бағдарын анықтап тұр ма?

6-ТАРАУ

258

Мейлі, бағдарлама қаражаты шамалы шағын продакшн компаниямен не

болмаса үлкен бюджеті бар арнамен іске кіріссін, қалай болғанда да көзқарас-

тың ұсынылуы маңызды. Деректі фильмді азғантай ғана қаржы және санаулы-ақ

жабдық көмегімен де түсіруге болады. Ол үшін мини камера және телестанция-

дағы монтаждау бөлімі болса немесе радиода қолданылатын бірнеше диктофон

бар болса болғаны. Чапел-Хиллдегі Солтүстік Каролина университетінің радио

сыныбында курстық жұмыс ретінде жасалған, ізінше қоғамдық қызмет саласы

бойынша ұлттық жүлдені жеңіп алған, сондай деректі фильмдердің бірі – дерек-

ті фильм түсірудің қаншалықты қарапайым әрі тура іс екендігін көрсетеді.

Ең әуелі, сынып тақырып таңдау мәселесіне тоқталған: Солтүстік Каролина-

ның Пьемонт аймағындағы (университет орналасқан жер) шағын ферманың мә-

селесі және сол түйткілдердің саясатқа тигізер әсерін көрсеткен.

Деректі фильмнің үш негізгі түрі, деректі фильмнің діттеген мақсаты – атап

айтсақ, ақпаратты тікелей объективті қалыпта ұсыну, шешілуі қажет мәселені

жанама түрде көрсету, бірқатар ықтимал шешімдерге жол сілтеу және күрмеуі

қиын экономикалық ортада фермерді қажырлы адам ретінде көрсету үшін бі-

ріктірілді. Сынып фермерлер мен университет сарапшылары бір-біріне қарама-

қарсы мәнер бойынша сұхбаттасуы керек деп шешті.

Келесі кезекте зерттеу жұмыстары жүргізілді. Мұның нәтижесінде мәселе бо-

йынша қолда бар күллі әдебиетті зерттеу, фермерлер және осы шаруамен етене

таныс адамдармен алдын ала әңгімелесу нәтижесінде көптеген материал жинал-

ды. Келесі қадам бойынша тақырып пен мақсат айқындалды. Деректі фильмнің

болжамды нәтижелеріне сүйеніп, арнайы сұхбат берушілер де таңдалды. Пози-

циясы бойынша фермерлер, локация, фермалардың астық өнімдері және ғылыми

департамент пен зерттеудің арнайы саласына маманданған сарапшылар іріктелді.

Жинақталған материалды мұқият өңдеу нәтижесінде фермерлер мен сарап-

шыларға қойылуға тиіс қисынды және өзара байланысқан сұрақтар топтамасы

пайда болды. Сұхбаттар алынып біткен соң, арасында қосылуға тиіс жазып алын-

ған материалды баяндау мен сипаттауды қамтитын сценарий әзірленеді. Бұл

сценарий қолда бар бүкіл материалды зерттеуден, соның ішінде кітапханалық

зерттеу және жекелей сұхбаттардан іріктеліп алынады. Сценарийді анализдеу

деректі фильмнің осал тұстарын анықтауға көмектеседі, кейбірі материалдың

жоқтығынан, ал келесілері, керісінше, шектен тыс ақпаратты ұсынудан «құты

қашып» жатады. Әрмен қарай орындар бойынша ақпарат жинақталады және

материалды қосу, сонымен қатар қысқарту нәтижесінде өңдеу процесіне дайын

ақырғы сценарий әзірленеді.

Төменде сценарийдің құрамдас бөлігінен және бағдарламаның сөзбе-сөз

транскрипт/стенограммасынан үзінділер берілген. Ақырғы сценарий бас әріп-

термен көрсетілген, ал жақша ішіндегісі жазып алынған және баяндаумен бірге

бағдарлама ішіне кіріктірілген материал. Жазбалар қазіргідей цифрлы дәуірде

«көзден таса, көңілден ұмыт болып бара жатқан» кассетаға басып алынған. Таспа

мен кадрларды кесуді көрсететін нөмірлер қолданылғандығын ескеріңіз. Мұнда

редакторға оңай болу үшін әр қатысушының бірінші және соңғы сөздері де кірік-

тірілген.

Төменде ұсынылған сценарийде сынның астына алынатын ескертпенің бірі –

мұның көптеген тақырыптардың басын бір шалуда болуы мүмкін. Тағы бір

сыналар тұсы – жеткілікті деңгейде драматизммен көмкерілмеуі мүмкін. Бұл

сценарийдегі материал мен жеке зерттеуіңіздің нәтижесінде қолыңыз жететін

өзге материалды алыңыз да, бұл деректі фильмді нобай түрінде қайта жазып

шығыңыз. Жақсарту қажет деген тұстарын өзгертіңіз.

259

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ПЬЕМОНТ, СОЛТҮСТІК КАРОЛИНАДАҒЫ ФЕРМА ЖӘНЕ САЯСАТ

ТИЗЕР: ТАСПА #1, КЕСУ 1, ДЮПРЕ СМИТ: «ӨМІРІМНІҢ ҚАЛҒАН

БӨЛІГІН... ЖҰМЫС ІСТЕУГЕ ДЕ ТАПТЫРМАС ОРЫН».

(Өмірімнің қалған бөлігін осы жерде өткізгім келеді,

себебі мен табиғатпен етене жақындықты, жермен

үйлесімді және Құдайдың осы жерге берген нығметін

сеземін, сол себепті бұл өмір сүруге де, жұмыс істеуге

де таптырмас орын).

МУЗЫКА: КАДРДАН ТЫС, ІШІНДЕ ЖӘНЕ ҚАБАТТАСТЫРЫП.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: БҰЛ СОЛТҮСТІК КАРОЛИНАНЫҢ ПЬЕМОНТ АУМАҒЫН-

ДА ОРНАЛАСҚАН ШАҒЫН ФЕРМА.

МУЗЫКА: КАДРДА ЖӘНЕ КАДРДАН ТЫС.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: «ПЬЕМОНТ, СОЛТҮСТІК КАРОЛИНАДАҒЫ ФЕРМА

ЖӘНЕ САЯСАТ» БАҒДАРЛАМАСЫН ТЫҢДАП ОТЫР-

СЫЗДАР. СІЗДЕР ЖАҢА ҒАНА СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА,

ПЬЕМОНТ АУМАҒЫНЫҢ ФЕРМЕРІ ДЮПРЕ СМИТТІҢ

ДАУЫСЫН ЕСТІДІҢІЗДЕР. БІР ҒАСЫР БҰРЫН АМЕРИ-

КАНЫҢ АУЫЛ-АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ ФЕРМЕРЛЕР ӨЗ

БЕТІМЕН ДЕРБЕС ЖЕР ҚАЗУМЕН АЙНАЛЫСАТЫН. ӘР

ФЕРМЕР ЖЕКЕ БАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІН ҮКІМЕТТІҢ

КӨМЕГІНСІЗ-АҚ ШЕШЕТІН. МҰНДАҒЫЛАРДЫҢ ТҮГЕЛІ

ДЕРЛІК ФЕРМЕРЛІКПЕН ШҰҒЫЛДАНАТЫН.

АСТЫҚ ӨНІМДЕРІН ЖИНАУ ҚҰНЫНЫҢ ӨСУІ, ҚАЛ-

ДЫҚТАРДЫҢ АРТЫЛЫП ҚАЛУЫ, ҚОЙМАЛАРДЫҢ ША-

РЫҚТАП ТҰРҒАН БАҒАЛАРЫ, ТАБЫСЫ ТӨМЕН ФЕРМА

СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА, СОНЫМЕН ҚАТАР БҮКІЛ ЕЛ

ІШІНДЕГІ ШАҒЫН ФЕРМЕРЛЕРДІ КҮНКӨРІС КӨЗІМЕН

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕ АЛМАДЫ. ӨНДІРІСТІҢ ТАСЫ ӨРГЕ

ҚАЛАЙ ДОМАЛАСА, ҚАЛДЫҚТАР САНЫ ДА СОЛАЙ

АРТА ТҮСТІ. ФЕРМАНЫҢ ТАБЫСЫ ТӨМЕНДЕСЕ ДЕ,

МЕМЛЕКЕТТІК СУБСИДИЯЛАР ДЕРЕУ ҚЫМБАТТАП

КЕТТІ.

ПРОФЕССОР: ТАСПА #2, МОНТАЖ 1: «ЕЛ ІШІНДЕГІ... ОРТАҚ МӘСЕЛЕ

МЫНАЛАР».

КОВЕНОК: (Ел ішіндегі түгелге жуық фермерлер,

соның ішінде Солтүстік Каролинадағы көптеген фер-

мерлерге ортақ мәселе мыналар).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА УНИВЕРСИТЕТІ САЯСАТТАНУ

ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ ПРОФЕССОРЫ ДЭВИД КОВЕНОКТЫ

ТЫҢДАП ОТЫРСЫЗДАР.

6-ТАРАУ

260

КОВЕНОК: ТАСПА #2, МОНТАЖ 2: «ЕҢ ӘУЕЛІ... ЖЕТКІЛІКСІЗ БО-

ЛЫП ТҰР».

(Ең әуелі, фермердің қалтасына келіп түсетін табыстың

азаюы (айталық, шектеулі шығыны бар фермер мен

Солтүсік Каролина және елдің қалған бөлігінде азын-

аулақ тірлігі бар фермерлердің мәселесі бұл) ферма-

дан тыс жұмысқа орналасуға кедергісін келтіруде,

яғни фермада жұмыс істеуді жалғастыруға ұқсас ке-

летін бірқатар тартымды баламалы жұмыс орындары

үй ішін асырауға, киіндіруге және отбасына баспана

сатып әперуге жеткіліксіз болып тұр).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: БҰЛ ДЮПРЕ СМИТ ТАП БОЛҒАН ҚИЫНДЫҚ.

СМИТ: ТАСПА #1, МОНТАЖ 2: «ИӘ, МЕНІҢ ҚАЛАУЫМ... МЕНІҢ

БІР ЖАҒЫМА ШЫҒЫСТЫ». (Иә, менің қалауым осы

болды. Әскерден оралған бойда арқаны кеңге сала-

тын, аяқты кербез басатын, өмірді құлай сүйетінімді

сезетін осынау табиғат аясына қайтып келіп, осы

жерде тұруды және отбасымның өсіп-өнуін құп сана-

дым. Соңғы жылдар бойы осы жер телімінде өзім мен

отбасымның нәпақасын айыра алатын күйде болдым.

Соңғы жылы, яғни екі жыл бұрын бұл мүмкіндіктің ауы-

лы алыстай бастады. Жағдайдың құлдырағаны сонша-

лық–тіпті басқа салаларға бас сұғып, жұмыс істеуге

мәжбүр болдым, әйелім де толық емес жұмыс уақыты

бойынша қызмет етіп, менің бір жағыма шығысты).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: ДЮПРЕ СМИТ НАҚТЫ ҚАНДАЙ ҚИЫНДЫҚТАРҒА ТАП

БОЛДЫ?

КОВЕНОК: ТАСПА #2, МОНТАЖ 3: «СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА ... ДЕҢ-

ГЕЙДЕ ӘЛ-АУҚАТТЫ МА?». (Солтүстік Каролина, жалпы

айтқанда, ел ішіндегі фермерлердің барлығына ортақ

мәселе, ең алдымен, ауыл шаруашылығының ахуалы,

сұраныстағы шаруашылықтың дән-дақылын қамдауға

қатысты қарым-қатынас, сонымен қатар, әрине, қазір-

гі таңда өлместің күнін кешуге мәжбүрлейтін, едәуір

төмендеп кеткен фермердің табысы болуы мүмкін.

Екінші басты мәселе – жалпы экономиканың ахуалы,

яғни фермерге қазіргі атқарып жүрген, қанағаттан-

дырмайтын кәсіби қызметін жалғастыруға бірнеше

балама ұсынатындай экономика жеткілікті деңгейде

әл-ауқатты ма?)

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: ФЕРМЕРЛЕР НАРЫҚҚА КӨПТЕП ТАУАР ҰСЫНУДА,

АЛАЙДА ӨЗДЕРІНІҢ ӨНІМДЕРІ МЕН СОЛАРДЫ ӨНДІР-

ГЕНДЕРІ ҮШІН БОЛАР-БОЛМАС ТАБЫС ТАУЫП ОТЫР.

ДОКТОР КОЛЛЕДЖДЕ ПРОФЕССОР БОЛЫП ЕҢБЕК

261

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ЕТКЕН ӘРІ ЗЕЙНЕТТЕГІ ФЕРМЕР ФИЛИПС РАССЕЛ БЫ-

ЛАЙ ДЕЙДІ:

ФИЛИПС: ТАСПА #3, МОНТАЖ 1: «ФЕРМЕРДІҢ ТАУЫ ШАҒЫЛУ-

ДА... НАРЫҚТА САТУҒА МӘЖБҮР».

РАССЕЛ: (Фермердің тауы шағылуда, себебі ол қорғалған на-

рықта қажет ететін заттарды сатып алып, қорғалмаған

нарықта сатуға мәжбүр).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: БҰЛ МӘСЕЛЕГЕ ФЕРМЕР ҚАНДАЙ ЖАУАП ҚАТПАҚ?

ФЕРМЕРЛІК ІС ТІРШІЛІК КӨЗІНЕН БҰРЫН БИЗНЕС

КӨЗІ БОП ҚАЛДЫ. ФЕРМЕР ОТБАСЫН ҚОЛДАП-ҚОР-

ҒАШТАҒАННЫҢ ОРНЫНА, ФЕРМАДАҒЫ ӨЗ ҚЫЗМЕТІН

ҚЫСҚАРТУҒА МӘЖБҮР. ДОКТОР РАССЕЛ БЫЛАЙ ДЕЙ-

ДІ:

РАССЕЛ: ТАСПА #3, МОНТАЖ 2: «ФЕРМЕРЛІКПЕН АЙНАЛЫСА-

ТЫН АДАМНЫҢ... БАРЛЫҚ ЖЕРДЕ ҰТЫЛАДЫ». (Фер-

мерлікпен айналысатын адамның өз жұмысын жал-

ғастырудағы жалғыз жолы – тапқан-таянғанын ауыл-

ды жерде жұмсау үшін қалашықта біршама қосымша

мал табу, себебі 24 сағат бойы еңбектенген фермер

барлық жерде ұтылады).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: ФЕРМЕР ГАРРИ ВУДС БЫЛАЙ ДЕЙДІ:

ГАРРИ: ТАСПА #4, МОНТАЖ 1: («МЕН, АЙТАЛЫҚ... ҚАЛАМАС

ЕДІМ».

ВУДС: (Мен, айталық, дәл қазіргі уақытта сынап көруді қала-

мас едім).

СҰХБАТ АЛУШЫ: ТАСПА #1, МОНТАЖ 1 (ЖАЛҒ.): «ТОЛЫҚ ЖҰМЫС КҮ-

НІНДЕ... ЕТКІҢІЗ КЕЛЕ МЕ?».

(Толық жұмыс күнінде қызмет еткіңіз келе ме?)

ВУДС: ТАСПА #4, МОНТАЖ 1 (ЖАЛҒ.): «ИӘ, ФЕРМЕРЛІКПЕН...

БҰЛ ӘЖЕПТӘУІР ӨСЕРКЕЛ ҚЫЛЫҚ».

(Иә, фермерлікпен айналысқанды жаным сүйеді. Өзі-

ме ұнайды, дегенмен бұл кәсіптен қаншалықты ақша

табатыным туралы сөз қозғар болсақ, мұны істеуге

мәжбүр болғаным туралы ойлағым да келмейді, себебі

бұл әжептәуір өрескел қылық).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: КӨПТЕГЕН АДАМ МӘСЕЛЕНІ ШЕШУДІҢ НЕГІЗІ

ФЕДЕРАЛДЫ ҮКІМЕТ ДЕҢГЕЙІНДЕ ЖАТЫР ДЕП ЕСЕП-

ТЕСЕ КЕРЕК. ЕҢ КӨП ЗАРДАП ШЕГЕТІН – ШАМА-

ШАРҚЫ ЖЕТПЕЙТІН ФЕРМЕРЛЕР, ШАҒЫН КОММЕР-

ЦИЯЛЫҚ ФЕРМЕРЛЕР ҚОЛАЙСЫЗ ЖЕРДЕ ЖҰМЫС

ІСТЕЙДІ. ОЛАРДА БАСПАНАЛАРЫН ЖАҚСАРТАТЫНДАЙ

ЖЕТКІЛІКТІ КАПИТАЛ ЖОҚТЫҢ ҚАСЫ. КҮШ-ЖІГЕРДІҢ

БАСЫМ БӨЛІГІ ӨЗ ТАМАҒЫН ӨНДІРУГЕ ЖҰМСАЛАДЫ.

ОЛАРДЫҢ ҚҰЗЫРЫНДА ШАРУАНЫ ДӨҢГЕЛЕТЕТІН

6-ТАРАУ

262

МЕХАНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛ БОЛА БЕРМЕЙДІ. СОНЫМЕН

ҚАТАР ОЛАР СУБСИДИЯДАН КӨП ОЛЖА ТАППАЙДЫ

ЖӘНЕ АЙТАРЛЫҚТАЙ ҮЛКЕН ҚОЛДАУҒА ДА ИЕ БОЛ-

МАЙДЫ, СЕБЕБІ ОЛАРДЫҢ ЕГІНДЕРІНІҢ ШЫҒЫНЫ ТӨ-

МЕН, ҮКІМЕТ ТӨЛЕМ ЖҮРГІЗБЕЙІНШЕ, ӨНІМДІ ҚАМ-

БАДА САҚТАУҒА МҮМКІНДІК ЖОҚ.

РАССЕЛ: ТАСПА #3, МОНТАЖ 3: «ФЕРМЕРЛІК ІС ЖАЛҒАСЫН...

АПАТТЫ ЖАҒДАЙҒА ӘКЕП ТІРЕЙДІ».

(Фермерлік іс жалғасын тапса мемлекет азық-түлік,

дәнді-дақыл және жүннен таршылық көрмейді, ал фер-

мерлік шаруашылық жүйесі күйресе, соғыс өрті тұтана

қалса апатты жағдайға әкеп тірейді).

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: БАҒАЛАРДЫ ҚОЛДАУ, САҚТАУ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ ҚҰ-

НАРЛАНДЫРУДАН БӨЛЕК, ҮКІМЕТ ФЕРМЕРЛІК КӘСІП-

ТІ ЖАҚСАРТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ӨЗГЕ ДЕ ФУНКЦИЯЛАР-

ДЫ БАСҚАРУҒА ШАМАМЕН ЕКІ ЖАРЫМ МИЛЛИАРД

ДОЛЛАР ҚАРЖЫ ЖҰМСАЙДЫ. ҮКІМЕТТІҢ ФЕРМЕРГЕ

КӨМЕК ҚОЛЫН СОЗУДА ҚАНДАЙ РӨЛ ОЙНАУ КЕРЕК-

ТІГІ ЖАЙЫНДА АЙТАРЛЫҚТАЙ КЕЛІСІМ ЖОҚ. ФЕРМЕР

ГАРРИ ВУДС БЫЛАЙ ДЕЙДІ:

ВУДС: ТАСПА #4, МОНТАЖ 2: «ФЕРМЕРЛІК КӘСІПКЕ БАС СҰҚ-

ҚАЛЫ... ҚАРАУСЫЗ ЖҮРЕ БЕРЕДІ». (Фермерлік кәсіпке

бас сұққалы қиындықтардан көз ашпадым, бұл істің

жақсы жағы да, жаман жағы да бар, дегенмен күрмеуі

шешілмей келе жатыр. Бұл мәселені шешуге білек

сыбанып, бел шеше кіріспейінше, сол түйін ешқашан

тарқамайды-ау. Сіз саясат туралы сөз қозғадыңыз,

білесіз бе, фермерлік бағдарламаға саясаттың арала-

сатынын екінің бірі біледі деп ойлаймын, себебі сол

бағдарламалар үкіметтің билігінде.

Әлгі бағдарламалар Конгреске жетіп, талқыланып

шыққанша өзіңіз не болатынын жақсы білесіз. Қарап

тұрсаңыз тапсырмалардың орындалуы оңай, алайда

оны жүзеге асыру қиындап, сан түрлі сылтаулар пайда

болып кетеді. Республикалықтар мен Демократтарға

келсек, екі партияның басқаруында да бізде фермер-

лікке қатысты қиындықтар баршылық және, меніңше,

ол қиындықтар бізбен бірге қараусыз жүре береді).

КОВЕНОК: ТАСПА #2, МОНТАЖ 4: «СОҢҒЫ ЖЕТІ НЕМЕСЕ СЕГІЗ

ЖЫЛ ІШІНДЕ... ЖИІ АЙТЫЛЫП ЖҮР». (Соңғы жеті не-

месе сегіз жыл ішінде фермерліктен келіп түсетін та-

263

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

быс жиырма бес пайызға азайғаны жиі айтылып жүр).

Ферманың қазіргі сатып алу қабілеті 1930 жылдардан

бергі ең төменгі деңгейде. Сонымен қатар экономика

саласындағы фермер позициясының біршама төмен-

деуіне байланысты, Американың ауыл-аймақтарында-

ғы фермерлер мен фермерлік кәсіппен айналыспай-

тындардың арасында орасан әлеуметтік кикілжің орын

алуда. Бұрынғыдай емес, қазір ауыл шаруашылығы

департаментінде еңбек ететін қызметкерлер саны

артқан, әрине, олар бірнеше ғана фермерлерге қыз-

мет көрсетеді. Әрине, артық қалдықтың көлемі ортақ

келісім жүргізу үшін негіз бола алады. Бұл көлем алты

немесе жеті есеге көбейтілген, қазір оның құны шама-

мен жеті миллиард долларды құрайды. Осыдан кейін,

әрине, азық-түлік дүкенінде жұмсайтын фермердің

долларға шаққандағы үлесі отыз сегіз центке дейін тө-

мендеп кеткен.

МУЗЫКА: БАСТАЛАДЫ ЖӘНЕ ЖАЛҒАСАДЫ.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: МІНЕ, МӘСЕЛЕ ҚАЙДА ЖАТЫР.

МУЗЫКА: ҚАРАУЫТУ.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: БҰЛ МӘСЕЛЕНІҢ ШЕШІМІ БҰЛЫҢҒЫР. ФЕРМЕРЛІК

ТАБЫСҚА ҚАТЫСТЫ ДИЛЕММА ТЕК ФЕРМЕРЛЕРДІ

ҒАНА ЕМЕС, СОНЫМЕН ҚАТАР БҰЛ КӘСІПКЕ ҚАТЫСЫ

БАРЛАРДЫ, АТАП АЙТСАҚ, САЯСАТКЕРЛЕРДІ, ШЕНЕУ-

НІКТЕРДІ ЖӘНЕ САЛЫҚ ТӨЛЕУШІЛЕРДІ ДЕ ТЫҒЫРЫҚ-

ҚА ТІРЕУДЕ.

АМЕРИКА ҚОҒАМЫНЫҢ МҮШЕСІ РЕТІНДЕ ФЕРМЕР

ҚАНДАЙ ДҮНИЕГЕ ЛАЙЫҚТЫ? СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА

УНИВЕРСИТЕТІ ӘЛЕУМЕТТАНУ ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ ПРО-

ФЕССОРЫ С.Х. ХОББС БЫЛАЙ ДЕЙДІ:

ХОББС: ТАСПА #5, МОНТАЖ 1: «ТУЫНДАҒАН МӘСЕЛЕНІҢ БІРІ...

ТАБЫС МӨЛШЕРІНЕ ЛАЙЫҚТЫ-АҚ».

(Туындаған мәселенің бірі – өмір сүруге жеткілікті,

басқа топтармен салыстырмалы деңгейдегі табыс

көзін сақтау. Бұл фермерлердің басқа топпен бірдей

табыс көзіне лайықты екендігін білдірмейді. Дегенмен

фермер, расымен де, Американың экономикалық

жүйесінде жайлы өмір сүруге жағдай жасайтын табыс

мөлшеріне лайықты-ақ).

6-ТАРАУ

264

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: БІЗДІКІ СЕКІЛДІ ҮКІМЕТ ТАРАПЫНАН РЕТТЕЛЕТІН,

ҚОРҒАЛАТЫН ЖӘНЕ ЖАРТЫЛАЙ СУБСИДИЯЛЫ ЭКО-

НОМИКАДА ФЕРМЕР АУҚЫМДЫ ДЕҢГЕЙДЕ ҚОЛДАУҒА

ЗӘРУ. МҰНДАҒЫ ТЫҒЫРЫҚТАН АЛЫП ШЫҒАР ЖОЛ –

ФЕРМЕРГЕ ӨЗІ ӨСІРІП-ӨНДІРЕТІН ӨМІРЛІК МАҢЫЗЫ

БАР ӨНІМНЕН КЕЛІП ТҮСЕТІН ЖЕТКІЛІКТІ ТАБЫС МӨЛ-

ШЕРІН ҰСЫНАТЫН ЖАҢА ТӘСІЛДЕРДІ ОЙЛАП ШЫҒА-

РУ.

СМИТ: ТАСПА #1, МОНТАЖ 1. «ӨМІРІМНІҢ ҚАЛҒАН... ТАПТЫР-

МАС ОРЫН».

(Өмірімнің қалған бөлігін осы жерде өткізгім келеді,

себебі мен табиғатпен етене жақындықты, жермен

үйлесімді және Құдайдың осы жерге берген нығметін

сеземін, сол себепті, бұл–өмір сүруге де, жұмыс істеу-

ге де таптырмас орын).

МУЗЫКА: БАСТАЛАДЫ, ҮДЕЙДІ, ТОҚТАЙДЫ, БАППЕН ЖАЛҒАСА-

ДЫ.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: СІЗДЕР «ПЬЕМОНТ, СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА ФЕРМАСЫ

ЖӘНЕ САЯСАТ» БАҒДАРЛАМАСЫН ТЫҢДАДЫҢЫЗДАР.

БҰЛ БАҒДАРЛАМАНЫ СОЛТҮСТІК КАРОЛИНА УНИВЕР-

СИТЕТІ РАДИО, ТЕЛЕВИЗИЯ ЖӘНЕ КИНЕМАТОГРАФИЯ

ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ РАДИО ПРОДАКШН СЫНЫБЫНДА

ОҚИТЫН СТУДЕНТ ӘЗІРЛЕГЕН.

БАҒДАРЛАМАНЫҢ ШЫҒУЫНА ҚАТЫСҚАНДАР:

БАД КАРТЕР, ЙОШИ ЧИНЕН, ЖИМ КЛАРК, УИЛЬЯМ

ГАЙ, РОЖЕР КУНС, ЖОН МУР, АНИТА РОУЗФИЛД,

АЛЕКС УОРРЕН, ЭНН УИЛЬЯМС, ИНЖЕНЕР СТИВ

СИЛЬВЕРСТАЙН ЖӘНЕ БАҒДАРЛАМАНЫ ЖҮРГІЗУШІ

УЭЙН АПЧЕРЧ.

МУЗЫКА: КАДРДА ЖӘНЕ КАДРДАН ТЫС.

Құрылым

Эдвард Марроудың «Майкл Фармерді кім өлтірді?» (Who Killed Michael Farmer?)

атты туындысы теле-радиодан таратылған классикалық деректі фильмдердің бірі

болды. Бұл қазіргі таңда деректі фильмді ілуде біреу таратып жүрген радиоға ар-

налғанымен, мұндағы тәсілдер мен әдістер видеоқалыптағы деректі фильмдерге

де әсер етпей қоймады. Бұл туындыны қазіргі заманның деректі фильміне керек-

ті жазу тәсілінің моделі ретінде қолдануға болады. Төменде «Майкл Фармер» де-

ректі фильмінің бірқатар негізгі құрылымдық элементтері ұсынылған, бұларды

видеомен қатар, радиоға да қолдануға болады:

265

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

■ Таспаға түскен қаптаған материалдың арасынан бірқатар қысқа мәлімдемелерді

мұқият таңдап алыңыз. Сосын аудиторияның көңілін бірден баурау үшін,

бағдарламаның не жайында екендігін салған жерден және нақты көрсету үшін

әлгі мәлімдемелерді ортаға салыңыз. Бағдарлама тизерінің қатал табиғаты, яғни

фильмді кіріспесіз, музыкасыз, тек қана мәлімдемелермен бастау оның ашылуына

айтарлықтай күш береді. Деректі фильмде ұстанған тәсілді аудиторияға басынан

бастап-ақ білдіртуге тырысыңыз. «Майкл Фармерді кім өлтірді?» фильмін

баяндаушы былай дейді: «Алайда мұнда айтылар сөз көп. Мұнда көп дүние

қамтылды... бұл қылмыстың тамыры сонау тереңде жатыр». Мұнда оқиға мен

адамдардың тереңінен зерттелетіні, мәселенің ұсынылатыны және шешімдер

бойынша шаралар қарастырылатыны айдан анық.

■ Шиеленіспен емінту – деректі фильмнің тұздығы. Шиеленіс алда не болатынын

зарыға күттіруі емес. Деректі фильм фактіге негізделетіндіктен, көп жағдайда әрі

қарай не болатынын алдын ала біліп отырамыз. Шиеленісті фактіге негізделген

оқиға қайта баяндалса да, мотивтерді зерттеуден, бағдарламаға қатысқан

адамдардың сезімдері мен көзқарастарынан табуға болады.

■ Деректі фильмді жасаушылар кинематография тарихының бастауында тұрған

Д.В. Гриффиттің тәсілдерімен таныс болуы керек. Видеода қолдануға болатын

маңызды бір тәсіл – динамикалық монтаж: уақыты және әрекеті жағынан

параллельді бағытта орналасқан екі немесе одан да көп параметрлер, немесе

екіден де көп адам, немесе адамдардан құралған топтарды алуан түрлі өткелмен

ұсыну.

■ Алуан түрлі физикалық және эмоциялық көзқарастар дәлме-дәл пьеса жазғандай,

шарықтау шегіне жетпейінше үдемелі драмалық тәртіп бойынша ұсынылады. Бұл

элементтердің барлығы бір-біріне қатыстырылып, бір-бірін толықтырып, сосын

бір заматта шиеленісті шарықтау шегіне жеткізуге тиіс. Көрермен түсірілімге

ілесіп отырса игі, мүмкін, оқиға немесе түсірілім көркем ойдан құрастырылса да

шынайы сезінуі керек.

■ Сценарий оқиғаның мән-мағынасын ашып айтуды аяқтауға жақын қалған кезде

келте қайырып, құдды деректі фильм діттеген межесіне жеткендей тоқтата

салмаңыз. Сценарий сұхбаттар және баяндаулар «кім, не, қашан және қайда»

деген сұрақтардан да артық ақпарат барлығын тұспалдауға тиіс. Мәселенің

мән-жайын тарқату үшін сценарийді мотивацияны зерттеуден бастауға болады.

■ Сценарийде «неліктен» сұрағына көшкенде негізгі қатысушылармен шектелмей,

мәселенің жілігін шағатын сарапшыларды қосуға болады.

■ Мүмкін болған жерге қолданысқа енгізілген шешімдерді ұсынумен қатар,

сценарийде алда қолданылатын шешімді де қосуға болады.

БИОГРАФИЯ

Биография – көрермен назарына жиі ұсынылатын деректі фильм/очерк түрі.

Мұндай хабарды «құрамалы деректі фильм» деп атап жүр. Нат Сегалофф A&E

кабельдік арнасына тиесілі Биография бағдарламасының авторы әрі продюсері

болған. Сегалофф бұл форматқа негізделген жазу мен продакшн процестерін

сипаттады:

6-ТАРАУ

266

Роберт Флаэрти мен Жон Гриерсонның қаз-қалпындағы деректі

фильмдеріне қарағанда, құрама деректі фильм шынайылыққа құрылмайды,

ойын-сауық сипатта шығады, тіпті өңделеді. Мұндағы тәртіп – резонанс

тудыратын баяндаудан һәм сұхбаттан тұратын, қолда бар материалмен

фильмді түгелдей құрастырып шығу шарт. Құрама деректі фильм құрғақ,

қызба немесе ойын-сауық сипатта болуы мүмкін, дегенмен бәріне ортақ

бір нәрсе бар: егер әлдебіреу киноны бірінші бастап түсірмесе, басқалары

жарыққа шықпас та еді.

Шын мәнінде, құрама деректі фильмнің продюсері басқа біреулердің

кадрларына қарық болады, бірақ мұнда жаңа сүрлеу табу маңызды. Шектеулі

форматты ұстанатын Биографияда креативке кеңістік молынан беріледі:

1) репортажды қатаң сипаттағы хронология бойынша сипаттаңыз;

2) сондай-ақ мұны өткен шақта баяндағаныңыз жөн (тіпті субъект тірі

болса да, бірақ орашолақтау әрі ыңғайсыз көрінуі мүмкін);

3) субъект әлі тірі болса да, оған қатысты репортажды, негізінен, өзге

адамдар баяндасын («Мұның жеке «Автобиография» емес, «Биография»

екенін ұмытпаған абзал»).

Стэн Лидің бақытына қарай: ComiX-MAN (X-Men телевизиялық

шоуының танымалдығынан пайда көруге бағытталған желі атауы), Стэн

өмір сүруге сондай құштар болды және біз Marvel Comics-тің барынша

қолдауына ие болдық, нәтижесінде туындылар, кейіпкерлер, фильмдер

және персоналды көруге сирек ұсынылатын қолжетімділік бізге бұйырды.

Дегенмен мұның барлығы кабельдік телевизия бюджетінің шектеуіне тәуелді

(шамамен бюджеттің төрттен бір бөлігі). Зерттеу жүргізу, брондау, түсірілім

жасау және бір сағаттық шоуды өңдеу күрделілігі (жарнаманы қоспағандағы

негізгі уақыты – 43:30) бюджетке кәдімгідей салмақ салады.

Бұл жаттығуды «16 аптаны алатын сегіз апталық шоу» деп сипаттағанды

жөн көремін. Әр профильде 8–12 сұхбат, 5 минуттан 7 минутқа дейін

жалғасатын лицензияланған материалдар (фильмдердің клиптері,

музыкалық видеолар және тағы басқа материалдар) және 100 бен 200-дің

арасындағы суреттер немесе көмекші таспа қорын («B-Roll» деп аталады)

қамтиды. Әдетте сұхбаттар қонақүй бөлмелерінде немесе жеке үйлердің

ішінде өткізіледі. Продюсер сұрақ қойып отырады, дегенмен бұл сауалдың

тақырыбы өз бетінше жауаптар беруге бағытталған, осылайша продюсер

сол жауаптар ішінен іліп сұрақ қоя алады.

Бұл процестің негізгі мақсаты – естеліктердің арасынан иланымды

баяндауды «тоқып» шығару. Кейде субъектіге негізделген әңгімелер адам

өмірінің «сюжетін» сипаттайды, басқа кездері екі, үш немесе тіпті төрт адам

бір оқиға төңірегінде бірнеше түрлі нұсқаларды ұсынып жатады. Продюсер

мен редактор тұтас бір оқиға сипатталғандай бұлардың басын мықтап

біріктіруі қажет.

Бір-бірімен байланысқан бұл баяндаудың әсері күнделікті айтылып

жүрген оқиғаның өзін жандандырып жібереді, егер мұнда жақсы шыққан

қызықты сәт/шарықтау шек қамтылса болғаны. Баяндаушының кадрдан тыс

мәтіні арада қалып қалған бос орындарды толтырады.

267

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Тележурналдар әдетте продюсерге сыртта түсірілім жасатып, кейін

ол түсірілімдерді редакторға аяқтауға итермелейді. Ал Биография

сипатталатын шоуларда продюсерді басынан бастап микстеуге дейін бір

оқиғаның «етегінен» ұстауға мәжбүр қылады. Бұл қаржы жағынан тиімді

емес (жылына төрт реттен көп жасай алатын ешбір адамды білмеймін),

дегенмен мұның өте қанағаттанарлық туынды болуы бек мүмкін.

Мұндағы айырмашылық – түсірілім орнында ғана. A&E көзі ашық,

көкірегі ояу арна мен мұндағылар көрерменнің кеңкелес емес екендігін

мойындайды. Бәрінен бұрын, егер шоу, расымен де, қиын жағдайда тап

болған шынайы адамдар туралы болса, күрмеуі қиын әлеуметтік және саяси

мәселелерді жеке адам оқиғасының шеңберінде көпшілікке бағыттауы

мүмкін-ақ.

Деректі фильм жалықтырғыш деп есептелінетін қазіргідей кезеңде A&E

желісінің қолында, расымен де, «қопармалы» телевизия өнімін жасау және

көрсетудің кілті бар. Мұның таралып кетуіне жол бермеңіз.

Жан-жақтан барлық пікірді жинап және оларды тұтас бір дүние етіп бірікті-

ру зерттелгелі тұрған тұлғаның толық бейнесін жасақтайды. Сегалофф Стэн Ли-

дің өмірбаяны туралы жасаған өзінің бағдарламасында бір үлгі көрсетті. The ComiX-

MAN: Стэн Ли мен оның әйелі Жоан Лидің қалай кездескендері туралы баян-

дауды қамтитын бағдарлама. Сегалоффтың айтуынша, өңделмеген сценарийден

алынған төмендегі үзінділер «өңдеу жұмысының көмегімен бірдей оқиғаның екі

бөлек естеліктері тұтастай бір оқиғаның пайда болуына қалай алып келгендігін

көрсетеді... әрине, біз сұхбат жасау кезінде мұны жоспарлап аламыз, дегенмен

жоспарсыз-ақ, бұл үнемі өз жемісін береді (егер әңгімелеушілер бірдей оқиға

туралы алуан түрлі естеліктер айтпаса)». [Стэн Ли өзінің комикстеріндегі кейіп-

керлердің бірі – «Өрмекші адам» (Spider-Man) блокбастер фильміне продюсерлік

етті].

Стэн Лидің өңделмеген транскрипт/стенограммасы. НС [СҰХБАТ АЛУШЫ Нат

Сегалофф]:

Өміріңізде сізге рух берген адам жайында сұрағым келіп отыр, әрине, әңгіме

Жоан жөнінде. Білуімше, сіздердің бас құрауларыңыз аңызға бергісіз.

Жоанды кездестіргенге дейінгі қиялыңыздағы адам, дәл соның өзі ме еді?

СЛ [Стэн Ли]:

«Былай ғой, әйеліммен қалай жолыққанымның өзі бір қызық. Білесіз бе,

мен кішкене кезімнен карикатура салумен айналыстым, шағын суреттер

де салдым. Сурет салуға икемі бар жан, бәлкім, сіз де қыздардың суретін

салғанды ұнатарсыз, өзіңіз идеал тұтқан арудың бет әлпетін салған

шығарсыз. Мен де үнемі бірдей қыздың бет әлпетін салып жүрдім, үлкен

мөлдір көз және қыр мұрын, әдеміше келген ерін. Бұл бет әлпетті барымды

салып, бақанымды таянып әбден жақсы етіп салуға тырысып-бақтым.

Күндердің бір күнінде досым маған бейтаныс қызбен кездесу әзірлеп

қойғанын айтты, ол қалпақ сататын шоу-румда модель боп қызмет етеді екен.

Сол уақытта ең әдемі қыздар қалпақты көпшілікке таныстыратын модельдер

еді, себебі жарнама суретіне қалпақты арулардың тек бет әлпеті түсетін.

6-ТАРАУ

268

Кездесетін қыз модель деген соң, бұл мені қызықтырып әкетті. Содан айтқан

жерге жетіп бардым. Есікті Жоан ашты, алайда менімен кездесуге тиіс басқа

қыз болатын. Жоан бас модель еді, мен барғанда жалғыз екен. Есікті ашқан

ағылшын қызының: «Сізге қалай көмектессем болады?» – деген ағылшынша

акценті бірден баурап алды. Мен оған бір қарадым да, өмір бойы суреттеп

жүргенім соның келбеті екендігін түсіндім. Сосын «мен сені жақсы көремін»

дегендей әлдеқайдағы бір ақымақтың сөзін айттым-ау деймін, қалай

болғанда да мен оны осылай кезіктіргенмін. Сөйтіп, әу баста жоспарланған

басқа қызбен емес, Жоанмен қыз бен жігіт ретінде кездесе бастадым».

