«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

CONTRACT

RULES

Decoding English Contract Law

Neil ANDREWS

Cambridge – Antwerp – Portland

Нил ЭНДРЮС

КЕЛІСІМШАРТ

ЕРЕЖЕЛЕРІ

Ағылшын

құқығына түсініктеме

Нұр-Сұлтан

2020

Эндрюс Н.

Келісімшарт ережелері: Ағылшын құқығына түсініктеме. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры, 2020, – 480 бет

ISBN 978-601-7943-90-5

Танымал ағылшын заңгері, құқықтанушы Нил Эндрюс бұл еңбегін ағылшын келісімшарт құқығы

тақырыбына арнаған. Халықаралық мәмілелер жасасатын тараптар өзара қатынастарды реттеу құралы

ретінде көп жағдайда ағылшын құқығына басымдық беретіні белгілі.

Кітапта келісімшарт жасасу ережелеріне түсіндірме беріліп, оқуға қосымша әдебиеттер ұсынылған.

Бұл еңбектің қалың оқырман қауымға, ортақ құқық қағидалары қолданылатын және қолданылмайтын

елдердегі заңгерлер, судьялар, іскер топ өкілдері, мемлекеттік қызметкерлер, құқықтанушы ғалымдар,

студенттер мен қатардағы азаматтарға көмегі тиері анық.

ӘОЖ 340

КБЖ 67.0

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 340

КБЖ 67.0

Э 64

Бас редактор

Аудармашы

Ғылыми редактор

Әдеби редактор

Жауапты шығарушы

Пікір жазғандар

ISBN 978-601-7943-90-5

Э 64

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

Кітапты басуға әзірлеген:

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

Сулейман Демирел университетінің құқық

кафедрасында ғылыми талқылаудан өтті

Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Ысқақов Е.

Абилова М.Н.,

құқықтану бойынша

философия докторы (PhD)

Нұрмолдақызы Г.

Смағұлова Г.

Жұмабекова Р.А.,

заң ғылымдарының

кандидаты;

Құсайынқызы А.,

LLM

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамы-

ған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыра-

тын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордала-

рының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Бұл еңбегімді Лиз, Сэм, Ханна мен Рубиге арнадым

Мазмұны

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз ..................................................................................................................17

Алдын ала ескертпелер .........................................................................................19

I БӨЛІМ

ЖАЛПЫ ҚАҒИДАЛАР

1-бап. Келісімшарт еркіндігі .............................................................................21

2-бап. Объективтілік қағидасы .........................................................................25

3-бап. Шарттың міндетті күші (Pacta Sunt Servanda) .....................................28

4-бап. Эстоппель: тиянақсыздық танытқан тараптың

әрекеттерінен қорғау ..............................................................................30

5-бап. Адалдық және әділ іскерлік тәжірибе ...................................................35

II БӨЛІМ

КЕЛІССӨЗДЕР ЖӘНЕ БӘСЕКЕЛІ ӨТІНІМ БЕРУ

6-бап. Келіссөздер туралы келісімдер ..............................................................37

7-бап. Шарт жасасуға дейінгі әділ іскерлік тәжірибе .....................................42

8-бап. Келіссөздердің нәтижесіз аяқталуы және негізсіз

баю жөніндегі талаптар ..........................................................................43

9-бап. Келісімшарт жасалғанда күшіне енеді ..................................................44

10-бап. Тендерлер .................................................................................................45

11-бап. Аукциондар ..............................................................................................46

12-бап. Жабық сауда-саттық немесе неғұрлым қолайлы ұсыныс ...................47

III БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАСУ

13-бап. Оферта және акцепт: объективті ұстаным............................................47

14-бап. Оферта және акцепт ................................................................................48

15-бап. Оферта және оферта жасауға шақыру ..................................................49

16-бап. Жеке тұлғаларға, бір топ адамға немесе көпшілікке

оферта жасау ...........................................................................................50

Мазмұны

17-бап. Оферта адресатының оферта жасалғанын білуі ..................................51

18-бап. Арам пиғылмен жасалған акцепт жарамсыз ........................................52

19-бап. Қарсы оферталар .....................................................................................54

20-бап. Офертаны тоқтату (1): оферта адресатының бас тартуы .................... –

21-бап. Офертаны тоқтату (2): оференттің офертаны қайтарып алуы

немесе ойын өзгертуі..............................................................................55

22-бап. Офертаны тоқтату (3): мерзімнің өтуі және соның салдарынан

орын алған өзгеріс ..................................................................................56

23-бап. Әдетте акцепт туралы хабар жеткізілуге тиіс ......................................57

24-бап. Оферта адресатының үнсіз қалуы (жауап қайтармауы) ...................... –

25-бап. Акцептіні іс-әрекет арқылы білдіру ......................................................58

26-бап. Акцепт мерзімі ........................................................................................59

27-бап. Акцепт туралы хат жолдау .....................................................................60

28-бап. Проформалар қақтығысы .......................................................................61

29-бап. Біржақты келісімшарттар .......................................................................62

30-бап. Тұтынушыларға ойлануға берілетін уақыт ..........................................65

IV БӨЛІМ

АЙҚЫНДЫҚ ЖӘНЕ РЕСМИЛІК ТАЛАБЫ

31-бап. Айқындық ................................................................................................65

32-бап. Жазбаша келісімшарт жасасуды қажет ететін

айрықша жағдайлар ................................................................................70

33-бап. Ресми шарттар немесе мөр басылған шарттар ....................................73

V БӨЛІМ

ЫҢҒАЙЛАСПА ҚАНАҒАТТАНДЫРУ ЖӘНЕ

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ОРНАТУ НИЕТІ

34-бап. Ыңғайласпа қанағаттандыру (қарама-қарсы қанағаттандыру):

мәміле жасалған-жасалмағанын анықтау .............................................75

35-бап. Номиналдық ыңғайласпа қанағаттандыру ...........................................76

36-бап. Бұрын орындалған талаптарға қатысты міндеттемелер .....................77

37-бап. Бұрыннан бар міндетті талап .................................................................78

38-бап. Үшінші тарап алдында талаптарды

орындауға міндеттеме алу .....................................................................79

Мазмұны

VI БӨЛІМ

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ОРНАТУ НИЕТІ

39-бап. Құқықтық қатынастар орнату ниеті ..................................................... 80

40-бап. Коммерциялық жағдайлар .................................................................... –

41-бап. Айқын міндеттеме алынбаған жағдайлар ........................................... 82

42-бап. Коммерциялық емес жағдайлар ........................................................... 84

43-бап. Шектес жағдайлар ................................................................................. –

VII БӨЛІМ

ЗАҢСЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ЖАРИЯ ТӘРТІП

44-бап. Заңмен тыйым салынған келісімдер .................................................... 85

45-бап. Заңсыз әрекеттерден қорғау .................................................................. 87

46-бап. Заңсыз әрекеттерге шек қою қағидасы талап-арыз берген

жазықсыз тарапқа қатысты қолданылмайтын жағдайлар ................. 91

47-бап. Талап-арыз берушінің қасақана емес заңсыз әрекеті ......................... 92

48-бап. Талап-арыз берушінің заңсыз әрекетке қатысуы ................................ 94

49-бап. Құқықбұзушылыққа жол беретін келісімдер ...................................... –

50-бап. Құмар ойындар туралы келісімшарттар .............................................. 96

51-бап. Сексуалдық азғындық ........................................................................... –

52-бап. Некелесуге ықпал ету ............................................................................ 97

53-бап. Құлдық .................................................................................................... 98

54-бап. Дұшпанмен сауда жасау ........................................................................ 99

55-бап. Парақорлық және сыбайлас жемқорлық ............................................. –

56-бап. Сот төрелігіне кедергі келтіру ............................................................ 101

57-бап. Сот ісінің табысты аяқталуына байланысты артықшылықтар ....... 102

58-бап. Сот юрисдикциясының күшін жою ................................................... 104

59-бап. Саудаға шектеу қою ............................................................................... –

60-бап. Келісімшарттардың заңға немесе жария тәртіпке қайшы

болуының салдары .............................................................................. 107

61-бап. Заңсыздық: реституция және негізсіз баю мәселелері ..................... 110

62-бап. Заңсыздық және жария тәртіп: шетелдік арбитраждық соттың

шешімдерін орындау ........................................................................... 113

63-бап. Шетел сотының тәуелсіз болмауы ..................................................... 120

Мазмұны

VIII БӨЛІМ

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕ, МӘЛІМЕТ ЖАСЫРУ, ҚАТЕЛІК

64-бап. Жалған мәлімдеменің мәні ..................................................................121

65-бап. Жалған мәлімдеме және міндетті кепілдіктер ...................................123

66-бап. Ауызша жасалған немесе іс-әрекеттен аңғаруға болатын

жалған мәлімдеме .................................................................................127

67-бап. Қарапайым пікір ....................................................................................128

68-бап. Дәл емес мәлімдеменің елеусіз элементі ............................................130

69-бап. Мәлімдеменің келісімшарт жасасқанға дейін

жалған болып қалуы .............................................................................131

70-бап. Сенім білдіру: хабардар болу және ықпал ету ...................................132

71-бап. Жалған мәлімдеме жасауға байланысты қолданылатын

құқықтық қорғау амалдары .................................................................135

72-бап. Жалған мәлімдемеден болған залалды өтеудің заңда

қарастырылған түрлері .........................................................................138

73-бап. Келісімшартты жарамсыз деп тануға қойылатын

жалпы шектеулер ..................................................................................140

74-бап. Келісімшартты жарамсыз деп танудың орнына залалды өтеу

туралы ұйғарым шығару ......................................................................141

75-бап. Жалған мәлімдемелерге қатысты бірыңғай жағдайлар

(алып тастау) туралы ережелер ........................................................... –

76-бап. Ақпаратты жария ету міндеті ..............................................................145

77-бап. Қарсы тарапқа әсері тиетін біржақты қателік ....................................148

78-бап. Ортақ түбегейлі қателік ........................................................................150

79-бап. Адамның жеке басын (немесе тиісті тарапты)

анықтаудағы қателік .............................................................................152

IX БӨЛІМ

МӘЖБҮРЛЕУ, ЗАҢСЫЗ ЫҚПАЛ ЕТУ, АРАМ ПИҒЫЛ

80-бап. Мәжбүрлеу .............................................................................................154

81-бап. Заңсыз ықпал ету ..................................................................................157

82-бап. Кепілдіктерді (кепілгерлік шарттарын) бұзу ......................................159

83-бап. Арам пиғыл............................................................................................161

Мазмұны

X БӨЛІМ

ҮШІНШІ ТАРАПТАР, ТЕҢ ТАРАПТАР, ЦЕССИЯ

(ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТАБЫСТАУ) ЖӘНЕ КЕПІЛДІКТЕР

84-бап Үшінші тараптардың заңға сай құқықтары ...................................... 163

85-бап. Үшінші тарапқа пайдасы тиетін келісімшартқа сай кредитор

қолдана алатын құқықтық қорғау амалдары ................................... 168

86-бап. Үшінші тараптар құқықтарын қорғайтын бірыңғай жағдайлар

туралы ескертпелер ........................................................................... 170

87-бап. Ортақ құқықтағы келісімшарттық қарым-қатынастар

доктринасы ......................................................................................... 172

88-бап. Үшінші тараптарға пайдасы тиетін міндеттемеге сай

сенімгерлік меншік ............................................................................ 173

89-бап. Тең кредиторлар ................................................................................. 174

90-бап. Тең борышкерлер және жауапкершілік үлесі .................................. 175

91-бап. Цессия (құқықтарды табыстау) мәні ................................................ 182

92-бап. Цессия: ресми талаптар ..................................................................... 186

93-бап. Қайта табыстауға жатпайтын құқықтар .......................................... 189

94-бап. Кепілдіктер (кепілгерлік шарттары)................................................. 191

XI БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫНА ШОЛУ

95-бап. Талап түрлері ..................................................................................... 196

96-бап. Талаптарды келісімшартқа енгізу .................................................... 199

97-бап. Жазбаша келісімдер

(«Ауызша куәландыру ережесі», Parol Evidence Rule) .................. 200

98-бап. Коммерциялық сауда-саттыққа қатысты кепілдіктер мен

залалды өтеу міндеттемелері ............................................................ 201

99-бап. Қолданылатын құқық және дауларды реттеу туралы келісім ........ 209

XII БӨЛІМ

ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР

100-бап. Тұспалды талаптардың үш түрі ........................................................ 217

101-бап. Заңда қарастырылған тұспалды талаптар ....................................... 218

102-бап. Сот танитын заңда қарастырылған тұспалды талаптар ................. –

Мазмұны

103-бап. Әдетке немесе сауда ғұрпына негізделген

тұспалды талаптар ............................................................................. 221

104-бап. Іс жүзінде (шын мәнінде) тұспалды талаптар ................................ 223

105-бап. Тұспалды талаптар және жазбаша келісімшарттар ........................ 227

XIII БӨЛІМ

ЖАЗБАША КЕЛІСІМШАРТТАР: ТҮСІНДІРУ ЖӘНЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ

106-бап. Соттар қолданатын түсіндіру қағидаларының

қысқаша мазмұндамасы .................................................................... 232

107-бап. Мәтінге адал болу, объективтілік және коммерциялық

қисындылық ....................................................................................... 239

108-бап. Толық мәтін ........................................................................................ 244

109-бап. Келіссөздерге қатысты айғақтар қабылданбайды........................... 245

110-бап. Келісімшарт жасалғаннан кейінгі іс-әрекеттер ............................... 248

111-бап. Фактілер матрицасы (келісімшартқа негіз болған жайттар) .......... 249

112-бап. Бастапқы болжамдар (ой-тұжырымдар) .......................................... 251

113-бап. Соттың шартқа түсіндірме беру өкілеттіктерін асыра

пайдалануына жол берілмейді .......................................................... 253

114-бап. Мәтінде кеткен қателер және оларды түзету үшін

мәтінді қайта құрастыру ................................................................... 254

115-бап. Түзету енгізу ....................................................................................... 259

XIV БӨЛІМ

БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕР

116-бап. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелердің мәні .......................... 266

117-бап. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелерді енгізу .......................... 269

118-бап. Алаяқтық және бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер ............. 271

119-бап. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелерге түсіндірме беру ......... 272

120-бап. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелерді

заң жүзінде реттеу ............................................................................. 273

XV БӨЛІМ

ТҰТЫНУШЫ КЕЛІСІМШАРТТАРЫНЫҢ ӘДІЛЕТСІЗ ТАЛАПТАРЫ

121-бап. Тұтынушылардың құқықтары туралы

2015 жылғы заңның 2-бөлімі ............................................................ 276

Мазмұны

XVI БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТТАРДЫ ӨЗГЕРТУ

122-бап. Келісімшартқа өзгерістер енгізіп, төлемақыны көбейту

немесе талаптарды жақсартуға міндеттеме алу ............................. 279

123-бап. Келісімшартты өзгертіп, төлемақыны азайтуға

міндеттеме алу ................................................................................... 281

124-бап. Бас тарту және эстоппель .................................................................. 282

XVII БӨЛІМ

МӘНІН ЖОҒАЛТҚАН КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУ

125-бап. Келісімшарттың мәнін жоғалтуы: тар мағынадағы анықтама ...... 285

126-бап. Мәнін жоғалтқан келісімшарт автоматты түрде тоқтатылады ...... 289

127-бап. Келісімшарт жасасқаннан кейін оны орындау заңға қайшы

болатын жағдайлар ............................................................................ 290

128-бап. Келісімшартты жеке жағдайларға байланысты немесе

физикалық тұрғыда орындау мүмкін болмайтын кездер ............... 291

129-бап. Айрықша жағдайларда кешіктіру салдарынан келісімшарт

мәнін жоғалтқан деп танылуы мүмкін ............................................ 293

130-бап. Бастаманың айрықша жағдайларда мәнін жоғалтуы ..................... 295

131-бап. Келісімшарт мәнін жоғалтпайтын әдепкі жағдайлар немесе

тиісті таңдау жасау ............................................................................ 297

132-бап. Келісімшарт мәнін жоғалтқаннан кейін не болады (1):

төлемдер мен берешектер ................................................................. 299

133-бап. Келісімшарт мәнін жоғалтқаннан кейін не болады (2):

көрсетілген қызметтен не жеткізілген тауардан пайда табу .......... 300

XVIII БӨЛІМ

МЕРЗІМСІЗ КЕЛІСІМШАРТТАРДЫ БҰЗУ

134-бап. Мерзімсіз келісімшарттар ................................................................. 302

XIX БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫН БҰЗУ ЖӘНЕ ОНЫ ТОЛЫҚ ОРЫНДАМАУ

135-бап. Келісімшарт талаптарын бұзу кешірілмейді ................................... 304

136-бап. Келісімшарттың бұзылуына себеп болатын сөз немесе

теріс қылық ........................................................................................ 308

Мазмұны

137-бап. Келісімшарттан бас тарту ................................................................. 309

138-бап. Келісімшартты біржақты орындамау ............................................... 310

139-бап. Қатаң және қатаң емес міндеттемелер ............................................. 311

140-бап. Келісімшартты бұзу уақыты ............................................................. 312

141-бап. Келісімшартты уақытынан бұрын бұзудың түрлері ....................... 313

142-бап. Міндеттемелерді орындамауды болдырмау жолдары .................... 314

143-бап. Келісімшартты уақытынан бұрын бұзу:

соттың тыйым салуы ......................................................................... 315

144-бап. Келісімшарттың қасақана бұзылғаны ескерілмейді ....................... 316

145-бап. Міндеттемелерін орындамаған тараптың адал ниеті ..................... 317

146-бап. Келісімшартты бұзуға негіз болған жағдайдағы

орынсыз себептер .............................................................................. 318

147-бап. Келісімшарт талаптарын бірнеше рет қайта бұзу ........................... 319

148-бап. Келісімшарт талаптарын бұзу және номиналдық залал ................. –

149-бап. Келісімшартты тоқтату мен оны жарамсыз деп тану

арасындағы айырмашылық............................................................... 320

150-бап. Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтату салдары ................... 321

151-бап. Келісімшарттың бір бөлігінің күшін жою ....................................... 323

152-бап. Келісімшартты тоқтатуға негіз болатын жайттар ........................... –

153-бап. Маңызды талаптар, аралық талаптар және қарапайым

талаптар (кепілдіктер) ....................................................................... 324

154-бап. Маңызды талаптар ............................................................................. –

155-бап. Келісімшартты тоқтатуда оның талаптарына шамадан

тыс жүгіну .......................................................................................... 326

156-бап. Келісімшарттың маңызды талабы бұзылды деп танудан

бас тарту ............................................................................................. 328

157-бап. «Уақыт қымбат» ................................................................................. 329

158-бап. Мүліктік және иелену құқығынан айырылудан

қорғау жолдары .................................................................................. 332

159-бап. Аралық талаптар ................................................................................ 333

160-бап. Қарапайым талапты бұзу .................................................................. 336

161-бап. Келісімшартты бұзу құқығы және тиісті ескертпелер ................... –

162-бап. Келісімшарт талаптарын «едәуір бұзу» ........................................... 340

163-бап. Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтату туралы шешімді

кінәсіз тарап қабылдайды ................................................................. 341

164-бап. Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтату туралы шешім

қабылданғанын айқын білдіру ......................................................... 342

Мазмұны

165-бап. Түпкілікті таңдау жасау ..................................................................... 344

166-бап. Үшінші таңдау жасау мүмкіндігі жоқ .............................................. –

167-бап. Кінәсіз тарапқа таңдау жасау үшін уақыт қажет

болуы мүмкін ..................................................................................... 345

168-бап. Келісімшартты тоқтатуға жаңа мүмкіндік алу ................................ 346

169-бап. Келісімшарт талаптары толық орындалмаса, төлем

жасамауға болады .............................................................................. 347

ХХ БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫ БҰЗЫЛҒАН КЕЗДЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ

СОТ АРҚЫЛЫ ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ

170-бап. Берешекті өндіріп алу талап-арызы ................................................. 349

171-бап. Келісімшарттан бас тарту әрекетін мойындамаудан

кейін берешекті өндіріп алу талап-арызын беру ............................ 350

172-бап. Залалды өтеу: негізгі түсініктер ....................................................... 353

173-бап. Залалдың орнын толтыру құны ........................................................ 357

174-бап. Қапалану және күйзелу ..................................................................... 358

175-бап. Рұқсат алу әрекеті сәтсіз болғанда тағайындалатын

ақшалай өтемақы ............................................................................... 361

176-бап. Мүмкіндікті жіберіп алудан болған залалды өтеу .......................... 363

177-бап. Себеп-салдар байланысы .................................................................. 364

178-бап. Залалдың алшақтығы ........................................................................ 366

179-бап. Залалды азайту (жеңілдету) .............................................................. 373

180-бап. Жәбірленуші тараптың салғырттық танытуы ................................. 375

181-бап. Залалды біржолата өндіріп алу: мұндай талап-арыз

бір-ақ рет беріледі .............................................................................. 377

182-бап. Залал мөлшерін анықтау күні ........................................................... –

183-бап. Кінәлі тараптың өз міндеттемелерін ауыртпалығы аз

тәсілмен орындауы ............................................................................ 380

184-бап. Кінәсіз тараптың қаржылай дәрменсіз болғаны ескерілмейді ...... 381

185-бап. Сот шығындары және залалды өтеу ................................................ 382

186-бап. Залалды өтеу валютасы және пайыздар .......................................... 383

187-бап. Келісімшартты заттай орындау ........................................................ 388

188-бап. Соттың тыйым салуы ........................................................................ 397

189-бап. Соттың тыйым салуы: жеке тұлғаны жанама түрде

мәжбүрлеу қаупі ................................................................................. 399

190-бап. Декларативті шешім .......................................................................... 401

Мазмұны

191-бап. Келісімшартты бұзудан түскен пайда («есеп беру») ...................... 402

192-бап. Келісімшарттың бұзылуын болдырмау: істі сотта қарауды

тоқтата тұру ........................................................................................ 404

193-бап. Айыппұл салмау ережесі ................................................................... 406

ХХІ БӨЛІМ

КЕПІЛАҚЫ

194-бап. Кепілақының мәні .............................................................................. 411

195-бап. Шамадан тыс мол кепілақы талап ету және оны негізсіз

ұстап қалу ........................................................................................... 414

ХХІІ БӨЛІМ

РЕСТИТУЦИЯ ЖӘНЕ НЕГІЗСІЗ БАЮ

196-бап. Негізсіз баюдан туындайтын реституциялық талап-арыздар ........ 416

ХХІІІ БӨЛІМ

ТАЛАПТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ

197-бап. Талаптарды есепке алу түрлері ........................................................ 419

ХХІV БӨЛІМ

ТАЛАП МЕРЗІМІ

198-бап. Талап қою мерзіміне қатысты заң және әділдік

құқығы ережелері .............................................................................. 429

Сот істерінің тізімі .......................................................................................... 442

Заң кестесі .......................................................................................................... 470

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары ................................ 473

Кітаптың қазақ тіліндегі басылымын әзірлеген шығармашылық топ ....... 479

Алғы сөз

АЛҒЫ СӨЗ

Құқықтың сансыз қайнар көзін мұқият зерттегеннен кейін де толық айқын-

далмаған құқықтық ережеге «өз мақсатына сай емес» деп мін тағуға болады.

Ағылшын келісімшарт құқығы ережелеріне қатысты қысқа да нұсқа түсінік-

теме берудің үш себебі бар: құқықтың осы саласын жете ұғынып, оны басқаларға

дұрыс жеткізген жөн; салаға қатысты мәселелерді ақылға қонымды деңгейде тал-

қыға салған абзал; заң кеңесшілері, келіссөзге қатысушылар мен даулы сот істе-

ріне қатысушы тараптардың заң ережелерін дұрыс, жүйелі және бірізді тәртіппен

қолдануын қамтамасыз ету қажет.

Оқырмандарға ұсынылып отырған келісімшарт ережелерін меңгеруді күрде-

лендірмеу үшін, оларды жөн-жосықсыз егжей-тегжейлі сипаттауды жөн санама-

дық. Дегенмен бұл ережелердің мамандарға сенімді нұсқаулық қызметін атқара-

тынын көздеп, оларға үстірт түсіндірме берудің теріс әсері тиетінін де ескеруге

тырыстық.

Кітапта ережелерге (оның ішінде бес жалпы қағидаға) қосымша түсіндірме

беріліп, оқуға өзге әдебиеттер де ұсынылған.

Бұл еңбектің қалың оқырман қауымға (Англия мен Уэльстегі, ортақ құқық қағи-

далары қолданылатын және қолданылмайтын басқа да елдердегі заңгерлер (адво-

каттар, судьялар), іскер топ өкілдері, мемлекеттік қызметкерлер, құқықтанушылар,

ғалымдар, студенттер мен қатардағы азаматтарға) пайдасы тиеді деген сенімдеміз.

Кітап болып шыққан бұл жоба – автордың Еуропа, Оңтүстік Америка және

Азиядағы азаматтық құқық мәселелерімен айналысып жүрген мамандарды

ағылшын келісімшарт құқығымен таныстыру жолындағы қызметінің нәтижесі.

Әрине, алға қойған мақсатқа жету жолы жеңіл емес. Ағылшын келісімшарт құ-

қығы көбінесе прецеденттерге, яғни жетекші соттар шығарған шешімдерге не-

гізделген. Алайда мұндай шешімдердің әдетте ұзақ әрі оқып-түсінуге қиын екені

рас. Заң жөнінде арнайы білімі жоқ адамға (оның ішінде ұдайы сарапшы немесе

арбитр болып қызмет атқаратындарға) осы сияқты мәліметтерді жинаудың өзі

шамасы келмейтін іске кірісумен бірдей. Тәжірибелі заңгерлердің өздері нақты

бір мәселеге қатысты заң ережелерін дәл анықтап табуға қиналады, өйткені бұл –

көп уақыт пен ерен күш жұмсауды қажет ететін жұмыс. Келісімшарт ережелерін

табудың (заң ережелерін қандай да бір күрделі сот ісіндегі нақты жайтқа қатысты

қолданбас бұрын) қымбатқа түсетіні, олардың қысқа да түсінікті сипаттамасын

берудің қиынға соғатыны да осыдан болар.

Келісімшарт құқығына арналған жалпы түсіндірме сипатындағы еңбекте нақ-

ты келісімшарт (мысалы, сатып алу-сату, жұмысқа жалдау, сақтандыру туралы)

түрлерін және оларға тән ерекшеліктерді толық қамту мүмкін емес. Сондықтан

келісімшарт құқығы саласының негізгі тақырыптары деп танылмайтын мәсе-

лелерге қатысты мынадай шешім қабылдауға мәжбүр болдық: төлем қабілет-

сіздігі тақырыбы (талаптарды есепке алудың бір түрі болғандағы жағдайларды

Алғы сөз

қоспағанда, 197-бап); әділдік құқығына сай міндеттемелер мен сенімгерлік мен-

шіктен туындаған құқықтар (заңға немесе сот шешіміне сай сенімгерлік мен-

шікті, 7(І) бап және міндеттемелерге (promise) сай сенімгерлік меншікті (88-бап)

қоспағанда) қарастырылмайды.

Келісімшарт құқығының деликтілік құқық (7, 71, 75, 86, 118 және 139-бап-

тар), жер құқығы (32 және 33-бап), сенімгерлік меншік құқығы (88-бап), дәлел-

деу және процедура ережелері (4, 89, 90, 97, 99, 109, 110, 197 және 198-баптар),

арбитраж (99-бап), сондай-ақ медиациямен (99-бап) өзара тоғысатын ережелері

бар.

Нил Эндрюс,

Клэр колледж, Кембридж, Ұлыбритания

nha1000@cam.ac.uk

2016 жылғы наурыз

Алдын ала ескертпелер

АЛДЫН АЛА ЕСКЕРТПЕЛЕР

Ағылшын келісімшарт құқығының қайнар көзі жөнінде ескертпе

Бұл саладағы құқықтың негізгі қайнар көзі – сот прецеденті. Прецедент деп

(1) Үлкен соттың (Лондонда немесе Англия мен Уэльстің басқа да жерлерін-

де орналасқан), (2) Апелляциялық соттың (Лондонда орналасқан), сондай-ақ

(3) бұрын Лордтар палатасының (Вестминстер, Лондон), ал қазір Ұлыбритания

Жоғарғы сотының (Вестминстер, Лондон) шешімдері аталады. Аталған соттар-

дың шығарған шешімдері – ағылшын құқығының міндетті сипатқа ие қайнар

көзі. Жоғарыдағы тізімнің (3) деңгейінде (яғни Лордтар палатасында немесе

Жоғарғы сотта) қабылданған шешімдер төмен тұрған барлық соттар үшін мін-

детті болып саналады; (2) деңгейде қабылданған шешімдер Апелляциялық сот

пен төмен тұрған барлық соттар үшін міндетті болып есептеледі; (1) деңгейде

қабылданған шешімдер Үлкен соттан төмен тұрған соттар үшін міндетті, олар-

ға қатысты Үлкен сот әдетте басқа да шешімдер қабылдайды (қате қабылданған

шешімдерді қоспағанда).

Бірыңғай жағдайлар (алып тастаулар) туралы ескертпелер (116-бап және

одан кейінгі баптар) мен тұтынушы келісімшарттарының әділетсіз талаптары

(121-бап) мәселесін қамтитын заңнама ережелері жеткілікті болғанымен, келі-

сімшарт құқығының жалпы бөліміне қатысты статуттық (заңдарда қарастырыл-

ған) құқық ережелері көп емес. Келісімшарт құқығына қатысты негізгі заңдарға

мыналар жатады: Құқықтық реформа (мәнін жоғалтқан келісімшарттар) туралы

1943 жылғы заң (132 және 133-баптар); Құқықтық реформа (зардап шегушінің

салғырттығы) туралы 1945 жылғы заң (180-бап); Жаңылыстыратын мәлімдемелер

туралы 1967 жылғы заң (72-бап); Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы

1977 жылғы заң (тұтынушылық емес келісімшарттар) (оған Тұтынушылардың

құқықтары туралы 2015 жылғы заңға сай өзгерістер енгізілді) (116-бап және

одан кейінгі баптар); Азаматтық жауапкершілік (жауапкершілік үлесі) туралы

1978 жылғы заң (90-бап); Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заң

(оған Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңға сай өзгерістер ен-

гізілді) (6-бап); Талап мерзімі туралы 1980 жылғы заң (198-бап); Тауарлар мен

қызметтерді жеткізу туралы 1982 жылғы заң (оған Тұтынушылардың құқықта-

ры туралы 2015 жылғы заңға сай өзгерістер енгізілді) (139-бап); Келісімшарттар

(үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заң (атап айтқанда,

84-бап); және Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң (121-бап).

Ортақ құқық пен әділдік құқығы арасындағы айырмашылық жөніндегі

ескертпе

1875 жылға дейін ортақ құқық соттары мен әділдік құқығына негізделген

соттар бөлек болатын. Сол уақыттан бері аталған екі саланы да қамтитын бі-

ріккен юрисдикция соттары жұмыс істеп отырғанына қарамастан, 1875 жылға

Алдын ала ескертпелер

дейін қалыптасқан сот юрисдикцияларының бөліну тәртібі қазіргі заманғы келі-

сімшарт құқығы ережелерін айқындауға және олардың дамуына (концептуалдық

деңгейде де, терминдерді қолдануда да) ықпалын сақтап келеді.

Сондықтан қа-

зіргі заманғы құқықтық жүйеде ортақ құқық (common law) пен әділдік құқығы

(equity) доктриналары

мен құқық (сот арқылы) қорғау құралдары арасында тү-

бегейлі айырмашылықтар әлі де бар. Доктриналарға келсек, олардың сөз болып

отырған жеке-жеке мысалдары ретінде түзету енгізу (115-бап), заңсыз ықпал ету

(81-бап), арам пиғыл (83-бап) және келісімшарттың күшін жоюға қатысты заң-

ды шектеулер (73-бап) жөніндегі әділдік құқығы доктриналарын және «қателік»

(жаңылысу) (77-79-баптар) немесе мәжбүрлеу (80-бап) жөніндегі ортақ құқық

доктриналарын атап өтуге болады. Келісімшартты бұзған жағдайдағы құқық

қорғау құралдары (170-бап және одан кейінгі баптар), атап айтқанда: берешекті

(170-бап) және келтірілген залалды (172-бап) өтеу туралы талап қою – ортақ құ-

қыққа сай құқық қорғау құралдарына, ал келісімшартты заттай орындату (specic

performance, 187-бап), соттың тыйым салуы (188-бап) және түскен пайда туралы

есеп беру (191-бап) сияқты құқық қорғау құралдары әділдік құқығына жатады.

Соңғы жылдары қабылданған кейбір шешімдер ортақ құқық пен әділдік құқы-

ғы арасындағы айырмашылықты азайтуды көздеген.

Ортақ құқық пен әділдік

құқығы арасындағы айырмашылықтың өзі ағылшын жеке құқығы мен ортақ

құқық қағидалары қолданылатын өзге де елдердің құқықтық жүйесінің іргета-

сын қалайды. Бұл айырмашылықты еңсеру қиынға түседі. «Ағылшын құқығы

ежелден сақталып қалған осындай мұрадан арылуға тиіс» деген ұсыныстар да

айтылып жүр,

дегенмен қалыптасқан жүйенің жуық арада өзгере қоюы екіталай.

Келісімшарт құқығын кодификациялаған күннің өзінде, ортақ құқық пен әділдік

құқығы арасындағы айтарлықтай айырмашылық сақтала бермек.

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity: Doctrines and

Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part One (кіріспе ретінде оқуға болады).

Сонда, АҚШ-та соттың тыйым салуы түріндегі құқықтық қорғау құралы «әділдік құқығына»

тән, сондықтан мұндай құқықтық қорғауды талап ету конституцияда кепілдік берілген алқаби-

лер сотынан тыс іске асырылады; қараңыз: G Hazard and M Taruo, American Civil Procedure

(New Haven, 1993), 130.

Мысалы, «әділдік құқығына» сай ортақ қателік (shared ‘equitable’ mistake) деген бөлек доктри-

на жоқ, ‘The Great Peace’ [2003] QB 679, CA; әділдік құқығына сай келісімшарттар жасасудың

бөлек принциптері жоқ, BCCI v. Ali [2001] UKHL 8; [2002] 1 AC 251, at [17].

AS Burrows, ‘We do this at Common Law but that in Equity’ (2002) 22 OJLS 1.

ЕРЕЖЕЛЕР ЖӘНЕ ТҮСІНДІРМЕ

I БӨЛІМ

ЖАЛПЫ ҚАҒИДАЛАР

1-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ЕРКІНДІГІ

І. Қағиданыңмәні. Келісімшарт еркіндігі қағидасы жеке және заңды тұл-

ғаларға тиесілі бірқатар өкілеттіктерді қамтиды, атап айтқанда:

(a) тараптар міндетті заңдық күші бар мәміле жасасу еркіндігіне ие; ке-

рісінше, қандай да бір келісімшарт бойынша мойнына әлі міндетте-

ме алмаған тараптар мәміле жасасу ұсынысынан бас тарта алады;

(b) келісуші тараптар келісімшарттың міндетті заңдық күші болмай-

тыны туралы ереже енгізуі мүмкін (40-бап);

ға не ортақ құқық ережелеріне сай «тұспалды», «әдепкі» шарттар-

ды қабылдауға өкілетті (100-бап және одан кейінгі баптар);

(d) (a)–(c) тармақтарында көрсетілген өкілеттіктерді іске асыратын

әрбір тараптың келісімі – ерікті түрде қабылданған шешім; ол бас-

қа біреудің ықпалымен, мысалы, мәжбүрлеу немесе келісімшарт-

ты заңдық күшінен айыратын басқа да фактор әсерінен (80-бап

және одан кейінгі баптар) қабылданған шешім емес деген ұйғарым

жасалады;

(e) соттар (арнайы юрисдикция соттары) тараптар жасасқан келісім-

ді құрметтеуге тиіс; тараптардың айқын келісімінсіз оларға шарт

мәтініне өзгертулер енгізуге жол берілмейді (3(II), 104, 105, 107,

113-баптар).

ІІ. Келісімшарт еркіндігі:нақтылау. Жоғарыдағы I тармақта көрсетілген

өкілеттіктерді іске асыру үшін төмендегі негізгі шектеуші ескертпелер-

дің талаптарын орындау керек:

(a) жария тәртіп (44-бап және одан кейінгі баптар);

(b) ортақ құқыққа сәйкес, тараптар алаяқтық үшін жауапкершілікке

тарту туралы ережені алып тастай алмайды (118-бап);

adhesion clauses) заң жүзінде реттеу (ережелер «алсаң ал, алмасаң

қой/бұдан басқасы жоқ») деген ұстанымға сай көрсетілген, 75, 120,

121-баптар);

I БӨЛІМ

(d) жеке әрекет қабілеттілігі мәселелері (жас шамасына қарай шектеу-

лер, психикалық ауруға байланысты әрекетке қабілетсіздігі неме-

се жасанды заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі).

ТҮСІНДІРМЕ

I (c) тұжырымы. Тараптардың келісімшарт талаптарын айқындау еркіндігі. Лорд

Диплоктың (Lord Diplock) Photo Production Ltd v. Securicor Transport Ltd ісіне

(1980) қатысты айтқаны: «Ортақ құқықтың негізгі қағидасына сай… келісім-

шарт жасасатын тараптар мойнына қандай міндеттер алатынын өздері ерік-

ті түрде анықтай алады».

II (d) тұжырымы. Құқық қабілеттілігі (capacity). Жасы он сегізге толған немесе

одан үлкен, ақыл-есі сау тұлғалар құқық қабілеттілігіне ие. Жасы он сегізге жет-

пегендер «кәмелетке толмағандар» деп аталады. Кәмелетке толмағандарға қатыс-

ты басты тұжырымдар төмендегідей:

(1) кәмелетке толмаған тұлға сатып алынған материалдық құралдар (әрекет қа-

білеттілігі жоқ адамға қажет материалдық құралдар, necessaries) үшін жауап

береді;

(2) кәмелетке толмаған тұлға өз пайдасына сай деп тапқан еңбек немесе кәсіби

дайындықтан өту келісімшарты бойынша міндеттемелерін орындауға тиіс;

бұл тұжырым дарынды футболшының жетістіктерге жетуіне жағдай жасауға

бағытталған келісімшартқа қатысты қолданылмайды;

(3) кәмелетке толмаған тұлға жер сату немесе сатып алу, жалға беру не жалға

алу, немесе акцияларды ақылы түрде алу туралы келісімшарттарды орын-

даудан бас тарта алады немесе он сегізге толғаннан кейін, ақылға қонымды

мерзім ішінде, аталған келісімшарттарды орындаудан бас тарта алады;

(4) жасы он сегізге толған тұлға мәмілені қол қойып бекіткен жағдайларды қос-

пағанда, келісімшарттың өзге барлық түрлері (мысалы, сақтандыру немесе

сауда келісімшарты, немесе «әрекетке қабілетсіз адамға қажетті материал-

дық құралдар» санатына жатпайтын сән-салтанат заттарын алу туралы келі-

сімшарт, жоғарыдағы (1) тармақты қараңыз) кәмелетке толмаған тұлға үшін

міндетті сипатқа ие емес;

[1980] AC 827, 848, HL.

Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заң, 3-бөлім (Section 3, Sale of Goods Act 1979);

Nash v. Inman [1908] 2 KB 1, CA; «әрекетке қабілетсіз адамға қажетті материалдық құралдарға»

(necessaries) қызмет түрлері де жатуы мүмкін.

Proform Sports Management Ltd v. Proactive Sports Management Ltd [2006] EWHC 2903 (Ch);

[2007] 1 All ER 542 (Уэйн Руни ісі (Wayne Rooney case).

Кәмелетке толмаған тұлғамен жалға беру туралы шарт жасасудың (grant of a lease) қиындық-

тары туралы, қараңыз: Hammersmith and Fulham London Borough Council v. Alexander-David

[2009] EWCA Civ 259; [2009] 3 All ER 1098.

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 9–049 .

(5) Кәмелетке толмаған тұлғалар жасасқан келісімшарттар туралы 1987 жылғы

заңның (Minors’ Contracts Act 1987) 3-тарауына сәйкес, кәмелетке толма-

ған тұлға өзінің жасы туралы жалған мәлімет бермесе де, сот «[кәмелетке

толмаған тұлға] келісімшарт бойынша алған кез келген мүлікті немесе оған

байланысты алынған кез келген мүлікті қайтару» (реституция жасау) туралы

шешім шығара алады, бұл қағида (1) және (2) тармақтарда аталған келісім-

шарттардан басқа барлық келісімшарттарға қатысты.

Мемлекет басшысына иммунитет беріледі,

алайда Апелляциялық соттың

Harb v. Prince Fahd Bin Abdul Aziz ісі (2015)

бойынша шығарған шешіміне

сай, аталған тұлға (қайтыс болуына немесе басқа да себептерге байланыс-

ты) мемлекет басшысы қызметін босатқан кезде иммунитеттен айырылады.

Сауд Арабиясының марқұм королі көзі тірісінде алған міндеттемесі (берген

уәдесі) оның өзінен кейін қалдырған мүлкі есебінен орындалуға тиіс еді (жал-

пы алғанда, бұл қағидаға жауапкер тарап заң бойынша наразылық білдіре ала-

ды). Король өзінің бұрынғы жұбайына тиісті қаражат төлеп, сандық бағалау-

дан өткен және айқындалған шарттарға сай мүлікті табыстауға міндеттенген.

Талап-арызды корольдің бұрынғы жұбайының атынан банкроттық жөніндегі іс

бойынша сенімді тұлға берген, бірақ ол кейін талап ету құқығын сол әйелдің

өзіне қайтарған.

Психикалық қабілеттілік мәселесіне келсек, Құпия кеңес (Privy Council)

Hart v. O’Connor ісі (1985) бойынша «бір тараптың ақылдан адасқаны басқа та-

рапқа мәлім болмаса, тараптар келісімшарт жасасқан болып саналады» деген

шешім шығарған.

Заңгердің клиентпен қарым-қатынасы басталғаннан кейінгі кезеңде клиенттің

психикалық қабілеттілігінен айырылуына байланысты жеке нұсқаулар бере ал-

майтын болса, онда шартты гонорар (қызмет ақысы) туралы келісім (conditional

fee agreement) мәнін жоғалтпайды.

s 20(1), Мемлекеттік иммунитет туралы 1978 жылғы заң (State Immunity Act 1978): мемлекет

басшысына, онымен бірге тұратын отбасы мүшелеріне және жеке қызметшілеріне иммунитет

беріледі.

[2015] EWCA Civ 481; [2016] 2 WLR 533.

[1985] 2 All ER 880, PC (Imperial Loan Co v. Stone [1892] 1 QB 599 ісі бойынша шығарылған

шешім), қараңыз: Blankley v. Central Manchester and Manchester Children’s University Hospitals

NHS Trust [2014] EWHC 168; [2014] 1 WLR 2683, at [30], судья Филлипс (Phillips J); алайда

әрекетке қабілетсіз тұлғаның (incapax) мүлкі сот бақылауына алынатын жағдайда (Психикалық

қабілеттілік туралы 2005 жылғы заңның (Mental Capacity Act 2005) 15-ші және одан кейінгі

бөлімдеріне сай), аталған активтердің (мүліктің) сот бақылауында болуына қайшы келетін мә-

мілелер сол тарапқа қатысты жарамсыз деп танылады.

Blankley v. Central Manchester Children’s University Hospitals NHS Trust [2015] EWCA Civ 18;

[2015] 1 WLR 4307, at [38] (клиент психикалық қабілеттілігінен айырылса, заңгерге (адвокатқа)

нұсқауларды клиенттің өкілі бере алады).

I БӨЛІМ

«Заңды тұлғаларға» келгенде, компанияның

немесе басқа заңды тұлғаның

(мысалы, жергілікті билік органының)

тиісті мәміле жасасуға құқық қабілетті-

лігі болуға тиіс.

I(e) тұжырымы. Мәтінге адал болу. Соттардың (арнайы юрисдикция соттарының)

заңды міндеті – келісуші тараптар бекіткен шарт мәтінін құрметтеу. Бұл қағида

осы ережелерде кеңінен көрініс тапқан (мына баптарды да қараңыз: 3(II), 104,

105, 107, 113). Мәтінге адалдық қағидасы сақталмаса, соттарда немесе арбитраж-

дық соттарда азаматтық өндірісті әділ және болжамды түрде жүргізу мүмкін емес.

Сондықтан 3 (II) бапта (Шарттың міндетті күші (Pacta Sunt Servanda) былай

делінген: «Сот келісімшарттарды орындау барысында кедергілердің немесе

қиындықтардың туындайтынын алға тартып, оларға өзгерістер енгізе алмай-

ды. Сот толық құқық қабілеттілігіне ие келісуші тараптар ерікті түрде жа-

сасқан келісімшарт талаптарын құрметтеуге тиіс».

Осы орайда 107-бапта былай делінген: «Сот жазбаша келісімшартқа объек-

тивті түрде, қалыптасқан нақты жағдайды ескеріп, адал ниетпен түсіндірме

беруге міндетті, яғни сот: (a) қандай да бір тараптың субъективті ниетпен

жасаған мәлімдемелеріне сілтеме жасамауға; (b) коммерциялық және практи-

калық қисындылық қағидасын ескеруге; (c) шарт мәтінін заңсыз түрде қайта

жазбауға тиіс».

ӘДЕБИЕТ

PS Atiyah, The Rise and Fall of Freedom of Contract (Oxford, 1979); MJ Trebilcock,

The Limits of Freedom of Contract (Cambridge, Massachusetts, 1997).

II(d) тұжырымы: Chitty on Contracts (32nd edn, 2015), chapters 8 to 11; D O’Sullivan,

S Elliott and R Zakrzewski, The Law of Rescission (2nd edn, Oxford University

Press, 2014), chapter 7, section C (mental inrmity – психикалық тұрақсыздық,

drunkenness – алкогольден масаю, intoxication – есірткіден масаю).

Royal Mail Estates Ltd v. Maple Teesdale [2015] EWHC 1890 (Ch) (судья Джонатан Клейн (Jonathan Klein)

(солиситор (solicitor) «компания» агенті ретінде жылжымайтын мүлік (real property) сатып алу туралы

болжалды келісімшартқа (purported contract) қол қойды (іс жүзінде бұл компания әлі құрылмаған еді);

мұндағы жауапкер – әлі құрылмаған болжалды компания атынан әрекет еткен солиситор (аталған ком-

пания сатып алушы болады деп болжанған); әлі құрылмаған компаниямен жасалған келісімшарт – ма-

ңызсыз келісімшарт (nullity – күші жоқ, жасалған болып саналмайды); алайда агент қызметін атқарған

солиситорға қатысты Компаниялар туралы 1985 жылғы заңның (Companies Act 1985) 36C-бөлімінде қа-

растырылған ережелер қолданылады, сондықтан (басқа анық келісім болмағандықтан) оған келісімшарт

тарабы ретінде аталған ережеге сай жауапкершілік жүктеледі; 36C-бөлімінде былай делінген: «Әлі құ-

рылмаған компания жасайды немесе сол компания атынан жасалады деген келісімшарттың, басқаша

келісім болмаса, аталған компания атынан немесе оның агенті ретінде әрекет ететін тұлға жасасқан

келісімшарт ретінде күші болады, тиісінше, сол тұлға келісімшартқа сәйкес жауапкершілікті тікелей

мойнына алады». Мына істерді қараңыз: Phonogram Ltd v. Lane [1982] QB 938, CA, and Braymist Ltd v.

Wise Finance Co Ltd [2002] EWCA Civ 127; [2002] Ch 273.

Hazell v. Hammersmith & Fulham LBC [1992] 2 AC 1, HL, сол шешім нәтижесінде сотта қаралған

«своптарға» қатысты сансыз көп істер (мына істі де қараңыз: Haugesund Kommune v. Depfa ACS Bank

(No 1) [2010] EWCA Civ 579; [2011] 1 All ER 190; [2010] 1 CLC 770).

Haugesund ісі, алдыңғы ескертпені қараңыз. Бұл іс бойынша жарамсыз қарызды (void loan) қайтару

контексінде шешім қабылданды, сондай-ақ ағылшын құқығы мен шет елдер құқығындағы корпора-

тивтік құқық қабілетсіздігі (corporate incapacity) ұғымдары арасындағы айырмашылық талқыланған

болатын.

2-БАП

ОБЪЕКТИВТІЛІК ҚАҒИДАСЫ

І. Объективтілікқағидасы. Сот (арнайы юрисдикция соты) тараптардың

сөзін не іс-әрекетін сыртқы мәніне немесе сыртқы көрінісіне сәйкес

бағалайды.

ІІ. Тиістіісжүргізуауқымы. Объективтілік қағидасы тараптардың (үшін-

ші тараптарды қосқанда) келісімшарт немесе оған байланысты келіс-

сөздер жөніндегі өзара коммуникациясына немесе өзара әрекеттеріне

қатысты қолданылады.

ІІІ. Бейтарап объективтілік. Жалпы алғанда, сот жағдайды бейтарап ба-

қылаушы (detached observer) ретінде қарастырады.

IV. Тараптардыңнақтыжағдайынақатыстыобъективтілік. Кей жағдай-

да, III тармақта көрсетілгендей, бейтарап объективтілік ұстанымы қол-

данылмауы да мүмкін. Оның орнына сот тиісті тараптың (немесе тарап-

тардың) нақты жағдайын ескере келе, ақылға қонымды әрі объективті

ұстанымды басшылыққа алуы мүмкін.

V. Объективтілікқағидасыннақтылау:арампиғылсалдарынанқателіктің

нақтытүрлерінкөрсетпеу. Қарсы тараптың қате оферта жасағанын не-

месе оның ұсынған шарттарында қателік барын білген өзге тарап мұн-

дай жағдайды өз пайдасына асырып кете алмайды. Дегенмен қателіктің

келісімшарт мәніне, мазмұнына немесе оның негізсіз құнына қатысты

болуы жеткілікті емес.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Объективті ұстаным. Төмендегі дәйексөзді негізге алу қажет:

«Сот әр тараптың шынайы ниетін анықтауға міндетті емес; соттың мін-

деті – әрбір тараптың қарсы тарап ұстанымына қарап қандай қисынды

қорытындыға келгенін табу».

II тұжырым. Тиісті іс жүргізу ауқымы. Мысалы, біріншіден, бір тараптың қате

оферта жасағаны және, екіншіден, мұның басқа тарапқа мәлім болған-болмағаны

Crest Nicholson (Londinium) Limited v. Akaria Investments Ltd ісінде (2010) талқы-

ланған (18-бапты қараңыз).

III және IV тұжырымдар. Саналы оферта адресатының тесті мен бей-

тарап бақылаушының тесті. Маклохлан (McLauchlan) (a) «уәде берілген

тарапқа/кредиторға (promisee) негізделген» объективтілік түрі мен (b) «бейта-

рап бақылаушы» немесе «сырттай (көрінбейтін) бақылаушы» объективтілігі

McCutcheon v. David MacBrayne Ltd [1964] 1 WLR 125, 128, HL, per Lord Reid, quoting Gloag on

Contract (2nd edn, Edinburgh, 1929), p. 7.

[2010] EWCA Civ 1331.

I БӨЛІМ

түрі арасында (бұрыннан қалыптасқан) айырмашылық бар екенін атап өткен.

Мұндағы қолайлы немесе болжамды (презумптивті) форма – (a) формасы.

The Hannah Blumenthal ісін (1983)

қараған лорд Диплок (Lord Diplock) «уәде

берілген тарапқа негізделген» объективтілікке қатысты түсініктеме бергенде, та-

раптар қолданған сөздерге сүйенудің шын мәнінде теріс әсері болса, объектив-

тілік қағидасын жүзеге асыру үшін мұндай әрекетке барудың қажеті жоқ екенін

мәлімдеген. Адресат сөздердің объективті мағынасы қолданылатыны туралы

болжам жасады (яғни ұғынып ой түйді) деп пайымдаудың өзі жеткілікті.

«Уәде берілген тарапқа негізделген» объективтілікке қатысты түсініктеме

берген тағы бір судья Эндрю Смиттің (Andrew Smith J) Maple Leaf ісіне (2009)

қатысты мәлімдемесіне орай, А тарабының сөзі мен әрекеті В тарабын «А тарабы

келісімшарт жасасуға ниетті» деген пайымға жетелемесе, сондай-ақ В тарабында

«[A тарабының] келісімшарт жасасуға ниеті болған-болмағаны туралы қандай да

бір ой қалыптаспаса», аталған іс бойынша уәде берілген тарап, яғни В тарабы

«А тарабы келісімшарт жасасуға ниетті» деген объективті болып көрінген жайт-

қа сүйене алмайды деп шешім шығаруға тікелей негіз жоқ; өйткені бұл жағдайда

В тарабы «А тарабының келісімшарт жасасуға ойы бар» деген объективті бол-

жам жасаған жоқ; алайда В тарабының жағдайды объективті түрде түсінбегенін

дәлелдеу міндеті А тарабына жүктеледі.

Кейбір жағдайда бір сот ісінде аталған тексеру әдістерінің екеуі де аталады, бі-

рақ олардың арасындағы айырмашылық көрсетілмейді. Мысалы, Hadley v. Kemp

ісі (1999) бойынша судья Парк (Park J) алдымен оферта жасалған-жасалмағаны

туралы мәселеге объективті түрде, шартты бақылаушы үшінші тарап ретінде баға

берілетінін мәлімдеді:

«[Талап-арыз берушінің айтуынша], оферта жасалған не жасалмағанын

объективті түрде бағалау керек. Яғни ақыл-ойы түзу (саналы) бейтарап

Маклохланның (McLauchlan) айтқандарынан алынған үзінді дәйексөз ретінде көрсетуге

тым көлемді, дегенмен көңіл бөлуге тұрарлық екенін ескертеміз, оны мына жерден қара-

ңыз: D McLauchlan, ‘Rening Rectication’ (2014) 130 LQR 83, 88–90. Қараңыз: D Friedmann

(2003) 119 LQR 68; JR Spencer [1974] CLJ 104; W Howarth (1984) 100 LQR 265; J Vorster (1987)

103 LQR 274; M Chen-Wishart, in JW Neyers, R Bronaugh and SGA Pitel (eds), Exploring Contract

Law (Oxford, 2009), 341; T Endicott, ‘Objectivity, Subjectivity and Incomplete Agreements’, in

J Horder (ed), Oxford Essays in Jurisprudence (Fourth Series, Oxford, 2000), 159; америкалық зерт-

теушілердің еңбектері: L DiMatteo, Q Zhou, S Saintier and K Rowley (eds), Commercial Contract

Law: Transatlantic Perspectives (Cambridge, 2014), chapter 3 (by T Joo). Осы тақырыптағы басқа

да еңбектер: G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication

(2nd edn, Oxford, 2011), chapter 3 n 1. Сондай-ақ қараңыз: G Leggatt, ‘Making Sense of Contracts:

the Rational Choice Theory’ (2015) 131 LQR 454.

[1983] 1 AC 834, 915–16, HL.

Maple Leaf Macro Volatility Master Fund v. Rouvroy [2009] EWHC 257 (Comm); [2009] 2 All ER

(Comm) 287; [2009] 1 Lloyd’s Rep 476, at [228]; шын мәнінде, бұл мәлімдеме қаралған істің мәні

бойынша қабылданған шешімге жатпайды (obiter), өйткені судьяның [229] бойынша шығарған

шешіміне сай, адресат объективті мағынаның өз пайдасына сай қолданылатыны туралы бол-

жам жасаған (апелляциялық сотта расталды, алайда оған қатысты талқылау болған жоқ, [2009]

EWCA Civ 1334).

[1999] EMLR 589, 621, per Park J (Spandau Ballet ісі).

бақылаушы жауапкердің оферта жасағанын аңғарса, онда [жауапкердің]:

«Менің оферта жасайтын ойым болған жоқ», – деген сөзі есепке алынбай-

ды. Қандай да бір тұлғаның мәлімдемесі оның объективті түрде келісім-

шарт жасасуды ұсынып отырғанын білдірсе, оның келісімшарт жасасуға

ниетті болмағанына айғақ келтіргеніне қарамастан, мен сол тұлға шыны-

мен оферта жасады дегенмен келісуге дайынмын».

Алайда кейін ол объективтілік мәселесін саналы оферта адресаты тұрғысынан

ашып көрсетті:

«Заңды қарым-қатынас орнату мақсатымен оферта жасалған-жасалма-

ғанын тексеру мынадай жағдайда объективті болады: саналы оферта ад-

ресаты өзіне дәл жоғарыда аталған мақсатпен ұсыныс жасалған деп тү-

сінсе, оференттің өз ойын білдіріп, «ондай ниетім болған жоқ» деген сөзі

негізсіз болмақ».

V тұжырым. Арам пиғыл салдарынан қателіктің нақты түрлерін көрсетпеу.

Оңай олжа іздегендердің, бағасы қате белгіленгені айқын болғанына қарамас-

тан, тауарды «жапа-тармағай сатып алу» мәселесіне қатысты мына істі қараңыз:

Hartog v. Colin & Shields (1939).

Тауар сапасына қатысты ақпарат бермеу немесе біржақты қателіктер мәселесі

Smith v. Hughes ісінен (1871) (бәйгеге ат баптайтын атбегінің сұлы сатып алуына

қатысты әйгілі сот ісі) бастау алатын сот істеріне сәйкес қарастырылады.

Ортақ

құқық қағидаларына сай, А тарабы келісімшарт «мән-мазмұнына» байланысты

қарапайым қателіктен зардап шексе, бұл жайт В тарабына мәлім не беймәлім

болғанына қарамастан, зардап шеккен тарапты құқықтық (сот арқылы) қорғау

амалын қолдануға негіз жоқ. В тарабы А тарабы жіберген қателіктен хабардар

болған және «жөнсіз» әрекетке барды немесе «алаяқтық» жасады деуге болса

да, ортақ құқық қағидаларына сай А тарабы сот арқылы өзіне қатысты құқықтық

қорғау амалдарын қолдануды талап ете алмайды.

Қателіктің келісімшартты қайта қарауға негіз ететіндей күшке ие болуы үшін,

А тарабының қателігі В тарабына мәлім болуы керек, сонымен қатар сол қате-

лік келісімшарт талаптарына қатысты туындауға тиіс: Smith v. Hughes ісі (1871)

және Hartog v. Colin & Shields ісі (1939).

Мұндағы «білу» ұғымы хабардар бол-

ды деп болжауды да қамтиды: OT Africa v. Vickers plc ісі (1996),

судья Мэнстің

(Mance J) шешімі («білу» ұғымы «хабардар болды» деп болжауды қамтиды).

Smith v. Hughes ісінде (1871) қолданылған шектеу сипатындағы ұстанымды лорд

Аткин (Lord Atkin) Bell v. Lever Bros ісінде (1932) қайта тұжырымдаған болатын.

[1999] EMLR 589, 623, per Park J.

[1939] 3 All ER 566, per Singleton J.

(1871) LR 6 QBD 597.

ibid.

[1939] 3 All ER 566, per Singleton J.

[1996] 1 Lloyd's Rep 700, 703.

[1932] AC 161, 224, HL.

I БӨЛІМ

BCCI v. Ali ісіне қатысты (2002) лорд Хоффманн (Lord Homann) Smith v. Hughes

ісінде басшылыққа алынған доктринаны қайта растап, былай деген: «Нарықта

мәміле жасасқан бір тарап қарсы тараптың бейхабар қалғанын заңды түрде өз

пайдасына жарата алатыны айқын».

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–01 ;

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

13–04 ; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 3 (мұнда бейтарап объективтілік

пен «уәде берілген тарап/кредитор объективтілігіне» қатысты прецеденттік құ-

қық ережелеріне қатаң талдау жасалған).

3-БАП

ШАРТТЫҢ МІНДЕТТІ КҮШІ (PACTA SUNT SERVANDA)

I. Келісімшартты орындаудың қиындай түсуі немесе әлдеқайда көп шы-

ғын жұмсауды қажет етуі қандай да бір келісуші тарапты өз міндеттеме-

лерін орындаудан немесе оны міндеттемелерін жүзеге асырмағаны үшін

жауапкершіліктен босатпайды, немесе келісімшартты мәнін жоғалтты

деген себеппен бұзуға (тоқтатуға) негіз бола алмайды (125-бап).

II. Сот (арнайы юрисдикция соты) келісімшартты орындау барысында ке-

дергілердің немесе қиындықтардың пайда болуына байланысты оған

өзгерістер енгізе алмайды. Сот толық құқық қабілеттілігіне ие келісуші

тараптар ерікті түрде жасасқан келісімшарт талаптарын құрметтеуге

тиіс (1(I)(e), 104, 105, 107, 113-баптар).

III. Осындай қатаң тәртіпке өзара келісіп, өзгерістер енгізу үшін келісім-

шартқа форс-мажор туралы ереже (135-бап) қосуға болады.

IV. Келісімшартта арнайы (айқын көрсетілген немесе тұспалды) ереже қа-

растырылмаса, онда қандай да бір келісуші тараптың өз еркімен келі-

сімшарт талаптарын немесе мазмұнын өз пайдасына өзгертуіне тыйым

салынады (жалпы талаптар жөнінде: 95-бап және одан кейінгі баптар).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Келісімшарттардың міндетті күші. Ағылшын құқығында қабыл-

данған қатаң ұстанымға сай, келісімшартты орындау мүмкін болмаған, заң-

дық күшінен айырылған немесе маңызсыз болып қалған төтенше (айрықша)

[2002] 1 AC 251, HL, at [70].

жағдайларды есепке алмағанда, тараптар мәміле жасасудан бас тарта алмайды

(125-бап және одан кейінгі баптар). Осы орайда ағылшын құқығында келісім-

шарттың міндетті күші қағидасы қатаң сақталатынын атап өту қажет: pacta sunt

servanda.

II тұжырым. Соттың келісімшарт мәтінін құрметтеуі. Ағылшын келісімшарт

құқығының негізгі қағидасы – сот екі келісуші тарап жасасқан келісімшарт та-

лаптарын (ережелерін) құрметтеуге тиіс. Мысалы, лорд Мастилл (Lord Mustill)

Charter Reinsurance Co Ltd v. Fagan ісі (1997) бойынша «сөзге объективті мағы-

насынан басқа мағынаны мәжбүрлеп таңу» заңсыз, өйткені бұл соттың «жасал-

ған нақты мәмілені «басқасы жасалғанда ұтымды болар еді» дейтіндей мәміле-

мен өзгертуіне парапар» болатынын айтқан.

Бұған қоса, ол былай деді:

«Әсіресе сауда саласында (бұл салада тараптар өздерінің не істеу керек еке-

нін және не істеуге болмайтынын талап ете алатынын білуі қажет) келісуші

тараптар өздері жасаған келісімшарттың орындалуын қамтамасыз ету үшін

сотқа жүгіне алатынына сенімді болуы маңызды».

Лорд Рэдклифф (Lord Radclie) Bridge v. Campbell Discount Co Ltd ісіне (1962)

қатысты мәлімдемесінде ағылшын судьясының «адамдар жасасқан мәмілелерді

реттеп беруші қызметін атқаруға» өкілеттігі жоқ екенін атап өткен.

Осы ретте Procter and Gamble Co v. Svenska Cellulosa Aktiebolaget SCA ісіне

(2012) қатысты лорд-судья Мур-Бик (Moore-Bick LJ) былай деген:

«Ең алдымен, тараптар өз ниетін білдіру үшін қолданған сөздерге мән беруі

керек. Мұқият әзірленген шарт мәтіні болған жағдайда, сот өз ұйғарымы-

на сай әлдеқайда дұрыс мағына беру үшін келісімшарт мәтінін қайта жазу-

дан аулақ болуға тиіс».

Осындай ұстаным Шотландия құқығына да тән. Лорд Хоуптың (Lord Hope)

Lloyds TSB Foundation for Scotland v. Lloyds Group plc ісіне (2013) қатысты айтқан

сөзі:

«Соттар әділдік құқығын басшылыққа алып, мәнін жоғалтпаған, бірақ бас-

тапқыда жоспарланғандай жолмен іске асыру мүмкін болмай қалған келі-

сімшартқа өзгерістер енгізе алады деген тұжырым Шотландия құқығына

жат. Мұнымен келіспей, басқаша тұжырымдау тұтас келісімшарт құқы-

ғы саласының негізінде жатқан pacta sunt servanda қағидасын аяқасты ету-

мен бірдей».

III тұжырым. Біржақты өзгерістер мен толықтырулар енгізу өкілеттігі жоқ.

Кейбір шарттарда төлем мөлшерін т.б. біржақты тәртіппен өзгертуге рұқсат

[1997] AC 313, 388, HL.

ibid.

[1962] AC 600, 626, HL.

[2012] EWCA Civ 1413, at [22].

[2013] UKSC 3; [2013] 1 WLR 366, at [47].

I БӨЛІМ

берілетіні айқын көрсетіледі, алайда қандай да бір келісуші тарапқа берілетін

мұндай өкілеттік шектеулі болады.

Жазбаша түрде жасалған белгілі бір келісімшарт түрлеріне қатысты мынадай

арнайы ереже бар (32-бапты қараңыз): өзге тараптың рұқсатынсыз біржақты тәр-

тіппен өзгертілген, соның салдарынан талаптары айтарлықтай дәрежеде өзгерген

ресми шарт (deed) немесе кепілдік (guarantee) не басқа да жазбаша құжат жа-

рамсыз болып танылады.

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights

Act 2015) 2-қосымшасы, 1-бөлімі, 3, 7, 8 және 11–17-параграфтарына сәйкес, кә-

сіпкерге (саудагерге) біржақты әрекет ету өкілеттіктерін беретін және тұтынушы-

ға зиян келтіруі мүмкін шарт ережелері әділетсіз деп саналады.

ӘДЕБИЕТ

(III) тұжырым: K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011),

14.04, 14.05.

4-БАП

ЭСТОППЕЛЬ: ТИЯНАҚСЫЗДЫҚ ТАНЫТҚАН ТАРАПТЫҢ

ӘРЕКЕТТЕРІНЕН ҚОРҒАУ

I. Эстоппель ортақ құқық пен әділдік құқығына сай әділ коммерция-

лық тәжірибені немесе «адалдықты» (5-бап) сақтауды көздейтін түрлі

доктриналарды қамтиды. Бұл доктриналар бір тараптың (а) басқа та-

рапта белгілі бір түсініктің қалыптасуына түрткі болған немесе (b) бас-

қа тарапта қалыптасқаны белгілі, немесе (с) тараптар бейресми түрде

алмасқан, немесе айқын келіскен түсініктері мен болжамдарынан әді-

летсіз ауытқымауын икемді түрде қамтамасыз етуге бағытталған.

II. Эстоппельдің мынадай негізгі түрлері бар:

(a) Жалғантүсініккенегізделгенэстоппель (estoppel by representation).

Бұл бір тарап өткен немесе осы шақтағы факт туралы сөз жүзінде

(немесе кейде вербалды емес іс-әрекет арқылы) қандай да бір мә-

лімдеме жасап, басқа тарапты қандай да бір ахуалдың болғанына

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 14.04, 14.05; бұған қоса, қара-

ңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 13.14, мына іс талқыланады: Paragon

Finance plc v. Nash (2001), оған қатысы бар істер: Paragon Finance plc v. Nash [2001] EWCA

Civ 1466; [2002] 1 WLR 685, at [32] and [36] (жалға беруші өз клиенті төлейтін пайыздық мөл-

шерлемені арам пиғылға жол бермей, күтпеген әрекетке бармай немесе жөнсіз мақсаттарды

көздемей өзгертуге тиіс деген айқын өкілеттік қарастырылған тұспалды ереже). R Hooley,

‘Controlling Contractual Discretion’ [2013] CLJ 65-90.

Habibsons Bank Ltd v. Standard Chartered Bank (Hong Kong) Ltd [2010] EWCA Civ 1335; [2011]

QB 943, at [34], per Moore-Bick LJ; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation,

Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 27.14 .

немесе қазір орын алып жатқанына сендірген, ал басқа тарап оған

сенім артқан жағдайға қатысты. Репрезентордың (өзге тарапта

нақты бір жағдай туралы түсінік қалыптастырған тұлға) өз мәлім-

демесіне қайшы келетін, тиянақсыз әрекетке баруына заң жүзінде

шек қоюға («эстоппель жасау») болады.

(b) Уәдеге (міндеттемеге) құрылған эстоппель (promissory estoppel).

Болашаққа қатысты мұндай міндеттеме (promise) немесе мәлім-

деме (representation) әдетте борышкерге төлем жасауға қосымша

уақыт беріледі немесе ол өз борышының қалған бөлігін өтеуден бо-

сатылады деген сендіруді қамтиды (123-бап).

лер болмаған күннің өзінде, сот тараптардың өзара әрекеттеріне

қарап, олар жасалған (қазір бар) мәмілені жарамды немесе ерекше

ықпалға не қолданысқа ие екені туралы уағдаласты деген ой-тұ-

жырымға келе алады. Эстоппельдің бұл түрі нақты бір мәлімдеме-

нің болуын талап етпейді.

(d) Келісімшартқа негізделген эстоппель (contractual estoppel).

Бұл доктрина тараптардың бұрын нақты фактілердің немесе оқи-

ғалардың болған-болмағаны жөнінде келісімге келуіне мүмкіндік

береді. Эстоппельдің мұндай түрі келісуші тараптың оқиғалардың

келісілген нұсқасына қайшы келетін мәлімдеме жасауына (арыз

беруіне) немесе талап қоюына жол бермейді.

(e) Меншіктік(мүліктік)эстоппель. Эстоппельдің бұл түрі жерге қа-

тысты мәмілелерде ғана қолданылады. Ол бір тұлға (B тарабы)

A тарабының жерін жақсарту үшін өзі (яғни В тарабы) сол жерге

құқық иеленді немесе болашақта иеленеді деген қате болжаммен

(не өзіне зиян келтіріп, қарсы тарапқа қатысты басқаша әрекет-

ке барып) ақша жұмсағанда, немесе мынадай жағдайда: А тара-

бы В тарабының сондай қателік істеуіне түрткі болған мәлімдеме

жасаған не сол қателікке жол берген жағдайда туындайды. Бұл –

эстоппельдің айрықша түрі, өйткені ол жауапкердің (қорғаушы

жақтың) наразылық білдіру құралы ғана болмайды, В тарабы-

ның, нақты жағдай туралы түсінік қалыптастырған тұлғаның

(representee), талап-арыз беруіне негіз (себеп) бола алады.

(f) Үнсізқалу(жауапқайтармау)немесекелісугенегізделгенэстоппель

(estoppel by silence or acquiescence). Басқа тараптың заңды құқық-

тары жөнінде дұрыс түсінік қалыптаспағанын көрсету міндеті

туындайтын ерекше жағдайларда үнсіз қалу немесе келісуге негіз-

делген эстоппель жасау мүмкіндігінің болуы ықтимал.

(g) Resjudicata. Бұл қағида келісуші тараптарға қатысты сот шешімде-

рінің превентивті (преюдициялық) әсерін қамтиды. Ол «талап-арыз

немесе іс преюдициясын» қамтамасыз етуге бағытталған (бірдей

тараптарға қатысты талап-арыздардың немесе істердің сотта қайта

қаралуына жол бермейді).

I БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

II тұжырым. Эстоппельдің негізгі түрлері.

Жалған түсінікке негізделген эстоппель (estoppel by representation). Jorden v.

Money ісін (1854) қараған Лордтар палатасының ұйғарымына сәйкес, ортақ құ-

қық қағидалары бойынша эстоппель жасау үшін бұрынғы немесе қазіргі факті-

лер жөнінде мәлімдеменің болуы шарт; эстоппель болашақ іс-әрекет немесе бо-

лашақта іс-әрекетке бармау туралы міндеттемелерге қатысты қолданылмайды.

Мысалы, Shah v. Shah ісін (2001) қараңыз.

Уәдеге (міндеттемеге) құрылған эстоппель (promissory estoppel). Эстоппельдің

бұл түрі әділдік құқығы қағидасынан бастау алады.

Келісімге сай эстоппель (еstoppel by convention).

Оның мәні мынада: анық

іс-әрекет шарттың жасалғанын немесе оған өзгерту енгізілгенін айғақтайды.

Ол үшін сырттай анық байқалатын іс-әрекет болуға тиіс, осылайша тараптар

ортақ болжамдарға келеді.

Мұндай әрекеттің болғанын тараптардың ойын-

да метафизикалық жолмен туындаған болжамдарды сәйкестендіріп қана білуге

болмайды. Мына сот істерінің қысқаша мазмұнын қараңыз: лорд-судья Карнват

(Carnwath LJ) қараған ING Bank NV v. Ros Roca SA ісі (2011);

лорд-судья Бингэм

(Bingham LJ) қараған The Vistafjord ісі (2008)

(оны судья Бёртон (Burton J)

Эстоппель сияқты кешенді әрі икемді ұғым жан-жақты талқыланған (мұнда оның толық

дәйексөзін келтіру мүмкін болмады) мына істі қараңыз: лорд-судья Деннинг (Lord Denning

MR) McIlkenny v. Chief Constable of the West Midlands[1980] QB 283, 316–317, CA (бұл іс Лорд-

тар палатасына (HL) Hunter v. Chief Constable of the West Midlands деген атаумен жіберілді

[1982] AC 529). Эстоппельдің ресми шартқа сай (estoppel by deed) жеке статусы, мына істі

қараңыз: Prime Sight Ltd v. Lavarello [2013] UKPC 22; [2014] AC 436, at [30], per Lord Toulson.

Азаматтық (континенталдық) құқық жүйелерінде эстоппель ұғымы әдетте venire contra factum

proprium (өзінің бұрынғы әрекетіне қайшы келетін іске баруға ешкімге жол берілмейді) деген

қағида арқылы түсіндіріледі.

(1854) 5 HL Cas 185; 10 ER 868; заңды мәлімдемелер де қамтылған, Re Gleeds, Briggs v. Gleeds

[2014] EWHC 1178 (Ch); [2015] Ch 212, at [26] to [35], per Newey J.

[2001] EWCA Civ 527; [2002] QB 35, at [30] to [33].

Меншіктік эстоппель және уәдеге (міндеттемеге) құрылған эстоппельге қатысты ұғымдарды

айқындай түсу мақсатында жазылған күрделі еңбек, қараңыз: B McFarlane, ‘Understanding

Equitable Estoppel: From Metaphors to Better Laws’ (2013) 66 CLP 267–305.

Lord Steyn, ‘Contract Law: Fullling the Reasonable Expectations of Honest Men’ (1997)

113 LQR 433, 440; T Dawson (1989) 9 LS 16; KR Handley, Estoppel by Conduct and Election

(2nd edn, London, 2014), chapter 8; S Wilken and K Ghalys, The Law of Waiver, Variation and Estoppel

(3rd edn, Oxford, 2012, chapter 10; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation,

Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 18.

Republic of India v. India Steamship Co Ltd (‘The Indian Endurance’) (No 2) [1998] AC 878, 914–15,

HL, лорд Стейн (Lord Steyn), Апелляциялық соттың аталған доктринаны түсіндірген мәлім-

демесі нақтыланды; мысал ретінде мына істі қараңыз: Sainsbury’s Supermarkets Ltd v. Bristol

Rovers (1883) Ltd [2015] EWHC 2002 (Ch), Proudman J, at [37] to [44] (іс апелляцияға берілді).

Republic of India v. India Steamship Co Ltd (‘The Indian Endurance’) (No 2) [1998] AC 878, 914–15,

HL; Bridgewater v. Griths [2000] 1 WLR 524, 530, per Burton J.

[2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472, at [55] to [73] (лорд-судья Стэнли Бёртон

(Stanley Burnton LJ) [75] бойынша келісті); үшінші судья – Рикс (Rix LJ) [85] және [86] бойын-

ша уәдеге (міндеттемеге) құрылған/жалған түсінікке негізделген эстоппельді қолдану арқасын-

да дәл сондай нәтижеге жетуді жөн көрді.

‘The Vistafjord’ [1988] 2 Lloyd’s Law Rep 343, 352, CA.

Durham v. BAI (Run O) Ltd ісінде (2008) атап өткен).

Заңдарда қарастырылған

тыйымдарды айналып өту мақсатында қорғау сипатындағы ережелерден бас тар-

тып, келісімге сай эстоппельді қолдануға болмайды.

Келісімге сай эстоппель

талап-арыз беруге негіздеме бола алмайды, бірақ келісімшартқа немесе басқа да

себептерге сай талап-арыз беруге негіздеме бола алады;

қараңыз: Amalgamated

Investment & Property Co Ltd (in liquidation) v. Texas Commerce International Bank

Ltd ісі (1982).

Келісімшартқа негізделген эстоппель (contractual estoppel). Springwell ісін

(2010) қараған Апелляциялық сот,

Prime Sight ісін (2013) қараған Құпия кеңес

« к е -

лісімшартқа негізделген эстоппельдің» тараптарға белгілі бір фактілердің немесе

оқиғалардың орын алмағаны туралы келісімге келуге мүмкіндік беретінін растады.

Эстоппельдің бұл түрі растау (мойындау), сендіру немесе келісімдер сипатында-

ғы мәлімдемелерді қамтиды. Мұнда бұрынғы немесе қазіргі оқиғаларға қатысты

мәлімдемелерге сенім артылғанын көрсетудің қажеті жоқ. Бұған қоса, Springwell

ісінен (2010) анық болғандай, жария тәртіпке қайшы келетін міндеттеуші сенді-

ру жасау үшін «келісімшартқа негізделген эстоппельді» қолдануға болмайды.

Меншіктік (мүліктік) эстоппель.

Мысалы, мына істерді қараңыз: Crabb v.

Arun District Council ісі (1976)

мен Thorner v. Major ісі (2009).

Southern Pacic

Mortgages Ltd v. Scott ісіне (2014) қатысты Жоғарғы сот бұл доктринаны қайта

қараған.

[2008] EWHC 2692 (QB); [2009] 4 All ER 26, at [267] and [268], per Burton J.

Keen v. Holland [1984] 1 WLR 251 (ауыл шаруашылығы алқаптарына (agricultural holdings

legislation) қатысты заңнамаға сай қорғау).

Amalgamated Investment & Property Co Ltd v. Texas Commerce International Bank Ltd [1982]

1 QB 84, 132, CA, per Brandon LJ.

[1982] 1 QB 84, CA.

Springwell Navigation Corporation v. JP Morgan Chase [2010] EWCA Civ 1221; [2010] 2 CLC 705

(оның алдындағы іс: Peekay Intermark Ltd v. Australia and New Zealand Banking Group Ltd [2006]

EWCA Civ 386; [2006] 2 Lloyd’s Rep 511, [56] және [57]); бұл жайт қатты сынға ұшыраған,

қараңыз: G McMeel, ‘Documentary fundamentalism in the Senior Courts: the myth of contractual

estoppel’ [2011] LMCLQ 185–207; D McLauchlan, ‘The Entire Agreement Clause’ (2012) 128 LQR

521, 536–539, тиісті әдебиеттерге сілтеме жасалған.

Prime Sight Ltd v. Lavarello [2013] UKPC 22; [2014] AC 436, at [30], [46] and [47], per Lord Toulson.

Springwell Navigation Corporation v. JP Morgan Chase [2010] EWCA Civ 1221; [2010] 2 CLC 705,

at [144], per Aikens LJ; мына істі де қараңыз: Prime Sight Ltd v. Lavarello [2013] UKPC 22; [2014]

AC 436, at [47], per Lord Toulson (ол атап өткен автор: A Trukhtanov (2014) 130 LQR 3–8).

B McFarlane, The Law of Proprietary Estoppel (London, 2013); B McFarlane and P Sales, ‘Promises,

Detriment, and Liability: Lessons from Proprietary Estoppel’ (2015) 131 LQR 610; меншіктік эстоп-

пельдің «келісу» (‘acquiescence’) тармағы туралы, қараңыз: I Samet, ‘Proprietary Estoppel and

Responsibility for Omissions’ (2015) 78 MLR 85–111.

Меншіктік эстоппельдің «үнсіз келісу» (‘acquiescence’) тармағы туралы, қараңыз: I Samet,

‘Proprietary Estoppel and Responsibility for Omissions’ (2015) 78 MLR 85–111.

[2009] UKHL 18; [2009] 1 WLR 776 (атап өткен авторлар: B McFarlane and A Robertson (2009)

125 LQR 535–542).

Southern Pacic Mortgages Ltd v. Scott (Mortgage Business plc intervening) (басқа атауы – Re North

East Property Buyers Litigation) [2014] UKSC 52; [2015] AC 385 (атап өткен: A Televantos and

L Maniscalco [2015] CLJ 27).

I БӨЛІМ

Үнсіз қалу (жауап қайтармау) немесе келісуге негізделген эстоппель (estoppel

by silence or acquiescence). ING Bank NV v. Ros Roca SA ісін (2011) қараған лорд-

судья Рикс (Rix LJ) басқа тараптың заңды құқықтары жөнінде дұрыс түсінік

қалыптаспағанын көрсету міндеті туындайтын ерекше жағдайларда үнсіз қалу

(жауап қайтармау) немесе келісуге негізделген эстоппель жасау мүмкіндігінің бо-

луы ықтимал екенін атап өткен (меншіктік эстоппельде бұрыннан бар «үнсіз ке-

лісу» тармағына қарағанда, бұл доктрина әлдеқайда ауқымды қолданысқа ие).

Res judicata. Бұл қағида «талап-арыз немесе іс преюдициясы» мәселесіне

қатысты.

Ағылшын құқығындағы бұған қатысты прецеденттік шешім Virgin

Atlantic Airways Ltd v. Zodiac Seats UK Ltd ісі (2013) бойынша қабылданған.

Мұнда төмендегідей үш талап қойылады:

(1) келісуші тараптар (және олардың мүдделі тұлғалары

немесе мирасқорла-

ры) сот шешімдерін немесе қаулыларын (төмендегі (3) тармақты қараңыз)

орындауға міндетті;

(2) шешім азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысты шығарылады (соңғы ше-

шім

немесе тараптар жасаған келісімге сай сот қаулысы);

және

[2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472, at [93], лорд Уилберфорстың (Lord Wilberforce)

(Tradax Export SA v. Dorada Cia Naviera SA (The Lutetian) ісін қараған Бингэмге (Bingham J)

сілтеме жасаған) [1982] 2 Lloyd’s Rep 140, 157, Moorgate Mercantile Co Ltd v. Twitchings [1977]

AC 890, 903, HL, ісінде үнсіз қалуға негізделген эстоппельді талдауы мүмкін деген жайтқа

сілтеме жасалған.

АҚШ пен Канадада қолданылатын бұл терминдер мына еңбекте де пайдаланылған: ALI/

UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge, 2006), Principles

28.2 and 28.3.

Virgin Atlantic Airways Ltd v. Zodiac Seats UK Ltd [2013] UKSC 46; [2014] AC 160,

per Lord Sumption, at [17], [20], [22] and [26], considering Arnold v. National Westminster Bank plc

[1991] 2 AC 93; жалпы кіріспе ретінде мына зерттеуді қараңыз (шешімді өтіп кеткен күнді жа-

зып бекіту): G Spencer Bower, AK Turner and KR Handley, The Doctrine of Res Judicata (4th edn,

London, 2009); Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, chapter

16; осы тақырыпқа жалпы кіріспе, N Andrews, ‘Res Judicata and Finality: Estoppel in the Context

of Judicial Decisions and Arbitral Awards’ in K Makridou and G Diamantopoulos (eds), Issues of

Estoppel and Res Judicata in Anglo-American and Greek Law (Nomine Bibliothiki, Athens, 2013),

17–39.