* * *

Жоан Лимен сұхбат

НС: Қалпақтарды таныстырушы модель болып жұмыс істеп жүрген кезіңіздегі

Стэнмен алғашқы кездесуіңіз классикалық шығарма десе де болады, сол

хикаяны өз ауызыңыздан естігім кеп отыр. Меніңше, сіз онымен кездесуді

күтпегенсіз.

ЖЛ [Жоан Ли]:

Жоқ, тіпті де күткенім жоқ. Негізі, Рождество мерекесін тойлап жатқанбыз.

Рождество думаны еді, қатарымызда кішкене бойлы Бетти Сью есімді

қыз болатын, өзі аққұба келген өте әдемі қыз. Стэн сол қызбен кездесуге

бармаққа бекінген. Бәрі де әлі есімде. Ол есікке жақындады (күлімсіреп)

және иығына плащын жамылып алған. Шарф не галстук іспеттес бірдеңені

мойнына сәндеп таққан. Қоңырауды қақты. Ашуды өтінді.

«Латам қалпақтары» деп аталатын дүкен Бесінші авенюдегі адамға лық

толы 37-көшеде орналасқан болатын (бұрмалап). Есік қағылды, аштым,

сосын амандастым. Ол да амандасты да: «Мен саған құлай ғашық болудың

сәл-ақ алдында тұрмын», – деді-ау деймін. Уысымнан шығарып алмауым

керек, осы адамның дәл өзі деп ойладым. Ол кезде сұмдық шолжаң едім

ғой. Сөйтіп, ішке енді, әңгімелестік. Жаңылыспасам, сол кеште Бетти Сьюді

өзімен бірге алып кетті-ау деймін. Бар болғаны – осы. Кейін бір аптадан

кейін ғой деймін, өзі хабарласты... екеуміз бірге түстендік және сол уақытта

ол өзінің жазушы екенін айтты. Білем, қолында портфелі болатын. «Сонымен

не жайында жазасыз?» – дегенім есімде. Таң-тамаша уақыт еді. Сондай

романтика. Ғажап еді, сол кездер. Біз екеуміз сондай жас болдық дегенім

ғой. «Мен жазу жазамын, комикстердің редакторымын», – деді. Мен болсам:

«О, комикстер, бізде Англияда комикстер жоқ, біз ондай дүниелерді оқыған

емеспіз», – дедім. Кейін мені баурап алу үшін қолынан келгеннің барлығын

жасады (обалы не керек!). Өмірімдегі бұрын-соңды кезіктірген ең керемет

адам екенін түсіндім. Солай болды. Шынымды айтайын, оны мүлде жібере

алмайтынымды түсіндім. Сегіз аптадай қыз бен жігіт ретінде жүрдік те, сосын

Рино қаласына барып, отау құрдық. Міне, осылай.

Нат Сегалоффтың келісімі бойынша пайдаланылды.

269

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Сегалофф сипаттаған тәсілдердің қалай жүзеге асқандығын көрсету мақса-

тында бағдарламаның I және V актілерінен үзінді берілді.

«Стэн Ли: The ComiX-MAN!»

КІРІСПЕ – ЖҮРГІЗУШІ СТУДИЯДА

Сәлем. Студияда – мен (Питер Грейвс) (Жек Перкинс) және «Биография»

бағдарламасына қош келдіңіздер. «Өрмекші адам» (Spider-Man), «Халк» (The

Incredible Hulk) және «Икс адамдар» (X-Men) фильмдеріне ортақ қандай дүние

бар? Егер сіз «комикс кейіпкерлері» десеңіз, дұрыс тапқансыз. Ал егер «Стэн

Ли» десеңіз, сізде оның шығармалары толы бір шкаф дүние болуы ықтимал.

Стэн Ли – Marvel комикстерінің ерекше танымалдығының көлеңкесіндегі тұл-

ға. Ол комикстерді қайта тірілтті және оның жеке өмірінің хикаясы өзі құрас-

тырып шығарған кез келген классикалық кейіпкердің өмірі секілді адам айтса

сенбейтін оқиғаларға толы болды.

ҚАРАУЫТУДАН ШЫҒУ.

БІРІНШІ АКТ

ҚАРАУЫТУ Клип: «Өрмекші адам» (Spider-Man, анимациялық)

МИКС:

Симмонс (3)

04:06:54

ЖИН СИММОНС

Өрмекші адам, Халк – әлем бойынша бұл есімдерді біл-

мейтін ешбір мемлекет жоқ.

Тағы бір таңғаларлық жайт

Клип: «Халк» (The Incredible Hulk)

Ферриньо (1)

00:08:12

КЕСУ:

КЕСУ: МИКС:

ЛУ ФЕРРИНЬО

Стэнді кезіктіріп қалсам болғаны – Marvel комикс

кейіпкерлерінен жер бетіндегі жалғыз тірі қалған қа-

һарман секілді көрінетін.

Клип: «Фантастикалық төрттік» (The Fantastic Four)

Жон Семпер 01:48:54

6-ТАРАУ

270

КЕСУ: МИКС:

ЖОН СЕМПЕР

Ойлап көріңіз, бұл адам кейіпкерлер мен атақты аңыздың негізін қалауға

бірнеше ғана жыл жұмсады, нәтижесінде мұның бұл ісі соңғы отыз жыл бойы

жалғасып келеді.

КЕСУ:

Тіпті таңғаларлық жайт

Клип: «Икс адамдар» (X-Men)

Риттер (2)

02:26:14

ЖОН РИТТЕР

КЕСУ: МИКС:

Стэн Ли туралы бірер ақпарат: туындыларын тамаша-

лап отырғаныңызда оның жалықтырып жіберетін си-

патта көрінгісі келмейтінін әрі сіздің де ішіңізді пыстыр-

ғысы келмейтінін және, сәйкесінше, барлығын тыңнан

тартып, әрі еліктіріп әкететіндей құрастыратынын сез-

діңіз. Музыка геральдикалық Вагнерлік күйлерге ауы-

сады.

Стэннің хикаясы төмендегі баяндау тәсілін сипатталған комикстер панелінде

жалғасын табады.

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

ИРИСТІК ДИАФРАГМА ҚОЛДАНУ:

Стэнли Мартин Либер – жазушы-редактор. Көзі көруден қалған бастығы оның

арманын тұсаулайды. Соңыра таман, ойына бір түнде бәрінің алды-артын

орайтын бір қызық идея келеді. Тұрақты жұмысын тастап, өзінің шығармашы-

лық қуатын ортаға салды. Киноиндустрияда төңкеріс жасап, нәтижесінде –

Стэн Ли: The ComiX-MAN шықты.

ТҮЙІНДЕУ:

Комикс мұқабасын көрсету үшін жабылады: Жон Роми-

таның Өрмекші адам кейіпіндегі Стэн Лиді суреттеген

карикатурасы. Негізгі титрді кадрға МАТАСТЫРАМЫЗ:

Стэн Ли: The ComiX-MAN!

Музыка джаз бағытындағы мақамға ауысады.

ИРИСТІК ДИАФРАГМА ҚОЛДАНУ:

Комикс мұқабаларынан құралған үлкен коллажды вертикалды панорамада

көрсету.

271

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Стэн Лидің өмірі, расымен де, екі хикаядан құралған және бұл хикаяның басы

Стэн Лиден емес, комикстерден басталады.

* * *

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Стэн Ли. Ол Манхэттеннің жоғарғы ауданында дүниеге келген – Стэнли

Мартин Либер. Ата-анасы – Жек пен Силия Либер. Өз қатарынан артық

туған ол сабақтан жиі қалатын. Сөйтсе де, ол Нью-Йорк Геральд Трибь-

юн басылымы ұйымдастырған эссе жазу сайысында үш апта қатарынан

ешкімге дес бермей, жеңімпаз атанды. Комикстерді жастанып тұрып

оқитын өзінің құрдастарына қарағанда, жас Стэн Эдгар Райс Берроуз,

Марк Твен, Артур Конан Дойл және тағы басқа көптеген жазушылардың

кітаптарын оқығанды құп санады. Сондай-ақ кино көргенді жаны сүйе-

тін және өзінің бос уақытында жергілікті театрға барып, ол жердегі қо-

йылымдар мен шытырман оқиғаларды бойына сіңіріп өсті.

Кинодағы баскесерлер, соңына түсу және тағы басқаны қамтыған ЭПИЗОД-

ТАР.

* * *

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН): орта мектепті тамамдаған соң,

Стэн басыбайлы жұмыс іздейді. Сол уақытта оның алыс туысқаны, жур-

нал баспагері Мартин Гудманға өз иелігіндегі компаниялардың бірі

Timely Comics-ке көмекші керек етеді. Стэн Манхэттендегі Timely Comics-

тің аядай кеңсесіне жұмысқа келгенде редактор Жо Саймон мен арт-

директор Жек Кирби «Капитан Американы» (Captain America) жарыққа

шығарып, ізінше қызметтерінен кеткелі жатқан болатын.

Стэннің суреті, NYC кинотаспасы және суреттер

ЭВАНЬЕ (02:09:00)

[Ах] жұмыста туындаған он шақты мәселені талқылаған соң, екеуі қар-

жылық дауға бола жұмыстан шығып кетті, осы индустрияда басқа бұлақ-

тың көзі ашылды. Аяқсыз қалған істі жалғауға Стэн Ли жұмылдырылды

[өңдеу].

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Стэннің шимай-шатпақ комикстерін назарына да ілмеген Гудман 18

жастағы бозбалаға еркіндік береді. Бұл ықтиярлы шешім көп ұзамай

тұтастай индустрияны түбегейлі өзгертеді: Стэн Ли және комикстер та-

рихы – екеуі егіз ұғым.

ЭВАНЬЕ (02:09:15)

Меніңше, Стэннің туындысы алғаш рет «Капитан Американың» үшінші

шығарылымында жарияланды. Бұл оның «Капитан Америка» туралы жа-

зылған шағын мәтіні болды. Мұнда автордың аты-жөні көрсетілді, бұл

6-ТАРАУ

272

мәтін комикстерде аты-жөні көрсетілген алғашқылардың бірі болды.

СОҒЫС КАДРЛАРЫ – алғашқы әскери дайындыққа жаңадан шақырылғандар.

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Екінші дүниежүзілік соғыс комикстердің Алтын ғасырына тоқтам салды

және әскер қатарына шақыртылған Стэн Лидің мансабын жалғастыруы-

на күмән туғызды. Оған «драматург» деген ерекше сипаттама жазып,

Штаттар ішіндегі бір әскери бөлімге жөнелтті.

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Соғыс аяқталған соң, Стэн комикстерді жазу-өңдеу ісіне қайта оралды,

осылайша ол тұтастай индустрияны қайта түлетті.

ЭВАНЬЕ (08:03:04)

Marvel Comics, Timely Comics не болмаса Atlas Comics-тердің жұмыс істеу

тәсілі: басқа адамдардың сатылымға қойған немесе нарықты ойран қыл-

ған нендей нәрсесі бар екендігін анықтау. Ұқсатып жасалған комикстің

жасанды нұсқаларын жоюға тырысыңыз.

СТЭН (04:49:10)

Біз соғыс, романтика, юмор, қорқыныш, құбыжыққа қатысты хикаялар,

жануарлар туралы сәл көңілді және анимациялық комикстер жасап шы-

ғардық. Қазіргі таңда қандай үрдіс басым болғанымен, қолымыздан

келгені сол болды.

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Онымен қоса, бұл ешбір мәртебе-мерейді қажет етпейтін индустрия еді.

ЭЛИССОН (05:08:30)

Комикстер шыға бастағанда, ол балалардың ермегі деп есептелді. Халық

өнеріне қалай қараса, комикстерге де теріс көзқарас танытты. Мейлі, ол

Кейуана Мозестің картинасы болсын, болмаса құпияға толы хикаялар

болсын, бұлардың барлығы бірыңғай Американың конструкциясы. Мұн-

да тек беске жуық Америка халқына тән шынайы ұлттық өнер бар және

комикс солардың бірі.

СТЭН (04:55:15)

Сол күндері комикстің бағасына ешкім жете алмады. Есімде, сауық кеш-

теріне барған кезімізде, адамдар менің қасыма жақындап: «Немен ай-

налысасыз?» –деп сұрайтын. «О, мен – жазушымын»,– деп айтып алып,

жалт бұрылып кете беруді жаратпаймын. Әйтсе де әлдекім қыр соңым-

нан қалмай: «Қандай дүние жазасыз?» – деп сұрайтын еді. Жастардың

жанына жақын хикая. Әрірек саяқ кетейін десем де ілесіп жүретін еді.

«Хикаяның қандай түрін жазасыз? Журналдағы хикаялар. Солай ма, қай

журнал?» Ақыр аяғында, комикстер әзірлеумен шұғылданатынымды ай-

туға мәжбүрмін, сосын мені түрлі сауалдармен төмпештеген әлгі кісі: «Е-

е, түсінікті», – деп теріс бұрылып, әңгімемді аяқсыз қалдырып кетуші еді.

273

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Сондай сауықкештерде Стэнмен кездескен бір адам ғана теріс айналған

емес. Ол – актриса-жазушы Жоан Клейтон Букок. Оларды бір сауықкеші

кездейсоқ тоғыстырды, тағдыр қосты.

СТЭН (04:49:41)

Былай ғой, жан жарыммен қалай жолыққанымның өзі бір жыр. Бала кү-

німнен карикатура салумен айналыстым, азын-аулақ сурет те салдым.

Сурет салуға икемі бар жан, бәлкім, сіз де қыздардың суретін салған-

ды ұнатарсыз, өзіңіз идеал тұтқан арудың бет әлпетін салған шығарсыз.

Мен де бір-бірінің аузына түкіріп қойғандай, бірдей қыздың келбетін са-

лушы едім...

ЖОАН (05:44:35)

Осы сәт есімнен кетпейді, ол есікке жақындады және иығына плащын

жамылып алған.

СТЭН (04:50:35)

Есікті Жоан ашты. Менімен кездесуге тиіс басқа қыз болатын. Жоан бас

модель болатын, мен барғанда жалғыз екен. Өмір бойы суреттеп жүрге-

нім Жоанның келбеті екендігін түсіндім. Сосын мен...

ЖОАН (05:44:58)

Амандастым. Ол да маған амандасты да: «Мен саған құлай ғашық болу-

дың сәл-ақ алдында тұрмын», – деді.

СТЭН (04:50:48)

Мен оған бір қарағаннан-ақ ғұмыр бойы суреттеп жүргенім соның

кескін-келбеті екенін түсіндім. Сосын «мен сені жақсы көремін» де-

гендей, әлдебір ақымақтың сөзін айттым-ау деймін

ЖОАН (05:45:10)

«Уысымнан шығарып алмауым керек адамның дәл өзі» деп ойладым.

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Жоан мен Стэн Рождество қарсаңында үйленді.

Музыкалық өткел: Стэн ComiCon-да автограф беруде.

БАЯНДАУШЫ (КАДРДАН ТЫС МӘТІН):

Бүгіндері күш-қауқары сарқыла қоймаған Стэн Marvel Universe-ті, соның

ішінде өзінің Excelsior деп аталатын жеке лейблін кеңейтуге баса назар

аударуда. Фантазияның беймәлім патшалығы саналатын оның болаша-

ғын кез келген жастағы бала әркез зерттей түседі, комикстердің бетте-

рінен шытырманға толы хикаяларды тауып алады. Иә, ақыр соңында, ол

құрметке бөленді.

6-ТАРАУ

274

СТЮАРТ (06:14:42)

Тың дүниені, әрі-беріден соң өнердің һәм ойын-сауықтың бір түрін

кемеліне келтірген Стэннің күш-жігері құрметке әбден лайық. Бұл ко-

миксті жаратпайтын көптеген адамды райынан қайтарды, комикстің

сапасын бүгінгі деңгейге көтерді.

ЛИБЕР (07:29:50)

***ЖАҢА ТҮРТКІ***

Комикстерді түрлендіру арқылы бұл өнерге жан бітірді. Арасына юмор

қосып, кейіпкерлерді өрбітіп отырды. Айтпақшы, мөлдіретіп жазуын

жазды, өз қолтаңбасын қалдырды, ақыр аяғында, туындыларының тасы

өрге домалады, сол шығармалардан түрлі кейіпкерлер шыға бастады.

ЭЛИССОН (05:29:12)

***ЖАҢА ТҮРТКІ***

Бірге қызмет еткен уақытта (мен де тегін адам еспін) Стэн Ли адал ние-

тінен айныған емес. Мінезі тік. Өтірік айтуды білмейді. Уәдесіне берік

болатын.

АСНЕР (20:17:26)

Қазір ол комикстермен айналыса бастаған кезден, әлдеқайда жас көрі-

неді. Оған сүйсіне қарауға болады. Бір сөзбен айтқанда, сондай сыпайы

адам.

ЖОАН (05:56:17)

Өзі шымыр, жігерлі және дарынды тұлға, әрі Стэн Ли болғаны үшін өзін

бақытты санайды.

СТЭН (21:03:33)

Бала күнімде суретті көп салатынмын, сөйтіп, мұны біраз уақыт бойы ер-

мек қыламын деп шештім. Сурет салудан біршама ысылып, сосын шына-

йы өмірге араласып, қолайыма жағатын жұмыс табамын деген ой бол-

ды. Өмірлік ісіме айналар деп үш ұйықтасам түсіме кірмепті.

Стэн Ли күліп тұрған кадрге микс жасау.

ТҮЙІН СӨЗ: Студияда жүргізуші.

ЖҮРГІЗУШІ

ҚАРАУЫТУДАН ШЫҒУ

Өзінің суперқаһармандары секілді Стэн Ли де жер басып жүрген сүйкім-

ді жан. Холиуд киногерлері тың идеялар іздеу мақсатында оған ерекше

қамқорлық танытады, бұған қоса Marvel-дің еркін ерікті елшісі ретінде

ел ішін аралайды. Табысқа молынан кенелсе де, оның бойында осыдан

отыз жыл бұрын бұл істі қолға алуға итермелеткен оптимизм әлі де бар.

Сонымен қатар ол мұны барлық жастағы өз оқырманына үлестіреді. Қа-

зір «Биография» бағдарламасының келесі кейіпкеріне зер салайық

«Стэн Ли: The ComiX-MAN», продюсері – Нат Сегалофф © A&E телевизия арнасы. Барлық

құқықтары қорғалған. Сегалофф мырзаның келісімі бойынша пайдаланылды.

275

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ШАҒЫН ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ

60 Minutes бағдарламасының жетістігі шағын деректі фильм мен журнал фор-

матындағы шағын очерктің өсуіне себепші болды. Бір сағаттық 60 Minutes бағ-

дарламасы әр сегментке 15–20 минут уақыт береді, алайда Chronicle секілді, бір-

лестірілген жарты сағаттық тележурнал сегменттегі әр сюжетті шамамен 7 ми-

нуттан асырмайды. Автор сценарийді қысқа да нұсқа етіп әзірлеуі қажет, себебі

көптеген шағын деректі фильмдер кешкі уақытта таратылатын жаңалықтар мен

ойын-сауық бағдарламалардың арасында эфирге шығады, сол себепті мұнда жа-

ңалықтар мен ойын-сауық материалдарды үйлестіре білген абзал.

Рон Блау – киногер, телевизия жазушысы әрі продюсер. Толықметражды те-

левизиялық деректі фильмдерге, 4–10 минут арасындағы ондаған шағын деректі

фильмге сценарий жазған. Оның айтуынша, қалыпты деректі фильм мен шағын

деректі фильм, шын мәнінде, бірдей, тек мұнда айдан анық бір айырмашылық

бар: ұзаққа жалғасатын бағдарламада ақпаратты ұсыну және идеяны кеңінен өр-

бітуге мол уақыт бар.

Шағын деректі фильм авторларының көпшілігі бірдей хронологиялық про-

цесс бойынша жұмыс істейді. Ең әуелі, кез келген дереккөзден алуға болатын та-

қырыпты не сюжетті таңдау керек, мұндағы дереккөз деп: атқарушы продюсер,

өрістік продюсер, газет мақалалары, тіпті болмаса фрилансер сценарист-продю-

серді айтуға болады. Тақырып анықталған соң, автор тиісті зерттеу жұмыстарын

жүргізеді. Бұл зерттеулердің кейбірін кітапханаларда және онлайн түрде жасап,

ал енді бірін оқиға орындары мен сұхбаттардың көмегімен іздеуге болады.

Бастапқы зерттеу жұмыстары жүргізілгеннен кейін қысқаша баяндау пара-

ғына ұқсас нобай әзірленеді. Бұл нобай икемді қалыпта болуға тиіс, себебі автор

сюжетте кімнің не айтатындығын, қандай визуал және аурал материалдардың бо-

латындығын әлі білмейді. Блау нобайдың өте қарапайым құрылым бойынша жа-

сақталуын қолдайды, себебі шағын деректі фильмде күрмеуі қиын дүниені ұсы-

нуға уақыт әрдайым жеткілікті бола бермейді. Ол іздеуге қажетті материалдың

үш негізгі түрі бар екендігін түсіндірді, олар: кадрдан тыс мәтін, түрткі немесе

дәйексөздер, сонымен қатар өзі «дем беруші» деп атайтын визуалды материал-

дар, яғни видео, фильм, артқы фонға кадрлар, түсірілім немесе негізгі сөйлеуші

қатарына жатпайтын адамдар. Сондай-ақ мұнда музыкаға да орын қалдырған

жөн. Соңғы нобай – түсірілімді бастаудың негізі.

Түсірілім жұмыстары аяқталған соң, автор барлық материалға скрининг жа-

сау арқылы ақырғы сценарийді әзірлеу ісіне көше алады. Блаудың айтуынша,

авторлардың көбісі түрткімен және кадрдан тыс мәтінмен құрастырып шыға-

рады. Ол фрагментке дем беруге жол ашу туралы кеңес береді: биді қамтитын

фрагментте ешқандай кадрдан тыс мәтінсіз әлдебіреудің билеп жатқандығын,

сонымен қатар тұрғын үйге қатысты фрагментте айнала мен интерьердің видео-

сын дыбыссыз көрсетуге болады. Соңғы баяндалған тәсіл кей кездері B roll таспа

қорын пайдалану ретінде айтылып жүр. Бұл таспа қоры сұхбат материалын бір

прожекторға орналастыру және сұхбатқа қатысы жоқ визуалды материалдарды

екіншіге немесе B прожекторына орналастыруды қамтитын ескі әдістен пайда

болады.

Деректі фильм авторлары журналистиканың негізгі қағидаларын ұстанады,

атап айтсақ: тақырыпты қатаң сипатта ашудан бастау (бұл туындының мән-ма-

ғынасын аша түседі), бес дәстүрлі сұрақтың жауаптарын бірінің артынан бірін

тездетіп ұсыну, кейін қалған уақытта ұсақ-түйектерін түгендеу. Кейбір авторлар

туындыны кадрдан тыс мәтіндермен құрап, оларды түрткімен және «дем бе-

6-ТАРАУ

276

руші» кадрлармен толтырады. Рон Блау тәсілінің мәні – аудиторияның көңілін

аулап, жүрегін жаулауға жағдай жасайтын назар аударарлық дүниеден бастау,

кейін мұны сырттан алынған материалдармен толықтырып, ең соңында, кадрдан

тыс мәтіндерді қосу.

Белгілі бір бағдарлама топтамасына қажетті көптеген фрагменттерді (кейде

жарты сағаттық шоуға кемі үштен) және оларды жасап шығаруға берілетін шек-

теулі уақытты ескерсек (кей кездері бір сегментке бір аптадан да аз уақыт), сіздің

құзырыңызда не үлкен қызметкер болуы, не барлық ақпараттың нақты екенді-

гіне көз жеткізу үшін қосымша мұқият тексеріп шығуыңыз қажет. Егер уақыт

пен қызметкерге бола тиісті ақпаратты алуға қолыңыз жетіңкіремей қалса, фак-

тілерді сипаттаймын деп еркіндікке салынып кетуден абай болыңыз. Қолыңызда

бар ақпаратқа сүйеніп жазыңыз. Бос орындарды толтыру үшін фактілерді ойдан

құрастырудан қашық болыңыз. Көптеген шағын деректі фильмдер, негізінен,

баспасөз беттерінде жарияланған дүниелерді қайта ұсынады. Мұндай кезде өз

жұмысыңызды жаңа бояумен әрлеуге елігіп кетуіңіз әбден мүмкін. Фактіге не-

гізделген деректі фильм мен ойдан құрастырылған деректі фильм арасының қай

тұсын шекарамен бөлер едіңіз? New York Times сыншысы Жон O’Коннор сәтсіздік-

ке ұрындыратын «деректі драманың дүдәмал икемділігін» анықтап алу керекті-

гін алға тартады. Ойдан құрастырғаныңызды факт деп ұсынушы болмаңыз.

Төменде Рон Блаудың «Вундеркиндтер» (Prodigies) атты шағын деректі

фильміне жазған сценарийлерінің бірінен екі қысқа эпизодтың үзінділері келті-

рілген. Бұл үзінділерде Блаудың жазу тәсілі қандай деңгейде және қалай қолда-

нылғанын анықтаңыз.

ВУНДЕРКИНДТЕР

Кіріспе

ВИДЕО АУДИО

БАЛАЛАР МУЗЫКА: Ойнайды, баппен жалғасады.

Жоштың

балабақшасынан

суреттер көрсету. Жош

кадрда жоқ.

БАЯНДАУШЫ: (КАДРДАН ТЫС МӘТІН). Қазіргі күнге

дейін баланың ақыл-ойын жақыннан дамытар

қуатты: балаға туабітті берілетін құдіретті... және

отбасының ықпалын қарастырып келдік.

Сыртқы көрініс,

балалар кадрда.

Дегенмен кейбір күштер Американың өзі секілді

толағай.

Мұндағы күштер дегеніңіз – кейбір этникалық

топтарға серпін беретін мәдениеттің ықпалы,

қыздар ұлдардан қалыспай топ жарса, сонымен

қатар бірқатар салада бір топтың басқа топтың

алдын орауын білдіретін ықпал.

Америка бейне бір зор балқытпа қазандық

секілді, дегенмен дарын жайына қалып, шекара

сыртындағы мәдени қысым халыққа мейлінше әсер

еткен.

Кіріспенің соңы.

277

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Экстерьер. Вэй-

Цзиннің мектебі.

МУЗЫКА: Рэп музыка ойнайды, үдейді.

Интерьер: дәліз. АРНАЙЫ ЭФФЕКТІ: Табиғи дыбыстар. Музыканы үдету.

БАЯНДАУШЫ: (КАДРДАН ТЫС МӘТІН). Жыл сайын

Westinghouse Science

Talent search оқуда оқ бойы озып жүрген, орта

мектептің бірнеше оқушыларына қатып қалған ешбір

ережесі жоқ, ел ішіндегі ең ауқымды саналатын

шәкіртақыны тағайындайды. Шәкіртақы мөлшері –

20 000 АҚШ долларына дейін! Жуырда бес үздік

жүлде бір этникалық топ өкілдеріне бұйырды.

Математика клубы. АРНАЙЫ ЭФФЕКТІ: Табиғи дыбыстар, ізінше

кадрдан тыс мәтін.

Вэй-Цзин компьютер

алдында отыр.

ВЭЙ-ЦЗИН: Әдетте сынып ішінде не болып

жатқандығын түсініп алуға тырысамын. Көбінесе

барлығын жадымда жаттап аламын.

Тест тапсыратын сынақ күнін әдеттегі күнге

балаймын. Шын мәнінде,тестіні асыға күтемін,

себебі бұл уақытта үй жұмысы аз беріледі.

Ұшатын диск. БАЯНДАУШЫ: (КАДРДАН ТЫС МӘТІН). Мин

династиясы бірінші императорының ұрпағы Вэй-

Цзин бүгінде Гарвард университетінде білім алуға

бекінген.

Вэй-Цзин. ВЭЙ-ЦЗИН: Барлығына өте-өте қызыққұмар әрі

білімқұмар адаммын, сонымен бірге табиғаттың

неге бұлай, неге олай жаратылғанын анықтағанды

жаным сүйеді... осы тұрғыдан еңбексүйгішпін...

Көп дүниеге өте қатты қызығамын. Сонымен қатар

бағымды сынататын сайыстарды тауып алғанды

жақсы көремін. Мысалы, математика пәні бойынша

ұйымдастырылған сайыстардың бәріне қатыстым.

Бенджамин Блум/

Жапон мұрағат

кадрлары/ Америка

мектебі.

БЛУМ: Жапония, Гонконг және өзге мемлекеттерде

тұрып жатқан ата-аналар арасында зерттеу жүргізіп,

олардан: «Балаңыздың мектептегі оқу үлгерімінің

төмендеп кетуін қалайша түсіндірер едіңіз?» – деп

сұрадық. Азиялық ата-аналар: «Бұған баланың оқу-

ға ден қоюдағы қаншалықты күш-жігер жұмсауына

байланысты», – деп жауап қатады. Ал Америка Құ-

рама Штаттарындағы ата-аналардан: «Балаңыз не-

ліктен арифметикадан осал?» – деп сұрағанымызда,

бір ана: «Былай ғой, балам былай тұрсын, өзім де

арифметиканы ешқашан қатырған емеспін», – деп

жауап берді. Олар мұны ата-анадан балаға мирас

ретінде берілетін кемшілік деп түсінеді.

6-ТАРАУ

278

Жапон мұрағат

кадрлары.

БАЯНДАУШЫ: (КАДРДАН ТЫС МӘТІН). Әрине, Азия,

халқы тығыз орналасқан, тұтасып жатқан бір

құрлық. Бұл балалар Токио қаласының тумалары,..

алайда олар Бейжің және Пномпеньнен келген

балалармен бірге тәртіптің ежелгі дәстүрін, оқуға

деген құрмет және білім жетістіктеріне негізделген

мәртебені үйренуде.

Вэй-Цзин. ВЭЙ-ЦЗИН: Мұндағы негізгі фактор ретінде Азия

елдерінің халқы... соның ішінде ата-аналар ұл-

қыздарының жетістікке жетуіне келгенде өте

қатал және талапшыл келеді. Олар балаларынан

айды аспанға шығаратындай үлкен жетістік күтеді.

Меніңше, басты фактор – осы.

Ұшатын диск кадрымен аяқтау.

Вэй-Цзин сегментімен аяқтау.

Эдит тақтада өзінің

досы Карлоспен есеп

шығару үстінде.

АРНАЙЫ ЭФФЕКТІ: Табиғи дыбыс – әңгімелесу – 5

секунд.

Эдит. ЭДИТ: Қателеспесем, орта мектепке бара

бастаған уақыттан басталды-ау деймін. Мектеп

жанында математика тобы болатын және бұрын-

соңды естімеген едім. Бір жерге бара салып,

математикалық есептерді жай қызық не сайыс үшін

шеше салу таптырмас идея болды.

ӘҢГІМЕЛЕУШІ: «Математикалық олимпиада» –

Америка бойынша ең үздік орта мектептің

математиканы жаңғақша шағатын сегіз оқушысын

табуға арналған сайыс. Гарвард студенті Эдит Старр

осы олимпиаданың тарихында жеңіске жеткен

жалғыз қыз. Жалпы, математикамен әйелдердің/

қыздардың шағын бөлігі ғана әуестенеді.

Кейбір салада еңбек ететін қыз-келіншектің саны

неліктен аз? Илья Гуревич екеуміз хабар таратқан

шахмат сайысында 142 ойыншының ішінен тек үш

қызды ғана байқадық. Бізге мұны қалыпты жайт

деп түсіндірді.

Теңсіздікке келгенде гендердің/тұқымдардың

белгілі бір рөл атқаруы әбден мүмкін, мұны

жоққа шығаруды әлі ешкім қолға алған емес. Дей

тұрғанмен, сарапшылардың көбісі мұны мәдени

күштердің әсері дегенді алға тартады.

279

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Рут Фельдман. ФЕЛЬДМАН: Меніңше, тіпті қыздардың өзі

әлдебіреу өмір бойы қамқор болады деген оймен

өсетін секілді. Олардың міндеті – әйел және

ана болу, сондай-ақ біраз уақытқа карьерамен

айналысуы мүмкін болса да, олар қай кез

болмасын ерлерге арқа сүйейді деген оймен өссе

керек. Сондықтан дарынды қыздарға, расымен де,

олардың қолдарынан өз беттерімен шешім жасау

келетіндігін түсіндіре білу маңызды деп білемін.

Олар карьера қуалауды не үйде отыруды немесе

ана атануды таңдай алады. Таңдау өз еркінде. Десе

де бұл таңдау қыз біткенге тегіс жетсе игі.

Эдит аяңдап келеді. БАЯНДАУШЫ: (КАДРДАН ТЫС МӘТІН). Осылайша

Эдит Старрды басқаның жолына шырақ жаға

алатын ерекше мысал ретінде айтуға болады.

Ол өзінің математикамен шұғылдануда табысты

екендігін сезеді, себебі оның тәрбиесі бөлек еді.

Эдит. ЭДИТ: Ата-анам маған дем берді, дегенмен

көңілім қаламаған, аяғым тартпаған нәрсеге

итермелеген емес. Табысқа кенелген кезімде,

олар үнемі шат-шадыман болып, қуанып отыратын.

Жаңылыспасам, олар мені бас қатырғыштар мен

сөздік ойындарды шешуімді қалайтын. Ата-анам

секілді ешбір итерме-қысымсыз, қолыма алған істің

қай-қайсында болсын қанат бітірген ұстаздарым

көп болды.

Фельдман. ӘҢГІМЕЛЕУШІ: Шұғылданатын саласына

қарамастан, ұлдарды басып озған қыздар –

вундеркиндтер деп танылды. Дегенмен бұл

теңсіздік күндердің күнінде көзден бұлбұл ұшуы

мүмкін.

Қыздардың суретімен

аяқтау.

ФЕЛЬДМАН: Қыздардың бойында да ұлдардағыдай

ерекше қабілет барын мойындайтын мәдениетті

қабылдағанда ғана айналаңыздан вундеркинд

қыздарды байқай бастайсыз. Тек айтуға оңай.

Рон Блау және WBZ-TV келісімі бойынша пайдаланылды, Бостон.

Интернет бір-екі минуттан аспайтын шағын деректі фильм мен шағын очеркті

таратудың басты құралына айналды. Жекелей сайттар былай тұрсын, YouTube,

Facebook және өзге «әлеуметтік» алаңға қосылу – кез келген адамға, мейлі, ол кә-

сіби не әуесқой болсын, өзінің креативті өнімдерін көпшілікке жеткізуге жол

ашып берді. Өзіңіз камерамен не iPhone-мен түсірген кейбір үзінділер, солардың

6-ТАРАУ

280

әсері шағын деректі фильмнен немесе очеркіңізден де бәсі биік дүние болуға тиіс

екендігін есте сақтаңыз. Тіпті ең қысқа презентация ұсынғыңыз келгеннің өзінде

де, мұнда туындының басы, ортасы және аяғы болуға тиіс. Жалпы айтқанда, мұн-

да да очерк жасап шығару үшін қолданылатын сапалы жазудың қағидаларын ұс-

тануыңыз керек. Ал тым қысқа уақытқа нені беруге болады? Мұндай тым қысқа

уақыт ішінде оқиғаны сипаттай білудің үлгісімен танысқыңыз келсе, 4-тарауда

ұсынылған 30 секундтық жарнама роликтерінің біразына көз жүгіртіп көріңіз.

ТАР ТҮСІНІК

Очерктер мен деректі фильмдер этникалық және нәсілдік топтарды бағдарла-

ма етіп беруге ерекше бейімді болып келеді. Кейбір сарапшылардың айтуынша,

егер сіз очерк не деректі фильмде ұсынылған белгілі бір топтың қатарына жат-

пасаңыз, сол топ туралы (тіпті өмірдегі жалғыз тілегіңіз сол болса да) нақтырақ,

жүректі қарып өтетін әрі тереңінен толғап дәнеңе де жаза алмайсыз, себебі олар

туралы шынайы мәлімет пен эмоциялық түсінік келте болуы мүмкін.

«Үндіс білімін қорғаушылар» ұйымының директоры және байырғы аме-

рикалықтар туралы теле-радио бағдарламалардың продюсері болған Лорейн

Мисяшек үндіс халқына жатпайтын авторлар «ұсқынсыз жезөкше» және «дүба-

ра» секілді сөздердің адамды қаншалықты төмендететіндігін түсіне бермей жиі

қолданатынына көз жеткізген. Сөйтіп, ол байырғы америкалықтарды кемсітіп,

келемежге айналдыратын фактілер ұсынудың орнына көкезуленіп, көп сөзге

жол беретін, байырғы америкалықтардың әрекетін «жамандыққа» балайтын

(ал, шындығында, сырт көз сыншының бұл әрекеттерді «жақсылыққа» жоруы

мүмкін) қорытындыларды шығарып, мұнысымен тыңдарманға әсер ететін бағ-

дарламаларға да өз алаңдаушылығын білдірді. Мисяшек: «Радио немесе телеви-

зияға сценарий жазумен айналысатын кез келген адам, бұл мәселеден хабардар

болуы қажет», – деп ескертеді. Мұның қасақана жасалуы міндетті емес, алайда

бұл үндістер жайында «стереотипке» негізделген сипатта ойлауға итермелейтін

қоғамымыздағы ортақ шарттың салдарына бола орын алып отыр.

Байырғы америкалықтар туралы қалам тербеп және олар жайында бағдарла-

ма әзірлеп жүрген Томас Кроуфорд та дәл осындай пікірді ұстанады. Кроуфорд

«белгілі бір үндіс қауымы жайлы қалам тербеуге ниетті автор, ең әуелі, оларға

тиесілі тұрақты сөз тіркестер, сөйлем құрылымдары, ойлаудағы бетбұрыстары

және тіл ұстартуымен таныс болуы қажет» деп санайды. «Мұндай ғұмыр жол-

ды сипаттайтын сценарист адамның қызығушылығын арттыру үшін тақырыпты

қатырып қоюы керек», – дейді Кроуфорд. Жанашырлық жазушының жанынан

шығатын, жеке тәжірибесіндегі қасиет болғанын көрсеткен. «Байырғы америка-

лықтар туралы мемлекеттік деңгейде бағдарлама әзірлеуде, тегі үндіс емес ав-

торларға қатаң тыйым салынуы мүмкін. Ал үндіс автор болса, Америка Құрама

Штаттарындағы байырғы америкалықтардың таптырмас өкілі ретінде тұрақты

сөз тіркестері мен көзқарастарды емін-еркін ұсына алады.

Бұл концепцияларды әрбір нәсілдік, этникалық және өзге де арнайы топтарға

қатыстырып қолдануға болады, әсіресе мұны тақырыппен етене таныс болуды

талап ететін деректі фильм не очерк әзірлеу кезінде пайдаланған абзал.

281

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

РЕАЛИТИ БАҒДАРЛАМА

1990 жылдары Америка телевизиясының көкжиегінде «реалити бағдарлама»

атты жаңа формат пайда болды. Америкалық көрерменді шындыққа негізделген

оқиғаларды үйлестіру форматы, сценарийдің әсіре драмалы нұсқалары және тым

стильді бағдарламалар қызықтырады. Сонымен қатар олар жердегі, теңіз не әуе

жарыстарына қатысып, бәсекелестікте жүрген адамдардан бастап, қауіпті жерлер-

де тірі қалудың амалын жасау, күйеуді қолға түсіру, дарындылар сайысы туралы

қалам тербеу, полиция зерттеулері, қауіп-қатерге бас тігіп құтқарып алу, шұғыл

медициналық көмек және сот істеріне дейінгі оқиғалар назарды еріксіз аудартады.

Очерк, деректі фильм және реалити хабарлар бір қарағанда, шынайы оқиға-

ларға қатысы бар болып көрінеді. Демек, бұлар дәстүрлі драма тұрғысынан алып

қарағанда онсыз да ойдан құрастырылмайтын туындылар саналады, әлдебір

оқиға төңірегінде хабар ұсынады. Деректі фильмнің тақырыбы көркем (мысалы,

жазушының шығармаларындағы кейіпкерлерді зерттеу) немесе қаз-қалпында

қалуы мүмкін (сол жазушының жазу техникасын зерттеу). Реалити-шоу ойдан

құрастырылған көркем шығарманың сценарийіне қарағанда, фактіге негіздел-

ген оқиғаны ұсынады не таспаға жазып алады. «Заң және тәртіп» (Law and Order)

және «Қылмыс ошағы» (CSI) бағдарламалары полиция зерттеулерінің шынайы

көрінісі, өмірде орын алған оқиғаларға негізделіп әзірленуі мүмкін, алайда бұ-

лар реалити-шоулар санатына жатпайды. Олар сценарий бойынша жазылған

қойылымдық драмалар. «Жан пида» (Lost) бағдарламасы аралда аман қалудың

амалын қарастыратын адамдар туралы қойылымдық драма болды. «Өлермен»

(Survivor), расымен де, адамдарды аралда не болмаса басқа қиын жағдайда тірі

қалуға тырыстырған реалити-шоу болды. Деректі фильм «Өлермен» секілді те-

левизиялық бағдарлама жасау туралы болуы мүмкін.

Бірқатар сыншылар реалити-шоуды адам қызығушылығына ден қоятын, де-

ректі фильмнің жалғасы деп есептейді. NBC news-тің бұрынғы президенті Ван

Гордон Заугер айтқандай: «Бұл оқиғалар мен ...аудиторияның арасындағы эмо-

циялық байланысты қалыптастырады». Дегенмен кейбір сыншылар реалити-

шоулар шынайылықты сипаттағаннан гөрі, бұрмалайды деп санайды. Оқиғаның

қалай болғанын асыра сілтеп, бар қалпында бермеу ерсі көрінеді. Реалити-шоу-

лардағы кейбір оқиғалардың шынайылықтан жұрдайлығы, актерлер ойнаған

немесе сахналанған түсірілімдері қораш шығады. Басқа сыншылар реалити-

шоулар қалың бұқараны қауіпсіздік, денсаулық сақтау және заң секілді маңызды

кәсіптермен айналысатын адамдардың жұмыстары және өмірлерімен танысты-

рушы, ағартушылық құндылыққа ие деп есептейді. Ал кейбірі реалити-шоулар-

дың бәсекелестік шиеленісі мен түр-тұлғасы келіскен адамдарды ұсынатынды-

ғын ескеріп, мұндай бағдарламаларды тек ойын-сауық сипатынан таниды. Реа-

лити-шоудың ойын-сауық және ағартушылық түрлері кейінірек сипатталады.

Жазу тәсілдері

Ағартушылық сипаттағы «Американша топ модель» (America’s Next Top Model)

бағдарламасының продюсері және авторы Дэниел Ж. Блау «Обалы жоқ телеви-

зия» (Television Without Pity) сайтына берген сұхбатында мұндай типтес реалити-

шоуды жазудың тәсілдерімен бөлісті. Блау және өзге де авторлар модельсымақ-

тарды түсірілім күніне, таңғы асқа, достарымен әңгіме-дүкен құру секілді күнде-

лікті істерге әзірлеп және өздері де кәсіби айналымдарға дайындап, күнделікті

6-ТАРАУ

282

өмірлерінің жүзден астам сағаттарын сол жобаға жұмсайды. Бұған қоса, олар

редактор, продюсер және авторлармен бірлесіп телевизиялық бағдарламаны ба-

сыбайлы даярлайды. Олар жұмысты тритменттен бастайды, алдымен сол күнгі

эпизодқа түсірілетін модельді таңдап алады, сюжеттік желілерді анықтап алып,

түсірілім жұмыстары аяқталған соң, негізгі сценарийді жазу ісіне көшеді. Сцена-

рийде сайысқа түсушінің сол күнгі әр қадамын сипаттап, оның «кезіккен келең-

сіздіктері мен фотосессияларын» қамтып, ең соңында, қатысушыларға бағасын

беретін қазылар алқасының шешімімен жарыстан шығып қалатын сәтіне дейін

баяндайды. Блау мұны: «Постпродакшн жұмысы... біз барлығын түсірілім аяқ-

талған соң жазамыз», – дейді. Ол түсірілім алаңында қатысушыларға «қызықты

жайттар» жазып беру мүмкін болса да, «қыздардың аузына сөз салып бермей-

міз» дегенді алға тартады және ол бір-бірімен бәсекеге түскен кездегі қатысушы-

лардың әрекеттерін модельдердің өздері жасайтындығын айтады. Реалити-шоу

авторы препродакшнға сценарий жазуға басын қатырмайды, есесіне тритмент

пен постпродакшн сценарийін жазуға мәжбүр болады.

MTV арнасының халықаралық даму жөніндегі директоры Мойра Майер көп-

теген реалити-шоуға сценарий жазып, продюсерлік еткен. Оның сипаттауынша:

MTV реалити-шоуларды дайындауда және осы жанрдың өрісін кеңейтуде

оқ бойы озық арна болды. 2002 жылы MTV-де тұсауы кесілген «Осборн

отбасы» (The Osbournes) шоуы серпіліс тудырғанға дейін, су жаңа жанрдағы

«Шынайы әлем» (The Real World) бағдарламасының 10-маусымын

көрермен назарына ұсынды. Қазір біз кез келген адам өзінің өмірі мен

тәжірибесінен қызықты реалити-шоу жасауына болатын әлемде өмір сүріп

жатырмыз!

Соңғы бірнеше жыл бойы реалити және деректі фильм стиліндегі

шоулардан көріп, көңіліме тоқып жүрген мынадай ережелер, ұсыныстар

және түйгендерім бар:

■ Реалити-шоу шынайы өмірдің сценарий формасына түспеген сәттерін көпшілікке

ұсынатындықтан, мұнда дәстүрлі тұрғыдағы авторлар мен режиссерлердің қажеті

шамалы. Бұл рөлді өрістік режиссерлер мен монтаж редакторлары атқарып жүр.

■ Сырт алаңда түсірілімнің басы-қасында жүретін режиссердің мықты маман

болғаны маңызды, себебі режиссер адам сендірерлік сахна құрып және оқиғаны

баяндау тәсілін жасақтауға алып келетін түсірілім алаңындағы әрекеттерді

шынайы уақыт бағытына қарай бағдарлай алады.

■ Редакторға оқиғаны «өңдеу айлағында» жымдастыруға көмектесетін алтын

сәттер мен сахналарды шарбақтың қадалары десек, артық айтқандық емес.

■ Мәселен, қонақүй бөлмесінде рок бағытында ән айтатын жас топ туралы түсірілім

жасадық. Гитарашы қолына өз гитарасын алды да, түкпірге барып ән айта

жөнелді. Кейіннен бұл сюжетті өңдеген кезде бағдарламаны уақытпен толтыру

және оны басқа сюжетпен байланыстырып әкету үшін, әлгі түкпірдегі бұрыштың

орнына сахнаны қоюмызға тура келді. Нәтижесінде біз түрлі түсірілімдердің

басын қосып, гитарашыны достарының қатарында ән айтып тұрғандай етіп

өңдеп, көрерменді монтажбен алдауға дейін бардық. Біздің индустрияда мұны

«фракенбитинг» деп атайды. Тәжірибесі мол режиссер болса, топ мүшелеріне

гитарашымен бірге өнер көрсетулерін өтіну арқылы түсірілімге жөн сілтейтін еді,

сонымен қатар шынайы әрі көңілге қонымды сахна жасақтап шығарар еді. Кім

біледі, сол музыкалық жиында кезекті хит әндерін шырқаған кезде, камерамыз

шайқатылуы мүмкін бе еді.

283

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

■ Музыкалық жетекшілердің жөні бөлек. Олар әдетте шоудың дөрекі көрінетін

тұсын байқап, сценарийді керек етпейтін сәттерге драма немесе комедияны қосу

үшін сахнаны сүйемелдейтін музыка қосуды ұсынады.

■ Тәжірибелі атқарушы продюсер түсірілім тобының белгілі бір тақырыптарды

қамтудың үздік тәсілдері деп ойлау себептеріне нұсқаулық жасап, олар үшін

жалпы құрылымды жасақтап береді, дегенмен шығармашылық топқа түсірілім

алаңында күтпеген әрекеттерге баруға рұқсат етуі қажет, кез келген жайтқа дайын

болуы керек.

■ Тіпті қатысушылар қалың ұйқыда жатса да, реалити-шоу түсіру кезінде камера

үздіксіз қосулы тұрады.

■ Сіздің құзырыңызда соншалықты сала-құлаш кадрлар көлемімен жұмыс істеуге

әзір болатын түсірілім тобы болуы қажет. Әдетте бұл кемі 2 кешеннен құралған

түсірілім тобы, ал тіпті 3 кешенді топ болса да түгіңіз кетпейді.

■ Тіпті бір күнге жоспарланған түсірілім жұмыстары аяқталса да, камераны күннің

батуы мен таңның атуын түсіруге бағдарлап қоя аласыз, себебі бұлар өткелдерді

және уақытты көрсету үшін аса маңызды сюжеттер саналады.

■ Өзіңізге қажетті кадрды алу үшін уақытты кері қайтара алмасыңыз анық.

Мұндайда айналада, тіпті шыбынның ызыңына дейін қалт жібермейтін түсірілім

тобының пайдасы зор. Кейіннен олардың жұмыстарын өзіңіздің көзқарасыңызды

білдіру үшін өңдеу кезінде құрақ немесе кадр ретінде қолдануға болады.

■ Еш дайындықсыз кенеттен айтылған сөздер (индустрияның тілімен айтқанда

on-the-y – OTF) әркез сахнаны үздік сипатта аяқтауға алып келеді және баяндауды

бағыттауда тамаша мүмкіндік саналады.

■ Еншіңіздегі қаптаған кадрдың бірде-бірі текке кетпейді... Монтаждау бөлімінде

кесіліп қалған кадрларды DVD қосымшалары немесе «шоудан кейінгі» онлайн

материал етіп дайындауға болады.

Кейде шынайы оқиғалар мен өмірде бар адамдар суреттелетін «Америкадағы

қуғын» (America’s Most Wanted) – АҚШ-та ең ұзаққа созылған реалити-шоу болды.

1989 жылдан бастап 2011 жылға дейін апта сайын эфирге шығып тұрды, кейін

арнайы шығарылымдары 2013 жылы кабельдік арнада жалғасты. Шоудың негіз-

гі форматы іздеуде жүрген қылмыскерлер төңірегінде өрбіді, мұндағы қылмыс-

тық істердің көбісі Федералдық іздестіру бюросынан (F.B.I.) алынған. Бағдарлама

қылмыстың жай-жапсарын ашады, қуғында жүрген қылмыскер жайлы, оның

қылмысы, өткен өмір жолы, соңғы рет қай жерден төбе көрсеткені айтылады.

Егерде бұрын қамауға алынса, қалай қашқаны туралы егжей-тегжейлі ақпарат

шығады, сонымен қатар қылмыскерді жазбай тану үшін бет әлпеті толығымен

сипатталады. Бұдан бөлек, бағдарламадағы телефон нөмірге қашқынды байқап

қалған көрермен хабар беріп, тұтқындауға сеп болады. Көптеген қылмыскер осы

бағдарлама ұсынған ақпарат арқылы қолға түскен.

«Америкадағы қуғын» бағдарламасының бас продюсері Филип Лерман

реалити-шоуға жазуға ниет еткен авторға мынадай кеңес береді: «Мұнда есте

сақтауға қажет екі-ақ нәрсе бар. Біріншісі – шынайылық. Екіншісі – телевизия.

Өкінішке қарай, Лерманның сөзінше: «Бұл екеуінің басы оңайлықпен

қосыла қоймайды. Дегенмен қалауын тауып, екеуін бірдей қызмет еткізуге

болады». Кеңесті шынайылықты ұсынудан бастайды: «Сіздер өмірде болған

шынайы оқиғаны немесе көпшіліктің болжауынша, шын мәнінде, орын

6-ТАРАУ

284

алған жайт туралы жазудасыз, сол себепті өте сақ болғаныңыз абзал. Сіз

хабарлай алатын «шындықтың» екі түрі ғана бар «өз көзіңізбен көргеніңіз

және алқабилердің шын болған жайт» деп шешім шығарғандығы. Жер

бетіндегі дүниенің бәрі ұзынқұлақтан қағыс қалмайды, әр мәліметті қалай

бар сол күйінде қабылдау керек. Сапалы реалити бағдарламаның «атын атап,

түсін түстеу» тәсілін жіті қадағалаңыз: бұл жайдан-жай ұсыныла салмайды.

Полицияның мәлімдеуінше: «Шмидлап банк тонаған» деп айта салатын жай

заңгерлік айла-әрекет емес, бұл – реалити-авторының дүниетаным көрінісі.

Сізге айтып-жеткізген мәліметтен басқа ештеңені де білмейсіз. Сол себепті,

мәліметті ұсынған адамға адалдық танытыңыз».

Лерман телевизия төңірегіндегі түсініктерге қатысты кеңесін былай жалғайды:

«Теледрама баппен қозғалады, мұнда аудитория кейіпкерлердің

өміріне еніп кететіні соншалық – олар кейіпкерлерге эмоциямен байланып

қалады және сол әсер көптің есінен көпке дейін кетпейді. Телевизиядағы

реалити-шоуларда жағдай мүлде басқаша: мұнда аудитория бағдарламаны

әлем бойынша ағылып жатқан сансыз ақпараттың бірі ретінде қабылдайды.

Кейін әлгі ақпарат ыстық-суығы басылып, өзекті, қызықты әрі маңызды

болудан қалған кезде, көрермен ол хабардан сырт айналып кетеді деген

түсінік бар».

Сондықтан телевизияға сценарий жазар кезде сергек, көп сөйлемейтін

және эмоциялы қалыпта болғаныңыз жөн. Сөздеріңіз оттай лаулап,

жарқылдап, еліктіріп әкететіндей болуы қажет. Сонымен қатар

аудиторияңыз өзіңізден кез келген сәтте жалығып, теріс бұрылып кетеді

деген қорқынышпен өмір сүруіңіз қажет. Айналаңыздан, мұндай жазу

тәсілдері аудиторияңызды барып тұрған топас және адам құрлы көрмейді

деп айтатындар табылады-ақ. Олар қателеседі.

Олай емес. Бұл мұнда кері пікірді көрсетеді. Аудиторияңыз әр дүниені

әрлей жазған жазуыңызға алдана бермейтін, анау-мынауға көне бермейтін

тым күрделі топ. Олар шоудың қызықты не мыжыма боларын әп-сәтте

аңғарады. Көрерменнің шаруасы шаш етектен әрі оларда таңдау көп,

патша көңілі қалаған дүниені көреді – жұртқа жағам десеңіз түріңіз келісті,

даусыңыз сыңғырлып тұрғаны ләзім.

Лерман былай қорытындылайды:

«Енді не істемек керек? Реалитиге (шынайылық) арнап жазу абай болуды,

ал телевизияға арнап жазу жүрек жұтқан жанкешті болуды білдіреді.

Реалити-шоу байқампаз – есесіне төтесінен қойып қалады, сақ – есесіне

бейқам, қисынды – есесіне тәуекелшіл, ақпараттық – есесіне ойын-cауық

қалыпта болуды қажет етеді. Автор дәл осы тепе-теңдікті мұқият сақтаса

және сол ізінен таймаса болды. Керілген арқанмен жүретін батыл адам

ешқашан шатқаяқтамайды, дәл сол сияқты релити-шоуға сценарий жазушы

тепе-теңдікті сезе білсе жетіп жатыр, қолы жеңіл әрі сәл ғана көркемдік

болса болғаны».

«Америкадағы қуғын» – продюсер Лерманның кеңесінде атап өтілген түрлі

аспектілерді үйлестірген, үздік жазылған реалити-шоулардың бірі болды. Тө-

менде «Америкадағы қуғын» реалити-шоуынан екі үзінді берілген. Біріншісінде –

деректі фильм тәсілі бейнеленсе, екіншісінде – (сценарийдің басы бірнеше бетте)

драматизация және сахналауды жұмылдыру тәсілі сипатталған.

Британдық бағдарламадан көшірілген Dancing With The Stars хабары Америка

телевизиясындағы реалити-шоу жанрының тұсауын кесті. Басқа реалити-шоу-

285

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ПАУЛ ПЛАУФ ДАЙЫН ЖОБА (ДЫБЫСТАЛҒАН) КАМЕРОТА

УОЛШТЫҢ КІРІСПЕ СӨЗІ:

MTV арнасына дейін Массачусетс штаты,

Питсфилдтен таратылатын музыкалық

телевизия шоуы болды. Шын мәнінде, бұл

шоу әлі де эфирден түскен жоқ. Сол шоудың

мұрағатында жатқан 12 жыл бұрынғы клип,

гитарашы қашқынды құрықтауда таптырмас

ілік болды. Тілшіміз Алисин Камерота

Питсфилдке барып, бізге мынадай

репортаж жасап қайтты.

ЖОРЖ МОРЕЛЛ ШОУДЫ ТАНЫСТЫРАДЫ. «Армысыздар, шоуымызға қош келдіңіздер!»

МОРЕЛЛ ШОУЫ: КАДРДАН ТЫС МӘТІН №1

1982 жыл болатын. Массачусетс штатына

қарасты Питсфилд қаласы. Әр сәрсенбі

күні түнде жергілікті музыка жанкүйерлері

Жорж Мореллдің шоуын асыға күтіп

отыратын. «Біз кішкене әндетеміз...»

ЖОРЖ МОРЕЛЛ ШОУЫ: КАДРДАН ТЫС МӘТІН №2

Hee-Haw тобының шумағы, караокенің

тармағы бар шоуға Жорж Морелл мен

көмекшісі, әнші әрі гитарашы Паул Плауф

қатысты.

ПАУЛ ПЛАУФ КАДРДАН ТЫС. «Алға шап, оп, оп, а-мэ-мэ.

МИШЕЛЬ БАСҚЫШТАН ТҮСІП КЕЛЕДІ. КАДРДАН ТЫС МӘТІН №3

Плауфтың он бестегі қызы да оның тұрақты

клиенттерінің бірі болған.

ЖОРЖ МОРЕЛЛ МИШЕЛЬДІ ТАНЫСТЫРАДЫ. «Міне, бұл – Мишель. Сәлем Мишель».

(Мишель ән айтады...)

МИШЕЛЬ ПЛАУФ КАДРДАН ТЫС.

00 25 50

«Барлығы бізді қарапайым америкалық

отбасы деп таныды. Білесіз бе, мынаған

қараңдар, ата-анасымен бірге ән шырқап

тұр дегендей. Бұл оқиғаның, шын мәнісінде,

біреудің үш ұйықтаса да түсіне кіріп

шықпайтынын білдім. Әлдекімнің, шынында

да, не болғандығы туралы түсінікті ойлауға

дейін баратынын білмеппін.

КАДРДАН ТЫС МӘТІН №4

ЖОРЖ МОРЕЛЛ МИШЕЛЬ МЕН ДОСЫНЫҢ

ЖЕТІ ЖАСТАҒЫ СУРЕТТЕРІН КӨРСЕТЕДІ.

02 05 49

Көрерменді аң-таң еткен сұмдық – тозақ

тауқыметін кешкен Мишель қыздың жан

жарасы еді. Полицияның мәліметтеріне

сүйенсек, Плауф өз қызы Мишель мен оның

жақын досы екеуін жеті жасқа толғаннан

бастап соққының астына алып, екеуіне

зорлық көрсетіп келген.

6-ТАРАУ

286

МИШЕЛЬ ПЛАУФ КАДРДАН ТЫС.

00 30 00

«Әкем мұның барлығын, мұндай қатынасқа

қазірден бастап үйренуімді өтініп, сөйтіп,

үлкейген кезімде эксперимент жасап

көрудің қажеті де жоқ деген сылтаумен

ақтап келді. Ол маған сенің өсіп, бой түзеп,

16 жасыңда көліктің артқы орындығында

әлдебіреумен отырғаныңды қаламаймын.

Сондықтан маған осындай жолмен

таныстыруға рұқсат ет дейтін».

АЛИСИН МЕКТЕП ҒИМАРАТЫНЫҢ АЛДЫНДА

ТҰР.

02 07 36

ТОҒЫЗ ЖЫЛ БОЙЫ ЗОРЛЫҚ-

ЗОМБЫЛЫҚҚА ШЫДАС БЕРІП КЕЛГЕН

МИШЕЛЬ ОДАН ӘРМЕН ШЫДАЙ АЛМАЙ,

16 ЖАСҚА ТОЛҒАН КЕЗДЕ ӘЛДЕНІП, КҮШ

ЖИНАП, ӨЗІНІҢ МЕКТЕБІНДЕГІ МҰҒАЛІМІНЕ

МҰНЫҢ БАРЛЫҒЫН ЖАЙЫП САЛАДЫ.

СӨЙТІП, ТУРА СОЛ КҮНІ ТҮСТЕН КЕЙІН ОНЫ

БАСҚА ОТБАСЫНЫҢ ҚАРАУЫНА ЖІБЕРЕДІ...

АЛ ӘКЕСІ БОЛСА ҚАШЫП КЕТЕДІ.

МИШЕЛЬ КАДРДАН ТЫС.

01 10 27

«Олар маған сенбі күні қоңырау шалып,

әкемнің қашып құтылып кеткендігін айтты.

Қатты ашуға булықтым. Қаным қайнады».

КАДРДАН ТЫС МӘТІН №5

Екі жыл бойы Плауфтан еш хабар-ошар

болмады. Кейін Мишельдің қолына мына

аудиотаспа келіп түсті. Сөйтсе, мұны

қашқын әкесі жіберіпті. Бұл аудиотаспада

Плауф қызын үркітіп, өтінішін айтады.

ОНЫҢ СУРЕТІМЕН ҚАТАР ПЛАУФТЫҢ

АУДИОСЫН ОЙНАТУ.

«Сенен бірдеңе сұрағым келіп тұр... Біреуді

малданатын әдетім жоқ және сенен де

ешқашан дәметпеспін. Менімен бір жерде

кездесуге қалай қарайсың? Шошымай

мұқият тыңдап ал, мен тұратын жерде

кездеспейміз. Ұзақ сапардан оралдым. Бар

болғаны сені көргім келеді».

ҚАҚ ОРТАСЫНАН КЕСУ******

ПЛАУФТЫҢ ӘН АЙТҚАНЫН БАЯУ РЕЖИМДЕ

КӨРСЕТУ. «АМЕРИКАДАҒЫ ҚУҒЫН» КЕСУ.

КІРІСПЕ. ЖОН СӨЙЛЕУДЕ.

КАДРДАН ТЫС МӘТІН №5

Мишель бұл ұсыныстан бас тарты. Мишель

әкесінің өзімен емес, заңмен бетпе-бет

кездесер деп үміттенді. Кездесу болмаған

соң, «Америкадағы қуғынға» Мишельге тағы

ой салатын эпизод қажет еді.

****Шэрон қатысқан басқа шоуды қолдану.

МИШЕЛЬ КАДРДАН ТЫС – 01 13 00 «Америкадағы қуғын» бағдарламасының

нобайын көрдім және мұндағы бір қызды

Шэронға ұқсаттым» «Америкадағы қуғын»

үзіліс, сосын кадрда.

ШЭРОН ТҮСІРІЛІМ АЛАҢЫНДА ЖОНМЕН

СӨЙЛЕСІП ТҰР.

КАДРДАН ТЫС МӘТІН №6

287

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Шэрон Стоун Мишельдің мектеп кезіндегі

құрбысы және екеуі талай сәтті бірге

кешкен. Шэронның әкесі де қинап,

зорлауға итермелеген. Шэронның әкесі

Плауф секілді қашып кеткен. Шэронның

анасы да басы ауған жаққа кетіп, жан

сауғалаған. Дегенмен іске «Америкадағы

қуғын» бағдарламасы кіріскен соң, олар

тұтқындалды.

***** реакция қосу «Құдайым-ай!»

МИШЕЛЬДІҢ КАДР СЫРТЫНДАҒЫ ДАУЫСЫ.

ШЭРОН АТА-АНАСЫНЫҢ ТҰТҚЫНДАЛУЫ

ТУРАЛЫ РЕПОРТАЖ.

«Есімде, Шэрон хабарласып: «Олар әке-

шешемді ұстапты»,–деді. Мен сол бетте

жерге құлап қалармын деп ойладым. Ақыры

құладым».

ШЭРОН СТОУН КАДР СЫРТЫНДА. «Ақырында, мен кешкен хикая өз соңына

жетті және сол кезде барып менің бірдеңе

істей алатындығымды түсінді».

МИШЕЛЬ КАДРДАН ТЫС. «Егер құқық қорғау органдары Шэронның

ауыр жүгін жеңілдетіп, көмектесе алса,

маған да дәл солай көмек қолын созар деп

өте қатты сендім».

МИШЕЛЬ ПЛАУФ ЖАЙЛЫ КАДРДАН ТЫС

МӘТІН. МИШЕЛЬ БАЛАЛАРЫМЕН АУЛАДА

ОЙНАП ЖҮР.

«Менен әкең сен үшін не істей алды деп

сұрасаңыз, ол мені мықты әрі қатал жанға

айналдырды. Әрі-беріден соң мен оның

қалған өмірін жайбарақат кешуге мұрша

бермеймін».

АЯҚТАУ ҮШІН ӘН МЕН МУЗЫКАНЫ ҚАЙТАЛАУ. (Әнмен аяқтау...)

ҚУҒЫНДА:

Пол Плауф дүкенде жұмыс істеп, не болмаса

әншілікпен күнелтіп жүруі мүмкін. Мынау

оның 1986 жылы Вермонт штатына қарасты

Берлингтон қаласында тұтқындалған

сәтіндегі түр-әлпеті.

Оны зорлау ісіне айыптап, Пистфилдке

кері қайтарып, экстрадиция жасауға

болатын еді, өкінішке қарай бостандыққа

ерте шығып кетті. Кешқұрым Плауф пен

гитарасын көзіңіз шалса, 1800 нөміріне

CRIME TV-ге хабарласыңыз, өтінеміз!

КОББИ МОВАТТ №7 ЖОБА (ДЫБЫСТАЛҒАН).

* * *

Кобби Моватт

Кеннеди көшесінің атауы жазылған

маңдайшаның панорамасы/ МУЗЫКА

УОЛШТЫҢ КІРІСПЕ СӨЗІ:

6-ТАРАУ

288

Кеннеди көшесінде бейсауат жүрген

ұрлықшылар туралы сахна.

Бұл Колумбия округіне қарасты Вашингтон

қаласы [қылмыстық істер статистикасы].

Мұнда баукеспе бұзақыларды

«барымташылар» деп атайды. Олардың

зорлығынан зәрезап болған жергілікті

тұрғындар есіктерін тарс құлыптап күн

кешуде. Біздің бүгінгі ұсынатын бірінші

репортажымыз, ең қауіпті саналатын

барымташылар тобының біріне қатысты

болмақ. *************************

Автобустардың панорамасы, сосын АҚШ

Капитолий ғимараты, бір топ ұры көлік айдау

үшін естері кетіп, есірткі сатумен айналысып

жүр, қала берді, олар сүйек ойындарын ермек

етіп, айналасымен ақша және кокаинмен

алмасып жүр.

*****ДЫБЫСТЫҚ ЕСКЕРТПЕ: №1 кадрдан

тыс мәтінде: «Елорда» сөзін астана суретінің

үстіне қойыңыз», – дейді).***

Нью-Йорктегі Бірінші көше мен Кеннеди

көшесінің қиылысындағы көше атауы

жазылған маңдайшаның суреті.

УОЛШ КАДРДАН ТЫС МӘТІН №1 {01:00:22

мөлшерінде аяқтау}

Кобби Моваттың сүйек ойынын ойнаған

суреті.

[Кез келген уақытта оқу]

Азық-түлік көтерген Уильям Рэглендті көрсету,

ол жаяужолға жайылып, жолды бөгет қып,

сүйек ойынын ойнап отырған ұрылардан

құралған топ мүшелерінің жанынан өтіп

барады.

ОЛАР ЕЛ АСТАНАСЫНЫҢ КӨЛЕҢКЕСІНДЕ

ДЕГЕНДЕРІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРАДЫ

********дыбыстық ескертпе: №1

кадрдан тыс мәтінде «Бірінші және

Кеннеди» сөздерін көшенің атауы

жазылған маңдайшаның үстіне, ал «Кобби

Моватт» сөзін Моватт бейнесінің үстіне

қойылатындай етіп орналастырыңыз

********

УОЛШТЫҢ КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ №1а

(01:00:22) (19 СЕКУНД)

БАРЫМТАШЫЛАР ОСЫ МАҢНЫҢ ТҮКПІР-

ТҮКПІРІН ЕСІРТКІ САТАТЫН АЛАҢҒА

АЙНАЛДЫРЫП АЛДЫ, ОҒАН ҚОСА ОСЫ

ЖЕРДІ ҚЫЗҒЫШТАЙ ҚОРИДЫ. ОЛАР

КӨШЕ ҚИЫЛЫСТАРЫН ӨЗДЕРІНШЕ АТАП,

ОЛ ЖЕРДІ ДЕ МЕНШІКТЕП АЛҒАН. БҰЛ

ҚАРАҚШЫЛАР ТОБЫ «БІРІНШІ», «КЕННЕДИ»,

«100-КЕННЕДИ» ДЕГЕН АТЫШУЛЫ

АТПЕН ЕЛГЕ ТАНЫЛДЫ. ПОЛИЦИЯНЫҢ

МӘЛІМДЕУІНШЕ, КОББИ МОВАТТ СОЛ

ТОПТЫҢ ЕҢ ҚАТЫГЕЗ МҮШЕСІ БОЛҒАН.

Кобби Моватт сүйек ойынының шеңберінен

секіргенде, Рэглендке соқтығысып қалады.

Табиғи дауыс: сүйек ойынындағы

ойыншылардың комментарийлері

289

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

Тағы бір ұрлықшы Бенни Ли Лоусон да секірді. РЭГЛЕНД: Жолымнан былай тұр, балам!

КОББИ: Бұл маңнан өтуге рұқсат бар ма,

атасы?

БЕННИ: Әй, достым, иә, иә бұл Дарлиннің

атасы ғой. Жөні түзу кісі, Кобби, жүре бер,

ата.

Уильям Рэгленд әлгі қарақшылардың қасынан

өтеді.

УОЛШТЫҢ КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ №2

(01:00:55) 3 секундтық ӨТЕ ІРІ ПЛАН!

[НЕМЕСЕ ТАБИҒИ ДЫБЫСТЫ АЛЫП ТАСТАУ]

БЕННИ ЛОУСОН ДА «100-КЕННЕДИ»

ТОБЫНА МҮШЕСІ БОЛҒАН.

Олар қарияға жол беріп, ол жүріп өткенге

дейін қарап тұрады. Детектив туралы

эпизодты қосу. Энтони Бриджидини Кадр

сыртында.

ДЕТЕКТИВ ЭНТОНИ БРИДЖИДИНИ:

Коббидің жауыз әрі арандатушы екенін

бұрыннан білетінбіз. Оның басқалардың

әл-ауқатына бас қатырмай, қам жемейтінін

де білетін ек. Ол өз-өзіне және өз тобының

мүшелеріне өз қолымен ор қазды. Бар

болғаны–осы.

Келесі кадрда жертөледегі пәтерде бас қосқан

топ мүшелерінің диванда шылым шегіп,

алкогольді сусынды ұрттап отырғандарын

көрсету. Кобби автоматын оқтап отыр.

Тапаншасын оқтап отырған топ мүшесін

көрсету.

*****дыбыстық ескертпе: «КОББИ МОВАТТ»

СӨЗДЕРІНІҢ МОВАТТ РӨЛІН СОМДАҒАН

АКТЕРДІҢ БЕЙНЕСІНЕ ҚОЙЫЛҒАНДЫҒЫНА

КӨЗ ЖЕТКІЗІҢІЗ [01:01:14 МӨЛШЕРІНДЕ].

КЕЛЕСІ КАДРДАН ТЫС МӘТІН

УОЛШТЫҢ КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ №3

(01:01:12) 13 секунд

Айнаның алдында автоматын ұстап тұрған

Коббиді ірі планмен көрсету, ізінше диванның

үстінде атысқа әзірленіп жатқан өзге де топ

мүшелерін көрсету.

1990 ЖЫЛДЫҢ ҚЫРКҮЙЕГІНДЕ КОББИ

МОВАТТ ЖӘНЕ ТОПТЫҢ БАСҚА ДА

БІРНЕШЕ МҮШЕСІ ЖАҒА ЖЫРТЫСЫП

ЖҮРГЕН БӘСЕКЕЛЕС БАСҚА ТОППЕН

АТЫСЫП-ШАБЫСУДЫ ЖОСПАРЛАҒАН.

АЛАЙДА ОЛАРДЫ НЫСАНАҒА КӨЗДЕП

ЖҮРГЕН ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ, ОЛ

ЖОСПАРДЫҢ АЛДЫН ОРАП КЕТТІ.

Қолына тапанша ұстап алған Кобби полиция

қызметкерлеріне қарап тұрғанын орташа

ірі планмен көрсету /детективтің Коббиге

тапанша кезеніп тұрғанын ірі планмен

көрсету/ Кобби тапаншасын жерге қояды,

екеуі бір-бірін жеп қоярдай қарап тұр.

ДЕТЕКТИВ: Полиция, барлығың қолдарыңды

көтеріңдер! Тапаншаны жерге қой, Кобби,

тура қазір қой!

(America’s Most Wanted) – STF Productions, Inc. компаниясына тиесілі сауда белгісі.

6-ТАРАУ

290

лар секілді, мұнда дәстүрлі сценарийдің қажеті шамалы. Дегенмен мұнда да

қысқаша баяндау парағы болады. Үлкен табысқа кенелген бұл шоудың мұқият

дайындығын сипаттайтын, бұл қысқаша баяндау парағында барлығы түгел ұсы-

нылған, бір сағаттық бағдарламанікі 20 беттен асады. Бұл автор, режиссер және

продюсердің арасындағы кең ауқымды және жемісті ынтымақтастықтың қажет-

тілігін көрсетеді. Төменде шоудың ашылу және жабылу тұсы қамтылған қысқа-

ша баяндау парағының бірнеше беті ұсынылған:

DANCING WITH THE STARS

– ҚЫСҚАША БАЯНДАУ ПАРАҒЫ –

ТІКЕЛЕЙ ЭФИР: 9 наурыз – 16:59:55

ABC Шоу №801 (13 жұп)

ЛОКАЦИЯ: CBS TV Қала – 46 сахна 8:00p–10:02p ЖАЛПЫ ПЛАН

ШОУ ШОУ Ескертпе

Реквизит№ Сипаттама

Бет

№ Сегмент Орташа ұпай Ескертпе

БІРІНШІ АКТ

ШОУДЫҢ БАСТАЛУЫ 16:59:55

1. ПРОФАЙЛ: BBC ЛОГОТИПІ (ТАСПАҒА

ЖАЗЫЛҒАН)

(1)

0:00:05 17:00:00

2. ЖҮРГІЗУШІНІҢ СӘЛЕМДЕСУІ/ЖҰПТАРДЫ

ТАНЫСТЫРУ

(Том Бержерон, Саманта Харрис)

МУЗЫКА: ДАУЫЛПАЗДЫҢ ДАҢҒЫРЫ (APB)

APB: ДИКТОР КАДРДАН ТЫС МӘТІН ДЕКО:

«ТІКЕЛЕЙ ЭФИР» ТҮЙМЕШЕСІ

ЛОКАЦИЯ: DSR (ТҰРҒЫН ҮЙ САЛУМЕН

АЙНАЛЫСАТЫН ҚҰРЫЛЫС КОМПАНИЯСЫ)

БАЛКОНЫ

(2) 0:00:36 17:00:36

3. ЖҰПТАР КІРЕТІН ЕСІК

(11 жұп [22])

МУЗЫКА: «МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМ» (ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР)

APB: ТОМ БЕРЖЕРОН КАДРДАН ТЫС МӘТІН

APB: САМАНТА ХАРРИСТІҢ КАДРДАН ТЫС

МӘТІНІ

ДЕКО: АТЫ-ЖӨНІ МЕН ДАУЫС БЕРЕТІН

ТЕЛЕФОН НӨМІРІ

(4) 0:01:34 17:02:10

4. ФОРМАТТЫ ТҮСІНДІРУ/ №1 ЖҰПТЫ

ТАНЫСТЫРУ, ЖАТТЫҒУ КЕЗІ

(Том Бержерон, Саманта Харрис)

ЛОКАЦИЯ: ЖҮРГІЗУШІЛЕР – ҚАЗЫЛАР

АЛҚАСЫН АРТҚЫ ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ – БИ

АЛАҢЫ

(12) 0:01:10 17:03:20

291

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

5. ПРОФАЙЛ: №1 ЖҰП – ЛИЛ’ КИМ

ЖӘНЕ ДЕРЕКТІҢ ЖАТТЫҒУ КЕЗІ (ТАСПАҒА

ЖАЗЫЛҒАН)

(15) 0:01:26 17:04:46

6. №1 ЖҰПТЫ ТАНЫСТЫРУ – ЛИЛ’ КИМ

ЖӘНЕ ДЕРЕК (Лил’ Ким, Дерек Хоф)

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС. (МУЗЫКАЛЫҚ

АСПАП)

APB: ДИКТОРДЫҢ КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ

(16) 0:00:07 17:04:53

7. №1 ЖҰП – ЛИЛ’ КИМ ЖӘНЕ ДЕРЕК БИ)

(ЧА-ЧА-ЧА)

(Лил’ Ким, Дерек Хоф)

ЛОКАЦИЯ: БИ АЛАҢЫ

МУЗЫКА: «Жексұрын» (ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

(1:09)

ДЕКО: ТЕЛЕФОН НӨМІР ТҮЙМЕШЕСІ (1:00)

(17) 0:01:24 17:06:17

«DANCING WITH THE STARS» – ҚЫСҚАША

БАЯНДАУ ПАРАҒЫ

ШОУ ШОУ Ескертпе

Реквизит№ Сипаттама

Бет

№ Сегмент Орташа ұпай Ескертпе

№1 ЖҰП – ЛИЛ’ КИМ ЖӘНЕ

ДЕРЕК ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ

КОММЕНТАРИЙЛЕРІ/ҚЫЗМЕТ ТІЗІМДЕРІ

(Том Бержерон, Лил’ Ким, Дерек Хоф,

Қазылар алқасы[3])

ЛОКАЦИЯ: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН АРТҚЫ

ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ

ДЕКО: ТӨМЕНІРЕК 1/3 ҚАЗЫЛАР

АЛҚАСЫНЫҢ КОММЕНТАРИЙЛЕРІ

ЛЕННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

БРУНОНЫҢ КОММЕНТАРИЙІ

КЭРРИ ЭННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

ДЕКО: ДАУЫС БЕРУДІҢ ТОЛЫҚ

ПРОЦЕДУРАСЫ –

«ABC.COM» САЙТЫНА КІРУ»

(18) 0:01:38 17:07:55

9. №1 ЖҰП – ЛИЛ’ КИМ МЕН ДЕРЕК

БАҒАЛАРДЫ КӨРСЕТУ/РЕАКЦИЯЛАР

(Саманта, Лил’ Ким, Дерек, Қазылар

алқасы [3]) ЛОКАЦИЯ: САМАНТА, ЛИЛ’

КИМ, ДЕРЕК – САХНА СЫРТЫНДА,

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫ – ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫ

ОТЫРАТЫН ОРЫН

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС МУЗЫКАЛЫҚ АСТАР

(APB)

ЭФФЕКТІЛЕР: ЕКІ ЖОЛАҚТЫ DVE

БОКСТАРЫ

ДЕКО: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ

НӘТИЖЕЛЕРІ/БАҒАЛАР

APB: ДИКТОР КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ –

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ АТЫ-ЖӨНІ

МУЗЫКА: ДАУЫЛПАЗДЫҢ ДАҢҒЫРЫ (APB)