McIlkenny v. Chief Constable of the West Midlands [1980] 1 QB 283, CA; House of Spring Gardens

Ltd v. Waite [1991] 1 QB 241, CA; Black v. Yates [1992] 1 QB 526, 545–549

Мысалы, мына іс: Green v. Vickers Defence Systems Ltd [2002] EWCA Civ 904; The Times,

1 July 2002.

Алдын ала қолданылатын ережелерге қатысты соңғы шешім мәселесі де қамтылған:

R v. Governor of Brixton Prison, ex parte Osman [1991] 1 WLR 281; Possfund v. Diamond

[1996] 2 All ER 774, 779; соңғыға жатпайтын шешімнің мысалы ретінде мына істі қараңыз:

Buehler AG v. Chronos Richardson Ltd [1998] 2 All ER 960, CA.

Мысалы, мына іс: Palmer v. Durnford Ford [1992] 1 QB 483, сот отырысын Үлкен сот судьясы-

ның орынбасары, корольдік адвокат Саймон Таки (Simon Tuckey QC) жүргізді; Green v. Vickers

Defence Systems Ltd [2002] EWCA Civ 904; The Times, 1 July 2002; Gairy v. Attorney-General of

Grenada [2001] UKPC 30; [2002] 1 AC 167, at [27].

(3) шешімді тиісті құзыреті бар азаматтық сот немесе арнайы юрисдикция

соты

(оның ішінде халықаралық жеке құқыққа қатысты ағылшын құқығы

мойындаған соттар) шығарады

немесе іс арбитражда қаралады.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), Part IV; E Cooke,

The Modern Law of Estoppel (Oxford, 2000); KR Handley, Estoppel by Conduct and

Election (2nd edn, London, 2014); JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014),

Part 4(6); B McFarlane, The Law of Proprietary Estoppel (London, 2013); G Spencer

Bower and AK Turner, Estoppel by Representation (4th edn, London, 2003); S Wilken

and K Ghalys, The Law of Waiver, Variation and Estoppel (3rd edn, Oxford, 2012).

5-БАП

АДАЛДЫҚ ЖӘНЕ ӘДІЛ ІСКЕРЛІК ТӘЖІРИБЕ

→ эстоппель, 4-бап; бәсекесіз шарттар, 6-бап; шарт жасасуға дейінгі заңсыз әрекет, 7-бап

Соттар (келісімшарттарды адал орындауға міндеттейтін айқын талаптың жоқ-

тығына қарамастан) адалдық немесе әділ іскерлік тәжірибе қағидасын басшы-

лыққа алды деп ұйғарым жасауға болатын жағдайлар көп:

(a) әділдік құқығындағы уәдеге (міндеттемеге) құрылған эстоппель, құ-

қықтан бас тарту және ортақ құқықтағы эстоппель доктриналары, сон-

дай-ақ келісімге сай эстоппель доктринасы (4, 123, 124, 156-баптар);

(b) бір тарап өзге тараптың қателік жасауына білместіктен жол беру кезінде

қорғау (77, 115-баптар);

(d) фидуциарлық (сенімгерлік) міндеттемелер: принципалдар, бенефи-

циарлар немесе басқа қорғалған тұлғалармен келісімшарт жасасатын

Green v. Hampshire County Council [1979] ICR 861; Crown Estate Commissioners v. Dorset County

Council [1990] Ch 297, Millett J.

PR Barnett, Res Judicata, Estoppel and Foreign Judgments: The Preclusive Eects of Foreign

Judgments in Private International Law (Oxford, 2001); P Rogerson (1998) CJQ 91.

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2: Arbitration and Mediation, chapter 17; атап

айтқанда, мына іс: Associated Electric & Gas Insurance Services Ltd v. European Reinsurance

Co of Zurich [2003] UKPC 11; [2003] 2 CLC 340; [2003] 1 WLR 1041, PC; R (Coke-Wallis) v.

Institute of Chartered Accountants in England and Wales [2011] UKCS 1; [2011] 2 AC 146, at [31],

лорд Кларк (Lord Clarke), мына авторлардан дәйексөз келтірген: G Spencer Bower, AK Turner

and KR Handley, The Doctrine of Res Judicata (4th edn, London, 2009), 2.05, сондай-ақ мына

іс ескерілді: Fidelitas Shipping Co Ltd v. V/O Exportchleb [1966] 1 QB 630, 643 C, CA, лорд-

судья Диплок (Diplock LJ); жалпы осы тақырып бойынша, қараңыз: N Andrews, ‘Res Judicata

and Finality: Estoppel in the Context of Judicial Decisions and Arbitral Awards’ in K Makridou and

G Diamantopoulos (eds), Issues of Estoppel and Res Judicata in Anglo-American and Greek Law

(Athens, 2013), 17–39.

II БӨЛІМ

агенттер мен сенімгерлерге әділ іскерлік тәжірибеге сай болу міндеті

жүктеледі;

(e) тұспалды талаптар: мысалы, шақырушы тарап (invitor) тендерді адал

өткізуге тиіс деген тұспалды міндет бар (10-бап);

(f) айыппұл салмау ережесі (193-бап);

(g) меншік құқығынан немесе иеленуші құқығынан айырылу салдарынан

әділдік құқығына сай құқықтық қорғау құралы (158-бап);

(h) «келісімшарт талабының орындалмауына (бұзылуына) жауап ретінде

келісуші тарап келісімшартты толық бұзуға құқылы» дегенді жоққа

шығаратын шешімдер (154, 155-баптар);

(i) жалпы қағидаға сай, өтініш берушінің өзі әдепсіз әрекетке барса, яғни

адал және мінсіз әрекет етпесе, онда әділдік құқығына сай құқықтық

қорғау амалдары қолданылмайды (187-бап).

Ал заң талабына келсек, Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы

заңның (Consumer Rights Act 2015) II бөлімінде (121-бап): «адалдық – тауар жет-

кізу немесе қызмет көрсету келісімшартын жасасқан тұтынушыға ықпалы бар

стандартты ереженің жарамдылығын анықтау үшін қажетті критерийлердің

бірі» делінген.

ТҮСІНДІРМЕ

Осы бапта көрсетілген тізімнен ағылшын келісімшарт құқығында тараптардың

әділ іскерлік тәжірибеге сай әрекет етудің ең төменгі стандарттарын сақтауын

қамтамасыз ететін көптеген жолдар бар екенін байқауға болады. Тиісті қағида-

лардың сақталуын қамтамасыз ету мақсатында араласу нақты доктриналар ая-

сында жүзеге асады. Сол сияқты, шарт жасасу алдындағы қатынастар саласында

(7-бап және одан кейінгі баптар) келіссөздер жүргізетін тараптарды қорғау келіс-

сөздерді адал жүргізуге қатысты бір ғана басты тұжырым арқылы емес, бірқатар

түрлі доктриналар көмегімен іске асады.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), chapter 21.

II БӨЛІМ

КЕЛІССӨЗДЕР ЖӘНЕ БӘСЕКЕЛІ ӨТІНІМ БЕРУ

Келісімшарт еркіндігі қағидасы 1-бапта (алдыңғы бөлім) жан-жақты

қарастырылған болатын

6-БАП

КЕЛІССӨЗДЕР ТУРАЛЫ КЕЛІСІМДЕР

→ айқындылық, 31-бап

Келісімшарт жасасу алдында, яғни болашақта жасалатын негізгі шарт ереже-

лері жөнінде келіссөз жүргізуге ұмтылған тараптардың «адал» немесе «ақылға

қонымды», немесе «барынша күш салып» әрекет етуін көздейтін міндеттеме-

нің міндетті заңдық күші жоқ.

ІІ Дегенмен мына төмендегі келісім түрлерінің міндетті заңдық күші бар:

(a) «достық ниетпен» немесе «ақылға қонымды» түрде келіссөз жүргізу

туралы кесімді мерзімге (қалай болғанда да, кесімді мерзімге, xed

period) жасалған келісім (келіссөздер туралы ережеде арбитражға қа-

тысты ескертпе қарастырылған жағдайда);

(b) көрсетілген тараптармен (басқа тараптармен емес) ғана келіссөз жүр-

гізу туралы кесімді мерзімге жасалған келісім;

лицензия алу туралы келісім;

(d) медиация туралы келісім.

ТҮСІНДІРМЕ

Лордтар палатасының Walford v. Miles ісі (1992) бойынша шығарған шешіміне

сай, «адал ниетпен» немесе «ақылға қонымды «(қисынды)» түрде келіссөз жүр-

гізу туралы келісім басынан (ab initio) жарамсыз (маңызсыз) болып табылады,

өйткені ондай келіссөз нәтижесінде болашақта негізгі келісімшарт жасалатын-

жасалмайтыны белгісіз (өз кезегінде, мұндай келісімшарт «жасалғанда күшіне

енеді» – subject to contract).

Бұл адал (ақылға қонымды жолмен) келіссөз жүр-

гізу талабының айқын болмауына байланысты; мұндай талап сақталса, соттар

келіссөздердің не себепті сәтсіз аяқталғанын білу үшін күрделі мәселелердің

мән-жайын анықтап отыруға мәжбүр болар еді. Barbudev ісін (2012) қараған

лорд-судья Айкенс (Aikens LJ)

Walford v. Miles ісі – тараптардың келісімге келу

ниеті ғана көрсетілген уағдаластықтың (an agreement to agree) міндетті заңдық

күші болмайды деген тұжырымға қатысты міндетті (ескерілуге тиіс) сот пре-

цеденті (binding authority) екенін растаған. Болашақта жасалуы мүмкін негізгі

[1992] 2 AC 128, HL.

Barbudev v. Eurocom Cable Management Bulgaria Eood [2012] EWCA Civ 548; [2012] 2 All ER

(Comm) 963, at [46].

II БӨЛІМ

келісімшарттың басты талаптары туралы келісімге келу үшін «барынша қисынды

күш салып» (best reasonable endeavours) әрекет ету туралы міндеттемеге де осын-

дай ұстаным қолданылады: «Келісімге қол жеткізу үшін барынша талпынуға

міндеттеме алудың... келісімге келуге, келісімге келуге тырысуға немесе келісім-

ге қол жеткізу үшін келіссөз жүргізуге міндеттеме алудан еш айырмашылығы

жоқ; бұлардың барлығы бірдей айқын емес және олардың негізінде талап қою

күші бар міндеттеме (enforceable obligation) туындамайды».

Petromec Inc. v. Petroleo Brasileiro SA ісі (2005) бойынша нормативтік шешім-

ге (қаралған істің мәні бойынша қабылданған шешімге) жатпайтын уәжді па-

йым (reasoned dicta) жасаған

лорд-судья Лонгмор (Longmore LJ) Walford ісінің

(1992)

негізгі келісімшарт жөніндегі келіссөздерге ғана (яғни тараптар келісімге

келгеннен кейін негізгі келісімшарт ережелері айқындалатын болады деген жағ-

дайларға) қатысты екенін атап өткен. Тараптар арасында жасалған негізгі шарт-

қа

(Walford ісінде мұндай негізгі шарт жасалмаған) келіссөздер туралы ереже

енгізілген және тараптар тиісті міндеттеменің бұзылған-бұзылмағанын анықтау

үшін объективті және айқын критерийді белгілеген болса, онда аталған ұста-

ным қолданылмайды.

Мысалы, MRI Trading AG v. Erdenet Mining Corp LLC ісін (2013) қараған

Апелляциялық сот

келісімге келу ниеті ғана көрсетілген уағдаластықтың

(an agreement to agree) негізгі шартқа қатысты мәселені қамтитын жағдайды бөліп

көрсеткен; мұндағы негізгі шарт дегеніміз – жарамды, күшіне енген және орын-

далып жатқан шарт. Бұл сот ісі келіссөздер барысында қаралуға тиіс, шешілмеген

үш мәселеге қатысты болды. Бірақ болжалды шарттың (putative agreement) не-

гізгі бөлімдері айқын жазылып бекітілген еді (іс жүзінде олар тараптар арасын-

дағы уағдаластық нәтижесі болатын). Сонымен қатар сот арбитражға қатысты

ескертпе сияқты құқықтық қорғау амалының бар екенін атап өткен. Лорд-судья

Томлинсон (Tomlinson LJ):

«Тараптардың… [шешілмеген үш мәселе] жөнінде келісімге келу немесе кел-

меу еркіндігін сақтау… ниеті болмады, өйткені олардың көздеген нәтижесі

Little v. Courage Ltd (1994) 70 P & CR 469, 476, CA; London & Regional Investments Ltd v. TBI

plc [2002] EWCA Civ 355, at [39] and [40].

[2005] EWCA Civ 891; [2006] 1 Lloyd’s Rep 121, at [115] (лорд-судья Лонгмор (Longmore LJ)

бұл түсініктеменің нормативтік шешімге жатпайтын пайым (dicta) екенін растады); қараңыз:

E McKendrick, ‘The Meaning of Good Faith’ in Liber Amicorum Guido Alpa: National Private Law

Systems (London, 2007), 687.

[1992] 2 AC 128, 139–40, HL.

Сот «келісімшарттың негізгі бөлімдерінде мәмілеге қатысты қосымша сұрақтар бойынша келіс-

сөз жүргізу туралы айқын көрсетілмеген талап бар және ол міндетті сипатқа ие» деп ұйғаруы

мүмкін деген тұжырыммен танысу үшін, қараңыз: Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015),

2-140, онда мына сот ісіне сілтеме жасалған: Donwin Productions Ltd v. EMI Films Ltd, 9 March

1984 (Peter Pain J); толық мәмілеге келмеген жағдайда шешім қабылданбаған іс, қараңыз: Dalgety

Foods Holland BV v. Debits Ltd [1994] FSR 125, Nugee QC; сонымен қатар мына істі қараңыз:

Donwin case, оған мына істе сілтеме жасалған жоқ: Walford v. Miles [1992] 2 AC 128, HL.

[2013] EWCA Civ 156; [2013] 1 CLC 423; [2013] 1 Lloyd’s Rep 638 (мына іс қаралған: Mamidoil-

Jetoil Greek Petroleum Co Ltd v. Okta Crude Oil Renery (No 1) [2001] EWCA Civ 406; [2001]

2 Lloyd’s Rep 76, at [69]; Mamidoil-Jetoil сот ісінен алынған сол бір үзіндіні лорд-судья Чадвик

(Chadwick LJ) мына істі қарағанда талдаған: BJ Aviation Ltd v. Pool Aviation Ltd [2002] EWCA

Civ 163; [2002] 2 P & CR 25, at [18] ).

[2013] EWCA Civ 156; [2013] 1 CLC 423; [2013] 1 Lloyd's Rep 638, at [19].

субъективті мүдделерге тәуелді болуы қажет, сондықтан олар келісімге кел-

меген жағдайда өздеріне... ешқандай міндеттеме жүктемейді. Менің … [ше-

шілмеген үш мәселенің шешімін табуы] қисынға сай болатыны жөнінде тұс-

палды ереженің бар екеніне, сондай-ақ тиісті міндеттемелерге және оларды

іске асыру кестесіне (charges and schedule) қатысты қандай да бір дау туын-

дағанда, оның арбитраж арқылы реттелетініне еш күмәнім жоқ», – деген.

Қысқаша айтқанда: (a) тараптар тауарлардың коммерциялық саудасына қатыс-

ты бірқатар мәселе бойынша өзара берік міндеттемелер алғаны туралы ұйғарым-

ға келуі қажет; (b) тараптар шешілмеген мәселелерді келісіп реттеуге міндеттеме

алуға тиіс; (c) шартта қарастырылған іс-шаралардың елеулі бөлігі орындалға-

ны жөн (Foley ісіндегідей (1934)

немесе жасалған мәміле әлдеқайда ауқымды

уағдаластықтың бір бөлігі болуы керек – мұндай жағдайда талаптардың айқын

болмауы салдарынан күрделі мәселенің шешілмей қалуы коммерциялық тұрғыда

ыңғайсыз жағдай тудыратын еді; сонымен қатар (d) тараптар аталған сұрақтар

бойынша толыққанды келісімге қол жеткізе алмаса, онда мәселенің арбитражда

қаралатыны туралы болжам жасай алатындай жағдайда болуға тиіс. Бұған қоса,

тараптар тиісті мәселелер бойынша келісімге келе алмаған жағдайда қолданы-

латын нақты механизмдерді (нақты фактілерге, арбитражға қатысты) айқындап

алғаны жөн (алайда бұл міндетті талап емес).

Керісінше, BJ Aviation Ltd v. Pool Aviation Ltd ісінде (2002) шешілмеген мәселе

(жалға алудың жаңа шарты бойынша жалдау ақысын белгілеу) жөніндегі келі-

сім болашақта келісімшарт жасасу үшін орындалуға тиіс талап жөнінде болатын.

Сонымен қатар жалға алу (жалдау ақысын белгілеу) мәселесі нақты көрсетілген

күнге дейін шешілуге тиіс еді. Тараптар арасында нақты уақыт кестесі бекітіл-

гендіктен, олар келісімге келе алмаған жағдайда объективтілік критерийіне сіл-

теме жасап, сырттай механизмдердің көмегімен тиісті шарт талабын айқындай

алмайды.

Мұндай жағдайда келісімге келе алмау салдары ауыр болады.

Жалпы, соттар келісімшарт мерзімін ұзарту мәселесін шешуге бағытталған

келіссөздер жөніндегі міндеттеменің болғанын құптайды. Queensland Electricity

Generating Board v. New Hope Collieries ісін (1989)

қараған Құпия кеңес кө-

мір жеткізу жөнінде 15 жылға жасалған келісімшарттағы екінші бесжылдық

мерзімге қатысты бағаның өзгеруі туралы ескертпені мақұлдады. Аталған ке-

лісімшарттың тиісті ережелерінде былай делінген: «Тараптар базалық баға

және бағалардың өзгеруі туралы ережелерді… өзара келісіп айқындауы керек».

Сэр Робин Кук (Robin Cooke) атап өткендей, келісімшартта арбитражға қатысты

егжей-тегжейлі жазылған ескертпе бар.

Шарт бұзылған жағдайда арбитр жалпы

танылған «кешенді» факторларды басшылыққа ала отырып, «объективті тұрғыда

Foley v. Classique Coaches [1934] 2 KB 1, CA.

[2002] EWCA Civ 163; [2002] 2 P & CR 25, at [27], [29] and [32], per Chadwick LJ.

Queensland Electricity Generating Board v. New Hope Collieries [1989]1 Lloyd’s Rep 205,

PC (бұл іс бойынша сот шешімін сэр Робин Кук (Sir Robin Cooke) жариялаған; қалған

судьялар: лорд Диплок (Diplock), лорд Фрэйзер (Fraser), лорд Роскилл (Roskill) және лорд

Брайтман (Brightman); мына жерде атап өтілген: P Nl (1992) 108 LQR 405, 407–408.

[1989]1 Lloyd’s Rep 205, 210, PC.

II БӨЛІМ

әділ және ақылға қонымды» ұйғарым шығаруға мүмкіндігі болғандықтан, Құпия

кеңес «болашақта келісімге келу туралы уағдаластық басынан жарамсыз емес»

(not void ab initio) деген шешім шығарды.

Керісінше, Phillips Petroleum Co (UK) Ltd v. Enron (Europe) Ltd ісін (1999) қара-

ған

Апелляциялық соттың көпшілік дауыспен шығарған қаулысына сай (судья

Колман (Colman J) шығарған шешімнің күшін жойған), газ жеткізу күні жөнін-

де келісімге келу мақсатында қисынды түрде күш салып, әрекет ету керек деген

міндеттемені құптауға негіз болатын ережелер толықтай айқын емес: мерзімсіз

шартта сенімді критерийлер айқындалмаған; шартта нақтыланбай кеткен осы

жайт мәмілені іске асыруға қажетті бірден-бір талап еді; істі бірінші инстанция-

да қараған судья Колман (Colman J) сатып алушыға өз коммерциялық мүддесіне

жүгінуге (көтерме сауда бағасы күрт арзандаған еді) тыйым салу туралы шешім

шығарған. Апелляциялық сот бұл шешімнің күшін жойды, өйткені шектеу қоюға

негіз болатындай қисынды коммерциялық себептер табылмады.

(a) нақтылауы. Мыналар жарамды: дауларды реттеу туралы, мысалы, ар-

битраж жөніндегі басты ескертпеге қатысты келіссөздер туралы ережелер.

Emirates Trading Agency LLC v. Prime Mineral Exports Private Ltd ісін (2014) қа-

раған

судья Тир (Teare J) мерзімі төрт аптадан аспайтын келіссөздер туралы

ережені (дауларды реттеу туралы ауқымды ескертпенің бір бөлігі) құптап, істі ар-

битражға беру алдындағы міндетті алғышарт ретінде тараптардан «достық ниет-

пен» келіссөз жүргізуді талап етті. Ол істі арбитражда қараудан бұрын келіссөз

туралы ереже талаптарын орындау шарт деп шешті. Алайда фактілерді тексере

келе, ол «тиісті талап орындалды» деп ұйғарды. Сондықтан бұл іс заңды түрде

арбитражда қарала бастады.

(b) нақтылауы. Кесімді мерзімге жасалатын шектеу немесе айрықша құқық-

тар беру туралы келісімдер (lock-out or exclusitivity agreements). Кесімді мер-

зімге жасалған шектеу қою келісімі («бұғаттаушы» келісім, lock-out agreement)

жарамды болып саналады.

Мұндай келісім бойынша А тарабы мен В тарабы

ыңғайласпа қанағаттандыру (басқаша айтқанда, белгілі бір ақы үшін немесе бас-

қа бір нәрсе үшін, consideration) А тарабының не В тарабының немесе екеуінің

де үшінші тараптармен келіссөз жүргізбейтіні (және олардан ұсыныстар қабыл-

дамайтыны т.б.) жөнінде уағдаласады. Шектеу қою келісімін жасаған тараптар

нақты бір кесімді мерзімді белгілеуге тиіс (мысалы, Апелляциялық сот Pitt v.

PHH Asset Management Ltd ісі (1994) бойынша мерзімі екі апта болатын шектеу

қою келісімінің бар екенін құптады).

Шектеу қою мерзімі айқын болуға тиіс,

[1996] EWCA Civ 693; [1997] CLC 329, 343–344, per Potter LJ (апелляциялық сот судьялары

Кеннеди мен Поттер (Kennedy and Potter LJJ); сэр Джон Бэлкомб (Sir John Balcombe) ерекше

пікірде қалды).

[2014] EWHC 2104 (Comm), атап айтқанда: [59] – [64], дауларды реттеу туралы ескертпеде

қарастырылған келіссөздер туралы ережеге қатысы жоқ деген себепке сай өз алдына бөлек сот

ісі: Walford v. Miles [1992] 2 AC 128, 140, HL.

Walford v. Miles [1992] 2 AC 128, 140 D, HL.

Pitt v. PHH Asset Management Ltd [1994] 1 WLR 327, CA.

оны, мысалы, «ақылға қонымды мерзімге» немесе «қажет болғанша не ақылға

қонымды мерзімге» жасауға болмайды, өйткені бір тараптың өзге бір себеппен

саналы түрде келіссөзден шығу мәселесі туындауы мүмкін.

рұқсат немесе экспортқа лицензия алу үшін барынша күш салу туралы келісім

жарамды міндеттеменің туындауына негіз болады. Осыған қатысты істерді судья

Праудман (Proudman J) Sainsbury's Supermarkets Ltd v. Bristol Rovers (1883) Ltd

ісінде (2015) қараған болатын.

(d) нақтылауы. Медиация туралы келісімдер. Бұл тақырыпқа қатысты сот пре-

цеденттері мыналар: Sulamerica Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa Engenharia

SA ісі (2012)

және Cable & Wireless v. IBM ісі (2002).

Аталған істерге мына еңбек-

те талдау жасалған, қараңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015),

4.22. Бұл салаға қатысты құқықтық тәжірибе әлі қалыптасу барысында, дегенмен

төмендегідей орныққан қағидалар бар: ағылшын құқығы дауды (бұрын туында-

ған немесе ықтимал дау) медиация жолымен шешу жөніндегі келісімдерді жа-

рамды деп таниды. Медиация туралы келісім келісімшарттың жарамды болуы

үшін қойылатын жалпы талаптарға, мысалы, «заңды қатынастар орнату ниеті»

(39-бап және одан кейінгі баптар) мен «айқындылық» (31-бап) талаптарына сай

болуға тиіс. Осыған орай: (a) тараптар медиацияға жүгінуге сөзсіз адал міндет-

теме алғанын; (b) медиаторды таңдау және тағайындау процесінің айқын екенін;

және (c) медиация қызметін көрсететін тараптың бекітілген медиация процесі

немесе (бұл – сирек кездесетін жағдай) келісуші тараптар өзара уағдаласып ай-

қындаған медиация процесінің қолданылатынын көрсетуі қажет.

Келісуші тараптың біреуі медиация туралы келісімді бұзып, оған жүгіну жо-

лын қарастырудан бас тартса (немесе медиацияға жүгінуге мүмкіндік туған кезде

қажетті қадам жасамаса), істі Англия мен Уэльсте уақытынан бұрын сот қарауы-

на берген жағдайда, медиация туралы келісім талаптары тиісті түрде орын-

далмайынша, сот аталған істі қарауды тоқтатып, оны кейінге шегеруі мүмкін.

Sharma v. Simposh Ltd [2011] EWCA Civ 1383; [2013] Ch 23, бұл іс бойынша шығарылған ше-

шімге сәйкес, айрықша құқықтар беру туралы келісімнің өзі (exclusivity agreement) заң бойын-

ша жарамсыз болып саналады, төлем алған тарап айрықша құқықтар беру туралы (жарамсыз)

келісім талаптарын орындаған жағдайда, осындай міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету

үшін төленген кепілақы (deposit) қайтарылмайды.

Мысалы, сот прецеденттері жан-жақты талқыланған іс (бұл сот ісі апелляцияға берілді):

Sainsbury’s Supermarkets Ltd v. Bristol Rovers (1883) Ltd [2015] EWHC 2002 (Ch), Proudman J,

at [66]; мына істерге сілтеме жасалды: IBM v. Rockware Glass Limited [1980] FSR 335, Agroexport

State Enterprise v. Compagnie Europeene De Cereales [1974] 1 Lloyd’s Rep 499, Yewbelle Limited v.

London Green Developments Limited [2007] EWCA Civ 475, Berkeley Community Villages v. Pullen

[2007] EWHC 1330 (Ch), Morgan J, and CPC Group Limited v. Qatari Diar Real Estate Investment

Company [2010] EWHC 1535 (Ch), Vos J. Сонымен қатар, қараңыз: N Andrews, Contract Law

(2nd edn, Cambridge, 2015), 2.11 and 2.13.

Sulamerica Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa Engenharia SA [2012] EWCA Civ 638; [2013]

1 WLR 102. Осы және келесі ескертпеде көрсетілген сот ісі туралы толығырақ қараңыз:

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 4.22.

Cable & Wireless v. IBM [2002] EWHC 2059 (Comm); [2002] CLC 1319, per Colman J.

II БӨЛІМ

Англия мен Уэльс соттары медиация туралы келісімнің бұзылған-бұзылмағаны-

на қарамастан, медиацияға жүгінуден себепсіз бас тартқан тарапқа қатысты бас-

қа да санкциялар (атап айтқанда, істі қарау барысындағы сот шығындарын өнді-

ріп алу) қолдануы мүмкін. Тараптар істі арбитражда қарау алдында медиацияға

жүгіну туралы келісімге келген кезде де осындай тәртіп қолданылады.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 2–03 ; Andrews

on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2: Arbitration and Mediation, 1.34 .

IV тұжырым: K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 16–07.

V тұжырым: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 4.22.

7-БАП

ШАРТ ЖАСАСУҒА ДЕЙІНГІ ӘДІЛ ІСКЕРЛІК ТӘЖІРИБЕ

Келісімшарт жасасу алдында келіссөздерді адал жүргізу керек деген жалпыға

ортақ айқын міндеттеме жоқ, оның орнына соттар келісімшарт жасасу ал-

дындағы іскерлік қатынастарды реттеудің бірқатар икемді доктриналарын

қолданады, атап айтсақ: меншіктік эстоппель, реституция, жаңылыстыра-

тын мәліметтердің кейбір түрлеріне байланысты деликтілік жауапкершілік,

тұспалды акцессорлық қарапайым талаптар (implied collateral warranties,

атап айтқанда, тендерлер, аукциондар және жабық сауда-саттық (sealed bids)

ұйымдастыруға қатысты талаптар, 10–12-баптар), фидуциарлық қатынастар

және заңға немесе сот шешіміне сай сенімгерлік меншік (constructive trusts).

ТҮСІНДІРМЕ

Адалдық қағидасына 5-бапта жалпы шолу жасалған.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), chapters 2, 3, 21; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), chapter 2.

Автордың бұл күрделі тақырыпқа арналған талдауын мына басылымның 21-тарауынан таба

аласыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015). Басылым көлемі көтермейтін

болғандықтан, бұл кітапта аталған доктриналар қарастырылмайды. Оның орнына тағы да

аталған еңбекке сілтеме жасауды жөн көрдік: N Andrews, сонда, chapter 2. Келісімшарт жаса-

су барысында қойылатын тұспалданған акцессорлық қарапайым талаптар жөнінде, қараңыз:

N Andrews, бұл да сонда, 3.46–3.49 – тендерлер туралы (төмендегі 10-бапты да қараңыз), 3.45 –

аукциондар туралы (төмендегі 11-бапты да қараңыз), сондай-ақ жабық сауда-саттық туралы –

3.50–3.54 (төмендегі 12-бапты да қараңыз).

8-БАП

КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ НӘТИЖЕСІЗ АЯҚТАЛУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗСІЗ БАЮ

ЖӨНІНДЕГІ ТАЛАПТАР

Келісімшарт болмаған жағдайда, негізсіз баю қағидасына (196-бап) құрылған

реституциялық құқық қорғау амалдарын (restitutionary relief) қолдануға бо-

лады. Атап айтқанда, жеке тұлғаның тиісті іс-әрекеті, тауар жеткізу не қызмет

көрсету болсын, сол тиісті әрекеті үшін ақылға қонымды нарықтық құн тө-

леу сияқты реституциялық міндеттеменің туындауына ықпал етуі ықтимал.

ТҮСІНДІРМЕ

Реституция немесе көрсетілетін қызметтер не жеткізілетін тауарлар құны

есебінен негізсіз баю. Келісімшарт жасалмаған жағдайда, сот жеткізілген ақаулы

тауар немесе көрсетілген кемшін қызмет үшін (немесе тауар не қызмет кешікті-

ріліп не ретсіз жеткізілсе) шартқа сай залалды өтеу туралы шешім шығара ал-

майды, мұндай кезде реституциялық құқық қорғау амалдары ғана қолданылады.

Бұл қағида British Steel Corpn v. Cleveland Bridge and Engineering Company ісінде

(1984) айқын көрініс тапқан. Осы істі қараған судья Гофф (Go J) «келісуші та-

раптар тиісті түрде оферта және акцепт жасамады, сондықтан олар келісімшарт

жасасқан жоқ» деген шешім шығарды.

Реституция заңы мен келісімшарттан

тыс талап-арыз беруге ықпал еткен жайтты басшылыққа ала отырып, судья Гофф

талап-арыз берушінің шығынын өтеп, оған тауардың нарықтық құнын төлеу

(229 832 фунт стерлинг) туралы шешім шығарды. Жауапкер құрылыс компания-

сының қарсы талабына келсек, судья Гофф қызметтің кешіктірілуіне қатысты

жауапкердің шағымы іс жүзінде қанағаттандыруға жатпайтынын мәлімдеді.

Дегенмен жеткізуші келісілген мерзімді өткізіп алған күннің өзінде, судья

Гофф жауапкердің сол кешіктіріп жеткізу салдарынан болған залалды өтеу туралы

шешім қабылдай алмайтын еді, өйткені судья мұндай қарсы талапты қанағаттан-

дырса, тараптардың келісімшарт жасасқанын мойындауға мәжбүр болатын еді.

Реституциялық құқықтық қорғау амалдары туралы сот шешімдері 196-бапта

да қарастырылады.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 2–26 .

[1984] 1 All ER 504.

II БӨЛІМ

9-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАЛҒАНДА КҮШІНЕ ЕНЕДІ

I. «Келісімшартжасалғандакүшінеенеді»(subject to contract) деген айқын

талап қою. Келіссөз жүргізген тараптардың біреуі екіншісіне жасала-

тын мәміленің «келісімшарт жасалғанда күшіне енетінін» айқын хабар-

лағанда (немесе осыған ұқсас мәлімдеме жасағанда) не олар осындай

уағдаластыққа келсе, келісімшарт жасалған болып саналмайды.

II. «Келісімшартжасалғандакүшінеенеді» деген қағиданы қолданбау. Қос

тарап «келісімшарт жасалғанда күшіне енеді» деген қағиданы қолдану-

дан мынадай жағдайларда бірлесе бас тарта алады: (a) тараптар шешіл-

меген мәселелерді келіссөз барысында шешуге кіріскенде және (b) бол-

жалды (жоспарланған) келісімшартта көзделген іс-шаралардың елеулі

бөлігі орындалып жатқанда. Осы келтірілген (a) және (b) тармақтарын-

дағы жайттарды ескере келе, сот келісуші тараптар «келісімшарт жасал-

ғанда күшіне енеді» деген формулаға сай қолданылатын қорғау құралы-

нан бас тартқанын білдірді, яғни олардың мәмілесі «келісімшарт жасасу

тәртібіне сай іске асырылады» деген қорытынды шығаруы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

(I) тұжырым: «Келісімшарт жасалғанда күшіне енеді». Осы тақырып бойынша

негізгі прецедент – RTS Flexible Systems Ltd v. Molkerei Alois Müller GmbH ісі

(2010),

бұл сот ісі төмендегі II тұжырымға берілген түсініктемеде қарастырылған.

Әдетте келісуші тараптар мәміленің «келісімшарт жасалғанда күшіне енеті-

нін» айқын көрсетеді. Алайда кейде тараптар арасындағы мәмілелерге қатысты

«келісімшарттың жасалғанда күшіне енетіні» тұспалданған, яғни айқын білдір-

меген деген ұйғарым жасауға болатын жағдайлар да кездеседі. Мұндай қоры-

тынды шығармас бұрын сот төмендегі ерекше жайттарды қарауға тиіс. Тараптар

(a) қол қойғанша немесе, ең болмағанда, жазбаша түрде рәсімделген талаптар

жөнінде келісімге келмейінше, міндетті заңдық күші жоқ келісімге келген бо-

луы мүмкін (ауызша немесе электрондық пошта арқылы жасалған уағдаластық

жазбаша түрде не қағаз күйіндегі құжат түрінде бекітіліп, күшіне енеді деген

айқын түсіністіктің не талаптың болған-болмағанын анықтау); немесе (b) тарап-

тар (1-кезеңде) қандай да бір келісімге келіп, (2-кезеңде) сол келісімді жазба-

ша ресми құжат түрінде рәсімдеп, оған қол қою туралы міндеттеме алған болуы

мүмкін. Осы аталған (а) жағдайында тараптар арасында келісімшарт жасалған

болып саналмайды, тараптар қол қойғанша немесе, ең болмағанда, жазбаша түр-

де рәсімделген талаптар жөнінде келісімге келмейінше келісімшарт жоқ, яғни

«келісімшарт жасалғанда (қол қойылғаннан кейін) күшіне енеді» деген тұспал-

ды талап бар. Бұл ерекше жайт объективті түрде және жағдайды ескеріп талдау

жасауды қажет етеді: судья Льюистің (Lewis J) Newbury v. Sun Microsystems ісіне

[2010] UKSC 14; [2010] 1 WLR 753.

(2013) қатысты прецеденттерге жасаған талдауын қараңыз.

Кейінгі келісім бұ-

рын келісілген ресми ережелерден ауытқығандағыдай ұқсас жағдай 32(III) бапта

да қарастырылған.

II тұжырым. «Келісімшарт жасалғанда күшіне енеді» деген қағиданы қолдан-

бау. Жоғарғы соттың RTS Flexible Systems Ltd v. Molkerei Alois Müller GmbH ісі

(2010) бойынша шығарған қаулысына сай, тараптардың іс-әрекетінде олардың

«келісімшарт жасалғанда күшіне енеді» деген ескертпені сол күйінде қолдануға

ниетті болмағаны объективті түрде көрініс тапқан. Атап айтқанда, мәмілеге сай

операциялардың елеулі бөлігі іске асып, «келісімшарт жасалғанда күшіне ене-

ді» деген ережені қолданудың коммерциялық тұрғыда мәні жоғалды, сондай-ақ

тараптардың келіссөздерде көтерілген барлық мәселелерді шешкені айқын еді.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 2–08; K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 16–03 to 16–05; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication

(2nd edn, Oxford, 2011), 14.14 .

10-БАП

ТЕНДЕРЛЕР

Тендер жариялаған тарап (тендерге шақырушы, invitor) әдетте шақырылған

тараптардың біреуімен тендер қорытындылары бойынша келісімшарт жасасу-

ға міндеттеме алмайды. Алайда әділ іскерлік тәжірибе және адалдық қағидала-

рын сақтау мақсатында, шақырушы тарап: (a) жарамды тендерлік өтінімдерді

қарауға; (b) жарамсыз тендерлік өтінімдерді қарамауға; (c) белгіленген мерзім

өткенге дейін соңғы шешім шығармауға тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

Pratt Contractors Ltd v. Transit New Zealand ісін (2003) қараған Құпия кеңес

«тендерге шақырушы тарап тендер процесін адал іске асыруға тиіс деген тұс-

палды міндеттеме бар» деп шешті.

Сол сияқты, Blackpool and Fylde Aero Club

v. Blackpool Borough Council ісін (1990) қараған

Апелляциялық сот шығарған

[2013] EWHC 2180 (QB), at [14] to [16], [24] and [32], per Lewis J; мына істі де қараңыз: Kearns Bros

Ltd v. Hova Developments Ltd [2012] EWHC 2968 (Ch), at [98] to [101], per Edward Bartley Jones

(Deputy High Court judge).

[2010] UKSC 14; [2010] 1 WLR 753.

[2003] UKPC 83; [2004] BLR 143; 100 Con LR 29, at [47], лорд Хоффман (Lord Homann): «Адал

болу міндеті [дегеніміз] – тендерге қатысушы барлық тараптарға бірдей қарау. Сипаттама-

лары бірдей қатысушылардың біреуіне басқаларынан жоғары ұпай беруге болмайды. Алайда

[тендерлік комиссия] сипаттамалары шынымен әртүрлі болған қатысушыларға бірдей ұпай

беруге міндетті емес».

[1990] 1 WLR 1195, CA.

II БӨЛІМ

шешімге сай, тендерге қатысушы әр тарап төмендегідей процедуралық құқық-

тарға ие: (a) әрбір жарамды тендерлік өтінім қаралуға тиіс; (b) жарамсыз тен-

дерлік өтінімдер қаралмайды; және (c) тендерге бөлінген мерзім бұзылмайды

(белгіленген мерзімнен бұрын қандай да бір тараппен келісімшарт жасалатыны

туралы шешім қабылданбайды немесе белгіленген мерзім ішінде өтінім берме-

ген үміткермен келісімшарт жасалмайды).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 2–24.

11-БАП

АУКЦИОНДАР

Бастапқы баға (резервтелген баға, reserve price) болмаған жағдайда (немесе

жасалған ұсыныс бастапқы бағадан артық болғанда), мүлікті ең жоғары баға

ұсынысын жасаған аукцион қатысушысына сатудан (балғаны ұрып, кімге са-

тылғанын айту – knock down) бас тартқан аукционист өзі және наразы аукцион

қатысушысы арасындағы акцессорлық (тұспалды) келісімшартты (collateral

contract) бұзушы болып саналады (тиісті лоттың иесі мен аукцион қатысушысы

арасында сатып алу-сату келісімшартының жасалуына кедергі болғанына қара-

мастан, аукционистің бас тартуы).

ТҮСІНДІРМЕ

Barry v. Davies ісін (2000) қараған

Апелляциялық сот бастапқы баға белгіленбе-

ген аукционға қойылған нысанды алуға ұсыныс жасаған аукцион қатысушысының

ұсынысын қабылдамаған аукционист әрекетінен болған залалды өтеу туралы

шешім қабылдаған. Акцессорлық келісімшарт қосымша келісім болып саналады,

кей жағдайларда негізгі келісім болмаса да, ол жарамды деп танылуы мүмкін.

Мерзімге қатысты (с) ережесі толық емес, оны ашып көрсету керек. Осы ретте келесі үш ұйға-

рымды атап өткен жөн. (1) Келісімшарттың белгіленген мерзімнен бұрын жасалатыны қандай да

бір тараптың құқықтарына нұқсан келтірмесе (фактілерге сай), бұл жайтқа наразылық білдіруге

болмайды. А және В тараптары белгіленген мерзім ішінде өтінім беріп, олардан басқа ешкім

өтінім бермесе, конкурс мерзімі өткенге дейін келісімшарттың В тарабымен жасалатыны белгілі

болса, А тарабының наразылық білдіруіне негіз жоқ. Егер А тарабының өтінімі мүлде қарасты-

рылмай қалса (жоғарыдағы (а) ережесін бұзу) немесе оның тендерге қатысуына мерзім өтпей

тұрып мүмкіндік берілмесе (осы аталған (с) ережесін бұзып, келісімшартты В тарабымен жасасу

шешімі қабылданса), онда А тарабының құқығына нұқсан келер еді. (2) Шақырушы тарап тендер

мерзімі аяқталғанға дейін оны өткізбеу туралы шешім қабылдаған жағдайда не болар еді? Тендер

шарттары шақырушы тарапты конкурсқа шақырылған тараптардың біреуімен келісімшарт жаса-

суға (жалпы ережелерге қайшы жағдай) міндеттемесе, онда шақырушы жауапкершілікке тартыл-

май, тендер өткізбеу туралы шешім шығара алады. (3) Келісімшарттың уақытылы өтінім берген

А мен В тараптарымен емес, өтінімін кешіктіріп берген Z тарабымен жасалуы. Бұл – проблеманы

күрделендіре түсетін жайт: шақырушы тараптың тендер мерзімі өткеннен кейін Z тарабына өзі

хабарласып, ұсыныс жасауы.

[2000] 1 WLR 1962, CA.

12-БАП

ЖАБЫҚ САУДА-САТТЫҚ НЕМЕСЕ

НЕҒҰРЛЫМ ҚОЛАЙЛЫ ҰСЫНЫС

Оферент ең жоғары немесе ең қолайлы баға ұсынысын қабылдауға міндет-

теме алуы мүмкін. Ол үшін оферент мүлікті сатып алуға мүдделі тұлғаларды

жабық конкурсқа қатысуға (өтінімдерін конвертке салып, жабық түрде беру,

sealed bids) немесе ең қолайлы ұсыныс (не ең қолайлы соңғы ұсыныс) жасауға

шақыруы мүмкін. Әдетте әрбір баға ұсынысында (конкурстық өтінім) кесімді

және бөлек сома (xed and free-standing amount) көрсетіледі.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл мәселені Лордтар палатасы Harvela v. Royal Trust Company of Canada ісіне

(1986) байланысты қараған. Осы іс бойынша қабылданған шешімге сай, бәсеке-

лестері жасаған ең жоғары кесімді баға ұсынысынан әлдеқайда тиімді ұсыныс

жасау мақсатында референттік баға ұсынып (мысалы, ең жоғары кесімді баға

ұсынысынан 10 фунтқа артық ұсыныс жасау), өтінімдерін жабық түрде берген

тұлғалар әділ іскерлік тәжірибе ережелерін (айқын көрсетілмеген ережелерін)

бұзушы болып саналады.

Дегенмен бұл істі талдай келе,

ондағы референттік

баға мына төмендегі шарттар орындалған кезде жарамды болады деуге негіз бар:

баға ұсынысын жасауға шақыру ережесінде референттік баға ұсынысын жасауға

рұқсат етілуге тиіс; (b) референттік баға ұсынысына қоса, кесімді баға ұсынысы

да берілуі керек; және (c) референттік баға ұсынысында ең жоғары сома көрсе-

тілуі қажет.

III БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАСУ

13-БАП

ОФЕРТА ЖӘНЕ АКЦЕПТ: ОБЪЕКТИВТІ ҰСТАНЫМ

Сот (арнайы юрисдикция соты) осы басылымның III бөлімінде көрсетілген

оферта және акцепт ережелерін қолданғанда объективтілік қағидасына сүйе-

неді (2-бап).

[1986] AC 207, HL.

ibid, 231–232, per Lord Templeman, түсіндірмесі мына еңбекте: N Andrews, Contract Law

(2nd edn, Cambridge, 2015), 3.53.

III БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

18-бапқа, Crest Nicholson (Londinium) Limited v. Akaria Investments Ltd ісіне (2010)

және 2-бапқа, Hadley v. Kemp ісіне (1999) берілген түсініктемелерді қараңыз.

100

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–02 .

14-БАП

ОФЕРТА ЖӘНЕ АКЦЕПТ

I. Көп жағдайда, әсіресе тараптар хат-хабар алмасқан жағдайда олардың

келісімге келген-келмегенін анықтау үшін тиісті оферта мен акцептің

болуы қажет екенін ескеретін талдау жүргізіледі. Мұндай жағдайда ке-

лісімшарт оферта қабылданған (акцептелген) кезде жасалған болып

саналады.

II. Бұған қоса, тараптар арасындағы келіссөздер барысында бәсекелес та-

лаптар (балама талаптар, competing standard terms) қойылған кезде сот

оферта және акцепт талдауын бұлжытпай қолданады (келісімшарттың

стандартты талаптары арасындағы коллизия («проформалар қақты-

ғысы», battle of forms) мәселесі 28-бапта қарастырылған).

III. Кейбір жағдайларда айқын оферта мен акцептің болғанын анықтау

мүмкін емес, мұндай кезде сот ортақ шешімге келу үшін икемділік та-

нытуы қажет.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Ретімен хат-хабар алмасу жағдайындағы оферта мен акцепт.

Gibson v. Manchester CC ісін (1979) қараған Лордтар палатасы ретімен хат-хабар

алмасу арқылы келіссөздер жүргізу, әсіресе жер сатып алу-сату шарттарын жаса-

су жағдайында оферта мен акцепт талдауын қолдану қажеттігін қайта растады.

101

III тұжырым. Оферта және акцепт талдауын қолдануға болмайтын жағдайлар.

New Zealand Shipping v. Satterthwaite, ‘The Eurymedon’ ісін (1975) қараған Құпия

кеңес мүшесі лорд Уилберфорстың (Lord Wilberforce) айтуынша, келісімшарт-

қа қатысты жағдайлардың барлығында (мысалы, Лондонда жүретін (бұрынғы)

екі қабатты автобусқа міну жағдайында), шынында, оферта мен акцепт талдауын

қолдану мүмкін емес.

102

[2010] EWCA Civ 1331.

100

[1999] EMLR 589, Park J.

101

[1979] 1 WLR 294, HL.

102

[1975] AC 154, 167, PC.

Оферта мен акцептің болғанын анықтау қиынға түскен тағы бір жағдай –

Clarke v. Dunraven, ‘The Satanita’ ісі [1897] AC 59, HL.

103

Лорд-судья Стейн (Steyn LJ) Trentham (Percy) Ltd v. Archital Luxfer ісіне (1993)

қатысты мәлімдемесінде былай деген:

104

«[Қарастырылатын] жағдайлардың басым көпшілігінде оферта мен акцепт

келісімшарт жасасу механизмі болып табылады. Бұл хат-хабар алмасу арқылы

жасалған делінетін келісімшартқа да қатысты. Алайда бұл аталған механизм-

нің тиісті талаптарды орындау нәтижесінде жасалған делінген келісімшарт-

қа да қатысты екенін білдірмейді».

ӘДЕБИЕТ

I және II тұжырымдар: J Cartwright, Formation and Variation of Contracts

(London, 2014), 3–18 .

III тұжырым. J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014),

3–19, 3–20, 345.

15-БАП

ОФЕРТА ЖӘНЕ ОФЕРТА ЖАСАУҒА ШАҚЫРУ

I. Оферта. Оферта – оферта адресатының (oeree) қосымша келіссөз жүр-

гізбей қабылдауына болатын (18-бап) анық ұсыныс.

II. Офертажасауғашақыру. Офертаға қарағанда, жай ғана оферта жасауға

шақыру, яғни іскерлік байланыс орнатуға шақыру (invitations to treat)

арқылы бір тарап басқасына келісімшарт жасасуға дейін бірлесіп мәмі-

ле жүргізуге мүмкіндік береді.

III. Жарнамажәнебұқарағаарналғанақпарат.

(a) Жалпыға ортақ ережеге сай, тауарлар мен қызмет түрлерін жар-

намалау, бір қарағанда (primafacie), оферта емес, оферта жасауға

шақыру болып саналады.

(b) Дегенмен мүлікті, оның ішінде тауарлар немесе қызмет түрлерін

электрондық түрде жарнамалау оферта жасауға шақырудан бөлек,

нақты оферта болып қарастырылуы мүмкін.

103

[1897] AC 59, HL.

104

[1993] 1 Lloyd’s Rep 25, 27, CA.

III БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

II тұжырым. Көріп алуға болатын тауарлар (goods on display). Негізгі прецедент-

тер мыналар: Fisher v. Bell ісі (1961)

105

және Pharmaceutical Soc of GB v. Boots etc

Ltd ісі (1953).

106

III тұжырым. Жарнама. Электрондық емес жарнамалар – жай ғана оферта жа-

сауға шақыру деген презумпция бар. Олай болмаса, жарнама беруші тараптар

аса үлкен сұранысқа тап келер еді. III(a) тұжырымы электрондық коммуникация

құралдары болмаған заманда қалыптасқан, ол заттай жасалатын жарнамалар-

ға қатысты еді. Қазір бұл тұжырымды электрондық (онлайн) сауда-саттық т.б.

сияқты қарқынды дамып келе жатқан процестер тұрғысынан да қарастыру керек,

қараңыз: III(b) тұжырым. Сот электрондық жолмен жасалған мәмілелерді қарас-

тырған кезде объективтілік қағидасын да (2-бап), тұтынушылар құқығына қатыс-

ты барлық нормативтік ережелерді де ескереді. Веб-сайттардың көбінде тұтыну-

шылар электрондық төлем жасай алады. Мұндай жағдайда тұтынушының төлем

жасауға түпкілікті келісіп, рұқсат беруі – жеткізуші офертасын қабылдағаны деп

танылуға тиіс (кейде тұтынушының төлемін жеткізуші тарап электрондық жол-

мен растауы керек).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–27, 3–28.

16-БАП

ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА, БІР ТОП АДАМҒА НЕМЕСЕ

КӨПШІЛІККЕ ОФЕРТА ЖАСАУ

Офертаны жеке тұлғаға немесе бір топ адамға, немесе көпшілікке (жеке-да-

ра айқындалмаған адамдар тобына) жасауға болады (18, 29-баптар; қараңыз:

79-бапта адамдардың жеке басын анықтаудағы қателік (mistakenidentity) мәсе-

лесі қарастырылған).

ТҮСІНДІРМЕ

Оферта жасауға шақырудан бөлек ұсынысқа, яғни бірден офертаға сай (15-бап)

акцепт жасауға болады. Оферент акцепт жасау талабынан айқын бас тартқан

кездерді (23-бап) немесе біржақты келісімшарттарды (29-бап) есепке алмағанда,

қарсы тарап оферентке өзінің акцепт жасағанын білдіруі керек. Пошталық ак-

цепт пошта жөнелтілімін жіберу арқылы іске асырылады (27-бап).

Біржақты келісімшарттар (29-бап) әдетте дүниежүзі бойынша жеке-дара ай-

қындалмаған адамдар тобына оферта жасауды қажет етеді. Carlill v. Carbolic

105

[1961] 1 QB 394 (R Munday [2013] CLJ 50).

106

[1953] 1 QB 401.

Smoke Ball Co ісі (1892):

107

компания өзі шығарған «карбол қышқылы қосылған

шарды» (smoke ball) қолданғанына қарамастан, тұмау жұқтырған кез келген адам-

ға 100 фунт стерлинг төлейтіні туралы жарнама таратқан. Миссис Карлилл осы

шарды сатып алып, оны нұсқаулыққа сай қолданған, бірақ бәрібір тұмау жұқтыр-

ған. Ол өзіне, аталған компания уәде еткендей, 100 фунт стерлинг төлеуді талап

етті. Істі қараған лорд-судья Боуэн (Bowen LJ) оферта жөнінде мынадай мәлімде-

ме жасады:

108

«Бұл – бүкіл әлемге жасалған оферта; олай болса, бүкіл әлемге жасалған

офертаны біреу қабылдап, тиісті талапты орындаса, онымен келісімшарт

жасасуға не кедергі? Жасалған офертаға сай талапты (оферта қайтарып

алынғаннан бұрын) орындаған адам өзіне тиісті жауапкершілік жүктейді. Бұл

оферта бүкіл әлемге арналып жасалғанына қарамастан, аталған келісімшарт

жарнамаға сеніп, ұсынысты қабылдап, қажетті талапты орындаған көпші-

ліктің белгілі бір өкілімен ғана жасалған. Бұл іс – сіз келіссөз жүргізуге ұсыныс

жасаған немесе кітап сатамын не үй-жайларды жалға беремін деп жарнама

жасаған істен өзгеше. Аталған жағдайларда міндетті сипатқа ие қандай да

бір келісімшарт жөнінде оферта жасалмайды. Мұндай жарнамалар келіссөз

жүргізуге ұсыныс жасаумен парапар, яғни басқалардан ұсыныс жинауды көз-

дейтін оферта, осындай істерді қараған білікті бір судьяның айтуынша, сау-

даласуға шақыру (ұсыныс жасау, ағыл. oers to chaer. – Ауд.) болып саналады.

Мұндай оферта міндетті сипаттағы оферта болса, онда адам тиісті талап-

ты орындаған сәтте келісімшарт жасалады».

New Zealand Shipping v. Satterthwaite ісін (1974)

109

қараған Құпия кеңес (29 және

86-баптар) офертаны бір топ қосалқы мердігерге (group of sub-contractors) арнап

жасауға болатынын растаған.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–28.

17-БАП

ОФЕРТА АДРЕСАТЫНЫҢ ОФЕРТА ЖАСАЛҒАНЫН БІЛУІ

I. Оферта адресаты тиісті офертаның жасалғанынан хабардар болғанда

ғана акцепт жарамды деп саналады.

II. Қарсы оферталар (яғни тараптардың бір уақытта бірдей талаптарға

қатысты өзара ұқсас оферта жасауы, сross-oers) келісімшарт жасасуға

негіз бола алмайды.

107

[1893] 1 QB 256, CA.

108

[1893] 1 QB 256, 268, CA.

109

[1975] AC 154, PC.

III БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Оферта жасалғаны белгілі болуға тиіс. Оған төмендегідей талаптар

қойылады: (1) оферта адресаты офертаның жасалғанынан хабардар болуы керек

(тиісті сот прецеденті: Gibbons v. Proctor, 1891);

110

(2) оферта адресаты оферта-

ны есте сақтап қалған болуға тиіс (Коронаның Кларкке қарсы ісін қараңыз: R v.

Clarke (1927), бұл іс бойынша Австралияның Үлкен соты шешім шығарған);

111

алайда (3) оферта адресаты тек аталған офертаға сай ниетпен әрекет етуге мін-

детті емес (Williams v. Carwardine ісі (1833) бойынша осындай шешім қабылдан-

ған (жеке тұлғаның сыйақыға жасалған оферта талаптарына сай ақпарат бергені

жеткілікті, аталған тұлғаның сол ақпаратты өзі жеке баю мақсатында беруі шарт

емес; шынында да, сыйақы талап еткен әйел қайтыс болған, аталған талапты оның

мұрагерлері қойған).

112

II тұжырым. Қарсы оферталар. Қарсы оферталар деп тараптардың бір-біріне бір

уақытта оферта жасауы аталады. Мұндай жағдай сирек кездеседі. Tinn v. Homan

& Co ісі (1873) бойынша қабылданған шешімге сай, қарсы оферталар дегеніміз –

қос тараптың ойының күтпеген жерден бірдей дәл шығуы, алайда бұл міндетті

заңдық күші бар келісімшарттың жасалғанын білдірмейді. Өйткені қос тарап-

тың бір уақытта өз мүддесін білдіруі тиісті ретпен оферта мен акцептің жасалға-

нына парапар емес, яғни тараптар бір-біріне ұсыныс пен акцепт жасаған болып

саналмайды.

113

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–34.

18-БАП

АРАМ ПИҒЫЛМЕН ЖАСАЛҒАН АКЦЕПТ ЖАРАМСЫЗ

I. Ешқандайофертажасалмағанжағдай. Оферта жасалғаны объективті

түрде анық болуы керек. Болжалды оферта адресаты (supposed oeree)

қарсы тараптың қателесіп, нағыз оферта талабына қайшы ұсыныс жа-

сағанын cаналы түрде білуге тиіс болған немесе шынымен білген жағ-

дайда келісімшарт жасалған деп саналмайды.

110

(1891) 64 LT 594; 55 JP 616; AH Hudson, ‘Gibbons v. Proctor Revisited’ (1968) 84 LQR 503;

P Mitchell and J Phillips, ‘The Contractual Nexus: Is Reliance Essential?’ (2002) 22 OJLS 115; cf the

New Zealand Shipping case, [1975] AC 154, PC, мұнда үшінші тараптардың қатысуы және алып

тастау (бірыңғай жағдайлар) туралы ескертпелерді қолдану мәселесі қарастырылған.

111

(1927) 40 CLR 227 (Австралияның Үлкен соты – High Court of Australia).

112

(1833) 4 B & Ad 621; 110 ER 590; 5 C & P 566; 172 ER 1104; 1 Nev & M (KB) 418; 2 LJKB 101;

P Mitchell and J Phillips, ‘The Contractual Nexus: Is Reliance Essential?’ (2002) 22 OJLS 115.

113

(1873) 29 LT 271 (Қазынашылық палатаның апелляциялық соты (Court of Exchequer Chamber):

судья Хойнман (Hoynman J) ерекше пікірде қалды).

II. Қателесіпжасалғаноферта. Оферта жасалған күннің өзінде, қандай да

бір тұлға басқа тұлғаның оған шын мәнінде оферта жасамағанын біл-

генде (немесе осы жайтты қисынға сай білуге тиіс кезде), келісімшарт

жасалған болып саналмайды. Керісінше, қандай да бір тұлға басқа тұл-

ғаның оған оферта жасап тұрғанына саналы түрде сенсе (оференттің,

шын мәнінде, офертаны оған арнап жасамағанына қарамастан), атал-

ған тұлға жасаған акцепт жарамды болып табылады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Нақты оферта жасалмағаны анық болған жағдайлар. Болжалды

оферта адресаты қарсы тараптың қателесіп, нағыз оферта талабына қайшы ұсыныс

жасағанын білген (немесе қисынға сай білуге тиіс болған) жағдайда акцепт жа-

салған болып саналмайды, өйткені бұл жағдайда жарамды оферта да жасалмаған.

Crest Nicholson (Londinium) Limited v. Akaria Investments Ltd ісін (2010)

114

қара-

ған Апелляциялық сот қаулысына сай (хат-хабар алмасуды объективті және ақыл-

ға қонымды түрде жүргізу мәселесіне байланысты), Crest компаниясының «Akaria

компаниясы осы мәселе бойынша оферта жасады» деп мәлімдеуіне дәлелді негіз

жоқ. Crest компаниясы Akaria компаниясының өз хатында терминдерді дұрыс қол-

данбай, жаңылысқанын білген. Crest компаниясы мұны аңғарғандықтан (немесе

сөз болып отырған мәміленің мән-жайы оған белгілі, әрі аталған жайтты аңғару-

ға тиіс болғандықтан), төлемдерді есептеудің қолайлы шарттары туралы нағыз

оферта (Crest компаниясы мәлімдегендей оферта) жасалмаған.

2-бапта көрсетілген Hadley v. Kemp ісінен (1999) алынған

115

дәйексөздерді,

оферта жасалған-жасалмағанын анықтауға арналған объективтілік тесті туралы

түсіндірмені қараңыз. Бұл істі судья, шын мәнінде, саналы оферта адресаты мен

шартты бақылаушы үшінші тарап тұрғысынан талдады.

II тұжырым. Қателесіп жасалған оферта. Moran v. University College Salford

(No 2) ісі (1993):

116

жауапкер ретінде танылған университет Моранға алдағы оқу

жылында орын бөліп, физиотерапия саласында білім алуды ұсынады. Моран бұл

ұсынысты адал ниетпен қабылдады. Алайда аталған ұсыныс жаңылыс жазылып,

қателесіп жіберілген еді. Ұсыныстың қателікпен жіберілгені Моранға қыркүйек

айының басында ғана мәлім болды. Бұл кезде университетке қабылдаудың тиісті

процедуралары аяқталып, оған Сэлфордта білім алуға орын берілмейтіні белгілі

болады. Осы оқиғаның салдарынан Моран бір оқу жылын еріксіз өткізіп алды.

Өзіне университеттен орын бөлінгеніне сенімді болған ол Лондондағы жұмысы-

нан шығып, тұрған үйінен көшіп кеткен еді.

Апелляциялық сот объективтілік принципіне сүйеніп, аталған тараптар ара-

сында келісімшарт жасалды деп ұйғарды. Моран өзіне келтірілген залалды өтеуді

114

[2010] EWCA Civ 1331.

115

[1999] EMLR 589, Park J.

116

[1993] 4 Educ LR 187; Independent, 26 November 1993, CA; мына іс бойынша талдауды салысты-

рып қараңыз: Upton-on-Severn Rural District Council v. Powell [1942] 1 All ER 220: ешбір тарап

келісімшарт жасасуды көздемесе де, өрт сөндіру қызметтерін көрсету (қызмет көрсету үшін

жалдану) туралы келісімшарт болған.

III БӨЛІМ

талап етуге құқылы деп танылды. Алайда залалды өтеу оның қателікпен жіберіл-

ген офертаға сенуіне орай өтемақы түрінде жүзеге асты. Университеттен Моранды

сол оқу жылында немесе болашақта оқуға қабылдау талап етілмеді. Бір айта ке-

терлігі – Моран университеттің қателескенін білгенде немесе қисынға сай білуге

тиіс болғанда, тараптар арасында келісімшарт жасалған деп саналмайтын еді.

19-БАП

ҚАРСЫ ОФЕРТАЛАР

«Қарсы оферта (counter-oer) жасалды» деп оферта адресатының офертаға

жауабы сол жіберілген оферта талаптарына сай келмеген жағдайды айтады.

Осындай сәйкессіздік оферта мәнін толыққанды өзгертпесе, онда ол қарсы

офертаға жатпайды. Ұсыныс мазмұнын растау немесе оның мағынасын нақ-

тылау мақсатында жіберілген сұрау да қарсы офертаға жатпайды (қабылдан-

баған қарсы оферталар мәселесі 20-бапта қарастырылған).

ТҮСІНДІРМЕ

Судья Лаштың (Lush J) Stevenson, Jacques & Co v. McLean ісіне (1880)

117

қатыс-

ты берген түсіндірмесіне сай, жоғарыда аталғандай, жай ғана сұрау салу қарсы

оферта болып саналмайды, сондықтан ол бастапқы офертаның күшін жоя алмай-

ды (20-бап).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–32.

20-БАП

ОФЕРТАНЫ ТОҚТАТУ (1): ОФЕРТА АДРЕСАТЫНЫҢ БАС ТАРТУЫ

Оферта адресаты ұсыныстан бас тартса және оферент ұсынысты қайта жаса-

маса, мұндай оферта бойынша акцепт жасалмайды (оферта жабылады). Сәтсіз

қарсы оферта жасау да (19-бап) офертадан бас тарту болып саналады, сон-

дықтан қарсы оферта жасаған тарап бастапқы офертаны қабылдай алмайды.

Оны қабылдау үшін қарсы оферта жасаған оферта адресаты ұсынысты қайта

жасауға тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

«Қарсы тарапқа ұсыныстың қабылданбағанын қандай да бір жолмен хабарлау

бастапқы офертаның күшін жояды» деген тұжырым бұрыннан белгілі, оны

117

(1880) 5 QBD 346.

Grant v. Bragg ісін (2009)

118

қараған Апелляциялық сот «жалпыға мәлім заң»

(trite law) деп атаған. «Қарсы офертадан бас тартқан (бір рет) жағдайда оферта

адресаты бастапқы офертаны қабылдай алмайды» деген тұжырымға сай негізгі

прецедент ретінде Hyde v. Wrench ісін (1840) атауға болады.

119

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–32.

21-БАП

ОФЕРТАНЫ ТОҚТАТУ (2): ОФЕРЕНТТІҢ ОФЕРТАНЫ ҚАЙТАРЫП АЛУЫ

НЕМЕСЕ ОЙЫН ӨЗГЕРТУІ

I. Оферта адресаты офертаны мынадай жағдайларда акцептілей алмайды:

(a) оферент офертаны жарамсыз деп танып, оны өзі қайтарып алғанда;

(b) оферта адресаты офертаның өзі үшін жабық екенінен жанама жолмен

хабардар болғанда.

II. Белгіленген мерзімге дейін акцепт жасауға ашық оферта туралы мәлім-

демені заң бойынша жауапкершілікке тартылмай, тікелей немесе жанама

жолмен қайтарып алуға мүмкіндік бар. Бұл ереже мынадай жағдайларда

қолданылмайды: (a) оферта адресаты акцепт жасап үлгергенде (пошта

арқылы акцепт жасау туралы, қараңыз: 27-бап); (b) оферта ыңғайласпа

қанағаттандыруы бар міндетті сипаттағы келісім болғанда (34-бап) неме-

се оферта ресми шарт (deed) түрінде жасалғанда (33-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Аталған тұжырымдардың барлығы Dickinson v. Dodds ісінде (1876) расталған

еді.

120

Жоғарыдағы I(b) тармағында аталған жағдай «офертаны жанама түрде қай-

тарып алу» деп қарастырылады. Дегенмен сол жағдайды оферент, жанама түрде

болса да, тиісті хабарлама жіберуге әрекеттенбеді деп талдаған жөн. Бұл жағдай-

дағы оференттің іс-әрекеті оферта акцепт жасауға ашық болғандағыға объективті

түрде сай емес; бұл жайт оферта адресатына мәлім болды; нәтижесінде, абырой

болғанда, оференттің мүддесіне сай, оферта бойынша акцепт қабылданбады.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–29, 3–30.

118

[2009] EWCA Civ 1228; [2010] 1 All ER (Comm) 1166, at [17], per Lord Neuberger MR (мына

жерден де қараңыз: [22]); J Cartwright, Contract Law: An Introduction to the English Contract Law

for the Civil Lawyer (2nd edn, Oxford, 2013), 110; Tinn v. Homan & Co (1873) 29 LT 271, 278,

Court of Exchequer Chamber.

119

(1840) 3 Beav 334, Lord Langdale MR.

120

(1876) 2 Ch D 463, CA.

III БӨЛІМ

22-БАП

ОФЕРТАНЫ ТОҚТАТУ (3): МЕРЗІМНІҢ ӨТУІ ЖӘНЕ

СОНЫҢ САЛДАРЫНАН ОРЫН АЛҒАН ӨЗГЕРІС

I. Оферта адресаты одан бас тартқан (20-бап) немесе оферент оны қайта-

рып алған (21-бап) жағдайлармен қатар, оферта бойынша акцепт мына

жағдайларда да қабылданбайды: (a) белгіленген мерзім өтіп кеткенде;

(b) уақыт өтіп кетіп, акцепт жасаудың мәні жоғалғанда.

II. Оферта бойынша акцепт басқа да жағдайларда қабылданбайды: атап

айтқанда, қандай да бір тарап қайтыс болғанда, оның құқық қабілет-

тілігі өзгергенде не ол құқық қабілеттілігінен айырылғанда, немесе

тиісті талап (айқын көрсетілген немесе айқын көрсетілмеген талап)

орындалмағанда.

ТҮСІНДІРМЕ

I(a) тұжырымы. Оферта адресатына акцепт жасайтын мерзім беріледі. Grant

v. Bragg ісін (2009) қараған Апелляциялық соттың шешіміне сай, белгіленген

мерзім өтіп кетсе, оферта акцептелген болып саналмайды.

121

Оферент оферта адресатына белгіленген мерзімде (21-бап, II(b)) қолданыла-

тын міндетті сипатқа ие таңдау (опция) бермесе, онда оферент өзі акцептіге бер-

ген мерзімді жарамсыз деп тануы мүмкін.

122

I(b) тұжырымы. Акцепт жасау үшін кесімді мерзім берілмейтін жағдайлар.

Белгіленген мерзім болмаса, (қайтарып алынбаған) офертаны тек ақылға қоным-

ды уақыт ішінде акцептілеу керек.

123

Manchester Diocesan Council for Education v.

Commercial & General Investments Ltd ісін (1970) қараған судья Бакли (Buckley J)

аталған ережеге негіз болатын түрлі жайттарды талдаған,

124

атап айтқанда, ол

мына жайттарды қарастырған: (a) оферта адресатының үнсіз қалуы (жауап қай-

тармауы) немесе әрекет етпеуі – офертадан бас тартуды айқын болмаса да білді-

ретін жағдай немесе (b) офертаның бастапқыда ақылға қонымды мерзім ішінде

121

[2009] EWCA Civ 1228; [2010] 1 All ER (Comm) 1166, at [25], судья, Апелляциялық сот төрағасы

лорд Ньюбергер (Нойбергер, Lord Neuberger MR) (бұл қағида мына істе ортақ құқықтың негізгі

доктринасы ретінде қолданылған: Gibbon v. Manchester City Council [2010] EWCA Civ 726;

[2010] 1 WLR 2081, at [16], per Moore-Bick LJ).

122

(1876) 2 Ch D 463, CA.

123

Toulson J in LJ Korbetis v. Transgrain Shipping BV [2005] EWHC 1345 (QB), at [18]; Ramsgate

Victoria Hotel Co Ltd v. Monteore (1866) LR 1 Ex 109; Manchester Diocesan Council for Education

v. Commercial & General Investments Ltd [1970] 1 WLR 241, 247–249, per Buckley J (мына істе

талдаған: In re Bowron Bailey & Co (1868) LR 3 Ch App 592 (дәлелдер анық емес); Meynell v.

Surtees (1855) 1 Jur NS 737, Lord Cranworth LC (оферталарды қайтарып алуға болатыны атап

өтілген); Williams v. Williams (1853) 17 Beav 213, Sir John Romilly MR, нормативтік шешімге

жатпайтын басқа пайым (a contrary dictum)).

124

[1970] 1 WLR 241, 247–249, per Buckley J (алайда бұл нормативтік шешімге жатпайтын пайым

еді (dictum)).

ғана жарамды болатыны, ал сол мерзім өткеннен кейін оның күші жойылатыны

көзделген жағдай. Жасалған пайымға сәйкес, (b) жағдайы (a) жағдайына қараған-

да әлдеқайда қолайлы, ол тіпті «анық қайтарып алынбаған оферталарды акцеп-

тілеудің мерзімі шектеулі болады» деген кеңінен қолданылатын коммерциялық

және азаматтық-құқықтық ұстанымды аңғартады.

II тұжырым. Қандай да бір жағдайдың орын алуы, өлім т.б. Бұл күрделі болса

да, практикалық тұрғыда айтарлықтай маңызды мәселе саналмайтын тақырып

мына еңбекте қарастырылады: Chitty on Contracts (32nd edn, 2015), chapter 2,

section 4 at (d) to (g).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–29; Chitty on

Contracts (32nd edn, 2015), chapter 2, section 4.

23-БАП

ӘДЕТТЕ АКЦЕПТ ТУРАЛЫ ХАБАР ЖЕТКІЗІЛУГЕ ТИІС

Акцепт пошта арқылы жасалғанда (27-бап) немесе оферта біржақты келі-

сімшартқа сай жасалғанда (29-бап), немесе оферент акцепт жасау талабынан

айқын бас тартқан кездерді санамағанда, оферентке акцепт жасалғаны туралы

хабар жеткізілуге тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

Осы тақырыпқа байланысты мына талдауды қараңыз: лорд-судья Деннинг

(Denning LJ), Entores Ltd v. Miles Far East Corpn ісі (1955).

125

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–33.

24-БАП

ОФЕРТА АДРЕСАТЫНЫҢ ҮНСІЗ ҚАЛУЫ (ЖАУАП ҚАЙТАРМАУЫ)

Келісуші тараптардың өзара міндеттемелер алуы көзделген оферталарды

(екіжақты келісімшарттарды) үнсіздікпен акцептілеуге болмайды (акцепті

іс-әрекетпен білдіруге қатысты ұстаным 25-бапта қарастырылған).

125

[1955] 2 QB 327, 332–334, CA.

III БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Үнсіз қалу (жауап қайтармау), акцепт және екіжақты келісімдер. Жалпыға

ортақ ережеге сәйкес, оферта адресаты екіжақты келісімшарттарды үнсіздікпен

акцептілей алмайды, қараңыз: Felthouse v. Bindley ісі (1862).

126

Акцептіні іс-әрекет арқылы білдіру. Оферта адресатының ұсынысты қабылда-

ғандай іс-әрекеті (ұсынысқа келісті деп түсіну) оның шынымен акцепт жасаға-

нын білдіруі мүмкін (акцептіні іс-әрекетпен білдіру). Мысалы, қараңыз: Nissan

UK Ltd v. Nissan Motor Manufacturing (UK) Ltd ісі (1994).

127

Әдетте акцепт жасалғанын айқын хабарлау талабы қойылмайтын біржақты келі-

сімшарттар 29-бапта қарастырылған.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–38, 3–39

25-БАП

АКЦЕПТІНІ ІС-ӘРЕКЕТ АРҚЫЛЫ БІЛДІРУ

Акцептіні іс-әрекет арқылы білдіру – оферта адресатының ұсынысты қабыл-

дағандай, оған келіскендей әрекет етуі.

ТҮСІНДІРМЕ

Сот бұл тұжырымдарды қолданғанда мұқият болуы қажет. Атап айтқанда: (a) айқын

келісім берілмеген жағдайда жалған болжамдарға жол бермеуге; (b) тараптарға қы-

сым көрсетпеуге; (c) келісімшарт еркіндігі қағидасына сай (1-бап), келісім берілді

деген болжамның шын келісімге парапар болуын қадағалауға ерекше көңіл бөлу ке-

рек. Әдетте іс-әрекет оң сипатта болады. Дегенмен кей жағдайларда ешбір әрекет-

тің болмауына да (мысалы, объективті көзқарасқа сай, қандай да бір жағдайда тиіс-

ті әрекетке бармау тараптың келісімін білдіреді деген кездерде) көңіл бөлу керек.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–35; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), 14.25 .

126

(1862) 11 CB (NS) 869; 31 LJCP 204; 10 WR 423, Court of Common Pleas; armed (1863)

1 New Rep 401; 11 WR 429; 7 LT 835, Court of Exchequer Chamber; Miller (1972) 35 MLR 489;

cf Re Selectmove [1995] 1 WLR 474, 478–9, CA.

127

Апелляциялық сот, 1994 жылғы желтоқсан, сот шешімдерінің жинақтарында жоқ; бұл

сот ісінің қысқаша мазмұнын мына еңбектен қараңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn,

Cambridge, 2015), 3.19.

26-БАП

АКЦЕПТ МЕРЗІМІ

Оферент поштамен жіберілген хабарламадан басқасын (электрондық

пошта т.б.) қалыпты жұмыс уақыты барысында алған кезде акцепт жасалған

болып саналады (оференттің хабарламаны сол уақытта бірден ашып оқуы,

оны назарға алуы шарт емес). Хабарлама жұмыс уақытынан тыс кезде келсе,

акцепт оференттің кеңсесі (хабарлама жіберілген жер) қайта ашылып, жұмыс

уақыты басталғанда жасалған болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Осы бапта көрсетілген ережелер поштамен жіберілген акцепт туралы хаттарға

қатысты қолданылмайды (27-бап).

Қалыпты жұмыс уақыты барысында телекс, электрондық пошта, факс арқылы

немесе қолма-қол жеткізілген акцепт туралы хабарлама (дәл сол мезетте оқылмаса

да) бірден қабылданған болып саналады. Brinkibon v. Stahag Stahl ісі (1983) мы-

надай

128

практикалық ереженің қолданылғанына мысал бола алады: электрондық

поштамен жіберілген хабарлама (бұл істе – телекс арқылы жіберілген акцепт тура-

лы хабарлама) алушы тараптың қалыпты жұмыс уақыты барысында келсе, акцепт

сол кезде жасалған; немесе акцепт алушы тараптың кеңсесі қайта ашылып, жұмыс

уақыты басталған кезде жасалған болып саналады.

Schelde Delta Shipping BV v. Astarte Shipping BV (‘The Pamela’ ісі (1995) (сон-

дай-ақ Mondial Shipping & Chartering BV v. Astarte Shipping Ltd деп те аталады)

бойынша жасалған ұйғарымға сай

129

оферентке жұмыс уақытынан тыс кезде те-

лекс, электрондық пошта, факс арқылы немесе қолма-қол жеткізілген хабарла-

маға сай акцепт жасалмайды. Мұндай хабарламаға сай акцепт келесі жұмыс күні,

яғни оференттің жұмыс уақыты басталғанда жасалады деген түсінік бар; хабарла-

ма оференттің мекенжайына жіберіледі (қалыпты жұмыс күндері және қалыпты

жұмыс уақыты).

Оферент жаңа жұмыс күні басталғанға дейінгі уақыт аралығында оферта

адресатына оның акцепт туралы хабарламасын алғанын жеткізгенде, жоғарыда

көрсетілген талапты орындау қажет емес. Демек, оферта адресаты оференттен

оның акцепт туралы хабарламаны алғанын растайтын хабарды қабылдаған кезде

келісімшарт жасалған болып саналады.

Mondial ісі кемені жалға алған (charterer) тараптың тиісті төлем жасамағаны

үшін кеме иесінің (shipowner) келісімшартқа сай кемені қайтарып алу құқығы

жөнінде еді. Мәселе «кеме иесінің жалдаушы тарапқа төлем жасамағанына бай-

ланысты келісімшарт талаптарының орындалмағаны жайында телекс арқылы

жолдаған хабарламасын кеме жалдаушысы қашан алған» деген сұрақ төңірегін-

де өрбіген еді. Алайда бұл сот ісі – оферта мен акцепт сияқты біртекті мәселе

туындаған істің жарқын мысалы. Кеме иесінің телекспен жіберген хабарламасы

128

[1983] 2 AC 34, HL.

129

[1995] 2 Lloyd's Rep 249, 252, Gatehouse J.

III БӨЛІМ

жұма күні сағат 23:41-де, яғни жалға алушының жұмыс уақытынан тыс кезде

келіп түскен (әрине, кейбір кәсіпорындар 24 сағат бойы жұмыс істеуі мүмкін).

Кеме жалдаушы тараптың кеңсесі дүйсенбі күні, таңғы сағат 9:00-де ашылды.

Судья Гейтхаус (Gatehouse J) «кеңсе ашылған мезетте хабарлама қолға тиген бо-

лып саналады» деген шешім шығарды.

Оференттің электрондық пошта арқылы жасалатын акцепт: (1) электрондық

хат оференттің электрондық поштасына келіп түскенде және (2) оференттің қа-

лыпты жұмыс уақыты барысында келіп түскенде ғана жарамды болатыны тура-

лы мәлімдеме жасағаны абзал.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3.43. A Davidson,

The Law of Electronic Commerce (Port Melbourne, 2009), chapter 3.

Donal Nolan, ‘Oer and Acceptance in the Electronic Age’, in AS Burrows and

E Peel (eds), Contract Formation and Parties (Oxford, 2010) (e-mail and oer and

acceptance – электрондық пошта және оферта мен акцепт): Доналдың (Donal)

пайымдауынша (онымен барлығы келіспеуі де мүмкін), электрондық поштамен

жіберілген хабарлама оферентке жеткен (серверге келіп түскен немесе жүктеп

алуға болатын) кезде-ақ акцепт жасалған болып саналады, сондай-ақ бұл қағида

оференттің қалыпты жұмыс уақытына қарамай, тәулік бойы, күн сайын қолда-

нылуы керек.

27-БАП

АКЦЕПТ ТУРАЛЫ ХАТ ЖОЛДАУ

Оферта адресатының кінәсінан орын алған келеңсіздіктерді есепке алмағанда,

жолданған хатты пошта қызметі кешіктіріп жеткізгеніне, тіпті хаттың пошта-

да жоғалып кеткеніне қарамастан, келісімшарт акцепт туралы хат поштамен

жөнелтілген кезде жасалған деп танылады. Оферент оферта адресатынан ак-

цепт жасағаны туралы өзіне хат жолдауын айқын талап еткен кезде, бұл ереже

қолданылмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Поштамен хат жолдау ережесі қолданылған ең маңызды сот ісі – Household Fire

Insurance Co v. Grant Household Fire Insurance Co v. Grant (1879): акцепт туралы

хат поштада жоғалып кеткен. Бұл оқиға акцептордың кінәсінан орын алған жоқ,

сондықтан сот «келісімшарт хат поштамен жөнелтілген мезетте жасалған» деген

шешім шығарды.

130

Household Fire Insurance Co v. Grant (1879) 4 Ex D 217, CA.

Поштамен хат жолдау ережесінің қолданылмайтыны айқын жағдайлар.

Тиісті сот прецеденті: Holwell Securities Ltd v. Hughes ісі (1974).

131

Төмендегі тұспалды жағдайларда поштамен хат жолдау ережесі қолданыл-

майды. Толық қолдау таппағанына қарамастан, «айқын қолайсыздық туғызатын»

немесе «ақылға қонымсыз» жағдайларда поштамен хат жолдау ережесі қолда-

нылмайды деген (ұтымды) қағида да бар:

132

«Біріншіден, [жолда жоғалып кетсе де, хатты поштамен жөнелткенде келі-

сімшарт жасалған болып саналады деген ереже] оферта талаптарында ак-

цептінің жасалғаны туралы хабар оферентке келіп жетуге тиіс екені айқын

көрсетілген жағдайларда қолданылмайды. Екіншіден, айқын қолайсыздық ту-

ғызатын немесе қисынсыз жағдайларда бұл ереже қолданылмауы мүмкін…»

Акцептор ойын өзгертіп, поштамен жөнелткен акцепт туралы хатын электрон-

дық пошта т.б. көмегімен қайтарып алуға әрекеттенген жағдайда қолданылатын

ұтымды ұстанымға сай, поштамен жіберілген акцепт туралы хат келіп түскенге

дейін жеткен қайтарып алу туралы хабар жарамды болып саналады. Англияда

бұл мәселе бойынша анық шешім қабылданған жоқ. Аталған мәселені талдаған

заңгер ғалымдар ортақ ұстанымға келмеді. Шетел соттарының осы мәселеге қа-

тысты шығарған шешімдерінің Англияда міндетті заңдық күші жоқ. Толығырақ

қараңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 3.30: автордың

пайымдауынша, оферта адресаты жедел байланыс құралдарын қолданып, өзінің

поштамен жіберген акцептін қайтарып алуға құқылы. Бұл жайт оферентке ың-

ғайсыздық тудырмауы қажет, яғни оференттің оферта адресатының «поштамен

жіберген акцептіні елемей қалдыру керек» деген хабарын поштамен жіберілген

хаттан бұрын алғаны жөн.