ДЕКО: ДАУЫС БЕРЕТІН ТЕЛЕФОН НӨМІРІ

(21) 0:00:48 17:08:43

6-ТАРАУ

292

10. ЖАРНАМА РОЛИГІН ҚОСУ/ЖАРНАМА

СОҢЫНДАҒЫ БАМПЕР (Том Бержерон,

Шон, Стив, Лоуренс,

Белинда және Жонатан)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ – ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН

АРТҚЫ ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ ШОН, СТИВ,

ЛОУРЕНС, БЕЛИНДА ЖӘНЕ ЖОНАТАН –

САХНА СЫРТЫ

МУЗЫКА: РИТМИКАЛЫҚ АСТАР /

БАМПЕРДІҢ ҚЫСҚА ДЫБЫСЫ (ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР)

(24) 0:00:25 17:09:08

БІРІНШІ АКТ ЖАЛПЫ УАҚЫТ 0:09:13

11. №1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ПОЗИЦИЯ

ЕКІНШІ АКТ

12. ЖАРНАМА БАСТАЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ

БАМПЕР

ПРОФАЙЛ: ШОУДЫҢ ЛОГОТИПІ

(МУЗЫКАЛЫҚ НЫСАНДАР – ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР ПЛАНДАРЫ)

МУЗЫКА: «МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМ»

(ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

ДЕКО: «ТІКЕЛЕЙ ЭФИР» ТҮЙМЕШЕСІ

(25)

(26)

0:02:41

0:00:05

17:11:49

17:11:54

13. ҚАЙТА АМАНДАСУ/№2 ЖҰПТЫ

ТАНЫСТЫРУ БЕЛИНДА МЕН

ЖОНАТАННЫҢ ЖАТТЫҚҚАН КЕЗІ

(Том Бержерон, Белинда, Жонатан)

ЛОГОТИП: ТОМ – САХНА ОРТАСЫН АРТҚЫ

ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ БЕЛИНДА,

ЖОНАТАН – САХНА СЫРТЫНДА

(27) 0:00:20 17:12:14

14. ПРОФАЙЛ: №2 ЖҰП – БЕЛИНДА

ЖӘНЕ ЖОНАТАН ЖАТТЫҒУ КЕЗІ (ТАСПАҒА

ЖАЗЫЛҒАН)

(28) 0:01:19 17:13:33

«DANCING WITH THE STARS» – ҚЫСҚАША БАЯНДАУ

ПАРАҒЫ

ШОУ ШОУ Ескертпе

Реквизит№ Сипаттама Бет

№

Сегмент Орташа

ұпай

Ескертпе

15. №2 ЖҰПТЫ ТАНЫСТЫРУ – БЕЛИНДА ЖӘНЕ

ЖОНАТАН (Белинда Карлайл, Жонатан Робертс)

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС МУЗЫКАЛЫҚ АСТАР (APB)

APB: ДИКТОРДЫҢ КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ

(29)

0:00:08 17:13:41

16. №2 ЖҰП – БЕЛИНДА ЖӘНЕ ЖОНАТАН БИ

(ВАЛЬС) – (Белинда Карлайл, Жонатан Робертс)

ЛОКАЦИЯ: БИ АЛАҢЫ

МУЗЫКА: «ӘЛЕМГЕ ҚАЗІР НЕ КЕРЕК» (ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР) (1:08)

ДЕКО: ТЕЛЕФОН НӨМІР ТҮЙМЕШЕСІ (1:00)

(30) 0:01:21 17:15:02

293

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

17. №2 ЖҰП – БЕЛИНДА ЖӘНЕ ЖОНАТАН

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ (31) КОММЕНТАРИЙЛЕРІ

(Том Бержерон, Белинда Карлайл, Джонатан

Робертс,

Қазылар алқасы [3])

ЛОКАЦИЯ: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН АРТҚЫ ПЛАНҒА

ЖЫЛЖЫТУ

БРУНОНЫҢ КОММЕНТАРИЙІ

КЭРРИ ЭННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

ЛЕННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

(31) 0:01:45 17:16:47

18. №2 ЖҰП – БЕЛИНДА ЖӘНЕ ЖОНАТАН

БАҒАЛАРДЫ КӨРСЕТУ/РЕАКЦИЯЛАР

(Саманта, Белинда, Жонатан, Қазылар алқасы [3])

ЛОКАЦИЯ: САМАНТА, БЕЛИНДА, ЖОНАТАН–САХНА

СЫРТЫ

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫ – ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫ ОТЫРАТЫН

ОРЫН

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС МУЗЫКАЛЫҚ АСТАР (APB)

ЭФФЕКТІЛЕР: ЕКІ ЖОЛАҚТЫ DVE БОКСТАРЫ

ДЕКО: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ/

БАҒАЛАР

APB: ДИКТОР КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ – ҚАЗЫЛАР

АЛҚАСЫНЫҢ АТЫ-ЖӨНІ

МУЗЫКА: ДАУЫЛПАЗДЫҢ ДАҢҒЫРЫ (APB)

ДЕКО: ДАУЫС БЕРЕТІН ТЕЛЕФОН НӨМІРІ

(33) 0:00:54 17:17:41

19. ЖАРНАМА РОЛИГІН ҚОСУ/ЖАРНАМА

СОҢЫНДАҒЫ БАМПЕР (Том Бержерон, Лоуренс,

Эдита)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ–ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН АРТҚЫ

ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ ЛОУРЕНС, ЭДИТА – САХНА

СЫРТЫ

МУЗЫКА: РИТМИКАЛЫҚ АСТАР/БАМПЕРДІҢ ҚЫСҚА

ДЫБЫСЫ (ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

(36) 0:00:29 17:18:10

ЕКІНШІ АКТ ЖАЛПЫ УАҚЫТ 0:06:21

20. № 2 ЖАРНАМА (37) 0:03:52 17:22:02

21. ЖАРНАМА БАСТАЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ БАМПЕР (38) 0:00:10 17:22:12

ПРОФАЙЛ: ШОУДЫҢ ЛОГОТИПІ

(МУЗЫКАЛЫҚ НЫСАНДАР ТІКЕЛЕЙ

ЭФИРДЕГІ ТҮСІРІЛІМ КЕЗІНДЕ) МУЗЫКА:

«КЕҢЕЙТІЛГЕН МАҚАМ» (ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

ДЕКО: «ТІКЕЛЕЙ ЭФИР» ТҮЙМЕШЕСІ

«DANCING WITH THE STARS» –

ҚЫСҚАША БАЯНДАУ ПАРАҒЫ

ШОУ ШОУ Ескертпе

Реквизит №Сипаттама Бет № Сегмент Орташа ұпай Ескертпе

6-ТАРАУ

294

22. №3 ЖҰПҚА СӘЛЕМ БЕРУ/КІРІСПЕ

ЛОУРЕНС ЖӘНЕ ЭДИТА ЖАТТЫҒУ

КЕЗІ

(Том Бержерон, Лоуренс, Эдита)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ – САХНА ОРТАСЫН

АРТҚЫ ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ ЛОУРЕНС,

ЭДИТА–САХНА СЫРТЫ

(39) 0:00:15 17:22:27

23. ПРОФАЙЛ: №3 ЖҰП – ЛОУРЕНС

ЖӘНЕ ЭДИТА ЖАТТЫҒУ КЕЗІ

(ТАСПАҒА ЖАЗЫЛҒАН)

(40) 0:01:29 17:23:56

24. №3 ЖҰПТЫ ТАНЫСТЫРУ –

ЛОУРЕНС ЖӘНЕ ЭДИТА (Лоуренс

Тейлор, Эдита Сливинска)

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС МУЗЫКАЛЫҚ

АСТАР (APB)

APB: ДИКТОРДЫҢ КАДРДАН ТЫС

МӘТІНІ

(41) 0:00:07 17:24:03

25. №3 ЖҰП – ЛОУРЕНС ЖӘНЕ

ЭДИТА БИ (ЧА-ЧА-ЧА)

(Лоуренс Тейлор, Эдита Сливинска)

ЛОКАЦИЯ: БИ АЛАҢЫ

МУЗЫКА: «25 миль» (ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

(1:09)

ДЕКО: ТЕЛЕФОН НӨМІР ТҮЙМЕШЕСІ

(1:00)

(42) 0:01:23 17:25:26

26. №3 ЖҰП – ЛОУРЕНС ЖӘНЕ

ЭДИТА ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ

КОММЕНТАРИЙЛЕРІ

(Том Бержерон, Лоуренс Тейлор,

Эдита Сливинска)

Қазылар алқасы [3])

ЛОКАЦИЯ: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН

АРТҚЫ ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ

КЭРРИ ЭННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

ЛЕННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

БРУНОНЫҢ КОММЕНТАРИЙІ

(43) 0:01:00 17:26:26

27. ЖАРНАМА РОЛИГІН ҚОСУ/

ЖАРНАМА СОҢЫНДАҒЫ БАМПЕР

(Том Бержерон, Лоуренс Тейлор,

Эдита Сливинска

Стив–0, Лейси)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ, ЛОУРЕНС, ЭДИТА–

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН АРТҚЫ ПЛАНҒА

ЖЫЛЖЫТУ СТИВ–0, ЛЕЙСИ – САХНА

СЫРТЫ

МУЗЫКА: РИТМИКАЛЫҚ АСТАР/

БАМПЕРДІҢ ҚЫСҚА ДЫБЫСЫ

(ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

(44) 0:00:22 17:26:48

ҮШІНШІ АКТ ЖАЛПЫ УАҚЫТ 0:04:46

28. № 3 ЖАРНАМА (45) 0:02:31 17:29:19

295

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ТӨРТІНШІ АКТ

29. ЖАРНАМА БАСТАЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ

БАМПЕР

ПРОФАЙЛ: ШОУДЫҢ ЛОГОТИПІ

(МУЗЫКАЛЫҚ НЫСАНДАР – ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР ПЛАНДАРЫ)

МУЗЫКА: «МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМ»

(ТІКЕЛЕЙ ЭФИР) ДЕКО: «ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР» ТҮЙМЕШЕСІ

(46) 0:00:08 17:29:27

30. ҚАЙТА АМАНДАСУ/ БАҒАЛАРДЫ

ҚОСУ (Том Бержерон, Лоуренс, Эдита)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ – ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН

АРТҚЫ ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ ЛОУРЕНС,

ЭДИТА – САХНА СЫРТЫ

ЭФФЕКТІЛЕР: ЕКІ ЖОЛАҚТЫ DVE

БОКСТАРЫ

(47) 0:00:13 17:29:40

***

«DANCING WITH THE STARS – ҚЫСҚАША

БАЯНДАУ

ШОУ ШОУ Ескертпе

Реквизит№ Сипаттама Бет

№

Сегмент Орташа

ұпай

Ескертпелер

105. №12 ЖҰП ДЕНИЗ ЖӘНЕ МАКС

БАҒАЛАРДЫ КӨРСЕТУ/РЕАКЦИЯЛАР

(Саманта, Дениз, Макс, Қазылар алқасы [3])

ЛОКАЦИЯ: САМАНТА, ДЕНИЗ, МАКС – САХНА

СЫРТЫ, ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫ – ҚАЗЫЛАР

ОТЫРАТЫН ОРЫН

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС. (МУЗЫКАЛЫҚ АСПАП)

ЭФФЕКТІЛЕР: ЕКІ ЖОЛАҚТЫ DVE БОКСТАРЫ

ДЕКО: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ/

БАҒАЛАР

APB: ДИКТОР КАДРДАН ТЫС МӘТІНІ –

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ АТЫ-ЖӨНІ

МУЗЫКА: БАРАБАН ДАҢҒЫРЫ (APB) ДЕКО:

ДАУЫС БЕРЕТІН ТЕЛЕФОН НӨМІРІ

(149) 0:01:03 18:50:06

106. ЖАРНАМА РОЛИГІН ҚОСУ/ЖАРНАМА

СОҢЫНДАҒЫ БАМПЕР (Том Бержерон,

үміткер анықталады, Тони)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ – ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН АРТҚЫ

ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ ҮМІТКЕР АНЫҚТАЛАДЫ,

ТОНИ – САХНА СЫРТЫ

МУЗЫКА: РИТМИКАЛЫҚ АСТАР/БАМПЕР

ҚЫСҚА ДЫБЫСЫ (ТІКЕЛЕЙ ЭФИР)

(152) 0:00:21 18:50:27

ОНЫНШЫ АКТ ЖАЛПЫ УАҚЫТ 0:06:50

107. № 10 ЖАРНАМА (153) 0:03:06 18:53:33

6-ТАРАУ

296

ОН БІРІНШІ АКТ

108. ЖАРНАМА БАСТАЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ

БАМПЕР

ПРОФАЙЛ: ШОУДЫҢ ЛОГОТИПІ (МУЗЫКАЛЫҚ

НЫСАНДАР – ТІКЕЛЕЙ ЭФИРДЕГІ ТҮСІРІЛІМ

КЕЗІНДЕ)

МУЗЫКА: «МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМ» (ТІКЕЛЕЙ

ЭФИР)

ДЕКО: «ТІКЕЛЕЙ ЭФИР» ТҮЙМЕШЕСІ

(154) 0:00:06 18:53:39

109. ҚАЙТА АМАНДАСУ/№13 ЖҰПТЫ

ТАНЫСТЫРУ ҮМІТКЕР АНЫҚТАЛАДЫ ЖӘНЕ

ТОНИ

(Том Бержерон, үміткер анықталады, Тони

Доволони)

ЛОКАЦИЯ: ТОМ-DSR

АНЫҚТАЛҒАН ҮМІТКЕР ЖӘНЕ ТОНИ – БИ

АЛАҢЫ

(ықтимал) ПРОФАЙЛ: АНЫҚТАУДЫ ҚАЖЕТ

ЕТЕТІН КЛИПТЕР ЖӘНЕ ТОНИ (ТАСПАҒА

ЖАЗЫЛҒАН)

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС МУЗЫКАЛЫҚ АСТАР

(APB)

(155) 0:00:49 18:54:28

110. №13 ЖҰП – АНЫҚТАЛҒАН ҮМІТКЕР МЕН

ТОНИДІҢ БИІ (ВАЛЬС)

(Үміткер және Тони)

ЛОКАЦИЯ: БИ АЛАҢЫ

МУЗЫКА: «Ай сәулелі өзен» (Moon River)

(ТІКЕЛЕЙ ЭФИР) 11:121 ДЕКО: ТЕЛЕФОН

НӨМІР ТҮЙМЕШЕСІ (1:00)

(156) 0:01:31 18:55:59

111. №13 ЖҰП – ҮМІТКЕР ЖӘНЕ ТОНИ

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ КОММЕНТАРИЙЛЕРІ

(Тони Бержерон, үміткер, Тони Доволони,

Қазылар алқасы [3])

ЛОКАЦИЯ: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫН АРТҚЫ

ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ

ЛЕННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

БРУНОНЫҢ КОММЕНТАРИЙІ

КЭРРИ ЭННІҢ КОММЕНТАРИЙІ

(157) 0:01:56 18:57:55

«DANCING WITH THE STARS – ҚЫСҚАША

БАЯНДАУ ПАРАҒЫ

ШОУ ШОУ Ескертпе

Реквизит №Сипаттама

Бет № Сегмент Орташа

ұпай

Ескертпе

297

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

112. №13 ЖҰП – ҮМІТКЕР ЖӘНЕ ТОНИ

БАҒАЛАРДЫ КӨРСЕТУ/РЕАКЦИЯЛАР

(Саманта, үміткер, Тони, Қазылар алқасы

[3))

ЛОКАЦИЯ: САМАНТА, ҮМІТКЕР – САХНА

СЫРТЫ, ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫ – ҚАЗЫЛАР

ОТЫРАТЫН ОРЫН

МУЗЫКА: ШИЕЛЕНІС МУЗЫКАЛЫҚ АСТАР

(APB)

ЭФФЕКТІЛЕР: ЕКІ ЖОЛАҚТЫ DVE

БОКСТАРЫ

ДЕКО: ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ

НӘТИЖЕЛЕРІ / БАҒАЛАР

APB: ДИКТОР КАДРДАН ТЫС МӘТІН –

ҚАЗЫЛАР АЛҚАСЫНЫҢ АТЫ-ЖӨНІ

МУЗЫКА: ДАУЫЛПАЗДЫҢ ДАҢҒЫРЫ (APB)

ДЕКО: ДАУЫС БЕРЕТІН ТЕЛЕФОН НӨМІРІ

(159) 0:01:13 18:59:08

113. ТАНЫСТЫРУ БИ ҚОРЫТЫНДЫЛАУ

(Том Бержерон)

ЛОКАЦИЯ: САХНА ОРТАСЫН АРТҚЫ

ПЛАНҒА ЖЫЛЖЫТУ

(162) 0:00:12 18:59:20

114. ПРОФАЙЛ: БИ ЕСКЕРТУЛЕР X13

(ТАСПАҒА ЖАЗЫЛҒАН) ДЕКО: Жұптардың

аты-жөні және ДАУЫСҚА САЛАТЫН нөмір

ЖҰПТАРДЫҢ ПРОФАЙЛДАРЫ, ТОМ ЖӘНЕ

САМАНТА ПРОФАЙЛДЫ ҰСЫНУ КЕЗІНДЕ

ЖАРТЫ ШЕҢБЕРДІҢ ІШІНДЕ

(163) 0:01:34 19:00:54 1:31 @: 07

әрқайсысы

1:44 @ :08

әрқайсысы

1:57 @ :09

әрқайсысы

2:10 @ :10

әрқайсысы

115. КӨШБАСШЫЛАР КЕСТЕСІ/ҚАЙЫРЛЫ

ТҮН ТІЛЕУ ЖӘНЕ ТҮСІРІЛІМ ТОП ТИТРЫ

(Том Бержерон, Саманта Харрис, 13 жұп

[26])

ДЕКО: ТҮСІРІЛІМ ТОП ТИТРЫ (ТІКЕЛЕЙ

ЭФИРДЕГІ ТҮСІРІЛІМ КЕЗІНДЕ)

МУЗЫКА: СОҢҒЫ МУЗЫКАЛЫҚ МАҚАМ

(APB)

ЛОКАЦИЯ: ЖАРТЫ ШЕҢБЕР ІРІ ПЛАН:

1–6 ЖҰП, ТОМ, САМАНТА, 7–13 ЖҰП

(166) 0:00:59 19:01:53

ОН БІРІНШІ АКТ ЖАЛПЫ УАҚЫТ 0:08:20

19:01:53

мөлшерінде

116. BLACK ЖЕЛІСІ (169) 0:00:02 19:01:55

ЖАЛПЫ ҰЗАҚТЫҒЫ:2:02:00

РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН ЖАЛПЫ УАҚЫТ:2:02:00

УАҚЫТ АРАЛЫҒЫНДА:00:00

6-ТАРАУ

298

АКТ

ХРОНОМЕТРАЖЫ

#1 АКТ 0:09:13

#2 АКТ 0:06:21

#3 АКТ 0:04:46

#4 АКТ 0:08:23

#5 АКТ 0:06:38

#6 АКТ 0:13:08

#7 АКТ 0:11:48

#8 АКТ 0:06:25

#9 АКТ 0:08:02

#10 АКТ 0:06:50

#11 АКТ 0:08:20

БАҒДАРЛАМАНЫҢ

ЖАЛПЫ УАҚЫТЫ: 1:29:54

ЖАРНАМАНЫҢ

ЖАЛПЫ УАҚЫТЫ: 0:32:06

РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН

ЖАЛПЫ УАҚЫТ: 2:02:00

УАҚЫТ

АРАЛЫҒЫНДА: 0:00:00

BBC Worldwide Productions келісімі бойынша пайдаланылды.

Реалити-шоулар шынайылықты ғана ұсына салмай, қандай да бір көзқарас

ілестіре ала ма? Сөзсіз ілестіре алады. Әлбетте, кейбір көзқарастың ұсынылу

форматы қарабайыр, пайданы көздеу әрі айтылғанды қайталау болуы мүмкін.

Дегенмен арасында көркем және ағартушылық сипатты ұстанатындары да бар-

шылық. MTV арнасынан таралған «Бәріне үлгеру» (The Buried Life) атты реалити-

шоуында автофургонмен ел ішін аралаған төрт дос жасөспірімге тән мінез-құ-

лық пен юмордың түр-түрін бейнелейді. Дегенмен сайран салып, ойын қуудан

бөлек, олар жол-жөнекей жолыққан көмекке мұқтаж жандарға қолғабыс етеді.

«T.I. – күнәдән арылар жол» (T.I.’s Road to Redemption) атты реалити-шоуы былығы

басынан асатын рэпер балаларды қиын ситуациялардан аулақ жүруге үгіттейді.

Осылар және, тағы бірнеше реалити-шоу жастарды бейсауат жүруге әрі азғын-

дыққа итермелейтін реалити-шоуларға қарағанда, позитивті әлеуметтік хабар

жолдайды. Реалити бағдарламалардың саны артып келеді. Өзіңіздің де, аудито-

рияның да сыр пернесін дөп басатын, интеллектуалды әрі эмоциялы тұрғыда

көңілден шығатын бір реалити-шоу дайындау қолыңыздан келер деп сенеміз.

299

Очерк, деректі фильм және реалити бағдарлама

ТАПСЫРМА

1. Тақырыптық радиоочеркті қалай жасау керектігін сипаттайтын қысқаша

баяндау парағын әзірлеңіз. Айналаңызға және шығармашылық топтың

жаны ашитын көкейкесті тақырып таңдаңыз.

2. Жүрекке жылы тиетін телевизиялық очерктің сахна сыртындағы көріністе-

рі жайында сценарий әзірлеңіз. Бұл сценарий аудиторияны иландырсын,

сондай-ақ ақпарат беруді көздеуі керек. Денсаулық саласын, әлеуметтік

әл-ауқатты не болмаса әлдекімнің өмірбаянын арқау етіп көріңіз.

3. Негізгі деректі фильм түрлерінің бірін не комбинациясын негізге алып,

телевизия немесе радиоға арнап деректі фильм сценарийін дайындаңыз.

Күллі адамзаттың тіршілігі үшін зор маңызы бар қоршаған ортаңызда,

сондай-ақ мемлекеттік деңгейде даулы тақырыпты алыңыз.

4. 3-жаттығуда қолданылмаған тәсіл бойынша деректі фильм сценарийін

әзірлеңіз. Адам баласына айтарлықтай маңызды емес және анау айтқандай

қызығушылық тудыра қоймайтын тақырып таңдаңыз. Солай бола тұра,

деректі фильмдегі көзқарастың өз ортаңыздағы маңызын өзекті етіп жаза

аласыз ба?

5. 60 Minutes бағдарламасына жарамды болуы мүмкін 15 минуттық сюжет-

тің және тележурнал бағдарламасына арналған 7 минуттық сюжеттің но-

байын әзірлеңіз.

6. Осы жаттығулардың бірін интернетке бейімдеңіз.

7. Өзіңіз сүйіп көретін реалити-шоудың бір эпизодына тритмент дайында-

ңыз.

8. Жаңа реалити-шоуға тритмент әзірлеңіз.

9. YouTube немесе интернет кеңістігіндегі басқа алаңға арнап, бір не екі ми-

нутты қамтитын очерк пен деректі фильм дайындаңыз. Фильмді дайын-

дау үшін оқу орныңыздағы телестудия мамандарымен келісіп алыңыз.

10. Жоғарыда баяндалған жаттығулар бойынша жазылған бір сценарийге

талдау жасаңыз. Ер мен әйелдің мәртебесі және көзқарасы тең қаралған

ба? Қыз-келіншектер, нәсілдік немесе этникалық азшылық топтар субъ-

ект ретінде қатыса ма, сол топтар туралы мәлімет объективті әрі шынайы

түрде беріле ме?

Сұхбат және ток-шоу

хабарлары

ТАРАУ

«Т

ок-шоу» термині – жаңалық, деректі фильм, телехикая, музыкалық

хабар, көркем фильм, ойын-шоулары, ағартушылық пен оқу бағдар-

ламаларына не болмаса жарнамаға жатпайтын негізгі бағдарламалар

түрлеріне қатысты қолданылады. Аталмыш терминге сұхбаттар, пікірсайыстар

мен мәлімдемелер де кіреді. 1990 жылдары «ток-шоу» феномені радио мен теле-

визия әлемін жаулап алды. Ток-шоу жүргізушілерінің дәурені музыкалық бағыт-

ты ұстанбайтын радиостанцияларда жүрді, тіпті көптеген музыкалық радиолар

рейтингті көздеп, эфирлік толқындарды телевизия «жаулайтын» кешкі және

түнгі сағаттарға ток-шоуларды қойды. Сол заманның жүгін көтерген әрі десі ба-

сым консервативті медиа жаңа ғасырда қаулаған ток-шоуларда эфирдің гүліне

айналған Раш Лимбо секілді комментаторлар арқылы саяси консерватизмнің

алапатын асырды. Ал либералды комментаторлар болмады емес болды, қазір

де бар. Кейбір ток-шоу таза редакторлық комментарий, ал кейбірі сұхбат немесе

пікірсайыс бағдарламасына жатады. The Colbert Report және The Daily Show секілді

шоулар өз көзқарасын жеткізу үшін комедия мен сатираны қолданды. Мұнда

қонақпен сұхбаттасады немесе бағдарламаның табиғатына қарай нақты мәселе-

лерді талқылайтын пікірсайысқа қатыстырады. Кейбір формат қалың бұқараны

пікірсайысқа қатыстыруға, кей жағдайда сұхбат беруші ретінде атсалысуға мүм-

кіндік беретін телефон желісін іске қосады. Негізінде, мұндай саяси ток-шоулар

радиодан беріледі, дегенмен телевизия мен интернетте де көрсетіле береді.

Сонымен қатар саяси немесе әлеуметтік сфераға арагідік бет бұра бастаған

ойын-сауық ток-шоулардың да асығы алшысынан түсіп жатты. Жей Лено мен

Дэвид Леттерман осы саладағы сұхбат алудың шеберлері болатын. Опра Уин-

фридің эфирдегі жетістігі тек идеялар мен ұстанымдарға ғана емес, сонымен қа-

тар эмоциялық және физикалық (көбінде сексуалды) сезімдер мен тәжірибелер-

ге негізделді. Нәтижесінде бұл үрдіс телевизия мен радиода осыған ұқсас көпте-

ген шоулардың, басым көпшілігі сұхбаттан құралған шоулардың пайда болуына

өз септігін тигізді.

Кейбір ток-шоу таза редакторлық комментарий, ал кейбірі сұхбат немесе пі-

кірсайыс бағдарламасына жатады. Сұхбат пен пікірсайыс шоуларын жобаның

қысқаша мазмұндамасымен (rundown) немесе нобай парағымен-ақ (routine sheet)

алып шығуға болады. Мұндай форматты бағдарламаларды толық сценариймен

300

301

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

жүргізбеудің басты себебі – ой-пікір алмасуды көздейді. Кейде қатысушылар дер

кезінде суырып салып жауап қатады. Тағы бір себеп – қатысушы, сұхбат алушы

не модератордың дені кәсіби мамандар болмағандықтан, жасанды әрі шиеленіс-

кен қалыпта көрінбеу үшін дайын сценарийді жаттап алып немесе оқып тұра

алмайды. Ал саяси кандидат жасайтын ресми мәлімдеме форматы, кіріспесі мен

түйін сөзі бар, бас-аяғы бүтін дайындалады.

Автор сценарийді, мейлінше, көбірек жазсын, мүмкіндігінше барлығы әңгі-

мелесу (talk – ток-шоу) форматында әзірленгені дұрыс. Дап-дайын материалмен

діттеген мақсатқа жетуге мүмкіндік молынан туып тұрғанда, дайындалмаған сұ-

рақ, күтпеген жауап яки орынсыз комментарийлер легімен тәуекелге барудың не

қажеті бар? Бұрыннан өзіндік форматы қалыптасқан әрі тәжірибелі сұрақ қою-

шылары мен модераторлары бар кейбір ток-шоулар тек нобай парағын қажет

етуі мүмкін. Нобайда қай уақыт аралығы бағдарламаның өн бойындағы ретті-

лік түгел көрсетіледі, егер белгілі болса барлық пункті соқырға таяқ ұстатқандай

тап-тұйнақтай белгіленсін.

Егжей-тегжейлі жазылған нобай парағы мүмкіндігінше нақты диалог пен

әрекетті қамтиды, қосақ ішінде импровизациямен аудиторияға ұсынатын ко-

ментарийлер де болады. Ток-шоудың импровизациялық табиғаты – сценарийі

жазылмаған және дайындалмаған бағдарламаға тән қателіктерді, кібіртіктеуді,

ақымақтық әрекеттерді және тағы да басқа «дерттерді» жатырқамайды. Жақсы

қаламгер (сонымен бірге продюсер, режиссер және орындаушылар) барынша

көп дайындық болғанын қалайды.

Эфир шапшаң орындалатын кесте бойынша жүргізілетіндіктен, сценарлық

жобаның қысқаша мазмұндамасы немесе нобай парағының соңғы нұсқасына бү-

тін сценарийдей, соңғы секундына дейін иі қанған бағдарламаға қарағандай мән

берілуі керек. Кейде режиссер өзіне керегін таңдау үшін түрлі хронометражда

баламалы тоқтамдар (alternate endings) енгізеді. Бұл әсіресе тікелей эфирдегі бағ-

дарламаны дер кезінде аяқтағанға жақсы.

СҰХБАТ

Сұхбат көп бағдарламада әсіресе жаңалықтар, деректі фильмдер, очерктер,

корпоративтік, ағартушылық хабарларда және ойын-сауықтық ток-шоуларда

қолданылады. Сұхбат алудың негізгі тәсілдері жоғарыдағы форматтың бәріне

бірдей.

Түрлері

Сұхбаттың негізгі үш түрі бар: ой-пікір сұхбаты, ақпараттық сұхбат және жеке

сұхбат. Осы сұхбат түрлерінің кез келгенінен бір-біріне тән элементтерді табуға

болады.

Ой-пікір сұхбаты

Жеке адамның пайымына ден қоятын кез келген сұхбат, ой-пікір сұхбаты бола

алады. Бұл сұхбаттардың басым көпшілігі танымал тұлғалармен, әдетте өз ісінің

шеберлерімен жүргізілетіндіктен, мұндай сұхбат ақпараттық не жеке сұхбат са-

7-ТАРАУ

302

натына жатады. Тіпті толығымен импровизацияға иек артқан «көше» сұхбатын-

да да сұхбат алушының ықтимал жауаптар үшін құрастырған кіріспесі, негізгі

және қосымша сұрақтары болуға тиіс. Бағдарламаны жазбастан бұрын алдын

ала түсіріле ме, әлде тікелей эфирге шыға ма, оны нақты сұхбат берушіге ескер-

тіп қойған дұрыс.

Ақпараттық сұхбат

Ақпараттық сұхбат, көбінесе қоғамдық қызметтің түрі ретінде қарастырыла-

ды. Мұнда ақпарат бір саланың беймәлім немесе танымал тұлғаның ыңғайына

қарай қойылады. Бұл сұхбаттың басты мақсаты ақпаратты жеткізу болғандық-

тан, кей жағдайда толық сценарий әзірленеді. Сұхбат беруші нақты дерекке құ-

рылған материал, себеп пен салдардың жігін ашатын ақпарат ұсынып, өзіндік

жеке пайыммен біріктіруі мүмкін. Сценарий алдын ала жазылған болса, спи-

кердің жеке тұлғасына мән берілуі керек. Ал егер сұхбат берушінің алып кетуі

екіталай, яғни жымын білдірмей «оқуды» қатырмаса, бүге-шігесі дайын нобай

әзірлеп, бағдарламаны алдын ала дайындамаған секілді түсірген дұрыс.

Жеке сұхбат

Бұл жеке тұлғаның мүддесіне бағытталған көркем сұхбат. Бағдарламаның

форматы кейіпкердің тамырын басып көру, ұялту не көтермелеу арқылы бір ба-

ғытқа икемделеді, әлде осының бәрін бір арнаға тоғыстырып, сипай қамшылауы

да бек мүмкін. Тұлғамен сұхбат форматындағы қазіргі тәп-тәуір бағдарламалар,

тұлғаның адами қатынасын анықтайды, жеке пайымы мен әрекеттерін ашады.

Жеке сұхбатқа жарамды сұрақтарды дайындау үшін сұхбат беруші туралы бар

ақпаратты жинаңыз. Сұрақтарыңызды екшеп алыңыз, сосын сұхбат берушімен

алдын ала сөйлесіп, күрделі сұрақтарды қиыстыруды әрі логикалық тәртіпке

келтіруді тиянақтап алыңыз.

Сұхбатқа дайындық

Телевизиялық немесе радиосұхбат – сұхбат алушы мен сұхбат беруші алдын

ала дайындалған сценарий бойынша жүргізілуі мүмкін. Сценарий сұрақтар мен

жауаптар нобайының төңірегінде әзірленуі мүмкін, бірақ қатысушы жол-жөне-

кей өз жанынан сөздер қосады. Бұл толық дайындалмаған деген сөз не болмаса

таза импровизация болуы да ықтимал. Мұндай сұхбаттың мысалы ретінде те-

левизия журналисі Кати Куриктің 2008 жылы республикашылдар атынан вице-

президент лауазымына ұсынылған Аляска губернаторы Сара Пэйлинмен тіке-

лей эфирде болған жағдайды айтуға болады. Пэйлин негізгі саяси және мемле-

кеттік стратегия туралы сауатының жоқтығынан, ақпаратпен қаруланбауынан,

тәжірибесінің аздығынан тосырқайтын, оның сайлау кампаниясы сасқалақтап,

келесі ретте дайындықсыз өтетін тікелей эфирдегі сұхбаттардан сырт айналып

қашып жүрді. Бұл – медианың, керек десеңіз сұхбаттың яки ток-шоудың қуаты.

Кейбір сыншылар Куриктің сол сұхбатына ерекше тоқталады, себебі сайлау ке-

зінде Пэйлиннің халық алдында абыройдан жұрдай болуына, әрі партиясының

жеңе алмауына әсер еткен бірден-бір себеп болды.

303

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

Сұхбаттың бас-аяғы бүтін сценариймен немесе таза импровизациямен шық-

қаны бірен-саран ғана. Жалпы, бастан-аяқ жазылған толық сценарий жасанды

әрі бірсарынды дүниеге айналады, тек тәжірибесі мол сұхбат алушы мен тісқақ-

қан сұхбат беруші үтір-нүктесіне дейін көрсетілген жолды бейне бір дайындық-

сыз сұхбаттай алып шығады. Алайда дәл осылай шығатыны ілуде біреу ғана.

Бір жағынан, мүлде дайындықсыз шыққан сұхбат – тәуекелге бел буатын шаруа,

себебі сұхбат беруші тым сөзуар, ұялшақ не жасқаншақ не болмаса мылжың

болар, сондайда сұхбат алушы тиісті сұрақтарды әзірлеу мен ұйымдастыруда

қиындыққа тап болатыны бар.

Сұхбат сценарийлерінің дені нобай түрінде жазылады. Ең әуелі, продюсер,

сұхбат алушы және қаламгер сұрақтардың мақсаты мен формаларының жалпы

сұлбасын құрайды. Олар ақпаратты жіті әрі кеңінен іздеу арқылы тиісті сұрақ-

тарды даярлайды. Логикалық тәртіптегі мазмұнды сұрақтарды қоюға дайын

болу үшін, сұхбат алушы да қиыннан қиыстырылған басты сауалдарға берілетін

ықтимал жауаптарды шамалай білуі керек. Осы мақсатта алдын ала пысықтай-

тын конференция немесе сұхбат жүргізілуі мүмкін. Сұхбат беруші қойылатын

сұрақтар туралы кейде қысқа, кейде толық ақпарат алады. Сұхбат беруші жауап-

тардың жалпы жүйесін нақтылайды. Сосын автор қоятын келесі және «шым-

шыма» сұрақтарын құрастырады, сауалдарды логикалық және драмалық тәртіп-

пен орын-орнына қояды. Сценарлық жобаның қысқаша мазмұндамасы немесе

нобай парағында басты сауалдар тізіледі, сонымен қатар осы сұрақтар негізінде

ықтимал жауаптар және қосымша сұрақтар жазылуы керек.

Кей жағдайда сұхбат алушымен алдын ала сұхбаттасуға мүмкіндік болмай

қалады, мұндайда автор ықтимал жауаптарды іштей болжап тұрса игі. Сұхбат

беруші індете зерттелсе әрі тиянақты қаралса, екеуара диалогта түсіністік айқын

байқалып тұрады. Кей кездері алдын ала сұхбаттаспаған қонақпен аз-кем пысық-

тап алу үшін бағдарлама жазылмай тұрып, студияға ертерек келуге көндіруге

болады. Мұндай жағдайда әзірленген материалды соңғы минутына дейін қарау

үшін автор продюсермен бірге сұхбат алушымен етене жақын жұмыс істейді.

Сұхбат алушы екеуіне бірдей: алдын ала келісілген сұхбатқа және шоу алдын-

дағы кездесуге қатысуға ниет танытса, автордың тамаша сценарий құрастыруға

мүмкіндігі молая түспек.

Тыңғылықты дайындық – сәтті сценарий жазудың басты кілті. Қаламгер/зерт-

теуші терең ізденуі қажет және сұхбат алушы қонақтың өткен өмірімен, ұста-

нымдарымен және көзқарастарымен бір кісідей таныс болсын. Шала-шарпы да-

йындалатын сұхбат алушылардың талайын көрдік. Түрме жүйесіндегі қайшы-

лықтар жазылған Screw кітабының авторы Майкл Маклафлин радио мен телеви-

зияда сан мәрте ток-шоу/сұхбаттарға қонақ ретінде қатысқан. Сұхбат алушысы

кітапты түгел оқуға уақыты мен жігерін жұмсаған бағдарламалардың сапасында

едәуір айырмашылық болатынын аңғарған: «Сұхбат алушы үй тапсырмасын

орындап, кітапты зерттеп, ұрымтал сауалдар әзірлеп, сонымен қатар хабарды кі-

тапқа арқау етіп, интеллектуалды пікірсайыспен іліп әкеткен шоулар әлдеқайда

қызық, әрі тамаша».

Осы мәтіннің авторы кейде тұрақты жазатын телавторымен бірге ток-шоулар-

да не сұхбаттарда берілген тақырып бойынша сарапшы ретінде немесе өз кітап-

тарын талқылауда тәжірибесі баршылық. Көп жағдайда сұхбат алушы немесе

ток-шоу жүргізушісі немесе шоу сценарисі кітапты оқымайды, немесе атүсті тез-

тез парақтап шығады, нәтижесінде кітаптың мақсаты мен мазмұнын ашпайтын

қарабайыр не болмаса болмашы сұрақтар әзірленеді. Бағдарлама қонақтары ал-

дын ала алынған сұхбатсыз тақырыпқа қатысты материал дайындайды немесе

7-ТАРАУ

304

мақсатсыз сұрақтар бойынша жақсы сұхбат беруге дайын болмауы да мүмкін.

Автор немесе сценарист/сұхбат алушы ретінде мұндай мүмкіндіктен бойды ау-

лақ ұстаған жөн. Кейбір сұхбат алушылар қонақ болатын сарапшыларды тығы-

рыққа тірейді не болмаса тәжікелесу арқылы өз эгосын тықпалайды. Кейде бұл

амал өз жемісін береді, тіпті тақырып тасада қалып кетсе де шынайы қайшылық-

қа толы бағдарлама жасауға жол ашады. Алайда қонақ аузынан сөзі түскен біреу

болса, кейде тапқыр жауабы бола тұра күлкілі көрінсе, әңгіме-дүкен біржақты

әрі қызықсыз көрінеді. Шоудың концепциясын бекітпес бұрын, қонақты жете та-

нығаныңызға көз жеткізіңіз.

Ұлттық, аймақтық және жергілікті телевизиядағы ток-шоулардың авторы,

продюсер әрі жүргізуші Филлис Хейнс тыңғылықты «үй тапсырмасын» қолдай-

тынын айтқан еді. Десе де сұхбат алушылардың әдістері әртүрлі. Барбара Уол-

терске тән әңгімелесудің эмпатикалық әдісі, орташа сауаты бар көрермен сұрақ

қоя алатын Опра Уинфриге тән энтузиастық әдістердің кілті дайындықта жатыр.

Хейнс атап өтетін «қонақ туралы білу, қонақтың не жазғанын оқу, сұрақтарды

дайындау арқылы танып-білу мен ден қоюдың биік деңгейі» жақсы сұхбаттың

ажырамас бөлігі.

Телевизия тарихында сұхбат алудан тасы өрге домалаған Барбара Уолтерс

өз бағдарламаларында сұхбаттың барлық үш түрін: ой-пікір, ақпараттық және

жеке сұхбаттарды араластырып жүргізді. Жуырда зейнетке шыққан ол, сұхбат

берушілеріне араластырып сұрақ қоятынын, әңгімені тереңінен қозғағанда өзін

сенімді әрі жайлы сезінетінін, осылайша бұған дейін айтылмаған ақпарат пен

пікірлерді ортаға жайып салды. Оның саясат көшбасшыларымен жүргізген кей

сұхбаттары әлемдік мәселелердің жүгін арқалайтын. Мұндай дәрежеге қалай

жетті? Тапжылмай іздену мен дайындық арқылы.

Енді ауыздана бастаған сұхбат алушылар мен авторлар кейде Барбара Уол-

терс өз шоуын қатып қалған сценарийсіз жүргізеді дегенде, еш дайындықсыз

шығады деп топшылайды. Негізінде, толық сценарийді талап ететін басқа да

көптеген форматты бағдарлама әзірлейтін автормен салыстырғанда, Уолтерс өз

қызметкерлерінен ақтарған мәліметтің толық есебін талап етеді, әрі сұрақтар-

дың кеңейтілген тізімін жасау үшін қыруар жұмыс атқаратын. Уолтерстің клас-

сикалық сұхбатының бірі – сахна және телевизия жұлдызы Кэрол Бернеттпен

өтті. Уолтерс Бернеттің өмірі туралы хронологиялық фактілер және жеке өмірі,

сонымен қатар кәсіби тәжірибесі мен наным-сенімі туралы түрлі дереккөздерден

алынған цитаталарын қамтыған 38 беттік репортаж бойынша дайындалды. Уол-

терс табылған деректерден жүзден аса бұлтартпайтын сауалдар тізімін жасады,

сол сұрақтардың ішінен іріктелген санаулылары ғана көкейкесті сұхбатта пайда-

ланылды.

Бұл тізімге енген сауалдардың санаты:

■ Бернеттің ғұмыр жолындағы басты-басты оқиғалардың жыл сайынғы

хронологиясы;

■ балалық шағы, отбасы, білімі және ұлты туралы сұрақтар топтамасы;

■ ілгерідегі мансабы және ойын-сауық саласына келудегі ынта-жігері;

■ оның шоу-бизнес пен медиадағы жетістіктері;

■ оның жеке өмірі, соның ішінде тамақтану дағдысы, шылым шегуден бас тартатын

вегетариандығы, артық салмақтан арылуы, ата-анасымен қарым-қатынасы,

балалық шағы мен бой жеткен кезде өз-өзіне берген бағасы, кішкентай сіңлісін

305

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

қамқорлығына алуы, әрі оны баққан кезде жауапкершілікті сезінуі, бақытсыз

некесі, діни нанымы, реинкарнацияға сенуі, медитация жасау тәжірибесі;

■ аз уақытқа және ұзақ мерзімге жасаған мансаптық жоспары.

Ақпарат

Ақпарат іздестіру – тиімді дайындықтың кілті. Сұхбат беруші туралы (немесе

алдын ала сұхбат жасалмайтын сценарий үшін, талқыланатын тақырып туралы)

мейлінше мол ақпарат табыңыз. Сұхбат беруші не жазды немесе қандай дүниені

жарыққа шығарды? Кітаптарда немесе музыка, кино, театр, өнер, би, бизнес, не-

месе дау-дамай туралы журналдардағы мақалаларда қандай да бір өмірбаяндық

материалдар бар шығар? Саясат қайраткерлері, кәсіпкерлер мен басқа да ма-

мандық иелеріне қатысты да, дәл осындай іздестіру жұмыстарын жүргізу қажет.

Who’s Whos – адамның өткен өмірі туралы ақпарат үшін жақсы дереккөз. Кейіп-

кер туралы ақпаратты Google-дан іздеу және әлеуметтік желілердегі оның жаз-

баларын тексеру арқылы әдетте көп ақпарат жинауға болады. Бірақ интернеттегі

кейбір деректерге илана кетуге болмайды.

Ақпарат дереккөздеріне интернет, кітапхана, сонымен қатар мұрағат, арна-

ның анықтама бөлімі және газеттер кіреді. Сұхбат алушының (не қозғалатын та-

қырыптың) үкіметке қатысы болса, қажетті құжаттар мемлекеттік мекемелер-

де сақталуы мүмкін. Саясаткер ме, әлде саяси субъекті ме? Саяси ұйымдармен

тілдесіңіз, қолдарында бар файлды көріп шығуға өтініш жасаңыз. Азаматтық

белсенділік туралы ма, әлде қоршаған ортаның ластануы, халықтың дәулеті, ден-

саулық сақтау, тұрғын үй және осыған ұқсас салалардағы қоғамдық мүдденің

жай-жапсары айтыла ма? Азаматтық ассоциацияларға жүгініңіз. Дәрігер ме?

Оқытушы ма? Қорғаушы ма? Сәулетші ме? Психолог па? Кәсіби ассоциациялар

барлық саланы қамтиды. Селебрити тұлғалардың басым көпшілігі, соның ішінде

саяси қайраткерлердің дербес парақшалары бар. Олар YouTube-те бар ма? Twitter-

де ме? Linkedln-де ме?

Сұхбат беруші жұмыс істейтін саланың немесе қозғайтын тақырып туралы

білетін мамандармен тілдесуден тартынбаңыз. Дігерлеп қазбаласаңыз қонақты

жыға танитын не болмаса аясы тар тақырыптың жілігін шағатын бір маманды

табасыз. Дайындайтын сауалдар тиянақты әрі өткір шықсын десеңіз қонақ не та-

қырып жайындағы дерекке әбден қанығып алыңыз. Өзіңіздің һәм өзгенің уақы-

тын текке кетірмеңіз, басқа жерде жауабы берілген жауыр сұрақтың керегі жоқ.

Сұхбат берушімен өтетін уақытты барынша тиімді пайдаланыңыз.

Сұхбат, очерк, жаңалыққа қажетті мәліметті алғашқы дереккөз иелерінен

алыңыз. Көбінесе қолдан-қолға өтіп, екшелген шынайы деректерді тауып алуға

болады. Керісінше, бұрмаланған дерекке тап болуыңыз мүмкін. Ең әуелі, сұхбат

берушіні жыға танитын немесе жақсы білетін, талқыланатын тақырыптан ха-

бары бар немесе сол мәселенің майын ішкен адамдармен сөйлесіңіз. Тақырып

куәгерлерімен тікелей араласқан және белсенді қатысқан адамдармен тілдесіңіз.

Содан соң сұхбат берушіні, не болмаса қозғайтын тақырып жайын білетін адам-

дармен әңгімелесіңіз.

Дереккөздерді мұқият әрі жөн-жобасымен іріктеп, бар деректі тезге салып,

ақпаратты шатаспай тапқаныңызға көз жеткізіңіз. Жеке пікірлерге абай болы-

ңыз. Алдымен фактілерді, сосын тәпсірлеуді зерттеу қажет. Бұл екеуін шатас-

тырып алмаңыз. Толық жауапты ала алмасаңыз, сұрақты қайталап қойыңыз.

7-ТАРАУ

306

Фотографиялық жадыңыз болмаса, барлығын дерлік есіңізде мұқият сақтаймын

деу бекершілік. Ақпаратты электронды түрде немесе ескі репортерлік әдіс бо-

йынша қойын дәптерге сақтап қойыңыз.

Ток-шоу секілді бағдарламаның кез келген түріне, соның ішінде сұхбат үшін

маңызды саналатын аудиторияны да зерттеуді ұмытып кетпеңіз. Аудитория сұх-

бат беріп жатқан тұлға не тақырып туралы ақпаратпен қаншалықты таныс? Ау-

диторияның тақырыпқа немесе сұхбат берушіге қандай қатысы бар? Берілетін

жауаптарды жобамен шамалап алмағанша, сұхбаттың ақырғы бағыт-бағдары

мен нақты сұрақтарды дайындай қоюыңыз екіталай.

Формат

Барлық сұхбатта дайындалған, дайындалмаған, импровизацияланғаны бол-

сын, автор кемінде бағдарламаны бастап-аяқтайтын сценарийі, сұхбат беруші

туралы кіріспе материал, сонымен қатар бағдарламаның әр бөліміне қойылатын

сұрақтар мен ықтимал жауаптарды да қосады. Бағдарлама ұзақ немесе қысқа

мерзімде жүргізілген жағдайда, оны аяқтау ретінің хронометражы түрлі болға-

ны абзал. Әбден уақытқа жаттыққан сценарийге байланбайтын осындай икем

қажет-ақ.

Әр сұхбатқа негізделген бағдарламаның өзіндік ұйымдастыру тәсілі бар және

автор сол белгілі форматты ұстана отырып, сценарий жазуға тиіс. Кейбір сұхбат

шоулары кіріспемен, тақырып немесе шарттар туралы ескертпемен, кейде қо-

нақты таныстырумен басталады. Ал басқасында аудитория назарын аудартып,

тапжылтпай ұстап тұру үшін бірден сұхбаттан бастап кетіп, іле-шала стандарт-

ты кіріспе материал ұсынылады.

Төменде классикалық Face the Nation қоғамдық-саяси бағдарламасын жүргі-

зудің екі түрлі қарапайым әрі түсінікті тәсілдерінен қысқаша үзінділер берілді.

Мұнда қарапайым және түсінікті тәсілдер арқылы жоғарыда айтылған бағдарла-

маны жүргізудің екі түрі бар. Ең алдымен, CBS Television-ға арналған сценарийде

шоуды таныстырушы диктордың сөздері, кейіннен жарнама тақтасы мен сұхбат,

оның ізінше стандартты түйіндейтін материал шықты. Келесі ұсынылған CBS

Radio-сының сценарийінде сұхбат өрбігеннен кейін стандартты кіріспеден үзінді

ұсынылды. Бұдан кейінгі сұхбатта стандартты түйіндеу әдісі пайдаланылады.

CBS TELEVISION

«Ұлт келбеті» (Face the Nation)

ХЕРМАН СҰРАҚТЫ ЖАУДЫРТАДЫ.

СЕНАТОР __________-ДАН ЖАУАП БЕРЕДІ.

(ДИКТОР: КАДРДАН ТЫС ДАУЫС)

CBS NEWS ВАШИНГТОННАН... FACE THE NATION БАҒДАРЛАМАСЫН-

ДА СЕНАТОР__________-МЕН

АЯҚАСТЫ ӘРІ ДАЙЫНДЫҚСЫЗ СҰХБАТ. СЕНАТОР __________-

ДАН

CBS NEWS ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ КОРРЕСПОНДЕНТІ

307

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

МАРВИН КАЛБ, THE WASHINGTON POST БАСЫЛЫМЫНЫҢ САЯСИ

КОРРЕСПОНДЕНТІ ДЭВИД С. БРОДЕР ЖӘНЕ CBS NEWS КОРРЕСПОН-

ДЕНТІ ЖОРЖ ХЕРМАН СҰХБАТ АЛАДЫ. FACE THE NATION БАҒДАР-

ЛАМАСЫ БҮГІНГІ ҚОНАҚ ПЕН ПАНЕЛЬДІ ТАҢДАУҒА ТОЛЫҒЫМЕН

ЖАУАПТЫ CBS NEWS ЖАҢАЛЫҚТАР БӨЛІМІМЕН ӘЗІРЛЕНГЕН.

ЖАРНАМА ТАҚТАСЫ 10 сек.

ЖАРНАМА 1:40

(ХЕРМАННЫҢ БАҒДАРЛАМАНЫ ТҮЙІНДЕУІ).

ҒАФУ ЕТІҢІЗДЕР, МЫРЗАЛАР! БІЗГЕ БЕРІЛГЕН УАҚЫТ ОСЫМЕН ТА-

МАМ. FACE THE NATION-МЕН БІРГЕ БОЛҒАНДАРЫҢЫЗ ҮШІН АЛҒЫ-

СЫМДЫ АЙТАМЫН.

ЖАРНАМА 30 сек.

(ДИКТОР: КАДРДАН ТЫС ДАУЫС)

БҮГІН FACE THE NATION БАҒДАРЛАМАСЫНДА СЕНАТОР СҰХБАТТЫ

CBS NEWS ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ КОРРЕСПОНДЕНТІ

МАРВИН КАЛБ, THE WASHINGTON POST БАСЫЛЫМЫНЫҢ САЯСИ

КОРРЕСПОНДЕНТІ ДЭВИД С. БРОДЕР ЖӘНЕ CBS NEWS КОРРЕСПОН-

ДЕНТІ ЖОРЖ ХЕРМАН ЖҮРГІЗЕДІ.

ЖАРНАМА ТАҚТАСЫ 6 сек.

FACE THE NATION БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ДЕМЕУШІСІ – IBM КОМПА-

НИЯСЫ.

(ДИКТОР: КАДРДАН ТЫС ДАУЫС. ТИТР)

КЕЛЕСІ АПТАДА FACE THE NATION БАҒДАРЛАМАСЫНА БАСҚА КӨР-

НЕКТІ ҚАЙРАТКЕР КЕЛМЕК. ЭФИРГЕ CBS NEWS ДАЙЫНДАДЫ. FACE

THE NATION БАҒДАРЛАМАСЫ ВАШИНГТОН ҚАЛАСЫНДА ТҮСІРІЛДІ.

CBS News келісімі бойынша пайдаланылды.

CBS RADIO Face the Nation

12:30:00-12:58:55.

(Күні)

БАСТАЛУЫ: Радиодан аудио беріледі. Херман қызықты сұрақ қояды,

қонақ(тар) сауал(дар)ға жауап береді. Телевизия дикторы

шыққанша радиода мына музыка ойнатылады.

ДЫБЫС: РАДИОДАҒЫ «МЕМЛЕКЕТТІК ІСТЕРДІҢ ЖАРШЫСЫ»

ДИКТОР: CBS News-тен, Вашингтон... «Face the Nation»... CBS

радиоарнасында.

Сенатор __________ - мен төтеннен сұхбат жасаймыз.

Сенатор __________-мен әңгіме-дүкен құратын CBS

7-ТАРАУ

308

News дипломатиялық корреспонденті Марвин Калб, The

Washington Post басылымының саяси корреспонденті Дэвид

С. Бродер және CBS News корреспонденті Жорж Херман.

Сұхбатты бір минуттан соң жалғастырамыз. Ең алдымен,

Жорж Херманды тыңдайық.

(2:00 Херманның таспасы)

ДИКТОР: Ия, сонымен Face the Nation бағдарламасын

жалғастырамыз.

СҰХБАТ

ТҮЙІНІ: Херманның сигналы бойынша радио телевизиялық

аудиодан ажырайды. (... Face the Nation-ге құлақ

түргендеріңіз үшін алғысым шексіз. Келесі аптаның қонағы

туралы біле жүріңіз).

(Пауза. 02 ПРОМО)

ДИКТОР: Бүгінгі Face the Nation бағдарламасында сенатор мен

өтетін сұхбаттың тізгінін ұстайтындар CBS News

дипломатиялық корреспонденті Марвин Калб, The

Washington Post басылымының саяси корреспонденті Дэвид

С. Бродер және CBS News корреспонденті Жорж Херман.

Келесі аптада (басқа көрнекті қайраткер)

( ), Face the Nation-ның қонағы болмақ.

Бұл бағдарлама бүгін таңертең Вашингтонда жазылды

және Сильвия Вестерман мен Мэри О. Йейтс дайындады.

Режиссері – Роберт Витарелли. Face the Nation – CBS News-

ке тиесілі өнім.

ДЫБЫС: ТҮЙІНДЕУІНДЕ: «МЕМЛЕКЕТТІК ІСТЕРДІҢ ДЫБЫСТЫҚ

ЖАРШЫСЫ»

CBS News келісімі бойынша пайдаланылады.

Кейбір сұхбат алушылар аудиторияға толық әрі дәйекті ақпарат пен коммен-

тарийдің жеткенідігіне сенімді болғысы келеді, сол себептен олар берілген бағ-

дарлама алдында қолдану үшін нақты ақпараттық промолар әзірлеп, сонымен

қатар мұқият зерттелген және жақсы жазылған ауқымды кіріспе даярлайды. Бұл

бағдарламаның басында болуы керек процесс. Осындай тәсілді қолданатын бағ-

дарламалардың бірі – WBUR-FM-де және бірқатар станцияларда таратылатын

The Connection қоғамдық радио-шоуы. Қоғамның өткір мәселесіне арналған бір

бағдарламаның промосы мен басталуы былайша өріледі.

WBUR Boston мен NPR-дің хабары

Сөйлеп тұрған – Дик Гордон. Бұл The Connection бағдарламасы.

Мүдделі топ коалициясы, оған қоса орманды отаушылармен, кеншілермен,

309

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

фермерлер һәм құрылысшылармен текетіресіп жүрген қоршаған ортаны қор-

ғау белсенділері: «Біздің арамызда террористер өмір сүреді… », – дейді. Бұл

қаншалықты шындыққа жанасады? Шынымен террорист деуге келе ме? Жаңа

заңнаманың қисынына салсақ, суфражистердің (әйел теңдігін қорғаушы)

өрескел қарсылықтары мен азаматтық құқық қозғалысына үзілді-кесілді ба-

ғынбауын терроризмге балауға болар еді. Осы аптада бұл анықтама Калифор-

ниядағы сот тексерісінен өтеді. Зымыран сынағына араласқаны үшін қылмыс-

тық іске қатысты айып тағылған The Star Wars 17, Гринпис белсенділері сот

алдына шақыртылады – бұл «бұрын жарамды болғандардың» ескі ережелері

істен шыққан елде, «төзуге болмайтындардың» жаңа атмосферасында болып

жатқан оқиға. The Connection-ның келесі санында азаматтық бағынбаушы-

лыққа түрткі болған экологиялық наразылық, «Патриоттық туралы» заң қозға-

лады. Ең әуелі, жаңалықтарға кезек берейік.

* * *

Сөйлеп тұрған – Дик Гордон. Бұл The Connection бағдарламасы.

Өзгеше ойлау Америкада қашаннан бар дәстүр: 1950 жылдардағы дәмха-

на мен метро секілді Бостондағы шай салтанатын халық әлі күнге тойлайды.

Мэйн-стриттегі марштар болсын, жаяужолға жайғасқан ереуілшілер болсын

наразылықтың бәрі үнемі у-шумен өтеді. Наразылық тудыру – өзгерістерді та-

лап етуге қашан да қажет қалыпты шаруа. Бірақ азаматтық бағынбаушылық-

тың концепциясы 11 қыркүйектен кейін өзгертілді. «Патриоттық туралы» заң-

ның пайда болуы, сөз бостандығы мен саяси әрекеттер үлкен қызығушылыққа

ілінуі мүмкін... экологиялық қозғалысқа назар салыңыз. Тау шаңғы курорты

өртеніп жатқанда «Киттерді дін аман сақтайық!» дейтін экотактиканың бам-

перлік жапсырмалары асыра сілтеумен шықса – активизм мен экотерроризм

арасындағы шекара шайылып кетеді. Ертең Гринпис белсенділері сот алдына

барады, олар Америка Құрама Штаттарының зымыранға қарсы қорғаныс жү-

йесіне наразылық танытқаны үшін алты жылға дейін бас бостандықтарынан

айырылғалы тұр. Гринпис Американың жаңа соғыс уағында соттың әділ өт-

пейтініне налитындарын айтып жеткізді... 11 қыркүйектен кейін «Connection»

тыңдаушылары азаматтық бағынбаушылық, ормандарды құтқару, қаракүзен-

дерді босату және эксперименттік егіннің көзін құрту мәселелері бойынша

талқылауларын өзгерте ме? Қашаннан бері «өз ойыңды білдіру» тәртіпсіздік

қатарына кіретін болған? Бізге 1-800-423-8255 телефоны бойынша хабар-

ласыңыз, бұл – 1-800-423-TALK. Бүгін студияда менімен бірге – Вашингтон-

да азаматтық істер бойынша әділеттілік жөніндегі серіктестіктің қорғаушысы

және тең құрылтайшысы Мара Верхейден-Хиллиард, АҚШ тері өндірісі жөнін-

дегі комиссиясының атқарушы директоры Тереза Платт және Гринпис ұлттық

компаниясының директоры Андреа Дурбин бар...

The Connection келісімі бойынша пайдаланылады, WBUR-FM, Бостон.

7-ТАРАУ

310

Бүгін – Сан-Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы жарғыға қол қойған күн.

Осы оқиға құрметіне орай, Нью-Йорктегі БҰҰ жанындағы Бүкіләлемдік

денсаулық сақтау ұйымы байланыс бөлімінің директоры, доктор Родольф Л.

Куниді қонаққа шақырған едік.

Доктор Куни Парижде дүниеге келіп, сонда білім алған. Ол өз мансабын

халықаралық денсаулық сақтау саласынан бастап, Босқындардың

халықаралық ұйымында денсаулық сақтау мәселелері бойынша директор

қызметін атқарды. БҰҰ-дағы қазіргі қызметінде ол ДДСҰ – Дүниежүзілік

Денсаулық Сақтау ұйымының атынан Экономикалық және Қоғамдық

кеңес отырысына, Бас Ассамблеяның комитетіне және БҰҰ-ның басқа да

бөлімшелеріне қатысты.

Бағдарламаның форматы сұхбат алушының жеке ұстанымы мен әдіс-айла-

сына сай үнемі өзгеріп отырады, әсіресе өзі сұхбат алушы, өзі шоудың авторы

әрі продюсері болса. Дункан Макдональд Нью-Йорктегі WQXR бағдарламасын-

да осы үш рөлді қатар атқарып шықты. Көп ұзамай жазбаша түрдегі кіріспені,

түйіндеуді және өткелдерді ысырып тастап, тек мазмұнға ерекше көңіл бөлді.

Мұндағы құпияның сыры – әр негізгі сауалдың астында іліп алар әрі өткір сұрақ-

тардың жеткілікті жинақталғанына сенімді болатын, сондықтан шолақ жауапқа,

не тақырыптан ауытқып кетіп бұлтақтауға, не мәймөңкелетуге жол берген емес.

Төменде оның 30-минуттық сұхбат хабарына қолданған сценарлық жобасының

қысқаша мазмұндамасы берілді.

1) Доктор Куни, БҰҰ-ның 10 мамандандырылған мекемелерінің бірі ретінде

ДДСҰ-ның нақты функциясы қандай?

a) Бұл БҰҰ жарғысына нақты енген бе?

b) Активті/пассивті мақсаты?

c) БҰҰ аясындағы түрлі дағдарыс ДДСҰ-ға кеселін тигізе ме? Қаржылай әлде

саяси? Өз денсаулығыңыз қалай?

d) Ұзақ мерзімге жасақталған нақты жоспарларыңыз бар ма, әлде сіз тек денсаулық

сақтау саласына қатысты мәселелерге ғана жауап бересіз бе? Жер сілкінісі/Су

тасқыны/ Эпидемия?

2) ДДСҰ жұмысының БҰҰ-ның басқа ұйымдарымен байланысы қандай?

ЮНИСЕФ/ ХЕҰ/ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы/ ЮНЕСКО/ Халықаралық

азаматтық авиация/ Халықаралық банк/ Қайта құру және дамыту/ Халықаралық

валюта қоры/ Бүкіләлемдік пошталық/ Халықаралық байланыс/ Бүкіләлемдік

метеорологиялық ұйым.

ДДСҰ-ның құрылу тарихы.

a) Қалай басталды? Швейцарияда ма?

b) Халықаралық ұйымдарға тән штаб-пәтері бар ма?

Африка, Қиыр Шығыс секілді дамушы елдермен салыстырғанда медицинасы

дамыған Швеция елінде ДДСҰ жұмысы несімен ерекшеленеді?

a) Діни немесе әлеуметтік табу бар ма?

b) Балгерлер ше?

311

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

c) Тууды бақылауы қалай?

Алдымен Бас штабта, кейіннен әлемнің басқа қиырында қабылданған

шешімнің бір мысалын айтып берсеңіз?

Нақты аурулармен күресу жолында ДДСҰ-ның ең табысты жолы ретінде қандай

шараны айта аласыз: безгек, тропикалық фрамбезия сияқты?

a) Аурудың салдары? Экономикалық/жұмысқа жарамсыздық?

7) Хатшыңызбен телефонмен тілдескенде Латын Америкасына баратыныңызды

айтып қалды. Бұл сапардың нақты мақсаты қандай?

Мемлекет ДДСҰ көмегін қалай алады?

a) Шақыртылғандар?

b) Қорды қаржыландыру жайы?

АҚШ-та дәрігерлер мен медбикелердің тапшылығын білеміз. Ал, жалпы,

әлемдегі жағдайдың халі нешік?

а) Қоғамдық денсаулық сақтау жастар үшін маңызды мансап санала ма, қалай

ойлайсыз? Дәп қазір ше? Болашағы қалай?

Дункан Макдональдтың келісімі бойынша пайдаланылады.

Сұхбат құрылымы

Сұхбат басында сұхбат берушінің кім екені нақты айқындалсын. Жаңадан кі-

ріскен авторлар ең атақты не беймәлім тұлғаны аудитория мүшелері түгел таны-

майтынын ұмытып кетіп жатады. Адамның есімі секілді анық нәрсе кейде көзден

таса қалады.

Сұхбат берушінің нақты мамандығы, лауазымы немесе талқылауды қажет

ететін жетістігі болса, онымен сенімді қатынас (немесе репутация) орнату үшін

тез осы мәліметтерді анықтап алыңыз.

Ең әуелі, сұхбаттың мақсаты айқын болсын. Нені көздейді? Сұхбат кезінде,

әсіресе аяқталғанша аудитория нені білуі қажет? Аудитория тұлғамен өткен қа-

рабайыр сұхбатта қонақтың еңбек демалысында не істегендігінен басқа ештеңе

білмеуі мүмкін. Ал сұхбат беруші киноның немесе роктың жұлдызы болса, ау-

диторияның бірқаншасына соның өзі жетіп жатыр. Аудиторияның нені білгісі

келетіндігін анықтап, сол бойынша жауаптар алу үшін сұрақтар дайындаңыз.

Қиын әрі күрделі сұрақтармен бастау керек емес. Мұндайда сұхбат беруші тас

қамал қорғануға мәжбүр болады, жалтарып әрі қарсыласады. Сұхбат берушінің

тәжірибесі мен лауазымына қатысты, өткен-кеткенді қозғайтын жайлы сұрақтар-

дан бастаған ләзім. Сұхбат сағызша созылмай тұрып, аудиторияға тұлға жайлы

бұрын-соңды естіп-білмеген ақпарат беруді көздесеңіз, адам қызығушылығын

түртетін сұрақтан бастауыңызға да болады. Танымал тұлғамен сұхбаттасқанда

да, көпшілік алдындағы имиджінен гөрі, шынайы адами қалыбын көрсеткен

жөн. Ал бірыңғай ақпараттық, жаңалық ұсынатын сұхбатта мұндай тәсіл қол

емес. Әйтсе де осындай бағдарламада сұхбат алушы арагідік тұлғаның өзіне қа-

тысты сұрақты қояды.

7-ТАРАУ

312

Жетесіз сұрақтан аулақ жүріңіз. Мұндай сұрақтың ойын-сауықтық құндылы-

ғы бар шығар, дегенмен сұхбат алушы мен сұхбат берушіге сұхбаттың мақсаты

не екенін көлегейлеп, әнгіменің шырқын бұзады.

Сұхбат беруші мен сұхбат алушы арасындағы монолог емес, сұхбат екендігін

естен шығармаңыз. Сұхбат алушы әңгіме кезінде көп сөйлеп, кейде тіпті сұхбат

берушіге килігіп, жауабын аяқтауға мүмкіндік бермейтініне сан мәрте куә бо-

лып, талай рет тыңдаған шығарсыз? Сұхбат алушыға комментарийлер емес, нақ-

ты-нақты сұрақтар жазыңыз.

Сұхбаттан тереңдікті іздеңіз. Бірақ кім, не, қайда, қашан және қалай болғанын

талқылау жеткілікті емес, мұның неден шыққанын анықтауыңыз керек. Осы тәсіл

бас-аяғы бүтін сұхбатқа ғана емес, жаңалықтардың сұхбатына да тән. Мысалы,

бұрынғы президенттен оның әкімшілігінде болған Сауда министрлігіне қатысты

жанжал туралы сұхбат алсаңыз, одан тек: «Министрлік қалайша бұл жанжалды

көпке дейін жасырып келді?» – деп қана емес, сондай-ақ – «Неліктен Ақ үй осы

мәселеге қатысты шаралар қолданбады?» – деп сұрағаныңыз жөн.

Жалықтыратын немесе қайталанатын сұрақтар мен бесенеден белгілі жауап-

тардан қашыңыз. Мысалы, «осы киноны түсіру карьераңыздағы ең қызықты тә-

жірибе болғандығымен келісесіз бе?» секілді сұрақты қоймас үшін, сұхбаткер

туралы жеткілікті ақпаратты анықтап алыңыз. Жоғарыдағы сұраққа берілер

жауаптың сиқы мынадай болар: «Әрине, бұл киноны түсіру өз карьерамдағы

көптен күткен тәжірибе еді». Басқаша айтқанда, сұхбат берушінің аузына сөзді

салып бермеңіз, себебі сол сөздердің адасқан күшік секілді өзіңізге қайтып келуі

әбден мүмкін. «Карьерлік тәжірибеңіздегі осы киноның түсірілімін қалай баға-

лайсыз?» – деген секілді қызықты жауап алатындай сауалдар қойыңыз. Шамадан

тыс қадағаланатын сұхбат аудиторияға жасанды әрі бір қайнауы кемдеу көрінеді.

Кез келген сәтті шоудағыдай, шиеленістіретін немесе текетіресетін сұрақтар

арқылы сұхбаттың шарықтау шегін қалыптауға тырысыңыз. Форматы немесе ба-

ғыты маңызды емес, барлық сұхбатқа тән бірқатар құрылымдық үлгілер пайда-

ланылады:

1. Сұхбаттың мақсатын айқындаңыз.

2. Қолданылатын сұхбат тәсілінің түрін айқындаңыз.

3. Сұхбат берушінің кім болатындығын анықтаңыз.

4. Белгілі бір сұхбат немесе жаңалық сюжетіне сұхбат берушінің ғұмыр

жолы туралы ақпарат жинастырыңыз.

5. Декорацияны анықтаңыз: субъектінің үйі, студия, жаңа фильмнің тұсау

кесері немесе марапаттау салтанаты, саяси жиналыс, некені бұзу жөнін-

дегі сот.

6. Әрекет байланысын құрыңыз: дәйекті сұрақтар және шарықтата түсу ар-

қылы аудиторияның назарын бұрып алып, қызығушылықты одан әрі арт-

тыра түсіңіз.

7. Соңында қорытындылаңыз.

Әдіс-тәсіл

Сценарийдің соңғы нұсқасымен жұмыс істегенде ескерілуге тиіс кейбір ше-

шуші пункттер:

313

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

1. Ақпаратты мұқият іздеңіз; сұхбаттық бағдарлама авторының ең маңызды

жұмысы – мәліметті құныға зерттеу. Талқыланатын тақырып жайында,

мейлі, ол жанды не жансыз зат болсын, мүмкіндігінше, барлық қажетті

ақпаратты жинаңыз.

2. Ықтимал жауаптарды шамалаңыз, осылайша тиісті «шымшыма» сұрақ-

тарыңызды қоя аласыз.

3. Барлық фактілерді әсіресе сұхбат берушінің пікірлерін қайтара тексері-

ңіз. Сұхбат беруші сұхбат алушының эфирде өзі туралы қате ақпарат

бергенін байқаса, ал сұхбат алушы өз сөзін нақты мәліметпен дәлелдей

алмаса, одан өткен ыңғайсыз жағдай жоқ.

4. Бағдарламаның стиліне сай келетін көшірме жазыңыз. Негізгі тәсіл қан-

дай? Қонақтарға бас салып шабуылдау ма? Қонақтарды шағыстыру, әлде

оларды мақтау ма? Егер соңғы нұсқасын қолдансаңыз, бұл әлдебіреуді

көтермелеуді көздейтін бағдарламадай көрінбей ме? Ақпараттың, ой-

пікірдің, әлде тұлғаның қайсысына көңіл бөлу керек? Комбинацияға ма?

Қайсысының десі басым? Нақты сұхбатта діни бағдар болсын ба? Саяси

бағдарды қайтеміз? Сексуалдық бағдар ше?

5. Өзіңіз іздестіріп жүрген ақпарат пен идеяларға күмән келтірмес үшін сұ-

рақтарыңызды елеп-екшеп алыңыз. Жалпылама немесе ашықтан-ашық

именбей қоятын сұрақтарыңыз болса, сұхбат берушінің сол тақырып тө-

ңірегінде тосылмай жауап бере алатындығына көз жеткізіңіз.

6. Сұхбат беруші жауаптан жалтарғысы келген жағдайда, сұрақтарды түр-

лі интерпретацияда түрлендіріп, сұхбат тізгінін жіті бақылауда ұстаңыз.

Ақпаратты іздестіру жұмысы жеткілікті деңгейде орындалса, сұхбат бе-

рушінің қандай сұрақтарға жауап беруге талпынатынын біліп отырасыз,

сәйкесінше, қосымша сұрақтарды әзірлей аласыз.

СҰХБАТ СЦЕНАРИЙІН ӘЗІРЛЕУ

Дәл осы жерге дейін дайындықтың маңызы сөз етілді. Дайындық тек тақырып

бойынша ақпарат іздеумен шектелмейді, сондай-ақ, мүмкіндігінше, сценарийді

молынан дайындау ісін де қамтиды. Флоридадағы FM-станциясының басшысы

және WGCU Public Media жаңалықтар бөлімінің директоры Эми Тардиф апта са-

йын Gulf Coast Live Arts Edition атты ток-шоу сұхбатындағы бағдарламаны жүргі-

зеді. Тардифтің сөзіне сенсек, бағдарлама жүргізушісі қанша жерден тәжірибелі

болса да, үздіксіз ойлануға алаңдататын сәттер, ойды бұзатын аз-маз ақаулар,

студияның сыртындағы шаң-шұң, басқа да факторлар кері әсерін тигізеді. Дереу

сценарийге ілесіп кеткенше бағдарламаның шырқы бұзылып, қайдағы жоқ үзі-

лістер мен түсініспеушілік орын алуы бек мүмкін. Төменде Тардиф бағдарлама-

сының бір сценарийі ұсынылды. Әр тақырып пен тақырыпшаға арналған нақты

уақыт пен кейін қойылатын көптеген сұрақтарға мән беріңіз – қонақ жауабының

ұзақтығына байланысты ол сұрақтардың көбісі қолданылмауы да мүмкін, бірақ

бұл шоудың тұралап қалмауына кепіл бола алады. Мән берсеңіз, талқылаудағы

бірнеше фильмдердегі аудио үзінділердің қолданылуы хабарды түрлендіре түсе-

ді әрі аудиторияның қалағанын тап басады.

7-ТАРАУ

314

Gulf Coast Live Arts Edition шығарылымынан үзінді

7/23

2:00 – Жарнама тақтасы

Эфирде Флориданың оңтүстік-батыс бөлігіндегі қоғамдық радио. Бұл Gulf

Coast Live Arts Edition бағдарламасы.

Санибелден шыққан жазушы, профессор Роберт Хиллиард жаңа кітап жаз-

ды. Бұл кітаптағы басты сауал – Холиуд наразылықты суреттейтін фильмдерді

қаншалықты жиі түсіреді? Сонымен қатар киноиндустрия даулы мәселелерді

қашан шешеді және сол кинолардың қалың бұқараға әсері бар ма? Автордың

айтуынша, кино көпшілікке әсер етпей қоймайды, «Холиуд сөйлейді: шынайы

әлемнің мәселелеріне наразылық білдіруге батылы жеткен кинокартиналар»

(Hollywood Speaks Out: Pictures that Dared to Protest Real World Issues) атты

кітабында реформаларды өзгертуге үлкен ықпал еткен бірқатар кино туралы

кеңінен баяндайды. Бүгін осы тақырыпқа зер салатын боламыз.

Сонымен қатар Марко Айлендтің тарихи қоғамы екі картинаға, яғни Пол Ар-

сенат пен Жонатан Гриннің туындыларына дауыс берулеріңізді сұрайды. Қос

картинаның біреуі Марко Айлендтің тарихы туралы мұражайдың сыртына

граффити ретінде болашақта орнатылмақ.

Ең әуелі, жаңалықтарға тоқталайық.

2:01 NPR Жаңалықтар шығарылымы 2:06:00 Демеуші/Батырма

Бұл Gulf Coast Live Arts Edition бағдарламасы, сіздермен бірге Эми Тардиф.

Санибел қаласының тұрғыны Роберт Хиллиардтың «Холиуд сөйлейді: Шынайы

әлемнің мәселелеріне наразылық білдіруге батылы жеткен кинокартиналар»

(Hollywood Speaks Out: Pictures that Dared to Protest Real World Issues) атты

жаңа кітабы нәсілшілдік, соғыс, кедейшілік, антисемитизм және гомофобия

секілді америкалық қоғамның әлеуметтік мәселелерімен күресуге бет алған

режиссерлер, киногерлер мен актерлар туралы баяндайды. Бірақ бір кілти-

паны сол, бұл фильмдер жоғарыда аталған мәселелер туындаған кезеңде си-

рек түсірілді. Автор мұның неліктен осылай түсірілетіндігі туралы сауал қояды.

Депрессия немесе соғыс туралы кинолар, бұл оқиғаларды көптеген жылдар-

дан кейін көрген адамдар өміріне өзгерістер енгізуге ұмтылдыра ма немесе

жақсы өмір сүруге талпындыра ма? Автордың айтуынша, соңғы уақытта бар-

лығы өзгеруі мүмкін, себебі кинолар оқиғаның ізінше түсіріле бастады.

Роберт Хиллиард бүгін студияға қонақ ретінде қатысады. Ол Федералдық

байланыс комиссиясында қоғамдық хабар тарату бөлімінің бастығы қызме-

тін атқарған. Бұған қоса ол медиа туралы көптеген кітаптың, сонымен қатар

пьесалардың да авторы, бір пьесасына продюсер болғаным бар. Сондай-ақ

Хиллиард бірқатар университеттерде сабақ берді, жаңа кітапта баяндалған

мәселелер бойынша «Наразылықты суреттейтін кинокартиналар» (Pictures of

Protest) курсынан дәріс оқыды. Бүгін студиямызға келгеніңізге көп рақмет!

Біздің әңгімемізге қосылғыларыңыз келсе, 1-877-428-8255 нөмірі бойынша

хабарласыңыздар, бұл – 1-877-GCU-TALK. Одан бөлек gulfcoastlive@wacu.org

315

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

мекенжайына да электронды хат жібере аласыз.

Неліктен Pictures of Protest курсынан сабақ беруді жөн санады-

ңыз?

Бұл курс бойынша қайда және қанша уақыт дәріс оқыдыңыз?

Жылдар бойы жүргізген сабақтарда, осы фильмдерге қатысты сту-

денттердің білімі не оқуға деген ынтасының жеткілікті емес екен-

дігі байқалды ма?

Не себепті бұл кітапты жазуға шешім шығардыңыз?

Сіз қозғаған үлкен тақырыптың бірі – наразылықтарды баяндай-

тын кинолар дер кезінде түсірілмеді. Неге?

Жиырма бірінші ғасырда бұл жағдай өзгерді ме?

Бұл, негізінен, Холиудқа емес, тәуелсіз режиссерлерге байланыс-

ты ма?

Холиудта наразылықтар туралы кинокартина түсірген режиссер-

лерге қандай күн тумақ?