133

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–41 to 3–44.

28-БАП

ПРОФОРМАЛАР ҚАҚТЫҒЫСЫ

Келісімшарттың тараптар ұсынған стандартты талаптары арасында коллизия

туындаған жағдайда, соңғы болып ұсынылған және қарсы тарап қабылдаған

(оның ішінде акцептіні іс-әрекеті арқылы білдірген) талаптар қолданылып,

күшіне енеді.

131

[1974] 1 WLR 155, CA; алайда үшінші тарап міндеттемелеріне келісу, Келісімшарттар (үшін-

ші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңның (Contracts (Rights of Third Parties)

Act 1999) 2(2)(b) бөліміне сай, үшінші тараптың акцепт жасағанын хат арқылы немесе басқа

жолмен хабарлауды талап етеді, ол хабар борышкерге (promisor) жетуге тиіс: 84-бап, түсіндірме.

132

[1974] 1 WLR 155, 161, CA.

133

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 3.30.

III БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

«Проформалар қақтығысы» деп келісуші тараптар қолданатын келісімшарттың

стандартты талаптары арасында коллизия (тараптардың қарама-қарсы ұсыныс-

тар жасауы) туындаған жағдай аталады. Құқықтық ережелерге сай, тараптар

бір-біріне ұсынған талаптардың қайсысының басым екенін, яғни қандай талап-

тардың қолданылатынын анықтауы қажет. Мұндай жағдайда құқықта «соңғы бо-

лып ату» (last shot) деген ұстаным қолданылады: іс өз талаптарын соңғы болып

айқын ұсынған тараптың пайдасына шешіледі, алайда оған қарсы тараптың ке-

лісуі және оларды қабылдағанын іс-әрекетімен білдіруі шарт (25-бап). Келісуші

тараптың біреуі қарсы тараппен арада жүйелі іскерлік байланыстың болғанын

және осы жайттың I тармақта айқындалған ұстанымды қолданғандағы нәтижеге

қайшы келетінін көрсетсе, аталған ұстаным қолданылмайды.

Осы мәселеге қатысты негізгі прецедент – Tekdata Intercommunications v.

Ampenol Ltd ісі (2009). Істі қараған лорд-судья Дайсон (Dyson LJ) былай деген:

134

«Келісімшарт жасасу ережелері бұрыннан бері анық, олар оферта мен акцепт

ұғымдарына негізделген. Олай болса, осы ережелерді басшылыққа алсақ, менің

ойымша, проформалар қақтығысы туындаған жағдайларда әдеттегі оферта

мен акцепт талдауын қолдану қажет. Бұл – тиімді коммерциялық қарым-қа-

тынас орнатуға қажетті айқындықты қамтамасыз етудің бірден-бір пайдалы

құралы…»

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–46; K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 3.14.

29-БАП

БІРЖАҚТЫ КЕЛІСІМШАРТТАР

Келісімшартта оферта адресатына қандай да бір міндеттеме жүктелмей, офе-

ренттің шартты (пассивті) міндеттемесі ғана қарастырылған жағдайда акцепт

жасалғанын айқын білдірудің қажеті жоқ, оның орнына оферент оферта адре-

сатының офертаға жауап ретінде тиісті талапты орындауына (completion) бай-

ланысты міндеттемесіне адал болуға тиіс. Оферент мәмілені тиісті талап орын-

далғаннан бұрын жарамсыз деп тануды көздесе, сот жағдайдың мән-жайын

ескере келе, белгіленген талап орындалғанға дейін оферта адресатының құ-

қықтарын қорғау немесе белгіленген талаптарды орындаудың мәні жоғалған-

да құқықтық қорғау амалдарын қолдану туралы ұйғарым шығаруы мүмкін.

134

[2009] EWCA Civ 1209; [2010] 1 Lloyd’s Rep 357, at [25]; судья Коулсон (Coulson J) мына іс

бойынша аталған шешімді басшылыққа алған: Trebor Bassett Holdings Limited v. ADT Fire and

Security plc [2011] EWHC 1936 (TCC), at [157]; судья Коулсон шығарған шешімнің қысқаша

мазмұнын қараңыз, сонда, [155] және [156], бұл – оның Tekdata ісі (Tekdata case) бойынша

шығарған шешімі.

ТҮСІНДІРМЕ

Біржақты келісімшарттарда (16-бапты, ондағы түсіндірмені қараңыз) әдет-

те сыйақы беру туралы ұсыныс кездеседі: «Жоғалған көлігімді тапқан адамға

1 000 фунт стерлинг беремін». Мәселе «Біржақты келісімшарт қашан акцептеле-

ді?» деген сұраққа келіп саяды.

135

Келісімшарттың осындай түрлері бірқатар сот

шешімдерінде талданған, атап айтқанда, мына сот істерін қараңыз (рет-ретімен):

Carlill v. Carbolic Smoke Ball Co ісі (1892),

136

(16-бап); Errington v. Errington &

Woods ісі (1952),

137

Luxor (Eastbourne) Ltd v. Cooper ісі (1941),

138

Daulia v. Four

Millbank Nominees ісі (1978),

139

Soulsbury v. Soulsbury ісі (2007)

140

және Attrill v.

Dresdner Kleinwort Ltd ісі (2013)

141

(біржақты келісімшарттарды талдауға қатыс-

ты тағы бір мысал: New Zealand Shipping Co. Ltd v. AM Satterthwaite & Co. Ltd

(‘The Eurymedon’) ісі (1975), төменде берілген мәтінді қараңыз.

142

Осы орайда анық екі тұжырым жасай аламыз, алайда үшінші мәселе даулы

(оферент залалды өтеу жауапкершілігіне тартылмай, офертаны қайтарып ала ал-

майтын сәт):

(a) Тиісті шарттарды орындау арқылы акцепт жасау: біржақты келісімшарт

әдетте тиісті талаптарды толық орындау (мысалы, оферта адресатының

сыйақыға қажетті ақпаратты беруі) арқылы акцептеледі.

(b) Акцепт жасалғанын анық білдіру қажеттігі жоқ жағдай: оферта адреса-

тының (адресаттарының): «Иә, ұсынысыңызды қабыл алдық; мысығыңызды

тауып беру үшін бар күшімізді саламыз», – деп алдын ала мәлімдеме жасауы-

ның қажеті жоқ. Себебі оферент ресми түрде осылай акцепт жасау талабы-

нан бас тартқан болып саналады. Attrill v. Dresdner Kleinwort Ltd ісін (2013)

қараған

143

Апелляциялық сот шешіміне сай, инвестициялық банктің өз жұ-

мысшыларына кепілді түрде кемінде 400 миллион еуро көлемінде (ұйғарым-

ға сай бөлінетін) сыйақы қорын құратыны жөніндегі хабарландыруы акцепт

жасалғанын анық білдіруді талап етпейтін оферта болып саналады. Өйткені:

(1) жоспарланған сыйақы беру жүйесі оферта адресаттарының пайдасына

сай, әрі оларға ауыртпалық түсіруді көздемеген, сондай-ақ (2) сыйақы беру

жүйесін оған келісіп, акцепт жасағандарға ғана қолдану ақылға қонымсыз

шешім болатын еді.

мәселе. Жалпы алғанда, «оферта адресаты тиісті шарттарды

144

орындай бас-

таған сәтте оферент офертасын заңды түрде қайтарып ала алмайды» деген

135

Harvela v. Royal Trust Bank of Canada [1986] AC 207, HL.

136

[1893] 1 QB 256, CA.

137

[1952] 1 KB 290, CA.

138

[1941] AC 108, HL.

139

[1978] Ch 231, 239, CA.

140

[2007] EWCA Civ 969; [2008] Fam 1, at [49], [50].

141

[2013] EWCA Civ 394; [2013] 3 All ER 807, at [98] and [99].

142

[1975] AC 154, PC; сол сияқты: Shadwell v. Shadwell (1860) 9 CB (NS) 159.

143

[2013] EWCA Civ 394; [2013] 3 All ER 807, at [98].

144

Атап айтқанда, мына істе: Errington case [1952] 1 KB 290, 295, CA, per Denning LJ.

III БӨЛІМ

тұжырым бар. Әлдеқайда ұтымды ұстанымға сай: (1) оферент басты міндет-

темесін (әдетте ақша төлеу) оферта адресаты (келісімшартқа сай акцепт жа-

сап) тиісті талапты орындаған кезде ғана іске асырады;

(2) дегенмен оферта адресаты шартты орындай бастаған жағдайда, кейде жана-

ма (акцессорлық) міндеттер туындауы мүмкін (бірақ барлық жағдайда емес;

бұл оференттің өз офертасын қайтарып алуы әділетті саналмаған кезде ғана

орынды болар еді; оған бірқатар факторлар әсер етеді). Luxor (Eastbourne)

Ltd v. Cooper ісін (1941) қараған Лордтар палатасының шешімінен жоғарыда

аталған құқықтық қорғау құралдары барлық оферта адресаттарына қатыс-

ты қолданылмайтынын аңғаруға болады.

145

Лордтар палатасының шешіміне

сай, жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттің (оның сатып алуға және тиіс-

ті талаптарды орындауға дайындығын білдірген ықтимал сатып алушыны

тауып, принципалмен/мүлік иесімен таныстырғанына қарамастан) өзіне ке-

лісілген комиссия төлеу (немесе келтірілген залалды өтеу) туралы талабы

қанағаттандырылмады. Сондықтан істің мән-жайын ескерсек, аталған прин-

ципал/мүлік иесі өзінің бастапқы ойын өзгертуге құқылы. Мұндай жағдайда

ол агентке комиссия төлеу жауапкершілігіне тартылмайды. Принципал/мүлік

иесі агент тауып берген сатып алушымен міндетті заңдық күші бар келісім-

шарт жасасуға шешім қабылдаған соң агентке тиісті комиссия төлемесе, жағ-

дай басқаша өрбитін еді.

146

Осы орайда мына бір маңызды іске назар аударыңыз: New Zealand Shipping v.

Satterthwaite ісі (1974); осы тақырыпқа қатысты 86-бапты қараңыз.

147

Бұл – бір-

жақты келісімшарт мәселесі қаралған істің бір мысалы. A – тауар иесі, тауарды

B тарабы тасымалдайды. A тарабы тауарды В тарабының кемесінен түсіріп ала-

тын жүк тиеушілерге (X) анық оферта жасаған болып саналады. А тарабы үшін-

ші тараптарға жүк тасымалдау келісімшартын белсенді түрде орындауға қатысса

(шартты орындау тізбегі бойынша, тауар тасымалданатын кемеден жүкті түсіру),

жауапкершілікті шектеу немесе одан босату ережесі бойынша (біржақты келі-

сімшартқа сай) қорғау көрсетіледі деп оферта жасаған. Осы мезетте қатысушы

үшінші тарап, яғни Х тарабы (офертадан хабардар болса) үшінші тарап мәрте-

бесінен айырылып, оферент ұсынған біржақты келісімшартқа келісуші тарапқа

айналады. Демек, Х тарабы жауапкершілікті шектеу немесе одан босату ережесі

бойынша қорғауға ие.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 3.42 to 3.44; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–37.

145

[1941] AC 108, HL.

146

Осыған байланысты сот шешімдері: Alpha Trading Ltd v. Dunnshaw-Patten Ltd [1981] QB 290,

306, CA; County Homesearch Co (Thames & Chilterns) Ltd v. Cowham [2008] EWCA Civ 26; [2008]

1 WLR 909, at [11] .

147

New Zealand Shipping v. Satterthwaite (‘The Eurymedon’) [1975] AC 154, PC.

30-БАП

ТҰТЫНУШЫЛАРҒА ОЙЛАНУҒА БЕРІЛЕТІН УАҚЫТ

Сатушы мен тұтынушы арасында қашықтықтан және сырттай жасалған ке-

лісімшарттардан (кейбір тауар мен қызмет түрлерін жеткізу туралы келісім-

шарттар) тұтынушы он төрт күн ішінде бас тарта алады.

ТҮСІНДІРМЕ

Оқырманның мына дереккөздермен танысқаны жөн: Consumer Contracts

(Information, Cancellation and Additional Charges) Regulations 2013,

148

Part 3 (мына

істі қараңыз: Wei v. Cambridge Power and Light Ltd (2010),

149

онда судья мына іс

бойынша шешімді ескерткен: Martin v. EDP Editores (2010),

150

аталған ереженің

бұрынғы нұсқасын қолданған); Robertson v. Swift,

151

онда Тұтынушының үйін-

де немесе жұмыс орнында т.б. жасалған келісімшарттардың күшін жою тура-

лы 2008 жылғы ереже қолданған (Cancellation of Contracts made in a Consumer’s

Home or Place of Work, etc Regulations 2008).

152

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 5–33.

IV БӨЛІМ

АЙҚЫНДЫҚ ЖӘНЕ РЕСМИЛІК ТАЛАБЫ

31-БАП

АЙҚЫНДЫҚ

I. Келісімшарт (және оның жекелеген ережелері) практикалық және ком-

мерциялық айқындық талаптарына сәйкес болуға тиіс. Ережелердің

айқын болмауы салдарынан: келісімшарт толықтай жарамсыз; ішінара

жарамсыз болып танылуы мүмкін; немесе сот (арнайы юрисдикция

соты) келісімшартты заттай орындату сияқты құқықтық қорғау ама-

лын қолданудан бас тартуы мүмкін. Дегенмен, әдетте тараптар арасында

жасалған келісімде олардың маңызды мәселелер, мысалы, келісімшарт-

тың мәні бойынша уағдаластыққа келгені айқын көрсетілсе – жеткілікті.

148

SI 2013/3134.

149

Сот шешімдерінің жинақтарында жоқ, істі қараған – мәртебелі судья Молони (HHJ Moloney).

150

[2010] 2 CMLR 27 (2009 жылғы 17 желтоқсан, Еуропалық сот (ECJ).

151

[2014] UKSC 50; [2014] 1 WLR 3438.

152

SI 2008/1816.

IV БӨЛІМ

II. Тараптар бос қалдырып кеткен жерлерді (мысалы, баға белгілеуде)

қандай да бір үшінші тарап толтыра алады делінген жағдайда, мұндай

шартқа түсіндірме беру мақсатында қалыптасқан коммерциялық жағ-

дай ескеріліп, келісуші тараптардың қарым-қатынасына өзге (үшінші)

тараптың араласып, шешім шығаруы қажет не қажет еместігі айқында-

лады. Келісімшарт мәніне тікелей қатысты мәселелерде сот басқа ұйға-

рымдардың орнына өзінің объективті ұйғарымын қолдана алмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Айқындық және толық еместік. Автордың осы тақырыпта жазған

еңбегінде көрсетілгендей, сот нақтылауды қажет ететін мәселелерді келісімге қол

жеткізу мақсатын көздей отырып қарастырады. Мұндай ұстаным әсіресе бол-

жалды келісімде (немесе тараптардың мәмілесінде)

153

көзделген іс-шаралардың

елеулі бөлігі атқарылған кезде қолданылады. Алайда сот келісуші тараптардың

келісімшарт ережелеріне немесе қандай да бір нақты ережеге қатысты келіссөз-

дер жүргізу құқығына ие екені туралы анық ескертпесінің күшін жоя алмайды.

Осылайша «келісімшарт еркіндігі» қағидасы (1-бап) соттың тараптарға «келісім-

шарт жасалды» деген ұйғарымды мәжбүрлеп таңуына жол бермейді. Дегенмен

тауар жеткізілсе немесе қызмет түрлері көрсетілсе, онда реституциялық құқық

қорғау амалдары қолданылуы мүмкін (8, 196-баптар).

Толық еместік. May & Butcher v. R ісі (1927) бойынша

154

қабылданған ше-

шімге сай, белгілі бір затты сату жөніндегі келісім сату бағасы кейін келісілеті-

ні жайындағы уағдаластық қана болғандықтан, міндетті заңдық күші бар сатып

алу-сату туралы келісімшарт жасалғанын білдірмейді. Өйткені тиісті талаптар

орындалмаған.

Алайда бұл іс Foley v. Classique Coaches ісі (1934) бойынша

155

шешім шы-

ғарылғанда прецедент ретінде қолданылмады: Фоули ісіне қатысушы тараптар

өзара мәмілені жүзеге асырып үлгерген, ал олардың іскерлік байланыстары ой-

дағыдай жүрген.

Жеткілікті айқындық (sucient certainty). Hillas & Co v. Arcos Ltd ісін (1932)

қараған Лордтар палатасы «қайта жасалған» келісімшарттың болғанын раста-

ды.

156

1930 жылы ойдағыдай жеткізілген ағаш материалдарының спецификация-

сында 1931 жылы қайта жасалатын мәмілеге қатысты коммерциялық нұсқаулар

жеткілікті түрде айқындалған еді.

Апелляциялық соттың Durham Tees Valley Airport Ltd v. bmibaby Ltd ісі (2010)

157

бойынша шығарған шешіміне сай, келісуші тараптардың бір-біріне қатысты

аса батыл міндеттеме алғанына қарамастан, жауапкердің талап-арыз беруші

153

Қараңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 4-тарау.

154

[1934] 2 KB 17 n, HL (шешім 1927 жылы шықты, алайда сот шешімдерінің жинағында

1934 жылы ғана жарияланған).

155

[1934] 2 KB 1.

156

(1932) 147 LT 503; [1932] All ER 494, HL; лорд Танкертонның (Lord Thankerton) объективті кри-

терийді (objective yardstick) негізге алғанына Үлкен соттың вице-канцлері сэр Эндрю Морритт

(Sir Andrew Morritt V-C) мына істе сілтеме жасаған: Baird Textile Holdings Ltd v. Marks and

Spencer plc [2001] EWCA Civ 274; [2002] 1 All ER (Comm) 737, at [26] to [30].

157

[2010] EWCA Civ 485; [2011] 1 All ER (Comm) 731; [2011] 1 Lloyd's Rep 68.

тараптың әуежайында «екі әуе кемесін ұстап», он жыл мерзім ішінде арзан әуе

қатынасы қызметін көрсету туралы келісімі айқын болмауы салдарынан басынан

жарамсыз деп танылмады.

Апелляциялық соттың Jet2.com Ltd v. Blackpool Airport Ltd ісі (2012) бойын-

ша

158

шығарған шешіміне сәйкес, бұл әуежай (BAL) ұшу ақысы арзан әуе компа-

ниясының (Jet2) BAL әуежайында екіжақты келісімшарт бойынша қызмет етуіне

қажетті жағдай жасауға барынша күш жұмсауға міндетті болған. Жасалған ке-

лісімшарт талаптарына сәйкес, BAL әуежайы Jet2 компаниясының әуе кемеле-

рі қозғалысына (осы шет аймақтағы әуежайдың) қалыпты жұмыс уақытына сай

шектеу қоя алмады.

Attrill v. Dresdner Kleinwort Ltd ісін (2013)

159

қараған Апелляциялық сот ше-

шіміне сәйкес, аталған инвестициялық банктің 2009 жылдың қаңтар айында

трейдерлер үшін кемінде 400 миллион еуро көлемінде сыйақы қоры құрылатыны

және сыйақының жекелеген қызметкерлерге белгілі бір ұйғарымға сай берілетіні

жөніндегі 2008 жылдың жаз соңында жасаған мәлімдемесін айқын емес деуге

негіз жоқ.

Didymi Corporation v. Atlantic Lines and Navigation Co Inc ісін (1988) қараған

Апелляциялық сот, қолданылған критерий біршама түсініксіз болғанына қара-

мастан, жалдау ақысының өзгеруі туралы ереженің дұрыстығын растады.

160

Іске

қатысушы тараптар кеме фрахты (кемені жалға алу) туралы келісімшарт жасас-

қан. Бастапқы жалдау ақысы келісілген еді. Алайда келісімшартта белгіленген

соманың кеме жылдамдығы мен өнімділігіне сәйкес көбеюі не азаюы мүмкін еке-

ні көрсетілген болатын. Құжатта «тараптар «әділдік» қағидасын ескеріп, жалдау

ақысына өзара келісіммен түзетулер енгізуі қажет» деген талап жазылған. Кеме

иелері жалдау ақысын көтеруді талап еткен. Жалға алушы тарап ақының өзгеруі

жөніндегі ереженің жарамсыз екенін алға тартты. Апелляциялық сот біршама оп-

тимистік ұстанымды басшылыққа алып, «әділдік» сөзі дауға себеп болған жал-

дау ақысы мәселесін объективті түрде бағалауға мүмкіндік беретін анық крите-

рий бола алады» деп ұйғарды.

Malcolm v. Chancellor, Masters and Scholars of the University of Oxford ісі

(1994) бойынша

161

шығарылған шешімге сай, тараптар ғылыми зерттеу нәтиже-

лерін жариялау туралы келісім талаптарын кейін жазбаша түрде бірге айқын-

дауға уағдаласқанына, сондай-ақ сол жағдайда ғылыми еңбекті басып шығару

жөніндегі түпкілікті шешімді әдетте аталған университеттің баспа істері жөнін-

дегі аға кеңесшілері (олар «делегаттар» деп аталады, The Delegates) қабылдай-

тыны анық болғанына қарамастан, телефонмен сөйлескен кезде зерттеу нәти-

желері жарияланатыны туралы айқын міндеттеме алудың өзі жеткілікті болған.

158

[2012] EWCA Civ 417; [2012] 2 All ER (Comm) 1053; [2012] 1 CLC 605; Апелляциялық сот

судьялары Мур-Бик және Лонгмор (Moore-Bick and Longmore LJJ) (лорд-судья Льюисон

(Lewison LJ) ерекше пікірде қалды).

159

[2013] EWCA Civ 394; [2013] 3 All ER 807.

160

[1988] 2 Lloyd’s Rep 108, CA (қараңыз: Reynolds (1988) 104 LQR 353), сот істері: Sudbrook

Trading Estate Ltd v. Eggleton [1983] 1 AC 444, HL; Brown v. Gould [1972] Ch 53, судья Меггари

(Megarry J) (келісімшарттың екеуі де айқын); сондай-ақ мына істер: Courtney v. Tolaini [1975]

1 WLR 297, CA және Mallozzi v. Carapelli SpA [1976] 1 Lloyd’s Rep 407, CA (келісімшарттың

екеуі де айқын емес).

161

[1994] EMLR 17, CA.

IV БӨЛІМ

Соттың талап-арыз беруші шағымын қанағаттандырып, осындай шешім шығар-

ғаны таңғаларлық жайт еді. Бұл іс – сот кітап басып шығару жөнінде ауызша

жасалатын келісімдерге қатысты мәселелердің шешілмей келе жатқан түйткілді

тұстары бойынша батыл ұйғарым шығарған айрықша мысал.

Толық айқын болмау (insucient uncertainty). Апелляциялық соттың Sulamerica

Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa Engenharia SA ісі (2012) бойынша

162

шығар-

ған ұйғарымына сәйкес, медиация туралы келісім мына шарттар сақталғанда

ғана ағылшын құқығына сай заңдық күшке ие: (1) медиация туралы ескертпенің

соңғы редакциясы қабылдануына байланысты осы ескертпе талаптары жөнінде

қосымша келіссөздер жүргізудің қажеті болмауға тиіс; (2) аталған ескертпеде ме-

диация қызметін көрсететін тарап айқын немесе оның қалай тағайындалатыны

көрсетілуге тиіс; және (3) медиация қызметін көрсететін тараптың ережелеріне

сай немесе келісуші тараптар өзара уағдаласып айқындаған медиация процесі

бекітілуі керек. Медиация туралы ескертпеде бұрыннан қолданылып келе жат-

қан, ресми үлгілік медиация ережелері негізге алынатыны көрсетілген жағдайда

айқындық проблемасы туындамайды.

163

Raes v. Wichelhaus ісі (1864):

164

«мақта жүгін сатып алу туралы мәміле ба-

сынан жарамсыз (void ab initio) болған» деген болжам жасалды (апелляциядан

кейін бұл іс алқабилер соты қарауына берілді). Себебі бір порттан шығып, атауы

бірдей кемелермен Ливерпульге жеткізілген бірдей жүктерді ажыратудың объек-

тивті амалдары болмаған көрінеді.

Scammell v. Ouston ісі (1941):

165

Жалпылама жобасы ғана жасалған сатып алу

құқығы бар келісім (жүк көлігі жөнінде) айқын болмағандықтан, Лордтар пала-

тасы оны басынан-ақ жарамсыз деп таныды. Айқын мәміле жасалғаны жөнін-

де сенімді ұйғарым шығару мүмкін емес еді. Тараптардың нақты келісімшартқа

емес, оған жол ашатын алғашқы уағдаластыққа ғана қол жеткізгені анықталды.

Barbudev ісін (2012) қараған лорд-судья Айкенс (Aikens LJ)

166

Walford v. Miles

ісінің «тараптардың келісім жасасу туралы уағдаластығының (an agreement to

agree) адал не ақылға қонымды жолмен келіссөз жүргізуді көздейтін келісім деп

көрсетілгеніне қарамастан, міндетті заңдық күші болмайды» деген тұжырымға

қатысты міндетті сот прецеденті екенін растаған. Талап қою күші бар «шектеу

қоюшы келісімге» қол қойған тараптар (немесе кемінде бір ғана келісуші тарап)

үшінші тараптармен бәсекелік келіссөздер жүргізбеуге міндетті. Бұл талаптың

162

[2012] EWCA Civ 638; [2013] 1 WLR 102; сыни пікір білдірген: N Andrews, ‘Mediation

Agreements: Time for a More Creative Approach by the English Courts’ (2013) 18 Revue de droit

uniforme 6–16 (басқа атауы: Uniform Law Review).

163

Cable & Wireless v. IBM United Kingdom Ltd [2002] EWHC 2059 (Comm); [2002] 2 All ER (Comm)

1041; [2002] CLC 1319; [2003] BLR 89, at [21] per Colman J.

164

(1864) 2 H & C 906; G Gilmore, The Death of Contract (Columbus, Ohio, 1974), 35 ; AWB Simpson,

Leading Cases in the Common Law (Oxford, 1995), 135 ; C MacMillan, Mistakes in Contract Law

(Oxford, 2010), 186 ; G Spark, Vitiation of Contracts (Cambridge, 2013), chapter 7; 1864 жылғы

осы шешімге қатысты, қараңыз: ‘The Great Peace’ [2003] QB 679, CA, at [28] and [29].

165

[1941] AC 251, HL.

166

[2012] EWCA Civ 548; [2012] 2 All ER (Comm) 963, at [46]; сондай-ақ, қараңыз: Shaker v.

Vistajet [2012] EWHC 1329 (Comm); [2012] 2 All ER (Comm) 1010; [2012] 2 Lloyd’s Rep 93,

Teare J (кепілақыны төлеп өтейтін тарап келіссөзді адал жүргізген; кепілақыны өтеу алдын-

дағы болжалды талап айқын болмағандықтан, жарамсыз; сондықтан кепілақыны сол талапты

орындамай-ақ өтеуге болады; [8] to [18]).

жарамды болуы үшін келісімшартта нақты/кесімді мерзім көрсетілуі керек, оны,

мысалы, «ақылға қонымды мерзім» немесе «қажет болғанша» деген жалпылама

сөздермен сипаттауға болмайды.

167

Emirates Trading Agency LLC v. Prime Mineral Exports Private Ltd ісін (2014)

168

қараған судья Тир (Teare J) Walford v. Miles ісі (1992) бойынша қабылданған ше-

шімнің дауды реттеу туралы ескертпеге қатысты қолданылмайтынын атап өткен.

Тараптар арасында жасалған келісімшартта мерзімі төрт аптадан аспайтын ке-

ліссөздер жүргізу туралы ереже болған (бұған қоса, «шектеу қоюшы келісімдер-

дің де мерзімі кесімді болуы керек» деген талап қойылады, алдыңғы параграфты

қараңыз). Судья Тир Emirates ісіне қатысты аталған ережеге сай, істі арбитражға

беру алдындағы міндетті алғышарт ретінде тараптардан «достық қарым-қаты-

наста» келіссөз жүргізуді талап етті. Ол «істі арбитражда қарамас бұрын келіс-

сөздер жүргізу туралы ереже талаптарын орындау керек» деген шешім шығарды;

бұл ереже бойынша, келісуші тараптарға «дауды реттеу мақсатында істі әділ

әрі адал түрде талқыға салу» міндеті жүктеледі.

169

II тұжырым. Үшінші тараптың араласуы. Бағаны бағалаушылар алқасы бел-

гілейтін жағдайларда, қандай да бір тарап оларды тағайындауға қатысудан

бас тартса, Тауарды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның (Sale of Goods

Act 1979) 9(2) бөліміне сай, өз міндеттемелерін орындамаған тарап келтірілген

залалды өтеуге тиіс.

170

Ортақ құқық қағидаларына сәйкес, Sudbrook Trading Estate

Ltd v. Eggleton ісі (1983) бойынша шығарылған шешімде «сот қажетті қорғау ме-

ханизмдерінің қолданылуын қамтамасыз ете алады» делінген. Ол үшін: (1) сот-

тың осындай ұйғарым шығаруына мүмкіндік беретін объективті критерийі болу-

ға тиіс; (2) келісуші тараптар өздерінің болашақ ынтымақтастығын айқындайтын

шешімді қандай да бір үшінші тарап қабылдауға тиіс деп шарттаспауы керек.

Sudbrook ісі: жылжымайтын мүлікті жалға алған тараппен арада жасалған келі-

сімшартта «жалға алушы мүлікті жалға берушіден кейін сатып ала алады, ал сату

бағасын қос тарап тағайындаған бағалаушылар белгілейді» делінген. Жалға алу-

шылар мүлікті сатып алу мүмкіндігін іске асыруға әрекеттенді, алайда жалға бе-

руші тарап бағалаушыны тағайындаудан бас тартты. Лорд Фрейзер (Lord Fraser)

былай деді:

171

«…[Осы істегідей], тараптар белгілеген механизмде аты-жөні немесе жеке

басы анықталмаған бағалаушылар мен делдалдардың қатысуы қарастырылған

167

Pitt v. PHH Asset Management Ltd [1994] 1 WLR 327, CA, мұнда мына істе атап өтілген кесімді

мерзімге жасалатын шектеу қоюшы келісімдер ( xed-term lock-out agreements) туралы құқық-

тық ереже қолданылған: Walford v. Miles [1992] 2 AC 128, 139–140, HL; N Andrews, Contract

Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 2.10.

168

[2014] EWHC 2104 (Comm), at [64].

169

ibid.

170

Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның (Sale of Goods Act 1979) 9(2) бөліміне

сәйкес, келтірілген залалды өтеу сияқты құқықтық қорғау амалы қолданылады; мына істі са-

лыстырып қараңыз: Sudbrook Trading Estate v. Eggleton [1983] 1 AC 444, HL (сатылатын жер

құнын анықтау үшін әр тарап бағалаушылар тағайындауға тиіс деген келісімді бұзған тарап;

жерді әділ бағамен жалға беру келісімін мәжбүрлі түрде заттай орындату).

171

[1983] 1 AC 444, 483–4, HL (көпшілік қабылдаған шешім, лорд Рассел Киллоуэн (Lord Russell

of Killowen) ерекше пікірде қалды).

IV БӨЛІМ

жағдайда, менің пайымдауымша, мұндай талапты маңызды деп тануға бол-

майды. Талап жарамсыз болса, онда сот тараптар жасасқан келісімді іске

асыру үшін тиісті бағаны белгілеу мақсатында басқа механизмнің қолданылуы

туралы шешім шығара алады».

Дегенмен мұндағы басты мәселе келісуші тараптардың «үшінші тарап шығар-

ған шешім жасалған мәміленің қалай іске асатынын айқындайды» деп шарттасқа-

нына-шарттаспағанына байланысты болды. Демек, мұндай жағдайда сот іске ара-

ласып, тараптардың өздері нақтылай алмаған мәселені айқындап бере алмайды.

Мысалы, Gillatt v. Sky Television Ltd ісін (2000) қараған Апелляциялық сот «жеке-

меншік компания акцияларының «ашық нарықтық құнын» дипломы бар тәуел-

сіз есепші (independent chartered accountant) анықтайды» деген талапқа қатысты

ұйғарым шығарған.

172

Сот бұл талапты «маңызды механизм» деп таныды. Бұған

қоса, ешбір тарап дипломы бар тәуелсіз есепші тағайындауға қажетті қадам жа-

самаған, сондықтан белгіленген механизм талап-арыз берушінің еркінен тыс се-

бептермен «істен шықты» деуге негіз жоқ.

173

Қалай болғанда да, сот «акциялар

құнын белгілеу тәртібін анықтауға қажетті объективті критерий жоқ» деген ұйға-

рым шығарды. Жекеменшік компания акцияларының құнын түрлі әдістер: актив-

тердің құнын, табысты, дисконтталған ақша ағынын немесе осы аталғандардың

жиынтығын есепке алу көмегімен анықтауға болады.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), chapter 4; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–13 to 3–17; K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 8.12 to 8.15; G McMeel, The

Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), chapter 14.

32-БАП

ЖАЗБАША КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАСУДЫ ҚАЖЕТ ЕТЕТІН

АЙРЫҚША ЖАҒДАЙЛАР

I. Келісімшарттардың көбі жазбаша жасалмаса да жарамды. Мына төмен-

дегі мәмілелер міндетті түрде жазбаша түрде жасалуға тиіс:

(a) жерге қатысты кейбір мәмілелер (Меншік құқығы туралы (түр-

лі ережелер) 1989 жылғы заңның (Law of Property (Miscellaneous

Provisions) Act 1989) 2-бөліміне сай);

172

[2000] 1 All ER (Comm) 461, CA.

173

Мына істе қолданылған: Inniteland Ltd v. Artisan Contracting Ltd [2005] EWCA Civ 758;

[2006] 1 BCLC 632, at [58]; сондай-ақ судья Айкенс (Aikens J) мына істе қолданған: Harper v.

Interchange Group Ltd [2007] EWHC 1834 (Comm), at [132].

(b) қарыз бойынша кепілдіктер (guarantees of debts);

шік құқығын табыстау актілері (bills of sale);

(d) кейбір кредиттік келісімдер;

(e) Арбитраж туралы 1996 жылғы заң (Arbitration Act 1996) талапта-

рына сай (99-бап) жасалған арбитраж туралы келісімдер (Англия

және Уэльсте, сондай-ақ Солтүстік Ирландияда);

(f) теңіз сақтандыруы (marine insurance) туралы келісімшарт;

(g) түрлі тұтынушы келісімдері (тұтынушыларға қатысты қашық-

тықтан немесе үйде жасалған келісімшарттар, жөнелтілім жолдау

туралы келісімшарттар, таймшер және демалысқа арналған үй-

жай туралы келісімдер, жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттер-

ге қатысты мәмілелер, талап-арыздарды қарастыру тәртібі);

(h) юрисдикция туралы ескертпелер (99-бап).

II. Ресмишарттарменкепілдіктергебіржақтытәртіппенөзгерістеренгі-

зу. Басқа тараптың рұқсатынсыз елеулі өзгерістер енгізілген ресми шарт

(deed) (33-бап) немесе кепілдік (кепілгерлік шарты, surety agreement)

(94-бап) жарамсыз болып саналады.

III. Жасалғанкелісімніңресмиталаптары. Тараптар жасасқан келісімшарт-

та «одан кейін жасалатын келісімшарт жазбаша түрде ресімделуге тиіс

(және оған келісуші тараптар немесе олардың сенімді (өкілеттік беріл-

ген) өкілдері қол қоюы керек)» деген талап болуы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Жазбаша келісімшарт жасасуды қажет ететін айрықша жағдай-

лар. Hadley v. Kemp ісі (1999) (Spandau Ballet ісі): тараптар арасындағы оқиға

біршама уақыт бұрын орын алған және олардың бір-біріне қатысты ауызша мін-

деттеме алғанын нақты растау мүмкін болмады, сондықтан сотқа ауызша келі-

сімшарт жасалған-жасалмағанын анықтау қиынға түсті.

174

Кепілгердің өз агентіне ұшы жіңішке, сиямен жазатын автоматтандырылған

қол қою машинасы көмегімен қол қоюға рұқсат берген жағдайда аталған қолдың

жарамды болуы мүмкін деген мәселеге қатысты: Gordon Ramsay ісі

175

бойынша

судья Морган (Morgan J) шығарған шешімнің 7-параграфында қаралған істегі қар-

сы тарап дәйектерінің дұрыстығы мойындалғанына назар аударыңыз; қараңыз:

33-бап (ресми шарттар). Бұл істе «қол қоюшы» тарап, шынымен, ресми шарт жа-

сасуға рұқсат беруді көздеген: 33-бапты қараңыз.

174

[1999] EMLR 589, 610–623, per Park J (the Spandau Ballet case).

175

[2015] EWHC 65 (Ch).

IV БӨЛІМ

I(c) тұжырымы бойынша, кепілхаттар: Кепілхаттар туралы 1878 жылғы заң

(Bills of Sale Act 1878), Online Catering Ltd v. Acton ісі (2010).

176

I(e) және (h) тұжырымдары. Юрисдикция және арбитраж туралы ескертпелер:

99-бапты, оған берілген түсіндірмені қараңыз.

II тұжырым. Ресми шарттар мен кепілдіктерге біржақты тәртіппен өзгеріс-

тер енгізу. Habibsons Bank Ltd v. Standard Chartered Bank (Hong Kong) Ltd ісін

(2010)

177

қараған Апелляциялық сот жазбаша келісімшартқа біржақты түрде елеу-

лі өзгерістер енгізілсе, онда бұған қатысы жоқ үшінші тарапқа залал келетініне

қарамастан, аталған құжат жарамсыз болып қалатынын

178

және оны келісімшарт

бойынша талап-арыз беруге немесе сотта өз ұстанымын қорғау үшін қолдануға

болмайтынын атап өткен. Кепілдік туралы келісімшарттарды бөлек қарастыру

жөнінде, қараңыз: 82-бап; ал кепілдіктерге жалпы шолу 94-бапта жасалған.

III тұжырым. Жасалған келісімнің ресми талаптары. Тараптар жасасқан келісім-

шартта «одан кейін жасалатын келісімшарт жазбаша түрде ресімделуге тиіс» де-

ген талап болуы мүмкін. Мысалы, Brown v. Rice ісінде (2007) атап өтілгендей,

179

медиация туралы келісімдерде әдетте «міндетті сипаттағы мәмілелер жазбаша

жасалып, оларға келісуші тараптар не олардың өкілеттік берілген өкілдері қол

қоюға тиіс» деген талап болады. Сонымен қатар осындай ресми талап туралы ес-

кертпеде медиация жөніндегі кездесу(лер) аяқталған кезде жасалатын, дегенмен

осы басқосудан кейін белгіленген мерзім ішінде қабылдауға ашық деп жариялан-

ған офертаны акцептілеу тәртібі айқындалады. Алайда мұндай ресми келісім жа-

рамсыз деп танылуы немесе өзгертілуі мүмкін. Келісуші тараптар кейін жасалған

келісімде объективті себептерге байланысты аталған талаптан бірлесе бас тар-

туы да ықтимал (салыстырыңыз: 9-бапта осы сияқты «келісімшарт жасалғанда

күшіне енеді» деген талаптан бас тарту мүмкіндігі қарастырылған).

ӘДЕБИЕТ

Шарт жасасу, жалпы шолу: J Cartwright, Formation and Variation of Contracts

(London, 2014), Part II.

176

[2010] EWCA Civ 58; [2011] QB 204 (1878 жылғы заң ережелері компанияларға емес, жеке тұл-

ғаларға ғана қолданылады).

177

Habibsons Bank Ltd v. Standard Chartered Bank (Hong Kong) Ltd [2010] EWCA Civ 1335; [2011]

QB 943, at [34], per Moore-Bick LJ.

178

Сонда, [30]: «Suell v. Bank of England (1882) 9 QBD 555: бұл істе: «Англия банкі (Bank of

England) басып шығарған банкноттың сериялық нөмірін өзгерту оны иеленген тараптың

банктен келтірілген залалды өтеуді талап етуге жеткілікті негіз бола ала ма?» – деген сұрақ

қойылды. Сот «аталған жайт жеткілікті негіз бола алмайды» деп шешті. Лорд-судья Брет-

тің (Brett LJ) пайымдауынша (568-бетті қараңыз), Пигот ісінде (Pigot’s Case (1614) 11 Co

Rep 26b) қолданылған ереже барлық жазбаша құжат түрлеріне қатысты; ережені былай да

түсіндіруге болады: құжатқа оны заңды түрде иеленген тарап қасақана айтарлықтай өзге-

рістер енгізсе, бұл құжат қандай да бір тұлғаның оған қарсы талап-арыз беру үшін немесе

оны сотта өз ұстанымын ақтау мақсатында (оның құжат ретіндегі міндеттеуші сипаты-

на байланысты) қолдану үшін жарамсыз болып қалады».

179

[2007] EWHC 625 (Ch), Stuart Isaacs QC.

Law of Property (Miscellaneous Provisions) Act 1989, section 2: J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 5–05 .

Кепілдіктер: G Andrews and R Millett, Law of Guarantees (6th edn, London, 2011),

chapter 3; JC Phillips, The Modern Contract of Guarantee (2nd edn, English edn,

London, 2010), chapter 3; J Cartwright, Formation and Variation of Contracts

(London, 2014), 6–07 .

Чектер және аударым вексельдері: J Cartwright, Formation and Variation of

Contracts (London, 2014), 5–36.

Кейбір кредиттік келісімдер: J Cartwright, Formation and Variation of Contracts

(London, 2014), 5–32.

Арбитраж туралы келісімдер: Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2:

Arbitration and Mediation, chapters 9 and 10.

Теңіз сақтандыруы: J Cartwright, Formation and Variation of Contracts

(London, 2014), 6–19.

Мұнда мынадай келісімдер қарастырылған: жылжымайтын мүлік жөніндегі

агенттерге қатысты мәмілелер, талап-арыздарды қарау тәртібі, тұтынушыларға

қатысты қашықтықтан немесе үйде жасалған келісімшарттар, жөнелтілім жолдау

туралы келісімшарттар, таймшер және демалысқа арналған үй-жай жөніндегі ке-

лісімдер: J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 5–33,

5–34, 5–35, 5–37, 5–38.

Кейбір талаптар жазбаша ресімделуге тиіс, бірақ олар болмаса да, «жасалған ке-

лісім жарамсыз деп танылмайды» деген мәселеге қатысты еңбек: J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 5–39.

33-БАП

РЕСМИ ШАРТТАР НЕМЕСЕ МӨР БАСЫЛҒАН ШАРТТАР

Ыңғайласпа қанағаттандыруды талап етпейтін міндеттеме мынадай жағдай-

ларда ресми шарт (deed немесе мөр басылған шарт – covenant) деп танылып,

міндетті заңдық күшке ие болады:

(a) тиісті міндеттеме жазып көрсетілген құжатқа борышкер (covenantor немесе

promisor) қол қойғанда;

(b) оның қол қойғанын үшінші тарап куәландырғанда (attestation);

оған нақты табысталғанда).

IV БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Меншік құқығы туралы (түрлі ережелер) 1989 жылғы заңның (Law of Property

(Miscellaneous Provisions) Act 1989) 1(2) және 1(3) бөлімінде ресми шарттар жа-

сасу тәртібі айқындалған.

180

Жоғарыдағы (a) тармағына (борышкер қол қоюға тиіс дегенге) келсек, Gordon

Ramsay v. Love ісін (2015) қараған

181

судья Морган (Morgan J) «әйгілі аспаз жа-

рамды ресми шарт жасасқан, соған сәйкес ол жалға беру мәселесі бойынша өз

компаниясына жеке кепілдіктер берген» деген шешімге келді. Аталған шартқа

Рамзидің өзі қол қоймаған, оның қолы ұшы жіңішке және сиямен жазатын ав-

томатты факсимиле машинасы көмегімен қойылған. Автоматты түрде қол қоя-

тын бұл машинаны қол қоюшы тараптың (Рамзидің) менеджері іске қосқан. Іске

қатысушы тараптар мойындағандай, Рамзи мырзаның менеджерінің нақты осы

жағдайда қол қою машинасын қолдануға рұқсаты болғандықтан, қойылған қол-

дың заңды күші бар, ол жарамды деп саналады (қойылған қолдың дұрыс куә-

ландырылғаны да расталды).

182

Судья Морган «тиісті тарапқа нақты өкілеттіктер

берілген» деп тапты. Сондықтан аталған ресми шарттың заңдық күші болған.

(b) және (c) тармақтары. Бұл тармақтарда, әсіресе (b) тармағында, ресми шарт

пен қол қойылған жазбаша қарапайым келісімшарттың (мөр басылмаған келісім-

шарт, ағыл. contract under hand) арасындағы айырмашылық көрсетілген.

(b) тармағына (куәландыру) келер болсақ, куәландыруға әрекет жасалуға тиіс

(қол қойылғанын көрген, оны танығанын растап, тиісті жазбаша мәлімдеме жа-

сайтын куәгер болуы керек).

Борышкер шартқа қол қойғанда тиісті куә болмағандықтан, куәландыру жа-

рамсыз деп танылған күннің өзінде, ресми шарт жалған түсінікке негізделген эс-

топпель қағидасына сай жарамды болып танылуы мүмкін (4-бап). Бұл істе сот

мөр басылған шарттың заңдық күші бар екеніне борышкердің іс-әрекетіне қарап

сенген кредитордың талабын қолдайды. Апелляциялық соттың Shah v. Shah ісі

(2001) бойынша шығарған шешіміне сай, борышкердің кредиторға толыққанды

емес ресми шартты (ресми шарт дұрыс куәландырылмағандықтан толыққанды

емес) жеткізуі жалған түсінікке негізделген эстоппель амалын қолдануға негіз

болды.

183

Борышкер құжатқа қол қойып жатқанда, ол отырған бөлмеде куәгер

болмаған. Яғни куә қол қойылғанын өз көзімен көрмеген, бұл жайт Меншік құқы-

ғы туралы (түрлі ережелер) 1989 жылғы заңның (Law of Property (Miscellaneous

Provisions) Act 1989) 1(3) бөлімінде көрсетілген талаптарға қайшы келеді. Ресми

талаптар бойынша жарамсыз болса да, бұл ресми шарт аталған эстоппель қағида-

сына сай жарамды деп танылды. Кредитор ресми шарттың заңды күші бар деген

болжаммен қарсы тараптың жасаған мәлімдемесіне сенім артқан.

Керісінше, борышкердің қол қойғанына қарамастан, мүлде куәландырылма-

ған құжат эстоппель қағидасына да сай ресми шарт болып танылмайды. Бұл жағ-

дайда жасалған ресми шарт түпкілікті жарамсыз саналады, өйткені мөр басылған

180

Меншік құқығы туралы (түрлі ережелер) 1989 жылғы заңның (Law of Property (Miscellaneous

Provisions) Act 1989) 1(2)(3) бөлімі, оған Нормативтік-құқықтық реформа туралы (ресми шарттар

мен құжаттардың талаптарын орындау) 2005 жылғы қаулыға сай (Regulatory Reform (Execution

of Deeds and Documents) Order 2005 (SI 2005/1906, 7(3) бап) өзгерістер енгізілген; Bolton MBC v.

Torkington [2004] Ch 66, CA.

181

[2015] EWHC 65 (Ch), Morgan J.

182

ibid, at [7].

183

[2001] 4 All ER 138, CA, at [30] .

бұл шартқа борышкердің қол қойғанын куәландыру үшін ешқандай әрекет жа-

салмаған. Shah ісінің басқалардан айырмашылығы да осында: мұндағы болжал-

ды ресми шартқа борышкердің қол қойғаны куәландырылмаған.

184

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), chapter 7.

V БӨЛІМ

ЫҢҒАЙЛАСПА ҚАНАҒАТТАНДЫРУ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ

ҚАТЫНАСТАР ОРНАТУ НИЕТІ

34-БАП

ЫҢҒАЙЛАСПА ҚАНАҒАТТАНДЫРУ

(ҚАРАМА-ҚАРСЫ ҚАНАҒАТТАНДЫРУ):

МӘМІЛЕ ЖАСАЛҒАН-ЖАСАЛМАҒАНЫН АНЫҚТАУ

Ыңғайласпа қанағаттандыруды талап етпейтін міндеттеме (gratuitous promise)

ресми шарт (deed, 33-бап) түрінде жасалмаса, оның заңды күші болмайды. Кре-

дитор (уәде берілген тарап) мәміле жасасу үшін қарсы тараптың талабына сай

қандай да бір әрекетке баруы немесе өзіне тиісті міндеттеме алуы, яғни мін-

деттемеге сай ыңғайласпа қанағаттандыру жасауы керек. Ыңғайласпа (қара-

ма-қарсы) қанағаттандыру: (a) келісуші тараптар бір-біріне қатысты жарамды

міндеттемелер алғанда («орындалуға тиіс» екіжақты келісімшарт) немесе

(b) кредитор талап еткен пайданы алғанда/шығынға ұшырағанда, не болмаса

үшінші тарапқа жүктеп қойғанда туындайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Сондай-ақ мұндай келісімшарт «құқықтық қатынастар орнату ниеті» (39-бап

және одан кейінгі баптар) мен айқындық (31-бап) талаптарына сай болуға, заңға

немесе жария тәртіпке қайшы келмеуге тиіс (44-бап және одан кейінгі баптар).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), chapter 5; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), chapter 8.

184

Re Gleeds, Briggs v. Gleeds [2014] EWHC 1178 (Ch); [2015] Ch 212, Newey J, at [40] and [43];

сондай-ақ салыстырып қараңыз: Actionstrength Ltd v. International Glass Engineering In.Gl.En SpA

[2003] UKHL 17; [2003] 2 AC 541, HL (ауызша берілген кепілдік жарамсыз, ол эстоппель қағида-

сын қолдануға негіз бола алмайды; қараңыз: [8] – [9], [26] – [29], [34] – [35] және [51], айрықша

іс: Shah v. Shah [2001] EWCA Civ 527; [2002] QB 35).

V БӨЛІМ

35-БАП

НОМИНАЛДЫҚ ЫҢҒАЙЛАСПА ҚАНАҒАТТАНДЫРУ

Тараптар номиналдық ыңғайласпа қанағаттандыруды (nominal consideration)

көздейтін мәміле жасасуы мүмкін. Сот ыңғайласпа қанағаттандырудың

келісімшарт мәніне сай болу-болмауын бағаламайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Номиналдық ыңғайласпа қанағаттандыру – жауапкерге міндеттеме алғаны үшін

берілген немесе уәде етілген белгілі бір зат. Ол символдық айырбас немесе жа-

салған мәміленің («құқықтық қатынастар орнату ниеті» болған жағдайда, 39-бап

және одан кейінгі баптар) нышаны болып саналады.

Номиналдық ыңғайласпа қанағаттандыруға келіскен тараптарға ресми шарт та-

лаптарын орындамауға да ерік берілген (33-бап). Осылайша тараптар ыңғайласпа

қанағаттандыруды талап етпейтін міндеттемені міндетті заңдық күші бар келісімге

айналдыра алады. Номиналдық ыңғайласпа қанағаттандыру тараптардың ресми

шарт талаптарын орындамай-ақ, «қысқа жол» таңдап, заңдық күші бар ыңғайласпа

қанағаттандыруды қажет етпейтін өзара міндеттеме алғанын білдіреді.

Негізгі сот прецеденті – Chappell & Co Ltd v. Nestle ісі (1960).

185

«Ыңғайласпа

қанағаттандырудың жеткілікті болу-болмауын тексерудің қажеті жоқ» деген тұжы-

рымды растайтын басқа да сот істері мыналар: Haigh v. Brooks (1839),

186

Hill v.

Haines (2007),

187

және Mountford v. Scott (1975), осы соңғы сот ісін қараған лорд-

судья Кэйрнс (Cairns LJ):

188

«Көптеген ағылшын соттары шығарған шешімдерге

сәйкес, кез келген құнды зат, құны төмен болса да, заңға сай жасалған келісім-

шарт бойынша жеткілікті ыңғайласпа қанағаттандыру болып саналады», – деген.

Мұндағы белгілі бір заттың немесе номиналдық ыңғайласпа қанағаттандырудың

тілге (кәсіби жаргонға) сіңіп кеткен классикалық мысалы – «номиналдық жалдау

ақысына» (peppercorn rent – жалдау ақысын бұршақтың бір дәніне тең деп алу)

жалға беру туралы келісім жасасу.

Дегенмен кейбір жағдайларда «ыңғайласпа қанағаттандырудың жеткілікті бо-

лу-болмауын тексеру» доктринасы кәмелетке толмағандарға немесе психикалық

ауруға шалдыққандарға қатысты мәмілелерді реттейтін ережелер арқылы,

189

сон-

дай-ақ төлем қабілетсіздігі туралы заңдарда (insolvency legislation) қарастырылған

шартты бұзуды болдырмау туралы ережелер (anti-avoidance provisions) арқылы

185

185 [1960] AC 87, HL.

186

(1839) 10 Ad & El 309; 113 ER 119, сот растаған (1840) 10 Ad & El 323; 113 ER 124.

187

[2007] EWCA Civ 1284; [2008] Ch 412, at [79].

188

[1975] Ch 258, 265, CA.

189

Сот (жасы 18-ге толмаған) балаларға (олардың атынан немесе оларға қарсы) және психикалық

ауруға шалдыққандарға қатысты талап-арыздар бойынша істерді қарап, оларды шешуді қада-

ғалайды: CPR (1998) 21.10.

айқындалады.

190

Ал тұрақсыздық айыбын (айыппұл) төлету туралы сот шешімде-

рі (penalty jurisdiction) келісілген залалды өтеу (193-бап) туралы шамадан тыс та-

лаптардың күшін жояды; шамадан тыс кепілақы төлеу (excessive deposits) туралы

талаптардың да күші жойылады (195-бап). Аталған бірыңғай жағдайлар мен нақ-

тылауды есепке алмағанда, ағылшын келісімшарт құқығы «әділ баға» (just price,

лат. iustum pretium)

191

немесе елеулі дәрежеде әділ айырбас жасау (substantively fair

exchange) доктриналарын мойындамайды.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 8–25 to 8–35.

36-БАП

БҰРЫН ОРЫНДАЛҒАН ТАЛАПТАРҒА ҚАТЫСТЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕР

I. Уақыты өтіп кеткен ыңғайласпа қанағаттандыруға қатысты ереже.

Біреудің бұрын өз бастамасымен қызмет көрсетуге немесе қандай да бір

іс-шараны жүзеге асыруға байланысты ыңғайласпа қанағаттандыруды

талап етпейтін міндеттеме алуы міндетті заңдық күші бар келісім жаса-

суға негіз бола алмайды.

II. Тиісті іс-шараны жүзеге асыру талап етілген жағдайға байланысты

нақтылау. Жеке тұлға бұрын орындаған жұмысына қатысты міндетте-

мені мына жағдайларда орындауды талап ете алады: (a) ол жұмысын

өзіне тиісті ақы төленеді деген оймен тегін атқармағанда; (b) басқа та-

рап одан тиісті іс-шараны орындауды талап еткенде; (c) алған міндетте-

мені орындау талабы жария тәртіпке қайшы келмесе.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Уақыты өтіп кеткен ыңғайласпа қанағаттандыруға қатысты ере-

же. Бұрын қызмет көрсету талап етілмегендіктен, мұндай жағдайда ыңғайласпа

қанағаттандыру болмайды (дегенмен аударым вексельдері мен чектерге қатысты

бірыңғай жағдайлар қарастырылған). Ыңғайласпа қанағаттандыру ережесіне қа-

тысты негізгі сот прецеденті – Eastwood v. Kenyon ісі (1840).

192

190

Мұндай заңнама соттарға істің мәнін қарауға және сатылымның айтарлықтай төмен баға-

мен жүрген-жүрмегенін анықтауға мүмкіндік береді (мысалы, Төлем қабілетсіздігі туралы

1986 жылғы заңның (Insolvency Act 1986) 238, 339 және 423-бөлімдері, қараңыз: Re Kumar

[1993] 1 WLR 224, 240–1, Ferris J; Hill v. Haines [2007] EWCA Civ 1284; [2008] Ch 412, at [79].

191

Салыстырыңыз: француздардың lésion доктринасы, бұл жөнінде мына еңбекті қараңыз:

B Nicholas, French Law of Contract (2nd edn, Oxford, 1992), 137 ; осы доктрина Джерси (Jersey)

аралында да қолданылады: Snell v. Beadle [2001] UKPC 5; [2001] 2 AC 304, PC.

192

(1840) 11 Ad & El 438, Корольдік орындық соты (Court of Queen’s Bench).

V БӨЛІМ

II тұжырым. Тиісті іс-шараны жүзеге асыру талап етілген жағдайға байланыс-

ты нақтылау. II тұжырым Pao On v. Lau Yiu Long ісі (1980) бойынша шығарыл-

ған шешімде расталған,

193

осындай ұйғарым Re Casey's Patents ісіне де (1892)

қатысты шығарылған.

194

Осы аталған элементтердің ішінде, (b) тармағында көр-

сетілген «талап ету» элементі ең маңызды фактор ретінде танылады, мұндай

фактор Eastwood v. Kenyon ісінде (1840) болмаған.

195

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 8–20 to 8–22.

37-БАП

БҰРЫННАН БАР МІНДЕТТІ ТАЛАП

Атқарылатын іс-шара заң немесе басқа да жария нормативтік талаптарға сай

міндетті болса, онда ыңғайласпа қанағаттандыру жасалмайды (іс-шара атал-

ған талаптардан тыс орындалатын жағдайларды ескермегенде).

ТҮСІНДІРМЕ

Glasbrook Bros Ltd v. Glamorgan CC ісі (1925) бойынша шығарылған шешім тиісті

іс-шара заң немесе басқа да нормативтік талаптарға сай міндетті болса, онда талап-

арыз берушінің мойнына міндеттеме алу немесе тиісті әрекетке бару арқылы ың-

ғайласпа қанағаттандыру жасамайтынын растаған.

196

Себебі аталған міндеттемені

мойынға алып немесе оны орындаған жағдайда жаңа пайда/залал туындамайды.

Жоғарыда көрсетілген нақтылауға келсек («тиісті іс-шара аталған заң неме-

се нормативтік талаптардан тыс орындалатын жағдайларды қоспағанда»),

Ward v. Byham ісін (1956) қараңыз.

197

Бұл іс бойынша Апелляциялық сот «әкенің

төлем жасау жөніндегі міндеттемесі орындалуға тиіс» деп бір ауыздан шешім

шығарған. Судьялардың басым көпшілігі (Апелляциялық сот судьялары Моррис

пен Паркер (Morris and Parker LJJ) Glasbrook ісінде (жоғарыдағы I тармақты қара-

ңыз) айқындалған дәстүрлі ұстанымды қолданған. Апелляциялық сот судьялары

Моррис пен Паркердің пайымдауынша, «баланы бағып-қағамын» деп міндетте-

ме алу ыңғайласпа қанағаттандыруды қажет етпейді. Өйткені мұндай міндет

онсыз да аналарға заң бойынша жүктелген (қазір бұл заңның күші жойылған).

Сондықтан олар екінші міндеттемені «(бақытты ету) артық, яғни заңда қарас-

тырылған ең аз талаптарға қосымша, шамадан тыс әрекет» деп таныды. Талап-

арыз беруші кредиторға келтірілген залал элементін талдау ұстанымын қолдану-

дың орнына, негізгі ережені айналып өтудің балама жолын таңдап, жауапкердің

193

[1980] AC 614, 629, PC, per Lord Scarman.

194

[1892] 1 Ch 104, 115–116, CA.

195

(1840) 11 Ad & El 438, Корольдік орындық соты (Court of Queen’s Bench).

196

[1925] AC 270, 277–278, 281, HL.

197

[1956] 1 WLR 496, 498, CA.

талабына сай пайда/артықшылық табу элементін жауапкерге не үшінші тарапқа

жүктеген немесе жүктеуге міндеттелген деп пайымдауға болады. Алайда мұндай

ұстанымды қолдайтын сот шешімдері аз.

Ward v. Byham ісін қарағандардың бірі – лорд-судья Деннинг (Denning LJ) аз-

шылық қатарында болды. Лорд-судья Деннинг осы мәселеге қатысты азшылыққа

тән ұстанымын Williams v. Williams ісінде де (1957) басшылыққа алған.

198

Оның

ұстанымын аталған екі істе де судьялардың көпшілігі қолдаған жоқ. Осы ретте

Лордтар палатасы шығарған шешімнің күшін одан басқа ешкім жоя алмайтынын

атап өткен жөн. Сондықтан да бүгінгі күні Glasbrook ісі (1925) (жоғарыда атал-

ған) осы мәселеге орай басты сот прецеденті болып қалуда, әрі полиция қызме-

тіне ғана емес, сондай-ақ заңға және жария нормативтік талаптарға сай барлық

міндеттерге қатысты қолданылады. Алынған міндеттемеге сай іс-шара мемле-

кеттік талаптардан артып кеткен (қосымша атап өту керек) және тиісті келісімді

құптау жария тәртіпке қайшы келмеген жағдайда ғана ыңғайласпа қанағаттанды-

ру жасалады.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 8–34.

38-БАП

ҮШІНШІ ТАРАП АЛДЫНДА ТАЛАПТАРДЫ ОРЫНДАУҒА

МІНДЕТТЕМЕ АЛУ

Жеке тұлға басқа тарап алдында белгілі бір талаптарды орындауға міндеттеме

алғанда немесе сол талаптарды орындағанда, ыңғайласпа қанағаттандыру жа-

салады. Осындай қағида орындалатын талаптар жеке тұлға мен үшінші тарап

арасында бұрын жасалған келісімшартта қарастырылған талаптармен бірдей

болған жағдайда да қолданылады.

ТҮСІНДІРМЕ

New Zealand Shipping Co Ltd v. AM Satterthwaite & Co Ltd (‘The Eurymedon’) ісін

(1975) қараған Құпия кеңес Блэкбёрннің (Blackburn)

199

бірінші және екінші мін-

деттемені (бір уақытта) орындауын жасалған келісімшарттың екеуіне де сай ың-

ғайласпа қанағаттандыру ретінде растаған.

198

[1957] 1 WLR 148, CA.

199

[1975] AC 154, 168, PC, мына істерге сілтеме жасаған: Scotson v. Pegg (1861) 6 H & N 295;

159 ER 121; Dry Bulk Handy Holding Inc v. Fayette International Holdings Ltd (‘The Bulk Chile’)

[2013] EWCA Civ 184; [2013] 1 WLR 3440 at [33], шешім шығарған лорд-судья Томлинсонның

(Tomlinson LJ) мәлімдемесі: «Қалыптасқан жалпыға ортақ [қағидаға] сай, үшінші тарап ал-

дында келісімшарт бойынша міндеттемелерді орындау ыңғайласпа қанағаттандыру болып

танылуы мүмкін». Hadley v. Kemp [1999] EMLR 589, 625-626, per Park J (Spandau Ballet case)

(бұл іске талдау жасау қиынға түсті, судья мына екі сұрақты бірге қарастырды: A тарабының

бұрын жасалған келісімшарт бойынша B тарабы алдында міндеттемесі бар ма? В тарабының

үшінші тарап алдында бұрыннан міндеттемесі бар ма?).

VI БӨЛІМ

Pao On v. Lau Yiu Long ісін (1980) қараған Құпия кеңестің мүшесі лорд

Скарман (Lord Scarman) тиісті талапты орындаудан бұрын алынған екінші мін-

деттеменің өзі (колледж алдында) ыңғайласпа қанағаттандыру жасалғанын біл-

діретінін растады.

200

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 8–34.

VI БӨЛІМ

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ОРНАТУ НИЕТІ

39-БАП

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ОРНАТУ НИЕТІ

Ресми шарт (deed) болмаған жағдайда (33-бап), алынған міндеттемеге сай

(34-бап) ыңғайласпа қанағаттандыру ғана жасау жеткіліксіз, мәміленің құқық-

тық қатынастар орнату ниетімен жасалғаны да анық болуға тиіс.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), chapter 6; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 3–09 to 3–12.

40-БАП

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР

I. 41-бапта көрсетілген ережелерді ескере келе, «коммерциялық келісім-

дер құқықтық қатынастар орнату ниетімен жасалады» деген болжам

(презумпция) бар. Дегенмен мұндай жағдайда да ыңғайласпа қанағат-

тандыру (34-бап) жасалатыны көрсетілуі керек.

II. Тараптар жасасқан мәміле «келісімшарт жасалғанда күшіне енеді»

(9-бап) деген қағидаға сай болса немесе жай ғана «джентльмендік келі-

сім» (gentlemen’s agreement) деп көрсетілсе немесе сот «аталған мәміле

құқықтық қатынастар орнату ниетімен жасалмаған» деп таныса, онда

жоғарыда аталған болжамды (презумпцияны) жоққа шығаруға болады.

200

[1980] AC 614, 632, PC.

III. Кәсіподақтар мен жұмыс берушілер немесе жұмыс берушілер қауымдас-

тықтары арасында жасалған ұжымдық келісімдерге қатысты «аталған

келісімдер құқықтық қатынастар орнату ниетімен жасалмайды» деген

кері презумпция қолданылады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Коммерциялық келісімдерге қатысты презумпция. Коммерциялық

келісімдерге қатысты құқықтық қамтамасыз етуді құптайтын презумпцияға кел-

сек, Edwards v. Skyways Ltd ісін (1964) қараған судья Мегоу (Megaw J), ең алды-

мен, осы презумпцияны басшылыққа алатынын айтқан.

201

Barbudev v. Eurocom

Cable Management Bulgaria Eood ісінде (2012) лорд-судья Айкенс те (Aikens LJ)

осы презумпциямен келісті:

202

«Коммерциялық сипаттағы мәмілеге қатысты

жағдайда, құқықтық қатынастар орнату ниеті болған жоқ дегенді алға тарт-

қан тарап шынымен солай болғанын дәлелдеуге міндетті. Әйтсе де бұл оңай

емес».

Мысалы, Attrill v. Dresdner Kleinwort Ltd ісін (2013) қараған

203

Апелляциялық

соттың ұйғарымына сай, инвестициялық банктің өз қызметкерлеріне кепілді түр-

де кемінде 400 миллион еуро көлемінде сыйақы қорын құратыны туралы хабар-

ландыруы объективті түрде құқықтық қатынастар орнату ниетін білдірді. Банк

қызметкерлері «жұмыс беруші өзіне тиісті міндеттеме алды» деген пайым жаса-

ды, әрі олардың солай ойлауына толық негіз бар еді.

204

Дегенмен 41-бапта көрсетілген мына нақтылауға назар аударыңыз: құқықтық

қатынастар орнату жөніндегі презумпция айқын міндеттеме алынған («айқын

уәде» берілген, apparent promise) жағдайда ғана жүзеге асады.

II тұжырым. Презумпцияны жоққа шығару. II (a) тұжырым. «Келісімшарт жа-

салғанда күшіне енеді» деген қағидаға қатысты негізгі сот прецедентін, 9-бапты,

оған берілген түсіндірмені қараңыз.

II(b) тұжырымына келсек, Лордтар палатасы Rose & Frank Co v. Crompton Bros

ісі (1925) бойынша «айқын адал міндеттеме (honourable pledge) ескертпесіне сай

заңды құқықтар алынып тасталады» деген шешім шығарған.

205

Бұл істе: (1) им-

порттау туралы негізгі келісім мен (2) сатып алу-сату туралы бірнеше бөлек

келісімшарт қарастырылған. Аталған (1) тармақта көрсетілген келісім: «Ресми

келісім немесе заң талаптарына сай… жасалған келісім болып саналмайды, сон-

дай-ақ [ол] АҚШ пен Англия соттарының құқықтық юрисдикциясына жатпай-

ды». Лордтар палатасы шығарған шешімге сай, аталған импорттау туралы негізгі

келісімде көрсетілген айқын талаптардың ешқандай заңдық күші жоқ. Алайда

(2) тармаққа келсек, аталған негізгі келісім аясында жасалған сатып алу-сату

201

[1964] 1 WLR 349, 354–355.

202

[2012] EWCA Civ 548; [2012] 2 All ER (Comm) 963, at [30].

203

[2013] EWCA Civ 394; [2013] 3 All ER 807.

204

ibid, at [61], [62], [86] and [87], per Elias LJ.

205

[1925] AC 445, HL; жабдықтау туралы жасалмаған келісімшарт жөніндегі мына сот ісін қараңыз:

Baird Textile Holdings Ltd v. Marks and Spencer plc [2001] EWCA Civ 274; [2002] 1 All ER (Comm)

737 (41-бап, түсіндірме, төменде көрсетілген).

VI БӨЛІМ

туралы жекелеген келісімшарттардың міндетті заңдық күші болады. Бұл шешім-

нің көрсетілген екі құрамдас бөлігі де дәйекті.

Жабдықтау туралы жасалмаған келісімшарт бойынша мына сот ісін қараңыз:

Baird Textile Holdings Ltd v. Marks and Spencer plc [(2001) (41-бап, түсіндірме).

206

Жалпы алғанда, сот қалыптасқан жағдайды ескере келе, «келісімді мәжбүрлі

түрде орындату презумпциясын жоққа шығаруға болады» деген қорытындыға ке-

луі мүмкін. Төмендегі сот ісі достық немесе әлеуметтік қарым-қатынастан туын-

даған іскерлік қатынастар жөнінде баяндайды. Оны «бұрын танымал болмаған

адамдардың табысқа кенелуі» (rags to riches) туралы іс деп атасақ болады: бұрын

көңіл көтеру үшін ғана музыка ойнаған эстрадалық топ (Spandau Ballet) уақыт өте

келе коммерциялық табысқа жеткен. Судья Парк (Park J) Hadley v. Kemp ісі (1999)

бойынша мынадай түсініктеме берген:

207

Әдетте соттар «іскерлік сипаттағы келісімдер (уағдаластықтар) міндетті

заңдық күшке ие болады деген ниетпен жасалады» деген шешім шығаруға өкі-

летті. Дегенмен мұндай құқықтық ереже жоқ. Бұл – соттардың фактілерге

қарап, қандай тұжырым жасайтыны жөніндегі жалпы пайым ғана. Мұндай

жалпы пайым жекелеген сот істерінде қолданылмауы мүмкін. Осы сот ісіне

қатысты нақты деректерге сенсек, аты аталған музыкалық топ мүшелері

өзара іскерлік байланыс орнатқан, алайда олардың қарым-қатынасы жай ғана

іскерлік байланыспен шектеліп қалған жоқ... Топ мүшелері бір-бірін мектеп жа-

сынан бері таниды екен. Олар үнемі бірге жүретін, қоян-қолтық араласқан жа-

қын достар екенін ерекше атап өтті. Бірлесе құрылған топ ақша табу сияқты

бизнес мақсаттарын ғана көздеген жоқ (дегенмен оның осындай да мақсатпен

құрылғаны анық), музыканттар өздері айналысқан іске шын берілген еді. …Топ

мүшелерінің негізгі қарым-қатынасы іскерлік сипатта қалыптасқанына қара-

мастан, мен талап-арыз берушілердің [жауапкер тараптың жетекші мүшесі-

нің] туындыларды жариялаудан түскен пайданы бөлісу туралы шешімі және

сол жөніндегі өнерпаздарға арналған мәлімдемесі құқықтық қатынастар орна-

ту ниетімен жасалғанын дәлелдеді деп сеніммен айта алмаймын».

IV тұжырым. Ұжымдық мәмілелер (келісімдер). Кәсіподақтар және еңбек қа-

тынастары туралы 1992 жылғы (шоғырландырылған) заңның (Trade Union and

Labour Relations (Consolidation) Act 1992) 178-бөліміне сай, мұндай мәмілелердің

міндетті заңдық күші бар.

41-БАП

АЙҚЫН МІНДЕТТЕМЕ АЛЫНБАҒАН ЖАҒДАЙЛАР

Коммерциялық келісім (41-бап) онда айқын міндеттеме алынғаны («айқын

уәде») көрсетілген жағдайда ғана келісімшарт ретінде танылады.

206

[2001] EWCA Civ 274; [2002] 1 All ER (Comm) 737.

207

[1999] EMLR 589, 623–624 (бұл іске қатысты мына баптарға берілген түсіндірмелерді қараңыз:

2, 18 және 43-баптар).

ТҮСІНДІРМЕ

Төменде аталған сот істері аңғартқандай, құқықтық қатынастар орнату ниеті

доктринасы, әсіресе коммерциялық келісімдерді (40-бап) заң бойынша мәжбүрлі

түрде орындату презумпциясы келісуші тараптар айқын міндеттеме алған («ай-

қын уәде» берген) кезде ғана жарамды саналады. Мысалы: (a) бас компанияның

өз еншілесінің борыштарын төлейтіні туралы ағымдағы жалпылама стратегиясы

жазылған кепілгерлік хат (letter of comfort) жоғарыда аталған міндеттемеге жат-

пайды; (b) сауда жасайтын тараптар арасындағы мерзімі белгіленбеген, әрі өзара

міндеттемелері айқындалмаған іскерлік қатынастар олардың құқықтық қатынас-

тарды жалғастыра беруге сөзсіз міндеттеме алғанын білдірмейді.

Kleinwort Benson v. Malaysian Mining ісінде (1989)

208

[компанияның банкке]

жазған кепілгерлік хаты қаралған. Бұл хат – бас компанияның өз еншілесінің тө-

лем қабілеттілігі жөнінде және сол еншілес компанияның борыштарын төлеуге

жалпы ерік білдірген нағыз кепілдікке ұқсайтын мәлімдемесі (квази-кепілдік,

quasi-guarantee). Ол нағыз кепілдік емес. Кепілгерлік хаттың мәні де сол – ол то-

лыққанды кепілдікке жатпайды.

Апелляциялық сот Baird Textile Holdings Ltd v. Marks & Spencer plc ісі (2001)

бойынша

209

шығарған шешімге сай, айқын міндеттеме алынғаны анықталмайын-

ша, сот тиісті талаптарды мәжбүрлі түрде орындату жөніндегі коммерциялық

презумпцияны қолдана алмайды. Бұл істе талап-арыз беруші – киім шығаратын

компания. Ол отыз жылдан артық уақыт Marks and Spencer компаниясымен ғана

іскерлік байланыста болған. Күтпеген жерден Marks and Spencer компаниясы

оның жабдықтаушы қызметінен бас тартады. Талап-арыз беруші қарсы тарап

жабдықтау туралы ұзақмерзімді келісімді бұзғаны үшін сотқа шағымданған,

алайда сот оның арызын қанағаттандырмады: тараптар арасында іс жүзінде он-

дай келісім жасалмаған, олар ұзақ уақыт бойы нақты тапсырыстарды орындау

жөнінде жеке-жеке келісімшарттар жасасып қана келген (Marks and Spencer –

экономикалық әлеуеті мығым компания, ол жабдықтаушымен арадағы іскерлік

байланысының басынан дәл осындай икемді тәртіппен өрбуін қалаған). Талап-

арыз берушінің Edwards v. Skyways Ltd ісіне (1964) сілтеме жасап (40-бап), ком-

мерциялық келісімдерді заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатуға болады деген

презумпцияны басшылыққа алып, «қарсы тарап өзіне тиісті міндеттеме алды»

деген ой-тұжырым жасауына негіз болмады. Талап-арыз беруші «коммерциялық

келісімдерді заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатуға болады» деген презумп-

цияға сілтеме жасамас бұрын, өзі мен қарсы тарап арасында жабдықтау туралы

негізгі келісімнің болғанын дәлелдеуге тиіс еді. Талап-арыз беруші мұны дәлел-

дей алмады.

208

[1989] 1 All ER 785, CA.

209

[2001] EWCA Civ 274; [2002] 1 All ER (Comm) 737, at [59] to [70], per Mance LJ.

VI БӨЛІМ

42-БАП

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ЖАҒДАЙЛАР

Кейбір коммерциялық емес жағдайларда, сот ресми түрде ыңғайласпа қанағат-

тандыру жасалғанына қарамастан (34-бап), «тараптар арасындағы келісімнің

міндетті заңдық күші жоқ» деген ой-тұжырым жасауы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

Заң бойынша (сот шешімімен) мәжбүрлі түрде орындатуға болмайтын негізгі

коммерциялық емес жағдайға тараптардың некесі түпкілікті бұзылғанға дейінгі

кезеңде жасалған некені сақтап қалу (алимент төлеу) туралы келісім жатады. Бұл

мәселеге қатысты негізгі сот прецеденті – Balfour v. Balfour ісі (1919).

210

Осы іс

соттың түрлі практикалық немесе саяси факторларды есепке ала алатынын аң-

ғартты: әлеуметтік ортада немесе үйде адамдардың бір-біріне беретін уәдесінің

басым бөлігіне айтарлықтай мән берудің қажеті жоқ; әлеуметтік ортада немесе

үйде адамдардың бір-біріне беретін уәдесінің дені азаматтық сот процестері мен

оларға қолданылатын құқықтық қорғау амалдарының нысанына айналуына жол

бермеу керек; істердің барлығы сотта жаппай қарауға жатпайды.

Merritt v. Merritt ісін (1970) қараған

211

Апелляциялық сот Balfour v. Balfour

ісінің кейінгі істен біршама айырмашылығы бар екенін ескерген (оны міндетті

прецедент ретінде қолданбаған). Апелляциялық сот судьяларының барлығы атап

өткендей, Balfour v. Balfour ісіне қарағанда, Мэрриттстер (Merritts) ісінде ерлі-

зайыптылардың некесі «бұзылуға шақ қалған».

Jones v. Padavatton ісі (1969) бойынша

212

Апелляциялық соттың бірауыздан

қабылдаған шешіміне сәйкес, қыздың келісімшарт бойынша [анасымен бірге]

тұруға құқығы жоқ. Balfour ісіне (1919, жоғарыда аталған) сүйеніп, «отбасы мү-

шелерінің келісімдерін» сот арқылы мәжбүрлі түрде орындатуға қарсы презумп-

цияны лорд-судья Данквертс (Danckwerts LJ) қана құптаған. Jones v. Padavatton

ісі (1969) бойынша ұйғарымға келген қалған екі лорд-судья – Фентон-Аткинсон

мен Салмон (Fenton-Atkinson and Salmon LJJ), керісінше, дайын презумпцияны

басшылыққа алудың орнына, іске қатысты нақты фактілерге мұқият ден қойған

(фактілерді ескере келе, лорд-судья Фентон-Аткинсон тараптарда құқықтық қа-

тынастар орнату ниеті болмағанын, ал лорд-судья Салмон жарамды келісімшарт

жасалғанын, алайда оның мерзімі өтіп кеткенін анықтаған).

43-БАП

ШЕКТЕС ЖАҒДАЙЛАР

Коммерциялық сипаттағы мәмілелер мен отбасы мүшелері жасасқан мәміле-

лер арасындағы шектес жағдайларда, жасалған келісімнің әдетте міндетті заң-

дық күші болады.

210

[1919] 2 KB 571, CA.

211

[1970] 1 WLR 1211, 1214, CA.

212

[1969] 1 All ER 328, CA.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұған мына істер мысал бола алады: (a) спортшы әйелдің халықаралық спорт

жарыстарына қатысуына жауапты ұйымға сотқа шағымдануы (Модалдың

Ұлыбританияның жеңіл атлетика федерациясына қарсы ісі – Modahl v. British

Athletic Federation Ltd, 2001);

213

(b) жеке тұлғалар жасасқан «күтім жасау туралы»

келісім (Паркердің Кларкке қарсы ісі – Parker v. Clark, 1960).

214

Соңғы істі қара-

ған судья Девлин (Devlin J) «достардың қызмет көрсеткен тарапқа көтермелеу

шарасы (сыйақы) ретінде сол қызметті пайдаланған тарап мүлкінің бір үлесін

беруге өзара уәделесуі заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатуға жатады» деген

шешім шығарған.

Preston v. President of the Methodist Conference ісін (2013)

215

қараған Жоғарғы

соттың көпшілік дауыспен қабылдаған шешіміне сай,

216

методист шіркеуінің дін

қызметшісі шіркеумен келісімшарт жасаспайды, сондықтан ол оның жұмысшысы

болып саналмайды. Осы орайда дін қызметшісінің жұмыстан әділетсіз шығарыл-

ғанына шағымдануы негізсіз екені айтылды. Preston ісі бойынша шығарылған ше-

шім таңғаларлық, өйткені бұған ұқсас сот істерінде

217

діни-рухани қатынастарға

байланысты келісімшарттарға қарсы презумпция қолданылмаған.

218

Бұған қоса, Spandau Ballet ісіне, Hadley v. Kemp ісіне (1999) қатысты шектес

жағдайлар сөз болған 40-бапты, оған берілген түсіндірмені қараңыз.

219

VII БӨЛІМ

ЗАҢСЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ЖАРИЯ ТӘРТІП

44-БАП

ЗАҢМЕН ТЫЙЫМ САЛЫНҒАН КЕЛІСІМДЕР

Заңмен тыйым салынған келісімді (тыйым салынғаны айқын көрсетілген не-

месе тұспалданған), мұндай тыйым салынғанын білмегеніне қарамастан, еш-

бір тарап сот арқылы мәжбүрлі түрде орындата алмайды.

213

[2001] 1 EWCA Civ 1447; [2002] 1 WLR 1192, CA at [50] to [54] and [105].

214

[1960] 1 WLR 286.

215

[2013] UKSC 29; [2013] 2 AC 163.

216

Атап айтқанда: [2013] UKSC 29; [2013] 2 AC 163, шешім шығарған лорд Сампшн (Lord Sumption),

[25] – [26] (Еңбек істері жөніндегі апелляциялық сот (Employment Appeal Tribunal) пен Апелля-

циялық сот шешімдерінің күшін жойған).

217

Percy v. Church of Scotland Board of National Mission [2005] UKHL 73; [2006] 2 AC 28; Davies v.

Presbyterian Church of Wales [1986] 1 WLR 323; HL; President of the Methodist Conference v.

Partt [1984] QB 368, CA.

218

Preston v. President of the Methodist Conference [2013] UKSC 29; [2013] 2 AC 163, at [26]

per Lord, Sumption, мына іске сілтеме жасаған: Percy v. Church of Scotland Board of National

Mission [2005] UKHL 73; [2006] 2 AC 28.

219

[1999] EMLR 589, 623-624 (бұл іске қатысты мына баптарға берілген түсіндірмелерді қараңыз:

2, 18 және 40-баптар).

VII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Mahmoud and Ispahani ісі (1921): тиісті заң талаптарына сәйкес,

220

зығыр майын

сату және сатып алу үшін лицензия керек болатын. Жауапкер тарап талап-арыз

беруші тарапқа қолында лицензия бары жөнінде жалған мәлімет берген. Іс жүзін-

де лицензия талап-арыз беруші тарапта ғана болған. Жауапкер өзіне жеткізілген

тауарды қабылдаудан бас тартқан кезде, талап-арыз беруші сотқа шағымданып,

келтірілген залалды өтеуді талап етті. Жауапкер тарап сотта жасалған келісім-

шарттың заңсыздығы туралы ұстанымын ойдағыдай қорғап шықты. «Келісуші

тараптардың екеуінде де лицензия болуға тиіс» деген заң талабы орындалмаған-

дықтан, жасалған келісімшартқа заңмен тыйым салынғаны айқын болған, сол се-

бепті Апелляциялық сот істі жауапкер тараптың пайдасына шешті.

Керісінше, Nash v. Halifax Building Society ісін (1979) қараған

221

судья Браун-Уилкинсонның (Browne-Wilkinson J) шығарған шешіміне сай, құрылыс

кооперативтеріне бұрыннан үшінші тарап пайдасына кепілдікте тұрған жылжы-

майтын мүлік бойынша ипотекалық қарыз беруге заң жүзінде тыйым салынғанына

қарамастан,

222

аталған құрылыс кооперативі (екінші рет кепілге қойылған жыл-

жымайтын мүлік бойынша) ипотекалық қарыз беру туралы келісімшартқа сәйкес

алдын ала төлеген қаражатын өндіріп алуға құқылы болды.

Сол сияқты, Hughes v. Asset Managers plc ісін (1995) қараған Апелляциялық

сот «инвестициялар туралы келісімшарттарды лицензиясы бар инвестициялық

агенттер ғана әзірлей алады» деген заң талабын тиісті келісімшарттар жасасуға

тыйым салатын норма деп түсіндіруден бас тартты. Әйтпесе, лорд-судья Сэвилл

(Saville LJ) атап өткендей,

223

мұндай келісімшарттардың барлығы жарамсыз деп

танылған жағдайда, инвестициялық компаниялар ғана емес, сонымен қатар олармен

мәміле жасасушы инвесторлар, яғни қоғамдық институттар мен қатардағы қоғам

мүшелері де ауыр зардап шегетін еді.

Қаржы қызметі мен нарығы туралы 2000 жылғы заңға (Financial Services and

Markets Act 2000) сәйкес, сақтандыруға қатысты мәміле жасалған кезде тиісті

нормативтік-құқықтық талаптар бұзылған жағдайда, сақтандырылған тұлғалар

(алайда сақтандырылған компаниялар емес) сақтандыру келісімшарттары бойынша

сотқа арыздана алады.

224

St John Shipping Corporation v. Joseph Rank Ltd қарсы ісі (1957):

225

жүк жөнелтуші

талап-арыз берген тарапқа магистраттар (татуластырушы судьялар, magistrate) ке-

меге шамадан артық жүк тиеп, заң бұзғаны үшін айыппұл салған. Алайда айыппұл

220

[1921] 2 KB 716, CA (Atkin, Scrutton and Bankes LJJ); сол сияқты, кінәсіз талап-арыз беруші

мына істе де болған: Chai Sau Yin v. Liew Kwee Sam [1962] AC 304, PC, Құқықтық мәселелер

жөніндегі комиссияның мына еңбегін қараңыз: ‘Illegal Transactions: The Eect of Illegality on

Contracts and Trusts’ (Law Commission Consultation Paper No 154, 1999), 2.18.

221

[1979] Ch 584, 591.

222

Section 32, Building Societies Act 1962.

223

[1995] 3 All ER 669, 674, CA.

224

Section 28, Financial Services and Markets Act 2000 (прецеденттік құқық сәтсіз қолданылған

жайт, атап айтқанда: Phoenix General Insurance Co of Greece SA v. Halvanon [1988] QB 216,

273, CA, бұл іс аталған өзгерістерді енгізуге себепші болды, қараңыз: Law Commission, ‘The

Illegality Defence’ (Law Commission Consultation Paper No 189, 2009), 3.101.

225

[1957] 1 QB 267; мына істе талданған: ParkingEye Ltd v. Somereld Stores Ltd [2012] EWCA Civ

1338; [2013] QB 840, at [60] to [64], per Toulson LJ.

мөлшері инфляция деңгейіне сай есептелмеген. Кеме жалдаушы жауапкер тарап

«талап-арыз берген тарап келісімшартты заңға сай орындамады» деген желеумен

жүк тасымалдау келісімшарты бойынша төленуге тиіс фрахт құнының бір бөлігін

ұстап қалған. Судья Девлин (Devlin J) келісімшарт жасасуға тұспалды түрде тыйым

салынғанын растаған жоқ. Ол өз ойын былай жеткізді:

226

«[Жалпы] сот ортақ келісімшарт құқығында көзделген құқықтар мен құқықтық

қорғау амалдарына қатысты заңда көзделген нормаларды қолдануға болады деп

пайым жасауға асықпауы қажет. Меніңше, осы ретте, әсіресе қазір – коммер-

циялық қарым-қатынастың басым бөлігін реттейтін түрлі нормалар бар кезде

және сол нормаларды қастық пиғылды көздемей-ақ оңай бұзуға болатын тұста

ерекше сақтық танытқан абзал».

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 2.

45-БАП

ЗАҢСЫЗ ӘРЕКЕТТЕРДЕН ҚОРҒАУ

I. Ұйымдасқан заңсыз әрекетке қасақана қатысқан кез келген тұлғаның

осы жайтты теріске шығаратын дәлелі болмаса, сол теріс қылықты өз

пайдасына асырып, аталған заңсыз әрекет бойынша сотқа шағымда-

нуына жол берілмейді: exturpicausanonactiooritur(«заңға қайшы немесе

қастық іс бойынша азаматтық талап-арыз беруге болмайды»).

II. I тұжырымға сай жауапкер тараптың пайдасына шешім шығару (жауап-

кердің наразылығын қолдау) үшін сот төмендегі факторларды ескереді:

(a) талап-арыз берушінің теріс қылығы мен қаралатын талап-арыз

арасында айтарлықтай байланыстың бар-жоғы;

(b) аталған талап-арыздың тыйым салушы ереже мақсатына қайшы

келетін-келмейтіні;

(d) тараптардың салыстырмалы кінәсі;

(e) талап-арызды жоққа шығарудың пропорциялығы.

ТҮСІНДІРМЕ

Құқықтық мәселелер жөніндегі комиссияның (Law Commission) 2010 жылы жа-

риялаған «Заңсыз әрекеттерден қорғау» (The Illegality Defence) атты есебінде

226

[1957] 1 QB 267, at 289; заң бұзуға әкеп соқтырған түрлі өрескел әрекеттер туралы айтылған

басқа да ұқсас пікірлер, қараңыз: Shaw v. Groom [1970] 2 QB 504, 523, CA, per Sachs LJ.

VII БӨЛІМ

қазір соттардың заңсыз әрекеттерге шек қою (illegality bar) ережесін бірден қол-

дану ұстанымын бұрынғыдай жиі қолданбайтыны айтылған.

227

Заңсыз әрекеттерден қорғау (ex turpi causa non actio oritur немесе «заңға қай-

шы не қастық іс бойынша азаматтық талап-арыз беруге болмайды») қағидасы ке-

лісімшарт құқығында ғана қолданылмайды.

228

Hounga v. Allen ісін (2014) қараған лорд Хьюз (Lord Hughes) атап өткендей:

229

«Сот заңсыз әрекеттің азаматтық талап-арыз беруге шек қоятын-қоймай-

тынын қарастырған кезде, негізінен, талап-арыз берушінің өз құқығын қорғау

мақсатында жүгінген сотқа қатысты ұстанымына басым көңіл бөледі. Ол та-

лап-арыз беруші мен жауапкердің тиісті дәйектеріне жете назар аудармайды.

Заңсыз әрекеттің мәні де сол – азаматтық талап-арыз беруге шек қойылғанда,

жауапкер тарап күтпеген пайданы лайықсыз иемденген тарап ретінде таны-

лады. Бұл жауапкердің дәйектері басым түскенін білдірмейді; мұның себебі мы-

нада – заңға сүйеніп, талап-арыз беруші тараптың өз құқығын қорғау туралы

талабын қанағаттандыруға болмайды».

Бұған қоса, лорд Хьюз (Lord Hughes) атап өткендей,

230

жоғарыда аталған ex

turpi causa принципін Holman v. Johnson ісін (1775) қараған лорд Мэнсфилд

(Lord Manseld) былай түсіндіріп өткен:

231

«Қай кезде болса да, жауапкер тараптың «шағымданушы мен жауапкер ара-

сындағы келісімшарт адал ниетпен жасалмаған немесе заңға қайшы» деп на-

разылық білдіруі орынсыз. Дей тұрғанмен бұл наразылық осы аталған себепке

сай қабылданбайды; мұнда жалпыға ортақ тәртіп принциптері негізге алы-

нады; жауапкер мен шағымданушыға қатысты нағыз әділдікке қайшы болса

да, күтпеген жерден деп айтсам да болатын шығар, жауапкер тарап атал-

ған принципті өз пайдасына асыра алады. Жария тәртіп принципі дегеніміз

де – осы; ex dolo malo non oritur actio («алаяқтық әрекет талап-арызға негіз

бола алмайды». – Ауд.). Адамгершілікке жат немесе заңға қайшы әрекетке не-

гізделген талап-арыз берген адамның шағымын ешбір сот қарауға алмайды...

Сот өз қызметінде осы ережені басшылыққа алады; бұл – соттың жауапкер

тарап мүддесін қорғайтынына қатысты емес, шағымданушы тараптың та-

лап-арызын қарауға жатпайтынымен байланысты мәселе. Яғни шағымданушы

тарап жауапкермен орын алмастырып, жауапкер шағымданушы тарапқа қар-

сы арызданса, шағымданушы тарап осы жайтты өз пайдасына асыра алады;

227

Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission No 320: 2010), 1.11 , әсіресе мына

бөлімі:3.10 .

228

Мысалы, мына іс: Safeway Stores v. Twigger [2010] EWHC 11 (Comm); [2010] 3 All ER 577, мұн-

да жауапкердің ұстанымы оған қарсы берілген талап-арызда көрсетілген келісімшартты бұзу,

фидуциарлық міндеттерді бұзу, салғырттық таныту айыптары контексінде қаралды.

229

[2014] UKSC 47; [2014] 1 WLR 2889, at [56] (мына авторды атап өткен: RA Buckley (2015)

131 LQR 341; J Goudkamp and M Zou [2015] CLJ 13–16); сондай-ақ қараңыз: S Todd, ‘Applying

the Ex Turpi Causa Principle in Tort Actions’ (2014) J International and Comparative Law 221.

230

[2014] UKSC 47; [2014] 1 WLR 2889, at [56].

231

(1775) 1 Cowp 341, 343; бұл доктринаны лорд Сампшн мына істе қайта қараған: Les Laboratoires

Servier v. Apotex Inc [2014] UKSC 55; [2015] AC 430, at [13] , атап айтқанда: [22], [25] and [28]

to [30].

өйткені екі тарап та бірдей кінәлі болса, potior est conditio defendentis («жауап-

кер тараптың ұстанымы басым түседі». – Ауд.)».

Gray v. Thames Trains Ltd ісін (2009) қараған

232

лорд Хоффманн (Lord Homann)

ex turpi causa қағидасын бір ғана критериймен шектеп қоюға болмайтынын айт-

қан:

233

«Еx turpi causa қағидасы нағыз принциптен гөрі, тәртіпті реттейтін

ережеге жақын. Бұған қоса, бұл ереже бір емес, бірнеше себепке негізделген,

олар жағдайға байланысты өзгеріп отырады».

Les Laboratoires Servier v. Apotex Inc ісі (2015) бойынша

234

шығарған шешіміне

сай, шетел юрисдикциясында өзге тараптың патент (дәрілік препаратқа патент)

құқықтарын бұзу ісіне қатысты ex turpi causa қағидасын қолдану орынсыз бо-

лар. Бұл іске қатысушы А тарабы Англияда В тарабына қарсы (В тарабының

Англияда патент құқықтарын бұзғаны үшін) сот арқылы уақытша тыйым сал-

дырған. Сот салған бұл тыйымның кейін күші жойылды. Нәтижесінде А тарабы

өз мойнына алған ыңғайласпа міндеттемеге сай (мұндай міндеттеме – соттың

уақытша тыйым салуы үшін қажетті процедуралық алғышарт, cross-undertaking)

В тарабына келтірілген залалды өтеу жауапкершілігіне тартылды. А тарабы

«В тарабының А тарабына тиесілі патентпен қорғалған тауарлар шығарып, А та-

рабының патент құқықтарын бұзғаны, сөйтіп, Канадада айыпты» деп танылға-

нын алға тартып, аталған ыңғайласпа міндеттемеге сай жауапкершіліктен бас

тартты. Ұлыбританияның Жоғарғы соты «Канадада орын алған теріс қылық ex

turpi causa қағидасын құптауға негіз бола алмайды» деп бірауыздан шешім шы-

ғарды. Нәтижесінде А тарабының ыңғайласпа міндеттемеге сай жауапкершілі-

гі өзгеріссіз қалдырылды – ол В тарабына сот салған уақытша тыйым күшінде

болған кезде келтірілген залалды өтеуге (компенсация төлеуге) міндетті болды.

Алайда аталған компенсация сомасынан В тарабының шетелдік юрисдикцияда –

Канадада өзге тараптың патент құқықтарын бұзғаны үшін төлейтін залалды өтеу

сомасын алып тастау қажет еді.

Лорд Сампшн (Lord Sumption) (лорд Ньюбергер мен лорд Кларктың

(Lords Neuberger and Clarke) келісімімен) былай деді:

235

«Жауапкер тарапты қорғау мақсатында, ненің «өрескел қылық» (turpitude) деп

танылатыны қаралатын іс-әрекеттің құқықтық сипатына байланысты. Әңгі-

ме қылмыстық және квазиқылмыстық деп аталатын әрекеттер жөнінде өрбіп

отыр. Өйткені осы аталған санаттарға жататын әрекеттер ғана қоғам мүдде-

сіне қатысты – заңсыз әрекеттерден қорғау қағидасы осы пайымға негізделген.

Деликтілер (арам пиғылдан туындаған құқықбұзушылықтарды қоспағанда), келі-

сімшартты бұзу, заң бұзу және басқа да азаматтық құқықбұзушылықтар іс жү-

зінде қоғамдық мүддеге емес, жеке мүддеге нұқсан келтіреді. Мұндай жағдайда

заңға сай әдеттегі құқықтық қорғау құралдарын қолдануға шек қоятындай себеп

232

[2009] UKHL 33; [2009] 1 AC 1339 (мына автор атап өткен: PS Davies (2009) 125 LQR 557).

233

Сонда, at [30]; оған Апелляциялық сот мына істе сілтеме жасаған: ParkingEye Ltd v. Somereld

Stores Ltd [2012] EWCA Civ 1338; [2013] QB 840, at [30] and [31], per Jacob LJ, and at [55],

per Toulson LJ; деликт контекстінде: Joyce v. O’Brien [2013] EWCA Civ 546; [2014] 1 WLR 70,

атап айтқанда: [22], [27] to [29], [47] and [52], per Elias LJ.

234

[2014] UKSC 55; [2015] AC 430 (бес судьядан құралған алқа (лордтар): Ньюбергер, Мэнс, Кларк,

Сампшн және Тулсон).

235

Сонда, at [28].

VII БӨЛІМ

жоқ. Қоғам мүддесіне қызмет ететін және аталған әрекеттердің салдарын, әсе-

рі тиген тараптар арасындағы қатынастарды реттейтін әділ сот жүйесі бар».

Бұған қоса, ол мынадай пікір білдірді:

236

«Заңсыз әрекеттерден қорғау мақсатында, тіпті қылмыстық және квазиқыл-

мыстық әрекеттер де өрескел қылық болып танылмайтын ерекше жағдайлар

кездеседі десек – қателеспейміз. Gray v Thames Trains Ltd ісін ([2009] AC 1339,

para 83) қараған лорд Роджер Эрлсферри (Lord Rodger of Earlsferry) «кейбір құ-

қықбұзушылықтардың болмашы екені соншалық – мұндай істер бойынша та-

рапты жауапқа тартудың қажеті жоқ» деп те пайымдаған».

Талап-арыз берген тараптың құқықбұзушылығы мен талап-арыз беруге негіз

болған себеп (себептер) арасындағы байланыстың тығыз болғаны соншалық –

Stone & Rolls Ltd v. Moore Stephens ісі бойынша (2009) талап-арыз қарауға алын-

бады.

237

Лордтар палатасы мүшелерінің көпшілігі (лорд Филлипс (Phillips), лорд

Браун (Brown) және лорд Уолкер (Walker) шығарған шешімге сай, ex turpi causa

қағидасына сәйкес, «компанияны таратушы (liquidator) оның алаяқтық жолмен

«бір адамнан тұратын компания» ретінде басқарылып келгенін таппаған аудитор-

ларға қарсы деликтілік немесе келісімшартқа сай талап-арыздар бере алмайды».

Таратушы аталған компаниямен қарым-қатынаста болған, ал алаяқ адам сол компа-

ния атынан тікелей өкілдік еткен. Нәтижесінде сот тиісті келісімшартты да, залал-

ды өтеу туралы деликтілік талап-арызды да қараудан бас тартты. Алайда Bilta (UK)

Ltd (in liquidation) v. Nazir) (No2) ісін (2015) қараған лорд Ньюбергер (Нойбергер,

Lord Neuberger)

238

бұл шешімді сөзсіз айқын деп айтуға болмайтынын және оның

алаяқтық жолмен басқарылған компания қызметін тексергенде немқұрайдылық

танытқан аудиторларға қарсы компанияны таратушының талап-арызына ғана қа-

тысты екенін ескеріп, басқа жағдайларда қолдануға болмайтынын мәлімдеген:

«Меніңше, Stone & Rolls ісі бойынша шығарылған шешімді… бір жаққа ысырып

қойып, «оған енді көңіл бөлмейміз» деген айдар тағатын кез келді. Себеп-салдар-

ды ескерсек, бұл басқа істерде басшылыққа алынатын шешім болуға лайық емес,

сондықтан ол құқықтық ережелердің айқындығын қамтамасыз ететін шешімге

жатпайды».

Лорд Тулсон және лорд Ходж (Lords Toulson and Hodge) онымен келісіп, мы-

надай пікір білдірген:

239

«Біз Stone & Rolls ісі көпшілік қолдауымен қабылданған уәжді шешімге жат-

пайды [no majority ratio decidendi] деген қорытындыға келдік. Ол өзі реттеген

іске, яғни аудиторларға қарсы талап-арыз қабылданбайды деген мәселеге ғана

қатысты міндетті прецедент болып саналады».

236

ibid, at [28].

237

[2009] UKHL 39; [2009] 1 AC 1391 (мына автор атап өткен: P Watts (2010) 126 LQR 14–20;

and D Halpern (2010) 73 MLR 487; мына істе қаралған: Safeway Stores v. Twigger [2010]

EWHC 11 (Comm); [2010] 3 All ER 577 – заңды тұлғалардың жауапкершілігі жөнінде (corporate

liability).

238

[2014] UKSC 23; [2015] 2 WLR 1168, at [30].

239

[2014] UKSC 23; [2015] 2 WLR 1168, at [154].

Bilta (UK) Ltd (in liquidation) v. Nazir (No 2) ісі (2014) бойынша

240

шығарылған

шешімге келсек, лорд Ньюбергер (Lord Neuberger) осы іске қатысты жасалған

жеті ұйғарым негізінде төмендегідей құқықтық тұжырымды айқындап берді:

241

«Қандай да бір компания өз директорларының құқықбұзушылығы салдарынан

зардап шексе немесе компания директорлары осы оқиға жайында хабардар бол-

са, онда аталған құқықбұзушылықты не директорлардың одан хабардар болуын,

компанияны таратушылар (компания және/немесе оның кредиторлары атынан)

құқықбұзушылық салдарынан компанияға келтірілген залал үшін директорлар-

ға қарсы талап-арыз берген жағдайда (компанияның аталған директорлардан

басқа директорлары мен акционерлері болмағанына және құқықбұзушылық не

директорлардың одан хабардар болғаны үшін жауапкершілікті басқа сот істе-

рін қараған кезде компанияға жүктеуге болатынына қарамастан), компанияның

жауапкер ретінде өзін қорғау мақсатында қолдануына жол беруге болмайды».

Дегенмен, лорд Ньюбергер мойындағандай,

242

Жоғарғы сот жаңа істі қарағанда,

ex turpi causa доктринасын (субъективті баға бермей) сол күйінде айқын қолдану

керек пе, әлде істің мән-жайын ескеретін икемді ұстаным қолданған жөн бе деген

негізгі сұраққа көңіл бөлуі қажет.

46-БАП

ЗАҢСЫЗ ӘРЕКЕТТЕРГЕ ШЕК ҚОЮ ҚАҒИДАСЫ ТАЛАП-АРЫЗ БЕРГЕН

ЖАЗЫҚСЫЗ ТАРАПҚА ҚАТЫСТЫ ҚОЛДАНЫЛМАЙТЫН ЖАҒДАЙЛАР

Келісімшартқа заң жүзінде тыйым салынған (44-бап) жағдайларды қоспаған-

да, талап-арыз беруші тарап: (a) жауапкер тараптың заңсыз әрекеттерінен ха-

бардар болмаған және (b) тараптар жасасқан келісімді орындау заңсыз болып

саналмайтын жағдайларда келісімшарт бойынша сотқа арыздана алады.

ТҮСІНДІРМЕ

Archbolds (Freightage) Ltd v. S Spanglett Ltd ісі (1961):

243

арызданушы тарап жауапкер

тараппен жүк көлігімен (фургонмен) зат тасымалдау туралы келісімшарт жасасқан.

Арызданушы жауапкерге тиесілі жүк көлігінің тиісті лицензиясы болмағанын, әрі

осындай көлікті пайдалану құқықбұзушылыққа жататынын білмеген. Тасымалдау

барысында арызданушы тараптың заттары жоғалып кеткен (жауапкердің немқұ-

райдылығы салдарынан тоналған), сондықтан ол келісімшарт талаптары бұзылды

және өзіне залал келді деп, сотқа шағымданды. Апелляциялық сот заң бұзылғанын

негізге алып, жауапкер тараптың наразылығын қабыл алмады: арызданушы тарап

өзіне бөлінген жүк көлігін пайдалану қылмыстық құқықбұзушылыққа жататынын

білмеген, сондай-ақ тараптар жасасқан мәміле заңға қайшы болмай шыққан.

244

240

[2014] UKSC 23; [2015] 2 WLR 1168, at [30].

241

Сонда, at [7], сондай-ақ қараңыз: [8].

242

Бұл да сонда, at [13] to [17]; бұған қоса, мына істі атап өткен: R (on the application of Best) v. Chief

Land Registrar [2015] EWCA Civ 17; [2015] 4 All ER 495, атап айтқанда: Sale LJ at [51] to [61].

243

[1961] 1 QB 374, CA.

244

[1961] 1 QB 374, 387–388, per Pearce LJ.

VII БӨЛІМ

Арызданушы тарап келісімшарттың заң талаптарына сай орындалмайтынын,

әрі өзінің осындай құқықбұзушылыққа қатысы болатынын білгенде, жағдай бас-

қаша қалыптасатын еді.

245

Ashmore, Benson, Pease & Co Ltd v. A.V. Dawson Ltd

ісіне (1973) қатысушы

246

жауапкер тарап арызданушының заттарын тасымалдау-

ға келіскен, алайда жүк көлігіне шамадан көп жүк тиеп, заң бұзған. Жауапкер

тарап мұның құқықбұзушылық екенін білген. Жүк көлігі аударылып кетіп, арыз-

данушының заттары зақымдалған. Арызданушы тарап қызметкерінің (менеджер)

жауапкер тараптың заңсыз әрекеттеріне қатысы болған: ол жүктің тиісті заң ере-

желеріне сай тиелмегенін білген (мұндай жайт бұрын да орын алған), бұған қоса,

арызданушы компания салғырттық танытып, заңсыз әрекетке жол беруі арқа-

сында өзінің тасымалдауға жұмсайтын шығындарын үнемдеген. Осы фактілерді

ескере келе, сот арызданушы тараптың өзіне келтірілген залалды өтеу талабын

қанағаттандырмады.

Hall v. Woolston Hall Leisure ісін (2001) қараған

247

лорд-судья Мэнстің

(Mance LJ) пайымдауынша, Ashmore ісінде басшылыққа алынған құқықтық ұс-

танымда (ережеде) (ratio) арызданушының аталған құқықбұзушылықтың жа-

салғанына көз жұма қарағаны ғана емес, оған қатысқаны, оның осы әрекетке

жол беріп, одан пайда тапқаны ескерілген. Сол сияқты, Anglo Petroleum Ltd v.

TFB (Mortgages) Ltd ісін (2007) қараған

248

лорд-судья Маммери (Mummery LJ)

атап өткендей, өзге тараптың қылмыстық немесе заңсыз әрекетінен хабардар

болудың өзі ғана сол әрекетке қатысуды білдірмейді; дегенмен тиісті құқықтық

ереже әлі толық айқындалған жоқ.

249

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), 4.03.

47-БАП

ТАЛАП-АРЫЗ БЕРУШІНІҢ ҚАСАҚАНА ЕМЕС ЗАҢСЫЗ ӘРЕКЕТІ

Талап-арыз беруші келісімшартты орындау барысында заңсыз әрекетке бар-

ған күннің өзінде, келісімшарт бойынша берілген талап-арыз мына жағдайлар-

да қанағаттандырылуы мүмкін: (a) кезінде келісімшартты заң талаптарына

сай орындау мүмкіндігі болғанда және (b) заңсыз әрекет келісімшартты орын-

даудың ең маңызды бөлігі болмағанда.

245

J Goudkamp, ‘The Defence of Joint Illegal Enterprise’ (2010) 34 Melbourne University LR 425;

cf Hounga v. Allen [2014] UKSC 47; [2014] 1 WLR 2889. AFH Loke, ‘Tainting Illegality’ (2014)

34 LS 560–581.

246

[1973] 1 WLR 828, CA.

247

[2001] 1 WLR 225, at [80].

248

Anglo Petroleum Ltd v. TFB (Mortgages) Ltd [2007] EWCA Civ 456; [2007] BCC 407 (дегенмен

осы құқықтық ереженің әлі де икемді екенін растаған (the law remains malleable): сонда, at [73]

to [82]).

249

[2007] EWCA Civ 456; [2007] BCC 407, at [73] to [82]; AFH Loke, ‘Tainting Illegality’ (2014)

34 LS 560–581.

ТҮСІНДІРМЕ

ParkingEye Ltd v. Somereld Stores Ltd ісін (2012) қараған Апелляциялық сот

250

жа-

рия тәртіп пен заңсыз әрекеттен қорғау қағидаларын бірден, ойланбастан «әдеп

ережелерін жөнсіз таңғандай» және шамадан тыс

251

қолдануға жол бермеу керек

екенін ерекше атап өткен. Лорд-судья Тулсон (Toulson LJ)

252

«келісімшартты

орындау кезінде іс жүзінде заңсыз әрекетке баруды көздейтін бастапқы ниет

тиісті тараптың талап-арыз беруіне негіз бола алады деген тұрақты ереже-

ні» танудан бас тартып, мұндай ұстанымның «тым қатал екенін, әрі әділетсіз-

дікке жол беретінін» алға тартқан.

ParkingEye Ltd v. Somereld Stores Ltd ісі (2012): талап-арыз беруші тарап

жауапкер тарапты (супермаркеттер желісі) он бес ай мерзімге көлік тұрағын ба-

қылауға және басқарудың автоматтандырылған жүйесімен жабдықтауға келіскен.

Бұл жүйе көмегімен талап-арыз беруші тарап көлігі тұрақта тегін тұру уақыты-

нан артық тұрған кез келген клиенттен ақы жинап алатын. Талап-арыз беруші та-

рап клиенттерден жиналған қаражатты өзінде қалдыра алатын, сондықтан тиісті

ақы төлеуді табандылықпен талап етуге мүдделі болды.

Бірнеше айдан соң, жауапкер тарап талап-арыз беруші клиенттерге жіберген

талап хаттарында (ол ретімен жолдаған үшінші хатта) заңға қайшы мәлімдеме-

лер жасады, сөйтіп, клиенттерді алдап, оларға қатысты құқықбұзушылыққа

жол берді деп, арадағы келісімшартты тоқтатты. Мұндағы талап-арыз беруші та-

раптың тұрақта белгіленген уақыттан артық тұрып, тиісті ақы төлемеген көлік

иелеріне қарсы азаматтық талап-арыз беруге өкілетті екені туралы мәлімдемесі

жалған

253

еді.

Апелляциялық сот «жауапкер тараптың (супермаркеттер желісінің) келісім-

шартты тоқтату туралы шешімі негізсіз, сондықтан супермаркет келісімшартты

бұзғаны үшін келтірілген залалды өтеуге тиіс» деп тапты.

254

Осы ретте жауапкер

тараптың өзін заңсыз әрекеттен қорғау қағидасына сүйеніп, келісімшартты орын-

ды себепке сай тоқтатуына негіз болған жоқ.

255

Себебі талап-арыз берушінің заң-

ға қайшы ниеті (ол үлгілік талап хаттарын келісімшарт жасасқанға дейін әзірлеп

қойған)

256

келісімшартқа сай атқарылған іс-шаралардың елеулі бөлігін құрамаған.

Тұрақ ақысына қатысты апелляция ParkingEye Ltd v. Beavis ісінде (2015) тың-

далған.

257

Жоғарғы сот «сауда орталығына келген көлік жүргізушілер төлейтін

85 фунт стерлинг мөлшеріндегі тұрақ ақысы тұтынушыларды қорғау туралы

(1999 жылғы Ережеге сай) заң талаптарына қайшы келмейді» деген шешім шы-

ғарды.Мұндай ақыны келісімшарт бойынша рұқсат етілген мерзімді бұзып, яғни

тұрақта тегін тұруға бөлінген екі сағаттан ұзақ уақыт тұрған көлік жүргізушілері

250

[2012] EWCA Civ 1338; [2013] QB 840, at [38], per Jacob LJ.

251

ibid, at [38] and [39], per Jacob LJ; and at [79], per Toulson LJ.

252

ibid, at [63].

253

Бұл да сонда, at [59], per Toulson LJ; at [11], per Jacob LJ (талап-арыз беруші жіберген үшінші

стандартты хатта жалған мәлімет болғаны туралы толық ақпарат көрсетілген).

254

Per Toulson LJ; at [11], per Jacob LJ (талап-арыз беруші жіберген үшінші стандартты хатта жал-

ған мәлімет болғаны туралы толық ақпарат көрсетілген), at [23] .

255

Сонда, атап айтқанда: [30] – [32], [35], [37] – [40], [63] – [65], [69], [72], [75] және [77] – [79].

256

Бұл да сонда, at [19].

257

[2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373.

VII БӨЛІМ

төлеуге тиіс еді. Тиісті тарап тұрақта рұқсат етілген уақыттан шамамен бір сағат

ұзақ тұрған. Айта кетерлігі – бір минутқа болса да ұзақ тұрған көлік жүргізуші-

сі 85 фунт стерлинг төлеуге тиіс болатын. Жоғарғы соттың көпшілік дауыспен

(алты судья қолдап, бір судья қарсы болған) шығарған шешіміне сай, белгілен-

ген мерзім мен тұрақ ақысы 1999 жылғы Ереже талаптарына қайшы келмеген.

Әдетте тұрақ ақысы таңертең ерте жолға шығатын жүргізушілердің (көліктерін

тұрақта ұзақ уақытқа қалдырып кететіндерге) көліктерін тұрақта ұзақ уақытқа

тастап кетуіне емес, керісінше, аз уақытқа қалдырып кететіндерге (тұрақта екі

сағат бойы тегін тұратын көлік иелеріне) орын босатып қоюына жағдай жасау

мақсатында енгізілген. Бұған қоса, көлік тұрағын бақылау-басқару жүйесі опе-

раторы қызметін атқарған компания да табыс табуы керек еді. Мұның барлығы

аталған Ереже талаптарына сай болған.

48-БАП

ТАЛАП-АРЫЗ БЕРУШІНІҢ ЗАҢСЫЗ ӘРЕКЕТКЕ ҚАТЫСУЫ

Талап-арыз беруші тарап келісімшарттың заң талаптарына сай орындал-

майтынын біле тұра осындай құқықбұзушылыққа қатысқан жағдайда, оның

келісімшарт бойынша берген талап-арызы қанағаттандырылмайды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 4.

49-БАП

ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚҚА ЖОЛ БЕРЕТІН КЕЛІСІМДЕР

I. Қандай да бір қылмыстық әрекетке бару жөнінде міндеттеме алуды көз-

дейтін келісімдер заңсыз, олардың міндетті заңдық күші жоқ.

II. Келісуші тараптар бірлесіп, қасақана азаматтық құқықбұзушылыққа

баруға (мысалы, деликт немесе сенімге қиянат жасау, tort or breach of

trust) міндеттеме алған келісімдер де заңсыз, олардың міндетті заңдық

күші жоқ.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Қылмыс жасау туралы келісімдер. Бірігіп ұрлық жасау туралы

келісімді орындау барысында келтірілген залалға қатысты ex turpi causa қа-

ғидасын қолдану мәселесі мына істе талқыланған, назар аударыңыз: Joyce v.

O’Brien (2013).

258

Аталған тұжырым қос тарап қасақана қылмыстық әрекетке

258

[2013] EWCA Civ 546; [2014] 1 WLR 70, атап айтқанда: [22], [27] to [29], [47] and [52],

per Elias LJ.

бару жөнінде сөз байласқан жағдайда қолданылады. Немесе мына істі қараңыз:

Taylor v. Bhail (1996): мектеп директоры мен құрылысшы жөндеу жұмыстарының

шынайы бағасын 1 000 фунт стерлингке көтеріп қоюға келіскен, ал бұл сома-

ны сақтандыру компаниясы төлеуге тиіс еді. Бұған келісім берген құрылысшы

жөндеу жұмыстарын жүргізбекші болды. Құрылысшының көрсетілген бағаның

төленбеген бөлігіне қатысты әрекеті келісімшарт құқығы шеңберіне (тараптар

сақтандыру компаниясын алдау туралы заңсыз келісімге келгендіктен) және

реституциялық құқық аясына (құрылысшы алаяқтық әрекетке қатысқандықтан)

жатқызылды.

259

Бұған қоса, мұндай келісімнің өзі қылмыстық сөз байласу болып

табылады.

Келісуші тараптар бастапқыда заңсыз мақсаттарды көздейтін міндеттеме ал-

маған жағдайда, соттар жасалған келісімшартты заңға сай орындау мүмкіндігінің

болған-болмағанын анықтауға дайын болар еді.

260

Келісуші тараптардың ешқайсысы қылмысқа жол берілетінін білмеген жайтқа

қатысты айқын құқықтық ереже жоқ.

261

II тұжырым. Деликт немесе сенімге қиянат сияқты азаматтық құқықбұзушы-

лық жасау туралы келісім. Алайда келісуші тараптардың біреуі келісімшартты

орындау кезінде азаматтық құқықбұзушылыққа жол берілетінін білмесе, онда

оның келісімшартты орындағаны үшін толықтай тек (заңсыз деп саналатын бөлі-

гі үшін ғана емес) тиісті өтемақы т.б. талап еткені жөн. Мұндай ұтымды ұсыныс-

ты Трейтель (Treitel)

262

Clay v. Yates ісіндегі (1856) шешімін таппаған мәселеге

қатысты айтқан.

263

Қандай да бір тұлғаның азаматтық іс жүргізу барысындағы сот шығындарын

өтеу туралы келісімі (қылмыстық немесе азаматтық құқықбұзушылық жасал-

ғанына қарамастан) заңсыз болып саналмайды. Ол үшін келтірілген шығын-

ды өтеу туралы келісім (agreement to indemnify) қылмыстық немесе азаматтық

құқықбұзушылық орын алған соң жасалуға тиіс.

264

259

Мысалы: Taylor v. Bhail [1996] CLC 377, CA (Тэйлордың Байлға қарсы ісі: мектеп директоры

мен құрылысшы жөндеу жұмыстарының шын бағасын 1 000 фунт стерлингке көтеріп қоюға

келіскен. Бұған келісім берген құрылысшы жөндеу жұмыстарын жүзеге асыратын болды; құ-

рылысшының осы бағаның төленбеген бөлігіне қатысты әрекеті келісімшарт құқығы (тараптар

сақтандыру компаниясын алдау туралы заңсыз келісімге келгендіктен) және реституциялық

құқық аясына (құрылысшы алаяқтық әрекетке қатысқандықтан) жатқызылды).

260

Waugh v. Morris (1873) LR 8 QB 202.

261

Law Commission, ‘Illegal Transactions: The Eect of Illegality on Contracts and Trusts’

(Law Commission Consultation Paper No 154, London, 1999), 2.22, судья бұған қарсы ұсыныс

жасаған мына іс атап өтілді: Pearce LJ in Archbolds (Freightage) Ltd v. S Spanglett Ltd [1961]

1 QB 374, 387, CA.

262

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 11–016.

263

(1856) 1 H & N 73.

264

Mulcaire v. News Group Newspapers Ltd [2011] EWHC 3469 (Ch); [2012] Ch 435, at [45],

per Sir Andrew Morritt C (басылым өз қызметкерлерінің телефонды хакерлік бұзған ісі бойынша

сот шығындарын өтеуге келісім берген).

VII БӨЛІМ

50-БАП

ҚҰМАР ОЙЫНДАР ТУРАЛЫ КЕЛІСІМШАРТТАР

Құмар ойындар туралы келісімшарттар міндетті заңдық күші бар келісім-

шарттарға жатады.

ТҮСІНДІРМЕ

Құмар ойындар туралы 2005 жылғы заңның (Gambling Act 2005) 17-тарауы

(Құмар ойындар туралы келісімшарттардың заңдылығы және талап-арыз қою

күші – Legality and Enforceability of Gambling Contracts) 2007 жылғы 1 қыркүйек-

те күшіне енді. Бұл заңның 335-бөлімі және соған байланысты ережелер бұрын

осындай мәмілелерді жарамсыз деп тапқан бірқатар заңның күшін жойды. Жаңа

ережелерде былай делінген:

265

(1) Құмар ойындарға қатысты келісімшарттарды да заң бойынша мәжбүрлі түр-

де орындатуға болады.

(2) (1) тармақ заңға қайшы келісімшарттарды заң бойынша мәжбүрлі түрде

орындатуға тыйым салатын құқықтық ережелерді (құмар ойындарға қатыс-

ты арнайы ережелерді қоспағанда) қозғамайды.

51-БАП

СЕКСУАЛДЫҚ АЗҒЫНДЫҚ

Нысандарды (үй-жайларды) «адамгершілікке жат іспен» айналысатын жезөк-

шелерге пайдалануға беру туралы келісім заңсыз, оның міндетті заңдық күші

болмайды (нысанды пайдалануға берген тарап оның қандай мақсатта пайда-

ланылатынын білген жағдайда).

ТҮСІНДІРМЕ

Pearce v. Brooks ісі (1866):

266

арызданушы тараптың (арба жасаушы) ат жеккен

күймені жалға алу ақысын төлету және оған келтірілген залалды өтеу туралы

талабы қанағаттандырылмады. Күйме жауапкер тараптың клиенттерді (жезөк-

ше) тартуына «ыңғайлы болатындай» қалыпта тұрған. Арызданушы тарап өзінің

жауапкермен жасасқан келісімшарты «адамгершілікке жат іспен» айналысатын

адамға жағдай жасау (қамтамасыз ету) екенін білген – осының өзі жеткілікті бо-

латын. Келісуші тараптардың жалдау ақысы жезөкшенің тікелей заңсыз табысы

есебінен төленеді деп келісуі қажет болмады.

265

Section 335, Gambling Act 2005.

266

(1866) LR 1 Exch 213, Court of Exchequer, Pollock CB, Martin, Pigott and Bramwell BB.

Coral Leisure Group Ltd v. Barnett ісі (1981):

267

Барнетт мырза казино компа-

ниясының өзін жұмыстан әділетсіз шығарғаны туралы компанияға қарсы талап-

арыз берген. Жазбаша талап-арызында Барнетт (өзіне нұқсан келуі мүмкін бол-

са да, төменде жазғанына назар аударыңыз) жұмыста казиноға келген ауқатты

клиенттермен кездескен жезөкшелерге ақша төлегенін де айтып өткен. Алайда

Еңбек даулары жөніндегі апелляциялық сот (Employment Appeal Tribunal) шы-

ғарған шешімге сәйкес, талап-арыз берушінің өзін жұмыстан әділетсіз шығарға-

ны жөніндегі талап-арызын егжей-тегжейлі қарамауға болмайды: келісімшартты

орындау барысында заңға қайшы әрекетке жол берілгеніне қарамастан, тараптар

жасасқан келісімшарт толығымен заңсыз әрі жарамсыз болып саналмайды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), 6.20 .

52-БАП

НЕКЕЛЕСУГЕ ЫҚПАЛ ЕТУ

I. Жеңгетайлық жасап, өзгелерді некелестіруді (marriage brokerage) көз-

дейтін келісім жария тәртіпке қайшы, оның міндетті заңдық күші жоқ.

II. Төмендегідей қызмет түрлері мен келісімдерге: неке агенттігі қызметі-

не (dating agency services), мүлікке немесе қаржы мәселелеріне қатыс-

ты некелесуге дейін (ante-nuptial) және некелесуден кейін (post-nuptial)

жасалатын келісімдерге тыйым салынбаған (ажырасқан жағдайда

қолданылады).

III. Адамның некелесу құқығын шектейтін келісім жария тәртіпке қайшы,

оның міндетті заңдық күші жоқ.

ТҮСІНДІРМЕ

Hermann v. Charlesworth ісінде (1905)

268

«жеңгетайлық жасап, өзгелерді некелес-

тіру туралы келісім (ақылы негізде болашақ жұбай тауып беру туралы келісім)

жария тәртіпке қайшы» деп танылды. Ескіргеніне қарамастан, осы құқықтық

ереже әлі күшінде. Дегенмен бұл ереже неке агенттігі қызметіне тыйым салмай-

ды, сондықтан да мұндай қызмет түрлері заңға қайшы емес.

267

[1981] ICR 503, 509, EAT, сондай-ақ бұдан кейінгі сот істері; осы күрделі сот істері туралы, қара-

ңыз: Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission Consultation Paper No 189, 2009),

3.37 to 3.42, and S Forshaw and M Pigerstorfer (2005) 34 ILJ 158.

268

[1905] 2 KB 123, CA.

VII БӨЛІМ

Ерлі-зайыптылардың немесе болашақта некелесетін азаматтардың мүлкіне қа-

тысты некелесуге дейін және некелесуден кейін жасалатын келісімдер (ажырасқан

жағдайда қолданылады) бүгінгі таңда заңға қайшы болып саналмайды: Granatino

v. Radmacher ісі (2010).

269

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), 6.14 to 6.19.

53-БАП

ҚҰЛДЫҚ

I. Келісуші тарап өзіне жеке бас бостандығын мүлде негізсіз шектейтіндей

міндеттеме алса, онда мұндай келісім жария тәртіпке қайшы, оның мін-

детті заңдық күші болмайды.

II. Қарыз алған тарап өзіне қарыз берген тараптың толық немесе үстем ба-

қылауына өтіп, экономикалық кіріптарлық күйге түсетін болса, мұндай

қарыз жария тәртіпке қайшы келеді, оның міндетті заңдық күші жоқ.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Жеке бас бостандығын негізсіз шектеу. Басқа тараптың (басқа тұлға-

ның) құлдығында болу туралы келісім жария тәртіпке қайшы: жас иммигрантты

құлдыққа салып, қанаған сұмдық оқиғаның мән-жайын мына істен оқуға болады:

Hounga v. Allen ісі (2014).

270

II тұжырым. Қаржылық құлдық. Horwood v. Millar’s Timber and Trading Co Ltd

ісі (1916):

271

қарыз алған тарап, Баньян (Bunyan) оны толық өтеп болмайынша,

өзінің бүкіл табысын борышын өтеуге жұмсауға, бұған қоса, басқа жұмысқа ор-

наласпауға және қарыз берген тараптың рұқсатынсыз үйін көшірмеуге келісім

берген. Судьялар Лаш пен Санки (Lush and Sankey JJ) шығарған шешімге сай,

аталған шектеулер адамның күнкөрісі үшін табыс табу және осыған орай өзінің

тұрғылықты жерін ауыстыру бостандығын қорғауды көздейтін ортақ құқық қа-

ғидаларына қайшы болған. Сондықтан берілген қарыз заңсыз болып танылды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), 15.05.

269

[2010] UKSC 42; [2011] 1 AC 534; атап өткен: J Miles (2011) 74 MLR 430–444 және J Herring,

PG Harris and RH George (2011) 127 LQR 335–339; жалпы осы тақырып бойынша, қараңыз:

J Scherpe (ed), Marital Agreements and Private Autonomy in Comparative Perspective (Oxford, 2012).

270

[2014] UKSC 47; [2014] 1 WLR 2889, at [56].

271

[1916] 2 KB 44, Divisional Court; P Saprai, ‘The Principle against Self-Enslavement in Contract

Law’ (2009) 25 JCL 26.

54-БАП

ДҰШПАНМЕН САУДА ЖАСАУ

Дұшпанмен сауда жасау туралы келісімшарттар жария тәртіпке қайшы, олар-

дың міндетті заңдық күші жоқ.

ТҮСІНДІРМЕ

Ортақ құқық пен заңдарға сай,

272

дұшпанмен сауда жасау туралы келісімшарт-

тар жария тәртіпке қайшы. Дұшпан елдермен сауда жасау туралы 1939 жылғы

заңда (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) (Trading with the Enemy Act 1939

(as amended) «дұшпан» ұғымына анықтама берілген.

273

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), 10.14 .

55-БАП

ПАРАҚОРЛЫҚ ЖӘНЕ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ

I. Парақорлыққа қарсы іс-қимыл туралы 2010 жылғы заңда (Bribery

Act 2010) парақорлыққа, оның ішінде шетелдік лауазымды тұлғаларды

параға сатып алуға жол беретін келісімдерге қатысты құқықбұзушы-

лық түрлері айқындалған. Мұндай келісімдер жарамсыз, олардың мін-

детті заңдық күші жоқ.

II. Мемлекеттік қызметкерлердің сыбайлас жемқорлығына жол беретін ке-

лісімшарт жария тәртіпке қайшы, оның міндетті заңдық күші жоқ.

III. Мемлекеттік марапат алу үшін төлем жасау туралы келісім сыбайлас

жемқорлық әрекетіне жатады, мұндай келісім жария тәртіпке қайшы,

оның міндетті заңдық күші жоқ.

IV. Мемлекеттік органдарды алдау немесе жаңылыстыру туралы келісім-

дер жария тәртіпке қайшы, олардың міндетті заңдық күші жоқ.

272

Trading with the Enemy Act 1939 (as amended).

273

Section 2, Trading with the Enemy Act 1939 (as amended).

100

VII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл бапта қарастырылған мәселелер келесі бапта да қозғалады.

I тұжырым. Парақорлыққа қарсы заңдар. Парақорлыққа қарсы іс-қимыл туралы

2010 жылғы заңда (Bribery Act 2010)

274

(бұған дейінгі заңдарда қарастырылған

қудалау шараларын да қараңыз)

275

қандай да бір қызметті

276

(мемлекеттік қызмет-

терді ғана емес)

277

«лайықты түрде атқармау» үшін, ақылға қонымсыз болса да,

пара ұсыну, беру, талап ету немесе алуға қатысты

278

құқықбұзушылықтар үшін

жауапкершілік қарастырылған.

279

Сонымен қатар 2010 жылғы заңда шетелдік

лауазымды тұлғаларға пара беру мәселесі қарастырылып,

280

шетел әдет-ғұрыпта-

рына қатысты жайттар айқындалған.

281

Осы проблемаға қатысты нормативтік актілер Парақорлыққа қарсы іс-қимыл ту-

ралы 2010 жылғы заңға

282

дейін де болған.

II тұжырым. Ортақ құқыққа сай жарамсыз келісімдер. Сыбайлас жемқорлық-

қа жол беретін кейбір келісім түрлерінің де жарамсыз болатынын төмендегі сот

ісінен аңғаруға болады. Amalgamated Society of Railway Servants v. Osborne ісін

274

Bribery Act 2010; E O’Shea, The Bribery Act 2010: A Practical Guide (Jordans, Bristol, 2011);

N Cropp [2011] Crim L Rev 122–141; S Gentle [2011] Crim L Rev 101–110; J Horder (2011) 74 MLR

911–931 and (2011) 127 LQR 37–54; C Monteith [2011] Crim L Rev 111–121; G Sullivan [2011]

Crim L Rev 87–100; A Wells (2011) Business Law Review 186; C Wells [2012] JBL 420–431.

275

R v. J [2013] EWCA Crim 2287; [2014] 1 WLR 1857; [2014] 1 Cr App R 21, Сыбайлас жемқор-

лықтың алдын алу туралы 1906 жылғы заң (Prevention of Corruption Act 1906) (лорд-бас судья

Томастың (Lord Thomas CJ) мына заңдарға қатысты шығарған шешімін қараңыз: [9]  – Мемле-

кеттік органдардың қызметіндегі сыбайлас жемқорлық туралы 1889 жылғы заң (Рublic Bodies

Corrupt Practices Act 1889), жоғарыда аталған 1906 жылғы заң және Сыбайлас жемқорлықтың

алдын алу туралы 1916 жылғы заң (Prevention of Corruption Act 1916).

276

Парақорлыққа қарсы іс-қимыл туралы 2010 жылғы заңның 1 және 2-бөлімдері (Sections 1 and 2,

Bribery Act 2010); Лордтар палатасындағы жарыссөздердің стенограммалары (Хансард) жина-

ғының 715-томы, 1086-топтамасында (2009 жылғы 9 желтоқсан) (Hansard, HL Vol. 715, col 1086

(December 9, 2009) былай делінген: «[Бұл заңда] парақорлыққа қатысты құқықбұзушылық-

тың екі жалпы түрі, шетелдік лауазымды тұлғаларды парамен сатып алу сияқты құқық-

бұзушылықтың үшінші түрі, сондай-ақ заңды тұлғалардың жемқорлыққа жол беруі сияқты

жаңа құқықбұзушылық түрі айқындалған... Осындай жалпы құқықбұзушылықтар [1 және

2-бөлімде көрсетілген], бір жағынан, қаржылай немесе басқа да артықшылықтар ұсыну,

уәде ету немесе беру; екінші жағынан, сондай басымдықты талап ету, алуға келісу немесе алу

сияқты әрекеттерді қамтиды. Осы құқықбұзушылықтардың сипаттамасында пара беретін

немесе оны алатын адамдардың әрекеттеріне баса назар аударылған, бұған қоса, қандай да

бір қызметті дұрыс атқармауға, сондай-ақ аталып өткен құқықбұзушылықтардың біреуі-

не жол беруге байланысты алты сценарий белгіленген. Бұл жаңа құқықбұзушылық түрлері

мемлекеттік қызметтерге, сондай-ақ іскерлік, кәсіби немесе еңбекпен қамту контексіндегі

қызметтерге қатысты».

277

Section 5, Bribery Act 2010.

278

Section 3, ibid.

279

Section 4, ibid.

280

Section 6, ibid.

281

Section 5(2), сонда. (судья Филлипс (Phillips J) мұндай мәселеге Lemenda Trading Co Ltd v.

African Middle East Petroleum Co Ltd [1988] ісін қараған кезде тап болды, QB 448).

282

Бұл заңдарға қатысты жоғарыдағы ескертпені (мына істер туралы) қараңыз: R v. J [2013] EWCA

Crim 2287; [2014] 1 WLR 1857; [2014] 1 Cr App R 21, at [9] .

101

(1910) қараған Лордтар палатасының шығарған шешіміне сай, парламент мүше-

сінің парламентте келісілгендей дауыс беремін деп үшінші тараппен келісімшарт

жасасуына тыйым салынған.

283

III тұжырым. Мемлекеттік марапат алу үшін төлем жасау туралы келісім ор-

тақ құқық ережелеріне сай жарамсыз. Parkinson v. College of Ambulance Ltd ісі

(1925):

284

аталған ережеге сай, «рыцарьлық атақ алу үшін ақы төлеу туралы ке-

лісім жарамсыз» деп танылды. Қазір мұндай пасық қылық құқықбұзушылыққа

жатады.

285

IV тұжырым. Мемлекеттік органдарды алдау немесе жаңылыстыру туралы

келісімдер. Miller v. Karlinski ісін (1945) қараған

286

Апелляциялық сот «табыс

салығына қатысты алаяқтық әрекетті» жарамсыз деп таныды. Жұмысшы мен

жұмыс беруші арасында жасалған келісімшартқа сәйкес, жұмысшы апта сайын

белгіленген мөлшерде жалақы алып тұруы, сондай-ақ аталған сомадан табыс са-

лығына төленетін қаражатты жол шығындары шотына қосып, жұмыс берушіден

қайтарып алуы керек еді. Сот бұл оқиғаны «жеке алып қарауға болмайды, сон-

дықтан келісімшарт толықтай жария тәртіпке қайшы, яғни заңсыз» деген шешім

шығарды. Сол себепті жалақы бойынша берешекті өтеу туралы талап-арыз беру-

ге негіздеме болмады.

Skilton v. Sullivan ісін (1994) қараған

287

Апелляциялық сот келісуші тараптар

қосымша құн салығын төлеуден жалтару немесе төлеуді кейінге қалдыру мақса-

тымен жасасқан келісімнің заңсыз екенін атап өткен. Алайда қаралған іске қатыс-

ты мұндай фактілер анықталған жоқ. Сондықтан талап-арыз берген жеткізуші та-

рап (сатушы) тұқы балығын (koi carp) жеткізіп бергені үшін тиісті ақының қалған

бөлігін төлеуді талап етіп, сотқа шағымдануға құқылы болды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 7.

56-БАП

СОТ ТӨРЕЛІГІНЕ КЕДЕРГІ КЕЛТІРУ

Жалған куәлік етуге ықпал ету немесе айғақтарды жасыру, арбитрге немесе

мемлекеттік не жеке шешім қабылдау процесіне ықпал ету мақсатымен жасал-

ған келісім жария тәртіпке қайшы, оның міндетті заңдық күші жоқ.

283

[1910] AC 87, HL.

284

[1925] 2 KB 1, Lush J.

285

Honours (Prevention of Abuse) Act 1925.

286

(1945) 62 TLR 85, CA; cf Hall v. Woolston Hall Leisure [2001] 1 WLR 225, CA (салыққа қатыс-

ты алаяқтық; жұмысшы жұмыс берушінің алаяқтық жолмен салық төлеуден және мемлекеттік

әлеуметтік сақтандыру төлемдерін жасаудан жалтарғанын білген, бірақ мұндай әрекетке қа-

тыспаған; жұмысшы өзін жынысына қарай кемсіткені үшін компенсация талап ете алады); сол

сияқты, қараңыз: Alexander v. Rayson [1936] 1 KB 169, CA (салық органын алдау (fraud on rating

authority); cf Hounga v. Allen [2014] UKSC 47; [2014] 1 WLR 2889.

287

The Times, 25 March 1994.

102

VII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл бапта қарастырылған мәселелер алдыңғы бапта да қозғалған.

«Жалған куәлік етуге ықпал жасау

288

немесе айғақтарды жасыру,

289

немесе

алқабиге не арбитрге қысым көрсету мақсатымен жасалған келісім – аталған

ережені бұзған келісім» болып танылады. Бұл ереже, атап айтқанда, алқабиге,

сотқа, арнайы юрисдикция сотына, судьяға, сот қызметкерлеріне, сот приставта-

рына, (enforcement ocer), арбитрлерге, өкілетті мемлекеттік органдардың қыз-

меткерлеріне немесе медиаторларға орынсыз қысым көрсету мақсатымен жасал-

ған (жасалатын) келісімнің барлық түрлерін қамтиды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 8. Chitty on

Contracts (32nd edn, 2015), 16–044 .

57-БАП

СОТ ІСІНІҢ ТАБЫСТЫ АЯҚТАЛУЫНА

БАЙЛАНЫСТЫ АРТЫҚШЫЛЫҚТАР

Сот ісінің ойдағыдай аяқталуына қаржылай үлес қосу немесе азаматтық та-

лап-арызға қатысты пайданы бөлісу (залалды өтеу т.б.) туралы келісімдер жа-

рия тәртіпке қайшы, олардың ортақ құқыққа сай міндетті заңдық күші жоқ.

Дегенмен азаматтық іс жүргізетін адвокаттардың «сотта жеңіске жетпесе, ақы

алмайтыны» (no-win-no-fee basis) қарастырылған кейбір келісімдер заңды деп

танылады.

ТҮСІНДІРМЕ

Ортақ құқықта сот ісінің ойдағыдай аяқталуына қаржылай үлес қосу немесе аза-

маттық талап-арыз бойынша пайданы бөлісу (залалды өтеу т.б.) туралы келісім-

дерді жария тәртіпке қайшы деп танитын шектеу түрі – «мейнтенанс және чем-

перти» (maintenance and champerty); мейнтенанс – сотта дауласушы тараптардың

біреуіне заңсыз қолдау көрсету; чемперти – сотта дауласушы тараптардың біреуі

жеңген кезде түсетін пайданың бір бөлігін алуға келісіп, аталған тарапқа заңсыз

қолдау көрсету) деп аталады.

290

Дегенмен Соттар және заң қызметтері туралы

1990 жылғы заңда (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) (Courts and Legal

288

R v. Andrews [1973] QB 422, CA, per Lord Widgery CJ.

289

R v. Ali [1993] Crim LR 396, CA (құқықбұзушылық «ықтимал куәгер айғақ бермеуі керек» деген

келісім жасау аясында орын алады); R v. Panayiotou [1973] 3 All ER 112, CA (тағылған айыпты

алып тастауға көндіруге әрекеттену).

290

J Sorabji and R Musgrove, ‘Litigation, Costs, Funding, and the Future’, in D Dwyer (ed), The Civil

Procedure Rules Ten Years On (Oxford, 2009), 229, at 235, онда мына іске талдау жасалады:

Arkin v. Borchard Lines Ltd [2005] EWCA Civ 655; [2005] 1 WLR 3055, at [40].

103

Services Act 1990 (as amended) адвокаттардың істі «сотта жеңіске жетпесек, ақы

алмаймын» (no-win-no-fee basis) деп келісім жасасуына рұқсат етілген. Осының

негізінде мүдделі тараптар: (a) 1995 жылдан бері шартты гонорар туралы келі-

сімдер (ШГК, conditional fee agreements); (b) 2013 жылғы сәуірден бері залал-

ды өтеу сомасынан төленетін гонорар туралы келісімдер (ЗСТК, damages based

agreements) жасасу мүмкіндігіне ие болды.

291

Осылайша кез келген клиентке ад-

вокатпен азаматтық іс немесе арбитражда қаралатын іс бойынша заң қызметте-

рін көрсету туралы келісімшарт жасасып, адвокатқа қызмет ақысын іс клиенттің

пайдасына шешілгенде ғана төлеуге рұқсат берілген.

Алайда тиісті заң талаптары орындалмаса, осы аталған келісімнің екеуі де

(ШГК және ЗСТК) жария тәртіпке қайшы, яғни ортақ құқық бойынша жарамсыз

болып танылады.

292

Осыған байланысты ортақ құқық доктринасына да біршама өзгерістер енгізіл-

ген. Sibthorpe v. Southwark LBC ісін (2011) қараған

293

Апелляциялық сот шешімі-

не сай, мейнтенанс және чемперти доктриналарын басшылыққа алғанда, солиси-

тордың өз клиентіне сот ісінде жеңілген жағдайда жеңген тараптың талап еткен

шығындарын өтеуге кепілдік беруі жария тәртіпке қайшы емес, яғни мұндай әре-

кетке шектеу қойылмайды. Сол кезде Апелляциялық сот төрағасы қызметінде

болған лорд Ньюбергер (Lord Neuberger MR) былай деген:

294

«Чемперти мәселесіне қатысты бұл сот істерінің...барлығында мүдделі та-

раптар сот ісі ойдағыдай шешілгеніне байланысты пайда табу жөнінде келі-

сім жасасқан... [Бұл іске қатысты] келтірілген залалды өтеу талабының ерек-

шелігі мынада – талап-арыз қанағаттандырылмаған жағдайда ғана шығын

пайда болады».

Бұл шешім кейінгі кездегі чемперти доктринасының қолданылу аясын кеңейт-

пеу үрдісін аңғартады: оған сүйеніп, әділдікке жетуге мүмкіндік бар, ол сондай-

ақ сот ісінің ойдағыдай аяқталуына адвокаттың нағыз қаржылық мүддесі болса

да (сот ісінде жеңілген адвокаттың фирмасы үлкен шығынға ұшырайтын еді),

оның кәсіби адалдық стандарттарын сақтай алатынын прагматикалық тұрғыда

мойындайды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 9.

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), volume 1, chapter 20.

291

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, chapter 20.

292

Мысалы, аталып өткен талаптарға сай келмейтін шартты гонорар туралы келісімдер: Awwad v.

Geraghty [2001] QB 570, 596, CA, атап өткен автор: N Andrews [2000] CLJ 265–267, and

A Walters (2000) 116 LQR 371–377 (мына прецедентті басшылыққа алмаған: Thai Trading Co v.

Taylor [1998] QB 781, CA, атап өткен автор: N Andrews [1998] CLJ 469).

293

[2011] EWCA Civ 25; [2011] 1 WLR 2111; атап өткен: A Sedgwick (2011) 30 CJQ 261.

294

ibid. at [42].

104

VII БӨЛІМ

58-БАП

СОТ ЮРИСДИКЦИЯСЫНЫҢ КҮШІН ЖОЮ

Мұндай келісімшарт, басқаша дәлел келтірілмесе, жария тәртіпке қайшы,

оның міндетті заңдық күші жоқ. Дегенмен арбитраж туралы келісімдер мен

олардың негізінде арбитраждық сот шығаратын шешімдердің міндетті заңдық

күші бар.

ТҮСІНДІРМЕ

Арбитраж туралы 1996 жылғы заңға (Arbitration Act 1996) сай, арбитраж туралы

жазбаша келісім жарамды,

295

ол тараптарға «арбитраж туралы келісімге сай ар-

битражға берілуге тиіс мәселе бойынша» істі ағылшын сотында қарауды тоқтата

тұруды талап етуге (to seek a stay) мүмкіндік береді.

296

Арбитраж туралы келісім

жарамды, мәнін жоғалтпаған, әрі орындауға болатын келісім болған жағдайда

ғана сот іс бойынша өндірісті тоқтата тұру туралы шешім шығарады.

297

Арбитр

айқындайтын ағылшын құқығы мәселелеріне келсек, мүдделі тараптар арбитр

шешім шығарғанда нақты қандай себепке сүйенгенін түсіндіруге міндетті емес

(dispense with reasons) деп келісуі мүмкін. Осылайша келісуші тараптар іс бо-

йынша апелляцияның сотта қаралуынан бас тарта алады.

298

Осы ретте ағылшын

құқығына қатысты мәселе бойынша апелляция Үлкен соттың қарауына берілуі

мүмкін, алайда ол үшін тараптар тиісті келісімге келуі немесе аталған сот «апел-

ляция беруге рұқсат етуі» керек (leave to appeal).

59-БАП

САУДАҒА ШЕКТЕУ ҚОЮ

I. Жеке тұлғаның заңды түрде сауда жасау, қандай да бір кәсіппен айналы-

су немесе басқа да пайдалы экономикалық қызмет атқару мүмкіндігіне

негізсіз кедергі келтіретін келісім жария тәртіпке қайшы, оның міндетті

заңдық күші жоқ.

II. Сауда жасауға шек қоятын келісімдердің ақылға қонымды екенін көр-

сету үшін, олардың келісуші тараптардың да, қоғамның да мүддесіне

сәйкес екенін негіздеу керек.

295

Section 5, Arbitration Act 1996.

296

Section 9(1), ibid.

297

Section 9(5), ibid.

298

Section 69(1), ibid.

105

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Жеке тұлғаның заңды түрде сауда жасау, қандай да бір кәсіппен ай-

налысу немесе басқа да пайдалы экономикалық қызмет атқару мүмкіндігіне не-

гізсіз кедергі келтіретін келісім жария тәртіпке қайшы, оның міндетті заңдық

күші жоқ. Мысалы, еңбек шарттарында (аталған доктрина басқа да қауымдастық

формаларын қамтуы мүмкін) қызметтен кеткен жұмысшы (бұрынғы жұмысшы)

бұрынғы жұмыс берушісінің сауда құпиясын немесе құпия ақпаратын пайдалан-

байды немесе кредиторға жұмыс істеген кезде алған байланыс ақпаратын қол-

данып, оның клиенттерін өзіне тартпайды деген талап қойылуы мүмкін (мұндай

ресми шарттың шектеуші талаптарын орындау міндетінен жұмысшы қызметтен

негізсіз шығарылған жағдайда ғана босатылады). Осылайша шек қоюшы ресми

шарттар бойынша істер айыпты деп танылған тарап пайдасына шешілмейді.

299

Geys v. Société Générale ісін (2012) қараған лорд Уилсон (Lord Wilson) бұл қағида-

ның даулы екенін атап өткен.

300

Дей тұрғанмен заңгерлер тарапынан сын айтыл-

ғанына қарамастан,

301

ол құқықтық норма болып қалуда.

302

Сауданы шектеудің бұрыннан қолданылып келе жатқан тағы бір формасы –

өз бизнесін сататын тараптың сатып алушы тарапқа компанияның «гудвилл»

түріндегі материалдық емес активтерін де (goodwill – компанияның іскерлік

байланыстарына, жинаған клиенттер базасына қатысты игілігі) табыстап, сатып

алушы иеленген жаңа бизнеспен бәсекелеспейтіндей кәсіп түрімен айналыспай-

тыны қарастырылған келісім жасасуы.

Бұған қоса, кейбір жағдайларда жасалған келісім – келісуші тараптың әрекет

ету еркіндігін негізсіз шектейтін келісім деп танылуы мүмкін.

Esso Petroleum Co Ltd v. Harper’s Garage (Stourport) Ltd ісін (1968) қараған

303

Лордтар палатасы 21 жыл мерзімге жасалған эксклюзивтік келісімнің (solus

agreement) күшін жойды. Бұл келісім бойынша, жанармай сататын тарап (жанар-

май сатылатын жердің иесі) оны Esso компаниясынан ғана алуға міндеттенген.

Есесіне, сатушы тарап жанармайды арзан көтерме бағамен сатып алатын болды.

Дегенмен осы сот ісі бойынша шығарылған шешімге сай, «төрт жыл мерзімге

жасалған эксклюзивтік келісім жарамды», яғни «жанармай жеткізуші компания

аталған мерзім ішінде сатушыларға оны тұрақты түрде үзбей жеткізіп тұру мүд-

десін қорғауға құқылы» деп танылды.

304

A Schroeder Music Publishing Co Ltd v. Macaulay ісін (1974) қараған

305

Лордтар

палатасы келісуші тараптар арасында жасалған музыкалық агенттік жөнінде-

гі келісімді жарамсыз деп тапты. Келісім бойынша 21 жасар ән авторы алда-

ғы бес жыл ішінде жазатын барлық әндеріне авторлық құқықты басқа тарапқа

299

General Billposting Co Ltd v. Atkinson [1909] AC 118, HL.

300

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [68].

301

Group Lotus plc v. 1Malaysia Racing Team SDN BHD [2011] EWHC 1366 (Ch), at [364] to [371],

per Peter Smith J.

302

Campbell v. Frisbee [2002] EWCA Civ 1374; [2003] ICR 141, at [22], per Lord Phillips.

303

[1968] AC 269, HL.

304

ibid. at 301–303.

305

[1974] 1 WLR 1308, HL.

106

VII БӨЛІМ

табыстауға тиіс еді. Ән авторына төленетін роялти мөлшері 5 000 фунт стерлинг-

тен артық болған жағдайда, аталған келісім он жыл мерзімге ұзартылуы мүмкін

еді. Дыбыс жазу компаниясы ән авторының туындыларын шығаруға міндеттеме

алған жоқ. Ән авторы бес немесе он жыл бойы келісімшарт талаптарын орындау-

ға міндетті болғанымен, дыбыс жазу компаниясы бір ай бұрын хабарлама жасап,

онымен арадағы келісімшартты тоқтатуға құқылы болды. Ән авторы Маколейдің

(Macaulay) туындылары өте танымал болып шықты. Дыбыс жазу компаниясы

аталған шектеудің (саудаға шектеу) қисынды екенін дәлелдеп бере алмады, сон-

дықтан лорд Рид (Lord Reid) «тараптар жасасқан келісімнің міндетті заңдық күші

жоқ» деп таныды.

306

Сауданы шектеу доктринасына сүйеніп, жасалған келісімді толықтай, оның

жекелеген ережелерін немесе ереженің бір бөлігін («бөліп алу» (severance) әдісін

қолданып) жарамсыз деп тануға болады,

307

ал өзгерген ереженің қалған бөлігі

күшінде қалады (60-бап, түсіндірме).

II тұжырым. Сауда жасауға шек қоятын ресми шарттардың қисынды екенін

көрсету үшін, олардың келісуші тараптардың да, қоғамның да мүддесіне сәй-

кес екенін негіздеген жөн. Ресми шарт (covenant) кредитордың (covenantee) заң-

ды мүддесін қорғау мақсатын көздеуге тиіс. Бизнес сатылатын жағдайда, оны

сатып алушы тарап жиналған клиенттер базасының тұтастығын қорғауға, бәсе-

келес кәсіппен айналысатын сатушы тараптың оны қолдануына жол бермеуге

мүдделі болуы заңды. Алайда жұмыс берушінің бұрынғы қызметкеріне бәсеке-

лес бизнес ашуға жол бермеуге мүдделі болуы заңға қайшы. Жұмыс берушінің

сауда құпиясын немесе құпия ақпаратын қорғауға, бұрынғы қызметкердің қыз-

метте болған кезінде алған байланыс ақпаратын пайдаланып, жұмыс берушінің

клиенттерін өзіне заңсыз тартуға жол бермеуге мүдде танытуы заңмен қорғала-

ды. Қызметкердің ресми шарты – кредитордың бизнесінен басқа бизнес түрлерін

қамтымауға тиіс. Бұған қоса, ресми шартта, географиялық аумақ тұрғысынан ал-

ғанда, шамадан тыс шектеуші талаптар болмауға тиіс. Mason v. Provident Clothing

& Supply Co ісі (1913): компанияның коммерциялық өкілі (commercial canvasser)

болып қызмет ету аймағы Лондоннан жиырма бес миль қашықтық ауқымында

болуы керек деген шектеу қойылған (бұл қашықтық ауқымы жұмысшының әдет-

тегі жұмыс ауқымынан мың есе үлкен еді), мұның шамадан тыс шектеу екені

айтылды.

308

Әрі мұндай шектеу қоюға болмайтыны шешілді.

309

Сол сияқты, биз-

нес және оның «гудвиллы» сатылатын жағдайларда шек қою мерзімі және оның

қолданылу ауқымы ақылға қонымды болуға тиіс.

Nordenfelt v. Maxim Nordenfelt Guns and Ammunition Co Ltd ісіне (1894) қаты-

сушы тараптар қару-жарақ жасау бизнесін сату жөнінде шарттасқан. Жасалған

ресми шартқа сай, сатушы тарапқа 25 жыл бойы дүниежүзі бойынша бәсекелес

306

ibid. at 1313–1315, HL.

307

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 11–153 .

308

[1913] AC 724, HL.

309

Мына істе бес жылдық мерзім қисынсыз деп шешілді: M & S Drapers v. Reynolds [1957]

1 WLR 9, CA.

107

сауда қызметін жүргізуге тыйым салынған. Лордтар палатасы мұндай шектеуді

шамадан тыс деп таппады, өйткені сатушы тарап – қару-жарақ шығарушы швед

миллионері дүниежүзі бойынша сауда жасау артықшылықтарына қол жеткізіп

үлгерген.

310

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapters

11 to 15; JD Heydon, The Restraint of Trade Doctrine (3rd edn, Chatswood, 2009);

MJ Trebilcock, The Common Law of Restraint of Trade – A Legal and Economic Analysis

(Toronto, 1986); S Smith, ‘Reconstructing Restraint of Trade’ (1995) 15 OxJLS 565.

60-БАП

КЕЛІСІМШАРТТАРДЫҢ ЗАҢҒА НЕМЕСЕ ЖАРИЯ ТӘРТІПКЕ

ҚАЙШЫ БОЛУЫНЫҢ САЛДАРЫ

→ реституция, 61-бап

I. Келісуші тараптардың ешқайсысы мына төмендегі жағдайларда келі-

сімшарт бойынша сотқа шағымдана алмайды:

(a) келісімшартқа айқын немесе тұспалды түрде заңмен тыйым са-

лынғанда (44-бап);

(b) жасалған мәміле қылмыс немесе басқа да (өрескел) азаматтық

құқықбұзушылық жасауды көздегендіктен, келісімшарт заңсыз,

яғни оның міндетті заңдық күші болмағанда (45 және 49-баптар).

II. Дегенмен мынадай жағдайларда келісімшарт бойынша талап-арыз бе-

ріп, оны заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатуға болады:

(a) талап-арыз берген тарап жауапкер тараптың келісімшартты заң-

сыз түрде орындайтынын білмегенде және сол заңсыз әрекетке қа-

тыспағанда (46-бап); немесе

(b) талап-арыз берген тарап келісімшартты орындау барысында қа-

сақана емес заңсыз әрекетке жол бергенде (47-бап).

III. Негізгі келісімшарт заңға немесе жария тәртіпке қайшы болғанына,

яғни оның міндетті заңдық күші болмағанына (негізгі келісімшарт-

тан туындамағанына) қарамастан, келесі талап-арыздарды беруге бо-

лады: алаяқтық түріндегі деликт (tort of deceit) бойынша талап-арыз;

немесе акцессорлық келісімшартты (collateral contract) бұзуға қатысты

талап-арыз (реституциялық талап-арыздар, 61-бап).

310

[1894] AC 535, HL.

108

VII БӨЛІМ

IV. Иелену құқығының (меншік құқығынан (proprietary title) өзгеше) заңға

қайшы келісімшартқа сай алынғаны меншік иесінің мүлікті қайтарып

алуына кедергі бола алмайды (мәселе тауарға қатысты болса, оны басқа

тараптың заңсыз иеленгені үшін өтемақы (damages for conversion) талап

етуге болады).

V. Мүлікке меншік құқығы заңға қайшы келісімшарт бойынша басқа та-

рапқа өтуі ықтимал.

VI. Сот (арнайы юрисдикция соты) жасалған мәміленің заңға қайшы бөлі-

гін алып тастап, заңға сай бөлігінің күшін сақтау туралы шешім шыға-

руы мүмкін.

VII. Тараптар жасасқан мәміленің заңға қайшы екені істі тыңдау барысында

кездейсоқ белгілі болғанына қарамастан, сот мұндай мәмілені жарамды

деп танудан бас тартуға тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

III тұжырым. Негізгі келісімнен туындамаған талап-арыздар. Мәселен, талап-

арыз беруші алаяқтық түріндегі деликт бойынша сотқа бөлек арыздануы мүмкін.

Shelley v. Paddock ісіне (1980)

311

назар аударайық: жауапкер талап-арыз берушіні

алдап, іс жүзінде өзінің меншігінде болмаған мүлік үшін ақша төлеткен. Алайда

талап-арыз беруші валюталық бақылау ережелерін (exchange-control rules) бұз-

ған. Бұл іске қатысты талап-арыз жауапкердің өзін мүлік иесі деп жалған мәлім-

деме жасауы жөнінде болған. Талап-арыз қанағаттандырылды.

Негізгі мәміледен бөлек жасалған келісім – акцессорлық келісімшарт бойын-

ша да талап-арыз беруге рұқсат бар. Мысалы, Strongman (1945) Ltd v. Sincock ісі

(1955):

312

жауапкер тарап талап-арыз беруші тарап орындаған құрылыс жұмы-

сына ақы төлеуден бас тартқан. Жауапкер тарап талап-арыз беруші тараптың өзі

атқарған жұмысқа қатысты лицензия алмағанын алға тартты.

Алайда мұндай лицензияны алуға жауапкер тараптың өзі (архитектор) мін-

деттенген. Апелляциялық соттың шешіміне сай, қажетті лицензия алынбаған-

дықтан, құрылыс салу туралы негізгі келісімшарт заңға қайшы, яғни оның мін-

детті заңдық күші жоқ; соған қарамастан, жауапкер тарап аталған лицензияны

алу міндетін өз мойнына алғандықтан, ол «акцессорлық (тұспалды) келісімшарт

бойынша талап-арыз беруші алдында жауапты» деп танылды. Акцессорлық ке-

лісімшартты бұзу салдарынан келтірілген залалды өтеуді талап еткен талап-арыз

беруші өзі атқарған жұмысы үшін төлем алатын болды.

311

[1980] QB 384, 357, CA; кейде жауапкер тарап талап-арыз берушіні қиын жағдайдан (әлдеқай-

да толық ақпаратпен қамтамасыз етілген жауапкер тарапқа белгілі болған немесе оған өзі көз

жеткізгенде) құтқару үшін өзіне деликтілік міндет алуы мүмкін деген болжам жасауға болатын

жағдайлар, қараңыз: N Enonchong [2000] Restitution Law Review 241, 250 .

312

[1955] 2 QB 525, CA.

109

IV тұжырым. Иелену құқығына қатысты талап. Мына сілтемені қараңыз:

Негізгі сот прецеденті: Bowmakers Ltd v. Barnet Instruments Ltd ісі (1945).

313

V тұжырым. Мүліктің заңға қайшы келісімшарт бойынша басқа тарапқа өтуі.

Негізгі сот прецеденттері: Singh v. Ali ісі (1960)

314

және Belvoir Finance Co v.

Stapleton ісі (1971).

315

VI тұжырым. Бөлу (Severance). Taylor v. Bhail ісі (1996) аңғартқандай,

316

сот құ-

рамдас бөліктері арасында ажырамас байланыс қалыптасқан міндеттеменің қан-

дай да бір бөлігін бөліп алып, оны жарамсыз деп тани алмайды. Өйткені мұн-

дай бөліп алу тәжірибесі іскерлер қауымдастығына «орынсыз хабар» жіберумен,

мәнсіз әрекетке жол берумен бірдей еді.

Мәтінге қатысты бөліп алу әдісіне (textual severance) келсек: (a) саудаға шек-

теу қоятын келісімшарттар немесе сот юрисдикциясынан бас тарту туралы келі-

сімдерге қатысты қолданылатын жағдайлардан басқа кезде мұндай бөліп алуды

қолдану мүмкіндігі айқын емес; (b) бөліп алу әдісі

317

көмегімен тиісті мәтін бө-

лігі сол қалпында алынып тасталады, яғни заңға қайшы бөлік қана жойылады,

заңға сай бөлігі өзгеріссіз қалады – мәтінді қайта құруға, оның бөліктерінің ор-

нын ауыстыруға тыйым салынған; (c) бөліп алу нәтижесінде келісімшарт мәнінің

толықтай өзгеруіне жол беруге болмайды;

318

сондай-ақ (d) «жарамды әрі бөліп

алуға лайықты болғанына қарамастан, соттың қандай да бір талабы адам

өміріне қастандық жасауға байланысты келісімшартқа сай міндеттемені заң

бойынша мәжбүрлі түрде орындататынын көзге елестету қиын».

319

Яғни ұсы-

нылған бөліп алу әдісі жасалған мәміленің өрескел әрекетке жол беретін-бермей-

тіні тұрғысынан да бағаланады.

VII тұжырым. Соттың мәміленің заңға қайшы екенін анықтауы. Birkett v. Acorn

Business Machines Ltd ісі (1999) бойынша Апелляциялық соттың берген түсінік-

темесіне сай:

320

«Жасалған мәміленің, біріншіден, …заңға қайшы екені айқын болса, келісуші

тараптардың оның заңсыздығы туралы мәлімдеме жасаған-жасамағанына

қарамастан, сот мұндай мәмілені заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатудан

бас тартады. Жасалған мәміленің, екіншіден, заңға қайшы екені айқын болмаса,

313

[1945] KB 65, CA; Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission Consultation Paper

No 189, 2009), Part 5, at 86–93.

314

[1960] AC 167, 176, PC; Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission Consultation

Paper No 189, 2009), Part 5, at 86–93.

315

[1971] 1 QB 210, CA.

316

[1996] CLC 377.

317

Мына сот ісі мысалға келтірілген: Goldsoll v. Goldman [1915] 1 Ch 292, CA (тиісті сөйлемнің

грамматикалық мағынасына нұқсан келтірмей, географиялық сілтемелерді алып тастау); бұған

қарағанда сәл икемді ұстаным, қараңыз: T Lucas & Co v. Mitchell [1874] Ch 129, CA.

318

Мысалы, мына іс: Attwood v. Lamont [1920] 3 KB 571, 577–578, CA, мұнда Апелляциялық сот

төрағасы лорд Стерндэйл (Lord Sterndale MR) осы тексеру әдісіне қоса мәтінді де редакциялап,

оның заңға қайшы бөлігін алып тастауға (blue-pencil excision) болатынын айқын білдірген.

319

McFarlane v. Daniell (1938) 38 SR (NSW) 337, per Jordan CJ.

320

[1999] 2 All ER 429, 433, per Colman J, істі лорд-судья Сэдлей де (Sedley LJ) қараған; мына іске

қатысты қолданылған: Pickering v. Deacon [2003] EWCA Civ 554; The Times, 19 April 2003.

110

VII БӨЛІМ

алайда сотқа оның заңсыздығы туралы нанымды әрі толық айғақтар ұсынылса,

оның заңсыздығы жөнінде мәлімдеме жасалмаса да, сот мұндай мәмілені заң

бойынша мәжбүрлі түрде орындатудан бас тартуы ықтимал. Соттың осын-

дай жағдайда өз бастамасымен іске араласуы тиісті процесті дұрыс жүзеге

асыруды қамтамасыз ету принципіне негізделген… Осыған орай, лорд-судья

Скраттон (Scrutton LJ) Mahmoud and Ispahani ісіне (1921) байланысты мына

бір жайтты атап өткен:

321

«Меніңше, келісімшарттың заңға қайшы екенін біле

салысымен (тиісті мәлімет заңсыз әрекетке барды деп айыпталған тараптан

не сыртқы дереккөзден келгеніне қарамастан), сот наразылық білдіруге және

оны заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатудан бас тартуға тиіс».

Skilton v. Sullivan ісін (1994) қараған Апелляциялық сот тиісті салық органда-

ры әлі хабардар болмаса, онда сот өзінің аталған органдарға осы іске қатысушы

тараптардың біреуі қосымша құн салығын төлеуге қатысты ережені бұзғаны ту-

ралы хабарлауға міндетті екенін айтқан.

322

ӘДЕБИЕТ

II тұжырым: RA Buckley, Illegality and Public Policy

(3rd edn, London, 2013), 4.03.

IV тұжырым: RA Buckley, Illegality and Public Policy

(3rd edn, London, 2013), chapter 16.

V тұжырым: RA Buckley, Illegality and Public Policy

(3rd edn, London, 2013), chapter 16.

VI тұжырым: RA Buckley, Illegality and Public Policy

(3rd edn, London, 2013), chapter 19.