Бүгін санибелдік Роберт Хиллиардтың кітабы жайында сөз етудеміз. Кітаптың

аты – «Холиуд сөйлейді: Шынайы әлемнің мәселелеріне наразылық білдіруге

батылы жеткен кинокартиналар». Телефон нөміріміз – 877-GCU-Talk, бұл –

877-428-8255. Аталмыш кітап наразылықтар туралы фильмдерді түрлі катего-

рияларға бөледі. Кітап соғыс туралы тараудан басталады. Хиллиард: «Ең тиімді

антисоғыстық кино ешқандай ірі немесе жаһандық соғыс болмаған уақытта –

Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстардың алдында түсірілді», – деп жаз-

ды. Бұл 1930 жылы түсірілген «Батыс майданында барлығы еш өзгеріссіз» (All

Quiet on the Western Front) киносы. Мінеки, трейлер:

1 клип – Батыс майданында – ойнатылады: 1:56

Неліктен осы кино сәтті шықты?

Бұл киноға әлі күнге дейін бойкот жарияланып, көрсетуге тыйым

салына ма?

Бірқатар адамдар All Quiet on the Western Front және Вьетнамдағы

соғыс туралы «Взвод» (Platoon) фильмдерінің мазмұны мен әсерін

салыстыратынын жазасыз. Platoon фильмі наразылықты суреттей-

тін туындыға жата ма?

Жақын арада Ирактағы соғыс туралы кино шықты ма?

Антисемитизм туралы тарауда алғаш рет Чарли Чаплин кездесті.

Хиллиард Чаплиннің «Ұлы диктатор» (The great Dictator) туындысы

еврейлерге қатысты нацистік саясатқа қарсы наразылықтар жө-

нінде жариялаған жалғыз фильм деп есептейді.

7-ТАРАУ

316

2 клип – Диктатор – ойнатылады: 2:11

Кітапта Чаплинге деген құрметіңіздің ерекше екендігін жиі білді-

ресіз. Неліктен?

Стивен Спилбергтің «Мюнхен» (Munich) туындысынан басқа ан-

тисемитизмге қарсы наразылықты сипаттайтын Чаплиннің The

great Dictator фильміне ешбір туынды жетпейді деп жазасыз. Осы

жайында не айтасыз?

Біз жазушы Роберт Хиллиардпен әңгімелесудеміз. Оның соңғы кітабы Хо-

лиудта түсірілген наразылықтар жөніндегі фильмдер, кинолардың дені нара-

зылықтардың ыстық-суығы басылған соң түсірілетіні, сонымен қатар бірша-

ма уақыттан кейін де маңызын жоймайтындығы туралы. Сұрақтарыңызды

1-877-GCU-Talk нөмірі бойынша немесе gulfcoastlive@wgcu.org мекенжайы-

на электронды хат жіберу арқылы жолдай аласыздар.

Түрмелер және әділет жүйесі жөніндегі тарауда наразылықты көрсететін

фильмдердің бір елеулі ерекшелігін атап өттіңіз. Түрмедегі наразылық туралы

сәтті шыққан кино ретінде 1930 жылы шыққан «Үлкен үйді» (The Big House)

айтасыз. Сонымен қатар тағы бір ертеректе шыққан «Айдаудан бас сауғала-

ған қашқынмын» ( I Am a fugitive from a Chain Gang) туындысы ерекше әсерін

тигізді депсіз. Бұл киноның 1932 жылғы түпнұсқа трейлерін назарларыңызға

ұсынамын:

3-клип – «Айдаудан бас сауғалаған қашқанмын» – ойнатылады: 1:24

Қоғамға I Am a fugitive from a Chain Gang киносы қандай әсер қал-

дырды деп ойлайсыз?

Кітабыңызда қамаудағыларға қатал қарау қатыгездігі туралы

жаңа фильмді қазір түсіру орынды екендігі жайында сауал таста-

дыңыз ба?

Бұл мүмкін бе?

Неліктен 1967 жылы түсірілген «Салқынқанды Люк» (Cool Hand

Luke) фильмі түрме жүйесіне қарсы наразылықтар туралы фильм-

дер арасында ең әсерлісі саналады?

Ату жазасына қатысты жаңа әлеуметтік нұсқаларды құруға итер-

мелеудегі «Кезбе өлік» (Dead Man Walking) туындысының әсері

қандай болды?

Енді еңбек және менеджмент мәселелеріне көшейік – наразы-

лықтарды сипаттайтын еңбекке қатысты қандай тиімді фильмдерді

атай аласыз?

«Жердің соры» (Salt of the Earth) фильмі не себепті Конгресс кітап-

ханасында сақталды?

1-877-GCU-Talk және 1-877-428-8255 телефон нөмірі арқылы хабарласып,

наразылық фильмдері туралы әңгімемізге қосыла отырыңыздар немесе

gulfcoastlive@wgcu.org мекенжайына электронды хат жолдаңыздар. Қона-

317

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

ғымыз – санибелдік Роберт Хиллиард. Келесі тарауда кедейшілікке қарсы

фильмдерге тоқталғансыз. «Алапат тоқырау» (Great Depression) жайындағы

«Ашу шоғы» (The Grapes of Wrath) фильмінің таңбасы:

4-клип – Ашу шоғы – ойнатылады: :35

Бұл 1940 жылы түсірілген The Grapes of Wrath туындысының клипі.

Бүгінгі күнге сай естіле ме, қалай?

Боб, Калифорния фермерлерінің қауымдастығы Twentieth Century-

Fox компаниясы түсірген барлық фильмдер мен The Grapes of

Wrath фильмінің продюсерлеріне бойкот жариялауға шақырған-

дығы қызықты көріне ме?

Breen Office қалай болды?

Кедейшілік туралы тарауда Чарли Чаплиннің бірнеше фильмдері

жөнінде сөз етесіз. Солар туралы бізге айтып берсеңіз.

Неліктен Холиуд нәсілшілдікке қарсы мағыналы фильм түсіруге

сонша уақыт жұмсады?

Тәуелсіз режиссер ретінде қатысқан Спайк Лидің маңызы қандай?

Қаранәсілді актерлерді қанау дәуірі қалай өтті?

Саясатқа тоқталсақ. Роберт Хиллиардтың пікірінше, саясатқа қар-

сы наразылықты баяндайтын ерекше Холиудтық фильмнен үзінді

береміз, 1939 жылы түсірілген «Мистер Смит Вашингтонға бара-

ды» (Mr. Smith Goes to Washington) туындысы.

5-клип – Мистер Смит Вашингтонға барады – ойнатылады: 1:36

Mr. Smith Goes to Washington туындысын неліктен маңызды деп

есептейсіз?

Наразылық туралы кино түсіргенде, сол кездегі саяси жағдайға

қандай да бір әсерін тигізе ала ма?

Сіздің ойыңызша, 1997 жылы түсірілген, «Алдамшы» (Wag the Dog)

және 1998 жылы шыққан «Булворт» (Bulworth) туындылары не се-

бепті жастардың көкейінен кетпейді?

Бүгінгі қонағымыз – Санибелден келген автор әрі профессор Роберт Хил-

лиард. Оның соңғы шыққан жаңа кітабы – Hollywood Speak Out: Pictures

that Dared to Protest Real World Issues. Аталмай кеткен басқа да наразылық

фильмдерін есіңізге түсіре аласыз ба? Біздің нөміріміз – 1-877-428-8255,

бұл – 1-877-GCU-TALK. gulfcoastlive@wgcu.org мекенжайына электронды хат

жолдай аласыздар.

1993 жылы шыққан «Филадельфия» (Philadelphia) фильмінде го-

мофобияға қатысты наразылықтар көрсетілген, бірақ бірқатар

себептерге байланысты, мұны анық жеткізілмеген даулы жайт ре-

тінде бағалайсыз. Неге?

7-ТАРАУ

318

Одан кейін 12 жылдан соң, 2005 жылы «Бүкір төбе» (Brokeback

Mountain) сәтті шыққан туындыға айналды, дегенмен бірқатар қар-

сылықтарға тап болды.

Технологиялар жайында сөз қозғасақ, «Матрица» (The Matrix)

фильмі қандай екі мәселеге қарсы наразылық білдірді?

«Әйелдер ерлерге тәуелді болды» деген пікірге қарсы наразылық

фильмдерінің түсіріле бастағанына қанша уақыт өтті?

Кітабыңызды аяқтағалы бері терроризм туралы бір фильм жарық-

қа шықты. «Өтіріктер жиынтығы» (Body of Lies) туындысында нара-

зылықтың қандай да бір элементі бар ма?

Кітабыңызды аяқтағалы бері өзгеруге ынталандыратындай көпші-

лікке әсер еткен қандай фильмдер жарық көрді?

Дәл осы тақырып төңірегінде тағы бір кітап жазып жатыр екенсіз?

Қашан жарыққа шығады?

Бүгін ортамызды толтырғаныңыз үшін көп рақмет, Роберт мырза!

Кітаптың атауы – Hollywood Speak Out: Pictures that Dared to Protest Real World

Issues. Эфирге қайта оралғанда, Марко Айлендтің тарихи қоғамы болашақ

мұражайдың алдына граффити ретінде орнатылатын екі картинаның біріне

дауыс берулеріңізді сұрайды. Сіз Флориданың оңтүстік-батыс бөлігіндегі қо-

ғамдық радионың Gulf Coast Live Arts Edition хабарын тыңдап отырсыз.

Музыкалық үзінді– «20

century-дің музыкалық заставкасы»:

Үзіліс@12:48

Gulf Coast Live Arts Edition бағдарламасына қайта қош келдіңіздер! Эфирде –

Эми Тардиф.

Марко Айлендтің тарихи мұражайы келесі жылы ақпан айында ашылады. Ес-

туімізше, мұражай алдында Флориданың оңтүстік-батыс бөлігіндегі ең үлкен

граффити орнатылмақ. Граффитиде Американың байырғы тұрғындары – Ка-

луса тайпасының заманындағы өмір бейнеленеді. Бірақ олардың тарихын

қандай суретпен жеткізу қажет? Марко Айлендтің тарихи қоғамы бұл таңдау-

ды Сіздердің құзырыңызға қалдырды. Тарихи қоғам екі картинаны іріктеп,

солардың бірін таңдау үшін көпшіліктің дауыс беруін сұрайды. Ал қазір дауыс

беру үдерісін түсіндіру үшін телефон желісінде Марко Айленд тарихи қоғамы-

ның президенті және Қаржы жинау жөніндегі кампания мұражайының мүшесі

Дарси Герен тұр. Сәлеметсіз бе!

Бізге 1-877-428-8255 телефон нөмірі арқылы қосыла аласыздар, бұл –

1-877-GCU-TALK.

Екі картинаның авторлары кімдер?

Аталмыш екі суретті біздің wgcu.org сайтынан көре аласыздар,

«бағдарламалар» және «бүгінгі шоу» батырмаларын басып, кейін

әрқайсысын жекелей көру үшін кескінге басыңыздар.

319

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

Дарси, Пол мен Жонатанның картиналарын сипаттап бере аласыз

ба?

Көп адам кіріп, көретін болған соң, оларды қоршап қою қажет бол-

ды ма?

Граффитиде таңдалмайтын картинаның жайы не болмақ?

Суретшілер Пол Арсенат пен Жонатан Грин туралы жекелей айтып

бере аласыз ба?

Граффитиді кім кескіндейді? Сіздің сөзіңізге сенсек, граффити

3 те 12 метрге дейінгі көлемде болады екен.

«Бір сурет мың сөзге татиды» дейтін ескі бір мәтел бар. Сіздің граф-

фити арқылы көздегеніңіз де осы шығар?

Біз Марко Айленд тарихи қоғамының өз мұражайының алдына граффити салу

үшін картиналарды таңдау мәселесі жайында айтудамыз.

Картиналар қайда ілінетін болады? Адамдар қайда барып таңдау

жасай алады?

Қалай дауыс беруге болады?

Марко Айленд тарихи мұражайының құрылысы қандай кезеңге

келді?

Мұражай құрылысы аяқталған соң, Калуса фрескасынан бөлек

нені көруге болады?

(Калусаны түйіндейтін музыка).

Бүгінгі әңгімеміз осымен тамам. Көп рақмет, Дарси Герен!

Картиналар 24 шілде мен14 тамыз аралығында Марко аралындағы M&І Bank

және 17 тамыз бен 2 қыркүйек аралығында Неапольдегі M&І Bank-те көрсе-

тілімге шығады. Екі мекенде де дауыс беруге болады. Бұдан бөлек, суреттер

marconews.com және naplesnews.com сайттарында да онлайн қойылады. Же-

ңімпаз 7 қыркүйекте белгілі болмақ. Флориданың оңтүстік-батыс бөлігінде

өтетін мәдени шаралар тізімін көру үшін wgcu.org сайтына өтіп, «қоғамдық іс-

шаралар» және «өнер күнтізбесі» батырмаларын басыңыздар. Бұл – WGCU,

Майерс форты, 90, 1 FM / WMKO, Марко 91, 7 FM. Сіздермен болған – Эми

Тардиф.

FM станциясының басшысы және «Жаңалықтар» бөлімінің

директоры Эми Тардифтің келісімі бойынша пайдаланылды. WGCU

Public Media, Ft. Майерс, Флорида.

7-ТАРАУ

320

СҰХБАТ ФОРМАТЫНА ҚАТЫСТЫ КЕҢЕСТЕР

Ойын-сауық сұхбаты

Ойын-сауық сұхбаты – түнгі уақытта шығатын шоудың негізгі элементтерінің

бірі атанды. Мұндай шоуларға мысал ретінде Жей Леноның The Tonight Show, 2014

жылы табысты шыққан Жимми Фэллон мен Дэвид Леттерманның шоуларын

айтуға болады. Бұл сұхбаттардың негізгі элементтері – ақпарат пен ой-пікірден

гөрі көңіл көтеру және тұлғаны ашу болса да, мұнда көбінесе ақпараттық кон-

текст кездесіп қалып жатады. Сұхбаттың контенті шоудың бағыты мен сұхбат

алушыға қарай өзгеріп отырады. Таңертең шығатын шоулар әдетте жаңалық пен

ақпараттық сұхбатты көп көрсетеді, бірақ оларда да ойын-сауық сұхбатының кей

жерлері қолданылады.

Мұндай шоулардың форматы мен сценарийлері ұқсас келеді. Негізгі жазба-

ша дайындық – шоудың әрбір бөлімдері мен уақыттары тайға таңба басқандай

қойылатын нобай парағы. Нақты диалог бірнеше авторлармен әзірленуі мүмкін:

анекдоттар, жауаптар және импровизацияның бірдей стильде жазылып, сұхбат

берушінің үздік бейнесін көрсетуде сенімді болу үшін шоу қонақтарының жеке

авторлары болады, шоу жұлдыздарының жеке авторлары да жұмылдырылады

әрі қонақтың жарамсыз материалын ауыстырып, орнын алмастыру үшін продю-

серге жұмыс істейтін авторлар да атсалысады.

Авторлар дайындық кезінде импровизациялы және қисынсыз диалогпен жиі

жұмыс істейді, осылайша шығармашылық топ қандай да бір бөлімнің өзгеретін-

дігін алдын ала байқайды. Кейде продюсер, режиссер және жүргізуші жұмыс-

тың басым көпшілігін өздері істейді, себебі сол бағдарламаның отымен кіріп,

күлімен шығатын топ ненің қажет, ненің қажет емес екендігін жақсы біледі. Да-

йындық кезеңінде шоу қатысушылары өз диалогтарына қатысты ескертпелерді

түртіп алуға мүмкіндіктері бар.

Жаңалықтар сұхбаты

Жаңалықтар мен спорттық бағдарламалар 5-тарауда айтылғанмен, осында

талқыланған сұхбаттың негізгі концепциялары сол форматтарға да жарай бере-

ді. Ток-шоу сұхбатының жаңалықтар немесе спорттық бағдарламалардағы сұх-

баттан басты ерекшелігі – уақыты мен тығыздығында.

Жаңалықтардағы сұхбат қысқа, бірнеше секундтардан бір минуттың айнала-

сына дейінгі уақытты қамтиды. Газеттегі немесе баспадағы жаңалықтар лента-

сында бірдей немесе қарама-қарсы пікірлерді ұсынатын бірнеше сұхбаттар жа-

риялануы мүмкін, бірақ жаңалықтар хабарында бір немесе екі сұхбаттан артық

материал ұсынуға уақыт тапшы. Сол себепті сюжеттің мәнін түсіндіру үшін пай-

даланылатын материалдар, мүмкіндігінше, өтімді әрі нақты болуы қажет.

Сұхбатшы сұхбаткердің сөзін дуалы ауыздан шыққандай, яғни идеяға ұласа-

тындай етіп айтқыза білуі керек. Автордың сүбелі сұрақтарды сұрыптауы – діт-

теген мақсатқа жетудің төте жолы. Мәселен, Сауда министрлігіндегі жанжал ту-

ралы әкімшіліктің бұрынғы мүшесімен сұхбаттасатын болдыңыз делік. «Сауда

министрлігіндегі жанжал туралы не айтасыз?» – деп жалпы сұрақ қойып, бұған

нақты жауап аламын деп сенуге болады. Алайда кінәлі саналатын саяси партия-

ның ешбір саясаткерінің сенімді жауап бере салуы екіталай. Келесі қысқартыл-

321

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

ған сұрақ мынадай болуы мүмкін: «Бұл жанжалға кім кінәлі?». Бұл сұрақтың да

жауаптан жалтартпай ұстап қалатыны шамалы. Нақты сұрақтың сыйқы мына-

дай болсын: «Президент Сауда министрлігіндегі жемқорлық туралы біліп, бұған

дем берді деп ойлайсыз ба?». Алайда бұл да сұхбаткердің сізге қажетті ақпарат-

ты беретіндігіне еш кепіл бола алмайды. Сізге «иә» яки «жоқ» емес, нақты жауап

керек.

«Иә» десе, салған жерден қосымша сұрақтар қоюға дайын болыңыз, мысалы:

«Президент неліктен ешқандай шара қолданбады деп ойлайсыз? Ақ үйдің бұл

жанжалға қатысы бар ма?» – дегендей. Ал егер «жоқ» десе: «Мұны істеген жауап-

ты тұлғалар болғаны ғой. Президент оларды бақылай алмағаны ма?», «Ол Сауда

министрімен құдайдың құтты күні кездесетін. Президентті қасақана құлағдар

етпеген бе?» және «Президент жанжал ел ішіне тарап кеткеннен кейін де, неге

бұл туралы тіс жарып өз пікірін білдірмеді?» – дегендей сұрақтар қойылса игі.

Басқа сөзбен айтқанда, жаңалықтар үшін сұхбаттағы қандай ақпарат маңызды

екендігін анықтап, қажетті ақпаратты алуға көмектесетін сұрақтар әзірлегеніңіз-

ге сенімді болыңыз.

Саясаткерлермен сұхбат жүргізгенде негізгі мақсаттардың бірі – көрермен

немесе тыңдарманға тез есте сақталатын сөйлем немесе «дыбыстық үзінді» ұсы-

ну екендігін есте сақтаған жөн. Сұхбаткерді ағынан жарылып, ішіндегісін толық

айтқызуға тырысыңыз. Әбден зерттеңіз!

Өз ойын толық жеткізу үшін сұхбаткерге мүмкіндік беріңіз. Шоудың тізгіні

сұхбатшының қолында, талқыдағы тақырыпты қонақтан артық біліп тұрса да

шақырылған қонақ кеңінен көсіліп, дау-дамайы бітпейтін сұрақтарды талқы-

ласын. Қонақ тақырыптан ауытқып кетсе, бір ойды айналшықтап қайталаса не

былжырап кетсе ғана сұхбатшы келесі сұрағына көшсін. Мысалы, Американың

Ирак пен Ауғанстандағы бейбіт тұрғындарды бомбалауын талдаған Ларри Кинг-

тің шоуының біріне көрнекті сыншылар мен шенеуніктер қатысты. Жалпы, сол

уақытта Америка Құрама Штаттары бомбалау идеясын құптаған болатын. Ал

қарсылық білдіргендердің уәждері мен шындықтары күдік ұялатты. Бірақ құр-

метті видеожурналист, марқұм Уолтер Кронкайт өліспей беріспейтін жан еді.

Ол медианы әскерилердің қолшоқпарына айналып, цензураға тап болғаны, со-

нымен қатар әскери іс-қимыл ошағынан шалажансар әрі шылғи өтірік ақпарат

таратқандары үшін жерден алып, жерге салды, қатты-қатты сынап тастады. Бом-

баны жарудың нақты әрі қисынды себептері айтылмаған соң, Ларри Кинг қонақ-

тың әскерилер мен үкіметті сынауын жалғастыра түсуге мұрсат берді, сонымен

қатар Кронкайт бірқатар ықтимал саяси қитұрқы сценарийлердің шаңын қақты.

Сұхбаткердің дәл осындай өткір сөздері жақсы сұхбат жасауға септігін тигізеді.

Мұқият әрі әділ болыңыз. Контекстен цитатаны сылып тастап, сұхбат беру-

шінің пікірін бұрмалап, редакциялаудан сақ болыңыз. Мұның репортер тікелей

эфирге дайындап айтатын сөзге де қатысы бар. Толық ақпарат ұсыныңыз. Репор-

тердің: «Бүгін президент бар күшін үкіметтегі жемқорлықпен күресуге жұмсай-

тындығы туралы президенттік ұшақта журналиске айтып жеткізді», – деп жа-

зуы қате, ал, шын мәнінде, бұл ақпарат былай жазылғаны жөн: «Президент бүгін

Andrews Air Force базасындағы Air Force One президенттік ұшағының бортында

журналистермен өткен сұхбатта: «Алдағы уақытта үкіметте орын алған кез кел-

ген жемқорлық әшкере болса, президенттің ресми кабинетінде дереу шара қол-

данамыз», – деді.

Дегенмен кейде көшедегі адамның өзі де мазмұнды материал ұсына алады,

жаңалықтардың дәлдігі мен маңызы: (1) мамандар; (2) бақылаушылар немесе; (3)

қатысушылардан алынуға тиіс сұхбатқа сұранып тұрады.

7-ТАРАУ

322

Мысалы, кездейсоқ орын алған ұшақ апаты кезінде жаңалық жасау үшін кім-

нен сұхбат алар едіңіз? Сізде таңдау көп, соның ішінде ұшақ экипажы (мүмкін

болса), аэронавтика бойынша инженер, ұшақ өндірушісі, Федералды авиация-

лық әкімшілік қызметкері және тәжірибелі авиадиспетчер. Сондай-ақ оқиға куә-

герлерінің бар-жоқтығын тексеріңіз. Үкімет террористік қауіп-қатердің дұрыс-

бұрыстығы туралы тұрақты ескерткен уақытта, сіз Ішкі қауіпсіздік министрлігі-

не, ФТБ (FBI), ОББ (CIA) және басқа да тиісті агенттіктерге жүгінгеніңіз жөн.

Куәгерлер қатарына ұшақтағы ақаулықты байқаған, жарылысты немесе

ұшақтың құлаған сәтін көрген адамдарды жатқызуға болады. Қатысушылар

санатына апаттан аман қалған жолаушылар мен экипаж мүшелері, сондай-ақ

ұшақты ұшырудың бақылауына қатысқан авиадиспетчерлер мен басқа да адам-

дар кіреді. Сұхбат берушінің осы оқиғалармен байланысы бар әрі сізбен бөлісуге

дайын екендігіне көз жеткізіңіз.

Сұхбат берушіден (әсіресе кәсіби емес мамандармен) өзінің білетіні мен ой-

лайтынын емес, өзіңіз қалаған жауапты айтқызудан аулақ болыңыз. Бұл репор-

тердің комментарийі және сұхбат сұрақтары үшін де маңызды. Мұндай сцена-

рийдің сипаттамасы ретінде мынадай мысалды алып қаралық: «Оқиға куәгері

Жо аспаннан жерге құлдилап кеп жарылған ұшақ апатын отқа оранған шарға

ұқсатқан» және ізінше видеоматериалда оқиға куәгері Жоның сұхбаты беріледі:

«Ұшақтың құлағанын көрдім. Отқа оранған шар сияқты көрінді, сосын жерге

құлдилап кеп жарылды». Осыдан кейін автор немесе продюсер шардың құла-

ғанын көрсетеді.

Одан бөлек сұхбат беруші туралы нақты ақпарат беруді ұмытпаңыз. Ұшақ

апатының куәгері болған сұхбаткердің аты-жөнін толығымен сұрастырып үл-

гермесеңіз, экранға тек есімін, қызметін немесе сұхбат алудағы себебін жазыңыз,

мысалы – «Жо, оқиға куәгері» немесе «Әуе апатының куәгері». Жақсы сценарий

(тіпті қысқа жаңалықты қамтитын репортаж үшін де) ақпаратты ауқымды түрде

іздеу мен материалды жүйелі жазуды талап етеді. Алайда кейде қысқа сұхбатта

автор – сұхбаттың кіріспесі мен түйін сөзін ғана беруі мүмкін, ал қалған бөлігін

репортердің материалымен толықтырады. Әрине, мұндай жағдайда репортер

тәжірибелі және білікті автор болуы керек.

Көбінесе жаңалықтардың сұхбаты оқиға орнында жүргізіледі, ал тікелей

эфирде жүргізілмеген жағдайда репортер жаңалықтар шыққанға дейін мате-

риалдарды өңдеу мақсатында, мүмкіндігінше, көп ақпаратты жазып алады. Бұл

дайындық ұзақ жүргізілетін сұхбаттың дайындығына ұқсайды, тек мұнда сұхбат

басталғанға дейін қысқа уақыт ішінде ең маңызды сұрақтар мен ықтимал жауап-

тарды анықтау қажет. Мына сценарий үлгі ретінде берілді:

Сейсенбі, 27 қазан

:30 Тұрғын үй құрылысы жөніндегі мемлекеттік директор – Е.З. Скиммер.

Бүгін алқабилер соты жеке бас пайдасына жарату үшін тұрғын үй қорынан

500 000$ көлемінде қаражатты заңсыз иемдену ісі бойынша Скиммерге

қатысты айыптау актісін шығарды.

Q: Сұрақ. Қызметтен кетесіз бе? (Жоқ).

Q: Сұрақ. Айыптау ісі шындыққа жанаспайды дейсіз бе? Іле-шала:

323

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

eBay радио-шоу сегментінің транскрипті: 9/27

1 сегмент – Сенде Грифф бар – әр жексенбі сайын!

Ли: Стивен Кинг сені өлтіріп тастасын, Роббидің дулығасы және басқа

да пікірлер жайында eBay радиосының бүгінгі жаңалықтарға шолуында

айтамыз.

Сіздермен болған – Ли Мирабал.

Фанаттар танымал автордың романына өз есімдерін қосу мүмкіндігі үшін

мыңдаған доллар қаражатын жұмсауға дайын. Байқаудың белгісіз бір

жеңімпазы өз есімін Стивен Кингтің болашақ кітабына қосу үшін 25 100$

төлеген. Тізімде: «Стивен Кинг сені өзінің жаңа романында өлтіріп тастасын», –

деген.

Тауардың күйі – сатып алушылар үшін маңызды ақпарат, сонымен қатар

eBay арнайы қызметтер жазылған тізімнің алдағы уақытта сатылуы ықтимал

екендігін анықтады. Осылайша жақын арада олар сайттың әр жерінде

тауарыңыздың күйін көрсету мүмкіндігін көбейтеді. Мұны бақылауда ұстаңыз.

Американың 70-тен астам ең танымал актерлері, музыканттары,

спортшылары және саясаткерлері сауатсыздықты жою мақсатында бірігіп,

өз суреттерін игі іске сыйлауда. Селебритилер өздерінің суреттері мен

қолтаңбаларын конверт дайындау жобасына қолдануға келісімдерін берді,

аталмыш конверттер Бүкіләлемдік сауаттылық айын өткізуге орай, eBay

аукционында сатылады.

айыптау қорытындысының әр пункіті бойынша жоққа шығаруды сұрау;

қаражатты иемдену 16 қаңтар мен 25 қыркүйек аралығында болған;

кітап сегіз түрлі жағдай бойынша жеткіліксіз екендігін көрсетеді; сол

уақытта банктегі жеке шотындағы салым 400 000 долларды құрайды.

Q: Сұрақ. Ол ақшаны сіз алмасаңыз, кім алады? Іле-шала: кітап аудитін

тұрақты тексеруге сіз жауапты емес пе едіңіз? Неліктен сіз білмей

қалдыңыз?

Q: Сұрақ. Жылына 100 000$ көлемінде айлық алатын сіздің банктегі

жеке шотыңызда сегіз ай ішінде 400 000$ түскенін шотыңызға қалай

түсіндіресіз?

Интернет

Интернет телевизия мен радионың барлық форматын ұсынады, бір жақсы-

сы теле-радиоға қарағанда мазмұнына шектеу қойылмайды. Басқа ақпарат құ-

ралдарында шектеу қойылатын промоакциялар мен жарнама интернетте жетіп

артылады. Төменде eBay-дегі радио-шоу сұхбатының кіріспе бөлімі берілген.

Мұнда диалогтың жалпы бейресми және еркін түрде жүргізіліп және шоу қаты-

сушыларының игі іске қаражат жинауға көмек қолын созғандығына мән беріңіз.

7-ТАРАУ

324

Мэтт Экли, eBay-дың маркетинг жөніндегі аға директоры eBay Reviews және

Guides-тің ерекше функциясы туралы хабарлады. eBay қолданушылары

пікірсайыстық форумдар, топтар және тағы басқа құралдар арқылы үнемі

бір-бірімен ақпаратпен бөлісетін. Енді Reviews және Guides бұл алмасу

функциясын жеңілдетті.

Робби Гордон NASCAR жарысы кезінде Майкл Уолтрипке лақтырған

дулығасын аукционда сатады. Әлдебіреу 10 млн$ ұсынған соң, eBay

аукционды тоқтатып тастаған-ды. Кейін eBay кейбір ұсыныстарды

тексергеннен кейін, тізім қайта пайда болды. Бұл eBay радиосының

жаңалықтар шығарылымы.

Сіздермен болған – Ли Мирабал.

Енді eBay радиосына оралайық, студиядамыздың қонағы Грифф.

Грифф: eBay радиосының барлық әлемдегі тыңдарманына үлкен сәлем.

Сіздердің әр апта сайын бұл радиоға қосылатындарыңызды ерекше

бағалаймыз. eBay радиосының осы сегментін SellersVoice.com-мен бірігіп

ұсынды, бұл өз дауысыңызды eBay тізіміне қосуға мүмкіндік береді. Мен бұл

тізімнен Стивен Кинг туралы ақпаратты көрдім.

Ли: Рас па?

Грифф: Иә. Сол тізімде басқа да автор болды.

Ли: Мұны бірнеше адамдар жасағалы жатыр. Олардың арасында Гришам да

бар.

Грифф: Дұрыс айтасыз, Жон Гришам.

Ли: Одан бөлек бірнеше танымал тұлға.

Грифф: Біз өлмес (өз есімдерімізді ұмыттырмас) үшін қолдан келгеннің бәрін

жасаймыз.

Ли: Оныңыз рас (күліп). Бірақ бұл күлкілі емей немене? «Стивен Кинг сені

өзінің жаңа романында өлтіріп тастасын».

Грифф: Өз есіміңізді Стивен Кингтің романына енгізіп, артынша өліп қалу

үшін тізімге өтініш беретіндер жөнінде ойдан құрастырылған оқиға туралы

бүтін әңгіме жазуға болады.

Ли: Бұл оқиға айтпаса да жазылуда.

Грифф: Дұрыс айтасыз, жазылуда. eBay-дің жанашырлығы, Катрина және

Рита дауылдарының құрбандарына арналған қайырымдылық акциясы не

болды?

Ли: Ия, меніңше, адамдар әлі де болса, бәлкім,.. білсеңіз керек сіздің

идеяңыз ғой…

Әлі күнге есімнен шығар емес, барлығымызды ұятқа қалдырдыңыз.

Грифф: Иә, мен әдейі айттым, сен білесің бе?

325

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

Ли: Эфирімізге жаңадан қосылған, бізді өткен аптада, оның алдындағы

аптада да тыңдай алмаған тыңдарманға айта кетейін. Сіз жыл бойы өзіңіз

сататын заттардан түскен белгілі бір пайызды дауылдардан аман қалған

адамдарға беріп тұру туралы шешім қабылдадыңыз.

Грифф: Иә, солай.

Ли: Мен де бұл жайында біраз бас қатырдым, көп ойландым, өте дұрыс

айтып тұрсыз. Білесіз бе, мен супермаркетте тұрған қорапқа ақша салуды

үзбей жүрмін және телемарафон қараған түні 25$ жібердім, бірақ сіз

айтқан пікірмен келісем. Бұл адамдар туралы ұзақ жылдар бойы еске алып

тұруымыз қажет.

Грифф: Мұныңыз дұрыс. Жылу жинау үлкен шығынға батырады деп

ойламаймын.

Ли: Иә.

Грифф: Католик болған кезімнен білем, бұл аса қиын шаруа емес. Келер

жылы осы екі дауыл құрбандарына теңдей жәрдемі тиетін бір жобаны қолға

алмақпын. Айтып тұрғаным – осы, бірақ мен дәл қазір тізімді тексерген едім,

сөйтсем, тізім толып қалыпты, мейлінше, бетін қайтаратын қарекет керек.

Ли: eBay арқылы осы игі іс үшін көмек қолын созғысы келетін кез келген

жанды «Ашық телефон» бөлімінде қуана-қуана естуге бармыз.

ПІКІРСАЙЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Пікірсайыс бағдарламасы ой-пікір мен ақпарат алмасуға, кей жағдайда өзек-

ті де өткір, көкейде жүрген маңызды мәселелер бойынша нақты шешімге же-

туді қалайды. Мұны ақпаратпен алмасуды көздейтін бағдарламамен, ақпаратты

анықтауды мақсат тұтатын сұхбатпен шатастырмау қажет.

Тәсіл

Пікірсайыс бағдарламасының авторы көл-көсір не шала-пұла дайындықтың

арасындағы нәзік өткелден өтіп көрсін. Сценарийді толығымен жаза алмайсыз.

Себебі мұндай бағдарламада, қатысушылар пікірталас кезінде қозғалатын нақ-

ты мәселе немесе пайымдаулардан хабардар етілмейді, осыған байланысты олар

қандай пікір немесе комментарий айту керектігін білмейді. Бірақ дайындықсыз

жүргізілген бағдарламада қатысушылар болмашы нәрселерді айтып кетуі мүм-

кін; модераторға жөн-жосықсыз әңгіме талқылап отырған қатысушыларды тақы-

рып аясына қайтару қиынға соғады. Тұтқиылдан тап болған тақырыпты тайсал-

май талқылау үшін пікірталастың жалпы формасы мен жобасына керек нобай-

ды жоспарлап алған жақсы. Бұл – бағдарламаның кіріспесі, қорытынды бөлімі

WS радиосының президенті Крис Мөрчтің келісімі

бойынша пайдаланылды.

7-ТАРАУ

326

және өткелдеріне қосымша көмек. Бұл нобайда модератордың кіріспе және қо-

рытынды сөзі, қатысушыларды таныстыру ақпараты және бағдарламаның түрлі

уақытында қолдануға болатын жалпы тұжырымдары болуы мүмкін.

Пікірсайыс нобайын қатысушыларға таратқан абзал, себебі олар қажетті ақ-

парат қосу секілді өздерінің қосқылары келетін тұстарын айтулары мүмкін. Ав-

тор талқыланатын сұрақтарды, пікірталас кезіндегі тәртіпті және, мүмкін бол-

са, әр қатысушының жауабы бойынша уақыт мөлшерін көрсетуге тиіс. Мүмкін

болса, қатысушылар автормен (продюсер немесе режиссер) кеңесе отырып, өз

көзқарастарын бір параққа қысқа түсіріп алғаны абзал, мұндай жағдайда автор

қатысушыларды алдын ала идеялармен алмастырып, әрі олардың айтар пікір-

лерін жинақтау арқылы жақсы әзірленген бағдарлама даярлай алады. Әбден иін

қандырып дайындалған бағдарлама бір сарынды шығып қалатыны сияқты, ал

бір қайнауы кем бағдарламада да қатысушылар көрерменге қажетті ақпаратты

жеткізе алмауы мүмкін. Сонымен қатар қатысушылармен алдын ала пысықтал-

маған бағдарламада басы артық бір-бірін қайталайтын материалдар ұсынылуы

мүмкін. Ал барлығы бірдей бастарын шұлғи беретін бағдарлама көрерменді зе-

ріктіріп жіберуі мүмкін; алдын ала әзірленген жоспарда қысқаша немесе қалып-

ты баяндау парақтарына қосымша ақпарат ұсынылуы қажет, осылайша берілген

сұрақтар бойынша көңілге қонымды пікірлер айтылады – ал егер бағдарлама

нақты бір мәселеге бағытталған болса, бір жақты пікір айтылады. Кейбір пікір-

сайыс бағдарламаларында әдейі үзілістер мен жалған аргументтер қолданыла-

ды, мұндағы әрбір физикалық аргументтердің мақсаты – қатысушыларды ақпа-

раттандыру немесе олардың ақыл-ойын ынталандыру емес, «ақпараттық ойын-

сауықтық» (infotaining) ортаға тарту.

Бағдарламада ажиотаж тудыртатын бұл даулы тақырыпты қолдану қажет пе,

әлде пікірсайыс қатысушылары арасында орын алуы мүмкін түсініспеушілікті

болдырмау үшін қолданбау керек пе, осыны ерте бастан шешіп алған жөн. Тақы-

рыптар сауал түрінде берілсін, сонда қатысушылар зерттеп, тереңнен толғайды.

Бұған қоса, тақырыптар кең бағытты, мүмкіндігінше, жалпы саясатқа бағыттал-

ғаны жөн, әрі тек «иә» немесе «жоқ» деген жауаппен шектеуге немесе фактімен

анықталып тұрған пайымдауды қайталауға итермелейтіндей тақырып аясы тар

болмауы керек.

Сұхбатқа тән принциптер импровизациялық пікірсайыс бағдарламасына да

жарай береді. Бағдарламаның кіріспесі мен түйін сөзі, сонымен қатар бастапқы

бөлімі алдын ала жазылады. Мүмкін болса, модератор үшін де жалпы тұжы-

рымдарды түртіп алғаны дұрыс. Сұхбаттағы секілді, мұнда кейбір жағдайларда

бағдарламаның тәсілі мен форматына сәйкес бағдарлама әрекетінің қорытынды-

сы және талқыланатын тақырыптар тізімі қамтылған қысқа нобай, сценарлық

жобаның мазмұндамасы немесе нобай парағы да жеткілікті болуы мүмкін.

Телевизияда визуалды элементтер қосылуға тиіс. Бағдарлама декорациясы,

мүмкіндігінше, тақырыпқа сай жасақталсын. Визуалды элемент қарапайым бо-

луы мүмкін, алайда ол берілген тақырып бойынша пайда болатын ажиотажды

көрсете білуі керек.

Түрлері

Пікірсайыс бағдарламаларының негізгі түрлері: панельді дискуссия, симпо-

зиум, топтық пікірсайыс және дебат.

327

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

Панельді дискуссия

Панельді дискуссия (викторина немесе сұхбат түріндегі панельмен шатастыр-

мау қажет) айтарлықтай «икемді» бағдарлама түрі. Дөңгелек үстел басында жи-

налған бірнеше адам белгілі бір тақырыптар бойынша идеяларымен алмасып

отырады. Мұнда алдын ала құрастырылған нобай немесе жеке пікірге берілетін

уақыт шегі болмайды, кейде талқыланатын тақырыптарға да шектеу қойылмай-

ды. Қатысушыларда алдын ала әзірленген пайымдаулар болмайды, бірақ олар

өздері үшін қажетті санайтын дайындық жұмыстарын жүргізеді. Әдетте пікірса-

йысқа араласпайтын модератор талқылауды жетектеп, қатысушылардың тақы-

рып аясынан ауытқып кетпеуін бақылап отырады.