61-БАП

ЗАҢСЫЗДЫҚ: РЕСТИТУЦИЯ ЖӘНЕ НЕГІЗСІЗ

БАЮ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Көрсетілген қызметке (quantum meruit) немесе жеткізілген тауарға (quantum

valebat), не төленген ақшаны қайтарып алуға (болған және алған ақшаға қа-

тысты талап-арыз) қатысты реституциялық құқықтық қорғау амалдарын

мына төмендегі тараптарға қолдануға болады:

(a) заңсыз әрекеттерден қорғау ережесі қолданылатын жеке тұлғалар

санатына жататындар; немесе

(b) мәміленің заңсыз іске асқанынан хабардар болмағандар; немесе

321

[1921] 2 KB 716, 729, CA.

322

The Times, 25 March 1994 (лорд-судья Белдам (Beldam LJ) шығарған шешімнің соңғы бөлігі).

111

(d) мәжбүрлі түрде келісімшарт жасасқандар;

(e) мәміленің көздеген мақсаты іске аспай тұрғанда реституция талап

еткендер.

ТҮСІНДІРМЕ

Құқықтық мәселелер жөніндегі комиссия жауапкер тараптың негізсіз баюына

жол бермеу үшін қолданылатын реституциялық құқықтық қорғау амалдарын

жан-жақты айқындап берген.

323

Келісімшарт заңсыз болған жағдайда, жауапкер тарап, ең алдымен, басқаша

себеп келтірілмесе, талап-арыз беруші тараптың реституциялық талабына жауап

ретінде өзін заңсыз әрекеттен қорғауды талап ете алады.

Parkinson v. College of Ambulance Ltd ісі (1925):

324

арызданушы тарап қайы-

рымдылық шарасына мол қаржы берген, қайырымдылық қоры оның орнына

арызданушыға рыцарьлық атақ алып беруді ұсынған. Ешқандай ыңғайласпа

қанағаттандыру амалы болмады деген арызданушының шығынды өтеу туралы

талап-арызына қарсы жауапкер тарап жасалған келісімнің заңсыз екенін алға

тартты.

Berg v. Sadler & Moore ісі (1937): темекі саудасы қауымдастығынан алаяқтық

жолмен темекі сатып алуға әрекеттенген арызданушының сатушыдан өз ақшасын

қайтарып алу туралы талап-арызы қанағаттандырылмады.

325

61-бапта көрсетілген

(a) – (e) тұжырымдарын растайтын сот істерін төмендегі ескертпелерден қараңыз.

Төмендегі мына тараптар төлеген ақшасын қайтарып ала алады немесе жет-

кізілген тауар не көрсетілген қызмет түрлері бойынша өзіне өтемақы талап ете

алады:

(a) заңсыз әрекеттерден қорғау ережесі қолданылатын жеке тұлғалар сана-

тына жататындар (реституция талап етушілер);

326

немесе

(b) мәміленің заңсыз түрде іске асқанынан хабардар болмағандар (төмендегі

мәтінді қараңыз);

327

немесе

323

Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission Consultation Paper No 189, 2009),

Part 4, at 65–85.

324

[1925] 2 KB 1, Lush J.

325

[1937] 2 KB 158, CA.

326

Kiriri Cotton Co Ltd v. Dewani [1960] AC 192, 204, PC, per Lord Denning (жалға алушының

сыйақы (сақтандыру жарнасын) төлеуі Уганданың нормативтік-құқықтық актілеріне қай-

шы; дегенмен заңдар жалға алушының құқықтарын қорғауды көздейді); Green v. Portsmouth

Stadium [1953] 2 QB 190, CA (букмекердің стадион (жауапкер тарап) талабына сай оған заңсыз

төлемдер жасауы; алайда стадионға кіруге тыйым салынғаны себепті жасаған төлемдерін қай-

тара алмады; заң бойынша жарамсыз деп тану букмекерлерді емес, қалың бұқараны қорғауға

бағытталған).

327

Oom v. Bruce (1810) 12 East 225, 226; 104 ER 87, 88 (Англиядан Ресейге баратын кемедегі жүкті

сақтандыру; келісімшарт жасалған кезде сақтандырылған шағымданушы тарап осы екі ел ара-

сында жақында соғыс басталғанын білмеген).

112

VII БӨЛІМ

саған

328

(заң талаптары туралы қасақана емес жалған мәлімдеме жасаған) жауап-

кердің ықпалымен келісімшарт жасасқан талап-арыз берушілер;

329

не

(d) жауапкер мәжбүрлеп келісімшарт жасатқан талап-арыз берушілер;

330

немесе

(e) мәміленің көздеген мақсаты іске аспай тұрғанда реституция талап

еткендер.

331

(b) санатына келсек, жалпы, талап-арыз берушінің кінәсіздігіне негізделген

реституциялық талап ету мүмкіндігінің бар-жоғы айқын емес. Сондықтан

332

құ-

қықтық қателіктің (mistake of law, жауапкердің кесірінен болмаған қателік) бол-

ғаны ғана жеткілікті не жеткіліксіз екені анық емес. Mohamed v. Alaga & Co ісі

(2000) бойынша

333

Апелляциялық соттың шығарған шешімі осы тұжырымды

құптайды дегендер болды. Ол көбіне мына жайтқа қатысты айтылған: айыптауға

лайықты жауапкер тарап (солиситор) келісімшарттың заңға қайшы екенін аңғар-

маған, сол себепті талап-арыз беруші заңсыз әрекеттің орын алғанын білмеген.

Мұндай жағдайда соттар нақты түсіндірме беруі керек, алайда құқықтық ереже

осы бағытта қолданылып жатқанға ұқсайды.

328

Brennan v. Bolt Burdon [2004] EWCA Civ 1017; [2005] QB 303; GH Treitel, The Law of Contract

(E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 8–022 ; бұл шешім келісімшартты бұзуға т.б.(rescission)

рұқсат беретін заң талаптары туралы жалған мәлімдеме жасауға қатысты (misrepresentations of

law); заңға қатысты мәлімдеме эстоппельді қолдануға негіз бола алады, қараңыз: Re Gleeds,

Briggs v. Gleeds [2014] EWHC 1178 (Ch); [2015] Ch 212, Newey J, at [35]; заңсыз келісімшарт-

тарға қатысты оның салдары туралы, қараңыз: Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law

Commission Consultation Paper No 189, 2009), 4.15.

329

Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln City Council [1999] 1 AC 153, HL, жаңылыс төлеген ақшаны

қайтарып алуға шек қоятын құқықтық ережедегі қателікті жойды.

330

Smith v. Cu (1817) 6 M & S 160, 165; 105 ER 1203, 1205, Lord Ellenborough; Davies v. London

and Provincial Marine Insurance Co (1878) 8 Ch D 469, Fry J.

331

Осы ретте Жоғарғы сот бұл істі ақырғы рет апелляцияға беруге рұқсат етті (Апелляциялық

соттың мына іс бойынша шығарған шешімін қараңыз: Patel v. Mirza [2014] EWCA Civ 1047;

[2015] Ch 271).

332

Hughes v. Liverpool Victoria Friendly Society [1916] 2 KB 482, CA (алаяқтықпен заң талаптары

туралы жалған мәлімдеме жасау; талап-арыз беруші өмірді сақтандыру туралы заңсыз келі-

сімшарт бойынша төлеген сақтандыру сыйақыларын қайтарып ала алады); cf Harse v. Pearl

Life Assurance Co [1904] 1 KB 558, CA (заң талаптары туралы қасақана емес жалған мәлімде-

ме жасау; талап-арыз беруші өмірді сақтандыру туралы заңсыз келісімшарт бойынша төлеген

сақтандыру сыйақыларын қайтарып ала алмайды); cf now Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln City

Council [1999] 1 AC 153, HL, жаңылыс төлеген ақшаны қайтарып алуға шек қоятын құқықтық

ережедегі қателікті жойды; заңсыз келісімшарттарға қатысты оның салдары туралы, қараңыз:

Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission Consultation Paper No 189, 2009),

2.42.

333

[2000] 1 WLR 190, CA: талап-арыз беруші: (a) аударым жасаған; (b) жауапкер солиситоры-

на клиентті таныстыру қызметін көрсеткен; (b) элементі заңсыз; көрсетілген (a) және (b) тар-

мақтарындағыларға қатысты келісімшарт заңсыз, яғни жарамсыз; алайда талап-арыз беру-

шіге (а) бойынша әділ бағаға сай төлем жасау (quantum meruit) туралы шешім шығарылды;

N Enonchong [2000] Restitution Law Review 241, осы шешімге негіз болған пайымдарды сына-

ған; басқа шешім шығарғандар мына істі прецедент ретінде қолданудан бас тартқан: Mohamed

case: see Law Commission, ‘The Illegality Defence’ (Law Commission Consultation Paper No 189,

2009), 4.26 , on Awwad v. Geraghty [2001] QB 570, 596, CA; and dicta in Dal-Sterling Group v.

WSP South West Ltd [2002] TCLR 20, TCC.

113

(e) санатына келсек, Жоғарғы сот осы аталған тұжырымның қолданылу аясы-

на қатысты Patel v. Mirza ісі (2014) бойынша Апелляциялық сот шығарған шешім

негізінде соңғы апелляция жасауға рұқсат берді.

334

Бұрынғы сот істерінде аталған

санаттың қолданылу аясы тар екені анықталды: онда талап-арыз берушінің белгі-

лі болған жайттан үрейленгендіктен ғана бас тартуы жеткіліксіз еді, ол ұсыныл-

ған амалдан өз еркімен, әрі адал ниетпен бас тартуы керек еді.

335

ӘДЕБИЕТ

llegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 17. Go and Jones, The

Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011), chapters 25 and 35; RA Buckley,

Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), chapter 17.

II(d) тұжырымы: RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013),

chapter 18.

62-БАП

ЗАҢСЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ЖАРИЯ ТӘРТІП: ШЕТЕЛДІК АРБИТРАЖДЫҚ СОТТЫҢ

ШЕШІМДЕРІН ОРЫНДАУ

I. Шетел арбитраждық сотының шешімдерін тану немесе орындауға кел-

генде, ағылшын соттары заңнамалық актілерде қамтылмаған жария

тәртіп нормаларына қатысты мәселелер бойынша шектеулі ұстанымды

басшылыққа алады: мұнда заңсыз әрекетке тән элемент болуға тиіс, сот

шешімін орындаған жағдайда қоғам игілігіне нұқсан келетіні немесе

саналы түрде әрекет ететін, әрі хабардар қоғам мүшесінің құқықтарына

нұқсан келетіні айқын болуға тиіс.

II. Сот жария тәртіптің бұзылғанына өте сенімді дәлел келтіруді талап ете-

ді. Атап айтқанда, қандай да бір тарапта мәселені арбитраждық сотта

қарауды талап ету мүмкіндігі болғанда, шетелдік арбитраждық соттың

тиісті шешімі қасақана жалған айғақ беру нәтижесінде шығарылды деп

айып тағу қиынға соғады.

III. Заңсыз әрекеттерге жол беретін және Англияның жария тәртібіне қай-

шы келетін шешімдер (сондай шешім қабылданған жағдайда) заң бо-

йынша мәжбүрлі түрде орындатуға жатпайды.

334

[2014] EWCA Civ 1047; [2015] Ch 271; түпкі мақсатқа қол жетпегенін ғана ескеру қажет екенін

алға тартқандар бар: Tribe v. Tribe [1996] Ch 107, 135, CA, per Millett LJ, тиісті тараптың өкін-

генін көрсету сияқты қосымша талап қойылмайды.

335

Taylor v. Bowers (1876) 1 QBD 291, CA; Kearley v. Thomson (1890) 24 QBD 291, CA; Bigos v.

Boustead [1951] 1 All ER 92, 97, Pritchard J; Tribe v. Tribe [1996] Ch 107, CA; Law Commission,

‘The Illegality Defence’ (L Comm Consultation Paper No 189, 2009), 4.45 .

114

VII БӨЛІМ

VI. Тараптар арасында жасалған мәміленің заңға қайшы екені істі қарау

барысында кездейсоқ белгілі болғанына қарамастан, сот мұндай мәміле

бойынша шығарылған шешімді келісімшартқа сай жарамды деп тану-

дан бас тартады.

V. Шетелдік арбитраждық сот шығарған шешім ағылшын құқығымен

реттелетін мәмілеге негізделген немесе мәміле Англияда іске асырыла-

тын болса, ағылшын соттары Англияның жария тәртібіне қайшы келе-

тін шешімдерді заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатудан бас тартады.

VI. Англияның жария тәртібін емес, шет мемлекеттің жария тәртібін бұза-

тын шетелдік арбитраждық сот шешімі заң бойынша мәжбүрлі түрде

орындауға жатады.

VIII. Ағылшын соттары әдетте жасалған мәмілеге қатысты заң талаптары-

на сай жария тәртіптің бұзылмағаны анықталған жағдайда, шетелдік

арбитраждық сот шешімін (бірыңғай жағдайлар көрсетілген VIII тар-

мақты қараңыз) заң бойынша (мәмілені іске асыру үшінші бір ел юрис-

дикциясында заңсыз әрекетке немесе жария тәртіптің бұзылуына жол

беретініне қарамастан) мәжбүрлі түрде орындату туралы шешім шыға-

рады. Ағылшын соты терроризм, заңсыз есірткі саудасы, жезөкшелік

немесе педофилия сияқты өрескел заңбұзушылықтарға жол беретін ке-

лісімшартқа қатысты шетелдік сот шешімін (сол шешімге немесе арбит-

раждық сот тұжырымына сай, тиісті әрекеттің мәмілені реттейтін заңға

немесе мәміле іске асырылатын елдің заңдарына сай, сондай-ақ жария

тәртіпке қайшы емес екеніне қарамастан) жарамды деп таппайды.

IX. Арбитраждық сот шешімін заң бойынша мәжбүрлі түрде орындатудан

бас тартқан ағылшын соттары шетелдік арбитраждық сот шешімінің

күшін жоя алады немесе сол шешімді орындауды тоқтата алады (бұл

шешім үнемі негізді болмауы мүмкін).

X. Нью-Йорк конвенциясына сай (New York Convention, 1958), істің шетел

сотында қаралатыны ағылшын сотының тиісті шешім шығарып, оны

мәжбүрлі түрде орындатуына кедергі бола алмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Жария тәртіпті сақтау ережесін қолдану аясы. Honeywell

International Middle East Ltd компаниясының Meydan Group LLC компания-

сына қарсы ісінде (2014) атап өтілгендей (Honeywell International Middle

East Ltd v. Meydan Group LLC), ағылшын соттары заңнамалық актілерде қам-

тылмаған жария тәртіп нормаларына қатысты мәселелер бойынша шектеулі

115

ұстанымды басшылыққа алады

336

(жалпы, осы тақырып бойынша, қараңыз: лорд

Ньюбергердің «Арбитраж және заңның үстемдік құруы» атты 2015 жылы оқы-

ған дәрісі (Lord Neuberger. ‘Arbitration and the Rule of Law’); автор мұнда қыс-

қа да нұсқа салыстырмалы түсіндірмелер келтірген).

337

Deutsche Schachtbau-und

Tiefbohrgesellschaft mbH v. Ras Al-Khaimah National Oil Co ісін (1990) қараған

Апелляциялық сот төрағасы сэр Джон Дональдсон (Sir John Donaldson MR):

338

«Жария тәртіпке қатысты мәселелерді түгел тізіп көрсету мүмкін емес, сонда

да оларды өте мұқият қарау керек», – деген. Бұған қоса, Дональдсон былай деді:

«Осы ретте мұнда заңсыз әрекетке тән элементтің бар екені не сот шешімін

орындаған жағдайда қоғам игілігіне нұқсан келетіні немесе қисынды әрекет ете-

тін, әрі хабардар қоғам мүшесінің (тиісті билік өкілеттіктері осы қоғам мүше-

сінің атынан іске асырылады) құқықтарына нұқсан келетіні айқын болуға тиіс».

II тұжырым. Өте сенімді дәлел.

(a) Жалған айғақ берді деп айыптау. Westacre ісін (2000) қараған лорд-судья

Уоллер (Waller LJ) былай деген: «Жалған айғақ берілді деген айып тағылған

жағдайда...сот тыңдауы барысында осы айыпты түпкілікті растайтын се-

німді деректер келтірілуге тиіс, олар жоққа шығарылмаса, онда айып растал-

ған болып саналады».

339

(b) Парақорлыққа қатысты айыптар. Лондонда Honeywell ісін (2014) қа-

раған

340

судья Рамсей (Ramsey J) Дубайда шығарылған шешімге қатысты нара-

зылықты талдаған (наразылық 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясына сай жа-

салған, алайда бұл іс жүзінде шетел соты шығарған шешімді орындауға рұқсат

336

Honeywell International Middle East Ltd v. Meydan Group LLC [2014] EWHC 1344 (TCC); [2014]

2 Lloyd’s Rep 133; [2014] BLR 401, at [180] to [182], дәйексөз: барон Парктің (Parke B) мына

іске қатысты нормативтік шешімге жатпайтын пайымы (dictum): Egerton v. Brownlow (1853)

4 HLC 1 at 123; оның айтуынша, жария тәртіп «заңгердің қарауына жатпайды, ол мемлекет

қайраткерлерінің қызмет саласына жатады, оны заң шығаратын орган айқындайды, ненің қо-

ғам игілігіне сай екенін де солар анықтап, тиісті актілер қабылдайды», мына істе келтірілген

дәйексөз: Fender v. St John-Mildmay [1938] AC 1, 12, HL, лорд Аткиннің (Lord Atkin) айтуынша,

жария тәртіп доктринасын «қоғамға нұқсан келетіні сөзсіз айқын болғанда ғана қолдану керек,

ол бір топ заңгердің өз бетінше шығарған ой-тұжырымдарына тәуелді емес».

337

Lord Neuberger, ‘Arbitration and the Rule of Law’, at [12] to [19]; Дипломы бар арбитрлер инсти-

тутының (Chartered Institute of Arbitrators) жүзжылдық мерейтойында оқыған дәрісі, Гонконг,

2015 жылғы 20 наурыз: https://www.supremecourt.uk/docs/speech-150320.pdf.

338

[1990] 1 AC 295, 316, CA (Швейцария соты шығарған шешімді Англияда мәжбүрлі түрде орын-

дату жөніндегі іс; Лордтар палатасы Апелляциялық сот шешімінің күшін жойды, алайда сол

шешімнің осы жағдайға қатысты жария тәртіпті айқындау туралы бөлімі күшінде қалды).

339

Westacre Investments Inc v. Jugoimport SDPR Holding Co Ltd [2000] QB 288, 309, CA; бұған қоса,

қараңыз: [1999] QB 740, 784, per Colman J; Honeywell International Middle East Ltd v. Meydan

Group LLC [2014] EWHC 1344 (TCC); [2014] 2 Lloyd’s Rep 133; [2014] BLR 401, at [166] to [172];

сонымен қатар Арбитраж туралы 1996 жылғы заңның (Arbitration Act 1996) 68(2)(g) бөліміне

қатысты жағдайда, «істі Англия арбитражында қарау барысында жалған айғақ берілді» де-

ген айыпқа наразылық білдірмеуге қатысты ұстаным туралы – қараңыз: Thyssen Canada Ltd

v. Mariana Maritime SA [2005] EWHC 219 (Comm); [2005] 1 Lloyd’s Rep 640, [39], [43] and

[60] to [66], per Cooke J.

340

Honeywell International Middle East Ltd v. Meydan Group LLC [2014] EWHC 1344 (TCC); [2014]

2 Lloyd’s Rep 133; [2014] BLR 401.

116

VII БӨЛІМ

беретін қаулының күшін жою үшін жасалған).

341

Наразылық білдірген тарап жа-

салған мәміледе парақорлыққа жол берілгенін алға тартты (осы ретте сот шеші-

мін мәжбүрлі түрде орындатуға қарсылық білдіру үшін басқа да жайттарды кел-

тіруге болатын еді). Шетел соты шығарған шешімнің күшін жою туралы өтініш

(талап) мына себептерге байланысты қанағаттандырылмады:

(1) Нью-Йорк конвенциясында айқындалған арбитраждық сот шешімін

қабылдамауға негіз болатын шарттардың сақталған-сақталмағанын тексеру

процедурасы – жеңілдетілген сот өндірісі тәртібінде қабылданатын шешімдер-

ге (summary judgments) қатысты қолданылатын әдеттегі тексеру процедурасы;

осындай тексеру әдісін қолданған кезде, сот өзіне ұсынылған материалдарды

сыни көзқараспен талдауы қажет еді, бұл әсіресе мүдделі тарап соттың қарауына

беруге болатын мәселені көтермеген жағдайларға қатысты.

342

(2) Парақорлық фактісі расталуы мүмкін, алайда сот бәрібір мұқият болуға

тиіс; парақорлық – Англияның жария тәртібіне жат қылық (Парақорлыққа қар-

сы іс-қимыл туралы 2010 жылғы заңды қараңыз), соған қарамастан, пара беру/

алу жолымен жасалған келісімшарттардың (олар пара беру не пара беруді ұйым-

дастыру үшін жасалған келісімшарттардан өзгеше) міндетті заңдық күші жоқ;

оның орнына кінәсіз тарапқа аталған келісімшарт жасасудан өз еркімен бас тарту

мүмкіндігі беріледі, мұндай жағдайда екіжақты реституция (counter-restitution)

жасалуы мүмкін.

343

III тұжырым. Көрінеу заңсыз немесе теріс қылық. Soleimany v. Soleimany ісі

(1999)

344

(іс жүзінде шетел соты шешім шығармаған): арбитражда қаралған іске

қатысушылар – әкесі (жауапкер) мен ұлы (арызданушы). Бұл екеуі бірігіп, Иран

заңдарын бұзып, елден шетелге контрабандалық жолмен кілем жөнелткен. Бұл

істі ортодоксалды еврейлердің азаматтық дауды тыңдайтын Лондонның ішкі

және дін істері жөніндегі арбитраждық сотының (London domestic and religious

arbitral tribunal) судьясы Бет Дин (Beth Din) қарады. Иудей заңдары бойынша (мә-

міленің осы заңдарға сай реттелетіні келісілген), тиісті келісімшарттардың заңға

қайшы жасалғанына қарамастан, арбитраждық сот төлем жасау (576 574 фунт

стерлинг) туралы міндеттемені жарамды деп тапты.

345

Дегенмен (Англияның)

341

Англияның ішкі соттары шығарған шешімге қатысты ұстаным айқын: David Taylor & Son v.

Barnett Trading Co [1953] 1 WLR 562, 572, CA, per Hodson LJ (басқа судьялар келісті): «Заң-

сыз екені анықталғанда, сот шешімінің күшін жоюға болады, мұндай шешімнің күшін жою

қажет».

342

[2014] EWHC 1344 (TCC); [2014] 2 Lloyd's Rep 133, at [65] to [69], [71], [88], [89], [94], and [211].

343

ibid, at [173] to [185], [211].

344

[1999] QB 785, CA.

345

A Tweedale, ‘Enforcing Arbitration Awards Contrary to Public Policy in England’ (2000)

17 International Construction Law Review 159, 164, noting A Cohen, An Introduction to Jewish

Civil Law (New York, 1991), 186–187. Ағылшын құқығына қайшы жайттар: David Taylor & Son

v. Barnett Trading Co [1953] 1 WLR 562, 568, CA (арбитр мәміленің заңсыз екенін мойындама-

ған жағдайда, ағылшын құқығына сай, ағылшын сотының шешімін жарамсыз деп тану), лорд-

судья Синглтон (Singleton LJ) былай деген: «Арбитрдің міндеті – істі жағдайға қарай ненің

әділ әрі қисынды екенін емес, мүдделі тараптардың заңды құқықтарын басшылыққа алып,

шешім шығару». Мақұлданған: Harbour Assurance Co (UK) Ltd v. Kansa General International

Insurance Co Ltd [1993] QB 701, 718, CA, per Leggatt LJ.

117

Апелляциялық соты шығарған шешімге сай, арбитраж туралы келісім жарамды

саналғанымен, Англияның жария тәртібіне қайшы келетін бұл шешімді заң бо-

йынша мәжбүрлі түрде орындатуға болмайды.

Сот шешімін жариялаған лорд-судья Уоллер (Waller LJ) былай деді:

346

«Арбитрдің бұл іс бойынша шығарған шешіміне қарағанда… оның заңсыз әре-

кет деп аталатын жайтқа қатысты болғаны анық; аталған әрекетке барған

тараптар ымыраласып, Ираннан заңсыз жолмен кілем алып шығуды көздеген».

Ол өз мәлімдемесін былай қорытындылады:

347

«Бұл шешімнің (ағылшын құқығына сай жүргізілген арбитраждық процесс нә-

тижесінде шығарылған шешім) Англияның жария тәртібіне қайшы келетіні

анық, сондықтан ағылшын келісімшарт құқығына негізделген шешім басынан

заңсыз сипатта болса, оны мәжбүрлі түрде орындатуға болмайды».

IV тұжырым. Заңға қайшы жайттың болғаны істі қарау барысында анықтал-

ған жағдайдағы сот жауабы. Осы тұжырымды растайтын сот прецеденттері

мыналар: Mahmoud and Ispahani ісі (1921),

348

Birkett v. Acorn Business Machines

Ltd ісі (1999),

349

және Skilton v. Sullivan ісі (1994).

350

V тұжырым. Қолданылатын құқық – ағылшын құқығы немесе мәмілені іске асы-

ру орны – Англия болған жағдайлар. Твидейл (Tweedale) берген түсіндірмені

қараңыз.

351

VI тұжырым. Англияның жария тәртібіне қайшы келмейтін сот шешімі. Осы

ретте Westacre ісін (2000) қараған лорд-судья Уоллер (Waller LJ) былай деген:

«Шетелде орындалатын қандай да бір келісімшарттың шет елдің ішкі жария

тәртібіне қайшы келетіні айқындалса, онда мұндай келісімшарт Англияның

ішкі жария тәртібіне қайшы болған жағдайда ғана мәжбүрлі түрде орында-

туға жатпайды».

352

VII тұжырым. Сот шешімінде шетел құқығы бұзылмады деген мәлімдеменің бо-

луы. Omnium de Traitement et de Valorisation SA (‘OTV’) v. Hilmarton Ltd ісін (1999)

қараған судья Уолкер (Walker J) Швейцария сотының шешімін құптады (өзгеріссіз

қалдырды). Бұл шешім Швейцария құқығымен реттелетін келісімшартқа қатыс-

ты болған; сот Швейцарияның жария тәртібі бұзылмағаны туралы қорытындыға

келді.

353

Алайда сол келісімшарт жүзеге асқан ел – Алжирдің заңдары бұзылғанын

346

A Tweedale, ‘Enforcing Arbitration Awards Contrary to Public Policy in England’ (2000)

17 International Construction Law Review 159, 164, noting A Cohen, An Introduction to Jewish Civil

Law (New York, 1991), 186–187, at 794.

347

Бұл да сонда, at 799.

348

[1921] 2 KB 716, 729, CA, per Scrutton LJ.

349

[1999] 2 All ER 429, 433, per Colman J, істі лорд-судья Сэдлей де (Sedley LJ) қараған; мына іске

қатысты қолданылған: Pickering v. Deacon [2003] EWCA Civ 554; The Times, 19 April 2003.

350

The Times, 25 March 1994 (лорд-судья Белдам (Beldam LJ) шығарған шешімнің соңғы бөлігі).

351

A Tweedale, ‘Enforcing Arbitration Awards Contrary to Public Policy in England’ (2000)

17 International Construction Law Review 159, 173 at proposition (2).

352

Westacre Investments Inc v. Jugoimport SDPR Holding Co Ltd [2000] QB 288, 304, CA.

353

[1999] 2 All ER (Comm) 146, Timothy Walker J.

118

VII БӨЛІМ

атап өту керек. Арбитражда Hilmarton компаниясының консультациялық келісім

бойынша жасалмаған төлемдерді төлету туралы талап-арызы қаралған. Hilmarton

компаниясы Алжирде жер құрғату (дренаж) бойынша қоғамдық жұмыстарды іске

асыру туралы келісімшарт жасасқан. Швейцарияның арбитраждық соты шығар-

ған шешімге сай, тараптар жасасқан келісімшарт парақорлыққа немесе сыбай-

лас жемқорлыққа жататын өзге де әрекеттерге жол берген жоқ; Алжирдің (яғни

келісімшарт орындалған елдің – үшінші ел юрисдикциясының) сатып алуларға

қатысты заңдары бұзылғанына қарамастан, қолданылатын құқық, яғни Швейцария

заңдары бұзылмаған.

Іс Англияның Үлкен сотында (мәжбүрлеп орындату юрисдикциясы) қаралды;

судья Тимоти Уолкер (Timothy Walker J) Швейцария сотының шешімін өзгеріссіз

қалдыру туралы шешім шығарғанда мына төрт жайтты ескерді:

354

(1) қолданы-

латын құқық нормаларына сай жария тәртіптің бұзылған-бұзылмағаны туралы

мәселе Швейцарияның арнайы юрисдикция сотында қаралды;

355

(2) істі ағыл-

шын құқығы ережелерін басшылыққа алып, әлдеқайда мұқият қарағанда өзге-

ше шешім шығару мүмкіндігінің болуы осы ретте айтарлықтай маңызды емес;

356

(3) ағылшын соттары келісуші тараптардың туындаған мәселелерді реттеу үшін

Швейцарияның материалдық құқығын және Швейцариядағы арбитражды таңда-

ғанын мойындауы қажет;

357

(4) ағылшын соттары (1) тармақта аталған қорытын-

дыға негіз болған іске қатысты фактілерді қайта қарамайды.

358

354

[1999] 2 All ER (Comm) 146, Timothy Walker J, at 148–149.

355

Сонда, at 149: «OTV компаниясы сот шешімін Англияда мәжбүрлі түрде орындатудан бас

тартуға негізгі себеп ретінде: (1) оның сот шешіміне сай қабылданғанын; (2) тараптар таң-

даған құқық нормаларын қолдану арқылы одан бас тартқанын; және оның (3) сыбайлас жем-

қорлық фактісі болмағаны анықталғанына негізделгенін көрсеткен».

356

Сонда: «Тараптар таңдаған Англияның арбитраждық соты сол тараптар таңдаған ағыл-

шын құқығын басшылыққа алып, басқа қорытындыға келуі әбден мүмкін. Мұндай арбитраж-

дық сот виконт Саймондстың (Viscount Simonds) Регаццонидің K C Sethia (1944) Ltd компания-

сына қарсы ісінде (Regazzoni v. K C Sethia (1944) Ltd[1958] AC 301, 317) айқындаған қағиданы

толыққанды қолданып, Хилмартонның талап-арызын қанағаттандырмауы да ықтимал,

сондықтан: «… келісімшартқа қатысты қолданылатын құқықтың ағылшын құқығы бола-

тын-болмайтынына қарамастан, келісімшартты орындау шетел және достас елде сол елдің

заңдарына қайшы әрекеттерге баруға ықпалы болса, ағылшын соты мұндай келісімшартты

мәжбүрлі түрде орындатпайды және оны бұзғаны үшін келтірілген залалды өтеу туралы

шешім шығармайды». ..Мұндай жағдайда (сыбайлас жемқорлық фактісі болмағаны анықтал-

ған, әйтпесе жария тәртіпті сақтау мәселесі туындайтын еді), меніңше, ағылшын соты басқа

қорытындыға келуі мүмкін деудің бұл іс үшін еш маңызы жоқ».

357

Сонда: «Себебі Швейцария құқығы мен ағылшын құқығы бірдей емес, ал келісуші тараптар

Швейцария құқығын және Швейцарияның арбитраждық сотын таңдаған. Осы орайда (ше-

тел арбитраждық соттарының шешімдерін өзгеріссіз қалдыру ережесіне келгенде) сот ше-

шімдерінің орындалуын қамтамасыз ету қажеттігі сөзсіз».

358

[1999] 2 All ER (Comm) 146, 148: «Оның әрекеті парақорлыққа немесе соған ұқсас сыбайлас

жемқорлық әрекетіне жатпайды. Сол себепті [Швейцарияның арнайы юрисдикция соты

шығарған қорытындыға сай,] «Парақорлық әрекеті орын алмаған. Талап-арыз берушінің па-

рақорлыққа, «лоббистік» не «инсайдерлік» әрекеттерге жол бергені, осылайша мемлекеттік

қызметкерлердің немесе министрлердің қызметіне ықпал жасауды немесе өз лауазымын асы-

ра пайдалануды көздегені анықталмады». Осы соттың айқын әрі маңызды фактіні қайта

қарауға (тексеруге) әрекеттенуі ағаттық болар еді».

119

Көрсетілген соңғы факторды

359

Westacre ісін

360

(Westacre case, 2000) қара-

ған судьялардың көпшілігі – лорд-судья Мантелл (Mantell LJ) мен сэр Дэвид

Херст (Sir David Hirst) айрықша атап өткен. Westacre ісі: борышкер компания

(award-debtor) Англияның мәжбүрлеп орындату юрисдикциясы бар соты алдын-

да (Үлкен сот судьясы Колман (Colman J), кейін Апелляциялық сот алдында) не-

гізгі келісімді іске асыру барысында (консультациялық келісім) қару-жарақ жет-

кізу туралы келісімшарт жасасу үшін Кувейттің лауазымды ресми тұлғаларын

параға сатып алуға жол берілгенін, сол себепті Швейцария сотының шешімін

мәжбүрлеп орындатуға болмайтынын мәлімдеген. Сот бұл мәлімдемені құпта-

мады. Швейцарияның арнайы юрисдикция соты бұл айып бойынша тергеу жүр-

гізіп, «парақорлық фактісі болмаған» деген қорытындыға келген. Іс бойынша

апелляция Швейцарияның федералдық сотында қаралып, алдыңғы шешім өзге-

ріссіз қалдырылды.

VIII тұжырым. Жария тәртіптің терроризм, заңсыз есірткі саудасы, жезөк-

шелік және педофилияға қатысты аса маңызды нормалары (супер санаттар).

Westacre ісін (2000) қараған лорд-судья Уоллер (Waller LJ) Англия жария тәртібі-

нің «аса маңызды нормасын» (super-norm) айқындап берді (Англия Апелляциялық

сотының қалған мүшелері онымен келісті).

361

IX тұжырым. Сот шешімінің шетел юрисдикциясында күшін жою. Осы тұжы-

рымға сәйкес, шетел арбитраждық соты шешімінің күшін жою немесе оның

орындалуын тоқтату арқылы ағылшын соттары арбитраждық сот шешімін мәж-

бүрлі түрде орындатудан бас тарта алады (бас тартуға тиіс емес). Мұндай ереже

1996 жылғы заңның 103(2)(f) бөлімінде қарастырылған, ол одан бұрын 1958 жыл-

ғы Нью-Йорк конвенциясының V.1-бабында айқындалған болатын: «Сот шеші-

мін танудан және мәжбүрлі түрде орындатудан… (e) шешім тараптар үшін

міндетті заңдық күшіне енбесе немесе сол шешімнің оны қабылдаған елдің өкі-

летті органының ұйғарымына не тиісті заң талаптарына сай күші жойылса,

немесе оны орындау тоқтатылған [жағдайда] бас тартуға болады».

X тұжырым. Сот шешіміне апелляция шетелде қаралғанда. Honeywell ісін

(2014) қараған судья Рамсейдің (Ramsey J) шығарған шешіміне сай,

362

тиісті сот

359

Westacre Investments Inc v. Jugoimport SDPR Holding Co Ltd [2000] QB 288, 317, CA,

per Mantell LJ (осы іске қатысты лорд-судья Мантеллдің мәлімдемесі): «Біріншіден, сотқа осы

келісімшарттың нағыз коммерциялық екені жөнінде айғақтар ұсынылды. Екіншіден, арбитр-

лер келісімшарттың заңға қайшы болмағанын анықтады. Үшіншіден, арбитрлердің білікті-

лігіне күмән келтіруге негіз жоқ. Соңында айта кетерлігі – тиісті сот шешімін алу үшін ас-

тыртын сөз байласу не арам ниетті әрекеттер орын алды деп күдіктене алмайсыз».

360

Сонда, at 317.

361

Сонда, at 302, CA; adding at 305 (қосымша мәлімдемесі): «Қолданылатын құқық пен (келісім-

шарт) орындалатын мемлекетке қарамастан, кейбір жария тәртіп ережелерін бұзу фак-

тісі анықталса, ағылшын соты басқа ел соты шығарған шешімді мәжбүрлі түрде орында-

тудан бас тартады». Сондай-ақ қараңыз: 315, Lemenda Trading Co Ltd v. African Middle East

Petroleum Co Ltd [1988] QB 448, Phillips J, and Nl LJ in ED & F Man (Sugar) Ltd v. Yani Haryanto

(No 2) [1991] 1 Lloyd’s Rep 429.

362

Honeywell International Middle East Ltd v. Meydan Group LLC (No 2) [2014] BLR 599, Ramsey J.

120

VII БӨЛІМ

шешіміне апелляцияның шетел соттарында қаралып жатқаны осы (ағылшын) со-

тының 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясын басшылыққа алып, аталған шешім-

ді мәжбүрлі түрде орындатудан бас тартуына негіз бола алмайды.

ӘДЕБИЕТ

RA Buckley, Illegality and Public Policy (3rd edn, London, 2013), 10.02 ; N Andrews,

‘Fundamentals of International Commercial Arbitration: English Developments’ (2015)

Lis International (Italy) 29–36 OR (2015) 241 Revista de Processo 569–587 (Brazil)

OR (2014) 19 ZZP Int 320 (Germany); N Andrews and F Yang, ‘Fundamentals of

International Commercial Arbitration: English and Hong Kong Developments’ (2015)

Asian Dispute Review 122.

63-БАП

ШЕТЕЛ СОТЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗ БОЛМАУЫ

I. Шетел сотының ішкі арбитраждық сот шешімінің (сол шетел юрисдик-

циясында шығарылған және тиісті шетел соты ережелерімен реттелетін

шешім) күшін жоюы (күшін жою туралы осындай шешім Англияның

шетел соттарының шешімдерін тану ережелеріне қайшы келген жағ-

дайда) ағылшын сотының аталған даулы шешімді танудан немесе мәж-

бүрлі түрде орындатудан бас тартуына негіз бола алмайды.

II. Шетел сотының ішкі арбитраждық сот шешімінің күшін жою туралы

істі ағылшын соттары қарайтын болса, олар үшінші ел юрисдикция-

сында қабылданған шешімдерді басшылыққа алуға міндетті емес.

ТҮСІНДІРМЕ

ЮКОС ісі бойынша сот процесі (Yukos litigation): Ресей соты осы елдегі төрт (ар-

битраждық) сот шешімінің күшін жойған. Алайда аталған шешімдерді мәжбүрлі

түрде орындату мәселесі Нидерланд соттарында қаралған кезде (Амстердамның

апелляциялық соты), жоғарыда аталған шешімнің күшін жойған Ресей соты

іс жүзінде өз қызметінде тәуелсіз болмаған деп шешті.

363

Нидерланд соттары

«Ресей арбитраждық соттарының шешімдерін мәжбүрлі түрде орындатуға бола-

ды» деген шешім шығарды. Негізгі сома (425 млн АҚШ доллары) төленді. Бұл іс

160 млн АҚШ доллары көлеміндегі пайыздық мөлшерлеме сомасын өндіріп алу

мақсатымен Англия сотында қаралды. Аталған сома – борышкердің сот шешімін

кешіктіріп орындауына (dilatory satisfaction) байланысты қосымша өтемақы.

363

Yukos Capital Sarl v OJSC Rosneft Oil Co [2011] EWHC 1461 (Comm); [2012] 1 All ER (Comm) 479;

[2011] 2 Lloyd’s Rep 443; [2011] 2 CLC 129, басқа сот шешімдерімен қоса талдау жасалған ше-

шімдер: Carl Zeiss Stiftung v. Rayner & Keeler Ltd (No 2) [1967] 1 AC 853, HL; Carl Zeiss Stiftung

v. Rayner & Keeler Ltd (No 3) [1970] Ch 506; ‘The Sennar’ (No 2) [1985] 1 WLR 490, 499, HL;

P Rogerson, ‘Issue Estoppel and Abuse of Process in Foreign Judgments’ (1998) CJQ 91.

121

Англияның Апелляциялық соты ЮКОС ісі (2012) бойынша

364

шығарған ше-

шімге сай, Ресейдегі сот шешімінің оған сырттай қысым көрсету салдарынан

заңдық күшінің бар-жоғы, сондай-ақ сол соттың өз қызметінде әділ әрі тәуелсіз

болған-болмағаны жөніндегі мәселе Амстердамның апелляциялық сотында қара-

лып шешілген (осы ретте аталған соттың Нидерланд жария тәртібіне сай тиісті

тексеру әдісін қолданғанын атап өту керек). Сондықтан Англия соты дәл сол мә-

селені емес, басқа мәселені қараған; ағылшын сотына Англияның жария тәртібі-

не сай дербес және жаңа тексеру әдісін қолдануға тура келді.

Англияның Апелляциялық соты ЮКОС ісіне (2012)

365

қатысты қолданған ұс-

танымы ұтымды көрінеді. Англия сотының іс жүзінде шетел сотының өз қызме-

тінде әділ әрі тәуелсіз болған-болмағанын тексеру жауапкершілігінен бас тартып,

оның орнына үшінші елде бұрын шешімі шыққан мәселе бойынша наразылықты

қабылдамау (issue estoppel) қағидасына сүйенуі қиын, шын мәнінде, бұл қолайсыз

жағдайға әкеп соқтыратын еді.

Кейін, ЮКОС ісі бойынша сот процесінде, Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft

Oil Co ісін (2014) қараған судья Саймон (Simon J):

366

(a) ағылшын соттары

(Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның (Senior Courts Act 1981) 35A бөлімі-

не сай) шетел арбитраждық сотының шешімі бойынша пайыз төлету туралы ше-

шім шығара алады; (b) шетел соттары күшін жойған шешімдерді алдында аталған

жолмен тануға болады; (c) алдыңғы тармақтағы шарттың орындалуы үшін Ресей

сотының сол ел соты шығарған шешімнің күшін жою туралы шешімі ағылшын

құқығының коллизиялық нормаларына қайшы, яғни жарамсыз болуға тиіс деп

шешті. Ал (c) тармағына келсек, судья Саймон ағылшын құқығының дәстүрлі

коллизиялық нормаларын қолданып, мысалы, алаяқтық жолмен іске асқан не-

месе жария тәртіпке қайшы, не болмаса табиғи құқық қағидаларын бұзатын сот

шешімдеріне қатысты «Ресейдің сот процедуралары (сол ел соты шешімінің кү-

шін жоюға бағытталған процедуралар) танылмайды» деген шешім шығарған.

367

Судья Саймонның бұл шешіміне апелляция берілген жоқ.

VIII БӨЛІМ

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕ, МӘЛІМЕТ ЖАСЫРУ, ҚАТЕЛІК

64-БАП

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕНІҢ МӘНІ

Жалған мәлімдеме (misrepresentation) – қарсы тараптың келісімшарт жасасуы-

на негіз болған бұрмаланған дерек (факт) не құқық (заң) талаптары туралы

мәлімет.

364

Yukos Capital Sarl v OJSC Rosneft Oil Co [2012] EWCA Civ 855; [2013] 1 All ER 223; [2012]

2 Lloyd’s Rep 208.

365

ibid.

366

Yukos Capital Sarl v OJSC Rosneft Oil Co [2014] EWHC 2188 (Comm); [2014] 2 Lloyd’s Rep 435;

155 Con LR 221.

367

Сонда, at [12]; және [15] – [22] (аталған мәселені анықтай түсетін талдау жасалған).

122

VIII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Жалған мәлімдеме мынадай элементтерден тұрады: (a) бір тараптың келісімшарт

жасалмай тұрғанда жалған мәлімдеме жасауы (68-бап), бұған бастапқыда шын

болған, алайда келісімшарт жасасу алдында бұрмаланған мәлімдеме де жатады

(69-бап); (b) ауызша жасалған мәлімдеме және (немесе) іс-әрекеттен аңғаруға бо-

латын мәлімдеме (66-бап); (c) мәлімдеме келісімшарт жасасатын қарсы тарапқа

арнап (әдетте тікелей, кейде жанама түрде) жасалады;

368

(d) қарсы тарап келісім-

шарт жасасу арқылы өзінің аталған мәлімдемеге сенгенін көрсетуге тиіс (70-бап)

(немесе бұрынғыға қарағанда талаптары қолайсыз келісімшарт жасасуы керек);

(e) мәлімдеме бұрын болған немесе осы шақтағы фактіге не «заң талаптарына»

қатысты болуы керек (біреудің ниеті туралы жалған мәлімдеме жасау немесе қа-

сақана жаңылыстыру және тым оптимистік болжамдар жасау туралы:

67-бап, түсіндірме);

369

(f) мәлімдеме біреудің пікірін білдірумен ғана шектеліп

қалмауы керек (67-бап); (g) мәлімдеме анық әрі тиянақты болуға тиіс, ол «әсіре

айтылған сөз» (mere pu) болмауға тиіс;

370

(h) сонымен қатар ол елеулі (material)

мәлімдеме (яғни саналы адамға ықпал ететіндей мәлімдеме) болуы керек.

371

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London,

2012), chapters 2 and 3; JD Heydon, MJ Leeming and PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Australia, Sydney,

2014), Part 4(2); D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of Rescission

(2nd edn, Oxford, 2014), chapter 4; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable

Misrepresentation (5th edn, London, 2014).

368

Cramaso LLP v. Ogilvie-Grant [2014] UKSC 9; [2014] 1 AC 1093, at [25] to [31], per Lord Reed;

and at [56] to [64], per Lord Toulson.

369

Заң талаптары бұрмаланған (misstatements of law) жайттарға мыналар жатады: Re Gleeds,

Briggs v. Gleeds [2014] EWHC 1178 (Ch); [2015] Ch 212, Newey J, at [35]; Brennan v. Bolt Burdon

[2004] EWCA Civ 1017; [2005] QB 303 approving Judge Rex Tedd QC in Pankhania v. Hackney

London Borough Council [2002] EWHC 2441 (Ch), at [58]; J. Cartwright, Misrepresentation, Mistake

and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012), 3.20 .

370

Dimmock v. Hallett (1866) LR 2 Ch App 21 (аукционда жер сату; жер (телімі) «құнарлы әрі жетіл-

діруге келеді» деген мәлімдеме – асыра айтылған сөз); алайда бұған жылжымайтын мүлік са-

тып алушыларға жәрдемдесу мақсатымен сатылымға дейін өткізілетін келіссөздер жатпайды,

Shaftsbury House (Developments) Limited v. Lee [2010] EWHC 1484 (Ch), at [35], per Proudman J

(дегенмен талап-арыз басқа себептерге байланысты қанағаттандырылмады).

371

Museprime Properties Ltd v. Adhill Properties Ltd (1991) 62 P & CR 388; Mance LJ in MCI Worldcom

International Inc v. Primus Telecommunications plc [2004] EWCA Civ. 957; [2004] All ER (Comm)

833, at [30].

123

65-БАП

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕ ЖӘНЕ МІНДЕТТІ КЕПІЛДІКТЕР

I. Жанама кепілдік (collateral warranty) (97(II) бап) деп танылған немесе

негізгі келісімшарттың талабына айналған бастапқы (келісімшарт жа-

салғанға дейінгі) мәлімдеме келісімшартқа сай жауапкершіліктің туын-

дауына себеп болуы мүмкін.

II. Келісімшарт жасалмай тұрғандағы жалған мәлімдеменің және негізгі

келісімшартқа оның бір талабы болып енген мәлімдеменің бірдей заң-

дық күші болуы мүмкін. Жанама кепілдік берілген жағдайларды есепке

алмағанда, келісімшартты жарамсыз деп тану келісімшарт бұзылғаны

үшін өтемақы талап етуге негіз бола алмайды (97(II) бап).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Мәлімдеменің келісімшарт талабына немесе жанама кепілдікке ай-

налуы. Келісімшартты заңдық күшінен айыратын негізгі фактор (vitiating factor) –

жалған мәлімдеме жасау (келісімшартты бұзуға байланысты құқықтық қорғау

амалдары мен жалған мәлімдеме жасауға байланысты залалды өтеу мүмкіндігі,

71-бапты қараңыз). Дегенмен іс жүзінде бұл тақырып «келісімшарт жасасқанға де-

йінгі мәлімдеме негізінде кредиторға өзіне келтірілген залалды өндіріп алуға мүм-

кіндік беретін міндетті заңдық күші бар келісімшарттық кепілдік туындай ма, әлде

туындамай ма деген сұраққа да байланысты. Сондықтан жалған мәлімдеме жасау

тақырыбын қарастырмас бұрын, осындай мәлімдемелерді (сендіруді) жанама кепіл-

діктер немесе келісімшарт талаптары деп тану критерийлерін айқындап алғанымыз

дұрыс болар. Белгілі бір кепілдікті немесе мәлімдемені бір уақытта келісімшарт

талабына да (не жанама кепілдікке), жалған мәлімдемеге де жатқызуға болады.

Алынбай қалған пайда түріндегі залалды өндіріп алу (loss of bargain damages)

(172-бап) үшін кредитор келісімшарт жасалғанға дейінгі жалған мәлімдеме: (a) не-

гізгі келісімшартқа енген талапқа немесе (b) жанама кепілдікке,

372

яғни негізгі

келісімшарттан бөлек, қосымша келісімшартқа айналған деп сендіруі мүмкін.

Жанама кепілдіктерді анықтау критерийлері. Соттардың (Howard Marine v.

Ogden ісін (1978) қараған лорд Деннингтің (Lord Denning) әлдеқайда икемді

тексеру әдісін қолдану қажет дегеніне қарамастан) жанама кепілдікті анықтау

үшін қолданатын қатаң тексеру әдісі бар.

373

Business Environment Bow Lane Ltd v.

Deanwater Estates Ltd ісі (2007) – осы аталған қатаң

374

әдісті қолданудың мысалы.

372

KW Wedderburn, ‘Collateral Contracts’ [1959] CLJ 58; Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015),

12–103; Paterson, Collateral Warranties Explained (London, 1991); DW Greig (1971) 87 LQR179.

373

Howard Marine and Dredging Co Ltd v. A Ogden & Sons (Excavations) Ltd [1978] QB 574,

590 G, CA.

374

[2007] EWCA Civ 622; [2007] L & TR 26, at [23].

124

VIII БӨЛІМ

Апелляциялық сот лорд Моултонның (Lord Moulton) Heilbut, Symons ісіне (1913)

қатысты берген мына маңызды түсіндірмесіне сілтеме жасаған:

375

«Негізгі келісімшарт талаптарына өзгерістер не толықтырулар енгізумен ғана

шектелетін осындай жанама келісімшарттарға құқықтық салада күдікпен қа-

райды. Оларға қатысты қатаң дәлелдеу әдісі қолданылуға тиіс. …Осы ретте

салғырттық таныту…жазбаша келісімшарттардың бұрынғыдай маңызды

болмай қалуына әкеп соқтырады».

Атап айтқанда, соттар төмендегідей критерийлерді қарастырады:

376

(a) кредитордың «жасалған мәлімдеменің келісімшарт бойынша міндетті заң-

дық күші болатынына кепілдік берілді» деп қисынға сай тұжырымдауға

құқылы болған-болмағаны;

377

(b) кредитордың мәселенің өзі үшін маңызды екенін білдірген-білдірмегені;

378

ған-болмағаны. Мысалы, City & Westminster Properties (1934) Ltd v. Mudd ісі

(1959): жалға беруші болашақ жалға алушыны оған жалға берілетін кеңседе

түнде қонуға болатынына сендірген. Алайда жазбаша жасалған жалға беру

шартына сай, аталған коммерциялық ғимарат ішінде қонуға тыйым салын-

ған. Судья Харман (Harman J) кеңседе қонуға рұқсат бермеу мәміле жасасуға

кедергі болатын жайт екенін (deal-breaker) атап өтіп, жалға берушінің ауыз-

ша мәлімдемесін жарамды деп таныған. Осылайша жалға берушінің тұрғын

емес үй-жайларды жалға беру туралы жазбаша шарт талаптары бұзылды

деп, оның тоқтатылуына жол берілмеді;

379

(d) келісуші тараптардың салыстырмалы дағдылары, білімі мен тәжірибесі.

380

Dick Bentley Productions v. Harold Smith (Motors) ісін (1965)

381

қараған

Апелляциялық сот шешіміне сай, автокөлік дилерінің «жаңа қозғалтқыш

375

Heilbut, Symons & Co v. Buckleton [1913] AC 30, 47, HL (бұған қоса, қараңыз: Lord Haldane,

37–39); citing Chandelor v. Lopes (1603) Cro Jac 4; лорд Деннинг мына іске қатысты түсіндірме

берген: Oscar Chess Ltd v. Williams [1957] 1 WLR 370, CA; бұған қоса, қараңыз: Hopkins v.

Tanqueray (1854) 15 CB (NS) 130.

376

Салыстырып қараңыз – заңгерлер мына іске қатысты анықтап берген алуан түрлі факторлар:

Howard Marine and Dredging Co Ltd v. A Ogden & Sons (Excavations) Ltd [1978] QB 574, 583, CA.

377

Thake v. Maurice [1986] QB 644, CA (3.71); абайсызда жаңылыстыратын мәлімдеме жасау де-

ликтіне (tort of negligent mis-statement) қатысты қисындылық (reasonableness) факторы да бар:

Williams v. Natural Life & Health Foods [1998] 1 WLR 830, 837, HL; сондай-ақ қараңыз: Yam Seng

Pte Ltd v. International Trade Corp Ltd [2013] EWHC 111 (QB); [2013] 1 All ER (Comm) 1321;

[2013] 1 Lloyd’s Rep 526, at [98], per Leggatt J.

378

Мысалы: Bannerman v. White (1861) 10 CB (NS) 844 (болашақ сатып алушы құлмақ өсіру үшін

күкірттің қолданылған-қолданылмағанын сұраған; сатушы «жоқ» деп жауап берген; алайда

құлмақтың құрамына күкірт қосылса, сатып алушының оны алмай кететіні анық еді; сондық-

тан сатушы мәлімдемесінің келісімшарттық күші (contractual eect) ықпал етті).

379

[1959] Ch 129, 145–146, Harman J.

380

Harlingdon & Leinster Enterprises v. Christopher Hull Fine Article [1991] 1 QB 564, CA (мұндағы

сатып алушы білікті маман болған, сондықтан ол сатушының «өнер туындысы осы суретшіні-

кі» деген мәлімдемесіне сенім артпаған).

381

[1965] 1 WLR 623, CA.

125

орнатылғаннан кейін көлік 20 000 миль жүріп өткен» деген мәлімдемесі келі-

сімшарттық кепілдікке (contractual warranty) жатады. Шын мәнінде, қозғалт-

қыш орнатылғаннан кейін көлік 100 000 миль жүріп өткен (назар аударыңыз:

Esso Petroleum Ltd v. Mardon (1976).

382

Керісінше, Oscar Chess Ltd v. Williams

ісін (1957) мысалға келтірсек:

383

жеке сатушы үшінші тарап жалған борттық

журнал деректеріне сүйеніп, адал ниетпен автокөліктің 1948 жылғы модель

екенін айтқан. Іс жүзінде көлік 1939 жылғы модель еді; сатушы тәжірибесі аз

көлік дилері болатын;

(e) репрезентордың (өзге тарапта нақты бір жағдай туралы түсінік қалыптас-

тырған тұлға) кредитордан істің мән-жайын өз бетімен тексеріп алуын сұра-

ған-сұрамағаны;

384

және

(f) репрезентордың қарсы тарапты істің мән-жайын тексерудің қажеті жоқ деп

сендірген-сендірмегені.

385

II тұжырым. Жалған мәлімет те, келісімшарт талабы да болатын мәлімдеме.

Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның (Misrepresentation

Act 1967) 1(a) бөліміне сай, жалған мәлімдеме келісімшарт талабына айналған

күннің өзінде (мұндай жағдай кездесіп тұрады, ондайда келісімшартқа сай, кел-

тірілген залалды өтеп алуға болады), ол сонымен бірге жалған мәлімдеме де бо-

лып қалуы мүмкін (мұндай жағдайда келісімшартты жарамсыз деп тану сияқты

құқықтық қорғау құралын қолдану мүмкіндігі бар).

Келісімшарттық және деликтілік залалдар арасындағы айырмашы-

лық (алдауға

386

немесе салғырттық танытуға қатысты талап-арыздар, немесе

Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның 2(1) бөлімінде қа-

растырылған талап-арыздар). Деликтілік талап-арыздар (tort claims) арқылы та-

лап-арыз беруші тараптар «жанама залалдар» (consequential damages) жөніндегі

ережеге сүйеніп, айырылып қалған экономикалық мүмкіндіктері үшін өтемақы

ала алады. Деликтілік құқық та, келісімшарт та мүдделі тараптардың экономика-

лық үміттерін қорғауды көздейді, сонда деликтілік құқықта және келісімшарт та-

лаптарында қарастырылған залалды өтеу жолдары арасында қандай айырмашы-

лық бар? Айырмашылық мынада: келісімшартта қарастырылған міндеттемелер

тараптардың бір-біріне берген уәделеріне және сендірулеріне (кепілдіктер) негіз-

делген, соның нәтижесінде тиісті түрде қорғалған үміттер (күту, ағыл. protected

expectation) пайда болады. Тиісті міндеттеме немесе кепілдік болмаған жағдайда,

382

[1976] QB 801, CA.

383

[1957] 1 WLR 370, CA (лорд-судья Моррис (Morris LJ) ерекше пікірде қалды).

384

Ecay v. Godfrey [1947] Lloyd’s Rep 286, лорд-бас судья Годдард (Lord Goddard CJ) (бұрын қол-

даныста болған қайықты сатқан тарап сатып алушы оны тексеріп алады деген сенімін айқын

білдірген); мына іспен салыстырыңыз – жауапкер шағымданушыға өзі жасаған мәлімдемеге се-

нуге, оған қосымша тексеру жүргізбеуге ұсыныс айтқан (мына ескертпені қараңыз): Schawel v.

Reade [1913] 2 IR 64, HL.

385

Schawel v. Reade [1913] 2 IR 64, HL: «Қарамай-ақ қойсаңыз да болады; жылқының күйі өте

жақсы. Бірдеңе болса, сізге айтатын едім».

386

Derry v. Peek (1889) 14 App Cas 337, HL; Smith New Court Securities Ltd v. Scrimgeour Vickers

(Asset Management) Ltd [1997] AC 254, HL.

126

VIII БӨЛІМ

мұндай үміт те туындамайтын еді. Сол себепті, келісімшартқа сай, аталған үміт-

ті ақтау үшін келтірілген залалды өтеу қажет. Мұндай үмітті «келісімшартқа

негізделген, яғни кепілі бар үміт» деп атауға болады. Мысалы, D тарабы келі-

сімшарт нысанының белгілі бір сапа деңгейі болатынын айтады. Шын мәнінде,

нысан сапасы ол деңгейге сай болмай шығады. Қарсы тарап (Р тарабы) келісім-

шарт нысаны D тарабы айтқандай сапаға ие болса, пайда табатын еді; сондық-

тан Р тарабы алынбай қалған пайдаға байланысты келтірілген залалды өндіріп

ала алады. Үміттің осындай түрі келісімшарт талабы не жанама кепілдік ретінде

ғана қорғалған. Бірақ пайда табу мүмкіндігі келісімшартты бұзған тараптың келі-

сімшартқа сай алған міндеттемесіне тәуелді болмаса, талап-арыз беруші тарапқа

келтірілген экономикалық залал деликтілік залалға жатады. Ойдағыдай шешімін

тапқан деликтілік талап-арыздар (алдауға қатысты) осы тұжырымға негізделген,

сот оны East v. Maurer ісінде (1991)

387

және соған ұқсас сот істерінде құптаған

болатын.

Нақты мысал келтірейік. Y тарабы Х тарабынан 5 000 фунт стерлингке авто-

көлік сатып алды дейік. Х тарабы көлік «50 000 миль ғана» жүріп өткен деген

(сондай кепілдік берген). Іс жүзінде автокөлік 100 000 миль жүрген. Олай болса,

көліктің нағыз құны 4 000 фунт стерлинг болуы керек. Ол жүріп өткен қашықтық

50 000 миль ғана болса, онда құны 12 000 фунт стерлинг болар еді (бірақ бұл сома

төмендегі (2) тармақта көрсетілген айырбас кезінде өзгерді). Мына жайттарды

қарастырыңыз.

(1) Келісімшартқа сай, Y тарабы өзіне келтірілген залалды өндіріп алуға, яғни

тауарлардың жеткізілген кездегі нарықтық құны (4 000 фунт стерлинг, төленген

баға емес) мен автокөлік сипаттамасы сатушы берген кепілдікке сәйкес болған

жағдайдағы құны (12 000 фунт стерлинг) арасындағы айырмашылықты төлеуді

талап етуге құқылы;

388

яғни Ү тарабының алынбай қалған пайдасы 8 000 фунт

стерлингті құрайды – бұл жеткізілген тауар құны мен оның кепілдікке сай құны

арасындағы айырмашылық: Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заң-

ның (Sale of Goods Act 1979) 53(3) бөлімі.

389

Деликт бойынша, Ү тарабы өзіне келтірілген залалды өндіріп алуға, яғни тө-

ленген баға (5 000 фунт стерлинг) мен өнімнің нақты құны (4 000 фунт стерлинг)

арасындағы айырмашылықты (кредитордың бірден жоғалтқан пайдасы) төлеу-

ді талап етуге құқылы; сондықтан сатушының қарсы тарапты алдағаны немесе

салғырттықпен жалған мәлімдеме жасап, ортақ құқық ережелерін бұзғаны анық

болып, Ү тарабының талап-арызы қанағаттандырылса, оған 1 000 фунт стерлинг

төленуі керек. Сол себепті Ү тарабы деликтілік талап-арыз емес, келісімшартқа

сай талап-арыз беруді таңдайды.

387

[1991] 1 WLR 461 CA, атап өткен: J Marks (1992) 108 LQR 386; East v. Maurer прецедентін лорд

Стейн (Lord Steyn) мына істе қолдаған: Smith New Court Securities Ltd v. Scrimgeour Vickers

(Asset Management) Ltd [1997] AC 254, 282, HL.

388

Мұнда сатып алушының шартты түрде қайта сату нәтижесіндегі шығыны ғана есепке алынады:

«Көлікті сатқанда табатын пайдасы мен көлік сатылса, табуға болатын пайдасы арасындағы

айырмашылық».

389

McGregor on Damages (19th edn, 2014) 23–061 .

127

(2) Енді (1) тармақта аталған фактілерді өзгерту керек. Яғни келісімшарт ны-

санының (автокөлік) сипаттамасы сатушының кепілдігіне сәйкес болған күннің

өзінде, оның құны (кепілдікке сай құны) төленген бағадан аз болатын еді (нашар

мәміле, ағыл. bad bargain). Сонда Ү тарабына келісімшарт бойынша төленетін

сома келісімшарт нысанының нақты құны мен кепілдікке сай құны арасында-

ғы айырмашылыққа (ондай айырмашылық болса) тең. Ү тарабы (жоғарыдағы

(1) тармақтағыдай емес) ағаттық жасап, 5 000 фунт стерлинг төледі (нашар мәміле)

дейік; көлік 50 000 миль (100 000 емес) жүріп өткен күннің өзінде, оның құны

небары 4 000 фунт стерлинг болар еді. Мұндай жағдайда Ү тарабы келісімшарт

бұзылды деп талап-арыз берсе, оған келтірілген номиналдық залал ғана (мыса-

лы, 5 немесе 10 фунт стерлинг көлемінде) өндіріледі, өйткені аталған фактілерге

сай, көліктің нақты құны мен кепілдікке сай құны арасында айырмашылық жоқ.

Олай болса, Ү тарабы өзіне келтірілген елеулі залалды өндіріп алу үшін деликт

бойынша талап-арыз беруі қажет (алдауға немесе салғырттық танытуға қатысты

талап-арыздар, немесе Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заң-

ның 2(1) бөлімінде қарастырылған талап-арыздар): талап-арыз берушінің алынбай

қалған пайдасы (залал көлемі) – төленген сома (5 000 фунт стерлинг) мен көлік-

тің біршама төмен құны (4 000 фунт стерлинг) арасындағы айырмашылық. Яғни

1 000 фунт стерлинг – төленген сома мен жеткізілген көліктің құны арасындағы

айырмашылық, Х тарабының алаяқтығы не жасаған жалған мәлімдемесі кесірінен

Ү тарабының жоғалтқан сомасы (шығыны). Аталған деликтілер сатушының келі-

сімшартты бұзуына байланысты емес құқықбұзушылықтарға жатады.

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), chapter 8; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable

Misrepresentation (5th edn, London, 2014), 2–12.

II тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 2–12, 4–38; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable

Misrepresentation (5th edn, London, 2014), 14–08, 14–09, 15–03.

66-БАП

АУЫЗША ЖАСАЛҒАН НЕМЕСЕ ІС-ӘРЕКЕТТЕН АҢҒАРУҒА БОЛАТЫН

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕ

Жалған мәлімдеме әдетте ауызша жасалады, алайда оны іс-әрекеттен де аңға-

руға болады. Жалған мәлімдеме сөз бен іс-әрекеттің жиынтығы түрінде де кө-

рініс табуы мүмкін.

128

VIII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Лорд-канцлер Кэмпбелл (Lord Campbell LC) Walters v. Morgan ісіне (1861) қатыс-

ты былай деген:

390

«Қарапайым мәлімет жасырудың өзі (reticence) заңбұзушылыққа жатпайды,

алайда моралистер бұған басқаша көзқараста болуы мүмкін. Дегенмен сатушы-

ның жоқ фактінің бар екеніне сенуіне түрткі болу үшін, сатып алушының оған

айтқан бірауыз сөзі немесе (өзім қоссам да болады) басын изеуі не көзін қысуы,

немесе басын шайқауы, не жымиюы, осылайша сатылымға түскен нысан баға-

сының өзгеруіне ықпал жасауы – әділдік құқығы сотының (Court of Equity) тарап-

тар арасындағы келісімді заттай орындату (specic performance of the agreement)

туралы шешім қабылдаудан бас тартуына жеткілікті негіз бола алады».

Мысалы, Spice Girls Ltd v. Aprilia World Service BV ісін (2002)

391

қараған

Апелляциялық сот жалған мәлімдеме іс-әрекетте көрініс тапқанын анықтаған

(әйгілі әншілер тобының бір мүшесінің топтан кететін ойы жоқ дегенге саятын

әрекет).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London,

2012), 3-03; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation

(5th edn, London, 2014), 4–23.

67-БАП

ҚАРАПАЙЫМ ПІКІР

I. Маман емес адам білдірген пікір жалған мәлімдемеге жатпайды.

II. Дегенмен жеке тұлғаның өзі жасаған мәлімдемеге сай қалыптасқан ой-

пікірге қайшы келетін фактілер туралы білмейтінін тұспалдауға бола-

ды. Іс жүзінде ол сондай фактілерден хабардар болса, онда ол жалған

сөйлеген болуы мүмкін.

390

Walters v. Morgan (1861) 3 De Gex, Fisher & Jones 718, 723; 45 ER 1056 (дәйексөзді мына жер-

ден қараңыз: Chitty J, Turner v. Green [1895] 2 Ch 205, 209); лорд-канцлер Кэмпбелл қосымша

былай деген: «Олай болса, сатылатын нысанның нақты құнын сатушыға қарағанда жақсы

білетін сатып алушы айла-шарғы қолданып, сатушыны келісімге келуге асықтырып, оған сол

нысанның нақты құнын толық анықтап алуға немесе мәміле шарттарын ақылға салып, ойла-

нып көруіне мүмкіндік бермеген жағдайда да аталған ұстанымның қолданылатыны айтпаса

да түсінікті (à fortiori)». Лорд-канцлер Кэмпбелл пайдалы қазбалар өндіру үшін жерді жалға

беру туралы шартты заттай орындатудан бас тартты, өйткені жалға алушы тарап мүліктің нақ-

ты құнын білген, осылайша құжаттарды дереу әзірлеп қойып, жалға берушіні таңғалдырған.

391

Spice Girls Ltd v. Aprilia World Service BV [2002] EWCA Civ 15; [2002] EMLR 27.

129

ТҮСІНДІРМЕ

Қарсы тарапты алдап, өз ойын, пікірін білдірген (яғни өзінің шын ойын жасыр-

ған) репрезентор фактіні бұрмалаған – жалған мәлімдеме жасаған болып санала-

ды. Лорд-судья Боуэн (Bowen LJ) Edgington v. Fitzmaurice ісіне (1885) қатысты

былай деген: «Адамда қандай да бір ақыл-пайымның (ниеттің) болуы – онда

асқорыту жүйесінің болуы сияқты анық жайт. Нақты бір уақыт мерзімінде

адамның ниеті қандай екенін анықтау қиынға соғады, бірақ оны басқа факті-

лерді тапқандағыдай айқындап алуға болатыны рас».

392

Өзінің шын ниетін жасырып, мәлімдеме жасаған адам жалған мәлімдеме жа-

саған болып саналады.

393

Болашаққа қатысты мәлімдеме жасағанда, жоспарланған іс-шараға кедергі

келтіретін жайттың бар екенін білген

394

немесе келісімшарт жасалғанға дейін

(69-бап)

395

хабардар болған, бірақ ол туралы ештеңе айтпай, болашақта кедергі

не қиындық туындауына себеп болатын жайттар жоқ деген репрезентор жалған

мәлімдеме жасаған болып саналады.

Адал ниетпен айтылған, алайда қате болып шыққан пікір, жалпы алғанда,

жалған мәлімдемеге жатпайды. Дегенмен жеке тұлғаның өзі жасаған мәлімдеме-

ге сай қалыптасқан жағымды ой-пікірге қайшы келетін фактілер туралы білмей-

тінін тұспалдауға негіз бар.

Smith v. Land and House Property Co ісі (1884):

396

мүлікті коммерциялық жалға

берген тарап жалға алушы тарапқа оны «ең қалаулы» жалға алушы деп жалған

айтқан. Алайда әлгі жалға алушы соңғы кезде жалдау ақысын қатты кешіктіріп

төлейтін жағдайға жетті. Апелляциялық сот мұны «фактіні көрсеткен мәлімде-

ме» деп таныды.

392

Edgington v. Fitzmaurice (1885) 29 Ch D 459, 483, CA, per Bowen LJ.

393

Субъективті адалдық критерийі: Economides v. Commercial Union Assurance Co plc [1998]

QB 587, 600 (per Simon Brown LJ), 606 (per Peter Gibson LJ), CA (Glidewell LJ at 609: судья мұн-

да әлдеқайда қатаң критерийді қолданған. Оған сай, мәлімдеме репрезентордың тәжірибесіне

негізделген, объективті түрде қисынға сай болуға тиіс); мына істе қаралған: Genesis Housing

Association Ltd v. Liberty Syndicate Management Ltd [2012] EWHC 3105 (TCC); [2012] 2 CLC 387,

at [36] to [38], per Akenhead J (репрезентор – заңды тұлғаға қатысты объективті критерийді қол-

данған); J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, 2012), 3–17; Chitty

on Contracts (32nd edn, London, 2015), 7-008.

394

Jaray v. Society of Lloyd’s [2002] EWCA Civ 1101, at [59], per Waller LJ (тұспалданған сен-

діру жөніндегі көлемді мәлімдеме); FoodCo UK LLP v. Henry Boot Developments Ltd [2010]

EWHC 358 (Ch) at [198], per Lewison J («Болжам қисынды себепке негізделген деген мағынада-

ғы мәлімдеме болуы мүмкін; немесе ол болжам жасап отырған адам сол болжамды іске асы-

руға ниетті деп түсінуге болады»); Abbar v. Saudi Economic & Development Co (SEDCO) Real

Estate Ltd [2014] EWHC 1414 (Ch), at [197], [207], David Richards J (бұрын жасалған болжамды

қайта қарамағаны үшін салғырттық танытты деп талап-арыз беру мүмкіндігі туралы күмәнді

пайым (dicta).

395

Fitzroy Robinson Ltd v. Mentmore Towers Ltd [2009] EWHC (TCC) 1552; [2009] EWHC 1552 (TCC);

[2009] BLR 505; 125 Con LR 171; [2009] NPC 90 [2009] BLR 505 at [159] to [163] (жобаның

маңызды қатысушысы байланысқа шықпай қалды; алдында үнемі байланысқа шығып тұраты-

нын айтқан).

396

(1884) 28 Ch D 7, CA (мына істе қаралған: IEE Fund SA v. Goldman Sachs International

[2007] EWCA Civ 811; [2007] 2 Lloyd’s Rep 449, сонымен қатар мына іске сілтеме жасаған:

Hummingbird Motors Ltd v. Hobbs [1986] RTR 276, CA, және Sumitomo Bank Ltd v. BBL [1997]

1 Lloyd’s Rep 487, Langley J; бұған қоса, қараңыз: Dimmock v. Hallett (1866) LR 2 Ch App 21).

130

VIII БӨЛІМ

Тәжірибенің (білімнің) жетіспеуі мәселесінде Bisset v. Wilkinson ісі (1927)

бұған жарқын мысал бола алады.

397

Биссеттің Уилкинсонға қарсы ісі (Bisset v.

Wilkinson): Жаңа Зеландияда (мұндағы қой саны адам санынан көп) жер телімін

сатқан тарап сол жерді қой фермасына айналдырса, онда 2 000 бас қой өсіру-

ге болатынын айтқан. Құпия кеңес бұл мәлімдемені білімсіз адамның «шамалап

жасаған болжамы» деп таныған. Қарсы тарап (репрезенти немесе нақты жағдай

туралы түсінік қалыптастырған тұлға. – Ауд.) сатушының сөзі жай ғана болжам

екенін, оның тиісті білімі, дағдысы, тәжірибесінің, сондай-ақ аталған болжамды

растайтын үшінші тарап (маман) дайындаған арнайы құжаттың жоқ екенін біл-

ген. Сондықтан Құпия кеңес «сатып алушы тарап келісімшартты жарамсыз деп

тани алмайды» деген шешім шығарды.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 3–14 to 3–19, 3–45 ; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable

Misrepresentation (5th edn, London, 2014), 2–18 to 2–023.

68-БАП

ДӘЛ ЕМЕС МӘЛІМДЕМЕНІҢ ЕЛЕУСІЗ ЭЛЕМЕНТІ

Репрезентордың (мәлімдеме жасайтын тарап) келісімшарт жасасу алдында

қарсы тарапқа толық ақпарат бергенін ескерсек, болмашы дәрежеде ғана жал-

ған, әрі саналы адамға ықпал етпейтін мәлімет – жалған мәлімдеме жасалды

деп талап-арыз беруге негіз болмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Аталған болмашы жалған мәлімдеме сотқа шағымдануға немесе келісімшартты

жарамсыз деп тануға, немесе сотта өз ұстанымын қорғауға негіз бола алмайды.

Судья Рикстің (Rix J) Avon Insurance plc v. Swire Fraser Ltd ісіне (2000) қатысты

айтқан сөзі:

398

«…Толығымен дәл болмаса да, рас мәлімдемелер бар, ондай мә-

лімдемелердің елеулі бөлігі дұрыс болуға тиіс. Сондай-ақ айтылған мәлімдеме

мен нақты әрі дұрыс мәлімдеме арасындағы айырмашылық талап-арыз беруші

тарапындағы адамды келісімшарт жасасуға көндірмеуі қажет».

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

3–05 to 3–08; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation

(5th edn, London, 2014), 4–04, 4–05.

397

[1927] AC 177, PC; сол сияқты: Economides v. Commercial Union Assurance Co plc [1998] QB 587,

CA (атап өткен: MA Clarke [1998] CLJ 24 and H Bennett (1998) 61 MLR 886–898); Royal Bank of

Scotland plc v. Chandra [2011] EWCA Civ 192; [2011] NPC 26; [2011] Bus LR D149, атап айтқанда:

[36] – [37].

398

[2000] 1 All ER (Comm) 573; [2000] Lloyd's Rep IR 535, at [17], мұнда әрбір сөздің дәл болғанын не

болмағанын егжей-тегжейлі тексеруден бас тартқан ([200], [201]).

131

69-БАП

МӘЛІМДЕМЕНІҢ КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАСҚАНҒА ДЕЙІН

ЖАЛҒАН БОЛЫП ҚАЛУЫ

Бастапқыда дұрыс мәлімдеме жасаған, алайда келісімшарт жасасуға дейін

оның жалған екенін білсе де, қарсы тарапқа айтпаған тұлға жалған мәлімдеме

жасаған болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Репрезентор (representor – өзге тарапта нақты бір жағдай туралы түсінік қалып-

тастырған тұлға. – Ауд.) келісімшарт жасалғанға дейін өзгеріс болғанын біліп, өзі

бастапқыда жасаған мәлімдемені түзетуге әрекеттенбесе, ол жалған мәлімдеме

жасаған болып саналады. Осы ережеге сай, With v. O’Flanagan ісіне (1936) қа-

тысты, Апелляциялық сот судьялары (көпшілігі) – лорд-судья Ромер (Romer LJ)

және судья Клаусон (Clauson J) хабардар болу критерийін қолданған (criterion of

knowledge).

399

Оны репрезентор өз мәлімдемесіне шынымен сенді деген тұспал-

ды тұрақты мәлімдемені бұзу деп түсінуге болады.

400

Басқа ұстанымға сай, репрезентор хабардар болғанын дәлелдемей-ақ, өз мәлім-

демесінің жалған болып қалғаны үшін қатаң жауапты. Мұндай ұстанымды With v.

O’Flanagan ісін (1936) қарағандардың бірі (азшылық) – Апелляциялық сот төраға-

сы лорд Райт (Lord Wright MR) білдірген.

401

Осы тақырыпқа түсіндірме жазған бір-

ден-бір автор Картрайт (Cartwright, 2012) аталған азшылық ұстанымын құптаған.

402

Дегенмен содан бері аталған алғашқы ұстаным, яғни репрезентор мәлімде-

менің жалғандығынан хабардар болуға тиіс деген ұстаным қолданылып келеді.

Англияның Апелляциялық сотында Spice Girls Ltd v. Aprilia World Service BV ісі

(2002) қаралғанда, Үлкен соттың вице-канцлері сэр Эндрю Морритт (Sir Andrew

Morritt V-C) аталған істе репрезентордың хабардар болғаны қажет деп пайымда-

ған

403

(яғни ол жоғарыдағы With v. O’Flanagan ісіне (1936) қатысты лорд-судья

399

[1936] Ch 575, 586, CA, оны құптаған: R Bigwood, [2005] CLJ 94. Banks v. Cox [2002] EWHC

(Ch) 2166, at [4], Lawrence Collins J; Fitzroy Robinson Ltd v. Mentmore Towers Ltd [2009] EWHC

1552 (TCC); [2009] BLR 505, at [173], per Coulson; Foodco Uk LLP (t/a Mun Break) v. Henry Boot

Developments Limited [2010] EWHC 358 (Ch), at [208] to [215], per Lewison J; Erlson Precision

Holdings Ltd. (formerly GG132 Ltd.) v. Hampson Industries plc [2011] EWHC 1137 (Comm), at [43],

per Field J..

400

IFE Fund SA v. Goldman Sachs [2007] EWCA Civ 811; [2007] 2 Lloyd’s Rep 449; [2007] 2 CLC 134,

at [74], per Gage LJ; және бірінші инстанцияда: Toulson J, [2006] EWHC 2887 (Comm); [2007]

1 Lloyd’s Rep 264; [2006] 2 CLC 1043, at [60].

401

[1936] Ch 575, 583, CA.

402

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, 2012), 4.27.

403

[2002] EWCA Civ 15; [2002] EMLR 27, at [51].

132

VIII БӨЛІМ

Ромер мен судья Клаусонның ұстанымын құптаған); сол сияқты, Foodco Uk LLP

v. Henry Boot Developments Limited ісін (2010) қараған судья Льюисон (Lewison J)

да хабардар болу критерийін қолданған. Бұл іске қатысты ол былай деген:

404

«Қарсы тарапты үздіксіз хабардар етіп отыру міндетті емес… Алайда

репрезентор келісімшарт жасалған күні өзінің бұрын жасаған мәлімдемесінің

жалған болып шыққанын, бастапқыдағы жайттардың өзгергенін мәлімдеуге

міндетті».

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

4–27, 4–28; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation

(5th edn, London, 2014), 4–10, 4–11.

70-БАП

СЕНІМ БІЛДІРУ: ХАБАРДАР БОЛУ ЖӘНЕ ЫҚПАЛ ЕТУ

Қарсы тарап жалған мәлімдемеге сенген, яғни: (а) сол мәлімдемеден хабардар

болған және (b) шешуші түрде оның ықпалында қалған жағдайда ғана бұл

жайт талап-арыз беруге негіз бола алады (мәлімдеме алаяқтықпен жасалған

жағдайда (b) элементі қолданылмайды).

ТҮСІНДІРМЕ

Аталған болмашы жалған мәлімдеме сотқа шағымдануға немесе келісімшартты

жарамсыз деп тануға не сотта өз ұстанымын қорғауға негіз бола алмайды (68-бап).

Сенім білдірудің мәні.

405

Сенім білдірудің кең тараған түрі – қарсы тараптың

(репрезенти) келісімшарт жасасуға көнуі.

406

Қарсы тарап келісімшарт жасасуға

шешім қабылдағанына қарамастан, ол жалған мәлімдемеге сеніп, бастапқыдағы-

дан әлдеқайда тиімсіз шарт талаптарына келісуі мүмкін.

407

Алаяқтықпен жасалған мәлімдемеге қарсы тарап сенім білдірген деп тұс-

палдауға болатын жағдай. Қарсы тарап алаяқтықтың құрбаны болғанда (мә-

лімдемеден хабардар болып және оны әдейі елеусіз қалдырмағанда), тиісті мә-

лімдеме оны көндіру (сендіру) үшін жасалған дей аламыз.

408

404

[2010] EWHC 358 (Ch), at [212], per Lewison J.

405

Қараңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 9.10.

406

Қарсы тарап (репрезенти) агентінің хабардар болғаны – шешуші факт: Strover v. Harrington

[1988] Ch 390, Browne-Wilkinson J.

407

Clef Aquitaine SARL v. Laporte Materials (Barrow) Ltd [2001] QB 488, CA: жалған мәлімдеме

репрезентидің жалпы табыс деңгейінің азаюына ықпал еткен); Huyton SA v. Distribuidora

Internacional de Productos Agricolas SA [2003] EWCA Civ 1104; [2003] 2 Lloyd’s Rep 780, at [55] .

408

County Natwest Bank Ltd v. Barton The Times, 29 July 1999, CA; Fitzroy Robinson Ltd v. Mentmore

Towers Ltd [2009] EWHC 1552 (TCC); [2009] BLR 505, at [111]; өзге тарап «аса өрескел» әре-

кетке барғандықтан, сот репрезенти жағына шығуды жөн көрді: Reeves v. Commissioner for

Metropolitan Police [2000] 1 AC 360, 394 letter A, HL, per Lord Hobhouse.

133

Алаяқтық әрекет орын алмаған жағдайда, қарсы тарап тиісті мәлімдеме-

нің «елеулі» (materiality) екеніне зер салып, оған сенді деп тұжырымдауға бола-

ды. Дегенмен сол тараптың шынымен сенгенін дәлелдеу керек. Елеулі (material)

ақпарат деп әдетте жеке тұлғаның келісімшарт жасасуына ықпал еткен ақпарат

аталады. Құқықтық ережеге сай, қарсы тарап жалған мәлімдемеге сенім білдірді

деп, сол мәлімдеменің елеулі болғанына қарап тұжырымдауға болады.

Сенім білдіру «ол болмағанда» (but for) немесе «шешуші ықпал ету» (decisive

inuence) деген көрсеткіштер негізінде бағаланады, алайда тиісті мәлімде-

меден басқа түрткі себептер де кездесуі мүмкін. Мұндай ұстаным алаяқтық

болмаған жағдайларда қолданылады (яғни алаяқтық салдарынан жалған мәлім-

демеге сеніп, зардап шеккен тарап келісімшартты жарамсыз деп тануды талап

еткенде; бұл алаяқтыққа байланысты залалды өндіріп алу талабынан өзгеше).

409

Мәлімдеме (алаяқтықпен жасалмаса) қарсы тарапқа ерекше ықпал етуі керек: ол

қарсы тарапты келісімшарт жасасуға көндіріп немесе ұсынылған талаптарға ке-

лісуіне түрткі болуға тиіс (салыстырып қараңыз: Clef Aquitaine SARL v. Laporte

Materials (Barrow) Ltd (2001),

410

бұл іс келісімшарт жасасу туралы шешімге емес,

табыс деңгейіне (алаяқтық орын алған не алмағанда) қатысты еді).

Бірақ мәлімдеменің жалғыз түрткі себеп болуы шарт емес: оның қарсы та-

рапты келісімшарт жасасуға көндірген немесе ұсынылған талаптарға келісуіне

түрткі факторлардың бірі болғаны жеткілікті.

411

Қарсы тарап мәлімдемені тексеруден бас тартуы мүмкін. Redgrave v. Hurd

ісінде (1881) қолданылған ережеге сәйкес, репрезенти (қарсы тарап) тиісті мәлі-

меттерді өз бетімен тексеріп ала алғанына қарамастан, жасалған мәлімдеме та-

лап-арыз беруге негіз бола алады (мысалы, келісімшартты жарамсыз деп тануды

талап етуге болады).

412

Қарсы тараптың мәлімдемеден хабардар болмауы. Барлық жағдайларда (мә-

лімдеме алаяқтықпен жасалғанда да), репрезентидің сенім білдіргені туралы сө-

зіне наразылық білдіру үшін, репрезентор репрезентидің іс жүзінде мәлімдеме-

ден хабардар болмағанын көрсете алады.

Қарсы тараптың фактілерді өз бетінше тексеріп, дербес ұйғарым жасауы.

Барлық жағдайларда (мәлімдеме алаяқтықпен жасалғанда да), репрезентидің се-

нім білдіргені туралы сөзіне наразылық білдіру үшін, репрезентор өзге тараптың

409

Жаңылыстыру салдарынан келтірілген залалды өтеуді талап ету үшін мәлімдеменің ықпал-

ды болғанын («ол болмағанда» (but for) атты көрсеткіш) дәлелдеу керек; ал алаяқтық орын

алғанда, келісімшартты тоқтату (бұзу) талабын қою үшін репрезентидің тиісті мәлімдеме-

ге (ол болмашы не елеусіз болса да) көнгенін ғана көрсеткен абзал, мұны судья Эванс-Ломб

(Evans-Lombe J) мына істе атап өткен: Barings plc v. Coopers & Lybrand [2002] EWHC 461 (Ch);

[2002] 2 BCLC 410, at [127] to [130] (дәйексөз: Lord Steyn in the Smith New Court case [1997]

AC 254, 284, HL).

410

[2001] QB 488, CA.

411

Edgington v. Fitzmaurice (1885) 29 Ch D 459, CA; on which see Standard Chartered Bank v.

Pakistan Corporation (Nos. 2 and 4) [2003] 1 AC 959, HL, at [14] to [19], per Lord Homann (қара-

ңыз: лорд Хоффманның, сонда, [17], бұл ұстаным алаяқтыққа ғана қатысты деген пайымы).

412

Redgrave v. Hurd (1881) 20 Ch D 1, CA; Standard Chartered Bank v. Pakistan Corporation

(Nos. 2 and 4) [2003] 1 AC 959, HL, at [14] to [19], per Lord Homann.

134

VIII БӨЛІМ

іс жүзінде мәлімдемеге сай әрекет етпей, өз ұйғарымына сай әрекет еткенін, оның

өз бетінше тексеріс жүргізгенін, осылайша репрезентидің жалған мәлімдеме ық-

палында болмағанын көрсете алады. Мысалы, Peekay ісі (2006):

413

репрезенти

(аса тәжірибелі инвестор) инвестицияларды әдеттегі жалған мәлімдемеге сүйен-

бей бағалаған.

414

Алайда деректерді әдейі жасырғаны үшін айыпты тарап өзін

қорғағанда, репрезенти тиісті мүлікті тексеріп алғанына қарамастан, деректердің

жасырылғанын анықтай алмады деген дәйек келтіре алмайды. Gordon v. Selico

ісі (1986)

415

тоқсан жылға жалға берілетін мүлікті сатушы тарап іс-әрекеттен аң-

ғаруға болатын жалған мәлімдеме жасаған (ғимараттың шіріген тұстарын (dry

rot) әдейі жасырған). Апелляциялық сот «репрезентидің инспекторы ғимаратты

тексеріп, аталған ақауды таппады дегенді сотта өз ұстанымын қорғап шығу үшін

қолдануға болмайды» деп шешті.

Қарсы тараптың репрезентор түзетуін қабыл алуы. Барлық жағдайларда

(мәлімдеме алаяқтықпен жасалғанда да), репрезенти бұрын жасалған мәлімде-

меге қатысты түзетуді (әдетте оны репрезентор жібереді) қабылдағанын растай

алады. Бірақ репрезентордың өз мәлімдемесін түзетуге деген әрекеті ойдағыдай

іске асуға тиіс. Түзету жасауға әрекеттеніп қана қою жеткіліксіз, түзету жасал-

ғанынан репрезенти хабардар болуы қажет.

416

Жауапкершілікке тартылмау үшін,

репрезентор қарсы тараптың жасаған түзетулерімен танысқанын растайтын дек-

ларацияға қол қоюды талап ете алады. Peekay ісінде репрезенти келісімшарт ны-

санының дұрыс сипаттамасы берілген құжатты оқып түсінгені туралы деклара-

цияға қол қойған. Сондықтан Апелляциялық сот оның «жасалған түзетулерден

хабардар емеспін деп мәлімдеуіне негіз жоқ» деп шешті.

417

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 9.10; J Cartwright,

Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012), 3–50 ;

Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation (5th edn, London,

2014), chapter 6.

413

Peekay Intermark Ltd v. Australia and New Zealand Banking Group Ltd [2006] EWCA Civ 386;

[2006] 2 Lloyd’s Rep 511; мына істе қаралған: Gloster J, JP Morgan Chase Bank v. Springwell

Navigation Corporation [2008] EWHC 1186 (Comm), at [482] (бекітілген: [2010] EWCA Civ 1221;

[2010] 2 CLC 705).

414

Peekay case, per Moore-Bick LJ.

415

(1986) 18 HLR 219; [1986] 1 EGLR 71; (1986) 278 eg 53, CA.

416

Assicurazioni Generali SpA v. Arab Insurance Group [2002] EWCA Civ 1642; [2003] 1 WLR 577,

at [64], per Clarke LJ (дәйексөз: Peekay case, [2006] EWCA Civ 386; [2006] 2 Lloyd’s Rep 511,

at [36]).

417

Peekay case, сонда, at [52], per Moore-Bick LJ, and at [66] , per Chadwick LJ; үшінші судья

Collins J келісті.

135

71-БАП

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕ ЖАСАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ

I. Жалған мәлімдеме жасалған жағдайларда (іске қатысты фактілерді ес-

кере келе) мынадай құқықтық қорғау амалдары қолданылады: (a) қос

тараптың келісімшартқа сай алған артықшылықтарын жою («келісім-

шартты басынан жарамсыз деп тану» – rescission abinitio); (b) келтіріл-

ген залалды өтеу (damages).

II. I(a) тармағында аталған «келісімшартты жарамсыз деп тану» (restitutioin

integrum – толық реституция, яғни тараптар келісімшарт жасасқанға де-

йінгі жағдайды қалпына келтіру) атты құқықтық қорғау амалы залалдың

жасалған мәлімдеме кесірінен болған-болмағанына қарамастан қолда-

нылады (бірақ осыған қатысты шектеулерді 73, 74-баптардан қараңыз).

III. Ал I(b) тармағына келсек, залалды өтеуді талап етуге құқылы болу үшін:

(a) жалған мәлімдеме алаяқтықпен жасалған (алдау түріндегі деликт (tort

of deceit); (b) ортақ құқық ережелеріне сай, жалған мәлімдеме салғырт-

тықпен жасалған (салғырттықпен жасалған жалған мәлімдеме түріндегі

деликт (tort of negligent misstatement) немесе (c) репрезентор Жаңылыс-

тыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның (Misrepresentation

Act 1967) 2(1) бөліміне сай жауапты болуға тиіс (заңда айқындалған

деликт – statutory tort (келісімшартты жарамсыз деп танудың орны-

на қолданылатын залалды өтеу шаралары 74-бапта көрсетілген).

ТҮСІНДІРМЕ

I және II тұжырым. Келісімшартты жарамсыз деп тану (rescission). Дауланатын

келісімшартты (voidable contract) басынан жарамсыз деп тану (restitutio in

integrum деген атпен мәлім) арқылы тараптар келісімшарт жасасқанға дейінгі

жағдай қалпына келтіріледі. Бұл құқықтық қорғау құралы өзара қайтарып бе-

рісу мен қалпына келтіру (reciprocal giving back and restoration), соның ішінде

(қолдануға болатын жағдайларда) физикалық реституция орнына немесе онымен

бірге өтемақы беру (indemnication) сияқты шараларды қамтиды (алған артық-

шылықтарды толық қалпына келтіру үшін жасалатын қаржылық реттеу (nancial

adjustment) туралы. Қараңыз: осындағы түсіндірменің өтемақы бөлімі).

Әдетте тараптар келісімшартты істі сотта қарамай-ақ жарамсыз деп тани алады.

Ол үшін келісімшартты жарамсыз деп тануға бастамашы болған тарап қарсы та-

рапқа өзінің аталған келісімшарттан бас тартатынын немесе оны тоқтататынын, не

осылай істеуге ұсыныс жасайтынын хабарлауы керек (жасырынып жүрген алаяқ-

тар жалған мәлімдеме жасаған жағдайларға қатысты талаптар төмендегі мәтінде

көрсетілген – Caldwell ісі (1965). Сонымен қатар сот, кінәсіз тараптың талабына

136

VIII БӨЛІМ

сай, келісімшартты жарамсыз деп тану туралы қаулы шығара алады; мұндай жағ-

дайда келісімшартты жарамсыз деп тану сот шешімі бойынша қолданылған ресми

құқықтық қорғау амалына айналады. Келісімшартты сотқа жүгінбей бұзу – әлде-

қайда жиі қолданылатын әдіс, өйткені ол мүдделі тараптың қарсы тарапқа оңа-

ша хабарлама жіберуімен ғана шектеледі (бұған соттың араласуы қажет емес).

418

Алаяқтықпен жалған мәлімдеме жасалған жағдайда, Car & Universal Finance

Co v. Caldwell ісін (1965) қараған Апелляциялық сот «репрезенти жалпы дүние-

жүзін (world at large) хабардар ету (мысалы, полицияға хабарлау) арқылы келісім-

шартты жарамсыз деп тани алады» деп шешті.

419

Дегенмен осындай жағдайда қа-

шып жүрген алаяқты репрезентидің өз бетінше іздеуі қисынсыз әрекет болатын еді.

Алайда жалған мәлімдеме алаяқтықпен жасалмаған кезде немесе заңдық күші

жоқ келісімдер жасалған жағдайда (мәжбүрлеп немесе заңсыз ықпал етіп жасат-

қан кезде) келісімшартты жарамсыз деп танудың мұндай жанама түрін (жалпы

дүниежүзін хабардар еткендегідей түрін) қолдануға бола ма, әлде болмай ма де-

ген сұраққа сот нақты жауап берген жоқ.

Келісімшартты жарамсыз деп тануға қойылатын шектеулер. Сот белгіле-

ген жалпы төрт шектеу түрі бар (толығырақ қараңыз: 73-бап). Бұған қоса, заңдар-

да айқындалған бесінші шектеу түрі бар, ол алаяқтықпен жасалмаған мәлімдеме-

лерге қатысты қолданылады (74-бап).

Келісімшарт жарамсыз деп танылғандағы өтемақы. Әділдік құқығында,

қазір күші жойылған мәміле бұрын күшінде болғанда, шығынға ұшыраған та-

рапқа өтемақы беру қарастырылған. Аталған тарапқа төленетін өтемақы тиісті

мәміле талаптарына сай жұмсалған шығындарға ғана қатысты, мұндай ұстаным

Whittington v. Seale-Hayne ісінде (1900) қолданылған.

420

Уиттингтонның Сил-Хейнге қарсы ісі (1900) (Whittington v. Seale-Hayne):

жауапкер құс фермасын арызданушыға жалға бермей тұрып, ферма жағдайы

жақсы деп жалған айтқан. Сот шығарған шешім бойынша, арызданушы тарап-

тың келісімшартты жарамсыз деп тану туралы талабы қанағаттандырылды; бұ-

ған қоса, арызданушы: (1) жауапкерге төлеген жалдау ақысын; (2) бағалаушы

органға төлеген төлемдерді; (3) жергілікті билік органының нұсқауымен жүргіз-

ген жөндеу жұмыстарына жұмсалған шығындарды қайтарып алды. Бірақ шы-

ғындардың мына түрлері бойынша өтемақы төленбейтін болды: (a) фермадағы

антисанитариялық жағдайдың салдарынан болған құс өліміне байланысты шы-

ғындар; (b) кәсіпкерлік қызметті іске асыруға байланысты шығындар; (c) ауырып

қалған қызметшіні емдеуге кеткен шығындар. (a) – (c) пункттерінде көрсетілген

талаптарға себеп болған шығындардан жалған мәлімдеме жасаған тарап еш пай-

да таппаған (осы (a) – (c) пункттеріндегі шығындарды өндіріп алу үшін қарсы

418

J O’Sullivan [2000] CLJ 509; келісімшартты бұзудың мүліктік аспектілерін кешенді талдауға

арналған еңбек: S Worthington, ‘The Proprietary Consequences of Rescission’ [2002] Restitution

Law Review 28–69.

419

[1965] 1 QB 525, CA.

420

(1900) 82 LT 49, Farwell J; J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

2012), 4–17.

137

тараптың кінәсін дәлелдеу және 1967 жылғы заңның 2(1) бөліміне сай берілген

деликт бойынша талап-арызды қанағаттандыру керек).

I(b) және III тұжырым. Жалған мәлімдемеден болған залалды өтеу. Жалған мә-

лімдеме салдарынан залал шеккен тарап Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы

1967 жылғы заңның 2(1) бөлімінде белгіленген ережеге сүйеніп, өзіне өтемақы

беруді талап ете алады (бұл заң ережесі жанама кепілдікке негізделген келісім-

шарттық талап-арыз берілмегенде немесе тиісті келісімшарт талабы болмаған

жағдайда қолданылады, 65-бапты қараңыз). Репрезенти мүдделеріне сай әрі

стратегиялық тұрғыда маңызды болғандықтан, 1967 жылғы заңның 2(1) бөлімі

72-бапта бөлек қарастырылады.

Алдау түріндегі деликт санатына жатқызу үшін мәлімдеме жасаған тарап-

тың мәлімдеме дәлдігіне және дұрыстығына шын мәнінде сенбегені анықталуға

тиіс. Репрезентор өз сөзінің дұрыстығына шынымен сенген жағдайда, алдау тү-

ріндегі құқықбұзушылыққа жатқызу үшін мәлімдеменің дұрыстығын тексеруге

әрекеттенбеудің өзі жеткіліксіз. Derry v. Peek ісін (1889) қараған Лордтар пала-

тасы нақтылап өткендей, алаяқтықпен жасалған жалған мәлімдеменің негізін-

де сол мәлімдеменің дұрыстығына шын мәнінде сенбеу жатыр. Лорд Хершелл

(Lord Herschell) осы іске қатысты құқықтық ережені былай қысқаша түсіндіріп

өткен:

421

«Біріншіден, алдауға қатысты талап-арызды қолдау үшін алаяқтық әрекеттің

болғанын дәлелдеу керек – бұдан басқа амал жеткіліксіз. Екіншіден, алаяқтық

болғанын дәлелдеу үшін жалған мәлімдеме жасаған тараптың: (1) мәлімдеме-

нің жалған екенін біліп; немесе (2) мәлімдеменің дұрыс екеніне сенбей; немесе

(3) мәлімдеменің дұрыс не бұрыс екенін анықтауға мән бермей, ағаттық та-

нытқанын…көрсету қажет.

Алаяқтықпен жалған мәлімдеме жасауға жол бермеу үшін… оның дұрысты-

ғына үнемі шынайы сену керек… Салғырттықпен [жасалған] жалған мәлімде-

ме алаяқтыққа мүлде жатпайды, жеткілікті негіз болмаса да, дұрыстығына

шынайы сеніп жасалған жалған мәлімдемелерге де қатысты осылай айтуға

болады».

421

Derry v. Peek (1889) 14 App Cas 337, 374, HL.

138

VIII БӨЛІМ

Алдау салдарынан болған залалды өтеу шараларына келсек,

422

осы мәселе

бойынша негізгі сот прецеденті болып табылатын Smith New Court ісіне (1997)

қатысты лорд Браун-Уилкинсон (Lord Browne- Wilkinson) былай деген:

423

«Жауапкер тарап мәміледен тікелей туындаған залалдың орнын толтыруға

міндетті; мұндай залал келтірілетінін алдын ала білмесе де, ол тікелей мәміле-

ден туындаған болуға тиіс… Бұған қоса, шағымданушы тарап мәміленің салда-

рынан болған жанама шығындарды да өндіріп алуға құқылы».

424

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

chapters 4 to 7; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation

(5th edn, London, 2014), chapters 12 to 17; D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski,

The Law of Rescission (2nd edn, Oxford, 2014).

72-БАП

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕДЕН БОЛҒАН ЗАЛАЛДЫ ӨТЕУДІҢ

ЗАҢДА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН ТҮРЛЕРІ

Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның (Misrepresentation

Act 1967) 2(1) бөлімінде (заңда айқындалған деликт) былай делінген:

«Қандай да бір тұлға басқа тұлға оған жалған мәлімдеме жасағаннан

кейін келісімшарт жасасуы салдарынан шығынға ұшыраған жағдайда,

жалған мәлімдеме жасаған тұлға сол мәлімдемені алаяқтықпен жаса-

ғаны үшін жауапты деп танылатын болса, жалған мәлімдеменің алаяқ-

тықпен жасалмағанына қарамастан, аталған тұлға жауапкершілікке

тартылады. Әйтпесе ол өзі келтірген фактілердің дұрыстығына сенуге

негіз болғанын және келісімшарт жасалғанша өзінің соған сенгенін дә-

лелдеуге тиіс».

ТҮСІНДІРМЕ

Репрезенти (қарсы тараптың (репрезентордың) мәлімдемесіне сенген/нақты

жағдай туралы түсінік қалыптастырған тұлға. – Ауд.) өзіне өтемақы алу үшін,

422

Алдау салдарынан келген залал орнықты анықталып, есептеледі деген пайым: J Devenney,

‘Re-Examining Damages for Fraudulent Misrepresentation’, in L DiMatteo, Q Zhou, S Saintier

and K Rowley (eds), Commercial Contract Law: Transatlantic Perspectives (Cambridge, 2014),

chapter 17.

423

Smith New Court Securities Ltd v. Scrimgeour Vickers (Asset Management) Ltd [1997] AC 254,

266–7, HL, per Lord Browne-Wilkinson (лорд Мастилл (Lord Mustill), сонда, 269G, лорд Браун-

Уилкинсонның тұжырымдары мына іске қатысты мәлімдемелердің орнын басқаны жөн деген:

Doyle v. Olby [1969] 2 QB 158, CA, бұл іс бойынша шешімді лорд Мастилл толық сенімді преце-

дент деп танымаған); осы қағидалар айқын қолданылған сот істері: Banks v. Cox [2002] EWHC

(Ch) 2166, at [13] , per Lawrence Collins J.

424

Мысалы, мына іске қатысты фактілер: Doyle v. Olby (Ironmongers) Ltd [1969] 2 QB 158, CA.

139

көбінесе Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның 2(1) бө-

ліміне (заңда айқындалған деликт) жүгінгенді жөн көреді. Бұған мына екі жайт

себеп: (a) өтелетін залал мөлшері алдау салдарынан болған залалды өтеу мөлше-

рімен бірдей болады (71-бап); (b) талап-арыз беруші тиісті мәлімдеменің жалған

екенін көрсетсе, өзінде сол мәлімдемені жасауға негіз болғанын дәлелдеу ауырт-

палығы репрезенторға жүктеледі.

Өтелетін залал мөлшері алдау салдарынан болған залалды өтеу мөлшерімен

бірдей. Royscot v. Rogerson ісін (1991) қараған

425

Апелляциялық сот осындай ше-

шім шығарған: сот 1967 жылғы заңның 2(1) бөлімінде айқындалған «алаяқтыққа

ұқсайды, бірақ алаяқтық емес» (ction of fraud) деген тұжырымды қолдану керек

деп тапты. Мұнда аталған 2(1) бөлімнен алынған сөйлем туралы айтылып тұр. Ол

мына сөйлем: «..Жалған мәлімдеме жасаған тұлға сол мәлімдемені алаяқтықпен

жасағаны үшін жауапты деп танылатын болса…». Мұндағы «алаяқтыққа ұқ-

сайды, бірақ алаяқтық емес» (ction) тұжырымын деликт бойынша салғырттық

туралы талап-арыздарға қатысты қолданылатын жалпы алшақтықты тексеру әді-

сі (general remoteness test) көмегімен жарамсыз деп тануға болады (аталған әдіс-

тегі «қисынға сай алдын ала болжау» (reasonable foreseeability) тұжырымына сай

тексеру жасалады).

426

Осылайша репрезенти өзіне келтірілген залалды (алдын

ала болжауға келмейтініне қарамастан) өндіріп ала алады, алайда ол үшін за-

лалдың жалған мәлімдеме кесірінен болғанын, басқаша айтқанда, «себеп-салдар

тізбегінің» (chain of causation) үзілмегенін көрсетуі керек.

Yam Seng Pte Ltd v. International Trade Corp Ltd ісін (2013) қараған судья

Леггатт (Leggatt J) Ройскот ісінде (Royscot case) аталған заңның 2(1) бөлімінде

айқындалған ережелерге дұрыс түсіндірме берілмеген деп санайтынын мәлім-

деген. Дегенмен залалды алаяқтық болғаны анықталғандағыдай етіп қарастыру

қажет істерде, ол аталған Апелляциялық сот шешімін міндетті прецедент ретінде

мойындаған.

427

Өзінде тиісті мәлімдеме жасауға негіз болғанын дәлелдеу ауыртпалығы реп-

резенторға жүктеледі. Бұл тұжырым аталған 2(1) бөлім мәтінінен туындаған

(жоғарыда берілген). 2(1) бөлімге сай, өз мәлімдемесінің дұрыс екеніне сенуге

негіз болғанын дәлелдеу ауыртпалығы жауапкер тарапқа жүктеледі. Осы ретте

Howard Marine v. Ogden ісін (1978) қараған лорд-судья Бридж (Bridge LJ) сот-

сараптамалық қызметтің маңыздылығын атап өткен.

428

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London,

2012), chapter 7; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation

(5th edn, London, 2014), chapter 13.

425

[1991] 2 QB 297, CA.

426

‘The Wagon Mound’ [1961] AC 388, PC (лорд Роджер (Lord Rodger) мына істе оның қысқаша

мазмұнын берген: Simmons v. British Steel plc [2004] UKHL 20; [2004] ICR 585, at [67]).

427

[2013] EWHC 111 (QB); [2013] 1 All ER (Comm) 1321; [2013] 1 Lloyd's Rep 526, at [206].

428

Howard Marine and Dredging Co Ltd v. A Ogden & Sons (Excavations) Ltd [1978] QB 574, 590 G, CA.

140

VIII БӨЛІМ

73-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ЖАРАМСЫЗ ДЕП ТАНУҒА ҚОЙЫЛАТЫН

ЖАЛПЫ ШЕКТЕУЛЕР

Келісімшартты жарамсыз деп тануға мына төмендегі жайттар (74-бапты қа-

раңыз: ұйғарымға сай қойылатын шектеулер (discretionary bar) кедергі бола

алады:

(a) тараптар келісімшарт жасасқанға дейінгі жағдайды іс жүзінде қалпына

келтіру мүмкін болмағанда;

(b) келісімшарт нысанын репрезентиден (қарсы тараптың (репрезентор-

дың) мәлімдемесіне сенген/нақты жағдай туралы түсінік қалыптас-

тырған тұлға. – Ауд.) қайта сатып алушы/сауда делдалы (sub-purchaser)

адал ниетпен алғанда;

(d) уақыт өтіп кеткеннен кейін, келісімшартты жарамсыз деп тану әділетсіз

болғанда.

ТҮСІНДІРМЕ

Осы аталған шектеулер жалған мәлімдеме алаяқтықпен жасалғанда да қолданы-

лады (керісінше, 94-бапта көрсетілген шектеулер алаяқтықпен жасалған мәлім-

демелерге қатысты қолданылмайды).

Бұл шектеулер дауланатын (voidable) келісімшарттардың барлығына қатыс-

ты. Сондықтан осы шектеулер жалған мәлімдеме жасалғандықтан, жарамсыз

деп тануға болатын келісімшарттарға ғана емес, сонымен қатар заңсыз ықпал

(81-бап) көрсетілгендіктен немесе (атап айтқанда, сақтандыру туралы келісім-

шарттар жасалғанда) мәлімет жасырылғандықтан (76-бап), немесе арам пиғыл

(82-бап) болғандықтан дауланатын келісімшарттарға да қатысты қолданылады.

Ортақ құқықтағы мәжбүрлеу доктринасына (doctrine of duress) сай дауланатын

келісімшарттарға қатысты дәл осындай шектеулер қолданылып келген (80-бап).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London,

2012), 4–38 ; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation

(5th edn, London, 2014), 17-08 ; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014),

Part 5(7); D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrewski, The Law of Rescission (2nd edn,

Oxford, 2014), chapters 13 ; G Virgo, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn

and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies

(London, 2012), chapters 3 and 4.

141

74-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ЖАРАМСЫЗ ДЕП ТАНУДЫҢ ОРНЫНА ЗАЛАЛДЫ

ӨТЕУ ТУРАЛЫ ҰЙҒАРЫМ ШЫҒАРУ

Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның (Misrepresentation

Act 1967) 2(2) бөлімінде былай делінген:

«Қандай да бір тұлға оған алаяқтықтан басқа жолмен жалған мәлімде-

ме жасағаннан кейін келісімшарт жасасқан жағдайда және өзіне жалған

мәлімдеме жасалғандықтан, ол келісімшартты бұзуға құқылы болған-

да, онда келісімшарт бойынша кез келген істі қарау барысында аталған

келісімшартты жарамсыз деп тану керектігі немесе оның жарамсыз деп

танылғаны туралы талап қойылса, сот немесе арбитр жалған мәлім-

деменің мәнін және келісімшарт күшін сақтаған жағдайда келтірілетін

шығынды, сондай-ақ келісімшарт жарамсыз деп танылғанда қарсы та-

рапқа келтірілетін шығынды ескере келе, әділдікке сай деп ұйғарса, ке-

лісімшартты жарамды деп танып, оны жарамсыз деп танудың орнына

келтірілген залалды өтеу туралы шешім шығаруы мүмкін».

ТҮСІНДІРМЕ

Сот өз ұйғарымына сай, жоғарыда аталған 1967 жылғы заңның 2(2) бөлімін

басшылыққа алып, жазықсыз жалған мәлімдеме жасалған күннің өзінде, келі-

сімшартты жарамсыз деп танудың орнына келтірілген залалды өтеу туралы

шешім шығара алады. Ескерту: мұндай ұйғарым алаяқтықпен жалған мәлім-

деме жасалған жағдайда қолданылмайды (73-бапта көрсетілген шектеулермен

салыстырыңыз).

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

4–61 ; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable Misrepresentation (5th edn,

London, 2014), 15–07 .

75-БАП

ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕЛЕРГЕ ҚАТЫСТЫ БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР

(АЛЫП ТАСТАУ) ТУРАЛЫ ЕРЕЖЕЛЕР

I. Ортақ құқық ережелеріне сай, алаяқтықпен жалған мәлімдеме жасаған

тұлғаны жауапкершіліктен босатуға немесе оның жауапкершілігін шек-

теуге жол берілмейді.

II. Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның

(Misrepresentation Act 1967) 3(1) бөліміне сай, сот қисынсыз ережені жа-

рамсыз деп тани алады.

142

VIII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Алаяқтық. Алаяқтық жасағаны үшін жауапкершіліктен босатуды не-

месе жауапкершілікті шектеуді көздейтін ереже жария тәртіпке қайшы болған-

дықтан, жарамсыз деп танылады.

429

II тұжырым. Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның

3(1) бөліміне сай қадағалау шаралары. Сот жалған мәлімдеме жасағаны үшін

жауапкершіліктен негізсіз босату немесе жауапкершілікті негізсіз шектеу қарас-

тырылған ережені жарамсыз деп таниды.

430

Бұл қағида: (1) тұтынушы келісім-

шарттары

431

мен (2) тауарларды халықаралық жеткізу келісімшарттарынан басқа

барлық келісімшарт түрлеріне қатысты қолданылады.

432

Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның 3(1) бөлімінде

(оған Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның 75-бөліміне және

4-қосымшасының 1-параграфына сай өзгерістер мен толықтырулар енгізілген)

былай делінген:

«Жалған мәлімдеме жасағаны үшін жауапкершіліктен босату ережесін қолдан-

бау: қандай да бір келісімшартта: (a) келісімшарт жасасқанға дейін жалған

мәлімдеме жасаған тарапты жауапкершіліктен босатуды немесе жауапкер-

шілікті шектеуді; (b) жалған мәлімдеме жасалғандықтан, келісімшарт жа-

сасқан қарсы тарапқа қатысты тиісті құқықтық қорғау құралдарын қолдан-

бауды көздейтін талап болса, Келісімшарттардың әділетсіз ережелері туралы

1977 жылғы заңның (Unfair Contract Terms Act 1977) 11(1) бөлімінде айқындал-

ған қисынға сай болу шартын қанағаттандыратын талаптарды қоспағанда,

мұндай талаптың күші жоқ деп танылады; тиісті ереже аталған шартты

қанағаттандырады деген тараптар солай екенін көрсетуге тиіс».

Springwell ісін (2010) қараған Апелляциялық сот 1967 жылғы заңның 3(1) бө-

лімі келісімшарт талаптарының (ережелерінің) төмендегідей үш санатын қамти-

тынын растаған:

433

(a) «ешқандай мәлімдеме жасалған жоқ деген ережелер» (no representations made

clauses, мүдделі тарап тиісті мәмілеге қатысты ешқандай мәлімдеме жасаған

жоқ деген ереже);

429

S Pearson & Son Ltd v. Dublin Corporation [1907] AC 351, 353, 362, HL; мына істе қаралған: HIH

Casualty and General Insurance Ltd v. Chase Manhattan Bank [2003] UKHL 6; [2003] 1 All ER (Comm)

349, at [16] per Lord Bingham, [78] and [81], per Lord Homann, [98] per Lord Hobhouse, and [122]

per Lord Scott) (принципалдың агентті алаяқтыққа қатысы үшін жауапкершіліктен босату мүмкін-

дігі сақталған; мұның сот прецедентінде бар екені айтылғанымен, оған мына сот дауында сілтеме

жасалмаған: HIH litigation, K R Handley, (2003) 119 LQR 537–41); Granville Oils & Chemicals Ltd

v. Davis Turner & Co Ltd [2003] EWCA Civ 570; [2003] 1 All ER (Comm) 819, at [13] .

430

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012), 9.19 ;

J Cartwright, in AS Burrows and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), chapter 11; Spencer

Bower and Handley’s Actionable Misrepresentation (5th edn, London, 2014), 11.10, 13.08–13.12,

17–04, 17–07.

431

Section 75 and Schedule 4, para 1, Consumer Rights Act 2015.

432

Trident Turboprop (Dublin) Ltd v. First Flight Couriers [2009] EWCA Civ 290; [2010]

QB 86, at [15]  per Moore-Bick LJ; Air Transworld Ltd v. Bombadier Inc [2012] EWHC 243 (Comm);

[2012] 2 All ER (Comm) 60; [2012] 1 Lloyd's Rep 349, Cooke J.

433

Springwell Navigation Corporation v. JP Morgan Chase [2010] EWCA Civ 1221; [2010] 2 CLC 705.

143

(b) «қарапайым пікір/тексермеу туралы ережелер» (mere opinion/non-verication

clauses, қандай да бір тарап жасалған мәлімдеме бойынша өзіне ешқандай

жауапкершілік алған жоқ деген ереже);

жасалған мәлімдемеге сүйенген жоқ деген ереже).

Керісінше, Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның

3(1) бөлімінде айқындалған қисынға сай болуды тексеру әдісі төмендегі мына

ережелерге (тұтынушы емес келісімшарттарда болады) қатысты қолданылмайды:

(d) санаты. Келісім талаптары түгелімен 1967 жылғы заңның 3(1) бөлімінде

айқындалған ережемен реттелмейді. Мұндай ережеге сай, тараптардың өз-

деріне алған міндеттемелері қандай да бір қосымша келісімде немесе алдын

ала келісімде емес, жазбаша жасалған келісімшартта ғана айқындалады.

434

Жанама кепілдіктерді осындай жолмен алып тастау – Жаңылыстыратын мә-

лімдемелер туралы 1967 жылғы заңның 3(1) бөлімі ережелерінің қолданылу

аясына жатпайды, өйткені бұл ереже «жалған мәлімдеме» жасағаны үшін

жауапкершіліктен босату немесе оны шектеу мәселесіне ғана қатысты, ал ке-

пілдікті (шарттың қарапайым талабын) бұзудан туындайтын келісімшарттық

жауапкершілік – өз алдына бөлек мәселе.

435

Дегенмен ереже аралас болуы, яғни: (a) жанама кепілдіктерге жол бермеуді

де, (b) жалған мәлімдеме жасағаны үшін жауапкершіліктен босату немесе

оны шектеуге де қатысты болуы мүмкін. AXA ісі (2011) бойынша түсініктеме

берген лорд-судья Рикс (Rix LJ) атап өткендей, 1967 жылғы заңның 3(1) бө-

лімі ережелерін қолдану үшін аталған (b) элементі айқын көрсетілген болуға

тиіс.

436

(e) санаты. «Агенттің өкілетті болмауы туралы ереже» (lack of agent’s

authority). Судья Брайтманның (Brightman J) Overbrooke Estates v. Glencombe

Properties Ltd ісі (1974) бойынша шығарған шешіміне сай, 1967 жылғы заң-

ның 3(1) бөлімі «қандай да бір тараптың агенті принципалға ықпал ететін мә-

лімдемелер жасауға өкілетті» дегенді жоққа шығаратын ережені қамтымай-

ды.

437

Алайда осы бір жайтты қайта қараса, жоғары тұрған сот 3(1) бөлімін

қолдануға болады деп шешуі мүмкін, әйтпесе заңға сай қажетті бақылау ша-

ралары мардымсыз болып қалады.

434

Deepak Fertilisers & Petrochemicals Corp v. ICI Chemicals and Polymers Ltd [1999] 1 Lloyd's

Rep 387, 395, CA (атап өткен: Gloster J, Six Continents Hotels Inc v. Event Hotels GmbH [2006]

EWHC 2317 (QB), at [49]); D McLauchlan, ‘The Entire Agreement Clause…’ (2012) 128 LQR

521–540; M Barber, ‘The Limits of Entire Agreement Clauses’ [2012] JBL 486–503.

435

Inntrepreneur Pub Company (GL) v. East Crown Ltd [2000] 2 Lloyd’s Rep 611, Lightman J, мына пре-

цедентті құптаған: McGrath v. Shah (1987) 57 P & CR 452 (корольдік адвокат Чэдвик (Chadwick

QC) отырысқа Үлкен сот судьясының орынбасары ретінде қатысты); Six Continents Hotels Inc v.

Event Hotels GmbH [2006] EWHC 2317 (QB), at [49], per Gloster J, citing Deepak Fertilisers v. ICI

Chemicals [1999] 1 Lloyd’s Rep 387, 395, CA, per Stuart-Smith LJ; and Witter v. TBP Industries Ltd

[1996] 2 All ER 573, 595, per Jacob J.

436

[2011] EWCA Civ 133; [2011] 2 Lloyd's Rep 1; [2011] 1 CLC 312, at [94]; атап өткен:

A Trukhtanov (2011) 127 LQR 345–350.

437

[1974] 1 WLR 1335 or [1974] 3 All ER 511, Brightman J; ол шешімді мына істе құптаған:

Museprime Properties Ltd v. Adhill Properties Ltd (1990) 61 P & CR 111, CA.

144

VIII БӨЛІМ

Тұтынушы келісімшарттарындағы жалған мәлімдеме (бірыңғай жағдай-

лар) мен алып тастау туралы ережелер. Бұл тақырыпша Тұтынушылардың

құқықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights Act 2015) 2-тарауында

қамтылған.

438

Аталған 2015 жылғы заңның 75-бөліміне және 4-қосымшасының

1-параграфына сай, әділетсіздікті тексерудің заңда қарастырылған әдісі сатушы та-

раптың «тауарлар, цифрлық контент немесе қызметтерді» жеткізу туралы жалған

мәлімдемесіне байланысты тұтынушының құқықтарын шектейтін ережені немесе

хабарламаны анықтайды

439

(бұл ережелер 121-бапта толығырақ қарастырылған).

Тұтынушы келісімшартындағы тиісті ережені немесе хабарламаны жарамсыз

деп танудың төмендегідей төрт қадамы бар: (a) ереже немесе хабарлама «адал

болу талабына қайшы»; (b) ереже немесе хабарлама жарамды болған жағдайда,

тараптардың құқықтары мен міндеттерінің «тепе-теңдігі айтарлықтай дәреже-

де өзгеретін» еді, себебі: (1) алып тастау немесе шектеу салдарынан мәміле ай-

тарлықтай дәрежеде репрезентор «сатушы» пайдасын көздейтін немесе (2) атал-

ған хабарлама немесе ереже асимметриялық сипатқа ие болып, сатушыға ғана

ықпал ететін еді; (c) «келісімшартқа сай құқықтар мен міндеттер» деген сөздер

тұтынушы келісімшартынан туындаған барлық құқықтар мен міндеттерді, со-

ның ішінде келісімшарт жасасқанға дейінгі жалған мәлімдемелерді де қамтиды;

(d) ереженің немесе хабарламаның «тұтынушыға зиян келтіретіні» анық болады.

Shaftsbury House (Developments) Limited v. Lee ісін (2010)

440

қараған (бірақ

шешім шығармаған) судья Праудман (Proudman J) атап өткендей, 1999 жылғы

Ереже

441

(Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң қабылданғаннан

кейін одан бұрынғы (өтіп кеткен) күнді қойып жазғанда) келісім ережесін түгел

немесе мәлімдемеге сүйенбеу туралы ережені қамтитын еді,

442

дегенмен судья

істің нақты мән-жайы ескерілгенде, аталған ережені жарамсыз деп тануға бола-

тынына күмән келтірді.

443

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 9.13, 9.14; Spencer Bower, Turner and Handley’s Actionable

Misrepresentation (5th edn, London, 2014), 11.10 see also 8.10, 18.13 .

II тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 9.18 ; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011),

3.16; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 26; Spencer Bower, Turner and Handley’s

Actionable Misrepresentation (5th edn, London, 2014), 13.08 to 13.12.

438

Ол Тұтынушы келісімшарттарының әділетсіз талаптары туралы 1999 жылғы ереженің (Unfair

Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI 1999 No 2083) орнына қолданылады (қолда-

нылатын заң – Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң).

439

Жеткізудің аталып өткен үш санаты Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның

2-тарауында, 64(1)(b) және 76(2) бөлімдеріне қатысты қарастырылған.

440

[2010] EWHC 1484 (Ch).

441

Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI 1999 No 2083).

442

[2010] EWHC 1484 (Ch), at [61] to [67].

443

ibid, at [64].

145

76-БАП

АҚПАРАТТЫ ЖАРИЯ ЕТУ МІНДЕТІ

Келісуші тарап қарсы тарапқа белгіленген жағдайларда ғана, атап айтқан-

да сақтандыру келісімшарттарын жасасқанда, тиісті ақпаратты жария ету-

ге міндетті (біржақты жаңылысудың қолданыстағы тар санаттары 77-бапта

көрсетілген).

ТҮСІНДІРМЕ

Жалпы тұжырымға сай, келісуші тарап келісімшарт жасасу алдындағы келіс-

сөздер барысында қарсы тарапқа оның мәміле нысанының сапасы, мәні немесе

пайдасы туралы жаңсақ түсінік қалыптастырғанын аңғартуға міндетті емес; бұл

тұжырым Smith v. Hughes ісінде (1871) атап өтілген,

444

Bell v. Lever Bros Ltd ісінде

(1932) өзгеріссіз қалдырылған (бекітілген),

445

оны BCCI ісінде (2002) қайта раста-

ған лорд Хоффманн (Lord Homann)

446

былай деп түсіндірме берген: «Нарықта

мәміле жасасқан бір тарап қарсы тараптың бейхабар қалғанын заңды түрде өз

пайдасына асыра алатыны айқын». Судья Блэрдің (Blair J) Strydom ісі (2009)

447

бойынша шығарған шешіміне сәйкес, солиситор сот ісін жүргізгені үшін ақы тө-

лейтін клиентіне өзінің дәл сол қызметі үшін, үкіметтің кәсіби дертке шалдыққан

бұрынғы кеншілерге жәрдемдесу мақсатында белгілеген тәртібіне сай қомақты

ақы алатынын жария етуге міндетті емес. Бірақ лорд-судья Рикс (Rix LJ) нор-

мативтік шешімге жатпайтын пайымында (ING Bank NV v. Ros Roca SA ісіне

қатысты (2011) аталған тұжырымға қарсы пікір білдірген (дәйексөз тым көлемді

болғандықтан, оны мұнда көрсетпедік).

448

Дегенмен бұл мәселеге қатысты құқықтық ереже айқын: әр тарап келіссөз ба-

рысында қарсы тараптың жаңылысуына себеп болатынына қарамастан, ақпарат-

ты жария етпеуге («үнсіз қалуға») құқылы; бұл ереже келесі бірыңғай жағдайлар-

ға қатысты қолданылмайды:

(a) Жартылай дұрыс жалған мәлімдеме жасау. Келісімшарт жасасу алдында-

ғы келіссөздер барысында қарсы тарапқа нақты жағдайға қатысты ішінара

ғана дұрыс ақпарат беру – жалған мәлімдеме жасаумен парапар болуы мүм-

кін (мұндай жағдайда келтірілген залалды өтеу жауапкершілігі туындайды).

Лорд-судья Мастиллдің (Mustill LJ) Atlantic Estates plc v. Ezekiel ісіне (1991)

қатысты берген түсіндірмесі: «Айтылған не жазылған сөздің нағыз мағына-

сы айтылмай қалу салдарынан бұрмаланған кезде [наразылық білдіруге ла-

йықты жартылай шындық айтылады, яғни жалған мәлімдеме жасалады]…

сондықтан жекелеген бөліктері шын болғанына қарамастан, мұндай

444

(1871) LR 6 QB 597.

445

[1932] AC 161, 224, HL.

446

BCCI v. Ali [2002] 1 AC 251, HL, at [70].

447

Strydom v. Vendside Ltd [2009] EWHC 2130 (QB); [2009] 6 Costs LR 886, at [28] to [33].

448

[2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472, at [92] to [95].

146

VIII БӨЛІМ

мәлімдеме жаңылыстырады».

449

Сол сияқты, Peek v. Gurney ісін (1873) қара-

ған лорд-канцлер Кэйрнс (Lord Cairns LC) мына жайтты атап өткен:

«Елеулі фактілерді жария етпеудің өзі моральдық тұрғыда айыптауға

тұратынына қарамастан… жалған мәлімдеме жасалды деп талап-арыз

беруге негіздеме бола алмайды. Осы ретте… фактіні бұрмалаудың неме-

се, қалай болғанда да, фактіні жарым-жартылай жеткізудің орын алғаны

шарт, яғни тиісті деректерді толық айтпау салдарынан айтылған мәлі-

мет мүлде жалған болып қалуы қажет».

450

Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпенің қолданылу аясына қатысты жарты-

лай шындық мәселесі Curtis v. Chemical Cleaning and Dyeing Co ісінде (1951)

орын алған.

451

Жауапкер тарап (химиялық тазалау компаниясы) арызданушы

әйелге ол қол қойғалы тұрған бірыңғай жағдайлар туралы ескертпенің майда

моншақ пен жылтырақтардың (beads and sequins) ғана бүлінгенінен келген

залалды өтеуге қатысты екенін айтқан. Іс жүзінде бұл ескертпенің залалдың

барлық түрлерін, соның ішінде, істің мән-жайын тексере келе, киімді таза-

лау барысында түскен дақтарды кетіруді де қамтығаны анықталды. Жалған

мәлімдеме жасағандықтан, жауапкер тарап осы ретте бірыңғай жағдайлар

туралы ескертпеге жүгіне алмайтын болды.

452

(b) Жаңылыстыратын іс-әрекет түріндегі жалған мәлімдеме. В тарабының

А тарабынан нақты жағдайды жасыру мақсатымен қасақана жасаған қадамда-

ры «іс-әрекет арқылы жалған мәлімдеме жасау» деп танылуы мүмкін, мыса-

лы, мына істерді қараңыз: Spice Girls Ltd v. Aprilia World Service BV (2002)

453

және Gordon v. Selico (1986).

454

нынан хабардар болуы: 69-бапты қараңыз.

(d) Ұсынылған мәміле талаптарындағы қателік: қарсы тараптың көнуі

(77-бап). Маңызды сот прецеденттері мыналар: Hartog v. Colin & Shields

(1939)

455

және ING Bank NV v. Ros Roca SA (2011).

456

(e) Сақтандыру. Сақтандырушы тарап (insurer) та, пайда көруші тарап та

(assured) (тиісінше, қайта сақтандырушы және қайта пайда көруші тараптар)

449

[1991] 2 EGLR 202, per Mustill LJ.

450

(1873) LR 6 HL 377, 403, per Lord Cairns.

451

[1951] 1 KB 805, CA.

452

[1951] 1 KB 805, 810, CA, per Denning LJ.

453

[2002] EWCA Civ 15; [2002] EMLR 27.

454

(1986) 18 HLR 219, CA (құрғақ шірік; пәтердегі ақау әдейі жасырылған; алдағаны үшін жауап-

кершілікке тарту); сол сияқты: Schneider v. Heath (1813) 3 Camp 505; 170 ER 1462 (түбінде

ақаулық бар екенін және арқалығы сынғанын жасыру үшін кеме суда қалқып тұрған; жалған

мәлімдеме беру).

455

[1939] 3 All ER 566, Singleton J.

456

[2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472.

147

ұсынылған мәмілеге қатысты елеулі фактілерді жария етуге міндетті,

457

бірақ

заңда тұтынушыларға қатысты бірыңғай жағдай қарастырылған.

458

Апелля-

циялық сот

459

пен Лордтар палатасы

460

шығарған шешімдерге сай, сақтан-

дыру не қайта сақтандыру жасалған жағдайда ақпаратты жария етпеу жә-

бірленушіге өтемақы талап етуге құқық бермейді, мұндай кезде ол мәмілені

жарамсыз деп тануды талап етуге ғана құқылы (келісімшартты жарамсыз

деп тану туралы, қараңыз: 71, 73, 74-баптар). Тұтынушы болып табыл-

майтын пайда көрушінің мәртебесі Сақтандыру туралы 2015 жылғы заңда

(Insurance Act 2015) айқындалған.

461

(f) Кредитор және кепілдіктер: кредитордың кепілдік беруші ұсынған кепілдік

бойынша тәуекелге ықпал ететін айрықша жайттарды біле тұра жария

етпеуі.

462

Жария етуге қатысты бұл шектеулі міндет «талап етілген кепілдік-

терге» емес, қарапайым кепілдіктерге ғана қолданылады.

463

(g) Фидуциарлар. Ақпаратты жария ету міндеті

464

принципал мен оның

фидуциары (сенімгері) арасындағы келіссөздер барысында туындауы мүм-

кін, осылайша фидуциар ақпаратты жария етуге міндеттеме алады.

465

(h) Заңсыз ықпал ету санатындағы «сенімді» қарым-қатынастар. Апелляция-

лық соттың Hewett v. First Plus Financial Group ісі (2010)

466

бойынша шығар-

ған шешіміне сай, ерлі-зайыптылар арасында сенімді қарым-қатынас болған

457

Pan Atlantic Insurance Co Ltd v. Pine Top Insurance Co Ltd [1995] 1 AC 501, HL; мына істе қол-

данған: St Paul Fire & Marine Insurance Co (UK) Ltd v. McConnell Dowell Constructors Ltd [1996]

1 All ER 96, CA and Assicurazioni Generali SpA v. Arab Insurance Group (BSC) [2002] EWCA

Civ 1642; [2003] 1 All ER (Comm) 140 (мына авторлар сілтеме жасаған әдебиеттерді қараңыз:

J Lowry and P Rawlings (2012) MLR 1099).

458

Consumer Insurance (Disclosure and Representation) Act 2012; J Lowry and P Rawlings (2012)

MLR 1099.

459

Banque Keyser Ullmann SA v. Skandia (UK) Insurance Co Ltd [1980] 1 QB 665, 774–81, CA,

per Slade LJ (лорд-судья Слэйд сот шешімін жариялаған).

460

Banque Keyser Ullmann SA v. Skandia (UK) Insurance Co Ltd [1991] 2 AC 249, 280, HL (лорд

Тэмплман (Lord Templeman) лорд-судья Слэйдтің шешімін қолдады, алдыңғы сілтемені қара-

ңыз); and Manifest Shipping Co v. Uni-Polaris Insurance Co (‘The Star Sea’) [2001] UKHL 1; [2003]

1 AC 469, at [46], per Lord Hobhouse.

461

R Merkin and O Gürses, 'The Insurance Act 2015: Rebalancing the Interests of Insurer and Assured'

(2015) 78 MLR 1004.

462

Hamilton v. Watson (1845) 12 C & F 109, 119, HL, per Lord Campbell; мына істе қаралған: North

Shore Ventures Ltd v. Anstead Holdings Inc [2011] EWCA Civ 230; [2012] Ch 31, at [14], [15],

[31], [32]; бұған қоса, қараңыз: Levett v. Barclays Bank plc [1995] 1 WLR 1260 (корольдік адво-

кат Бёртон – Үлкен сот судьясының орынбасары (Burton QC, Deputy High Court judge); Crédit

Lyonnais Bank Nederland v. Export Credit Guarantee Department [1996] 1 Lloyd’s Rep 200, 227,

Longmore J.

463

WS Tankship II BV v. The Kwangju Bank Ltd, Seoul Guarantee Insurance Company [2011] EWHC

3103 (Comm); [2012] CILL 3155, at [149], per Blair J (кепілдік түрлері жөнінде: сонда, [111]).

464

Мысалы, (коммерциялық) серіктестер туралы: Conlon v. Simms [2006] EWCA Civ 1749; [2008]

1 WLR 484; J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

17.33 to 17.36.

465

Фидуциарлар жөнінде, қараңыз: Calvert v. William Hill Credit Ltd [2008] EWCA Civ 1427; [2009]

Ch 330, at [53]; J Edelman, ‘When Do Fiduciary Duties Arise?’ (2010) 126 LQR 302.

466

Hewett v. First Plus Financial Group [2010] EWCA Civ 312; [2010] Fam Law 589.

148

VIII БӨЛІМ

жағдайда, заң талаптары бойынша, елеулі фактіні әдейі жасырудан (мысалы,

еркектің өз әйелінен басқа әйелмен қарым-қатынасы болғанын жарияламау-

дан) тартыну міндеті жүктелуі мүмкін.

(i) Түзету енгізу. Түзету енгізудің «біржақты қателік» санаты (115-бап) келіс-

сөздер барысында келісуші тарап қарсы тарап ұсынылған мәміле шарттары

жөнінде қателесті деп ой түйіп, соған қарамастан, қателеспеген тарап еш-

теңе айтпағанда, соның салдарынан жазбаша рәсімделген соңғы келісім-

шарт талаптары қателескен тарап болжамдарына қайшы болған жағдайда

қолданылады.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 9.44; J Cartwright,

Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012), Part 3;

D O’Sullivan, S Elliott, R Zakrzewski, The Law of Rescission (2nd edn, Oxford, 2014),

chapter 5; H Beale, Mistake and Non-Disclosure of Facts (Oxford, 2012); Spencer

Bower, Turner and Sutton: Actionable Non-Disclosure (2nd edn, London, 1990);

R Merkin and O Gürses, 'The Insurance Act 2015: Rebalancing the Interests of Insurer

and Assured' (2015) 78 MLR 1004.

77-БАП

ҚАРСЫ ТАРАПҚА ӘСЕРІ ТИЕТІН БІРЖАҚТЫ ҚАТЕЛІК

Біржақты қателік мына жағдайларда ғана қателеспеген тараптың заңды мәр-

тебесіне ықпал ететіндей дәрежеде жасалған болып саналады:

(a) B тарабы жалған мәлімдеме жасап (64-бап және одан кейінгі баптар), осы-

лайша А тарабының жаңылысуына себепші болғанда; немесе

(b) В тарабы А тарабының ауызша не жазбаша жасалған шартқа немесе

оның мағынасына қатысты қателескенін біле тұра, оған ешқандайхабар

бермегенде; осылай болғаны анықталса, А тарабы жасасқан келісімді

орындау міндетінен босатылады; немесе

тың соңғы нұсқасына енгізілген шарттар жөнінде жаңсақ түсінік қалып-

тастырғанын біле тұра, А тарабына қателескенін жеткізбесе, А тарабы

келісімгетүзетуенгізугеқұқылы(115-бап), осылайша әділ сот қаулысына

сай, А тарабы ұсынған келісім нұсқасы құжаттың соңғы мәтініне енгізі-

летін болады; немесе

(d) В тарабы өзге тараптың жаңылысқанын біле тұра, А тарабына оның

қателескенін жеткізбеген жағдайда біржақты қателік «келісімшартты

заттай орындаудан бас тартуға» (refusal of specic performance) негіз бола

алады (келісімшартты заттай орындау туралы, қараңыз: 187-бап).

149

ТҮСІНДІРМЕ

В тарабының хабардар болғанына қарамастан, А тарабының [келісімшарт] ны-

саны және оның мәні жөнінде қарапайым қателік жіберуі ортақ құқық ережелері

бойынша құқықтық қорғау амалдарын қолдануға негіз бола алмайды (келісім-

шартты заттай орындаудан бас тарту туралы, қараңыз: 77-бап, түсіндірме). Ортақ

құқық ережелерін басшылыққа алған соттың Smith v. Hughes ісі (1871) бойынша

шығарған шешіміне сай, А тарабының қателескені В тарабына мәлім болумен қа-

тар, аталған қателік келісімшарт талаптарына қатысты болуға тиіс.

467

Мысалы

мына іспен таныса аласыз – Hartog v. Colin & Shields ісі (1939):

468

сатып алу-

шы сатушының қоян терісі бағасынан қателескенін өз пайдасына асырған. Судья

Айкенстің (Aikens J) мына іс бойынша жасаған талдауын қараңыз: Statoil case

(2008).

469

OT Africa v. Vickers plc ісін (1996) қараған судья Мэнс (Mance J) В тара-

бы, қисынға сай, А тарабының тиісті шарттар жөнінде қателескенін білуге тиіс

болғаны жеткілікті деген;

470

Wimpole Theatre (a rm) v. J J Goodman Ltd ісін (2012)

қараған судья, корольдік адвокат Ричард Сэймур (Judge Richard Seymour QC)

осындай пікір білдіріп, өз ойын былай жеткізеді:

471

«Сотқа [A тарабы] ... міндеттеме алу барысында объективті түрде жаңылы-

сып келісім бергенін, ал [B тарабы] бұл жайттан хабардар болуға тиіс екенін

айтарлықтай сенімді етіп көрсетсе – жеткілікті. Бұлай болуы екіталай».

Келісімшартты заттай орындаудан бас тарту. Tamplin v. James ісі (1880)

бойынша шығарылған шешім:

472

әділдік құқығына сай, жауапкер тараптың қа-

телесуіне талап-арыз беруші тараптың себепкер болғаны немесе талап-арыз

беруші тарап қарсы тараптың жаңылысқанын біле тұра, қателікті түзету үшін

оған ештеңе айтпағаны анықталғанда, сот келісімшартты заттай орындатудан

бас тарта алады (187-бап)

473

. Алайда істің мән-жайына сәйкес, жауапкер тарап

жоғарыда аталған факторлардың орын алғанын дәлелдей алмады. Сондықтан

сот тараптар жасасқан келісімшартты заттай орындату туралы шешім шығарды.

467

(1871) LR 6 QB 597; J Phillips, in C Mitchell and P Mitchell (eds), Landmark Cases in the Law of

Contract (Oxford, 2008), 205 ; G Spark, Vitiation of Contracts (Cambridge, 2013), chapter 6.

468

[1939] 3 All ER 566, Singleton J.

469

Statoil ASA v. Louis Dreyfus Energy Services LP (‘The Harriette N’) [2008] EWHC 2257 (Comm);

[2009] 1 All ER (Comm) 1035; [2008] 2 Lloyd’s Rep 685, at [95]; J Cartwright, ‘Unilateral Mistake in

the English Courts: Reasserting the Traditional Approach’ (2009) Singapore Journal of Legal Studies

226–34.

470

[1996] 1 Lloyd’s Rep 700, 703, Mance J («білу» ұғымы алдын ала хабардар болу (imputed knowledge)

ұғымын да қамтиды); Champion Investments Ltd v. Ahmed [2004] EWHC 1956 (QB), at [34] and [35],

William Blair QC.

471

[2012] EWHC 1600 (QB), at [56].

472

(1880) 15 Ch D 215, CA; (мына іске қатысты қолданылған әлдеқайда жеңіл/кешірімді ұстаным-

ды жоққа шығарды: Malins v. Freeman (1837) 2 Keen 25); GH Jones and W Goodhart, Specic

Performance (2nd edn, London, 1998), 12–13, 104 .

473

Cf Denny v. Hancock (1870) 6 Ch App 1 (сатып алушының жаңылысуына сатушының көмескі жос-

пары ішінара әсер еткен; сот келісімшартты заттай орындатудан бас тартты).

150

VIII БӨЛІМ

Жауапкер мүлікті аукционда сатып алу туралы шешім қабылдағанда оның нақты

шекарасын дұрыс түсінбеген, алайда бұл жалған мәлімдеме салдарынан орын

алмаған, жауапкердің жаңылысқанын талап-арыз берушінің өзі де білмеген.

474

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn, London, 2012),

13–19 and 13–44 ; D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of Rescission

(2nd edn, Oxford, 2014), chapter 7, section B.

78-БАП

ОРТАҚ ТҮБЕГЕЙЛІ ҚАТЕЛІК

I. «Ортақ қателік» («қос тараптың қателігі») жіберілген жағдайда келі-

сімшарт басынан жарамсыз болып саналады; осылайша келісуші қос

тараптың түбегейлі қателік жіберуі салдарынан бір тарап (немесе қос

тарап та) келісім жасасу нәтижесінде көздеген артықшылықтардан

айырылады.

II. Құжат мазмұны оған қол қойған тарап ойлағаннан толық немесе айтар-

лықтай өзгеше болған жағдайда, ресми шарт (33-бап) немесе басқа да

жазбаша келісім басынан жарамсыз болып танылады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Ортақ қателік жіберілгенін тексеру. Мұндай қателік жіберілсе, ке-

лісімшарт жарамсыз, яғни маңызсыз (complete nullity) болып танылады. Келісуші

тараптардың жалған болжам жасап, ортақ құқық ережелеріне қайшы келетін қа-

телік жібергенін тексеру жолын Bell v. Lever Bros ісін (1932) қараған лорд Аткин

(Lord Atkin) және The Great Peace (2002) ісін қараған Апелляциялық сот айқын-

дап берген. Аталған екі іс – осы мәселеге қатысты негізгі сот прецеденттері.

Лорд Аткин Bell v. Lever Bros ісіне (1932) қатысты былай деген:

«Келісімге қос тараптың да жіберген қателігінің әсері тиеді. Бұған қоса, қате-

ліктің белгілі бір сапалық сипаттамасы болуға тиіс, яғни аталған сапалық си-

паттама жасалмаған кезде қалыптасқан ой-тұжырым айтарлықтай өзгеше

болар еді».

475

474

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1998), 106–7; D Friedmann,

(2003) 119 LQR 68.

475

[1932] AC 161, 218, HL (ортақ құқық қағидаларына сай қабылданған тағы бір қатаң шешім

(оған мына дереккөздерде сілтеме жасалған: 207, 218, 233): Blackburn J, Kennedy v. Panama,

New Zealand and Australian Royal Mail Co (1867) L R 2 QB 580, 586–588).

151

The Great Peace (2002) ісін қараған Апелляциялық сот ортақ құқықтағы ортақ

қателік доктринасының негізгі элементін барынша шектеуші сипатта айқындай

түсу үшін «мүмкін еместік» атты қатаң тексеру әдісін белгілеген.

Апелляциялық соттың The Great Peace ісі (2002) бойынша шығарған шешімі-

не сай, әділдік құқығында ортақ қателік болғаны үшін келісімшартты жарамсыз

деп тану туралы бөлек доктрина жоқ.

476

Сот бұл істе лорд-судья Деннингтің

Solle v. Butcher ісі (1950)

477

бойынша шығарған шешімін қолданудан бас тартты;

бір айта кетерлігі – осы шешім

478

елу жыл бойы прецедент ретінде күшін сақтап

келген. Solle v. Butcher ісін қараған лорд-судья Деннинг: «Сот әділдік құқығы

бойынша келісімшартты жарамсыз деп тану түріндегі құқықтық қорғау амалын

тараптар келісімшарт нысанына қатысты елеулі ортақ қателік жібергенде қолда-

на алады», – деді. Ол үшін өз құқығын қорғауды талап еткен тарап кінәсіз болуға

тиіс. Қажет болған жағдайда сот тиісті құқықтық қорғау амалын қолдану үшін

белгілі бір шартты орындауды талап ете алады (бұл қос тарапқа да әділ қарау

үшін жасалады).

II тұжырым. Non Est Factum («бұл мен жасасқан шарт емес»/«мұндай құжат

жоқ»): қол қойған құжаттардағы түбегейлі қателер.

479

Бұл доктринаға сүйе-

ніп, ресми шартты немесе басқа да жазбаша келісімді күші жоқ,

480

яғни ab initio

(басынан) жарамсыз (дауланатын келісім деп емес, жарамсыз келісім) деп тануға

болады. Осы доктрина құжат мазмұны оған қол қойған тарап ойлағаннан толық

немесе айтарлықтай өзгеше болған жағдайда қолданылады.

481

Қарсы тараптың

немесе қандай да бір үшінші тараптың жаңылыстырмағаны анық болса, аталған

доктринаға сай, әдетте құжатқа қол қойған тараптың білімі жетіспеуі, науқас-

тану немесе туғаннан әрекет қабілеттілігі шектеулі болуы салдарынан құжат-

ты шынымен дұрыс түсінбегенін көрсету керек. Соңғы кезде қабылданған сот

шешімдерінде non est factum доктринасын қолдануға қатысты үш түрлі шектеу

476

[2002] EWCA Civ 1407; [2003] QB 679; J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-

Disclosure (3rd edn, London, 2012), 15–29 ; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 4(3).

477

Solle v. Butcher [1950] 1 KB 671, CA; C MacMillan, in C Mitchell and P Mitchell (eds), Landmark

Cases in the Law of Restitution (Oxford, 2008), chapter 12 and at, сонда, 354 n 166 ол мына іске

байланысты көптеген ғылыми зерттеулерге сілтеме жасаған: Solle case.

478

Жоғарыда аталған Solle ісіне қатысты прецедент төмендегі істерде де қолданылған: Magee v.

Pennine Insurance Ltd [1969] 2 QB 507, 514–515, CA (Апелляциялық сот төрағасы лорд Деннинг

(Lord Denning MR) өзінің бұрынғы шешімін басшылыққа алған); West Sussex Properties Ltd v.

Chichester DC [2000] All ER (D) 887, CA; Nutt v. Read (1999) 32 HLR 76, CA; Laurence v. Lexcourt

Holdings Ltd [1978] 1 WLR 1128; Grist v. Bailey [1967] Ch 532 (Homann LJ in William Sindall plc

v. Cambridgeshire CC [1994] 1 WLR 1016, 1035, CA, мына екі істің жарамдылығына күмән кел-

тірген: Grist and Laurence cases); Associated Japanese Bank v. Crédit du Nord [1989] 1 WLR 255,

Steyn J; осы шешімдерге қатысты, қараңыз: ‘The Great Peace’ [2002] EWCA Civ 1407; [2003]

QB 679, CA, at [135] to [151].

479

Gallie v. Lee [1971] AC 1004, HL; United Dominions Trust Ltd v. Western [1976] QB 513, CA; Lloyd's

Bank plc v. Waterhouse 27 February 1990, The Independent, CA (J Cartwright [1990] LMCLQ 338);

Norwich & Peterborough Building Society v. Steed (No 2) [1993] Ch 116, CA; Schwartz v. Barclays

Bank plc [1995] TLR 452, CA.

480

G Spark, Vitiation of Contracts (Cambridge University Press, 2013), chapter 3.

481

Gallie v. Lee [1971] AC 1004, HL.

152

VIII БӨЛІМ

белгіленген. Қол қойған тарап құжатты оқудан бас тартқан жағдайларда (осын-

дай жағдайлардың түгелге жуығында) аталған доктрина қолданылмайды.

482

Қол

қойған тарап құжатты мұқият оқыған күннің өзінде, оны дұрыс түсінбеген жағ-

дайларды ғана бірыңғай жағдайлар деп қарастыруға болады. Мұндай жағдай

аталған тараптың құжаттың нағыз құқықтық мәнін аңғаратындай дағдылары не-

месе ақыл-ой қабілеті болмағанда орын алуы мүмкін. Дегенмен, мысалы, біреу

көзілдірігін таппай қалды деген және т.с.с. жайттарды құжатты оқымауға себеп

ретінде келтіруге болмайды.

483

Апелляциялық соттың Lloyd's Bank v. Waterhouse

ісі (1990) бойынша шығарған шешіміне сай,

484

жалған мәлімдеме жасауға қатыс-

ты «әдеттегі қағидалар» (64-бап және одан кейінгі баптар) қандай да бір тұлға

басқа тараптың жалған мәлімдемесіне (үшінші тараптың жалған мәлімдемесіне

емес) сеніп, құжатқа қол қойған, ал тиісті мәміленің жарамды болуы үшінші та-

рапқа әсер етпеген жағдайларда қолданылады.

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 15–19 to 26 ; D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of

Rescission (2nd edn, Oxford, 2014), chapter 7, section B.

II тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 13–55 .

79-БАП

АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫН (НЕМЕСЕ ТИІСТІ ТАРАПТЫ)

АНЫҚТАУДАҒЫ ҚАТЕЛІК

I. Мүдделі тараптардың бетпе-бет келісуі нәтижесінде жасалған мәміле-

лердің «адамның жеке басын/тиісті тарапты анықтауда қателік кетті»

деген себеппен басынан жарамсыз болып танылуы екіталай. Оның ор-

нына мұндай мәмілелер репрезентордың жеке басы немесе оның сипат-

тамаларына қатысты жалған мәлімдеме жасалды деген себеппен даула-

натын мәміле деп қана танылады (сондықтан мұндай келісімшарттарды

жарамсыз деп тануға болады, 71 және 73-баптар).

II. Бетпе-бет келісу болмаған жағдайда, қандай да бір тұлғаның басқа біреу-

ге арналған жазбаша офертаны қабылдауға әрекеттенуі оның келісім-

шарт жасасқанын білдірмейді (бұған қоса, 18-бапты қараңыз). Мұндай

жағдайда жасалған келісімшарттар басынан маңызсыз және жарамсыз.

482

United Dominions Trust Ltd v. Western [1976] QB 513, CA; Hambros Bank Ltd v. British Historic

Buildings Trust [1995] NPC 179.

483

Gallie v. Lee [1971] AC 1004, HL.

484

Lloyd's Bank plc v. Waterhouse 27 February 1990, The Independent, CA; noted, J Cartwright [1990]

LMCLQ 338.

153

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Бетпе-бет келісу. Мүдделі тараптардың бетпе-бет келісуі нәтиже-

сінде жасалған мәмілелердің «адамның жеке басын/тиісті тарапты анықтауда қа-

телік кетті» деген себеппен басынан жарамсыз болып танылуы екіталай. Оның

орнына мұндай мәмілелер репрезентордың жеке басы немесе оның сипаттамала-

рына қатысты жалған мәлімдеме жасалды деген себеппен дауланатын мәміле деп

қана танылады. Осылай жасалған мәміленің көп жағдайда басынан жарамсыз

болып танылмайтынына мына жайт себеп: әдетте басқа тараппен мәміле жа-

сасқысы келетін А тарабы келіссөз барысында қарсы тарапты өз көзімен көріп,

онымен бетпе-бет келіседі; осы ретте А тарабының қателігі В тарабының адал-

дығы мен кредитті өтеу қабілеттілігіне (төлем қабілеттілігіне) қатысты болады.

Lewis v. Averay ісінде (1972)

485

Апелляциялық сот алданған бас сатушы (жет-

кізуші) пайдасына емес, кінәсіз қайта сатып алушы пайдасына шешім шығарды.

Бетпе-бет кездесу барысында аталған сатушыны сатып алушының танымал теле-

визия актері екеніне алдап көндірген. Шын мәнінде, сатып алушы жалған ат жа-

мылған адам болған. Алаяқ (пайдаланылған автокөлікті сатып алушы) сатушыға

өтірік чек беріп, көлік кілтін алып кеткен. Сол чек жарамсыз болып шықты. Көлікті

іздеп тапқанша, алаяқ оны кінәсіз үшінші тарапқа сатып үлгерген. Соңғысының

меншік құқығы мінсіз екені (good title) танылды. Алданған сатушы мен алаяқ ара-

сындағы негізгі келісімшарт толық жарамсыз болмады, ол дауланатын келісімшарт

болып танылды. Осылайша меншік құқығы кінәсіз қайта сатып алушыға өткен.

Лордтар палатасы Shogun ісін (2004)

486

қараған кезде Lewis ісі (1972) бойын-

ша шығарылған шешімді құптады.

487

Лордтар палатасы Ingram v. Little ісі (1961)

бойынша шығарылған керісінше шешімді құптамады; алдындағы істегідей үш

тараптың мүддесіне қатысты бұл істі Апелляциялық сот талап-арыз берушінің

(алданған сатушы) пайдасына шешкен.

488

II тұжырым. Қашықтықтан жасалған мәмілелер. Shogun Finance Ltd v. Hudson

ісін (2004) қараған Лордтар палатасы (көпшілік дауыспен) адамның жеке басын/

тиісті тарапты анықтауда қателік кеткен жағдайда, келісімшарттың басынан жа-

рамсыз болатынын растады.

489

Жазбаша келісім жасасқан тараптар сол келісімде

көрсетілген аты-жөні бойынша анықталады. Қандай да бір тұлға өзіне арнап жа-

салмағаны айқын офертаны қабылдай алмайды (18-бап). Сондықтан жеке тұлға-

лардың бетпе-бет кездеспей жасасқан мәмілесі қос тараптың келісімге келгенін

білдірмейді, өйткені оферта адресаты өзіне емес, басқа біреуге жасалған офер-

таны жарамды деп қабылдай алмайды (мұндай келісімшарт ab initio (басынан)

маңызсыз әрі жарамсыз).

ӘДЕБИЕТ

I және II тұжырым: J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure

(3rd edn, London, 2012), chapter 14.

485

[1972] 1 QB 198, CA.

486

[2004] 1 AC 919, HL.

487

[1972] 1 QB 198, CA.

488

[1961] 1 QB 31, CA; лорд Николлс (Lord Nicholls) осындай күрделі сот ісінің қысқаша мазмұнын

берген: Shogun case [2004] 1 AC 919, HL, at [20] to [22].

489

[2004] 1 AC 919, HL.

154

IX БӨЛІМ

МӘЖБҮРЛЕУ, ЗАҢСЫЗ ЫҚПАЛ ЕТУ, АРАМ ПИҒЫЛ

80-БАП

МӘЖБҮРЛЕУ

Ортақ құқық ережелеріне сай, мәжбүрлеу (duress) деп біреуге заңсыз қысым көр-

сету аталады. Мәжбүрлеп жасалған келісім дауланатын (voidable) келісім ретін-

де танылады (сондықтан мұндай келісімді бұзуға болады, 71 және 73-баптар).

ТҮСІНДІРМЕ

Анықтамалар. Мәжбүрлеуге анықтама берген екі негізгі сот шешімі бар.

Universe Tankships Inc. of Monrovia v. International Transport Workers Federation

(‘The Universe Sentinel’ ісін (1983) қараған лорд Скарман (Lord Scarman) соған

қатысты мынадай мәлімдеме жасаған:

490

«Қандай талап болса да, заңсыз әрекетке бару қаупін төндіру – құқыққа қай-

шы әрекет. Әрине, заңға сай әрекетке бару қаупін төндіру де мәжбүрлеуге

жатуы мүмкін: ал оның жататын-жатпайтыны қойылған талап мәніне

байланысты».

Dimskal Shipping Co SA v. International Transport Workers Federation (‘The Evia

Luck No 2’) ісін (1992) тыңдаған лорд Гофф (Lord Go) былай деген:

«Экономикалық қысым көрсету мәжбүрлеуге парапар болуы мүмкін… ол үшін

экономикалық қысым заңсыз сипатқа ие, сондай-ақ шағымданушының тиісті

келісімшарт жасасуына елеулі ықпал еткен болуы керек».

491

Мәжбүрлеу іс жүзінде орынсыз қысым көрсету әрекетін қамтиды. Келісімді

құқықтық тұрғыда негізсіз деп тану үшін көрсетілген қысым қатты әрі ықпалды

болуға тиіс. Мәжбүрлеу біреуге тікелей күш көрсету немесе (тікелей күш көрсету

немесе басқаша зиян келтіруге қарағанда) күш қолдану қаупін төндіру түрінде

көрініс табуы мүмкін.

492

Қауіп төндіру. Қарсы тараптың қауіп төндіргені әдетте анық көрінеді, алай-

да оның бірден айқын емес түрі де кездеседі.

493

Зиян келтіру қаупін төндірудің

бірнеше жолы бар: (a) жеке тұлғаға зорлық көрсету (адамды жаралау не өлтіру);

490

[1983] 1 AC 366, 400–401, HL.

491

[1992] 2 AC 152, 165G, HL.

492

Қауіп төндірмей, коммерциялық қысым көрсету жөнінде, қараңыз: Borrelli v. Ting [2010]

UKPC 21; [2010] Bus LR 1718, at [32] and [35]; мына авторды атап өткен: C Comte [2011]

LMCLQ 333.

493

Мына сот істерінде, әділдік құқығына сай, мәжбүрлеу нәтижесінде жасалған келісімшарт-

тар (туысқандарының өрескел құқықбұзушылық жасағанын жария ету қаупіне қарсы тұру

үшін отбасы мүшелері мәмілелер жасасқан) жарамсыз деп танылды: Williams v. Bayley (1866)

LR 1 HL 200, HL; Mutual Finance Ltd v. Wetton & Sons Ltd [1939] 2 KB 389, Porter J.

155

(b) материалдық залал келтіру (кез келген мүлік түріне); (c) экономикалық залал

келтіру; (d) адамның жеке не оның отбасының абырой-беделіне нұқсан келтіру.

494

Себептілік. Алдыңғы тарауда сөз болған «ол болмағанда» (but for) немесе

«шешуші ықпал ету» (decisive inuence) деген тексеру әдісі (70-бапқа берілген

түсіндірмені қараңыз) экономикалық мәжбүрлеуге де,

495

біреудің мүлкін басып

алу не ұстап қалуға да (duress as to goods) қатысты қолданылады.

496

Дегенмен

Barton v. Armstrong ісін (1976) қараған Құпия кеңестің шешіміне сай,

497

аталған

тексеру әдісі адамды еріксіз көндіру болған жағдайларға қатысты қолданылмай-

ды, оның орнына мұндай жағдайда қолданылатын психологиялық тест жәбірле-

нуші пайдасына сай қарастырылады: еркінен тыс көнген тараптың қысым көр-

гені, оның амалсыз көнгені анықталса – жеткілікті. Бұған қоса, қауіп төндірудің

жәбірленуші тарапқа тиісті ықпал етпегенін дәлелдеу ауыртпалығы мәжбүрлеуші

тарапқа жүктеледі.

498

Соған қарамастан, «ол болмағанда» немесе «шешуші ық-

пал ету» деген тексеру әдісін мәжбүрлеудің барлық санаттарына бірдей қолдану

керектігі атап өтілді. Жәбірленуші тарапқа күш көрсету қаупі төнген жағдайдың

өзінде тиісті мәміле жарамды деп танылуы мүмкін (сөзсіз, айрықша жағдайлар-

да). Мұндай жағдайда мәжбүрлеуші тарап сотқа өзінің басқа тарапқа көрсеткен

қысымы оның келісімшарт жасасуына шешуші ықпал етпегенін дәлелдеуі қажет.

Орынсыз қауіп төндіру. Қауіп төндіру әрекеті қылмыс, деликт, келісімшартты

бұзу немесе басқа құқықбұзушылық түрі)

499

құқыққа қайшы (unlawful) ( немесе

(құқыққа қайшы болмаса да) заңсыз (illegitimate) болуға тиіс. Қысым көрсету деп

әдетте құқыққа қайшы қауіп төндіру әрекетін (қылмыс, деликт, келісімшартты

бұзу т.б.) айтады; бірақ (b) айрықша жағдайларда заңға сай әрекет ету қаупін

төндіруге болады (мысалы, жеке тұлға туралы полицияға немесе басқа да өкілет-

ті органдарға хабар беру). Осы аталған (b) жағдайында қауіп төндіру «заңсыз»,

яғни тыйым салынған немесе моральдық тұрғыда айыптауға тұратын қысым

көрсету әрекеті деп танылуы мүмкін; алайда ол үшін арнайы юрисдикция соты

тиісті фактілерге баға беріп, құқыққа қайшы әрекет орын алмаса да, заңда белгі-

ленген шектен аттап, заңсыз әрекетке жол берілген-берілмегенін анықтауы қажет.

Келісімшартты бұзу құқыққа қайшы әрекет болғандықтан, оны бұзуға қауіп төн-

діру құқыққа қайшы әрекетке бару қаупін төндіру болып есептеледі, сондықтан

мұндай қауіп төндіру міндетті түрде заңсыз болып танылады. Айта кетерлігі –

DSND Subsea Ltd v. Petroleum Geo-Services ASA ісін (2000) қараған судья Дайсон

(Dyson J) келісімшартты бұзу қаупін төндіру міндетті түрде заңсыз әрекет болып

танылмайды деп пайымдаған.

500

Дегенмен осы орайда келісімшартты бұзу қаупін

494

Cf Kaufman v. Gerson [1904] 1 KB 591, CA (күйеуін заңмен қудалау салдарынан әйелінің отбасы

мен балаларының абыройына дақ түсіру мүмкіндігі).

495

Huyton SA v. Peter Cremer GmbH & Co [1999] 1 Lloyd’s Rep 620, 636, Mance J.

496

Dimskal Shipping Co SA v. International Transport Workers Federation (‘The Evia Luck No 2’)

[1992] 2 AC 152, 165G, HL.

497

[1976] AC 104, PC.

498

ibid, at 120, per Lord Cross.

499

Borrelli v. Ting [2010] UKPC 21; [2010] Bus LR 1718, at [32] and [35]; атап өткен: C Comte [2011]

LMCLQ 333 (уақыт тығыз болғанда таратушыны (ликвидатор) мәмілеге көндіру үшін уақыт

созу барысында жалған айғақ беру және алдау; құқыққа қайшы әрекеттер арам пиғылмен жа-

салды деп танылды, сонда, at [32], per Lord Saville).

500

(2000) BLR 530; R Bigwood (2001) 117 LQR 376.

156

IX БӨЛІМ

төндіру әрекетіне міндетті түрде құқыққа қайшы, сондықтан заңсыз әрекет деп

қараған жөн. «Заңсыздықты» тексеру әдісін құқыққа қайшы қауіп төндіру әреке-

тіне заңды сипат беру үшін қолдануға рұқсат жоқ.

CTN Cash & Carry Ltd v. Gallaher ісін (1994) қараған Апелляциялық сот шама-

дан тыс коммерциялық қысым көрсету заңсыз әрекетке жатпайды деп шешті.

501

Лорд-судья Стейн (Steyn LJ) коммерциялық қарым-қатынастарда айқындық қа-

жеттігін, жасалған мәмілелерді уақытылы орындап, аяқтау керектігін, сондай-ақ

жауапкер тараптың адал ниетпен талап қойғанын атап өткен.

Мәжбүрлеу салдарынан дауланатын келісімшарт. Лорд Скарман

(Lord Scarman) Pao On ісіне (1979) қатысты жасаған мәлімдемесінде «мәж-

бүрлеу арқылы жасалған келісімшарт (экономикалық мәжбүрлеу және біреу-

дің мүлкін басып алу не ұстап қалу болған жағдайда) дауланатын келісімшарт

болып танылатынын» айтқан.

502

Мәжбүрлеудің арсыз немесе өрескел түрлері-

не өзгеше баға берілуі мүмкін. Осыған орай Borrelli v. Ting ісін (2012)

503

қара-

ған Құпия кеңес реституция жасау мүмкін емес деген шектеуді қолданудан бас

тартқан (restitutio in integrum болмайды), өйткені «мәжбүрлеуші тарап қысым

көрсеткенде құқыққа қайшы, әрі арсыз әрекетке жол берген» деп айыпталған.