Панельді дискуссияға қатысуға шақырылған әр адамның бағдарлама контен-

тіне не процесіне қосатын өзіндік үлесінің ерекшелігі болғаны маңызды. Мыса-

лы, біреу қызу талқы тудыртып жатса, ал екіншісі компромиске шақырып, ке-

лесісі статистикаға сүйеніп, тағы біреуі философияға жүгініп, кейбірі әзіл-ысқақ

араластырып, ал басқасы мысқылмен жауап қатуы мүмкін. Бағдарламаның ау-

диторияға қандай жолмен әсер етіп, назарын ұстап тұра алатындығын анықтап

алыңыз.

Осы типтес бағдарламаларда әдетте ресми емес тәсіл қолданылады, қатысу-

шылар жеке комментарийлері мен өз бағалауларын ұсынады. Кей кездері екі

немесе одан да көп қатысушылар арасында қызу талқы туындайды. Мұндайда

модератор бір немесе екі ғана адамның басымдық танытпауын бақылауға тиіс.

Талқыланған мәселе бойынша шешімдердің шығарылмауы мүмкін, алайда мо-

дератор айтылған пікірлерді біріктіріп және аудиторияға түсінікті ету үшін пі-

кірсайыс қатысушыларының қандай бітімге келгендігін жеткізу мақсатында қо-

рытынды пікірді ұсына алады.

Нобай парағында модератордың кіріспе сөзі, панельді дискуссияға қатысу-

шыларды таныстыру, мәселе туралы баяндау, негізгі мәселе бойынша талқыла-

натын тақырыпшалардың нобайы (бұл нобай панель мүшелеріне бағдарлама

басталмас бұрын берілуі керек, дұрысы – өздеріне керекті материалдарын дай-

ындап алуы үшін оларға уақытылы берілу қажет), сосын түйін сөз қамтылады.

Панельді дискуссия бағдарламасына әзірленген төмендегі нобай парағының басы

мен соңын оқып, мұқият және ықтиярлы түрде таңдалған тақырыпшаларға мән

беріңіз. Бір сағатқа жалғасатын шоудың толық сценарийінде негізгі мәселе мен

тақырыпшалар бірнеше мәрте қайталанады.

Бұл сценарийге мынадай сұрақтарды қолданыңыз (соңында өзіңіз жазатын

кез келген пікірсайыс сценарийіне қолдана аласыз): тақырыпшаларды құрас-

тыру тұщымды пікірсайыстың негізі бола алады деп ойлайсыз ба? Тақырыпты

тарқатуда қандай да бір шектеушілік байқала ма немесе түрлі пікірлер, тәсілдер

мен ақпаратты нақты ұсынуға қандай да бір мүмкіндік бар ма? Бағдарламаның

ұйымдастыру тәсілі шарықтау шегіне жеткен секілді көріне ме? Пікірсайыстың

түрлі бөліктерінің арасында логикалық байланыс бар деп ойлайсыз ба? Қатысу-

шылар дұрыс таныстырылды ма? Бағдарламаның структурасы белгілі бір уақыт

өткен сайын қорытынды шығаруға мүмкіндік бере ме? (Осы тараудың соңында

ұсынылатын «Тапсырма» бөліміндегі 7-жаттығуды қараңыз).

7-ТАРАУ

328

WTAK ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛІ

Палестина

Бейсенбі, сағ. 19:00-20:00

МОДЕРАТОР: (БІРДЕН

БАСТАУ). Палестина – ел бола ма, жоқ па? Бұл сұрақ әлем бо-

йынша сан мәрте қойылды. Палестина мемлекеті – Таяу

Шығыстың көп бөлігін таратып жіберген саяси, діни

және идеологиялық конфликтінің символы атанды.

Сіздермен бірге модератор – Том Гайд және WTAK дөң-

гелек үстеліне қош келдіңіздер!

Қазіргі таңда Таяу Шығыстағы бейбітшілікті қолдаудың

аса маңыздылығын жете түсіндік. Израиль үкіметінің

Ливанға баса-көктеп кіруі және оның инфрақұрылым-

дарын қиратуы, сонымен қатар Газа қаласына күшпен

кіруі, көптеген бейбіт тұрғындарды құрбан етуі, одан

бөлек қаланы азық-түлікпен және сумен жабдықтау

қызметін, медициналық және білім беру мекемелерін,

көлік бағыттарын қиратуы және гуманитарлық көмек-

тен оқшаулауы бұл мәселеге бейжай қарай алмай-

тын мемлекеттердің санын арттырып, әрі террористік

әрекеттер немесе жанкешті жихадшылар арқылы Из-

раильмен күресуді көздейтін көптеген адамның жан-

қиярлық әрекеттерін көбейтті. Мұнда қандай шешім

бар? Палестина мемлекетінің құрылуы және он жыл

бұрын тартып алған палестиналықтардың мүліктері

мен үйлерін қайта қалпына келтірілуі, екі тараптағы

конфликтідегі қарапайым тұрғындардың ұмтылған бей-

бітшілігіне алып келе ме? Араб мемлекеттері Израиль-

ді теңізге қарай ығыстыру райынан қайтпайтын болса,

көмектесу мүмкін емес пе? Сыртқы қысым, соның ішін-

де Біріккен Ұлттар Ұйымының араласуы мен Құрама

Штаттармен жүргізілетін бітімгерлік келіссөздер бұл

мәселенің шешімін табуға көмектесе ала ма? Барлық

тарапты қанағаттандыратын компромистің қандай да

бір ұшығы бар ма?

Бүгін кешке студиямызға келген қонақтардың көмегі-

мен аталмыш сұрақтарға жауаптар табуға тырысамыз.

Доктор Роберт Чарлтон – Ялвард университетінің сая-

саттану профессоры және Таяу Шығыстағы белді тұлға.

Доктор Чарлтон – заманауи саяси теория жөнінде дә-

ріс оқиды. Жуырда ол Таяу Шығыстағы жағдайды зерт-

теу үшін сол өңірде бірнеше ай тұрып келді. Кеш жарық,

доктор Чарлтон!

329

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

ЧАРЛТОН: Жауап:

МОДЕРАТОР: Доктор Брно Здислав – Мисситуки мемлекеттік уни-

верситетінде дінтану ғылымының доценті. Ол ислам

дінінің кейбір мемлекеттерде мемлекеттік дін ретінде

тез таралуы және оның иудаизмге қатысы туралы көп

жазды. Таяу Шығыстағы конфликтінің себепкері ретін-

де дінді қарастырады. Кеш жарық, доктор Здислав!

ЗДИСЛАВ: Жауап:

МОДЕРАТОР: Пікірсайысымыздың үшінші қатысушысы – доктор

Беатрис Стоун, Kings College-дің тарих және экономи-

ка профессоры. Ғалым АҚШ-тың сыртқы саясаты мен

халықаралық саясаты жайында зерттеулер жүргізеді.

АҚШ мемлекеттік департаментіндегі бірнеше Таяу Шы-

ғыс елдерінің елшіліктерінде мәдени атташе қызметін

атқарған. Кеш жарық, доктор Стоун!

СТОУН: Жауап.

МОДЕРАТОР: Қатысушылар мен тыңдарманға аудитория тарапынан

сұрақтар күтетіндігімізді еске сала кетейін. Қатысушы-

лардың біреуіне немесе барлығына сұрақ қойғысы ке-

летін кез келген адам WTAK студиясына 555–3296 нө-

мірі бойынша хабарласа алады. Сұрақтарыңыз талқы-

лауға орынды болып саналса, панельдік дискуссияда

айтылады немесе алғашқы мүмкіндік туған жағдайда-

ақ жауап беру үшін қайталанады не болмаса таспаға

жазылады. 555–3296 нөміріне хабарласыңыз.

МОДЕРАТОР: Конфликтінің барлық қатысушыларымен жасалған

сұмдықтар, соның ішінде кейбіреулердің геноцидтік

этникалық тазарту деп атап кеткен әрекеттерін көз

көрді, бейбіт келісімге қол жеткізу мүмкіндігі бар ма?

Егер бар болса, бірнеше апта немесе бір айдан да ұзақ

жалғаса ала ма? Доктор Стоун, пікірсайысымызды осы

сұрақтан бастауға қалай қарайсыз?

(ПАНЕЛЬДІҢ БАСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРЫН ОСЫ МӘСЕЛЕ-

НІ ТАЛҚЫЛАУҒА ҚОСЫҢЫЗ. ТӨМЕНДЕ КӨРСЕТІЛГЕН-

ДЕЙ, КЕЙБІР САЛАЛАР БОЙЫНША БОЛЖАМДЫ ПІКІР-

ЛЕРДІ АНЫҚТАП АЛЫҢЫЗ).

1. Әр топтың саяси құрылымы шеңберінде егемендігі

бар саяси күштер мен территорияның үлестірілуі?

Соның ішінде палестиналықтардың қайтып келу құ-

қығы қалай болмақ?

2. Палестинаны жеке мемлекет етіп құру мәселесі, бұл

қаншалықты жиі ұсынылады? Иерусалимнің астана

ретіндегі рөлі қандай?

7-ТАРАУ

330

3. Өзгелер өз нанымдары мен тәжірибесін міндеттеу-

ге көндірмейтіндей, барлық діндерді орналастыру

жайы қалай?

4. Терроризмнен (суицидтік бомба жарудан) бас тар-

ту және Палестинаның барлық жерінен кету туралы

уәде беруі. Мұндай кепілдіктер сақтала ма?

5. Бақылауға қойылған шекаралар мен экономикалық

жәрдемге тұрақтандырушы фактор ретінде бағыт-

талған БҰҰ-ның бітімгершілік күштері ше?

6. Туындаған мәселелер бойынша және келіссөздер

жүргізу бойынша АҚШ-тың ұзаққа созылған делдал-

дық қызметі қандай?

МОДЕРАТОР: (ОҚЫРМАНДАРҒА ТЕЛЕФОН ҚОҢЫРАУЛАРЫ ТУРАЛЫ

ЕСКЕ САЛУ).

* * *

МОДЕРАТОР: (ЖОҒАРЫДА КӨРСЕТІЛГЕН ТАҚЫРЫПТАРДЫ ТАЛҚЫ-

ЛАУ БАҒДАРЛАМА БІТКЕНШЕ 8 МИНУТТА АЯҚТАЛМА-

СА, КЕЛЕСІГЕ КӨШІҢІЗ). Сіздіңше, бағдарламада тал-

қыланатын барлық мүмкіндіктердің арасынан қайсысы

табысты болуға лайық?

МОДЕРАТОР: (8 МИНУТТА ҚОРЫТЫНДЫЛАУ).

1. Аймақты бөлу/ қайтарып алу құқығы.

2. Палестина мемлекеті.

3. Барлық діндерді орналастыру.

4. Терроризм, басқыншылықтан бас тарту.

5. БҰҰ-ның рөлі.

6. АҚШ рөлі.

МОДЕРАТОР: (1 МИНУТТА). Доктор Роберт Чарлтон, доктор Брно

Здислав және доктор Беатрис Стоун, палестиналық мә-

селе бойынша ықтимал шешімдерді талқылау жөнінде-

гі WTAK дөңгелек үстеліне қатысып, қонақ болғандары-

ңыз үшін сіздерге алғысымызды білдіреміз.

ҚОНАҚТАР: (БАРЛЫҒЫНЫҢ ЖАУАПТАРЫ, ҚАЙЫРЛЫ ТҮН ТІЛЕУІ

ЖӘНЕ Т.Б.).

МОДЕРАТОР: Назарларыңызға рақмет және келесі аптада дәл осы

уақытта

WTAK дөңгелек үстелінде қонақтарымызбен бірге

________________тақырыбын талқылауға шақыра-

мыз.

Бұл талқылауға бағытталған WTAK FM радиостанциясының презентациясы,

New Concord.

331

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

Панельдік дискуссия бағдарламасының әдіс-айласы бесенеден белгілі болса

да, кейбір шешуші режиссерлік сценарийді дайындап қойған дұрыс. Келесі сце-

нарийде модератордың студияда және студиядан тыс мамандармен сұхбаттасуы,

сонымен бірге оқиғалардың еркін формада талқылануы қамтылған. Бағдарлама-

ның ашылуында кіріспе, тақырыпты баяндау, содан кейін барып алғашқы сұрақ

қойылағанына мән беріңіз.

THE WINSTON REPORT

Модератор–Эрика Уинстон.

Қонақтар: Синтия Бранд, Жеймс Фредерик, Хэл Жейсон және Рэйчел Леви.

ДИКТОР: Колумбия округі Вашингтоннан Federated Motors ком-

паниясы сіздер үшін Тhe Winston Report бағдарлама-

сын ұсынады, мұнда күннің негізгі тақырыбы бойынша

пікір ұсынылатын қызу пікірталас орын алады. Бағ-

дарлама модераторы – Эрика Уинстон.

УИНСТОН: Тhe Winston Report бағдарламасына қош келдіңіз.

Обаманың ынталандыру жобасының мәртебесі жа-

йында әңгімелесу үшін бізге қосылыңыздар. Бүгін

студияда менімен бірге – Синтия Бранд және Жеймс

Фредерик. Нью-Йоркте Хэл Жейсон және Кливлендте

Рэйчел Леви. Соңғы айларда жұмыссыздықтың күрт

өсуіне байланысты Обама ұсынған ынталандыру жо-

басы іске асуда деп ойлайсыздар ма?

ОБАМА:

(ТАСПАДАҒЫ ДЫБЫС). Бұл көп уақытты қажет етеді. Бізге «мирас» ретінде

берілген қиын рецессияны бір түнде жою мүмкін емес.

Дегенмен «сеңнің сөгіле бастағанын» көріп тұрмыз.

Бізді сабыр мен шешім тура жолға бастайды.

УИНСТОН: Ынталандыру нәтижесінде General Motors секілді көп-

теген компаниялар банкрот құрсауынан шығуда. Дей

тұрғанмен, елдегі банкротқа ұшыраған шағын кәсіп-

орындардың саны артпаса азайғаны кемде-кем. Ке-

пілдіктегі тұрғын үйлерді өндіріп алу құқығынан айы-

рылу күн санап өсуде. Ал сондай сәтте AIG секілді құт-

қарылған компанияның басшылары мультимиллионды

бонустарға ие болды. Не болып жатыр өзі?

[ПІКІРСАЙЫС]

УИНСТОН: Синтия, Жим, Хэл және Рэйчел барлықтарыңызға рақ-

мет. Келесі аптада: медиа мен поптың «пірі» Майкл

Жексонның қазасын сөз етеміз.

ДИКТОР: The Winston Report бағдарламасын ұсынушы –

Federated Motors компаниясы. Біз сізді қалаған уақыт-

та барғыңыз келген мекенге жеткіземіз. Кеш жарық!

7-ТАРАУ

332

МӘЛІМДЕМЕ

Мәлімдеменің көбі станциядан тыс дайындалады, штаттағы редактордың қа-

тысы жоқ десе де болады. Ол радио дикторы үшін спикердің атақ-абыройы жа-

зылған кіріспе және түйін сөз дайындайды. «Ханымдар мен мырзалар, Америка

Құрама Штаттарының президенті!». Президент ерекше жағдай немесе ерекше

қоғамдық мақсат үшін сөз сөйлейтін болса, алдын ала жазылған мәлімдемеде

анықтама материалына сәйкес оқиғаның сипатталуы немесе оның мақсаты жа-

зылсын. Комментарий мен анализ де мәлімдемеге ілесіп отыруы керек.

Спикер айтарлықтай танымал болмаса, оның лауазымы мен біліктілігі тура-

лы ақпарат беріп, эфирге келу себебін түсіндіре кеткен жөн. Есте ұстау керек

мықты ереженің бірі – спикердің атағы жер жарып тұрса, кіріспе сөзді шақтап

қана беру керек.

Кей жағдайда, әсіресе аймақтардағы спикерлер радио мен телевизиядағы уа-

қыт талаптарымен таныс болмаса, олардың сөзін тоқтатып тастамас үшін эфир-

де қай жерде, нені қысқартып айту керектігі туралы кеңес беру керек. Телевизия

мен радионың техникасын түсінбейтін спикерлер өз мәлімдемелерінің шұбаты-

лып немесе, керісінше, келте қайырылып, бағдарлама уақыты толмай қалмауы

үшін тайминг орнату қажеттігін кейде біле бермейді. Басқа жағдайларда эфир

кезінде айтылған ғайбат сөздер (жала) мен әдепсіз сөздерге қатысты құқықтық

шеңберді, FCC (Федералдық байланыс комиссиясы) саясатын немесе радиостан-

цияның саясатын ұстану үшін спикерге айтылатын сөзді қайта жазу керектігін

есіне салу (немесе көмектесу) қажет.

Мәлімдемені радиостанция редакторы дайындаған болса, спикермен бірге

айна-қатесіз жазсын. Ең әуелі, форматын анықтап алыңыз. Бұл төл сөз бе? Мұнда

панель (panel), әлде сұхбатшы (interviewer) қатысу керек пе? Оқырман сұрақ қоя

ала ма? Мәлімдеме спикердің бойы мен ойына сәйкес келсін.

Кейде телевизиялық мәлімдемені жай ауызша презентациядан да қызықты

өнімге айналдыруға болады: бұған кино, таспа, фотографиялар мен басқа да ви-

зуалды материалдар кіруі мүмкін. Мұндай мәлімдеме иллюстрациялы әңгіме-

дүкенге не дәрістерге ұқсауы мүмкін, кәдуілгі хабар сияқты әзірленеді.

Төменде кіріспе, өткел және түйін сөз бар, саяси науқан кезінде пікірталастар-

ға арналған қарапайым негізгі форматқа назар аударыңыз.

ДИКТОР: Радиостанция Смит округіндегі тыңдарманға алдағы

сайлауға қатысатын үміткерлер және оларға қатысты

мәселелер туралы мол ақпарат алу үшін «Сайлау»

(Election) бағдарламасын ұсынады, мұнда аймақтық

және округтік әкімшіліктерден сайлауға түскен

үміткерлермен сұхбаттар топтамасы ұсынылады.

Бүгінгі бірінші сұхбат ____ лауазымына үміткер

_____ -мен.

ЖАЗБА:

ДИКТОР: Сіз жаңа ғана _______-мен өткен сұхбатты

тыңдадыңыз. Бүгінгі екінші сұхбатымыз ______

лауазымына үміткер _____-мен.

333

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

ТАР ТҮСІНІК

Көптеген ток-шоуларда, деректі фильм мен хабарларда қаранәсілді халық, эт-

никалық топ азшылығы, әйелдер және тағы да басқа топтарға жасалатын қысым,

олар жұмысқа тұрарда тең құқық һәм тең мәртебе алу жолында қиындыққа тап

болатыны туралы айтылады (стереотиптік бағдарламаларда), сол топтардың

көптеген мүшесі электронды медианың жатбауырлығы баз баяғыша деген түсі-

нікке жабысып қалған. Ток-шоулар басқа топтарға немесе тақырыптарға қатыс-

ты адамға, түйткілге немесе идеяға құлақ түруге мүмкіндік береді. Көркем және

деректі фильмдер, жарнама һәм спектакльдер осы тар түсінікті күлтіңдетпей әрі

тықпаламай ашық қарастыру мүмкіндігін ұсынады.

Әйелдер бағдарламасы

Әйелдерге арналған бағдарламалардағы өзгерістер 1970 жылдардағы феми-

нистік қозғалыстың алғашқы жетістіктерімен, соның ішінде медиадағы әйелдер-

дің жағымсыз образын жоюға күш салған кезге тап келді. Медиа әйелдерге деген

қарым-қатынасты қалыптастырып, нығайтып қана қоймай, сонымен қатар ерлер

үстемдік құратын қоғамда әйелдердің мәртебесін жоғарылатудың бірден-бір құ-

ралы ретінде қаралады. Бразилиядағы әйелдер құқығын қорғау қозғалысының

көшбасшысы Роми Медейрос де Фонсека: «Телевизия – бразилиялық еркектер-

дің әйелдерге бөгет болатын құрсаудан арашалаған бірінші білім құралы болды.

Қыз-келіншектердің мектепке баруына, оқуына тыйым салған, үйде қамап, бар

әлеммен байланыстан қол үзуге мәжбүрлеген. Алайда теледидар қосулы тұрған-

да әрбір ақпаратты әйелдердің қабылдауына кім оралғы бола қойсын. Әйел бей-

не бір мақтаның ұлпасындай ақпаратты тез сіңіріп алатын, сосын оларға сауат

ашудың бес тиындық керегі болмай қалды», – дейді. Қазір интернет желісі – іл-

геріде мұндай материалдарға қолы жетпеген миллиондаған адамға ақпараттық

және білім беру арналарын ашып, бұған дейін басты ақпарат ағынына арала-

са алмаған тұрғындар тобы үшін коммуникацияның негізгі бағытына айналды.

Блогтар мен туиттердің өздері айтарлықтай өзгерістер енгізді.

Әйелдерге арналған бағдарлама жылдар бойы тыңдарман мен көрерменнің

тек олардың көрсетілім уақытына ғана құныға қарайтын, ең әуелі, тек әйелдер-

дің мүддесін қорғайтын контентті қамтыған бағдарлама ретінде қаралып келді.

Мұндай бағдарламаларда, негізінен, қайшылықты және стереотипке негізделген

ЖАЗБА:

ДИКТОР: Сіз жаңа ғана _______-мен өткен сұхбатты

тыңдадыңыз. Ертең 2 қараша күні өтетін сайлау

қарсаңында қосымша ақпарат алу үшін біз ______

лауазымына үміткер _____ және ______ лауазымына

үміткер _____ -мен сұхбаттасамыз. Кандидаттар

айтатын ой-пікір өздерінікі, бұл радиостанцияның

көзқарасын білдірмейді.

7-ТАРАУ

334

материалдар, атап айтсақ, клуб кездесулері, үйді әрлеу, ас дайындау жөнінде ке-

ңестер, сән және косметика туралы ақпарат қамтылды, сонымен қатар үй шаруа-

сындағы әйелді қызықтыратын қызметтер мен өнімдер жайында түрлі кеңестер

айтатын танымал тұлғалармен сұхбаттар жүргізілді.

Бұл бағдарламалар жасөспірімдерді зорлау, есірткі мәселелері, тұтынушы-

лар құқығы, қоршаған ортаны ластау, медианың балаларға әсері, соның ішінде

әлеуметтік желілердің ықпалы, жергілікті білім берудегі мәселелер және тағы

басқа тақырыптарды қызу талқылауға түрткі болды. Қыз-келіншектер үшін өзек-

ті саналатын тең құқық һәм мүмкіндікпен қамтамасыз ету үшін ақпарат пен жол

көрсететін маңызды тақырыптар кулинария мен косметикаға бағытталған фор-

маттарды алмастырды.

Әйелдерге арналған бағдарламалардың бүгінгі тақырыптары – атом электр-

станцияларының тұрғындар денсаулығына әсері, қышқыл жаңбыр, жер қырты-

сының ыдырауы, улы заттар қалдығы, зорлау, түсік жасату, тууды бақылау, соғыс

құрбандары, кәсіби дайындық, қаржылай тәуелділік һәм тәуелсіздік, сонымен

қатар әйел құқығының тапталуы және осы мәселенің алдын алу.

Осы бағдарламалардың басым көпшілігі әйелдермен қатар, ерлердің де са-

на-сезімін көтеру құралы ретінде қарастырылады. Соның ішінде сұхбат арқылы

бойжеткендер өздері еліктейтін адамдар жөнінде ақпарат алса, ал бозбалалар

қыз-келіншектер туралы жаңа әрі дұрыс пікір қалыптастыра алады.

Көркем және деректі фильмдердегі сұхбат алушы-комментатор ретінде әйел

рөлін көтеруші қарлығаштардың бірі – Барбара Уолтерс әйелдермен бірге ер-

лерді де қызықтыратын ақпаратты-ағартушылық хабарлар күндізгі эфирде шы-

ғуы керектігін айтқан. Ол: «Тек әйелдерге арналған шоу деу – әйелдерді төмен-

дету», – дейді.

Негізгі формасына қарағанда, әйелдер бағдарламасына сценарий жазудың

басқа бағдарламаға сценарий жазудан алабөтен айырмашылығы жоқ. Алайда

бұл бағдарламалар әйелдердің мәртебесін, үлесін, жетістігін, мүддесін және қа-

жеттіліктерін ескеру қажет. Әдейі жасалмайтын сексизмнің өзі бәрібір сексизмге

жатады, сонымен қатар әйелдердің шамына тиетін кемсіту немесе стереотиптер-

ді өз басынан кешпеген автордан әдептілік талап етіледі.

Кабелдік телевизияның әйелдерге, арнайы топтарға және тағы басқа арна-

йы талқылауларға бағытталған бағдарламаларды құру шекарасы кеңейді. WE,

Oxygen және Oprah секілді кабелдік арналар және Lifetime секілді бағдарлама-

лық материалдар әйелдердің талап-тілектері мен көзқарастарын мойындайды.

Қоғамдағы әйелдердің рөлі мен әлеуеттеріне бағытталған ток-шоулардың саны

кабелдік телевизияда қаулап келеді, әдетте мұндай арналар саны өте көп, әрі

олар жеке бағдарламалардың рейтингіне тәуелді емес (кабелдік жүйелер белгілі

уақыт кезеңінде жиынтық рейтингін қолданады) және мұнда диктатура байқа-

латын хабар тарату телевизиясына тәуелділік жоқ. Төменде жергілікті кабелдік

арналарға таратылған бағдарламаның сценарийі:

WOMEN ALIVE

Жүргізуші–Ина Янг. Қонақтар: Марша Делла-Жустина – тәуелсіз продюсер,

Emerson College-дің бұқаралық коммуникация жөніндегі профессоры және

Дебби Синай – WCVB-TV-дің сату жөніндегі вице-президенті (Бостон).

335

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

Сипаттама Уақыт сегменті Жалпы уақыт

Ина Янгтің кіріспесі. 01:00 01:00

Екі жарнама (әрқайсысы 1 минуттан). 02:00 03:00

Марша Делла-Жустинамен сұхбат. 10:30 13:30

Екі жарнама (әрқайсысы 1 минуттан). 02:00 15:30

Дебби Синаймен өтетін сұхбаттың

бірінші бөлімі. 05:30 21:00

Екі жарнама (әрқайсысы 1 минуттан). 02:00 23:00

Синаймен сұхбаттың екінші бөлімі. 05:00 28:00

Ина Янгтің алғыс айтуы және түйін

сөзі. 01:00 29:00

Титр: 01:00 30:00

КІРІСПЕ:

ИНА: Бұл WOMEN ALIVE хабары және оның жүргізушісі

мен – Ина Янг. Телевизия – жалт-жұлт етіп көзді

арбайтын және көп ақы төленетін кәсіп. Сәтті шыққан

бір телехикая бұрын танымал болмаған адамдарды

жұлдыз етіп шығарады. Дей тұрғанмен, әрбір Барбара

Уолтерс пен Конни Чунгтің артында телевизиялық

мекемелер мен студияларда камера сыртында еңбек

ететін мыңдаған әйел бар.

Бүгін WOMEN ALIVE бағдарламасында «Телевизия

эфиріне әйел көзімен қарау» тақырыбын талқылаймыз

және бүгінгі екі қонағымыз да телевизияның қыр-

сырын бір кісідей білетін дарынды тұлғалар.

Марша Делла-Жустина – тәуелсіз продюсер, хабар

тарату жөніндегі директор және Emerson College

доценті (Бостон). Дебби Синай – Массачусетс

штатының Нидхэм қаласындағы 5-арнаның

вице-президенті. WOMEN ALIVE хабарымен бірге

болыңыздар, сәлден кейін «Телевизия эфиріне әйел

көзімен қарау» тақырыбына ораламыз.

ЖАРНАМАЛЫҚ ҮЗІЛІС.

ИНА: Бүгін WOMEN ALIVE бағдарламасында телевизиядағы

әсемдік пен жылтырақ дүние туралы сөз қозғаймыз.

Барлығымыз көп ақы төленетін әрі белгілі жаңалық

жүргізушілерімен таныспыз. Алайда жаңалықты

шарқ ұрып іздеп, оларды телевизиялық хабарға

дайындайтын ерлер мен әйелдер туралы не білеміз?

Әйгілі сериалдардың жұлдыздары туралы не білеміз,

бірақ әр телевизияның гүлденуі үшін өндіріп қызмет

ететін сату менеджерлері туралы не білеміз? Біздің

алғашқы қонағымыз тәуелсіз продюсер және Emerson

College профессоры – Марша Делла-Жустина. Марша,

7-ТАРАУ

336

WOMEN ALIVE бағдарламасына қош келдіңіз.

[Бастапқы сұрақтар жаңалықтарды жинау, өңдеу, дайындау және ұсыну

процесіне қатысты (жынысына қарамастан). Сұхбат берушінің өкілеттілігі

және білімі анықталған соң, тағы да жынысына мән берместен, әйелдерге

қатысты сұрақтар енгізіледі, төмендегі мысалдағыдай.]

ИНА: Марша, сіз штаттан тыс продюсер ретінде қызмет

ететін 5-арнада, жаңалықтар дайындайтын

шығармашылық топтың құрамы қандай? Қанша ер,

қанша әйел адам бар? Олардың орташа жас мөлшері

қандай? Қайсысы басшылық тарапынан ерекше

қолдауға ие?

* * *

Жуырда Metromedia компаниясы 5-арнаны сатып

алды, станцияның құрылтайшысы өзгерген жағдайда,

кадр тұрақсыздығы, қызметкерлердің кетуі, өз

еркілерінен тыс босатылуы немесе ауысатыны бар.

Әйелдер және аз топтарға қатысты 5-арнада қандай

да бір заңдылық бар ма?

* * *

Телевизия саласында кадрдан тыс карьерасын

қалыптастырғысы келетін әйелдерді қандай кедергі

немесе артықшылық күтіп тұр? Бұл мамандықты

игергісі келетін әйелдер мен ерлер келешекте қандай

жаңдайға тап болуы мүмкін?

[Дебби Синаймен жүргізілген екінші сұхбат дәл осы форматта өткізілді].

ИНА: WOMEN ALIVE бағдарламасына қайта оралдық, бүгінгі

екінші қонағымыз – Дебби Синай, Массачусетс

штатының Нидхэм қаласындағы 5-арнаның сату

жөніндегі вице-президенті. Дебби, өзіңізбен осы

шоуда жүздескеніме қуаныштымын.

* * *

Ірі телевизиялық арнаның вице-президенті ретінде,

оқырмандарымызға жұмысыңыз жайында толығырақ

мәлімет бере аласыз ба?

* * *

Қызметкерлер штаты үлкен бе? Қанша ер адам,

қанша әйел? Ерлерге қарағанда, әйелдер жұмыс

сапасын арттыруға қандай да бір үлес қосып жатыр

ма? Қайсысының десі басымырақ? Ерлердің бе,

337

Сұхбат және ток-шоу хабарлары

әлде әйелдердің бе? Қайсысы бұйрығыңызды тез

орындайды?

* * *

Әйел болуыңыз мансаптық өрлеуге көмектесті ме,

әлде кедергісін келтірді ме? Сіздің ойыңыз?

Автор және продюсері–Ина Янг Essex Video Enterprises, Inc рұқсатымен пайдаланылды.

Этникалық бағдарлама

Мұндай материалдар афроамерикалық, латынамерикалық, азияамерикалық

және байырғы америкалық бағдарламаларға қатысты айтылады. Қаранәсілді-

лерге тиесілі және қаранәсілді топқа бағытталған станциялар мен испан тілді

желілердің өсуі афроамерикалық және латынамерикалық аудиторияға арналған

ток-шоулар мен бағдарламалардың ашылуына септігін тигізді. Басқа нәсілдік

және этникалық топтарда өз мәселелері туралы жазатын медиа құралдары аз

болды. Дәстүрлі ақпарат құралдарында аталмыш топтарға арналған бағдарла-

малар жоқтың қасы.

Көркем фильм, деректі фильм және реалити-шоу тақырыбындағы 6-тарауда

арнайы аудиторияға арналған сценарий жазудың үлгілері ұсынылды. Тіл мен

терминология мәселесі қай кезде болмасын үлкен маңызға ие. Өткен-кеткенді

таныстыру мен тарих, сондай-ақ белгілі бір топтың шұғыл шешуді талап ететін

мұқтаждықтары жазу тәсілін анықтауға көмектеседі.

Арнайы топтың тыңдарманы мен көрерменіне арналған бағдарлама, ақнәсіл-

ді аудиторияға арналған бағдарламаға қарағанда, басқаша жазылады. Белгілі бір

қоғам немесе оқиғаларға қатысты сөздік немесе диалог әдетте тек мақсатты ауди-

тория үшін маңызды.

Мысалы, Сан-Францискода Chinese Affirmative Action Media Committee продю-

серлігімен радиодан шығатын бір бағдарлама жаңалықты, комментарийлер мен

сатираны біріктірген.

Бағдарлама авторлары – Қытай мен Америка тарихын зерттеушілер, өнер

адамдары, тілшілер мен медиа сарапшылары. Материалдар әдетте эфирден бе-

рілмейтін Америкадағы қытайлардың көзқарастары мен перспективаларынан

хабар береді.

Медианы біріктіруші құрал ретінде қолдану – арнайы топтар туралы бағ-

дарлама жасаушылардың қолданатын тәсілі. Доктор Пальма Мартинес-Нолл

Детройттағы Mundo Hispano латынамерикалық арнасының продюсері қызметін

атқарды. Бұл арнада көптеген этникалық бағдарламалардың форматына ұқсас

келетін мәдени презентациялар, сұхбаттар, түрлі музыка, әйелдерге арналған

ақпарат, жаңалықтар, толық метражды және деректі фильмдер, жарнама мен

келісімді ту еткен хабарлар шықты. Бұған қоса Mundo Hispano апта сайын мақа-

лалар жариялап тұрды. «Бағдарламаның басқа бөліктері секілді, редакциялық

шоулар латынамерикалық қоғамның күллі әлемдегі испан тілдік қоғамның тар-

мағы екендігін көрсетті. Бұл Чикано емес, бұл – пуэрторикалықтар, қиындық-

тарға тап болатын тұтас тілдік қоғам. Одан бөлек, бұлар көпшілік қауыммен ара-

ласуы тиіс», – дейді Мартинес-Нолл.

7-ТАРАУ

338

6-тарауда талқыланғандай, Америка Құрама Штаттарындағы барлық субмә-

дениеттерде, сонымен қатар әлем елдерінің өзара қатынасы мен көші-қон жағ-

дайына әсерін тигізген көлік және байланыс саласының дамуына байланысты –

кейбір сөздер, концепциялар және тәжірибелер қалыптасты. Автор өзі жазған

субмәдениеттің өкілі болмаса да, жазған материалының нақты бір топтың мәде-

ни ерекшеліктерін көрсететіндігіне сенімді болуға тиіс. Сол топтың мүшесі емес

немесе олардың тарихы мен әдет-ғұрыптарын білмейтін болсаңыз, аталмыш

топтың өкілдерінен кеңес алыңыз.

Интернет – әлеуметтік желілер және коммерциялық корпоративтік жарнама-

ға тәуелді емес басқа бағдарламалар арқылы дәстүрлі медиада өз көзқарастарын

білдірту және мәселелерін айтып жеткізу мүмкіндігінен айырылған әйелдер, нә-

сілдік және этникалық азшылық өкілдері және басқа да топтар үшін жаңа мүм-

кіндіктер ашты.

ТАПСЫРМА

1. Жеке және ақпараттық сұхбатты дайындау үшін ой-пікір білдіру парағы,

сценарлық жобаның қысқаша мазмұндамасы және нобай парағын дайын-

даңыз.

2. Әр сұхбат өз жерінде беделі бар әртүрлі адаммен жүргізілуіге тиіс. Сұх-

баттың барлық үш түріне субъект ретінде бірдей адамды қолдану арқылы

теңдей жаттығуды орындаңыз.

3. Даулы сұраққа негізделген панельдік дискуссияның бағдарламасына но-

бай, сценарлық жобаның қысқаша мазмұндамасы мен нобай парағын

әзірлеңіз, біріншісі – радиоға, екіншісі – телевизияға және үшіншісі – ин-

тернет форматына лайықталсын. Қандай ерекшеліктер байқадыңыз?

4. Сіз ток-шоу авторы және сұхбатшы болыңыз. Өзіңіз оқитын колледж не-

месе университет факультетінен біреудің жазған кітабын таңдап алыңыз.

5. Автормен өз кітабы туралы кіріспе, өткелі, түйін сөзі бар, әрі тиімді және

қосымша сұрақтар қамтылған 15 минуттық сұхбаттың сценарий нобайын

дайындаңыз.

6. Мүмкін болса, медиапродакшн курсында немесе өз институтыңыздың ме-

диақұралымен бірлескен сұхбат әзірлеңіз.

7. Колледж радиостанциясы немесе жергілікті радиостанциядан афроаме-

рикалықтар, латынамерикалықтар, Азиядан шыққан америкалықтар не-

месе байырғы америкалықтарға бағытталған ток-шоу форматын әзірле-

ңіз.

8. Әйелдер мен ерлерге тең қызмет ұсынатын дәстүрлі, кабельдік және ин-

тернет телевизиясындағы әйелдер ток-шоуының форматын ойластыры-

ңыз.

9. Қазіргі күні жергілікті, аймақтық және жалпыұлттық баспасөз беттерінен

(мысалы, New York Times, USA Today басылымдары) түспей жүрген тақы-

рып бойынша панельдік дискуссия бағдарламасының нобайы мен ретті-

лігін әзірлеңіз (кемінде кіріспе, өткелдері және түйін сөзі болуы керек).

10. Баспасөз мақаласын тақырыпқа ден қою әдісі ретінде қолданыңыз.

Музыка, варьете

және комедия

ТАРАУ

адиода ток-шоулар немесе музыкалық емес форматтар көбейгенімен, му-

зыкаға көңіл бөлетін бағдарламалар әлі де баршылық. Негізінен, радио-

станциялар контент үшін таспаланған музыкаға «иек» артады. Бір немесе

бірнеше радиожелі қызметімен байланысты станциялар жаңалықтар мен ақпа-

раттық хабарларды басқа музыкалы форматқа біріктіру арқылы таратады.

1930 жылдары Мартин Блок радиодиктордың концепциясын ойлап тапты.

Аталмыш концепцияда дауыс комментарий мен жарнама роликтерінен бөлек

жазылды, алайда мұның барлығы бір уақытта тікелей эфирде студияда жазыл-

ғандай әсер қалдыратын. Содан бері диск-жокей яки дижей шоулары ұлттық

институт ретінде таныла бастады. Телевизия радионың тікелей эфирінде шыға-

тын өнерпаздарды өздеріне тартып, студиядағы музыкалық хабарларға симфо-

ниялық оркестрлер, танымал әншілер, джаз, би топтары, опера жұлдыздары,

өзге де солистер мен өнер ұжымдары шақырылатын. Дегенмен мұндай бағдар-

ламалардың барлығы дерлік радиодан ептеп алына бастады. Музыкамен сүйе-

мелденетін көптеген радиобағдарламалар, соның ішінде комедиялық және варь-

ете шоулар телевизияға ауысып кетті.

Жылдар бойы музыка саласының мамандары, топтар және оркестрлердің

қатысуымен түсірілген бірқатар телехикаялар үлкен табысқа кенеліп жүрді.

Жалпы, әншілер телевизияда тек музыкаға ден қоятын шоулардан гөрі, варьете

форматындағы бағдарламаларда жақсы қырларынан танылды. Соңғы жылдары

жоғары жетістікке жеткен осындай бағдарламалар қатарына American Idol секілді

«реалити-шоуды» жатқызуға болады. Жеке музыкалық топтар телевизияда кей-

де арнайы бағдарламалар немесе Saturday Night Live, Конан О’Брайен, Дэвид Лет-

терман, Жей Лено секілді музыкалық емес шоуларда және тағы да басқа кешкі

бағдарламаларда жекелей өнер көрсетеді. Ұзаққа созылатын музыкалық шыға-

рылымдар кейбір оқырманның, әсіресе мемлекеттік теле-радиода, соның ішінде

опералық және эстрадалық концерттерді тыңдаушылардың арасында танымал

болды, алайда қалың көпшіліктің ықыласына бөлене қоймады. 1980 жылдардың

басында MTV-дің пайда болуы, телевизиядағы музыкалық шоуларды жаңа өл-

шемге ығыстырды. Кабельдік телевизияның көбеюі тәулік бойына музыка тара-

татын алғашқы арна MTV-ге басқа қызметтерді дамытуға және жаңадан туында-

туға мүмкіндік берді. Әсіресе танымал топтардың музыкасы мен тұлғаларының

339

8-ТАРАУ

340

визуалдығы сай келсе, көбінесе қалың көрерменнің көңілін драматикалық әрі

энергетикалық форматпен тапты. Интернет мүлдем музыка отауын тікті, мұн-

дай киберкеңістік күллі әлемнің музыка көздеріне жетуіне ғана жағдай жасамай,

кез келген жанның музыкалық бағдарламасын таратуға ерік берді. Біліп қойы-

ңыз, пираттық музыка үшін, яғни туындыны тарату сомасынан жалтарып, жүк-

теп алғаныңыз үшін айыппұлға ілігесіз.