Дегенмен Бартонның Армстронгқа қарсы ісін (1976) (Barton v. Armstrong) қа-

раған Құпия кеңес мүшесі лорд Кросс (Lord Cross) көпшілік дауыспен қабыл-

данған мынадай пайым білдірген (оған түсініктеме бермеді):

504

«күш қолдану

қаупін төндіру немесе жеке тұлғаға зорлық көрсету түріндегі мәжбүрлеу нәти-

жесінде жасалған келісімшарт басынан жарамсыз». Осы ретте бірізділікті қам-

тамасыз ету мақсатында дауланатын келісімшартты тексеру әдісі жеке тұлғаға

тікелей зорлық көрсету немесе зорлық көрсету қаупін төндіру болған жағдай-

ларда да қолданылуы қажеттігі айтылды. Мәжбүр болған тарап келісімшартты

бекіткен жағдайда, оған қатысты қолданылған мәжбүрлеу әрекеті аяқталған-

нан кейін аталған келісімшартты бұзу (тоқтату) мүмкіндігінен айырылады.

505

Borrelli v. Ting (2012) ісі: мәжбүрлеу тоқтатылғанына үш жыл толып, мәж-

бүр болған тарап тиісті талап-арыз бергеніне қарамастан, бұл істе келісімшарт

бекітілмеген.

506

ӘДЕБИЕТ

AS Burrows, The Law of Restitution (3rd edn, Oxford, 2012), chapter 10; N Enonchong,

Duress, Undue Inuence and Unconscionable Dealing (2nd edn, London, 2012),

Part I (chapters 2 to 5); Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment (8th edn,

London, 2011), chapter 10; D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of

Rescission (2nd edn, Oxford, 2014), chapter 6, section B.

501

[1994] 4 All ER 714, CA.

502

Pao On v. Liu Yiu [1980] AC 614, PC.

503

Borrelli v. Ting [2010] UKPC 21; [2010] Bus LR 1718, at [39]; in Halpern v. Halpern (No 2) [2007]

EWCA Civ 291; [2008] QB 195, at [76] бұл жайт әдейі ашық күйінде қалды (Borrelli ісі мына жерде

атап өтілген: C Comte [2011] LMCLQ 333).

504

[1976] AC 104, 109, 120, PC.

505

The Atlantic Baron [1978] 3 All ER 1170 Mocatta J.

506

Borrelli v. Ting [2010] UKPC 21; [2010] Bus LR 1718, at [36] and [37]; атап өткен: C Comte [2011]

LMCLQ 333 (уақыт тығыз болғанда таратушыны (ликвидатор) мәмілеге көндіру үшін уақыт созу

барысында жалған айғақ беру және алдау).

157

81-БАП

ЗАҢСЫЗ ЫҚПАЛ ЕТУ

→ қарыз туралы келісімшарттар және кепілдіктер, 82-бап

I. Заңсыз ықпал ету мен мәжбүрлеудің бір-біріне жақын ұғымдар екені-

не қарамастан, заңсыз ықпал ету – мәжбүрлеуге қарағанда кең ұғым

(80-бап). Заңсыз ықпал ету нәтижесінде жасалған келісімшарт (немесе

сыйлық) дауланатын келісімшарт болып танылады (сондықтан оны

бұзуға тыйым салынбаған, 71 және 73-баптар).

II. Көп жағдайда өзара қарым-қатынастарда заңсыз ықпал етілгенін

бір тараптың үстем не басым жағдайын теріс пайдаланғанына қарап

тұжырымдай аламыз.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Заңсыз ықпал ету – мәжбүрлеуден гөрі кең ұғым. Etridge ісін (2002)

қараған лорд Николлс (Lord Nicholls) «нағыз заңсыз ықпал ету» туралы былай

деген: (a) ол «заңсыз қауіп төндіру сияқты ашық түрде орынсыз қысым көрсету

немесе мәжбүрлеу әрекеттерін қамтиды»,

507

бірақ (b) оның «орынсыз әрекет

ету мағынасы» әлдеқайда кең,

508

ол «ашықтан-ашық көндіру» түрінде де жүзеге

асады.

509

Судья Льюисон (Lewison J) Thompson v. Foy ісіне (2009) қатысты «ашық

көндіру, эмоциялық бопсалау немесе әлімжеттік жасау» сияқты әрекеттерді

атап өткен.

510

II тұжырым. «Болжамды заңсыз ықпал». Көп жағдайда «заңсыз ықпал» ету се-

німді қарым-қатынасты теріс пайдалануда көрініс табады. Etridge ісін (2002)

511

қараған лорд Николлс атап өткендей, осал тарап: (a) сондай қарым-қатынастың

болғанын (тараптардың рөлін анықтаудың стандартты әдісіне негізделген; мыса-

лы, солиситор мен клиенттің немесе дәрігер мен емделушінің арасындағы теңсіз-

дік; немесе ad hoc (арнайы қолданылатын) анықтау әдісі, яғни тараптардың өзара

қатынасының сипатына негізделген; мысалы, бір достың басқа тарапқа үлкен ық-

пал етуі); (b) («көзір картасы» (ace card) мәміленің «түсініктеме беруді талап ете-

тінін» (яғни оның елеулі дәрежеде біржақты әрі күмәнді екенін) көрсетуі керек;

мәміле жасасқанын, оның бұл әрекетке өз еркімен барғанын көрсетуге міндетті.

Мәміленің «түсініктеме беруді талап ететіні» дегеніміз – келісімшарттың (неме-

се сыйлықтың) осал тарап ойланып, ерікті түрде әрекет етпеген және қастық не

айыптауға тұрарлық басқа да сыртқы ықпалға бой алдырған жағдайда жасалған

507

Royal Bank of Scotland v. Etridge (No 2) [2002] 2 AC 773, HL, at [8] (заңсыз ықпал ету жөнінде,

қараңыз: Lord Nicholls [6] to [89]; and Lord Scott at [139] to [192]); M Oldham [2002] CLJ 29–32

and D O'Sullivan (2002) 118 LQR 337–351.

508

ibid, at [32]

509

ibid, at [7] and [9]

510

[2009] EWHC 1076 (Ch); [2010] 1 P & CR 16, at [112].

511

Royal Bank of Scotland plc v. Etridge (No 2) [2002] 2 AC 773, HL, at [14].

158

IX БӨЛІМ

деген объективті күдіктің болуы. Осы аталған (a) – (c) пункттеріндегі талаптар

жөнінде: Randall v. Randall ісін (2004) қараңыз.

512

Бір тараптың басқа тарапқа заңсыз ықпал етуге мүмкіндігі бар деген болжам

(презумпция) мына екі санатта туындауы ықтимал:

(1) болмысынан тең емес қатынастар, атап айтқанда, солиситор/клиент, мұға-

лім/оқушы, рухани ұстаз/шәкірт, сенімгер (қамқоршы)/бенефициар. Заң мұн-

дай қарым-қатынастарды теріс пайдалану қаупінің бар екенін мойындайды.

Тиісті мәміле «түсініктеме беруді талап етсе» (жоғарыдағы (c) элементін қа-

раңыз), онда заңсыз ықпал етілді деген болжам жасалады;

(2) басқа жағдайларда (банкир мен клиент, ерлі-зайыптылар, ересек балалар

мен осал топқа жататын ата-аналар арасындағы қатынастарды қосқанда),

513

талап-арыз беруші істің нақты мән-жайына сүйеніп, өзінің қарсы тарапқа

құрметпен қарап, оған сенім білдіргенін көрсетуге тиіс; солай болғанын көр-

сеткенімен, тиісті мәміле түсініктеме беруді талап етсе (жоғарыдағы (c) эле-

ментін қараңыз), онда заңсыз ықпал ету болжамы жасалады.

Қарыз беруші (кредитор) қарыз мөлшерін көбейтпей, қосымша қорғау шара-

ларын қабылдаған кезеңде кепілдік берілсе, ондай кепілдік түсініктеме беруді та-

лап етуі мүмкін (жоғарыдағы (c) элементін қараңыз). Lloyds Bank v. Bundy ісінде

(1975) осындай жағдай орын алған: әкесі ұлы алған қарыз атынан екінші кепілдік

берген.

Ерлі-зайыптылар арасындағы (фактілерге сай дәлелденген) сенім мен тәуел-

ділікке негізделген қатынастар. Hewett v. First Plus Financial Group ісін (2010)

қараған Апелляциялық сот шешіміне сай,

514

ерлі-зайыптылар арасында сенім-

ге негізделген қарым-қатынас бар екені анықталғанда (кейінгі сот істерінде бұл

ұғым материалдық емес, эмоциялық және ұзақмерзімді қатынастарды қамтуы

мүмкін), мұндай қарым-қатынас елеулі фактіні әдейі жасырудан тартыну мінде-

тін жүктеуі ықтимал. Бұл істе күйеуі жұбайынан басқа әйелмен байланысы бол-

ғанын жасырған. Әйелі мұны білсе, күйеуінің талап-арыз берушіден (қаржы ком-

паниясынан) алған қарыздарын қайта қаржыландыру үшін қарызды қамтамасыз

етуге/оған кепіл болуға (отбасы тұрып жатқан үй құнының бір бөлігін беруге)

келіспеуі әбден мүмкін еді.

Апелляциялық сот шешіміне сай, қарыз беруші тарап әйелдің елеулі фактілер-

ді жария етпеу құрбанына айналғанынан хабардар болған (қарыз беруші тарап

әйел жаңа қаржы келісіміне көніп, қарыз бойынша кепілдік беру алдында одан

табанды түрде тәуелсіз құқықтық кеңес алуын талап етпеген). Сондықтан қарыз

беруші (күйеуі қарызын өтемегендіктен, оның өз атынан берген кепілдігін қарыз

беруші мәжбүрлі түрде өндіріп алуға құқылы болғанына қарамастан) әйел берген

кепілді мәжбүрлі түрде өндіріп ала алмады.

Жапа шеккен тарап өз еркімен, әрі хабардар бола тұра келісімшарт жасас-

ты ма? Мәміле «түсініктеме беруді талап етсе», онда үстем тарап осал тараптың

512

[2004] EWHC 2258 (Ch); [2005] 1 P & CR DG4.

513

Abbey National Bank plc v. Stringer [2006] EWCA Civ 338; [2006] 2 P & CR DG15, at [43];

Hackett v. CPS [2011] EWHC 1170 (Admin); [2011] Lloyd's Rep FC 371, at [54], per Silber J.

514

Hewett v. First Plus Financial Group [2010] EWCA Civ 312; [2010] Fam Law 589.

159

істің мән-жайынан хабардар болып

515

мәміле жасасқанын, оның бұл әрекетке өз

еркімен барғанын және оған басқа тарап ықпал етпегенін көрсетуге міндетті.

516

Осы ретте тәуелсіз құқықтық кеңес алу қажет емес, әрі ол маңызды саналмайды.

517

Лорд-судья Маммеридің (Mummery LJ) Pesticcio v. Huet ісіне (2004) қатысты

айтқаны:

518

«Сотқа [осал тараптың] тиісті кеңес және түсініктеме алып… басқа біреудің

ықпалымен емес... өз еркімен, қажетінше дербес шешім қабылдап… істің мән-

жайын толық аңғарып әрекет еткенін көрсетсе – жеткілікті».

Padden v. Bevan Ashford ісін (2011) қараған Апелляциялық сот атап өткен-

дей, уақыты келгенде түсініктеме беруді талап ететін мәміле жасасатын ойы бар

клиент заң кеңесшісіне жүгінгенде, ол ұсынылған мәміленің мән-жайын мұқият

қарастырып, клиентке асығыс, әрі ағат шешім қабылдамауды ескертуге, сондай-

ақ оған заңсыз ықпал жасалмағанына көз жеткізуге міндетті.

519

ӘДЕБИЕТ

AS Burrows, The Law of Restitution (3rd edn, Oxford, 2012), chapter 11; N Enonchong,

Duress, Undue Inuence and Unconscionable Dealing (2nd edn, London, 2012),

Part II (chapters 6 to 12); Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment (8th edn,

London, 2011), chapter 11; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014),

Part 5(4); D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of Rescission (2nd edn,

Oxford, 2014), chapter 6, section C.

82-БАП

КЕПІЛДІКТЕРДІ (КЕПІЛГЕРЛІК ШАРТТАРЫН) БҰЗУ

→ кепілдіктердің мәні, 94-бап; кепілдіктер мен басқа да жазбаша құжаттарды біржақты

өзгертуге тыйым салатын ереже, 32-бап

Кепілдік туралы келісімшартты кепілгер мына төмендегі жағдайларда даула-

натын келісімшарт деп тануы мүмкін (сондықтан оны бұзуға болады, 71 және

73-баптар):

(a) кепілгер қарыз алушы жасаған заңсыз әрекеттің не теріс қылықтың

құрбаны болғанда;

515

Birmingham City Council v. Forde [2009] EWHC 12 (QB); [2010] 1 All ER 802, at [105],

per Christopher Clarke J (судья Кристофер Кларк): «Мәселе түсіністіктің болмауында емес,

дербестіктің жоқтығында», – деген.

516

Hackett v. CPS [2011] EWHC 1170 (Admin); [2011] Lloyd's Rep FC 371, at [63] , per Silber J.

517

Мысалы, заң кеңесшісі мәмілені мұқият тексерген, алайда оны сол күйінде қалдыруға бола-

тынын көрсетпегенге ұқсайды: Hackett v. CPS [2011] EWHC 1170 (Admin); [2011] Lloyd's Rep

FC 371, at [73] , per Silber J.

518

[2004] EWCA Civ 372; [2004] NPC 55, at [23].

519

[2011] EWCA Civ 1616; [2012] 1 WLR 1759, at [27] to [54], per Lord Neuberger MR.

160

IX БӨЛІМ

(b) мынадай үш жағдайдың біреуі орын алғанда:

(1) қарыз беруші қарыз алушыдан агент ретінде кепілдікті қамтама-

сыз етуін сұрағанда; немесе

(2) қарыз беруші жоғарыда аталған заңсыз әрекет не оғаш қылықтан

хабардар болғанда; немесе

(3) қарыз алушы мен кепілгер арасындағы қарым-қатынастың ком-

мерциялық емес сипатта екенін білгендіктен, қарыз беруші жо-

ғарыда аталған заңсыз әрекет не теріс қылықтың орын алғанын

байқағанда; және

ету үшін қажетті қадам жасамағанда; соның салдарынан кепілгер тиісті

құқықтық кеңес алмаған тұста.

ТҮСІНДІРМЕ

Мұндағы үштарапты байланысты былай сипаттап беруге негіз бар: X тарабы

Y тарабына (қарыз алушы) қарыз береді, ал Z тарабы сол қарыз (борыш) бойын-

ша кепілгер болады. Z тарабы қарыз алған Y тарабымен кепілдік шартын жасаса-

ды, қалай дегенде де, Z тарабы аталған кепілдікті нақты қамтамасыз етеді.

Etridge ісі (2002) бойынша шығарылған шешімге сай, Z тарабының (ерлі-за-

йыптының біреуі) Y тарабының (ерлі-зайыптының екіншісі) борыштары бойын-

ша кепілгер болу туралы шешімі әдетте түсініктеме беруді талап етпейді.

520

Сондықтан кепілгер қарыз алушының (a) жалған мәлімдемесіне сенгенін

немесе (b) оның заңсыз ықпалының «құрбаны» болғанын көрсетуі керек; егер

(1) кепілгердің қарсы тараптың қаржы мәселесіне қатысты шешімін әдеттегідей

үлкен құрметпен қабыл алғанын (осылайша ad hoc сенім мен тәуелділікке негіз-

делген қатынастардың болғаны анықталады); және (2) аталған кепілдіктің кепіл-

герге айтарлықтай зиян тигізгенін дәлелдеуі қажет.

ӘДЕБИЕТ

N Enonchong, Duress, Undue Inuence and Unconscionable Dealing (2nd edn,

London, 2012), Part IV; D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of

Rescission (2nd edn, Oxford, 2014), chapter 9.

520

Royal Bank of Scotland plc v. Etridge (No 2) [2002] 2 AC 773, HL, at [30] and [31], per Lord Nicholls.

161

83-БАП

АРАМ ПИҒЫЛ

Арам пиғыл (теріс пиғыл, unconscionability) – үстем тараптың қарсы тараптың

әлсіздігін немесе осалдығын «өрескел түрде» өз пайдасына асырып, соның нә-

тижесінде жасалған мәмілені көбіне үстем тарап мүддесіне сай болатындай ету.

Арам пиғыл болғаны анықталса, тиісті мәміле (немесе сыйлық) дауланатын

мәміле деп танылады (сондықтан оны бұзуға болады, 71 және 73-баптар).

ТҮСІНДІРМЕ

«Арам пиғыл» немесе «өз пайдасына асыру» ұғымы мынадай төрт фактордан

тұрады: (a) осал тараптың ерекше немесе аса тиімсіз жағдайда болуы; (b) нақ-

ты немесе ұйғарымды алаяқтық (айыптауға тұратын саналы түрде өз пайдасы-

на асыру әрекеті); (c) өте тиімсіз шарттар (елеулі экономикалық залал элементі);

және (d) тәуелсіз консультация алмау.

521

Аталған (a) – (c) факторларына келсек, Alec Lobb (Garages) Ltd v. Total Oil GB

Ltd ісін (1983) қараған корольдік адвокат, алғашқы инстанция сотының судьясы

Питер Миллет (Peter Millett QC) олар туралы мынадай түсіндірме берген:

522

«Біріншіден, бір тарап кедейлік немесе білместік, немесе қажетті кеңес беріл-

мегені [соның ішінде алкогольден масаю

523

, кейбір жағдайларда есірткіге тәуел-

ді болу] әсерінен екінші тарап алдында өте тиімсіз жағдайда қалып,

524

бұл

жайтты қарсы тараптың теріс пайдалануына мүмкіндік туған. …Екіншіден,

бір тараптың осылайша қорғансыз қалғанын басқа тарап моральдық тұрғыда

айыптауға тұратын жолмен өз пайдасына асырған…

Ал, үшіншіден, осылайша тараптар жасасқан мәміле қиын не алдын ала ой-

ластырылмағанымен қоса, айлакерлікпен және озбырлықпен жасалған мәміле

521

N Bamforth [1995] LMCLQ 538, 547 ; Бамфорт (Bamforth) мына істен дәйексөз келтіреді: Hart

v. O'Connor [1985] AC 1000, 1027–1028, PC; Multiservice Bookbinding v. Marden [1979] Ch 84,

105, Browne-Wilkinson J; Alec Lobb v. Total Oil [1985] 1 WLR 173, CA; and Boustany v. Pigott

(1993) 69 P & CR 298, PC (мына істе қаралған: Arden J, JA Pye (Oxford) Estates v. Ambrose (1994)

NPC 53).

522

[1983] 1 WLR 87, 94–95 (апелляция кезінде өзгеріссіз қалдырылды [1985] 1 WLR 173, CA);

«арам пиғылдың» австралиялық доктринасы: Commercial Bank of Australia Ltd v. Amadio (1983)

151 CLR 447; Louth v. Diprose (1992) 175 CLR 621, H Ct Aust; Garcia v. National Australia Bank

Ltd (1998) 194 CLR 395, H Ct Aust; сондай-ақ қараңыз: Nichols v. Jessup [1986] NZLR 226.

523

Алкогольден масаю. Австралияда осы мәселеге қатысты қағида айқын (бұл елде адамдардың

қатты масаю проблемасы бұрыннан бар): Blomley v. Ryan (1956) 99 CLR 362.

524

Есірткіге тәуелді болу. Мына істе бұл мәселеге қатысты ұстаным нақтыланбады (қажетсіз жа-

ғымсыз сипатта): Irvani v. Irvani [2000] 1 Lloyd’s Rep 412, 425, CA, per Buxton LJ (лорд-судья

Бакстонның айтқаны): «Black v. Wilcox (1976) 70 DLR (2d) 192 (Канада) ісінде… кең мағыналы

арам пиғыл доктринасы айқындалған, мысалы, осы істегідей жағдайларға – келісуші тараптар-

дың біреуі есірткіге тәуелді болған оқиғаға қатысты. Дегенмен мен Читтидің «Келісімшарттар

туралы» монографиясында айқындалған ұстаныммен келісемін... Онда ағылшын прецедентте-

рі Достастық елдеріндегі осы және басқа да сот істерін қамти алмайтындығы айтылған.

Оларды осы юрисдикцияда қолдану мәселесі туындаған кезде, істі мұқият талдау қажет».

162

IX БӨЛІМ

болды. Құнын әдейі кемітіп сауда-саттық жасаған жағдайларда, сауда ныса-

нының бағасы айтарлықтай дәрежеде азайтылған. Сондықтан бұл жайт тү-

сініктеме беруді талап етеді және

525

мұнда алаяқтық, заңсыз ықпал көрсету

т.б. белгілері бар».

Сол сияқты, Strydom v. Vendside Ltd ісін (2009) қараған судья Блэр (Blair J)

арам пиғылға тән элементтерді қысқаша былай сипаттап берген (нөмірлерін біз

қостық):

526

«[1] бір тарап қарсы тарап алдында тиімсіз жағдайда қалған,

[2] аталған қарсы тарап сол тиімсіз жағдайды моральдық тұрғыда

айыптауға тұратын жолмен өз пайдасына қолданған, осылайша

[3] жасалған мәміле айлакерлікпен және озбырлықпен жасалған мәміле-

ге айналған. Осы аталған факторлардың біреуінің ғана орын алғаны

жеткіліксіз – үш элементтің толық болғанын дәлелдеу керек, әйтпесе

[сот] келісімшартты мәжбүрлі түрде орындата алмайды… Аталған

үш шарттың барлығы қанағаттандырылған жағдайда,

[4] мәміленің әділ әрі қисынды жолмен жасалғанын сот алдында дәлелдеу

ауыртпалығы қарсы тарапқа жүктеледі».

Жаңа ғана берілген анықтамадағы [2] элементке келсек («бір тараптың әлсіз

жай-күйін басқа тараптың моральдық тұрғыда айыптауға тұратын жолмен

өз пайдасына асыруы»), Құпия кеңес мүшесі лорд Темплман (Lord Templeman)

Boustany v. Pigott ісіне (1995) қатысты мәлімдемесінде

527

тараптардың келіссөз

жүргізу позицияларының тең болмағаны жеткіліксіз екенін айтқан. Бір тарап

арам пиғылмен немесе бопсалау ниетімен өкілеттігін теріс пайдаланған немесе

осал тараптың тиімсіз жағдайда қалғанын өз пайдасына шешкен болуы керек.

528

Теріс қылықтың орын алғанын көрсетуі қажет: лорд Темплман атап өткендей,

арам пиғыл фактісін анықтау үшін мәміленің объективті түрде қиын не қисынсыз

болғанын көрсету жеткіліксіз.

529

Irvani v. Irvani ісін (2000)

530

қараған лорд-судья Бакстон (Buxton LJ) атап өт-

кендей, арам пиғылды қарым-қатынас біреудің осал болғанын дәлелдеуді қажет

525

Қазір бұл фраза заңсыз ықпал ету контексінде «көрінеу/ашықтан-ашық тиімсіз жағдай» (manifest

disadvantage) ұғымын дұрыс жеткізу үшін қолданылады («көрінеу/ашықтан-ашық тиімсіз жағ-

дай» термині қазір қолданылмайды, мына істі қараған лорд Миллетті (Lord Millett) қоспағанда:

National Commercial Bank (Jamaica) Limited v. Hew [2003] UKPC 51, at [33]).

526

[2009] EWHC 2130 (QB); [2009] 6 Costs LR 886, at [36].

527

(1995) 69 P & CR 298, 303.

528

Hart v. O'Connor [1985] AC 1000, PC; Commercial Bank of Australia v. Amadio (1983) 46 ALR 402,

413, H Ct Aust; Nichols v. Jessup [1986] NZLR 226; Louth v. Diprose (1992) 175 CLR 621, H Ct Aust;

Garcia v. National Australia Bank Ltd (1998) 194 CLR 395, H Ct Aust; AS Burrows, The Law of

Restitution (3rd edn, Oxford, 2012), 305–306; and see Nichols v. Jessup (No 2) [1986] NZLR 226.

529

(1995) 69 P & CR 298, 303.

530

[2000] 1 Lloyd’s Rep 412, CA.

163

етпейді, ал заңсыз ықпал ету (81-бап), жалпы алғанда, (бәлкім, қажетінше) ық-

палға негізделген қарым-қатынастан туындайды:

531

«Заңсыз ықпал ету (доктринасы) тараптардың келісімшарт жасаспай тұр-

ғандағы қарым-қатынасы, оның, ақырында, мәміле жасасуға себеп болған-бол-

мағаны сияқты мәселелерді қамтиды. «Арам пиғылмен жасалған мәмілелер»

доктринасында, аты айтып тұрғандай, жасалған мәміленің мәні, мәмілеге

қатысты жағдайдың мән-жайы қарастырылады. Бұл доктрина тараптар

арасында жасалған келісімшарттан тыс ешқандай қарым-қатынас болмаған

күннің өзінде де қолданылуы мүмкін».

ӘДЕБИЕТ

N Enonchong, Duress, Undue Inuence and Unconscionable Dealing (2nd edn,

London, 2012), Part III Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment (8th edn,

London, 2011), chapter 11; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014),

Part 5(5); D O’Sullivan, S Elliott and R Zakrzewski, The Law of Rescission (2nd edn,

Oxford, 2014), chapter 7, section D.

X БӨЛІМ

ҮШІНШІ ТАРАПТАР, ТЕҢ ТАРАПТАР, ЦЕССИЯ

(ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТАБЫСТАУ) ЖӘНЕ КЕПІЛДІКТЕР

84-БАП

ҮШІНШІ ТАРАПТАРДЫҢ ЗАҢҒА САЙ ҚҰҚЫҚТАРЫ

Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңға

(TheContracts(Rightsof Third Parties)Act 1999) сай, үшінші тарап мәтінде ай-

қын көрсетілген немесе тұспалды (айқын көрсетілмеген) ережені басшылыққа

алып, келісімшарт бойынша талап-арыз беруге (немесе бірыңғай жағдайлар

туралы ескертпеге сәйкес артықшылықтарға ие болуға, 86-бап) құқылы. Осы

заң қолданылатын жағдайларда ортақ құқықтағы келісімшарттық қарым-қа-

тынастар доктринасының (келісімшартқа қатынастылық доктринасы, privity

doctrine (87-бап) күші жойылады.

ТҮСІНДІРМЕ

Осы тақырыптың қысқаша мазмұны. «Үшінші тарап» – А тарабы мен В тарабы

жасасқан келісімшартқа қатыспайтын жеке тұлға (T).

531

[2000] 1 Lloyd’s Rep 412, CA, at 424.

164

X БӨЛІМ

Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заң-

ға сәйкес (Англия, Уэльс және Солтүстік Ирландия аумағында қолданылады),

үшінші тарап өзі қатыспайтын келісімшарт бойынша талап-арыз беруге немесе

келісімшартқа сәйкес басқа да артықшылықтарға ие болуға құқылы (84-бап).

1999 жылғы заң кредитордың борышкерге қатысты қолдана алатын құқықта-

ры мен құқықтық қорғау амалдарына нұқсан келтірмейді (85-бап).

1999 жылғы заңда ортақ құқықтың келісімшарттық қарым-қатынас доктрина-

сы (privity of contract) қолданылмайтын бірқатар жағдайлар айқындалған. Ортақ

құқықтың аталған доктринасына сай, үшінші тарапқа көрсетілген құқықтар не-

месе келісімшарттық артықшылықтар берілмейді (87-бап). Айта кетерлігі – осы

заң ортақ құқық қағидаларын толық жоққа шығармайды, дегенмен ол ортақ құ-

қық нормаларын қолдануға айтарлықтай дәрежеде шектеу қояды.

Бұрын әділдік құқығындағы «міндеттемеге сай сенімгерлік меншік» (trust of

a promise) амалын (88-бап) қолданып, ортақ құқықтың аталған доктринасын ай-

налып өтуге болатын. Қазір әділдік құқығы аталған ортақ құқық доктринасына

қарсы қоюға лайық тиімді амалға жатпайды.

Бұған қоса, бұл тарауда бірлескен міндеттемелер (joint promises, 89-бап)

(A тарабының B1 және B2 тараптары алдында бірдей міндеттеме алуы) немесе

A1 және A2 тараптарының B тарабына қандай да бір артықшылық (игілік) беруге

міндеттенуі (уәде етуі) қарастырылады.

Сонымен қатар X тарабының Y тарабына қатысты (және оның пайдасына ал-

ған) міндеттемесін Y тарабы Z тарабына табыстай алады. Мұндай жағдайда Y та-

рабы цедент/табыстаушы (assignor), ал Z тарабы цессионарий (assignee) болады.

Цессионарий X тарабына (борышкерге) тікелей талап, мысалы, берешекті өтеу

талабын (claim in debt) қоя алады (91–93-баптар).

Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы

заңды қолдану. Мұндағы А тарабы – борышкер, В тарабы – кредитор, ал Т та-

рабы – үшінші тарап. Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы

1999 жылғы заңның 1(3) бөлімінде үшінші тарапты (T) анықтаудың үш тәсілі

көрсетілген: (a) T тарабының «атауы келісімшартта айқын белгіленген»; немесе

ол (b) «қандай да бір топ мүшесі»; немесе (c) белгілі бір сипаттамаға сәйкес бо-

лады, мысалы, «В тарабының жұмысшылары» не «В тарабының қосалқы мерді-

герлері мен агенттері».

Осы аталған (a) және (b) тәсілдерін Апелляциялық сот Avraamides v. Colwill

ісіне (2006) қатысты қараған. Сот «үшінші тарап бенефициарларын түсініксіз не

нақты емес анықтамалар көмегімен айқындап бере алмайды» деген қорытынды-

ға келді.

532

Аталған заңның 1(1) және 1(2) бөліктерінде былай делінген:

(1) Осы заң ережелері сақталған жағдайда келісімшарт қатысушысына жат-

пайтын жеке тұлға («үшінші тарап»): (a) келісімшартта солай істеуге бо-

латыны айқын көрсетілгенде немесе (b) (2) бөлікке сай, аталған талапта

оның артықшылыққа ие болуы қарастырылғанда, келісімшарт талабын

мәжбүрлі түрде орындатуға құқылы.

532

[2006] EWCA Civ 1533; [2007] BLR 76.

165

(2) Келісімшартқа дұрыс түсіндірме берген кезде, келісуші тараптардың үшін-

ші тарапқа тиісті талапты орындату құқығын беруге ниетті болмағаны

анықталса, онда (1)(b) бөлігінде көрсетілген ереже қолданылмайды.

Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңның

1(1)(b) және 1(2) бөліктерінде екі кезеңнен тұратын тексеру тәсілі айқындалған:

(a) A және B тараптары арасында жасалған келісімшартта Т тарабына «артықшы-

лық беру көзделсе», онда осындай міндеттемеге немесе ескертпеге сай, Т тара-

бына әдетте А тарабына қарсы талап қою құқығы да беріледі (немесе бірыңғай

жағдайлар туралы ескертпеде қорғау шаралары қарастырылса, Т тарабы сол

бірыңғай жағдайлар туралы ескертпені өз пайдасына шеше алады); (b) алайда

«келісімшартқа дұрыс түсіндірме берген кезде, келісуші тараптардың үшінші

тарапқа тиісті талапты орындату құқығын беруге ниетті болмағаны анық кө-

рінуге тиіс». Екі кезеңнен тұратын осы тексеру тәсілін судья Колман (Colman J)

Nisshin Shipping Co Ltd v. Cleaves & Co Ltd ісін (2004) қараған кезде қолданды.

533

Бұл тәсілді Laemthong ісін (2005) қараған Апелляциялық сот құптаған.

534

Dolphin Maritime & Aviation Services Ltd v. Sveriges Angfartygs Assurans Forening

ісін (2009) тыңдаған судья Кларк (Clarke J) мына екі жайтты

535

ажыратып қара-

ған: (a) А тарабының В тарабына немесе В тарабының агентіне төлем жасауға

міндеттеме алуы және (b) А тарабы мен В тарабының «А тарабы Т тарабына

төлем жасайды», сөйтіп, «Т тарабы тікелей пайда табады» деген келісімге ке-

луі. Аталған (a) жағдайында, 1999 жылғы заңның 2-тармағына сай, B тарабының

агенті – бенефициар емес, делдал (conduit) ғана: төлем бенефициар ремитентке –

B тарабына, яғни негізгі борышкерге жасалады (бұған қоса, қараңыз: The Bulk

Chile (2013),

536

талдау: 89-бап, түсіндірме).

Келісімшартты өзгерту немесе бұзу (тоқтату).

537

Келісімшарттар (үшін-

ші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңның 2(1) бөлімінде былай

делінген:

Осы бөлім ережелері сақталған жағдайда, үшінші тарап 1-бөлімге сай келі-

сімшарт талабын мәжбүрлі түрде орындатуға құқылы болғанда, сондай-ақ:

(а) үшінші тарап борышкерге тиісті келісімшарт талабына өзінің келіскенін

жеткізгенде; (b) борышкер үшінші тараптың аталған талапқа сүйенгенінен

хабардар болғанда немесе (с) борышкер қисынға салып, үшінші тарап сол та-

лапқа сүйенетінін болжай алғанда және үшінші тарап шын мәнінде оған сү-

йенгенде, келісімшарт жасасқан тараптар өзара келісіп, үшінші тараптың

533

[2004] EWHC 2602 (Comm); [2004] 1 Lloyd’s Rep 38.

534

Laemthong International Lines Co Ltd v. Abdullah Mohammed Fahem & Co [2005] EWCA Civ 519;

[2005] 2 All ER (Comm) 167.

535

[2009] EWHC 716 (Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 473; [2009] 2 Lloyd's Rep 123; (2009)

1 CLC 460, at [74] and [76].

536

Dry Bulk Handy Holding Inc v. Fayette International Holdings Ltd (‘The Bulk Chile’) [2013] EWCA

Civ 184; [2013] 1 WLR 3440, at [25].

537

N Andrews, ‘Strangers to Justice No Longer: The Reversal of the Privity Rule under the Contracts

(Rights of Third Parties) Act 1999’ [2001] CLJ 353, 361 .

166

X БӨЛІМ

мақұлдауынсыз келісімшартты бұза алмайды немесе үшінші тараптың атал-

ған құқығын жоққа шығаратындай не оған әсер ететіндей дәрежеде өзгеріс-

тер енгізе алмайды.

Осылайша, жалпы алғанда, А және В тараптары Т тарабының келісімінсіз

келісімшартқа өзгерістер енгізуге немесе оны бұзуға құқылы. Алайда келісуші

тараптардың үшінші тарап құқықтарын өзгертуіне немесе жоққа шығаруына ты-

йым салынатын екі жағдай бар.

538

T тарабы өзіне қатысты осындай тиімсіз шара

қолдануға мынадай жағдайда шектеу қоя алады: (a) T тарабы А тарабына өзінің

«тиісті талапқа келіскенін» хабарлағанда; (b) T тарабы А тарабының уәдесіне

(міндеттемесіне) сүйенгенде; T тарабы оған сүйенген, ал A тарабы ол жөнінде

білгенде немесе саналы түрде алдын ала болжай алғанда жарамды саналады.

Кредитордың ортақ құқыққа сай құқықтары сақталады. Келісімшарттар (үшінші

тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңның 4-бөлімінде былай делінген:

«1-бөлім ережелері кредитордың кез келген келісімшарт талабын мәжбүрлі түрде

орындату құқығына әсер етпейді». Осылайша Т тарабының аталған заңға сай құқық-

тары В тарабының, ортақ құқықта қарастырылғандай, А тарабының келісімшартты

бұзғаны үшін оған сотқа шағымдану құқығына да қатысты (параллель) қолданылады.

Сондықтан кредиторлар мынадай талап-арыздар бере алады: (a) кредитордың үшінші

тараптың өтемақы алуға құқығын қорғау мақсатында беретін залалды өтеу туралы

талап-арызы (Panatown

539

ісіне қатысты сот дауларын қараңыз); (b) В тарабының

талап-арызы бойынша келісімшартты заттай орындату талабы. Осы аталған (b) тар-

мағына келсек, Beswick v. Beswick ісінде (1968) анықталғандай,

540

әділ сотқа жүгінудің

екі балама жолы бар: B тарабы (ағасының мүлкі) әлі де болса A тарабының үстінен

сотқа шағымданып, істің нақты мән-жайын негізге ала отырып, келісімшартты заттай

орындата алатын еді. Лордтар палатасы бұл іс бойынша осындай шешім шығарды;

немесе T тарабы (ағасының жесірі), жоғарыда аталған заңның 2-тармағына сай,

А тарабына қарсы тікелей сотқа шағымданып, В тарабының бастамашы болуын

күтпей-ақ келісімшартты заттай орындату талабын қанағаттандыра алатын-ды.

Қорғану құқығы немесе А және Т тараптарын байланыстыратын біртекті қарама-

қарсы талаптарды есепке алу (set-o). Егер Т тарабы А тарабына сотқа шағымданса,

A тарабы (келісімшартта басқаша көрсетілмесе) өзінің Т тарабымен арадағы қарым-

қатынастарына байланысты тікелей T тарабына қарсы «қорғануға немесе біртекті

қарама-қарсы талапты есепке алуды» талап етуге немесе «қарсы талап-арыз» беруге

құқылы.

541

Мысалы, A/B тараптары жасасқан келісімшартқа сай, A тарабы T тара-

бына 1 миллион фунт стерлинг төлеуге міндетті болғанда, бірақ бұдан басқа мәміле

бойынша T тарабының A тарабы алдында 100 000 фунт стерлинг көлемінде берешегі

болса, заңға сай, Т тарабының А тарабына қарсы талап-арызын қанағаттандырғанда

538

N Andrews, ‘Strangers to Justice No Longer: The Reversal of the Privity Rule under the Contracts

(Rights of Third Parties) Act 1999’ [2001] CLJ, at 363–366.

539

[2001] 1 AC 518, HL.

540

[1968] AC 58, HL.

541

Осы орайда, қараңыз: 3(5) бөлім, Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы

1999 жылғы заң (The Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999).

167

көрсетілген соңғы сома есепке алынады, яғни Т тарабына төленетін сома осы тарап-

тың А тарабына төлеуге тиіс сомасынан кем есептеледі. Келісімшарттар (үшінші

тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңның 3(4) бөлімінде былай делінген:

Сонымен қатар борышкер келісімшарттан туындамаған кез келген мәселеде (қор-

ғануға немесе біртекті қарама-қарсы талаптарды есепке алуға қатысты мүмкіндік

болғанда): (a) өзін қорғай және біртекті қарама-қарсы талаптарды есепке алуды

талап ете алады және (b) қарсы талап-арыз беруге; сондай-ақ, қажет болса,

үшінші тарап келісімшарт қатысушысы болған жағдайда, сол үшінші тарапқа

қарсы талап қоюға құқылы.

Қорғану құқығы немесе А және В тараптарын байланыстыратын біртекті

қарама-қарсы талаптарды есепке алу. Т тарабының талап қою құқығы В тарабы

дәл сол келісімшарт бойынша (келісімшартта басқаша көрсетілмесе) А тарабына

сотқа шағымданған жағдайда оның қолдана алатын қорғану немесе біртекті қарама-

қарсы талаптарды есепке алуды талап ету құқығымен бірдей болады. 3(2) бөлімде

былай делінген:

Борышкер: (a) келісімшарттан туындаған немесе соған байланысты не тиісті

талапқа қатысты кезде және (b) істі сотта қарауға кредитор бастамашы

болған жағдайда, қорғануға немесе біртекті қарама-қарсы талаптарды есеп-

ке алуға қатысты мүмкіндік қарастырылғанда, кез келген мәселеде өзін қорғай

және біртекті қарама-қарсы талаптарды есепке алуды талап ете алады.

Сөйтіп, мысалы, 3(2) бөлім ережелерінің салдары мынадай: В тарабы А та-

рабын өзімен келісімшарт жасауға мәжбүрлеп көндірген жағдайда, T тарабының

1999 жылғы заңға сай А тарабының міндеттемесіне қатысты талап-арызы бо-

йынша жауапкер тараптың қорғану үшін өзін мәжбүрлеп көндіргеніне сілтеме

жасайтын мүмкіндігі бар (defence of duress).

3(2) бөлімінде қарастырылған біртекті қарама-қарсы талаптарды есепке алу

мәселесіне келсек, 98-пунктке сай, B тарабы A тарабына 1 миллион фунт стер-

линг ақшаға қарыздар, ал 99-пунктке сай, А тарабының Т тарабына 3 миллион

фунт стерлинг қарызы бар дейік. Мұндай жағдайда, 1999 жылғы заңға сәйкес,

Т тарабының 3 миллион фунт стерлинг төлету туралы талабы 3(2) бөлімде қарас-

тырылған біртекті қарама-қарсы талаптарды есепке алу ережесіне сай 2 миллион

фунт стерлингке азаяды. Осыдан кейін де, A тарабы В тарабынан 1 миллион фунт

стерлинг төлеуді талап етіп, сотқа шағымдануға құқылы. Т тарабына тиесілі қа-

ражат 1 миллион фунт стерлингке азаяды, алайда ол осы ретте В тарабымен дау-

ласа алады. Демек, 3(2) бөлім ережелерін қолдану салдары да осындай: Т тарабы

алмай қалған 1 миллион фунт стерлингке байланысты T тарабы мен B тарабы

арасындағы даудың жеке A тарабына ешқандай қатысы жоқ.

Бір шығынға «екі рет өтемақы» беруге тыйым салатын ереже.

Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңның

5-бөліміне сәйкес, А тарабының бір рет шығын (залал) келтіргені үшін екі қай-

тара жауапкершілікке тартылуына (double jeopardy), яғни ортақ құқыққа сай

168

X БӨЛІМ

В тарабы алдында және осы заң бойынша берілген талап-арыз негізінде Т тарабы

алдында жауапты болуға жол берілмейді. 5-бөлімде былай делінген:

1-бөлімге сай, үшінші тарап келісімшарт талабын мәжбүрлі түрде орындатуға

құқылы болғанда, ал кредитор борышкерден:

542

(a) үшінші тараптың аталған

талапқа сай шығынына немесе (b) кредитордың үшінші тарапқа борышкердің

өз міндеттемелерін орындамауынан болған шығындарын өтеп беруіне байла-

нысты соманы қайтарып алғанда, үшінші тараптың бастамасымен көрсетіл-

ген бөлімге сәйкес қаралатын кез келген іс бойынша шешім шығаратын сот кре-

дитор қайтарып алған соманы есепке ала отырып, үшінші тарапқа төленетін

соманы қажетінше кемітеді.

Келісуші тараптардың аталған заң ережелерін қолданбауға уағдаласуы.

А тарабы мен В тарабы келісімшартқа осы заң ережелерін қолданбау туралы ес-

кертпе енгізуі мүмкін. Нәтижесінде үшінші тараптың ешқайсысы аталған заңға

сай артықшылықтарға ие болмайды.

ӘДЕБИЕТ

M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), chapter 8.

85-БАП

ҮШІНШІ ТАРАПҚА ПАЙДАСЫ ТИЕТІН КЕЛІСІМШАРТҚА САЙ КРЕДИТОР

ҚОЛДАНА АЛАТЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ

I. Борышкер үшінші тарапқа қаражат төлеу міндеттемесін алған жағдай-

да, кредитор берешекті өтеуді талап етіп, сотқа шағымдана алмайды.

II. Осы жайтты теріске шығаратын дәлел болмаса (primafacie),кредитор

үшінші тарап ұшыраған шығынға емес, тек өзі ұшыраған шығынға қа-

тысты сотқа шағымдануға құқылы.

III. Жоғарыдағы II тұжырымға бағынбайтын оқиғалар ұшырасады, атап

айтқанда кредитор үшінші тараптың иелігіндегі жерде құрылыс сал-

ғанда немесе сол жерде тұрған ғимараттарда жөндеу жұмыстарын жүр-

гізгенде, осындай мәселемен бетпе-бет келеді.

IV. Берешекті немесе келтірілген залалды өтеу туралы талап-арыз кредитор

мүддесін қорғауға жеткіліксіз болса, онда айрықша жағдайларда сот

келісімшартты кредитор талабы бойынша заттай орындату туралы

қаулы шығарып (187-бап), борышкерді келісімшартты үшінші тарап

пайдасына мәжбүрлі түрде заттай орындата алады.

542

«Қайтарып алған сома» (sum recovered) деген тіркес заттай беру ордерлерін (заттай орындату,

соттың тыйым салуы, декларация т.б.) қамтымайды.

169

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Берешек: кредитор борышкердің үшінші тарапқа ақша төлемегені

үшін сотқа шағымдана алмайды. А тарабы В тарабы алдында өзі Т тарабына

қаражат төлеуге міндеттеме алғанда (берешек: 170-бап), B тарабы A тарабының

T тарабына қаражат төлеу туралы міндеттемесіне қатысты сотқа шағымдана ал-

майды. Бұл ережені Beswick v. Beswick ісін (1968)

543

қараған Лордтар палатасы

құптаған (іс жүзінде бұл ереже осы сот ісіне дейін де болған). Себебі берешек

Т тарабына ғана төленуге тиіс. Ортақ құқықта В тарабының А тарабынан (ақша

Т тарабының пайдасына тиеді деген ұйғарыммен) тиісті соманы алып, негізсіз

баюына жол бермеу әдісі айқындалмаған.

II тұжырым. Кредитор үшінші тарап ұшыраған шығынға қатысты залалды

өтеуді талап етіп, сотқа шағымдана алмайды. Борышкердің өзі шығынға ұшы-

раған жайттарды қоспағанда, кредитор борышкерден залалды өтеуді талап етіп

(172-бап және одан кейінгі баптар), сотқа шағымдана алмайды деген тұжырымды

Woodar v. Wimpey ісін (1980)

544

қараған Лордтар палатасы құптаған (іс жүзінде

бұл ереже осы сот ісіне дейін де қолданыста болған).

III тұжырым. II тұжырымда көрсетілген ережеге бағынбайтын жағдайлар.

Woodar v. Wimpey ісіне қатысты қолданылған ережеге бағынбайтын жағдайлар

мынадай (Panatown ісі (2001) бойынша шығарылған шешімде айқындалған-

дай):

545

А тарабының В тарабы алдында Т тарабының иелігіндегі жерде (жер те-

лімі T тарабының иелігінде болған немесе Т тарабы оны А тарабы мен В тарабы

арасында келісімшарт жасалғаннан кейін алған) құрылыс салуға немесе сол жер-

де тұрған ғимараттарда жөндеу жұмыстарын жүргізуге міндеттеме алуы.

IV тұжырым. Кредитордың талап-арызы бойынша келісімшартты заттай

орындату. Берешекті өтеу (170-бап) немесе келтірілген залалды өтеу (172-бап

және одан кейінгі баптар) туралы талап-арыз В тарабының А тарабына міндет-

темесін орындатуға деген мүддесін қорғауға жеткіліксіз болса, айрықша жағ-

дайларда сот В тарабының талабы бойынша келісімшартты заттай орындату

(187-бап) туралы қаулы шығарып, А тарабын келісімшартты Т тарабының пайда-

сына мәжбүрлі түрде заттай орындата алады (сотты құрметтемеген деп тану қау-

пімен – 187-бапқа берілген түсіндірмеде талданған, бұл А тарабы міндеттемесін

орындамаған жағдайда); осы ереженің қолданылғанын Beswick v. Beswick ісінен

(1968) көруге болады.

546

ӘДЕБИЕТ

M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), chapter 6.

543

[1968] AC 58, HL.

544

Woodar Investment Development Ltd v. Wimpey Construction UK Ltd [1980] 1 WLR 277, HL.

545

Alfred McAlpine Construction Ltd v. Panatown Ltd [2001] 1 AC 518, HL.

546

[1968] AC 58, HL.

170

X БӨЛІМ

86-БАП

ҮШІНШІ ТАРАПТАР ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАЙТЫН БІРЫҢҒАЙ

ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕР

Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заңға

(Contracts(RightsofThirdParties)Act1999)сай, үшінші тарап бірыңғай жағдай-

лар туралы ескертпені өзіне қатысты қолдану артықшылығына ие.

ТҮСІНДІРМЕ

Мысалы, А тарабы В тарабы алдында «А тарабы залалға не шығынға ұшыраған

жағдайда, А тарабы құқық бұзған Т тарабына қарсы 10 000 фунт стерлингтен

аспайтын талап қояды» деген міндеттеме алуы мүмкін. Қолданыстағы ортақ құ-

қық қағидасына сай, келісімшарт жасасқан үшінші тарапқа бірыңғай жағдайлар

туралы ескертпені өзіне қатысты қолдану артықшылығы берілмейді. Scruttons v.

Midland Silicones ісін (1962) қараған Лордтар палатасының шешіміне сәйкес,

келісімшарттық қарым-қатынастар доктринасы оған қатысы жоқ Т тарабының

сол келісімшарт бойынша қандай да бір құқықтарды, тіпті бірыңғай жағдайлар

немесе жауапкершілікті шектеу туралы ескертпелерде (ережелерде) қарастырыл-

ған «пассивті» қорғану құқықтарын пайдалануына жол бермейді.

547

Осы бапта

көрсетілген заң ережесі – аталған ұстанымды айналып өту процедурасының же-

ңілдетілген сипаттамасы. Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) ту-

ралы 1999 жылғы заңның 1(6) және 6(5) бөлімдеріне сәйкес, келісуші тараптар

әуе, теңіз, теміржол немесе автожол арқылы тауар тасымалдау келісімшарттары

бойынша үшінші тарапқа бірыңғай жағдайлар туралы ескертпені өзіне қатысты

қолдану артықшылығын беруі мүмкін.

548

Заңда Т тарабын қорғаудың осындай «оңай» жолы айқындалғанға дейін, ор-

тақ құқықтың қолданыстағы қатаң шектеуші нормасын айналып өту үшін күр-

делі әдіс-амалдарды қолдану қажет болатын (қараңыз: төменде берілген New

Zealand Shipping ісі (1975). Осы нормаға сай, А тарабы мен В тарабының Т тара-

бына артықшылық беруге нақты келіскеніне қарамастан, үшінші тарап (Т тарабы)

бірыңғай жағдайлар туралы ескертпені өзіне қатысты пайдалану артықшылығына

ие бола алмаған.

Алайда New Zealand Shipping Co Ltd v. AM Satterthwaite & Co Ltd (‘The

Eurymedon’) ісін (1975) қараған Құпия кеңес

549

Scruttons ісінде (1962) қолданыл-

ған ережені айналып өтудің жолын айқындап берген.

550

New Zealand Shipping ісі-

не қатысты ұйғарымға сай, А тарабы мен В тарабы Himalaya clause («Гималайа

ескертпесін») басшылыққа алып, Т тарабының пайдасына жарамды «қосымша

547

[1962] AC 446, 473, HL.

548

Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпедегі ерекше ұстаным жөніндегі мына бөлімдерді қараңыз:

1(6) және 6(5) («мына жайтты қоспағанда»).

549

[1975] AC 154, PC.

550

[1962] AC 446, HL.

171

келісімшарт» жасаса алады.

551

Осылайша A тарабы мен T тарабы арасында ке-

лісімшарттық қарым-қатынас пайда болады. A және T тараптары енді келісім-

шарт жасасқан (келісуші) тараптар болып есептеледі де, A тарабы мен T тарабы

арасында байланыс орнайды. Бұл қағида Scruttons ісіне қайшы келмейді, өйт-

кені сол іс бойынша шығарылған шешімде осында көрсетілген «қорғану» құ-

ралын келісімшартқа қатысы жоқ тараптардың қолдана алмайтыны айтылған.

New Zealand Shipping ісінде А тарабы мен Т тарабы арасында жасалған айқын

келісімшартты (біржақты келісімшарт) белгілеп, оны іске асыру мәселесі қарал-

ған. Келісімшарт бойынша:

(a) A тарабы үшінші тарап (T тарабы) алдында «Т тарабы А тарабының бірыңғай

жағдайлар туралы ескертпе (т.б.) қолданылады деген уәдесіне сеніп, жұмыс

атқарған жағдайда, Т тарабы бірыңғай жағдайлар (немесе жауапкершілікті

шектеу) туралы ескертпені өзіне қатысты қолдану артықшылығына ие бола-

ды» деген міндеттеме алады;

(b) Т тарабы жоғарыда аталған ұсыныстан хабардар болған жағдайда, T тара-

бының тиісті іс-әрекеті оның A тарабымен келісімшарттық қарым-қатынаста

екенін білдіреді; мұндағы талдауға сай, T тарабының тиісті іс-шараны ат-

қаруы (немесе оны атқара бастауы) сол Т тарабының пайдасына біржақты

келісімшарттың жасалуына (29-бап) түрткі болады; T тарабы келісімшартқа

қатысушы болғандықтан, A тарабы мен T тарабы арасында тікелей келісім-

шарттық қатынас қалыптасқан деп есептеледі;

біржақты келісімшартында қарастырылған бірыңғай жағдайлар (т.б.) туралы

ескертпені өзіне қатысты қолдану артықшылығына ие болады.

«The New York Star» (1981) ісі (New Zealand Shipping ісінен (1975) кейін қарал-

ған ұқсас сот ісі): Құпия кеңес алдыңғы істе басшылыққа алған ұстанымын бірша-

ма кеңейтті. Осыған орай, Т тарабы кемедегі жүкті түсіріп болып, А тарабының

тауарларын уақытша қоймаға апарып қойған күннің өзінде, Т тарабына қатысты

Himalaya ескертпесінде қарастырылған қорғау шаралары қолданыла береді.

552

Дегенмен Himalaya ескертпесін қолдануға төмендегідей екі шектеу қойылады:

(a) Himalaya ескертпесі теңіз «тасымалдаушысының» жауапкершілігіне қа-

тысты қолданылмайды. Лордтар палатасының «The Starsin» ісіне (2003)

553

қатысты шығарған шешіміне сай, Гаага-Висби ережелері жүк иесі мен кез

келген «тасымалдаушы», оның ішінде кеме иесі арасындағы қатынастарға

байланысты бірыңғай жағдайлар туралы ескертпенің күшін жояды (дегенмен

551

Adler v. Dickson (‘The Himalaya’) [1954] 2 Lloyd’s Rep 267; [1955] 1 QB 158.

552

[1981] 1 WLR 138, PC; noted by MA Clarke [1981] CLJ 17; cf Raymond Burke Motors Ltd v. Mersey

Docks & Harbour Co [1986] 1 Lloyd’s Rep 155 (T тарабының салғырттық танытуы тасымалдау

келісімшарты іске асырыла бастағанға дейін орын алған; Т тарабының бақылауында болған

тұрақтағы автокөліктер).

553

Homburg Houtimport BV v. Agrosin Private Ltd (‘The Starsin’) [2004] 1 AC 715, HL.

172

X БӨЛІМ

осы ережелер теңіз «тасымалдаушысын» жауапкершіліктен босатуды неме-

се жауапкершілігін шектеуді көздейтін бірыңғай жағдайларға ғана қолда-

нылады, бұл жүк тиеуші немесе қоймашының жауапкершілігінен өзгеше).

(b) Himalaya ескертпесі айрықша юрисдикция туралы ескертпеге қатысты

қолданылмайды. The Mahkutai ісін (1996)

554

қараған Құпия кеңес New Zealand

Shipping ісінде (1975)

555

қолданылған талдауды «айрықша юрисдикция ту-

ралы ескертпелерге қатысты қолдануға болмайды» деген шешім шығарған.

The Mahkutai ісін қараған лорд Гофф (Lord Go) айрықша юрисдикция ту-

ралы ескертпенің «аралық» сипатын (қос тараптың тағайындалған сот орга-

нына жүгінуге міндетті болуы) бірыңғай жағдайлар туралы ескертпеге сай

біржақты қорғаудан (бір тарапты белгіленген талаптарды бұзғаны үшін

жауапкершіліктен босату немесе жауапкершілігін шектеу) ажыратып қарас-

тырған. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпеге қатысты жағдайларда ғана

жүк тиеушілерге және басқаларға Himalaya ескертпесінде қарастырылған

артықшылықтар беріледі.

ӘДЕБИЕТ

M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), chapter 5.

87-БАП

ОРТАҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КЕЛІСІМШАРТТЫҚ

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР ДОКТРИНАСЫ

Ортақ құқық ережелеріне сай, келісуші тараптарда жасалған келісімшарт

үшінші тарапқа да пайда тигізеді деген ниеттің болғанына қарамастан, үшін-

ші тараптың келісімшартты мәжбүрлі түрде орындатуға құқығы жоқ және

ол келісімшартқа сай артықшылықтарға ие бола алмайды (Келісімшарттар

(үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жылғы заң ережелеріне бағын-

байтын жайттар 84 және 86-баптарда көрсетілген; кредитордың талап қою құ-

қығы 85-бапта қарастырылған).

ТҮСІНДІРМЕ

Соттың Tweddle v. Atkinson ісі (1861) бойынша шығарған шешіміне сай,

556

бо-

рышкер (А тарабы) міндеттемесін бұзған жағдайда, үшінші тарап сотқа шағым-

дана алмайды, өйткені үшінші тарап (келісуші қарсы тарап – кредитор, яғни В та-

рабы емес) аталған міндеттемеге қатысты ыңғайласпа қанағаттандыру жасамаған,

яғни үшінші тарап сотқа арыздану құқығын алмаған.

554

‘The Mahkutai’ [1996] AC 650, PC.

555

[1975] AC 154, PC.

556

(1861) 1 B & S 393; 30 LJQB 265; 4 LT 468; cf Lawrence v. Fox, 20 NY 268 (1859) (керісінше,

ағылшын сотында қаралған шешуші істен екі жыл бұрын, Нью-Йорктің Апелляциялық соты

«үшінші тарап – бенефециар талап-арыз беруге құқылы» деп шешкен).

173

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. Selfridge & Co Ltd ісін (1915) қараған лорд-

канцлер Халдейн (Lord Haldane LC)

557

Tweddle ісінде айтылмаған мынадай қосым-

ша пайым жасаған: үшінші тарап А тарабы В тарабы алдында алған міндеттеме

адресаты болмағандықтан, сотқа арыздана алмайды.

Басқаша айтқанда, үшінші тарап кредитор болмаған.

Сондықтан ортақ құқық ережелеріне сай, егер, мысалы, А тарабы В тарабы

алдында (В тарабының белгілі бір әрекетке бару туралы ыңғайласпа міндеттеме

алуына жауап ретінде) «А тарабы Т тарабына 1 000 фунт стерлинг төлейді» деген

міндеттеме алса, Т тарабы А тарабына қарсы тікелей сотқа арыздана алмайды.

Осы ретте әділдік құқығында қарастырылған бірыңғай жағдайлар (міндетте-

меге сай сенімгерлік меншік) туралы мәлімет 88-бапта берілген.

В тарабының үшінші тарапқа келісімшартта қарастырылған артықшылықтарды

беру мүмкіндігі туралы мәлімет 91–93-баптарда көрсетілген. Артықшылықтарды

беру үшін, алдымен негізгі келісімшарт жасалуға тиіс.

Үшінші тараптың бірыңғай жағдайлар мен жауапкершілікті шектеуге қатысты

ұстанымын 86-баптан қараңыз.

ӘДЕБИЕТ

M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), chapters 2 and 3.

88-БАП

ҮШІНШІ ТАРАПТАРҒА ПАЙДАСЫ ТИЕТІН МІНДЕТТЕМЕГЕ САЙ

СЕНІМГЕРЛК МЕНШІК

Кредитор үшінші тарапқа ақша төлеу немесе мүлікті сеніп тапсыру міндетте-

месін алып, үшінші тарапқа осы міндеттемеге сай артықшылық беруі мүмкін.

Мұндай сенімгерлік меншік негізінде үшінші тараптың пайдасын көздейтін

ажырамас құқық туындайды, сондықтан келісуші тараптар келісімшарт мәті-

нінде аталған сенімгерлік меншіктің болатынын айқын көрсетуге тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

Міндеттемеге сай сенімгерлік меншік қазір сирек кездеседі, өйткені мүдделі та-

раптар шарт мәтінінде оның болуын айқын көрсетуі керек. Сот (арнайы юрис-

дикция соты) енді ортақ құқықтағы келісімшарттық қарым-қатынастар шектеуін

(87-бап) айналып өту үшін «тұспалды» міндеттемеге сай сенімгерлік меншік бар

деген ұйғарым шығармайды.

Schebsman ісінен (1944) кейін

558

міндеттемеге сай сенімгерлік меншік құруға

қатысты екі талап қойылған: біріншіден, келісуші тараптар сенімгерлік меншіктің

557

[1915] AC 847, 853, HL (сонымен бірге ол алдыңғы параграфта атап өткен пайымды дәл сол

абзацта құптады).

558

[1944] Ch 83, CA.

174

X БӨЛІМ

болатынын келісімшарт мәтінінде айқын көрсетуге тиіс (мысалы, мәтінде «бұл

міндеттеме Т тарабының пайдасына сенімгерлік меншік құқығына сай иелік ету-

ге қатысты» немесе «В тарабы А тарабының Т тарабы пайдасына алған міндет-

темесін орындайды» деп жазылуы мүмкін); екіншіден, сенімгерлік меншік құру

ұғымын айтарлықтай айқындай түспейтініне қарамастан, A және B тараптары

T тарабы A тарабына қатысты ажырамас құқықтарға ие болады деген айқын ниет

білдіруі керек.

559

Сенімгерлік меншік құрылып, бірақ кредитор сотқа шағымданбаған жағдай-

да, үшінші тарап (сенімгерлік меншік «бенефициары» ретінде) борышкер өз

міндеттемесін орындамағаны үшін бастамашы ретінде сотқа шағымдана алады;

мұндай жағдайда ол кредиторға қосылып, тең жауапкер атанады.

ӘДЕБИЕТ

M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), 3.33 .

89-БАП

ТЕҢ КРЕДИТОРЛАР

Екі не одан көп тұлға алдында (тең кредиторлар, co-promisees) ресми шарт жа-

сасу жолымен (33-бап) немесе олардың әрқайсысы (не біреуі ғана өзінің және

қалғандарының атынан) ыңғайласпа қанағаттандыру жасағаны үшін (34-бап)

бірдей міндеттеме алған жағдайда, тең кредиторлар бірігіп, сотқа шағымда-

нуы керек. Тең кредиторлардың біреуі қайтыс болса, оның келісімшартқа сай

құқықтары көзі тірі тең кредиторға (кредиторларға) өтеді.

ТҮСІНДІРМЕ

А тарабының міндеттемесіне қатысты ыңғайласпа қанағаттандыруды B1 және

В2 тараптары бірігіп немесе де-факто «В1 және В2 тараптарының атынан» бір

ғана тарап жасай алады. Осы соңғы тұжырымды Австралия соты өзінің норма-

тивтік шешімге жатпайтын пайымында құптаған. Бұл пайым Coulls v. Bagot’s

Executor & Trustee Co. Ltd ісіне (1967) қатысты.

560

Дегенмен бұған түсіндірме

берген жаңазеландиялық автор Куттың (Coote) айтуынша, B2 тарабын ыңғайлас-

па қанағаттандыру жасаған тарап деп тану үшін, оны жасамағаны үшін B2 тара-

бына қарсы (В1 тарабы жасамаған жағдайда) сотқа шағымдану мүмкіндігі болуға

тиіс еді.

561

Осы ретте В1 тарабының өз атынан және В2 тарабының атынан ың-

ғайласпа қанағаттандыру жасағаны жеткілікті деген пікір айтылды. Бұған қоса,

559

Vandepitte v. Preferred Accident Insurance Corporation of New York [1933] AC 70, 80, PC.

560

(1967) 119 CLR 460, 478; (1967) 40 ALJR 471, 483 (High Court of Australia), per Windeyer J (істің

мән-жайын қарастыра келе, судьялардың көпшілігі «бірлескен міндеттеме жасалған жоқ» де-

ген шешімге келді).

561

B Coote, ‘Consideration and the Joint Promisee’ [1978] CLJ 301, 304–5.

175

ортақ құқық ережелеріне сай, тең кредитор сотқа шағымдану құқығына ие болу

үшін басқа тең кредитормен бірігіп, тиісті талап-арыз беруі керек.

562

Мұндай

«біріктіру ережесі» (joinder rule) өзге тараптардың борышкерге қарсы бірінен

кейін бірі сотқа шағымдануына жол бермей, арнайы юрисдикция сотының іске

қатысты толық дәйектер мен ақпарат алуын қамтамасыз етеді.

A тарабы B1 және B2 тарабына бірдей пайда әкелетін міндеттеме алған жағ-

дай мен B тарабы А тарабына B тарабының агенті – X тарабына төлем жасауға

рұқсат берген, алайда B тарабы А тарабынан В тарабына төлем жасауын талап

ету құқығын сақтаған жағдайды ажыратып қарастыру қажет. The Bulk Chile ісін

(2013)

563

тыңдаған Апелляциялық сот шығарған шешімге сай, кеме иесі (B тара-

бы) коносамент бойынша төленуге тиіс фрахтыға қатысты осындай жағдайға

тап болған. Жүк жөнелткен A тарабы X тарабына (X тарабы – В тарабы таға-

йындаған агент, ол фрахтыны алуға тиіс) әлі төлем жасамаған болса, B тарабы

келісілген төлем тәртібінен бас тартып, А тарабынан төлемді X тарабына емес,

тікелей өзіне, яғни В тарабына төлеуді талап етуге құқылы. Мына сот ісінде

талданған жағдайға назар аударыңыз (84-бап, түсіндірме): Dolphin Maritime &

Aviation Services Ltd v. Sveriges Angfartygs Assurans Forening (2009).

564

ӘДЕБИЕТ

M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), 2.34 .

90-БАП

ТЕҢ БОРЫШКЕРЛЕР ЖӘНЕ ЖАУАПКЕРШІЛІК ҮЛЕСІ

I. Екі не одан көп тарап (тең борышкерлер, co-promisors) бір келісімшарт

бойынша үшінші тарап алдында бірлесіп жауапкершілік (мысалы, бе-

решек бойынша) алуы мүмкін. Мұндайда төмендегі мына үш жағдайды

ажыратып қарастырған жөн:

(a) дербесжауапкершілік(severalliability): тең борышкерлер әрқайсы-

сы жеке-жеке X фунт стерлинг төлеуге келіседі; мұндай жағдай-

да тең борышкерлерге қарсы тиісті берешектері бойынша сотқа

жеке-жеке шағымдануға мүмкіндік бар;

(b) ортақтасқанжауапкершілік(jointliability): тең борышкерлер бір-

лесіп, X фунт стерлинг төлеуге міндеттеме алуы мүмкін; тең бо-

рышкерлердің біреуі қайтыс болса, оның жауапкершілігі көзі тірі

тең борышкерге өтеді;

562

CPR 19.3.

563

Dry Bulk Handy Holding Inc v. Fayette International Holdings Ltd (‘The Bulk Chile’) [2013] EWCA

Civ 184; [2013] 1 WLR 3440, at [25].

564

[2009] EWHC 716 (Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 473; [2009] 2 Lloyd's Rep 123; (2009)

1 CLC 460, at [76].

176

X БӨЛІМ

стерлинг төлеу туралы ортақ және дербес жауапкершілік алады;

тең борышкерлердің біреуі қайтыс болса, оның дербес жауапкерші-

лігі көзі тірі тең борышкерге өтпейді, мүлкі есебінен өтеледі.

II. Жауапкершілік үлесін өтеу (берешекті өтеу, ағыл. сontribution). Бұған

қатысты екі жүйе қалыптасқан.

(a) Заңда қарастырылмаған: ортақ берешекті төлеу («ортақ құқық

қағидаларынасайберешектіөтеу»). Тең борышкерлер (co-debtors)

қандай да бір тарап алдында ортақ борышкерлер немесе ортақ

және дербес борышкерлер ретінде жауапкершілік алған жағдай-

да, тең борышкерлердің біреуі (төлеуші) кредиторға толық төлем

жасаса немесе кредиторға өз үлесінен әлдеқайда артық мөлшерде

төлесе, бұл төлеуші басқа борышкер (борышкерлер) есебінен өзіне

берешекті өтеуді талап етуге құқылы.

(b) II(a) тармақта көрсетілген тең борышкерлердің берешекті (жауап-

кершілік үлесін) өтеу жүйесіне жатпайтын жағдайларда, сондай-ақ

тең борышкердің екеуі де келтірілген бір «залал» бойынша басқа

тарап алдында жауапты тұста (бірдей заңды негіз болмаса да), арна-

йы юрисдикция соты заңға сай әр тараптан басқа тарап алдындағы

берешегін өтеуді (арифметикалық әдісті басшылыққа алу міндетті

емес) талап етуге құқылы. Осы құқықтық режимге сәйкес бағалау

тиісті ұйғарым негізінде жүргізіледі.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. (b) және (с) санаттарына қатысты қосымша түсіндірме беру қажет.

(b) санаты. Ортақтасқан жауапкершілік: D1 және D2 тараптары бірлесіп,

С тарабына X фунт стерлинг төлеуге міндеттеме алады. Бұл жағдайға қатыс-

ты ереже мынадай:

(1) егер D1 немесе D2 тарабы қайтыс болса, онда оның жауапкершілігі көзі тірі

борышкерге (яғни D2 не D1 тарабына) өтеді;

(2) сот шешімі бірлескен тараптардың біреуіне ғана қатысты шығарылса және ол

қанағаттандырылмаса, басқа тараптың жауапкершілігі сақталады (Азаматтық

жауапкершілік (жауапкершілік үлесі) туралы 1978 жылғы заңның 3-бөлімі);

(3) D1 немесе D2 тарабы өз үлесінен артық төлесе, онда басқа тең борышкер

(co-obligor) төлеуші алдында (заңда қарастырылмаған) берешекті өтеуге

жауапты (төмендегі II тұжырымға қатысты түсіндірмені қараңыз);

(4) C тарабы D1 немесе D2 тарабына арнап, міндеттемелерден босату туралы

құжат (deed of release) жасаса, басқа тарап та сол уақытта міндеттемелерінен

босатылады.

177

С тарабына X фунт стерлинг төлеу туралы ортақтасқан және дербес жауап-

кершілік алады. Бұл жағдайда II, III және IV тармақтарда көрсетілген ережелер

қолданылады, дегенмен I ереже қолданылмайды. Қайтыс болған тараптың дер-

бес жауапкершілігі оның мүлкі есебінен өтеледі, көзі тірі тең борышкерге (бо-

рышкерлерге) өтпейді.

II тұжырым. Ортақ құқыққа немесе заңға сай берешекті (жауапкершілік үле-

сін) өтеу. Берешекті өтеудің екі жүйесі бар: Азаматтық жауапкершілік (жауап-

кершілік үлесі) туралы 1978 жылғы заңға сәйкес және дискрециялық жүйе мен

берешекті өтеудің ортақ құқық жүйесі. Бұл екі жүйе бір-бірінен дербес қызмет

етеді. 1978 жылғы заң В және С тарабы бір тарап (А тарабы) алдындағы міндетін

орындамағаны үшін және «қандай да бір залал бойынша» тиісті өтемақы төлеуге

жауапты болған жағдайларды қамтиды.

Берешекті (жауапкершілік үлесін) өтеудің ортақ құқық жүйесі. Берешекті

өтеудің ортақ құқық жүйесі (Common Law system of contribution) В және С тарабы

А тарабы алдында бір берешек бойынша жауапты болған жағдайларға қатыс-

ты қолданылады.

565

Мысалы, бұл жүйе тең кепілгерлер (co-guarantors), тең сақ-

тандырушылар (co-insurers), тең сенімгерлер (co-trustees), серіктестер (partners),

тең ипотекалық кепіл берушілер (co-mortgagors), тең директорлар (co-directors)

мен ортақ иеленушілерге (co-owners) қатысты жағдайларды қамтиды. Берешекті

өтеудің заңда қарастырылмаған бұл түрі қатаң арифметикалық концептіге негіз-

делген. Ол ортақ берешекті өтеу жауапкершілігін тең борышкерлер арасында тең

немесе пропорционал түрде бөлуді қамтамасыз етуге арналған.

Legal & General Assurance Society Ltd v. Drake Insurance Co Ltd ісін (1992)

қараған лорд-судья Ллойд (Lloyd LJ) ортақ құқықтағы берешекті (жауапкершілік

үлесін) өтеудің негізі қайда жатқанын былай түсіндіріп өткен:

566

«Берешекті өтеу құқығы келісімшартқа негізделмеген, ол «түскен ауырт-

палықты бірдей көтеру керек» деген айқын әділдік қағидасына сүйенеді. Qui

commodum sentit sentire debet et onus [лат. пайда көрген адам ауыртпалықты да

көтеруі керек]. Берешекті өтеу құқығы екі ғасырдан астам уақыт бойы жүзеге

асырылып келеді. Осы уақыт ішінде қолданыстағы қағидалар да өзгерген жоқ.

Олар тең сақтандырушылар арасында ғана емес, сондай-ақ құқықтың басқа

565

Ортақ құқық және ыңғайласпа қанағаттандыру мәселесіне қатысты сот істері: Legal & General

Assurance Co Ltd v. Drake Insurance Co Ltd [1992] 1 QB 877 (қосарлы сақтандыру (double

insurance); cf Eagle Star Insurance Co Ltd v. Provincial Insurance plc [1994] 1 AC 130, PC; сот

істерінің және шығарылған шешімдердің мазмұндамасы: D Friedmann (1993) 109 LQR 51–57;

(1994) 110 LQR 233, 236–237; бұған қоса, қараңыз: Stimpson v. Smith [1999] Ch 340, CA (тең

кепілгерлер (co-sureties); тең кепілгер кредиторға төлемей тұрғанда, ресми талап қою қажет

емес).

566

[1992] QB 887, 291–292, CA; сол сияқты, лорд Блэкбёрннің (Lord Blackburn) мына іске қатысты

мәлімдемесі: Duncan, Fox & Co v. N & S Wales Bank (1880) 6 App Case 1, 19, HL; Lloyd LJ, [1992]

QB 887, CA, дәйексөз: Deering v. The Earl of Winchelsea (1787) 2 Bos & Pul 270; 126 ER 1276 or

(1787) 1 Cox 318; 29 ER 1184; мұндай жағдайға қатысты Рим құқығы қағидаларына негізделген

бірнеше заң бар, қараңыз: R Zimmermann, The Law of Obligations: Roman Foundations of the

Civilian Tradition (Cape Town, 1990), 136–137.

178

X БӨЛІМ

салаларындағы тең борышкерлер, атап айтқанда, тең кепілгерлер арасында-

ғы қатынастарға да қолданылған. Мысалы, Қазынашылық соттың бас бароны

(судьясы) Эйрдің (Eyre CB) Deering v. Earl of Winchelsea… ісі бойынша шығарған

шешімін қараңыз».

Құқықтық мәселелер жөніндегі комиссия (1977) ортақ құқық доктринасы

реттейтін салада берешекті өтеудің заңда қарастырылған дискрециялық жүйесін

қолданбау туралы шешім қабылдады.

567

Берешекті (жауапкершілік үлесін) өтеу бойынша ортақ құқық жүйесіне сай ең

жиі қаралатын мәселе – тең кепілгерлердің біреуінің не бірнешеуінің пропорцио-

нал емес төлем жасауы.

568

Бұл негізгі борышкер берешегін өтемегендегі кепілдікке сай, кредитордың құ-

қықтарын қорғау құралы «берешекті» өтеуге ғана емес, әдеттегідей «залалды»

өтеу жауапкершілігі деп танылған жағдайға да қатысты.

569

Айталық, B кепілгері мен C кепілгері бірлесіп немесе жеке-жеке, бірдей не-

месе әртүрлі жолмен А тарабының пайдасына Z тарабының берешегіне кепілдік

береді. B тарабы Z тарабының берешегін ішінара немесе толық өтеу үшін А тара-

бына негізгі сома құнын төлейді. Ортақ құқық доктринасына сай, В тарабы С та-

рабынан аталған төлемнің 50 пайызын алуға құқылы. Дегенмен B тарабының

С тарабынан берешекті өндіріп алу құқығынан бұрын, Z тарабының В тарабына

кепілдігін өтеп беру құқығына басымдық беріледі. Іс жүзінде Z тарабы (негіз-

гі борышкер) төлем қабілетінен айырылып, В тарабына шығынын өтей алмаса,

аталған берешекті өтеу құқығын В тарабы да іске асыра алады.

570

Берешекті өтеу мөлшерін есептеп шығарғанда, тек төлеуге қабілетті кепіл-

герлер ескеріледі. Бұл ереже бір негізгі сомаға қатысты үш не одан көп кепілгер

болған жағдайда ғана қолданылады. Айталық, мысалы, B, C және D тараптары –

Z тарабының А тарабына 1200 фунт стерлинг мөлшеріндегі берешегі бойынша ке-

пілгерлер. B тарабы көрсетілген соманы толық төлейді, дегенмен кепілгерлердің

567

Law Commission, ‘Contribution’ (L Com No 79, 1977), para 29.

568

Осы тақырыпқа қатысты іс: Lord Bingham, Caledonia North Sea Ltd v. Norton (No 2) [2002]

UKHL 4; [2002] 1 All ER (Comm) 321; [2002] 1 Lloyd's Rep 553, at [12].

569

Moshi v. Lep Air Services Ltd [1973] AC 331, HL, 344–345, per Lord Reid, 347–349,

per Lord Diplock, 352 and 357, per Lord Simon, 359 per Lord Kilbrandon; бұл талдауға Австралияда

сын айтқан, қараңыз: Sunbird Plaza Ltd v. Maloney (1988) 166 CLR 245, 255–256, HCt Aust,

per Mason CJ; Lep ісіне қатысты шешімге талдау: Hampton v. Minns [2002] 1 WLR 1, [82] , esp

at [91], мұнда корольдік адвокат Кейт Гарнетт (Keith Garnett QC) былай деп шешкен: «Кепілгер

белгіленген міндеттерді қандай да бір үшінші тарап орындайды деп уәде еткен жағдайда, сол

үшінші тарап ондай қадамға бармаса, онда уәдесін (өзіне алған міндеттемесін) бұзу салда-

рынан туындаған залалды өтеу жауапкершілігі кепілгерге жүктеледі. Басқа жағдайда, егер

кепілгер белгілі бір оқиға орын алғанда тиісті сомада қаражат төлеуге міндеттеме алса,

онда ол сол жайт көрініс бергеннен кейін берешекті өтеуге жауапты болады». Оқиғаның

нақты мән-жайын ескере келе, Hampton ісін қараған судьяның шешіміне сай, тиісті тарап мой-

нына міндеттеме жүктеген кезде берешек те туындаған. Сондықтан Талап қою мерзімі туралы

1980 жылғы заңның (Limitation Act 1980) 10-бөлімі емес (талап-арыз Азаматтық жауапкерші-

лік (жауапкершілік үлесі) туралы 1978 жылғы заңмен қамтылған жағдайда, екі жыл мерзім),

5-бөлімі (алты жыл) қолданылуы керек.

570

Бірақ Z тарабының төлемге қабілетсіз екені айқын болмаса, ол іске тең жауапкер ретінде қаты-

сып, В тарабының одан өтемақы талап ете алатын-алмайтынын анықтауы қажет: Hay v. Carter

[1935] Ch 397, 407, 411, CA.

179

біреуі (С тарабы) төлеуге қабілетсіз болып қалды делік. Осылайша С тарабы бе-

решекті өтейтіндер қатарынан шығып қалады. Нәтижесінде B тарабының бере-

шекті өтеу құқығы төлеуге қабілетті қалған D тарабына қатысты, яғни 600 фунт

стерлинг көлемінде болады.

571

Берешекті өтеудің Азаматтық жауапкершілік (жауапкершілік үлесі) туралы

1978 жылғы заңда (Civil Liability (Contribution) Act 1978) қарастырылған тәртібі.

1978 жылғы заңның негізгі ережелері төмендегідей. Заңның 1(1) бөлімінде былай

делінген:

Осы бөлімнің төменде көрсетілген ережелері сақталған жағдайда, өзге тұлғаға

келтірілген залал бойынша жауапты кез келген тұлға дәл сол залал бойынша

жауапты кез келген басқа тұлғадан (онымен бірлесіп немесе басқа жолмен) бе-

решекті өндіріп ала алады.

6(1) бөлімде былай делінген:

Осы заң мақсаттары үшін, қандай да бір тұлғадан залал келтірілген тұлға...

өтемақы алуға құқылы болса, онда аталған тұлға келтірілген залал бойынша

жауапты (мұндай жауапкершіліктің заңды негізіне қарамастан; мысалы, де-

ликт, келісімшартты бұзу, сенімге қиянат жасау немесе басқа) тұлға болып

саналады.

Аталған заңның 2(1) бөлімінде көрсетілгендей, сотқа кең дискрециялық

өкілеттік берілген:

Жеке тұлғадан өндіріп алуға болатын берешек мөлшері сот аталған тұлғаның

әңгіме болып отырған залал бойынша жауапкершілік дәрежесін ескере келе, әділ

деп тапқан көлемде қалыптасады.

Лорд Бингэмнің (Lord Bingham) берген түсініктемесіне қарағанда, 1978 жылғы

заң азаматтық құқықбұзушылардың қандай да бір залал бойынша заңда қарасты-

рылған жауапкершілік үлесі ауқымын кеңейту үшін қабылданған.

572

1977 жылы

Құқықтық мәселелер жөніндегі комиссия «1935 жылғы заңда айқындалған әдістер

таңдануға тұрарлық деңгейде болғанымен, олардың ауқымы тар» деген қорытындыға

келді.

573

Бір айта кетерлігі – 1935 жылғы заң ережелері жауапкер тарап пен үшінші

тараптың екеуі де деликтіге жол берген жағдайда ғана қолданылған. Біреуі не екеуі

де деликтіге жатпайтын құқықбұзушылыққа жол бергенде (мысалы, келісімшартты

бұзу), 1935 жылғы заң ережелері қолданылмайтын.

Лорд Бингэм атап өткендей, 1978 жылғы заң «берешекті (жауапкершілік үлесін)

өтеу талабын қоюы мүмкін жеке тұлғалар қатарын кеңейтіп, осындай талап-

тар қоюға негіз болатын себептердің шектеулі санатын арттыру» мақсатымен

қабылданған.

574

571

Deering v. The Earl of Winchelsea (1787) 2 Bos & Pul 270; 126 ER 1276, or (1787) 1 Cox 318;

29 ER 1184.

572

Royal Brompton Hospital NHS Trust v. Hammond [2002] UKHL 14; [2002] 1 WLR 1397, at [1] to [5].

573

Law Commission, ‘Contribution’ (Law Com No 79, 1977) considering section 6(1), Law Reform

(Married Women and Tortfeasors) Act 1935.

574

Brompton case [2002] UKHL 14; [2002] 1 WLR 1397, at [5].

180

X БӨЛІМ

1978 жылғы заң бойынша, Азаматтық іс жүргізу ережелерінің 20-бөлімінде

(CPR Part 20) көрсетілгендей, негізгі даулы мәселе бойынша сот шешімі шыққан-

да, жаңа тарапқа қарсы берешекті өтеу туралы талап-арыз беруге рұқсат бар немесе

тең жауапкерлер болғанда, аталған 20-бөлім ережелеріне сай хабарлама жіберуге

және шешімді негізгі талап-арыз беруші пайдасына өзгертуге не

575

бөлек сот ісінде

берешекті өтеу туралы жеке талап-арызды қарауға болады. Алайда негізгі талап-

арыз бойынша істі қарау басталмай тұрғанда берешекті өтеуді талап етіп, сотқа

жүгінуге болмайды.