Музыкалық сценарист музыкалық видео дайындаудан бөлек режиссерлік сце-

нарийді реттейді, яғни кіріспе, қорытынды, өткелдер және қысқаша түйін мен

шоудың нобайын әзірлейді. Кейбір радиодағы дижей шоулары ғана сценарий-

лерді алдын ала дайындап қояды. Көбінде дижей плейлиспен жұмыс істейді

және сценарий нұсқаулық түрінде, әлде ойына тоқып алумен бастан-аяқ режис-

серлік сценариймен алып шығады.

Кәсіби маман егер қателіктің алдын алу мүмкін екендігін байқап тұрса, еш-

қашан жаңылысуға тәуекел етпейді. Өз ісінің үздігі саналатын мамандар бағдар-

ламаның әр ұсақ-түйегін алдын ала ойластырып қояды. Істеген жұмыстарының

барлығы еш дайындықсыз, импровизация екендігін айтатын дижейлер не жал-

ған сөйлейді, не аз уақыт қана әуестеніп, кейін қоя салатын әуесқойлар санатына

жатады.

Комедия жанрындағы варьете шоудың сценарийін жазу – адамға үйретіп бол-

майтын ерекше дарын, сондықтан кітаптан мұндай дағдыны іздеу бекершілік.

Бұл кітап варьете шоу форматын қалыптастырудың ең керекті қағидалары мен

комедия жазудың бірқатар негізгі тәсілдерін ұсынады.

МУЗЫКА: РАДИО

Музыкалық бағдарламада үйлесімді режиссерлік сценарий болуы қажет: ай-

қын әрі анық формат – бағдарламаның ортақ идеясы, барлық материалды өз ай-

наласына тоғыстыратын әрі шоудың шарықтауы мен дамуына ден қою. Дижей-

лердің көбісі күтпеген режиссерлік сценариймен жұмыс істесе де, бағдарламала-

рының көбінде музыкалық контентті мұқият ұйымдастырады және жоспарлап

алады.

Әр бағдарламаның форматын дайындау – жалпы станцияның форматы мен

имиджін көрсетеді. Мамандану – радиолардағы бағдарламалардың негізгі қағи-

дасы. Кейбір радиостанциялар бағдарлама дайындаудың бірнеше түрін бірікті-

реді – екі немесе бірнеше музыка түрлері, бұған қоса жаңалықтар, ток-шоулар

және толық қызмет станциялары деп аталатын функциялар. Әу баста FM «есті»

әнге, әсіресе классикалық музыкаға теңестірілетін, сәйкесінше, AM-ге қарағанда

тыңдарманы тым аз болды. Бірнеше жыл ішінде AM-дегі бағдарлама дайындау,

әсіресе музыка әлдеқайда сапалы FM диапазонға қарай ауды. Музыканың кез

келген форматы мен түрін радиодан тауып алуға болады, дегенмен танымал му-

зыка қашан да тағынан түспейді. Музыка түрлерін анықтау үнемі өзгеріп отыра-

ды, сәйкесінше, музыкалық форматтар да түрленеді. Заманауи музыка дегеніңіз

кейбір дыбыс режиссері үшін көзі тірі композитор, алайда бұл түсінікті әлі күнге

танымал хит әндермен шектейді.

Заманауи және поп-музыканың қаншалықты нақты анықталғандығына қара-

мастан, музыка – мәдениетті танытушы және сол мәдениеттің негізін қалаушы

құрал. Заманауи музыка – тыңдаушыға психологиялық еркіндік сезімін, ал орын-

даушыға әртістік ерікті сыйлайтын жастардың диалогы. Поп-музыка – бұл әлеу-

меттік құбылыс, бір жағынан, қоғамның әсіресе жастар қоғамының икемділігін,

341

Музыка, варьете және комедия

өсуін және өзгеруін көрсетеді. The Beatles тобы танымал музыканың кейіпін ғана

түрлендіріп қоймай, сонымен қатар жастардың дүниетанымы мен мінез-құлық-

тарын да өзгертті. The Beatles дәстүрлі формулалардан арылуға ынталандырды,

олардың музыкасы тек дене ырғағындағы музыка емес, сондай-ақ жастар үшін

шешуші және аса маңызды саналатын айтылмаған және ауызша жайттарды жет-

кізу идеясының музыкасы атанды. Негізгі концепциясы жаңа болмаса да, мұнда

музыка болды. Арзан бағалы транзисторлы радиоқабылдағыш арқылы радио –

креативті шеберлік пен креативті қабылдау арасында бұрын-соңды болмаған

байланыстырушы желі деңгейіне жетті. ХХІ ғасырдың басында «рэп», «хип-хоп»,

«фьюжн» және «альтернатива» секілді жаңа музыкалық бағыттар танымал бол-

ды, мұнда музыка барлық жерге жетті және оны iPod-тар арқылы кез келген фор-

матта жүктеп және тыңдаушыға өзінің жеке радиостанциясын виртуалды бағ-

дарламаға айналдыратын тағы да басқа технологиялық құрылғылардан тыңдауға

болатын. Дыбыс жазушы компаниялар мен радиостанциялар радиода жазылған

музыканы көпшіліктің талап-тілектеріне қызмет ететін демократизация құралы

деп біледі. Мұндайда «сол талап-тілектер қажеттілікке жата ма?» және «демокра-

тиялық аудитория интеллектуалдық контенттің эвфемизмі ме?» дегендей сұрақ-

тар туындауы мүмкін. Қалай болса да, дыбыс жазушы компаниялар мен радиос-

танциялар «демократиялық» және «басқару» терминдерінің қолдану аясы кең

екендігін және тыңдарман үшін қол бола алмайтындығын анықтады. Осылайша

мамандану және көптеген негізгі форматтарға қатысты даму үрдісі байқалуда,

бұл ретте жеке қауымдастықтағы дербес радиоларда кез келген түрге қатысты

эксклюзивті үрдісі бар.

Формат түрлері

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін радиоға жаңа әдіс-тәсіл қажет болды. Со-

ғыстан кейін жергілікті станциялардың саны өсті және жергілікті табыстар арна-

лардың табысынан да асып түсті. Жергілікті станциялардағы музыкалық бағдар-

ламаларда ұқсас қалыптары болды: белгілі бір топқа немесе вокалиске арналған

15 минуттық және жарты сағаттық сегменттер. Бұл формат күн сайын бағдарла-

ма режиссері, дижей және фонотека редакторының шешімімен жүзеге асады,

әсіресе фонотекор (music librarian) нақты режиссерлік сценариймен бағдарла-

маның шашауын шығармай ретке келтіреді. Көптеген жергілікті радио-станция

дижейі бір түн бұрын фонотека редакторы әрбір шоуға әзірлеген жазбаларын

таңертең реттеп алады. Дижей музыка қосылғанға дейін әр шоуға қандай музыка

таңдалғанын білмеуі де мүмкін.

Кейіннен top-40 (топ-40) пайда болды. Енді сауда-саттық кестесі, музыканы

таңдайтын автоматты сауалнама мен музыкалық дүкендердің есебін ескере оты-

рып, көптің көкейінен шыққан таспаны таңдау арқылы тыңдаушылардың талға-

мымен санасатын мүмкіндік еді. Бастапқыда тop-40 бірнеше станциямен таңда-

латын, сол таңдаулы 40 әуен түгелдей берілетін және әр радиостанцияның имид-

жін танытатын өз дижейі болатын. Дегенмен бертін келе көптеген радиостан-

циялар арнайы маманданған аудиторияны іздеуді бастады, сонымен қатар сол

таңдамалының ішінен кантри, вестерн, рок-н-ролл және тағы басқа жанрларға

көңіл бұрды. 1960 жылдардың соңында топ-40 ұсынатын станциялар механика-

лық басқаруға көшті, мұнда дижей керек болмай қалды, тек ең танымал әуендер

плейлисі және бір-біріне кезек-кезек көшу арқылы жұмыс істеді. Уақыт өте келе

бұл радиолар дижейге көңіл бөлу, әуендер арасына «жылымық» орнату, икемді

8-ТАРАУ

342

формат ұсыну арқылы жаңартылды. Маңызды тұлға қатысар болса, дижейлер

көп уақытын режиссерлік сценарий дайындауға жұмсайды.

1990 жылдарда ересектерге арналған қазіргі заманғы радиостанциялардың

күні туды, дәл сондай басымдыққа ие болған MOR (middle-of-the-road – белорта-

ны ұстау) радиолары 1970 жылдары тоқтап қалған болатын. Мұнда қолданылған

тәсіл бірдей – дыбыс деңгейі, уақыт, ырғақ немесе техникасында ешқандай шек

жоқ «ересек» музыка. Ұрпақтан-ұрпаққа таралатын музыка талғамының өзге-

руіне қарай, дыбыс және орындаушылар да өзгеріп отырды. Ересектердің қа-

зіргі заманғы радиостанциялары жеке-дара тұлғаға бағытталған, ал диктор-ди-

жейлер жергілікті, тіпті аймақтық селебритиге айналды. Алайда консолидация

артқан сайын (конгломераттар бір бағдарламаны қашықта орналасқан бірнеше

станцияларға жібереді) кезінде деңгейі биік болған сол жергілікті өсу, бүгінгі

таңда тоқтап қалды.

Рок енді-енді шыққан кезде аражігін ажырату оңай еді. Хард-рок, андеграунд,

эйсид-рок және рок топтың басқа да тармақтары рок форматын ұстанатын стан-

циялардан икемділікті талап етті. 1960 жылдары кейбір рок мәтіндердің әлеу-

меттік-саяси табиғаты тек ырғақ пен дыбыс деңгейіне баса назар аударудан гөрі,

жұмсақ естілуді қажет етті. Джаз бен фолк-рок көптеген әртісті кантри мен рок

комбинациясына жетеледі. Маманданған тип тармақтары пайда болды және

1990 жылдарға таяу эфирде Битлз бастап берген жаңа эволюциялар басымдық

танытты. 1990 жылдары жастардың 1980 жылдардағы теңсіздік пен қатыгездікке

қарсы ереуілдерді бастауы себебінен, қазіргі заманғы музыка тағы да саяси астар-

ды аңғартты. Алайда бұл жолы музыканың үні зор әрі қатаң шықты, ол рэп деп

аталды. Келесі онжылдықта рэп хип-хоп, альтернатива мен акустиканың пайда

болуына себепкер болды.

«Жеңіл тыңдау» (бұрынырақта көптеген радиостанцияларда «әдемі музыка»

һәм Мантовани, Андре Костеланцтердің көркем дәстүрлі шертпе музыкасы деп

аталатын) қай кезде де танымал формат болып қала бермек. Алайда қазір ас-

паптық, танымал вокалды әндердің арнайы орындалған студиялық нұсқалары,

жеңіл джаз және софт-роктың қоспасы. Жеңіл тыңдалатын музыка күннің түрлі

уақытындағы көңіл күй мен ырғағына сәйкес келуі үшін мұқият таңдалады.

Кантри және вестерн музыкасы 1970 жылдардағы «атағынан ат үріккен» ра-

диоформатқа айналды. Осы формат қалалық және шағын нарықтарда айтар-

лықтай жетістікке жетті. 1980 жылдары, араға 30 жыл салып қайта жанданған

джаздың дамуы мен Биг Бэндтің дыбысы сол форматтарды қолданысқа қайта

қосты. Көптеген радиостанцияның «ностальгия», «жасамыстар», «классикалық

рок» және «альбом рок» секілді нақты анықталған әрі адал аудиторияны өзде-

ріне баурап алатын тар базалы форматы кедергі келтіреді. Қазір сіз мұны оқып

отырған уақытта да талғамдардың тағы да түрлене түскендігі сөзсіз, әрі жаңадан

пайда болған негізгі формат үсті-үстіне дәріптелуі мүмкін. Әр формат шеңберін-

де жеке станцияның нарығына және тыңдармандар аудиториясына бағытталған

көптеген бейімделулер мен вариациялар бар.

Бүгінде кез келген жаныңызға жағатын музыканы тыңдай аласыз, тек радио

эфирін сарыла күту міндетті емес. Кабель, спутник және интернет арқылы жүз-

деген музыкалық станциялар мен арналарды тамашалауға болады. Музыкалық

радиостанциялар мен арналардың арасындағы бәсекелестік қарқынының үдегені

соншалық – әсерлі жарнаманың режиссерлік сценарийін құруға дейін мән бере-

тін болды. Төменде станцияның имиджі, сонымен қатар музыканың жарамды-

лыған анықтайтын промодан үзінді берілді.

343

Музыка, варьете және комедия

WIZN СУРЕТТІ ҮЛКЕЙТУ

ГРАССО

7/25

СТИВИ РЭЙ ВАУГАН СЕКІЛДІ ... БІЗ ЕКІ МӘСЕЛЕГЕ ТАП БОЛДЫҚ!

(Клип) УИЗАРД ПЛЕЙЛИСТІ ЕКІ ЕСЕ КӨБЕЙТТІ. БҰЛ ДЕГЕНІМІЗ – МҰНДА

РОКТЫ БАСТЫРМАЛАТЫП БЕРЕДІ, СӘЙСКЕСІНШЕ, ҚАЙТАЛАУ ЖОҚТЫҢ

ҚАСЫ, ОСЫЛАЙША УИЗАРДПЕН БІРГЕ КҮНІ БОЙЫ КӨҢІЛДІ ЖҮРЕ

АЛАСЫЗ. 106, 7 WIZN–УИЗАРД РОКС (ЕКІ ЕСЕЛЕНГЕН).

БІЗ ЕКІ ЕСЕ ТЫҢДАУ МҮМКІНДІГІН ИЕЛЕНДІК. (Клип) УИЗАРД ПЛЭЙЛИСТІ

ЕКІ ЕСЕГЕ КӨБЕЙТТІ. БҰЛ ДЕГЕНІМІЗ – ЖАЙ КҮНДЕ АЗ-МАЗ ҚАЙТАЛАУ, АЛ

ДЕМАЛЫСТА ЗОР ӘРІ СОЙҚАН САУЫҚ КЕШІ КҮТІП ТҰР... ЖӘНЕ БУРЛИНГТОН

МЕН ПЛАТТСБУРГТЕГІ КЕЗ КЕЛГЕН СТАНЦИЯДАН ГӨРІ, КЛАССИКАЛЫҚ РОК

ДЕГЕНІҢ ЕКІ ЕСЕ КӨП. КЕРЕМЕТТІҢ КӨКЕСІ 106,7 WIZN ... УИЗАРД РОКС.

БУФЕТТЕГІ ЕТЖЕҢДІ ЖІГІТ СЕКІЛДІ, КӨЛЕМІМІЗДІ ЕКІ ЕСЕЛЕДІК! 106 POINT

7 WIZN ...УИЗАРД РОКС

ҚУАНЫШТАРЫҢЫЗҒА ҚУАНЫШ ҚОСУ ҮШІН ӨЗ ПЛЕЙЛИСІМІЗДІ ЕКІ

ЕСЕГЕ КӨБЕЙТТІК. БҰЛ 106, 7 WIZN СТАНЦИЯСЫ, БУРЛИНГТОН МЕН

ПЛАТТСБУРГТАҒЫ КЕЗ КЕЛГЕН СТАНЦИЯДАН ГӨРІ, ЕКІ ЕСЕ БЕРІЛЕТІН

КЛАССИКАЛЫҚ РОКПЕН КӨҢІЛ КӨТЕРІҢІЗ.

ЕГЕР КЛАССИКАЛЫҚ РОКТЫ ЖАҚСЫ КӨРСЕҢІЗ, ДЕМЕК, УИЗАРДТЫ

ДА ЕКІ ЕСЕ ЖАҚСЫ КӨРЕСІЗ ... БІЗ ПЛЕЙЛИСТІ ЕСЕЛЕЙ ТҮСТІК. WIZN –

БУРЛИНГТОН МЕН ПЛАТТСБУРГТАҒЫ КЛАССИКАЛЫҚ РОКТЫҢ МОЛ ҚОРЫ

БАР ФОНОТЕКАЛЫ СТАНЦИЯ, 106, 7 WIZN СТАНЦИЯСЫ. УИЗАРД РОКС.

ПЛЕЙЛИСТ ЕКІ ЕСЕЛЕНДІ, ЕНДІ БҰРЫНҒЫДАЙ ЕКІ ЕСЕ БЕРІЛЕТІН

КЛАССИКАЛЫҚ РОКТЫ УИЗАРД РОКСТЕН ЕМІН-ЕРКІН ТЫҢДАҢЫЗ.

ӘРКІМ АРЫҚТАП ӘЛЕК, БҰЛ ҮРДІСКЕ ЖАНЫМЫЗ ҚАС, СОНДЫҚТАН СЕМІРЕ

БЕРЕМІЗ, ТОЛЫСА ТҮСЕМІЗ. БЕЛІМІЗ БЕН ПЛЕЙЛИСТ ЕКІ ЕСЕ ЖУАНДАДЫ,

СІЗДЕРМЕН БІРГЕ 106,7 WIZN СТАНЦИЯСЫ, УИЗАРД РОКС

БІЗ РОК-Н-РОЛ ВИАГРАСЫН ТОЛТЫРЫП АЛДЫҚ! ПЛЕЙЛИСІМІЗДІ ЕКІ

ЕСЕЛЕП АЛДЫҚ. ҚАЗІР СОНЫ ҚОСУДЫҢ УАҚЫТЫ КЕЛІП ТҰР! БҰЛ 106,7 WIZN

СТАНЦИЯСЫ, УИЗАРД РОКС.

ҚАЗІР БҰРЫНҒЫДАЙ ӘНДЕР МОЛЫНАН ШЫРҚАЛАДЫ, БҰЛ–106,7 WIZN

СТАНЦИЯСЫ, УИЗАРД РОКС.

Майк Грассоның келісімі бойынша пайдаланылды.

8-ТАРАУ

344

Мақам

Белгілі бір музыка түрімен ұйыстырудан бөлек, кейбір музыкалық бағдарла-

малар тұлға, оқиға, мекен арқылы, яғни бірлікке ұмтылдыратын әмбе фактор-

лар секілді, ортақ мақам төңірегінде дайындалады. Сценарий немесе режиссер-

лік сценарийдің қысқаша мазмұндамасын дайындайтын автор жоғарыда атал-

ған ортақ мақамдарға арқауды көп жерден таба алады. Мысалы: арнайы күндер,

мемлекеттік мерекелер, композитордың мерейтойы, танымал әншінің жаңа ки-

носы, отандық немесе халықаралық оқиғалар махаббат, соғыс, жунгли, шытыр-

ман, коррупция, есірткі және тағы да басқа нақты мақамдар ұсынады. Музыка-

лық іріктеулердің өзара қатынасы анық болсын, ал музыкалық емес өткелдер сол

қатынастарды көрсетуге тиіс.

Келесі сценарий белгілі бір мақам төңірегінде классикалық музыка негізінде

таспаланған бағдарламаның режиссерлік сценарийін көрсетеді.

ДИКТОР: Бүгінгі бағдарлама келесі жұмадағы Хэллоуинді

мерекелеуге арналған, сонымен қоса тылсым музыканың

ерекшеліктері жайында болмақ. Ең танымал мысалдардың

бірі – Лео Делибтің «Коппелия» (Coppelia) балеті, мұнда

аттастырылып қойған бозбала Франц бүгінде гуманоид

деп атап жүрген механикалық қуыршақ Коппелияға ғашық

болады. 1870 жылы Парижде тұңғыш рет орындалған

«Коппелия» музыкасынан бірнеше үзінді естиміз.

МУЗЫКА: «Коппелия»

ДИКТОР: Игорь Стравинский аяқталмаған «Бұлбұл» (The Nightingale)

операсының бірінші актісін жазды, кейін ол мұны «Бұлбұл

әні» (Song of the Nightingale) симфониялық поэмасын жазуға

қолданды. Қытай императоры механикалық кейіптегі

бұлбұлды қош көрмейді. Алайда кейін император хал үстінде

жатқан кезде бұлбұл қайтып оралып, оның рухы мен өмір

сүруге деген құлшынысын арттыру үшін әндете жөнеледі.

МУЗЫКА: «Бұлбұл әні»

ДИКТОР: Каталинидің «Лорелей» (Lorelei) операсы Рейн өзенінің

жартасын мекендеген мифологиялық азғырушы әйелдердің

кінәсіз теңізшілерді алдап түсіруі туралы. «Лорелей»

операсынан «Су нимфаларының биін» (Dance of the «Water

Nymphs») тыңдап көрелік.

МУЗЫКА: «Су нимфаларының биі»

345

Музыка, варьете және комедия

Ұйымдастыру және әдіс-тәсіл

Варьетенің ойын-сауық бағдарламасының элементтерін аңғартатын кез келген

музыкалық бағдарлама үшін маңызы зор. Бағдарламаны аудиторияның көңілін

аулайтын дүниемен бастаңыз, бойыңызды сәл еркін ұстаңыз да, ізінше шарықтау

шегіне дейін жетуге тырысыңыз. Тыңдарманға кез келген жерде ырғақтың өзге-

рісін байқату қажет; нағыз қызған кезіне жеткеннен кейін тыңдарманға дем алуға

мүмкіндік беріңіз, кейін бұдан да қыздыра түсіретін деңгейге жеткізіңіз.

Дижей–продюсер–автор жарнама роликтерінің продюсері мен авторы се-

кілді міндетті түрде ықтимал аудиторияға анализ жасасын. Аудиторияны қы-

зықтыратын музыка ұсынылса да, станцияның форматы мен имиджі белгілі бір

аудиторияға арнап дайындалады – бағдарлама аудиторияны кемсітпеуі немесе

төмен деңгейдегі талғамды мақұлдамауы керек. Дижей–продюсер–автор таны-

мал музыкаға деген талғамды қалыптастырады және оны анықтайды. Музыка-

ның қандай түрі қолданылатындығына қарамастан, солардың ішіндегі үздіктің

үздігін ұсыныңыз. Аудитория үздік санайтын туындыларды қалай таңдайсыз?

Бұл аудитория арасында қандай әндер мен орындаушылар ерекше сұранысқа ие

екендігін анықтап алыңыз. Бірден-бір жол – чарттарға көз жүгірту.

Музыкалық форматы жақса ғана тыңдарман сол бағдарламаны тыңдауға ты-

рысатыны қаперден шықпасын. Тыңдау себептері алуан түрлі болуы мүмкін:

демалу, ойлану, үйрену, билеу, жұмыс істеу кезінде тынығу үшін, ойын кезінде

ойды нығайту үшін немесе тағы басқа мақсаттар болады. Осылайша тыңдарман

музыканың бір түрін қолдануға дағдыланады. Дегенмен айта кетерлік бір жайт,

Бетховенді кантримен немесе рэпті ішекті квартетпен араластыру аудиторияны

өзіңізге қаратудың және оны баурап алудың тиімді тәсілі емес. Оған қоса, бағдар-

ламаны ұйымдастыру және режиссерлік сценарийі орындаушының, музыкалық

топтың, вокалистің не дижейдің болмысына сайма-сай болсын.

Арагідік режиссерлік сценарий «жеріне жеткізетін» оркестрмен, «вокалда

құйқылжытатын» әншілермен, «суырып салып төгетін» пианистермен, «сексен

сегізінде де» күй шертетін, сонымен қатар «жалынды» «ғаламат», «нәзік», «жара-

тын», «атышулы» немесе «жылтырақ» әндермен шектелетіндей көрінеді. Өткел

немесе беташар лидті айту кезінде қарапайым әзіл немесе ойындарды қолдану-

дың тізесі шығып кетті. Қазір бұрынғыдай емес, «Келесі нөміріміз үшін» немесе

«Бүгінгі плейлисте кезегі келіп тұрған» секілді сөйлемдердің қолдану аясы та-

рылды. Мүмкін басқа таңдау қалдырмайтын шығар? Ерекше тың немесе қара-

байыр көрінбейтін бір дүние ойластыра алмасаңыз, қарапайым күйінде қалдыра

салыңыз.

Шоудың хронометражы нақты болсын, хабардың ұзақтығына әсер ететін му-

зыкалық үзіндіні, режиссерлік сценарийді және жарнама роликтерін үйлестіру

қажет. Мұның барлығын қысқаша түйінде белгілеу керек. Әр дыбыстау немесе

таспалаудың арнайы уақыты бар. Әр жарнама ролигі арнайы уақытқа сыяды.

Өткел мен беташар сөзге уақыт бөлуді ұмытпаңыз. Мынадай қысқаша түйін жиі

қолданылады.

8-ТАРАУ

346

THE WILL DOUGLAS SHOW 28 ТАМЫЗ,10:00-10:30.

«Мен сезіп тұрмын» (I Gotta

Feeling) ТІКЕЛЕЙ ЭФИР:

ЖАРНАМА РОЛИГІ (60)

The Black Eyed Peas

Папарацци

ТІКЕЛЕЙ ЭФИР: ЖАРНАМА

РОЛИГІ (30)

Lady Gaga

3. «АҚШ-тағы сауық кеші» (Party in

the U.S.A.)

ТІКЕЛЕЙ ЭФИР: ПРОМО,

ЖАҢАЛЫҚТАР (15)

Miley Cyrus орындауында

4. «Қожайын» (Run This Town)

КАРТ: ЖАРНАМА РОЛИГІ (60)

Jay-Z мен Kanye West

5. «Біз екеуміз жарасамыз»

(You Belong with Me) АЯҚТАУ

УАҚЫТЫ: 29:55

Taylor Swift орындауында

«Біреуді табармын...» (Use

Somebody)

Kings of Leon

«Фантазия» (Fantasy) / Mariah Carey 4:00

«Гангстер жұмағы» (Gangsta’s Paradise) /Coolio

Featuring LV

3:50

«Қашқын» (Runaway) /Janet Jackson 4:17

жаңалықтар 2:00

«Раушанның өбуі» (Kiss From A Rose) / Seal 3:07

«Жалғыз емессің» (You Are Not Alone) / Michael

Jackson 3:32

«Тек сенімен бірге» (Only Wanna Be With You) / Hootie

& Blowfish 3:14

Қысқаша түйін не формат парағында кеш бойы жүретін музыкалық шығар-

маның уақыты мен музыкалық бағытта жүргізілмейтін бағдарлама сегменттері-

нің тізімі қамтылған кесте әзірленуі мүмкін. Бұған мысал ретінде классикалық

поп-рок станциясының парақшасы берілді.

«Сарқырама» (Waterfalls) /TLC 4:30

«Жаныңда боламын» (I’ll Be There for You) /The

Rembrandts

3:45

347

Музыка, варьете және комедия

Поп-музыка бағдарламалары

Поп-музыкада санаулы ғана шоудың дижейлері жазбаша режиссерлік сцена-

рийді әзірлейді, бұл дайындықсыз шығуға болмайтынын білдіреді. Әрбір шоуда

жарнама роликтері мен хабарландырулардың қалып кетпесіне көз жеткізу үшін

сценарлық жобаның қысқаша түйіні не нобайы болады. Кемінде мұнда поп-му-

зыка бағытындағы бағдарламада өткен аптада көп тыңдалған әндердің табуля-

циясы қамтылған арнайы плейлист болуы керек. Мұның ішінен дижей, трафик

менеджер немесе фонотека операторы белгілі бір шоудың музыкалық форматы-

на сай келетін әндерді таңдап алады.

Арнайы бағдарлама түсіріліміне еш дайындықсыз келіп, кәсіби шоудың әрін

кіргізетін, жандырып жіберетін дижей аз-ақ. Арасында кейбіреуі музыкалық

нөмірлерге қатысты керемет ойлар айтып, дембіл-дембіл ұсынып, өзара байла-

ныстырып, емін-еркін алып шығуы мүмкін. Өкінішке қарай, дижейлердің басым

бөлігі «әлін білмеген әлектің» кебін киіп, қолдарынан келмейтін істі жасай ала-

мын деп ойлайды. Импровизацияға сала беру кейде іш пыстырып, бір орында

тұралағандай не абыржытатын күйге жеткізеді. Табысты дижейлер бастан-аяқ

импровизацияға салынуға көп бара бермейді. Сенім артатын дайындығыңыз

бола тұра, басыңызды қауіп-қатерге тігудің қандай қажеті бар?

Колумбия округі Вашингтон қаласындағы WMAL радиостанциясының бас

менеджері Гарольд Грин өзінің музыкалық бағдарламаларына қажетті дайын-

дық жұмыстарын, соның ішінде режиссерлік сценарий ретінде қолданатын ма-

териалды жинау және өңдеу ісін толығымен сипаттады:

«Мен жатарда...» (As I Lay Me Down) / Sophie B.

Hawkins 4:39

«Бомбастик» (Boombastic) / Shaggy 4:10

жаңалықтар 2:00

«Сырт айналу» (Run-Around) / Blues Traveler 3:08

«Ол мендік» (He’s Mine) /MoKenStef 3:10

«Сен түзелгенше» (Til You Do Me Right) /After 7 3:53

«Айтшы» (Tell Me) /Groove Theory 3:35

«Қалдырып кет мені» (Roll To Me) /Del Amitri 5:04

жаңалықтар 2:00

Brokenhearted/Brandy 4:30

«Тықыр таянды» (Here Comes Trouble) /Small Town No

Airport 4:10

«Желдің бояулары» (Colors of the Wind) / Vanessa

Williams 3:02

8-ТАРАУ

348

«Тұсаулы» диктордың күні біткен. Сыңғырлаған дауыс дұрыс па, әлде

тез-тез сөйлегенді құп көреміз бе? Бүгінгі табысты радиостанция үшін

тапқыр әрі тартымды тұлға аздық етпей ме? Түрлі айла, қулық, форматтар,

көзқарастардың барлығы дерлік әртүрлі формада сыналып көрді. Кейбірі

өз шегінде жемісті болып көрінді. Диктордың эфир алдында қиналып

тұруы оның жұмысына кері ықпалын тигізеді, себебі ойға батқан әрі

құдды бір белгісіз жан секілді күйде көрінуі мүмкін. Бұл әсіресе нақты бір

«форматқа» тәуелді радиостанцияларға қатысты. Қоғамда өзіндік орны

бар станциялардың арнайы бір форматқа немесе басқа да тәсілдермен

шектелмейтінін білеміз. Көпшілікті тартудың кілті – аудиторияға жиі-жиі

ақпарат ұсыну, режиссерлік сценарий (музыка мен тұлғаны кіріктіріп)

дайындау және аудиторияның көңілін табу.

Дикторларымыз күн сайын қысқа жазбаларға толы буманы, жеке

зерттеулер, тыңдарман тарапынан келген хаттар легі, ақпараттық және

спорттық дереккөздерден алынған хабарларды эфирге дайындайды.

Дикторлар эфирге шыққанша жаңалықтармен танысып, спорт әлемінде не

болып жатқанын, сол күнгі немесе сол аптадағы қоғамдық іс-шаралардан,

кез келген маңызды оқиғалардан құлағдар болып тұрады. Жалпы, музыканы

дайындау мерзімі күн сайынғы эфирлік уақыттың 50%-ын құрайды. Төрт

сағатқа жалғасатын бағдарлама екі сағаттық дайындықты талап етеді. Себебі

музыка тізімі алуандық пен біркелкілікті көрсетуі қажет: ырғақты музыка,

ерлердің вокалы, қаумалаған оркестр, қыздардың вокалы, комбо немесе

варьете, топтық вокал, сосын осы ізбен қайыра оралу. Үйреншікті қалыпты

бұзатын ерекшелікті, жаңашылдықты не басқаны дижей алып шығуға тиіс.

Бұлай «бүйректен сирақ шығарудың» қисыны болуы керек және мұны

эфирде түсіндіріп өткен жөн.

Төрт сағатқа созылатын тиімді, ақпаратты, кәсіби шоу, әлде адамның

қиялын елітіп һәм қызығушылығын оятатын шоуды пысықтауға

ұйымдастырушылар тура төрт сағаттық дайындық жұмыстарын жүргізеді.

Жай-жапсар бір сағат ішінде хабардар етіледі. Мен дайындық турасында бір

жарым сағат ішінде білсем, тыңдарман келесі күннің түскі мезетінде білетін

болады.

Дайындығы, жиған-тергені, әлемге деген шынайы қызығушылығы,

ақпаратты алу және құлақтандырсам деген құлшыныстан жұрдай хабар

таратушының қабілетсіздігі көрініп қалады. Сосын түрлі қулыққа салады...

Бірсарынды соқпақтан шықпайды... Аудиторияны көрер көзге алдап соғады.

Олардың дәурені ұзаққа бармайды.

Белгілі бір поп-музыка бағытындағы дижейлер бәрінен хабары бар марғасқа

маман болуы қажет. Салалық журналдар – поп-музыка бағытындағы бағдарла-

маларға дереккөз жинаудың стандартты түрі. Радио мен таспаға жазу, касса, бил-

борд және варьете күллі бестселлер жайында, сонымен қоса сатылым рейтингі

мен музыка түрі туралы мәлімет береді. Бұдан бөлек тұлғалардың ғұмыр жолы,

жаңалықтары және әртістер туралы очерктер береді. Топ-40 шоу үшін рейтинг-

тің орны бір бөлек. Дегенмен салалық журналдардан алынған ақпарат барлық

форматтағы бағдарлама ұйымдастыруға, тіпті керек жерінде мазмұнды режис-

серлік сценарий дайындауға жарай бермейді.

Жылдар бойы радиода басшылық қызмет еткен, профессор және көптеген

кітаптың авторы Майкл К. Кит PSA-ның (public service advertising – әлеуметтік

жарнама науқаны) сценарийлері мен жарнамадан бөлек, поп-музыка шоуына

арналған үш материал түрін сипаттайды: «лайнер», «позиционер» және «про-

мо».

Лайнер – диктордың не дижейдің бағдарламада айтатын нақты мәлімдемесі.

Мысалы:

349

Музыка, варьете және комедия

KISS 108 ACCUTIME...(қолсағат маркасы)

Q-ROCK POWER ХИТТЕРІ...

LITE 92 FM-ДЕ КҮЙДІҢ ТӨГІЛУІ ...

Позиционер – тыңдарманға радиостанция туралы әрі радиоқабылдағыштағы

жиілік туралы ақпар береді. Мысалы:

БОСТОННЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҮЗДІК РОК-РАДИОСЫ...

БЭЙ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢ ЖАҒЫМДЫ ҮН...

Ал промо болса, радио жұмысын алға бастыру үшін қызмет етеді. Мысалы:

96-ЖЫЛҒЫ ХИТТЕР СІЗГЕ ӘР 96 МИНУТ САЙЫН 96$ ҰСЫНАДЫ...

ӘР ТҮН САЙЫН САҒАТ ТОҒЫЗДА 1080 АМ ЖЕЛІСІНДЕ СПОРТТЫҚ

ТОК-ШОУЛАРДЫҢ ҮЗДІК ШЫҒАРЫЛЫМДАРЫ…

Кейт осындай режиссерлік сценарий жазғанда үнемділіктің маңызына тоқ-

талады. Автор уақыт пен кеңістік шектеуін ескерсін. Автор әркімнің көңілінен

шығатын қисынды әрі нақты жазылған, бір сөйлемнен аспайтын, қарапайым,

ресми түрдегі мәлімдемелерді дайындасын. Бұл мәлімдемелер бағдарлама эле-

менттерінің арасында қолданылады және «drop-ins» (керек дерек) деп аталады.

Дижей лидке дейін, әнді таныстырғанша сөйлейді және лайнерді тура сол уақыт-

қа дейін оқиды. Кейттің пікірінше, сәтті форматтағы және дұрыс жоспарланған

шоуда жарнама әрі төтесінен қосылар материал да болмайды. Дижей лайнерде

қалай жазылған және қалай тұр, дәл солай айна-қатесіз, жаңылыспай оқысын.

Сол себептен де режиссерлік сценарий авторы поп-музыкалық хабардың өзегі

саналады.

Флорида штаты Майерс портындағы WINK-FM радиосының бағдарлама ди-

ректоры Чад Руфер радио саласына енді аяқ басқан, тәжірибесі жоқ эфир жүргі-

зушілерінен режиссерлік сценарийдің жазбаша түрін талап еткен. Нәтижесінде

ол тәжірибелі дижейлердің музыканы, процедураны және аудиторияны жақсы

танып алғаны соншалық – олар еш жазба материалсыз жұмыс істеуге қабілетті

екендіктерін байқайды. Дегенмен барлық бағдарламаға «шоу дайындығы» фор-

масы мен музыкалық журнал қажет-ақ. Дижейлердің студияға еш дайындықсыз

келіп, шоуды қалай болса солай жүргізетін уақыты атам заманда өтіп кеткен. Ру-

фер аз дайындықты қажет ететін түскі бағдарламаның қысқаша баяндау парағы

немесе жоспары, сонымен қатар бір шоудың қысқа және музыкалық журналы

қамтылған төмендегідей үлгілерді ұсынды:

8-ТАРАУ

350

Түскі шоу

ТАҢДАУЛЫ ТІЗІМ * ТАҢДАУЛЫ ТІЗІМ * ТАҢДАУЛЫ ТІЗІМ

Шоу

Үздіктердің үздігі

БАСЫ

3:05 Осы WINKEND-те серфинг және

ән фестивалі

3:15 Элвис Дюранның аттракциондар

туры

3:25 Lady Gaga Кермит әзірлеген

бақа пішіндес киіммен көпшілік

алдына шықты...pics @ winkfm.

com

3:35 Miley Cyrus тизері (Jonas Bro

ағайындылар тобындағы жігіті

туралы мәліметтің Twitter

желісіне таралып кетуі)

3:40 Twitter желісіндегі парақшамызға

жазылыңыз да, Green Day

рок тобының әніне мәтін жазу

құқығын ұтып алыңыз

3:50 Колбидің «Жетістік» атты жаңа

альбомының тизері, Слиз 4:15-

те

4:05 Телефон арқылы сөйлесуге сауал

жолдау

4:15 Слиз әзірлеген оқиғалар

топтамасы, тизер

4:20 Даниэль Слиздің репортажы /

траффик

4:30 Kelly Clarkson турының мерзімі

белгілі болды... Иә, FL! WINKFM.

com

4:35 Келесі аптада Green Day рок

тобының концерті, телефон

арқылы талқылайтын

тақырыптар дайындаңыз

4:40 Телефон арқылы сөйлесетін

абонент №1

4:50 Телефон арқылы сөйлесетін

абонент №2 Katy Perry, тизер,

MTV VMA/Трафик

WINK NEWS SKYTRACKER

Метеоролог Жим Фаррель

Бүгін –

Үн –

Том

Пьер Майерс жағажайында

Эдисонның үйі

Сентенниал саябағы

ФШУ

Эдисон

Капе корал қаласындағы

SunSplash демалыс аймағы

Неапольдегі Кариб бау-

бақшасы

Неапольдегі кемежай

Бесінші

авенью

Miramar базарлары

351

Музыка, варьете және комедия

МОНТАЖ № ТИТР

WINK 96.9

Күндізгі сағат 3, Дүйсенбі 27 шілде

КАТАЛОГ/ КІРІСПЕ СӨЗ / ТҮЙІН СӨЗ

ОРЫНДАУШЫ 2-ОРЫНДАУШЫ ӘН ЖАЗБАЛАРЫ / КЕЗДЕСУ ОРНЫ (The

Meeting Place) / Хроносы (Length)

00:00 ,, SW2, V00002, «Негізгі лайнер», «00:10,