576

Берешекті өтеуге тиіс деп айыпталған тарап, сот әділ деп тапқанда, толық

өтемақы немесе негізгі талап-арызда көрсетілген соманың белгілі бір пайызын

төлеуі немесе толық ақталып шығуы мүмкін.

577

Берешекті өтеу талабын қанағаттандыру-қанағаттандырмау туралы шешім шы-

ғарған және төленетін соманы анықтаған кезде прецеденттік құқықта мынадай

екі фактор ескеріледі: айыптауға тұрарлық (blameworthiness) және кесірін тигізу

ықтималдығы (causative potency).

578

Берешекті өтеуді талап етуші мен жауапкер басқа тарап алдында жауапты

болуға тиіс. Берешекті өтеуге қатысты заң талаптарына сай, В тарабы да, С тара-

бы да A тарабы алдында жауапты болуға тиіс. Co-operative Retail Services Ltd v.

Taylor Young Ltd ісін (2002) қараған Лордтар палатасы айқындап бергендей, істің

мән-жайын қарастырған соң, В және С тараптарының іс жүзінде біреуі ғана А та-

рабы алдында жауапты болғаны анықталған, ал екінші тарап жауапкершіліктен

босатылған жағдайларда 1978 жылғы заң ережелерін қолдануға жол берілмейді.

579

Берешекті өтеуді талап етуші мен жауапкер жәбірленуші тарап алдында

бірдей жауапты болуға тиіс. Апелляциялық соттың Birse Construction Ltd v.

Haiste Ltd ісі (1996) бойынша шығарған шешіміне сай, В тарабы мен С тарабы

А тарабына келтірген «қандай да бір залал» үшін бірдей жауапты болған жағдай-

да ғана В тарабы С тарабынан жауапкершілік үлесін (берешекті) өтеуді талап ете

алады.

580

Бұл шешімді Лордтар палатасы Brompton ісін қараған кезде құптаған.

581

Берешекті өтеуді талап етуші мен жауапкер басқа тарапқа келтірген «қан-

дай да бір залал» үшін бірдей жауапты болуға тиіс. Royal Brompton Hospital ісін

(2002) қараған Лордтар палатасы орын алған бір ауқымды әрекеттен немесе оқи-

ғадан туындаған түрлі залалдардың болуы жеткіліксіз деп шешкен.

582

Екі түрлі

575

Мысалы, Downs v. Chappell [1996] 3 All ER 344, CA.

576

West Bromwich Building Society v. Mander Hadley & Co, The Times, 9 March 1998, CA (өзіне қар-

сы талап-арыз берілетінін білген құрылыс кооперативі 382 солиситор фирмасынан өтемақы не

берешекті өтеуді талап етіп, істі сотта қарауға бастамашы болған; сот шешіміне сай, өтемақы

беру/берешекті өтеу бойынша істі сотта қарау әлі ерте, әрі бұл тиісті процедураға қайшы).

577

Section 2(1)(2), Civil Liability (Contribution) Act 1978; бұл туралы: Law Commission, ‘Contribution’

(L Com No 79, 1977), para 28; салыстырыңыз: берешекті өтеудің ортақ құқық жүйесі, онда мұн-

дай дискрециялық өкілеттік қарастырылмаған.

578

Downs v. Chappell [1996] 3 All ER 344, 363, CA; Dubai Aluminium Co Ltd v. Salaam [2002]

UKHL 48; [2003] 2 AC 366.

579

[2002] UKHL 17; [2002] 1 WLR 1419.

580

[1996] 1 WLR 675, CA.

581

Royal Brompton Hospital NHS Trust v. Hammond [2002] UKHL 14; [2002] 1 WLR 1397.

582

ibid.

181

залалдың бір-біріне парапар не парапар еместігін анықтау қажет. Лорд Бингэм

(Lord Bingham) 1978 жылғы заң ережелерін қолданған кезде мына үш сұраққа

жауап беру керек деген:

583

(1) A тарабы [жәбірленуші] қандай залалға ұшыра-

ды? (2) B тарабы [берешекті өтеуді талап етуші] сол залал бойынша A тарабы

алдында жауапты ма? (3) C тарабы [жауапкер тарап] сол бір залал бойынша

немесе ол бойынша ішінара A тарабы алдында жауапты ма?

Оның айтуынша, 1978 заңда көрсетілген «залал» (damage) ұғымы – «шығын»

(loss) немесе «зиян» (harm) деген ұғымдардың синонимі.

584

B тарабының жауапкершілігі А тарабымен дауды реттеу жолымен (басқа-

ша жолы белгіленбесе, prima facie) өтеледі. 1978 жылғы заңның 1(4) бөлімінде

былай делінген:

Қандай да бір залал бойынша өзіне қарсы берілген талап-арызға қатысты адал

ниетпен (bona de) жасасқан мәміле не ымыраға сай кез келген төлем жасаған

немесе төлем жасауға (сотқа жасаған және қабылданған төлемді қосқанда)

келіскен тұлға, залалға өзі жауапты болған-болмағанына қарамастан, оған

қарсы талап-арыз бойынша қаралған істің нақты мән-жайына сүйеніп, оның

жауапты болуы ықтимал екені анықталған жағдайда, осы бөлімге сай бере-

шекті өндіріп алуға құқылы.

585

Бұл ережені мына мысалдың көмегімен түсіндіріп өтуге болады. Айталық,

А тарабы В тарабына өзін жарақаттағаны үшін жауапты деген айып тақты. A та-

рабы мен B тарабы «B тарабы A тарабының талап-арызын толық қанағаттандыру

мақсатында 15 000 фунт стерлинг төлейді» деген келісімге келеді. Кейін В тара-

бы С тарабынан «осы залал» бойынша берешекті (жауапкершілік үлесін) өтеуді

талап етеді. Жаңа ғана сөз болған ережеге сәйкес, C тарабы: (a) В тарабының

жауапкершілік алуына қатысты істің нақты мән-жайына; (b) B тарабының A та-

рабы «залалға» ұшырағанын мойындағанына; және (c) B тарабының қисынға сай

осындай жауапкершілік көлемін мойындағанына күмән келтіре алмайды.

Дегенмен С тарабы А және В тараптары жасасқан мәмілеге наразылық біл-

діріп, қос тараптың да немесе В тарабының (мысалы, В тарабы талап-арыздың

жалған немесе шамадан тыс болғанын білгенде және оның ымыралық келісімді

орындауға мүмкіндігі болмағанда) оны адал ниетпен жасамағанын алға тартуға

құқылы. Бұған қоса, осы ереженің соңғы сөйлемінде көрсетілгендей, C тарабы

В тарабының жауапкершілік алуына (мойындауына) заңды негіз жоқ екенін дә-

лелдеуге әрекеттене алады. Сонымен қатар, әрине, С тарабының, қалай болғанда

да, А тарабы алдында тікелей және дербес жауапты емес екенін дәлелдеу мүм-

кіндігі бар.

Dubai Aluminium Co Ltd v. Salaam ісін (2002) қараған лорд Николлс

(Lord Nicholls) пен лорд Миллет (Lord Millett) мәлімдегендей, қандай да бір

583

Royal Brompton Hospital NHS Trust v. Hammond [2002] UKHL 14; [2002] 1 WLR 1397, at [6].

584

ibid, at [6].

585

Section 1(4), Civil Liability (Contribution) Act 1978; осы ережеге қатысты, қараңыз: Law Commission,

‘Contribution’ (Law Com No 79, 1977), paras 44–57; бұған қоса, қараңыз: Dubai Aluminium Co Ltd

v. Salaam [2002] UKHL 48; [2003] 2 AC 366.

182

X БӨЛІМ

талап-арызға қатысты істің «нақты мән-жайын» анықтау ауқымын белгілегенде,

қолданыстағы ереже мақсаттары үшін сот талап-арызды қанағаттандыруға не-

гіз болған мәлімдемелерді ғана (қазір «істің мән-жайын баяндау» деп аталады,

statements of case) қарастыра алады.

586

Алайда осы ретте азшылықта қалған лорд

Хобхаус (Lord Hobhouse) осы ұстанымның орнына, кей жағдайда, құр мәлімде-

мелерді емес, іске қатысты құжаттарды/елеулі фактілерді (material) қарастырған

жөн екенін айтқан.

587

Жалпы алғанда, лорд Хобхаустың икемді ұстанымын қол-

данған дұрыс болар.

Жауапкершілік үлесі (берешекті өтеу) және талап қою мерзімі (limitation of

actions): 1978 заңға сай берешекті өтеу туралы талап-арыз басталу сәтінен бастап

екі жыл ішінде берілуге тиіс.

588

Басталу сәті дегеніміз – берешекті өтеу туралы та-

лап-арыз бойынша (B тарабы берген) негізгі жәбірленуші (A тарабы) пайдасына

шешім шығарылған күн немесе «төлем жасаушы тұлға [жауапкершілік алған

тарап] (немесе оның өкілі) мен ...төлем алатын тұлға келіскен төлем жасала-

тын ең жақын күн».

589

Екіншіден, B тарабы С тарабынан берешекті өтеуді талап

етсе, C тарабы, жалпы, А тарабының С тарабына қарсы талап-арызына заңмен

тыйым салынғанын айтып, мұндай талап-арызға наразылық білдіре алмайды.

590

ӘДЕБИЕТ

C Mitchell, The Law of Contribution and Reimbursement (Oxford, 2003).

91-БАП

ЦЕССИЯ (ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТАБЫСТАУ) МӘНІ

I. Келісімшартқа сай (бірыңғай жағдайлар 93-бапта көрсетілген) белгілі

бір құқық иесі (кредитор/цедент) сол құқықты үшінші тарапқа (цес-

сионарий) борышкердің келісімінсіз табыстай алады. Мұндай цессия

бойынша:

(a) хабарлама алған сәтте борышкер цессионарийге төлем жасауға

міндетті;

(b) жарамды цессияға сай цессионарийге толық төлем

жасаған борышкер өзінің цедент алдындағы жауапкершілігінен

босатылады;

586

[2002] UKHL 48; [2003] 2 AC 366, at [34] to [38], and [116] to [119].

587

ibid, at [69] and [70].

588

Section 10(1), Limitation Act 1980; see also Hampton v. Minns [2002] 1 WLR 1.

589

Section 10(3)(4), Limitation Act 1980.

590

Section 1(3), Civil Liability (Contribution) Act 1978 (алайда әдеттен тыс жағдайда, яғни А тара-

бының С тарабына қарсы талап-арыз беруіне себеп болған жайт жарамсыз деп танылғанда,

бұл ереже қолданылмайды; 1978 жылғы заңның 1(3) бөліміне қатысты жалпы шолу, қараңыз:

Co-operative Retail Services Ltd v. Taylor Young Ltd [2002] UKHL 17; [2002] 1 WLR 1419, at [52]).

183

жасаса, онда бұл төлем борышкерді цессионарий алдындағы жаңа

міндеттерінен босатуға негіз бола алмайды.

II. Цессионарий құқығына цедент құқығына ықпалы бар түрлі шектеулер

қойылады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Цессияның мәні. A тарабының B тарабына берешегі/материалдық

емес мүлік (chose in action) түріндегі берешегі болса, онда

591

құқық иесі (B тара-

бы) аталған берешекті өндіріп алу құқығына сай артықшылықтарды C тарабына

табыстай алады. Осылайша C тарабы В тарабының талап-арызына қосылмай-

ақ, А тарабына тікелей сотқа арыздана алады. Берешекті өндіріп алу құқығын

табыстау туралы мұндай ереже заңда да, әділдік құқығында да қарастырылған

(92-бап). Алайда әділдік құқығына сай берешекті өндіріп алу құқығын табыстау

кезінде, цессионарий цеденттің талап-арызына қосылуға тиіс. Кейбір жағдайлар-

да мұндай бірлескен талап-арыз беру қажет болмауы да мүмкін.

A/B тараптарының жеке қарым-қатынасына қатысты кейбір құқықтарды та-

быстауға жол берілмейді (93-бап). Құқықтарды табыстауды болдырмау үшін

A тарабы өзінің В тарабымен жасасқан келісімшартына тыйым салушы ескертпе

енгізуге құқылы (93-бап).

Заңға сай цессия жасалатын жағдайда (92-бап),

592

B тарабының С тарабына

цессиясы жазбаша түрде жасалуға тиіс, бұған қоса, B немесе C тарабы A тара-

бына құқықтардың табысталғаны туралы хабарлама жіберуі керек. Әділдік құ-

қығына сай цессия жасалған жағдайларда да осындай хабарлама жеткізген жөн.

Цессияның басқа доктриналардан айырмашылығы. Цессияны төмендегілер-

ден ажыратып қарастыру керек.

(a) Новация (novation). A тарабы мен B тарабы арасындағы бұрынғы келісім-

шарт тоқтатылып, оның орнына А тарабы мен С тарабы жаңа келісімшарт

жасасқанда (B тарабы енді келісуші тараптар қатарынан шығып қалады),

яғни бұрынғы келісімшарт жаңартылған (новацияланған) жағдайда, A тара-

бының В тарабы алдындағы міндеті С тарабына табысталмайды: A/B тарап-

тары жасасқан келісімшарттың күші жойылып, оның орнына A және C та-

раптары жаңа келісімшарт жасасады (124-бапқа берілген түсіндірмені де

қараңыз).

(b) Айналым құжаттары (negotiable instruments). Бұларды қарсы тарапқа жет-

кізу немесе жеткізу және бекіту арқылы табыстайды. Жаңа құқық иесіне

борышкерге қатысты тікелей құқық беріледі. Оның борышкерге хабарлама

жіберуі қажет емес. Жаңа тарапқа берілген құқық табыстаушы тарап құқы-

ғынан басым болуы мүмкін.

593

591

Берешекті өндіріп алу құқығының (choses in action) классификациясы: M Smith and N Leslie,

The Law of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013), chapter 2.

592

Section 136(1), Law of Property Act 1925.

593

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 19–085; GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor)

(14th edn, London, 2015), 15–046 ; Anson’s Law of Contract (29th edn, Oxford, 2010), 677 .

184

X БӨЛІМ

C тарабына төлем жасауына өкілеттік бере алады. A тарабының C тарабына

төлем жасауы тиісінше (pro tanto) A тарабын В тарабы алдындағы міндетінен

босатады. Әдетте C тарабының А және В тарабынан алған қаражатты сақтап

қалуға мүмкіндігі бар. Мұндай өкілеттікті B тарабы қайтарып алуға құқылы.

C тарабының тікелей А тарабына қарсы талап-арыз беру құқығы жоқ.

594

Міндеттемелерді табыстамау: келісімшартты сенім тапсырылған тарап-

тың орындауынан (субститутивті орындау, vicarious performance) айырма-

шылығы. Борышкер өзіне алған міндеттемелерді орындау ауыртпалығын басқа

біреуге табыстай алмайды. Құқықтарды ғана табыстауға рұқсат берілген, мін-

деттемелер табысталмайды. Яғни қандай да бір тарап кредитордың (кредитор –

келісімшартты орындауды талап етуге құқылы тарап) келісімінсіз келісімшартқа

сай жүктелген ауыртпалықты бір борышкерден жаңа тарапқа табыстай алмайды.

Себебі «келісімшарт еркіндігі» қағидасына сәйкес, кредитор «борышкердің кім

болатынын» таңдауға құқылы, яғни А тарабы келісімшарт бойынша міндетте-

мелер алатын және оның алдында жауапты болатын тарапты өзінің анықтауына

жол ашық. Алайда кейде келісуші тарап басқа тараптың келісімшарт бойынша

міндеттерін өзге біреу орындады деп арыздана алмайтын жағдайлар да кездеседі.

Бұл «субститутивті орындау» деп аталады. Ереже жүзінде субститутивті орындау

ұғымы жоғарыда аталған «тиісті құқықтарға ие тараптың келісімінсіз міндеттер-

ді басқа тарапқа табыстауға болмайды» деген қағидаға қайшы келмейді. Өйткені

субститутивті орындау іске асқан жағдайда белгілі бір келісімшарттық міндет

табысталмайды. Шын мәнінде, бастапқыда белгіленген келісімшарттық міндет

өзгеріссіз қалады. А тарабының В тарабы алдындағы міндеттемелерін С тарабы

орындағандықтан, құқықтық тұрғыдағы өзгеріс А тарабының сол міндеттеме-

лерді орындаудан босатылуына ғана байланысты.

Сондықтан А және В тараптары арасында жасалған келісімшартқа сай, А та-

рабы тиісті келісімшарт талаптарын орындауды үшінші тарапқа (С тарабына)

тапсыра алады. С тарабын осындай ауыртпалықты өз мойнына жүктеуге ешкім

мәжбүрлемейді: ол А тарабымен тиісті жұмысты атқаруға өзі келіседі. В тарабы

өзінің А тарабына қатысты құқықтарын сақтайды. Осылайша С тарабы жұмысты

ойдағыдай орындаса, А тарабы В тарабы алдындағы міндеттемесінен босатыла-

ды. Әйтсе де С тарабы өзіне жүктелген жұмысты дұрыс орындамаса, онда А та-

рабы В тарабы алдындағы өзінің келісімшарттық міндеттемелерін бұзған болып

саналады. Бұған қоса, С тарабы В тарабына қатысты сақтық таныту сияқты де-

ликтілік міндетті бұзған болуы мүмкін. В тарабы тиісті жұмысты А тарабы емес,

С тарабы орындаған деп шағымдана алмайды. Мұндай шағым тараптар жасас-

қан мәмілені іске асыруға А тарабының жеке қатысуы маңызды болған жағдайда

ғана жарамды. Біз басшылыққа алған болжамға сай, А тарабының жеке қатысуы

міндетті емес: қисынға салғанда, В тарабының орнында болған кез келген тұлға

А тарабының келісімшартты орындау міндетін қосалқы мердігерге – С тарабына

жүктеуіне қарсы болмайды.

594

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 15–018.

185

II тұжырым. Табысталған құқық ауқымы. С тарабының цессионарий ретінде-

гі талап-арызы В тарабы жалған мәлімдеме жасаған, ақпарат жасырған немесе

алаяқтыққа т.б. жол берген жағдайда, А тарабы (негізгі борышкер) В тарабы ал-

дындағы тиісті міндеттемелерінен бас тартуға құқылы болғанда қанағаттанды-

рылмауы мүмкін. Бұл шектеуші ережені көрсету үшін С тарабына табысталған

құқықтардың А және В тараптары арасындағы келісімде айқындалған «құқықтар-

ға» байланысты екені айтылады. Жалпы алғанда, С тарабы цессионарий ретінде

өзіне табысталған құқықтан артық құқық иелене алмайды. Мысалы, B тарабына

берілген «құқық» қателік не заңсыз әрекет салдарынан басынан жарамсыз болса,

C тарабы А тарабына қарағанда ешқандай басымдыққа ие бола алмайды.

Сонымен қатар C тарабының A тарабына қатысты құқықтары да А тарабының

В тарабына қатысты (осы аталған А және В тараптары жасасқан мәмілеге сай)

талаптарды есепке жатқызу құқығына байланысты (197-бап). Дегенмен А та-

рабына цессия жасалғаны хабарланған соң талаптарды есепке жатқызу құқығы

туындаған жағдайда, аталған талаптарды есепке жатқызу құқығы В тарабына

жеке тиесілі болса, C тарабы мұндай құқықты қолдана алмайды.

595

A тарабы С тарабына (жарамды цессионарий) қаражат төлеген, дегенмен бұл

ақша А тарабының В тарабына берешегі болмаған (яғни A тарабы цессионарий-

ге – С тарабына қаражат төлеп, «артық төлем» жасап қойған) жағдайда, А және

В тараптары жасасқан келісімшартта артық төлемдерді А және В тараптары ғана

тікелей реттей алатыны көрсетілсе, A тарабы С тарабына төлеген қаражатын қай-

тарып ала алмайды. A тарабында цессионарийден (С тарабынан) төлеген қар-

жыны қайтарып алу мүмкіндігінің болмауы В тарабының төлем қабілеттілігінен

айырылып, А тарабына қаражатын қайтара алмайтын жағдайларға да қатысты.

Pan Ocean Shipping Ltd v. Creditcorp Ltd, ‘The Trident Beauty’ ісі (1994):

596

А та-

рабы (кеме жалдаушы) мен В тарабы (кеме иесі) арасындағы чартерлік шартқа

сәйкес, В тарабы А тарабынан жалдау ақысын алуға құқылы болды. B тарабы құ-

қықты С тарабына табыстады. Табысталған құқық әр жалға алу кезеңі бойынша

алдын ала төлем алып тұруға қатысты болды. Цессия шарттарына сәйкес, А та-

рабы С тарабына төлем жасады. C тарабының A тарабынан алған төлемі кеме іс

жүзінде жалға берілмейтін (o-hire) кезеңге тиесілі болған. А және В тараптары

жасасқан келісімшарт ережелеріне сай, В тарабы өзіне артық төленген соманы

қайтаруға немесе оны есепке алуға тиіс еді. В тарабының талапты орындауға қа-

ражаты жетпеді. Лордтар палатасының осы іс бойынша шығарған шешіміне сәй-

кес, А тарабы С тарабынан (цессионарийден) қаражатты қайтарып ала алмады.

Цессионарий (С тарабы) өндіріп алатын залал көлемі цессия болмаған жағдай-

да, В тарабы (цедент) өндіріп алатын залал көлемінен кем болмайды. Англияның

Апелляциялық соты Oer-Hoar v. Larkstore Ltd ісі (2006) бойынша

597

шығарған

шешімде жердің бұрынғы иесі жаңа иесіне талап-арыз беру құқығын табыста-

ғаннан кейін цессионарийдің залалды өтеу туралы талабының цедент шығынға

ұшырағандағы сомамен «шектелмейтіні» атап көрсетілген. Осылайша цессио-

нарий өндіріп алатын залал көлемі цессия болмаған жағдайда цедент өндіріп

595

Anson’s Law of Contract (29th edn, Oxford, 2010), 669–670.

596

[1994] 1 WLR 161, HL.

597

[2006] EWCA 1079; [2006] 1 WLR 2926; applied in Landfast (Anglia) Ltd v. Cameron Taylor One

Ltd [2008] EWHC 343 (TCC), Akenhead J.

186

X БӨЛІМ

алатын залал көлемінен кем болмайды. Алайда цессионарий талап ететін соманы

есептегенде оған өзіне тән факторларды қосып жіберіп, қарсы тарапқа шамадан

тыс жауапкершілік жүктей алмайды.

598

Oer-Hoar v. Larkstore Ltd ісінде (2006)

599

осындай фактілер орын алған.

1998 жылы A тарабы (борышкер) В тарабына (кейін цессионарий болды) арнап,

жер теліміндегі топырақ құрамы туралы есеп жасаған. Сол есепте цессия жасауға

тыйым салатын ескертпе болған жоқ. 1999 жылы B тарабы жер телімін C тарабы-

на (құрылыс салушы) табыстаған. 2001 жылы сол жерде топырақ көшкіні жүріп,

оған залал келді. А тарабының В тарабына осындай қауіп туралы ескертпеге-

ні «тараптар жасасқан келісімшарт талаптарын бұзу» деп танылды. 2004 жылы

B тарабы А тарабының келісімшартты бұзуына байланысты өзінің талап-арыз

беру құқығына сай артықшылықтарды C тарабына табыстаған. Апелляциялық

сот шешіміне сәйкес, А тарабының «С тарабына табысталған құқықтар құны

В тарабы ұшыраған шығын сомасымен шектелген» деген сөздері С тарабының

талап-арызын қанағаттандырмауға негіз бола алмайды. Табысталған құқықтар-

дың ішінде келісімшарт бұзылған уақыттан бері болған шығындарды өтеуді та-

лап ету құқығы да бар. Мұндай жауапкершілік жер телімін табыстағаннан кейін

және (істің мән-жайы көрсеткендей) цессия жасалғанға дейін немесе одан кейін

туындауы мүмкін. Әрине, соттың бұл шешімі А тарабының талап қою мерзімі,

себеп-салдар байланысы, залалдың алшақтығы (remoteness of damage) т.б. ереже-

лер негізінде С тарабына қарсы қорғану мүмкіндігіне әсер етпейді.

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: M Furmston and G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015),

3.51 ; AG Guest and YK Liew, Guest on the Law of Assignment (2nd edn,

London, 2015), chapter 1; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher,

Gummow and Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014),

Part 3; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013),

chapters 10 to 16; G Tolhurst, The Assignment of Contractual Rights (Oxford, 2006),

chapter 3 to 5.

II тұжырым: AG Guest and YK Liew, Guest on the Law of Assignment (2nd edn,

London, 2015), chapters 6 and 7; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment

(2nd edn, Oxford, 2013), 26.29  and chapter 27.

92-БАП

ЦЕССИЯ: РЕСМИ ТАЛАПТАР

Меншік құқығы туралы 1925 жылғы заңның (LawofPropertyAct1925) 136-бө-

ліміне сәйкес, цедент (assignor) пен цессионарий (assignee) арасында жасалатын

598

Dawson v. Great Northern and City Railway Co [1905] 1 KB 260, CA (мына шешімде қарастырыл-

ған: [2006] EWCA 1079; [2006] 1 WLR 2926, at [38], [48], [78] and [87]).

599

[2006] EWCA 1079; [2006] 1 WLR 2926, at [80] to [87].

187

цессиялар жазбаша түрде ресімделуге тиіс, бұған қоса, борышкер өзіне құқық-

тардың табысталғаны туралы хабарлама алуы керек. Әділдік құқығына сай

цессия жасалған жағдайларда да осындай хабарлама жеткізген жөн.

ТҮСІНДІРМЕ

Заңға сай цессия.

600

Меншік құқығы туралы 1925 жылғы заңның 136(1) бөлімінде

былай делінген:

(1) Цеденттің өзі қандай да бір берешекті (жауапкершілік үлесін) өтеуді талап

ету немесе заңға сай басқа да талап қою құқығын жазбаша түрде (кепіл

ретінде ғана емес) табыстап, ол туралы борышкерге, сенімгерге (сенімгер

меншік иесіне) немесе цедент берешекті өтеуді талап ете алатын не заңға

сай басқа да талап қоя алатын өзге тұлғаға айқын жазбаша хабарлама

берген кез келген абсолютті цессиясы аталған хабарлама жіберілген күннен

бастап заңды күшіне енеді (цессионарий құқығына қарағанда, әділдік құқық-

тары басымдыққа ие), яғни:

(a) берешекті өтеуді талап ету немесе заңға сай басқа да талап қою құқығы;

(b) осы мәселе бойынша заңға сай және басқа да құқықтық қорғау құралдарын

қолдануды талап ету құқығы; және

түрде орындауды қамтамасыз ету өкілеттігі табысталады.

Ол үшін борышкердің (debtor), сенімгердің (trustee) немесе осындай берешек

не заңға сай басқа да талап бойынша жауапты өзге тұлғаның:

(a) осы цессияның цедент немесе оның атынан талап қойған кез келген тұлға

тарапынан дауланып жатқаны туралы; немесе

(b) аталған берешекті өтеуді талап ету немесе заңға сай басқа да талап қою

құқығына қатысты өзге қарсы талап-арыздардың бар-жоғы туралы хабар-

лама алуы шарт; ол лайықты деп тапса, аталған талап қойған тұлғаларды

сол бір берешек бойынша сот процесіне қатысуға шақырта алады немесе

Сенімгер меншік иелері туралы 1925 жылғы заңға сай (Trustee Act, 1925) сот

алдында берешекті не заңға сай басқа да талапты өтеуге мүмкіндігі бар.

Осы талаптарды төмендегідей қысқаша сипаттап өтуге болады.

(1) B тарабы (кредитор/цедент) тиісті құқықты С тарабына (цессионарий) жазбаша

табыстауға тиіс. B тарабы бұл туралы С тарабына хабарлама жолдап, осылайша

келісімшарт бойынша құқығын жазбаша түрде табыстауды іске асырады. В тара-

бы осы құжатқа қол қоюға тиіс. С тарабының мұндай табыстау үшін ыңғайласпа

қанағаттандыру жасауы қажет емес.

600

Меншік құқығы туралы (Англия, Уэльс және Солтүстік Ирландияның) 1925 жылғы заңы-

ның (Law of Property Act 1925) 136(1) бөлімі (бұрын: Сот құрылысы туралы (Англия, Уэльс

және Солтүстік Ирландияның) 1873 жылғы заңының (Judicature Act (England and Wales, and

Northern Ireland) 1873) 25(6) бөлімі).

188

X БӨЛІМ

(2) А тарабына цессия туралы жазбаша хабарлама жіберілуге тиіс (хабарламаны

В не С тарабы бере алады). Цессия «хабарлама жасалған күннен бастап» күшіне

енеді.

(3) Цессия «абсолютті» болуы керек. Яғни А тарабының С тарабына төлем жасау

міндеті А тарабының В және С тараптары арасында өтелмеген құқықтардың бар

екенін анықтауына тәуелді болмауға тиіс. Мысалы, B тарабы өзінің С тарабы

алдындағы өтелмеген міндеттерін орындау үшін А тарабының берешегін (оның

қажетті көлемін) қайта табыстай алмайды. Әйтпесе А тарабының жауапкершілі-

гі В тарабы мен С тарабы арасындағы есеп айырысу жағдайына (мұны А тарабы

оңай анықтай алмайды) тәуелді болатын еді.

(4) Аталған заңға сәйкес, А тарабының В тарабы алдындағы берешегінің бір бөлігін

табыстауға рұқсат берілмейді (алайда В тарабы А тарабы берешегінің төленбе-

ген бөлігін табыстайтын болса, онда мұндай цессия заң бойынша жарамды цес-

сия болып саналады, өйткені мұндай жағдайда В тарабы А тарабының өтелме-

ген берешегін табыстайды, бұл жайт А тарабының берешегін ішінара табыстауға

жатпайды).

(5) А тарабының В тарабына берешегі болып саналатын қаражатты немесе есепшот-

ты кепілге қалдыру арқылы заңға сай цессия жасауға болмайды. Табысталатын

құқық: (a) өтелмеген (бар) міндеттеме; немесе (b) күшіне енген келісімшарттан

туындаған құқық болуы керек, өйткені толықтай ықтимал (болашақ) құқықты

заңға сай қайта табыстауға жол берілмейді.

601

Әділдік құқығына сай цессия. Қандай да бір себеппен заңға сәйкес тәртіппен

цессия жасау мүмкін болмаса, әділдік құқығына сай цессия жасауға жол ашық.

602

Егер табысталатын құқық заң бойынша өндіріп алуға болатын берешек немесе

міндеттеме (сенімгерліктен туындаған құқық немесе мұраға құқық сияқты таза

әділдік құқығына жатпайтын) болса, онда әділдік құқығына сай цессия жасау

үшін С тарабы В тарабымен бірлесе сотқа шағымданып, A тарабынан өз мін-

деттерін орындауды талап етуі керек. Меншік құқығы туралы 1925 жылғы заң

бойынша, әділдік құқығына сай қандай да бір құқықты табыстауды жазбаша іске

асыру керек.

603

Әділдік құқығына сай цессияны ауызша да жасауға рұқсат етіледі

(цессионарийге құқықтардың табысталғанын хабарлау қажет). Әділдік құқығына

сай цессия өтеусіз болуы мүмкін. Әділдік құқығы нормаларына сай (жазбаша)

ресми түрде табысталатын қандай да бір құқыққа «ыңғайласпа қанағаттандыру»

жасау қажет емес (34-бапты қараңыз). Қандай да бір берешекті заңды түрде өнді-

ріп алу құқығын әділдік құқығы бойынша өтеусіз табыстауға келсек, ыңғайласпа

қанағаттандырудың болмағанына және цессия жасаудың заңда қарастырылған

режиміне қайшы келетініне қарамастан, әділдік құқығына сай ресми түрде жа-

салған цессияны жарамды деп тануға болады.

604

Толықтай ықтимал (болашақ)

құқықты әділдік құқығына сай табыстауға тыйым салынбаған. Ол цессия туралы

келісім түрінде күшіне енеді. Алайда мұндай жағдайда С тарабы B тарабына ың-

ғайласпа қанағаттандыру жасауы қажет. Әділдік құқығына сай цессия A тарабына

601

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 15–025.

602

J Edelman and S Elliott, ‘Two Conceptions of Equitable Assignment’ (2015) 131 LQR 228.

603

Section 53(1), Law of Property Act 1925.

604

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 15–035.

189

(борышкер) хабарлама берілмеген жағдайда да жарамды болады (естеріңізде

болса, заңға сай цессия жасағанда А тарабына хабарлама беру керек). Дегенмен

әділдік құқығына сай цессия жасаған кезде А тарабына хабарлама берген жөн,

өйткені: біріншіден, мұндай жағдайда А тарабы С тарабына тікелей төлем жа-

сауға тиіс болады (цессия туралы хабарламадан кейін А тарабының В тарабына

төлем жасауы А тарабын цессионарийге төлем жасау жауапкершілігінен босат-

пайды); екіншіден, цессия туралы хабарлама бірінен кейін бірі келетін цессиона-

рийлердің қайсысына басымдық берілетінін айқындайды.

Заңда қарастырылған ерекше жағдайлар. Патент құқықтары мен авторлық

құқықтарды, сондай-ақ басқа да ерекше құқық түрлерін табыстауға қатысты ар-

найы ережелер бар.

605

ӘДЕБИЕТ

AG Guest and YK Liew, Guest on the Law of Assignment (2nd edn, London, 2015),

chapters 2 and 3; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013),

chapter 16; G Tolhurst, The Assignment of Contractual Rights (Oxford, 2006),

chapters 4, 5 and 7.

93-БАП

ҚАЙТА ТАБЫСТАУҒА ЖАТПАЙТЫН ҚҰҚЫҚТАР

I. Келісімшартта цессия жасауға тыйым салатын ескертпе болуы мүмкін.

II. Кейбір құқықтарды, мысалы, жеке қарым-қатынастар жөніндегі келі-

сімшарттарға байланысты құқықтарды қайта табыстауға рұқсат беріл-

мейді. Сондай-ақ цессия жасауға заң немесе жария тәртіп талаптарына

сай бірқатар шектеулер қойылады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Келісімшартқа сай тыйым салынатын цессия. А және В тарапта-

ры бастапқыда жасасқан келісімшартта құқықтарды табыстауға жол берілмей-

тіні туралы ереже болуы мүмкін.

606

Сондай-ақ цессия жасауға заң немесе жария

605

Патенттер туралы 1977 жылғы заңның (Patents Act 1977) 30 және 32-бөлімдері; Авторлық құ-

қықтар, өнеркәсіптік үлгілер және патенттер туралы 1988 жылғы заңның (Copyright, Designs

and Patents Act 1988) 90 және 94-бөлімдері; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn,

Oxford, 2013), chapter 20; Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 19–003, and Anson’s Law

of Contract (29th edn, Oxford, 2010), 663.

606

Linden Gardens Trust Ltd v. Lenesta Sludge Disposals Ltd [1994] 1 AC 85, HL; мына істе: Yook Tong

Electric Co Ltd v. Pirelli Cavi E Sistemi Spa [2004] 3 HKLRD 103 (Гонконгтың Апелляциялық

соты шығарған шешімге сәйкес, келісімшарттағы цессия жасауға тыйым салатын ескертпе оны

тоқтатқаннан кейін де жарамды деп танылды).

190

X БӨЛІМ

тәртіп талаптарына сай бірқатар шектеулер қойылады.

607

Дегенмен тиісті келі-

сімнің жөнсіз немесе заң талаптарын орындаудан жалтару болғанына қарамас-

тан, цессия жарамды деп танылатын жағдайлар да жоқ емес. Төмендегідей мына

жағдайларда жасалған цессиялар жарамды деп танылады: (a) В тарабының А та-

рабын (борышкерді) банкрот ету мақсатымен С тарабына жасаған цессиясы;

608

немесе (b) B тарабының (компания) C тарабына (жеке тұлға) цессиясы (мұндай

жағдайда С тарабы (B тарабына қарағанда) шығындарды өтеуді қамтамасыз ету

шараларын қолданғанда осал болып қалмайды);

609

немесе (c) B тарабының (ком-

пания) C тарабына (жеке тұлға) цессиясы (мұндай жағдайда С тарабы (B тара-

бына қарағанда) негізгі кінәрат-талапқа қатысты құқықтық кеңес ала алады).

610

II тұжырым. Табыстауға жатпайтын құқықтар. Бұлардың мынадай төрт сана-

ты бар:

(a) кейбір жеке міндеттемелер, мысалы, автордың берген келісіміне сай бас-

пагердің кітапты өз баспасында басып шығару артықшылығына ие болуы;

мұндай жағдайда баспагер басып шығару туралы келісімді басқа баспаға

табыстай алмайды; тағы бір мысал – автокөлікті сақтандыру полисі; мұнда

тиісті көлік жүргізушінің жеке басын куәландыру үшін сол жүргізушіге тән

жеке сипаттамалар айқындалады; сондықтан полисте көрсетілген жүргізуші

өз сақтандыру полисін басқа біреуге табыстай алмайды.

611

(b) С тарабының (цессионарий) цессия алуға деген «адал коммерциялық мүдде-

сі» болған (мысалы, C тарабы В тарабына (цедент) қарыз беріп, енді А тара-

бына қатысты өзіне табысталған құқықтарды алу арқылы оның бір бөлігін

ұстап қалуға әрекеттенгенде) немесе цессионарий затқа (меншік) құқығын

алғанда, тиісті талап-арыз сол құқыққа қатысты болған жағдайды қоспа-

ғанда, келісімшартқа сай өтелмеген залал бойынша өтемақы беру туралы

талаптар;

612

613

(d) деликтілік талап-арыздардың көбісі; атап айтқанда, Simpson v. Norfolk and

Norwich University Hospital NHS Trust ісін (2011)

614

қараған Апелляциялық сот

шешіміне сәйкес, шын жәбірленуші ретінде танылған Х тарабы өзінің жара-

қат алуына байланысты бере алатын талап-арызды заңды түрде Y тарабына

607

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 15–067 .

608

Fitzroy v. Cave [1905] 2 KB 364.

609

Norglen Ltd v. Reed Rains Provincial Ltd [1999] 2 AC 1, HL.

610

Consolidated appeal in the Norglen case, ibid.

611

Tolhurst v. Associated Portland Cement Manufacturers [1902] 2 KB 660, 668, CA; бұған қоса, қара-

ңыз: Jenkins v. Young Bros Transport Ltd [2006] EWHC 151 (QB); [2006] 1 WLR 3189, at [12].

612

Trendtex Trading Ltd v. Crédit Suisse [1982] AC 679, HL.

613

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 15–006, автор мына

істі атап өткен: Investors Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society [1998]

1 WLR 896, HL.

614

[2011] EWCA Civ 1149; [2012] 1 All ER 1423.

191

табыстауға болмайды, яғни Y тарабы салғырттық таныту түріндегі деликт

бойынша сотқа шағымданып, жауапкерге залалды өтеу талабын қоя алмай-

ды; чэмперти (champerty) доктринасы мұндай цессияларды жарамсыз деп та-

ниды; тиісінше, жауапкер тарап өзін цессионарийдің талап-арызынан алып

тастауды талап етуге құқылы болған.

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: AG Guest and YK Liew, Guest on the Law of Assignment (2nd edn,

London, 2015), 4–01 ; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn,

Oxford, 2013), chapter 25; G Tolhurst, The Assignment of Contractual Rights

(Oxford, 2006), 246 .

II тұжырым: AG Guest and YK Liew, Guest on the Law of Assignment (2nd edn,

London, 2015), 4–19 ; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn,

Oxford, 2013), chapters 23 and 24; G Tolhurst, The Assignment of Contractual Rights

(Oxford, 2006), 187 .

94-БАП

КЕПІЛДІКТЕР (КЕПІЛГЕРЛІК ШАРТТАРЫ)

→ кепілдік туралы келісімшарттардың күшін жою (82-бап); кепілдіктерге немесе басқа да

жазбаша құжаттарға біржақты өзгерту енгізуге тыйым салатын ереже (32-бап)

I. Кепілдік туралы келісімшарт (кепілгерлік шарты, ағыл. contract of

guarantee,suretyagreement) бойынша, кепілгер тарап кредиторға ақша-

лай берешегі бар негізгі борышкердің сол кредитор алдындағы жауап-

кершілігін орындауына кепілдік береді. Борышкер кредиторға береше-

гін толық қайтармаған жағдайда, кредитор кепілгерден тиісті қаражат

(борышкер өтемеген берешекке сай көлемде) төлеуін талап етуге құқы-

лы. Кепілгер борышкердің кредиторға төлем жасауын (не толық төлем

жасауын) қамтамасыз етпегені үшін болған залалды өтеуге жауапты.

Тиісті төлем жасап, борышкерді жауапкершілігінен босатқан кепіл-

гер сол борышкерден өзі жұмсаған қаражаттың орнын толтыру үшін

өтемақы талап етуге құқылы.

II. Кепілгер төлеуге тиіс қаражат көлемі борышкер мен кредитор арасын-

дағы өтелмеген берешек көлемінен артық бола алмайды.

III. Кепілдік жазбаша жасалып, кепілгер оған қол қоюға тиіс (32-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Кепілдіктің құқықтық мәні. C тарабына (кредитор) В тарабы (негізгі

борышкер) ақша қарыз болып, А тарабы (кепілгер) осы қарызға кепілдік берсе,

192

X БӨЛІМ

онда A тарабының кепілгер ретіндегі С тарабы алдындағы міндеттемесі мынадай

түрде болуы мүмкін (көрсетілген төрт міндеттеменің біреуі):

(a) A тарабы берген кепілдік «тиісті қадағалау» түрінде болғандықтан, ол за-

лалды өтеуге жауапты (A тарабы С тарабына «В тарабы өз міндеттемелерін

орындайды, ал орындамаса, А тарабы өтемақы төлейді» деген уәде береді);

(b) берешекті өтеуге қатысты шартты жауапкершілік (B тарабы өз міндеттемеле-

рін орындамаса, A тарабы С тарабына есептеліп белгіленген немесе белгіле-

нетін соманы төлеуге тиіс);

бы С тарабы ұшыраған шығынның орнын толтыру үшін оған өтемақы беруге

айқын міндеттеме алады);

(d) негізгі борышкер міндеттемесі.

615

Кепілгер міндеттемелерінің жоғарыда аталған алғашқы үш түрі қосалқы мін-

деттемелерге жатады, яғни кепілгер кредитордың оған көрсеткен борышкерге

тиесілі жауапкершілік көлемін ғана өтеуге міндетті. Осы ретте қолданылатын

жалпы қағидаға сай, кепілгер негізгі борышкер өз міндеттемелерін орындама-

ған жағдайда ғана жауапкершілікке тартылады. Сондай-ақ негізгі борышкер пай-

дасына қолдануға лайық қорғану құралдарын кепілгердің жауапкершілігіне де

қатысты қолдануға болады. Мұндай негізгі тұжырымды 2010 жылы Англияның

Үлкен соты айқындап берген:

«Жалпы алғанда, кепілгердің жауапкершілік ауқымы негізгі борышкердің кре-

дитор алдындағы жауапкершілік ауқымына сай болады».

616

Бұл қағиданың

қолданылатыны тиісті ережелерге түсіндірме берген негізгі еңбектерде айқын

көрсетілген.

617

615

McGuinness v. Norwich and Peterborough Building Society [2011] EWCA Civ 1286; [2012] BPIR 145

at [7]. «Қарызға кепілдік берген тарапқа төмендегідей міндеттемелердің біреуі не бірнешеуі

жүктелуі мүмкін. Олар мынадай: (1) «тиісті қадағалау» міндеттемесі, яғни кепілгердің «не-

гізгі борышкер кредитормен жасасқан келісімшартты орындайды» деген ниетпен мойны-

на міндеттеме алуы; (2) төлем жасау туралы шартты міндеттеме, яғни негізгі борышкер

тиісті төлемдер жасамаған жағдайда, уақыты келгенде, кепілгердің негізгі берешек сома-

сы мен пайыздарды төлеуге міндеттеме алуы; (3) өтемақы беру; және (4) қарыз туралы ке-

лісімшартқа сәйкес өтелуге тиіс берешек бойынша борышкермен бір мезгілде жауапты болу».

616

Vossloh AG v. Alpha Trains (UK) Ltd [2010] EWHC 2443; [2011] 2 All ER (Comm) 307; 132 Con LR 32,

at [24], per Sir William Blackburne; бұған қоса, қараңыз: мысалы, Goulding J, Barclay v. Prospect

Mortgages Ltd [1974] 1 WLR 837, at 844: «Кепілгер қарыз алған тараптың берешегіне кепілдік

бергенде, ол қарыз алушының осы бөлімде айқындалған мағынасына сай берген қамтамасыз етуі

болып танылады, сол себепті қарыз алушының оны қайтару туралы келісімшартын мәжбүрлі

түрде орындату мүмкін болмағанда, аталған қамтамасыз етуді де мәжбүрлі түрде орындатуға

болмайды». Судья Гоулдинг (Goulding J) бұл істе Апелляциялық соттың Temperance Loan Fund Ltd

v. Rose ісі бойынша шығарған шешіміне сүйенді [1932] 2 KB 522); сол сияқты, Апелляциялық сот-

тың Eldridge & Morris v. Taylor [1931] 2 KB 416 ісі бойынша да шығарған шешіміне сай (Scrutton LJ

at 420, Greer LJ at 422, and Slesser LJ at 423), негізгі борышкердің болжалды жауапкершілігі заң

жүзінде жарамсыз болса немесе ол негізгі борышкер пайдасына қорғауға жатса, онда кепілгер де

дәл солай жауапкершіліктен босатылады немесе тиісті түрде қорғауға жатады».

617

(1) G Andrews and R Millett, Law of Guarantees (6th edn, London, 2011), 6-002. (2) JC Phillips, The

Modern Contract of Guarantee (2nd edn, English edn, London, 2010), 1–25; бұған қоса, қараңыз:

5–152 – 5–171. (3) Дәл осы қағидаға ағылшын тіліндегі мына екі мақалада талдау жасалады: J Steyn

‘Guarantees – the Co-Extensiveness Principle’ (1974) 90 LQR 246; R Else-Mitchell (1947) 63 LQR 355.

193

Міндеттеменің төртінші түрі – негізгі міндеттеме. Міндеттеменің бұл түрі

бойынша кредитор борышкерге қарсы құқықтық қорғау құралдарын қолдан-

бай-ақ, бірден кепілгерге жүгіне алады. Мұндай жағдайда кепілгерге жүктелген

жауапкершілік – берешек болып саналады. Кредитор келісімшартта көрсетіл-

ген кепілгерге «негізгі борышкер» (мысалы, сатушы) ретінде талап қоя алады.

Кепілгерге қойылатын талаптар негізгі борышкерге қойылатын талаптармен бір-

дей. Сондықтан келісімшарт бойынша негізгі борышкерге қатысты жалпы неме-

се арнайы қорғау құралдары қолданылатын жағдайларда кепілгер жауапкерші-

лікке тартылмайды.

Акцессорлық (сыбайлас) жауапкершілік пен ортақтасқан жауапкершілік

арасындағы айырмашылық. A тарабы «негізгі борышкер» деп аталғанына қара-

мастан, шын мәнінде, В тарабының С тарабы алдындағы жауапкершілігі бойын-

ша кепілгер болған жағдайда, A тарабы В тарабының берешегін өтесе, ол В та-

рабынан өзіне толық өтемақы талап етуге құқылы. Өйткені мұндай жағдайда

негізгі борышкер – В тарабы, ал А тарабы – акцессорлық (сыбайлас) немесе қо-

салқы борышкер ғана. Керісінше, Y тарабы мен Z тарабының Х тарабы алдында

1 миллион фунт стерлинг көлемінде ортақ және дербес жауапкершілігі болған

жағдайда, Y тарабы X тарабына аталған соманы төлесе, Y тарабы Z тарабынан

оның берешек (жауапкершілік) үлесін ғана өтеуді талап етуге құқылы.

Негізгі борышкер кепілдігінің мәні. A тарабы С тарабына берешегі бар негізгі

борышкердің кепілгері болған жағдайда, А және С тараптары арасындағы келі-

сімшартқа сай: (a) C тарабы В тарабына (негізгі борышкер) жүгінбей-ақ, бірден

A тарабына сотқа шағымдана

618

алады; (b) С тарабы негізгі берешекті өндіріп алу

тәртібіне болмашы өзгерістер енгізген немесе одан бас тартқан кезде де A та-

рабының жауапкершілігі сақталады

619

(В және С тараптары негізгі келісімге

618

Бірінші инстанция сотында қаралған MS Fashions Ltd v. Bank of Credit and Commerce International

SA (In Liquidation) [1993] Ch 425 ісі бойынша лорд-судья Хоффманның (Homann LJ) (sic) шы-

ғарған шешімін Апелляциялық сот құптады. Бірінші инстанцияда лорд-судья Хоффманн өз ше-

шіміне мынадай түсіндірме берген (at 436): «Негізгі борышкерге қатысты ескертпелер берешек

талапқа тәуелді болмауға тиіс деген ережеге сай негізгі жауапкершілік жүктеу үшін қажет.

…Шынымен де, кей жағдайларда соттар негізгі борышкерге тән жауапкершіліктің болуы қа-

растырылған ресми келісімді емес, кепілгерлік қатынастардың түпкі мәніне баса назар аудара-

ды. Алайда бұл әділдік құқығына сүйеніп, кепілгердің негізгі борышкерге қатысты құқықтарын

қорғау үшін, сондай-ақ кредиторға ықпал етуі мүмкін салдарға, мысалы, кепілгердің қамтамасыз

етуді мойнына алуына және бір берешекке екі рет дивиденд төлеуге тыйым салатын ереженің

қолданылуы үшін жасалады. Әйтпесе кредитор мен кепілгерде өздері таңдаған шарттарға сай

уағдаласу еркіндігі болар еді. Жауапкершілік туындамай тұрып талап ету құқығы кепілгерлікке

тән емес. Мұндай мүмкіндік берілетін болса, оның айқын көрсетілгені абзал. Тиісінше, келісуші

тараптарға осы ереженің салдарын өзгертуге шек қоятын себеп те жоқ».

619

In Bergho Trading Ltd v. Swinbrook Developments Ltd [2009] EWCA Civ 413; [2009] 2 Lloyd's

Rep 233, at [25], лорд-судья Рикстің (Rix LJ) түсіндірмесі: «Кепілгерлер жөнінде айтсақ, креди-

тормен жасасқан кепілдік туралы келісімшартқа сай, көп жағдайда кепілгер негізгі борышкер

болып қалуы ықтимал. Бұл кепілдіктердің тиімсіз әсерін (мысалы, қолданудан бас тарту арқы-

лы олардан босату) болдырмау үшін жасалады. Дегенмен әдетте кепілгердің кредитор алдында

негізгі борышкер (міндеттеме алған тарап) болуы оның борышкерге қатысты екінші жауапкер-

шілігінен ғана босатылады дегенді білдірмейді».

194

X БӨЛІМ

өзгерістер енгізген жағдайда кепілгерді жауапкершіліктен босататын құқықтық

ережелердің жалпы және техникалық тұстары өзгертіледі

620

Келісімшартты орындау кепілдіктерінің (performance bonds) ерекшеліктері.

Негізгі борышкер міндеттемелерін келісімшартты орындау кепілдіктерінен бөлек

қарастыруы керек. Келісімшартты орындау кепілдіктеріне сай, оны беруші тарап

(әдетте банк) орындайтын дербес міндеттеме туындайды. Осы міндеттеме бойынша

кепілдік беруші тарап кепілдік алған тарап пен үшінші тарап арасындағы мәміледе

белгіленген соманы төлеуге тиіс. Ағылшын құқығы ережелері бойынша, В тарабы

мен С тарабы бастапқыда жасасқан мәміленің мәніне қарамастан, А тарабының

келісімшартты орындау кепілдігіне (немесе оған сәйкес төлем кепілдігіне) сай, С та-

рабына төлем жасайтыны туралы уәдесінің

621

заңдық күші бар.

622

Алайда мұндай

келісімшартты орындау кепілдігі басқа кепілдік түрімен байланысты емес. Мысалы,

WS Tankship II BV v. The Kwangju Bank Ltd, Seoul Guarantee Insurance Company ісін

(2011) қараған судья Блэр (Blair J) атап өткендей, келісімшарттың орындалуына

кепілдік берілген немесе талап бойынша төлем жасау міндеттемесі алынған кезде,

«кепілдік берген/міндеттеме алған» тарап (келісімшарттың орындалуына кепілдік

бойынша жауапкершілік жүктелген тарап) негізгі жауапкершілікті өз мойнына алады;

осылайша соттар кредитордың «дербес» қорғауға ие болуы көзделген айқын ком-

мерциялық ниетті заң жүзінде жарамды деп таниды

623

(аталған кепілдіктер ақысыз

негізде, әрі әдетте банктер немесе сақтандыру компаниялары тарапынан берілген

жағдайда).

624

Wuhan Guoyu etc v. Emporiki Bank of Greece SA ісін (2012) қараған

Апелляциялық сот талап бойынша жасалған құжатты анықтап, оны әдеттегі кепіл-

діктен ажырату оңай екенін айтқан.

625

620

Halsbury’s Laws of England (5th edn, London, 2008), vol 49, at [1214]. Осы құқықтық норманың

мынадай қысқаша мазмұндамасы берілген: «Айтарлықтай өзгертулер жасалған жағдайлар-

ды ескермегенде, негізгі келісімшартқа оның келісімінсіз қандай да бір өзгерту енгізілетін бол-

са, онда [кепілгер] өз кепілдігін орындау міндетінен босатылады».

621

Мысалы, алдын ала төлем жасау кепілдіктері (advance payment bonds), мына істегідей: Kookmin

Bank v. Rainy Sky SA [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 770.

622

Halsbury’s Laws of England (5th edn, London, 2008), vol 49, paras 1271 .

623

WS Tankship II BV v. The Kwangju Bank Ltd, Seoul Guarantee Insurance Company [2011]

EWHC 3103 (Comm); [2012] CILL 3155, at paras [109] , Blair J; at [111] судья Блэр (Blair J)

былай деді: «Кепілдік бойынша екінші жауапкершілік жүктеледі, басты жауапкершілік

негізгі борышкерде қалады. Талап бойынша берілетін кепілдікке сәйкес (ол «бірінші» не-

месе «талапқа сай» кепілдік деп те аталады), қолданыстағы номенклатураға қарамас-

тан, негізгі жауапкершілік кепілдік берген тарапқа жүктеледі. Жауапкершілік тиісті

құжаттан туындайды, оны жасауға себепші болған келісімшарттан туындамайды».

624

Мысалы, General Surety & Guarantee Co Ltd v. Francis Parker Ltd (1977) 6 BLR 18 ісіндегі

сақтандыру компаниясы құрылыс салу келісімшарты бойынша оның орындалуына кепілдік

берген.

625

Wuhan Guoyu etc v. Emporiki Bank of Greece SA [2012] EWCA Civ 1629; [2013] 1 All ER

(Comm) 1191.

195

Сот бұл іске қатысты жайттардың үш көрсеткішке (indicia) сай, ал төртінші көр-

сеткіштің бұрыннан «бейтарап» сипатқа ие екенін көрсеткен (яғни аталған көрсет-

кішке қайшы келетіндей сипаттамалары бар келісімшарт бірден қарапайым кепілдік

санатына жатқызылмайды).

626

Дегенмен әдеттегі «тиісті қадағалау» түріндегі кепілдік келісімшартты орын-

дау кепілдігімен бірдей емес. Келісімшартты орындау кепілдігі – сәйкестенді-

руге болатын нақты құжаттар, олар ұқсас жағдайларда, бір мезгілде әдеттегі

кепілдіктер болмаса да қолданылады. Мұндай кепілдікті ақыға сатып алады.

Келісімшартты орындау кепілдігі немесе кепілдік туралы келісімде тиісті ереже

болмаған жағдайда, негізгі борышкер мен кепілгер қарым-қатынасындағы ке-

пілгердің жауапкершілігі мүлде өзгеше болады. Кепілгерге «негізгі борышкер»

деген сипаттама берілген жағдайда, ағылшын соттары сол кредитор борышкерге

жүгінбей-ақ, тікелей кепілгерге талап қоя алады деген ұйғарымға келеді.

II тұжырым. Кепілгер төлеуге тиіс қаражат көлемі В тарабы мен С тарабы

арасындағы өтелмеген берешек көлемінен артық бола алмайды.

627

Мына дәйек-

сөзге назар аударыңыз:

«Өтелетін сома, өтеу уақыты мен тиісті шарттарға келгенде, кепілгердің

жауапкершілігі негізгі борышкердің жауапкершілігінен кем де емес, артық та

емес».

628

«Кепілгер жауапкершілігінің түрі, ауқымы не дәрежесі жағынан алғанда, негізгі

борышкердікінен өзгеше болмауға тиіс».

629

626

Сол кезде шешім шығарған лорд-судья Лонгмор (Longmore LJ) мынадай пікір айтқан:

«[25] ... Мұндайда қолданыстағы презумпцияға сәйкес, құжатта белгілі бір элементтер болса,

оған тиісті түсіндірме беріледі. [26] ...Паджеттің «Банк қызметтері құқығы» (Paget's Law of

Banking) атты еңбегінде, «...Кепілгерлік келісімшарт және талапқа сай кепілдік» деген бөлімде

(Contract of suretyship v. demand guarantee) [былай делінген]: «Құжат: (1) түрлі юрисдикциялар-

дағы тараптар арасындағы мәмілеге қатысты; (2) банк берген құжат; (3) «талап бойынша»

төлем жасау міндеттемесі туралы болса («бірінші» және/немесе «жазбаша» деген сөздердің

бар-жоғына қарамастан) және (4) онда кепілгер қолдана алатын қорғану шаралары туралы

ескертпелер болмаса немесе аталған шаралар шектелген болса, онда мұндай құжат барлық

уақыттарда дерлік талапқа сай кепілдік болып саналады...». [27] «Барлық уақыттарда дер-

лік… болып саналады» деген сөздер презумпцияға сәйкес... [28] Паджет жасаған презумпцияны

осы сот Gold Coast Ltd v. Caja de Ahorros del Mediterraneo ісін қараған кезде тиісті тәртіппен

мақұлдаған [2001] EWCA Civ 1086; [2002] 1 Lloyd’s Rep 617, at [16]; бұл істегі құжаттың пре-

зумпцияның қажетті төртінші элементі емес, басқалары болғанына қарамастан, талапқа сай

кепілдік екені анықталды».

627

Ауқымның бірдей болу қағидасына (co-extensiveness principle) сай, кепілдік бойынша төлем не-

гізгі берешекке сәйкес болуы керек: J Steyn ‘Guarantees – the Co-Extensiveness Principle’ (1974)

90 LQR 246; R Else-Mitchell (1947) 63 LQR 355.

628

G Andrews and R Millett, Law of Guarantees (6th edn, London, 2011), 6–002.

629

JC Phillips, The Modern Contract of Guarantee (2nd edn, English edn, London, 2010), 1–25, 5–152

to 5–171.

196

XI БӨЛІМ

III тұжырым. Кепілдік жазбаша жасалып, кепілгер оған қол қоюға тиіс.

Алаяқтық туралы 1677 жылғы заңның (Statute of Frauds 1677, бұл заңға кейін

өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) 4-бөлімінде былай делінген:

630

4. Жазбаша жасалып, қол қойылған келісімді қоспағанда, арнайы міндеттеме

немесе кез келген келісім, не жер сату туралы келісімшарт бойынша орындау-

шыларға қарсы талап-арыз берілмейді. Айып тағылатын тарап немесе оның

заңды өкілі қол қойған жазбаша келісім не меморандум, не құжат бойынша та-

лап-арыз берілетін жағдайларды қоспағанда, қандай да бір арнайы міндетте-

меге сай өтелмеген берешек бойынша немесе басқа тұлғаның құқықбұзушылығы

үшін жауапкер тарапқа айып тағылатын талап-арыз беруге рұқсат етілмейді.

Кепілгердің агенті ұшы жіңішке және сиямен жазатын автоматты факсимиле

машинасы көмегімен қойған қолдың жарамды-жарамсыз болуы туралы, назар

аударыңыз: Gordon Ramsay v. Love ісін (2015) қараған судья Морган шығарған

шешімінің 7-параграфында аталған істегі қарсы тарап дәйектерінің дұрыстығын

мойындаған (толығырақ: 33-бап. «Ресми шарттар»).

631

ӘДЕБИЕТ

G Andrews and R Millett, Law of Guarantees (6th edn, London, 2011); JC Phillips,

The Modern Contract of Guarantee (2nd edn, English edn, London, 2010).

III тұжырым: G Andrews and R Millett, Law of Guarantees (6th edn, London, 2011),

chapter 3; JC Phillips, The Modern Contract of Guarantee (2nd edn, English edn,

London, 2010), chapter 3.

XI БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫНА ШОЛУ

95-БАП

ТАЛАП ТҮРЛЕРІ

I. Келісімшарт талаптары (terms) айқын көрсетілген немесе айқын көрсе-

тілмеген/тұспалды (100-бап және одан кейінгі баптарды қараңыз), сон-

дай-ақ міндеттемелік (негізгі міндеттер жүктейтін) немесе міндеттеме-

лік емес (басқа мәселелерді қамтитын) талаптар болуы мүмкін.

II. Міндеттемелік талаптардың (promissory term) мынадай үш түрі бар:

маңызды талаптар (conditions), аралық талаптар (intermediate or

630

Actionstrength Ltd v. International Glass Engineering INGLEN SpA [2010] EWCA Civ 1477; [2012]

1 WLR 566; G Andrews and R Millett, Law of Guarantees (6th edn, London, 2011), chapter 3; JC Phillips,

The Modern Contract of Guarantee (2nd edn, English edn, London, 2010), chapter 3; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), chapter 6.

631

[2015] EWHC 65 (Ch), Morgan J.

197

innominate terms) және қарапайым талаптар (warranties) (осы үш түрлі

классификация туралы: 153-бап). (Қатаң және қатаң емес міндеттеме-

лер арасындағы айырмашылық: 139-бап).

III. Міндеттемелік емес талаптар (non-promissory terms) келісуші тараптар-

ға негізгі міндеттер жүктемейді. Мұндай талаптарға (шарттарға), мыса-

лы, мыналар жатады:

(a) келісімшартты іске асыруды кейінге шегеретін немесе оның іске

асуына/жасалуына жол бермейтін талап (кейінге қалдыру талабы,

condition precedent);

(b) белгіленген жайт орын алғанда, келісімшарттың тоқтатылуын

көздейтін талап (күшін жою талабы, condition subsequent);

ретін талап (келісімшартты бұзу туралы ескертпелер: 160-бап);

(d) келісуші тараптардың келісімшарт талаптарын бұзғаны, оның

ішінде келісімшарттан тыс жалған мәлімдеме жасағаны үшін

жауапкершіліктен босататын немесе жауапкершілігін шектейтін

шарт (бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер: 75, 116-бап және

одан кейінгі баптар);

(e) қолданылатын құқық немесе дауларды реттеу келісімдеріне қа-

тысты талаптар (99, 150(c) баптары).

ТҮСІНДІРМЕ

III(a) және (b) тұжырымы. Кейінге қалдыру талаптары мен күшін жою

талаптары.

Кейінге қалдыру талаптары. Tullow Uganda Ltd. v. Heritage Oil and Gas ісінде

(2014) атап өтілгендей, соттар хабарлама беру жөніндегі шектеулерге кепілгер

(борышкер) міндеттерін орындауға қатысты кейінге қалдыру талаптары деп қатаң

түрде анықтама беруге құлықсыздық танытады

632

(98-бапты қараңыз). Bentworth

Finance Ltd v. Lubert ісі (1968):

633

жауапкер тарап көліктің борттық (тіркеу) жур-

налын алмағандықтан, қаржы компаниясы одан тиісті төлем жасауды талап ете

алмады. Апелляциялық сот борттық журналды беру – кейінге қалдыру талабына

жатады (яғни журнал берілмейінше, келісімшарт талаптарын орындау бастал-

майды) деп шешті. Журнал берілмегендіктен, қаржы компаниясының пайдасына

сай келісімшарттық құқықтар туындаған жоқ. Апелляциялық сот төрағасы лорд

Деннинг (Lord Denning MR) былай деген:

634

«Келісімшарт іске асырыла бастаған жоқ. Жасалған келісімшарт күшіне енуі

үшін қарсы тарапқа борттық журнал берілуге тиіс еді. Кәсіби тілмен айт-

қанда, бұл кейінге қалдыру талабы болған. Борттық журнал берілмейінше,

632

[2014] EWCA Civ 1048; [2014] 2 CLC 61, at [33] (жалпы шолу: [33] ), per Beatson LJ.

633

[1968] 1 QB 680, CA.

634

ibid, at 685.

198

XI БӨЛІМ

тараптар арасында сатып алу құқығы бар жалға алу келісімшарты жасал-

ған болып саналмайды. Сондықтан тиісті төлемдер жасау міндеттемесі де

туындамаған».

Бұған қоса, борттық журнал берілмегендіктен, аталған қаржы компаниясы-

ның пайдасына үшінші тарап жасасқан залалды өтеу (кепілдігі) туралы келісім-

шарт та мәжбүрлі түрде орындауға жатпады.

635

Күшін жою талаптары. Бұған Head v. Tattersall ісі (1871) мысал бола ала-

ды.

636

Бұл істе сатып алушы тарап келісімшарттың күшін жою туралы ережеге

(condition subsequent) жүгінген. Оған сай, сатып алушы кепілдік берілген сипат-

тамаға сәйкес келмейтін жылқыны қайтарып беруге құқылы болған.

Жауапкер тарап (аукцион үйі) арызданушы тарапқа жылқы сатқан. Сатушы

тарап бұған дейін әлгі жануар Бистер тазы иттерімен бірге аңға шыққаны жө-

нінде кепілдік берген. Егер жылқыға берілген баға бұрыс болса, онда сатып алу-

шы оны қысқа мерзім ішінде қайтарып береді деген (күшін жою талабы; соған

сай меншік құқығы сатушы тарапқа қайтарылады) шарт болған. Шын мәнінде,

«жылқы Бистер тазы иттерімен бірге аңға шықпаған» деген сөз тарағанына қа-

рамастан, арызданушы тарап оны сатып алды. Арызданушы тараптың атқора-

сына жеткізу барысында жылқы жарақат алады. Арызданушы тараптың мұнда

кінәсі жоқ еді. Сөйтіп, жылқы белгіленген мерзім ішінде сатушыға қайтарылады.

Осы іс барысында «күшін жою талабына сай, сатып алушы тарап сатушыға тө-

леген құнын қайтарып ала ма, жоқ па» деген мәселе төңірегінде дау туындады.

Сотта жылқының іс жүзінде Бистер тазы иттерімен бірге аңға шыққан-шықпа-

ғаны айналасында талас тумады. Сот жауапкер тараптың өзін қорғау үшін алға

тартқан мына екі пайымын қолдамады: (a) жылқыға қатысты тараған қауесеттен

хабардар болған сатып алушы қарапайым талапқа (өзіне берілген кепілдікке) сай

сотқа шағымдана алмайды; және (b) жануар жарақат алғандықтан, сатып алушы

оны сатып алған кездегідей күйде сатушыға заңды түрде қайтарып беру құқы-

ғынан айырылады. Жоғарыда аталған (a) тармағына келсек, қауесет – сатушы

беретін нақты хабарламаға парапар емес, сондықтан ол кепілдікті жарамсыз деп

тануға негіз бола алмайды. Ал (b) тармағына келсек, жылқының жарақаты сатып

алушының кесірінен болмаған, жарақат алу жайты – сатушы тарапқа жүктелген

тәуекел. Өйткені күшін жою талабы іске асқандықтан, жылқы қайтадан сатушы

меншігіне өткен болып саналады (барон Клисби (Cleasby B).

Кейінге қалдыру не күшін жою талабы ма? Кейде «оқиға» (қандай да бір

жайт) «келісімшартқа дейін орын алды ма, жоқ әлде одан кейін болды ма» деген

сұраққа жауап беру оңай емес. Тиісті істі барынша әділ қарау мақсатында сот оң-

тайлы деп тапқан талдау әдісін қолдануы мүмкін. Graves v. Graves ісінде (2007)

сот келісімшарт орындалмай тұрғанда оны орындауды кейінге қалдыру талабы

емес, келісімшартты бұзатын «тұспалды» күшін жою талабы бар деп тапты.

637

635

[1968] 1 QB 680, CA, at 685–686 (қаржы компаниясының залалды өтеу келісімшартын орын-

дамағаны оның борттық журналды бермегендіктен айыпты болғанына байланысты деуге негіз

бар. Дегенмен бұл мәселеге қатысты талдау әлі де нақтылауды қажет етеді).

636

(1871–72) LR 7 Ex 7 (Kelly CB, Bramwell and Cleasby BB).

637

[2007] EWCA Civ 660; [2008] HLR 10; [2008] L & TR 15; [2007] 3 FCR 26, at [38] to [41].

199

Graves ісінің (2007) мән-жайы былай өрбіген. Ерлі-зайыпты мистер және

миссис Грейвс ажырасқаннан кейін, бұрынғы күйеуі Грейвс ханымға өзінің мен-

шігінде болған үйде тұруға рұқсат берген. Грейвс ханым жалдау ақысын төлеп

тұруға тиіс еді. Қос тарап та жалдау ақысының 90 пайызы тұрғын үйді жалға алу

жәрдемақысы (housing benet) есебінен қаржыландырылады деп түсінген. Кейін

оның жалған түсінік екені анықталды (жәрдемақының бұл түрі мұндай жағдайда

төленбейді); бұл қателік «құқықтық» мәселе болатын, алайда қазір оны елеулі қа-

телік деп қарастырады. Бұрынғы күйеуі жалдау ақысын төлемегені үшін Грейвс

ханымды үйден шығарып жіберуді талап етті. Бұл талап қанағаттандырылды.

Алайда сот істе тұспалды күшін жою талабының болғанын анықтады. Осы та-

лапқа сай, тиісті төлем мөлшеріне қысқа мерзімге жалға алған тарап пайдасына

түзетулер енгізілді.

«Тұрғын үйді жалға алу жәрдемақысы төленбейді» деген мәселенің тараптар

жасасқан келісімге дейін немесе одан кейін туындағаны – даулы мәселе: тарихи

факт ретінде қарасақ, ол бұрын шыққан; одан хабардар болу тұрғысынан алып

қарасақ, бұл мәселе кейін белгілі болған. Бұл істі кейінге қалдыру талабы орын-

далмаған деп қарастырсақ, онда соттың икемді талаптарды келісуші тараптардың

қаржылық жағдайын реттеуге келетіндей етіп айқындауға мүмкіндігі азаятын еді

(алайда бұл қағидаға түсіндірме берілмегендіктен, мұндағы ұстаным айқын емес).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 12.06(2); K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011),16–01, 16–02, 16–13; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), chapter 20; GH Treitel, ‘Conditions and Conditions Precedent’ (1990)

106 LQR 185.

96-БАП

ТАЛАПТАРДЫ КЕЛІСІМШАРТҚА ЕНГІЗУ

→ енгізуге/инкорпорациялауға қатысты басқа да мәселелер

(бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер контекстінде): 117-бап

Қандай да бір талапты келісуші тараптар арасындағы жүйелі іскерлік бай-

ланыстар немесе сауда ғұрпы арқылы енгізуге болады.

ТҮСІНДІРМЕ

Тиісті талаптың келісуші тараптар арасындағы жүйелі іскерлік байланыстар

638

немесе сауда ғұрпы арқылы енгізілген-енгізілмегенін айқындайтын құқықтық

прецедент бар.

639

638

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015) 12–011, мұнда көлемді құқықтық прецеденттен

дәйексөз келтірілген.

639

British Crane Hire Corporation Ltd v. Ipswich Plant Hire Ltd [1975] QB 303, CA.

200

XI БӨЛІМ

97-БАП

ЖАЗБАША КЕЛІСІМДЕР («АУЫЗША КУӘЛАНДЫРУ ЕРЕЖЕСІ»,

PAROL EVIDENCE RULE)

→ жазбаша келісімшарттарға қатысты келіссөздер болғанын растайтын

ауызша/сырттай айғақтар: 109-бап

I. Қандай да бір тараптың жазбаша келісімнен тыс мәселелерге қатысты

(ауызша не жазбаша) айғақтарды ұсынып, аталған құжатқа қосымша

жасауына, құжаттың бір бөлігін алып тастауына, өзгертуіне немесе

құжатқа қайшы дерек енгізуіне тыйым салынады. Дегенмен бұл ере-

же жазбаша келісімшарттарға ғана қолданылады. Ол ауызша неме-

се жартылай жазбаша, жартылай ауызша келісімшарттарға қатысты

қолданылмайды.

II. Толық жазбаша келісімшарт болған күннің өзінде, төмендегілерге кел-

генде, сырттай (ауызша) айғақтар келтіруге тыйым салынбайды:

(a) түзету енгізу доктринасы (rectication) (115-бап);

(b) жанама (акцессорлық) кепілдіктер (collateral warranties) (65-бап):

жанама кепілдік әдетте ауызша уәде (міндеттеме) немесе сендіру

түрінде жасалады. Ол негізгі келісімшарттан бөлек жасалған дер-

бес келісім ретінде танылады;

шарттың жарамсыз, маңызды емес, заңды күші жоқ екенін неме-

се оны мына төмендегі себептерге сай іске асыруға болмайтынын

көрсету үшін сырттай (ауызша) айғақтар келтіруге болады:

(1) қателік (77-79 баптар);

(2) ыңғайласпа қанағаттандыру жасамау (34-бап);

(3) заң талаптарын орындамау (32-бап);

(4) заңсыздық (44-бап және одан кейінгі баптар);

(5) алаяқтық (71 және 118 баптар);

(6) жалған мәлімдеме жасау (64-бап және одан кейінгі баптар);

(7) мәжбүрлеу (80-бап);

(8) келісімге қатысты кейінге қалдыру талабы қолданылғанда

(95-бап);

(9) келісімшартқа тараптардың өзара келісімімен өзгерістер енгізіл-

генде немесе келісім күшін жойғанда (122-бап және одан кейінгі

баптар);

(10) айғақ құжаттың белгілі бір келісім түріне жататынын (оның, мы-

салы, меншікті табыстау туралы құжат емес, ипотекалық келісім

екенін) көрсету мақсатында қолданылғанда;

(11) айғақ келісуші тараптарды сәйкестендіру (олардың жеке басын

куәландыру) үшін ұсынылғанда;

(12) айғақ келісімнің мәнін ашып көрсету үшін келтірілгенде.

201

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл ережеге Shogun Finance Ltd v. Hudson ісін (2003)

640

қараған лорд Хобхаус

(Lord Hobhouse) өте жоғары баға берген. Ол 1893 жылы лорд Моррис (Lord Morris)

берген анықтамадан дәйексөз келтірген; бұл анықтамада жазбаша келісімшарт-

тан тыс мәселелерге қатысты ауызша не жазбаша айғақтарды ұсынып, аталған

құжатқа қосымша жасауға, құжаттың бір бөлігін алып тастауға, өзгертуге немесе

құжатқа қайшы дерек енгізуге тыйым салынатыны айтылған.

641

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 12.02 to 12.05; K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 3.16; for scepticism, G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), 15.08 .

98-БАП

КОММЕРЦИЯЛЫҚ САУДА-САТТЫҚҚА ҚАТЫСТЫ КЕПІЛДІКТЕР МЕН

ЗАЛАЛДЫ ӨТЕУ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІ

I. Сатушы кепілдігі (warranty) – сауда нысаны сипаты мен сапасы жағы-

нан осы кепілдікте көрсетілген сипаттамаға сәйкес келеді деген уәде. Ке-

пілдік нақты болуы немесе «хабардар болғанына қарай» не «сендірудің

дұрыстығына көз жеткізгеннен кейін» деген сөздермен берілуі мүмкін.

II. Залалды өтеу міндеттемесіне (indemnity) сай, кепілдік шарты бойынша

борышкер (indemnier) белгіленген оқиға орын алған кезде кредитор

(indemniee) ұшыраған қаржылық шығынның орнын толтыруға тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Акция сатып алу немесе кәсіпорындардың сауда мәмілелері кезінде

кепілдіктерді қолдану. Тиісті шоттар кәсіби стандарттарға сай жасалған деген

кепілдік (аталған шоттар шынымен кәсіби стандарттарға сай жасалса) бұзылған

болып саналмайды. Macquarie Internationale Investments Ltd v. Glencore UK Ltd

640

[2003] UKHL 62; [2004] 1 AC 919, 954: «[Бұл ереже]...осы елдің сауда құқығының негізінде жа-

тыр; мәміле дегеніміз – құжат; жасалған келісімшарттың айқындығы соған тәуелді және

бұл ереже – ағылшын сауда құқығының ең ұтымды тұсы; басқа либералдық құқықтық жүйе-

лердің ережелері дәл осындай дәрежеде айқын емес».

641

Оны Bank of Australia v. Palmer ісін [1893] қараған лорд Моррис айқындап берген: «Жазба-

ша келісімшартқа қатысты ауызша айғақтарды ұсынып, аталған құжатқа немесе тарап-

тар түгел жазбаша рәсімдеуге келіскен келісімшарттың қандай да бір талабына қосымша

жасауға, құжаттың бір бөлігін алып тастауға, өзгертуге немесе оған қайшы дерек енгізуге

болмайды» (бұл анықтамаға лорд Хобхаус мына істі қарағанда сілтеме жасаған: Shogun Ltd v.

Hudson [2003] UKHL 62: [2004} 1 AC 919, 954, 944).

202

XI БӨЛІМ

ісін (2010)

642

қараған сот осындай ұстанымды құптады. Бұл істе кепілдік берілген

шоттар жарияланған кәсіби стандарттарға сәйкес әзірленген болатын. Аталған

стандарттар шоттарда сатушыға немесе оның агенттеріне беймәлім не олар анықтай

алатын жайттарды көрсетуді талап етпеген. Шоттарға қатысты кепілдіктерге «олар

сатып алушыны мәміле жасалған кезде белгісіз/анықталмаған жауапкершіліктер-

ден қорғайды» деген түсініктеме беру кепілдіктерді бұрмалау болып саналады.

Дегенмен сатушы тарап компанияның белгіленген болашақ мерзім ішінде та-

батын пайдасына қатысты мұқият болжам жасап, дайындау міндеттемесін бұзған

жағдайда, Lion Nathan ісін (1996) қараған Құпия кеңестің

643

шешіміне сай, бол-

жамға сеніп, компанияны көрсетілген бағаға сатып алған кінәсіз тарап төлеген

сома мен болжам жасаған тарап салғырттық танытпай, дұрыс болжам жасағанда

шығатын аз сома арасындағы айырмашылықты өтеу үшін өтемақы талап етуге

құқылы болды. Лорд Хоффманн (Lord Homann) мынадай мәлімдеме жасаған:

644

«Сатушы сатып алушыға тиісті бағаны есептеп шығару үшін [мұның мұ-

қият болжам екенін басшылыққа алып] жүгінуге болатын сома 2 223 000 АҚШ

долларын құрайтынын айтқан. Аталған сома, шынымен, [компания] бағасын

есептеп шығару үшін қолданылған. Сатушы кепілдік шарттарына сай болжам

жасаса, жоғарыда көрсетілген сомадан кем мөлшер шығатын еді, яғни ком-

пания бағасы да тиісінше арзанырақ болатын еді. Сондықтан өтелетін залал

мөлшері түсетін табыс 2 223 000 АҚШ долларын құрайды деген болжамға сай

келісілген баға мен дұрыс болжам жасалғанда дәл сондай есептеу әдісі арқылы

анықталған баға арасындағы айырмашылыққа тең болады».

Бұған қоса, жасалған болжам, оны теріске шығаратын айғақ болмағандық-

тан, компанияның белгіленген мерзімдегі нақты табыс деңгейін көрсетеді деп

қабылданған:

645

«Алайда [жауапкер] сатушының нақты болжап беруге болмайтын жайттар

салдарынан [мұқият жасалды деген болжамға сай] анықталған көрсеткіш нақ-

ты көрсеткіштен [яғни белгіленген кезеңдегі нақты және әлдеқайда аз табыс

деңгейінен] жоғары болуы мүмкін дегені жеткіліксіз. Бастапқы болжамға да

сай төмен көрсеткіш көрсету мүмкіндігі болған. Мұндай жағдайда сатып алу-

шы тарап өзіне келтірілген залал мөлшерін ең ықтимал нәтижеге [яғни бол-

жам жасаған тарап салғырттық танытпағанда және мұқият болжам жаса-

ғандағы нәтижеге] сүйеніп анықтауды талап етуге құқылы. Осы ең ықтимал

нәтижеге сай, оны теріске шығаратын айғақ болмаса, сатушы тарап өз мінде-

тін орындауға мұқият қарауы, осылайша дұрыс болжам жасауы [яғни табыс

деңгейі кемдеу болатынын айтуы; табыс мөлшері шынымен аз болып шықты]

керек еді».

Акция сатып алу немесе кәсіпорындардың сауда мәмілелері кезінде кепіл-

діктерді бұзудан болған залалды өтеу. Кепілдік бұзылған жағдайда, басқаша

642

[2010] EWCA Civ 697; [2011] 1 BCLC 561

643

Lion Nathan Ltd v. C-C Bottlers Ltd [1996] 1 WLR 1438, 1442, PC, per Lord Homann.

644

ibid, 1442, PC, per Lord Homann.

645

Lion Nathan Ltd v. C-C Bottlers Ltd [1996] 1 WLR, 1448, PC, per Lord Homann.

203

қарастырылмаса, кінәсіз тарап өзіне келген залалды келісімшартқа сай өтеуді,

яғни өзінің қаржылық жағдайын кепілдік бұзылмаған кездегідей қалпына келті-

руді талап етуге құқылы. Осы ретте Lion Nathan ісін қараған Құпия кеңес мүшесі

лорд Хоффманн төмендегідей түсіндірме берген (1995):

646

«Тауар сапасына қатысты кепілдікке келгенде, басқаша дәлелдер келтірілмесе,

сатып алушы кепілдік берілген кездегі тауар құны мен тауардың нақты құны

арасындағы айырмашылықты өтеуді талап етуге құқылы. Егер сатушы [тиіс-

ті мерзімдегі] табыс деңгейі 2 223 000 АҚШ долларын құрайды деген кепілдік

берсе, онда бұл жайтты тауар сапасына қатысты кепілдікпен салыстыруға

болар еді. Мұндай жағдайда, оқиға басқаша қарастырылмаса, өтелетін залал

мөлшері табыс деңгейі кепілдікке сай болғандағы акциялар құны мен акциялар-

дың нақты құны арасындағы айырмашылыққа тең болар еді».

Сондықтан акцияларға қатысты сапа кепілдігін бұзған жағдайда, басқаша қа-

растырылмаса, өтелетін залал мөлшері тиісті мәміле аяқталған күні жасалған

бағалауға сай және сату-сатып алу келісімі бойынша сатып алынған акциялар-

дың нақты құны мен аталған акциялардың сол күні кепілдікке сай болғандағы

(әлдеқайда жоғары) құны арасындағы айырмашылыққа сәйкес түзіледі.

647

Бұл

есепті сарапшылар тексеруі қажет.

Әйтсе де мұндай жағдайда шығынға, негізінен, келісімшарт талаптарын бұзу

себебі ықпал етуі керек (177-бап). Сондай-ақ талап-арыз беруші тараптың бұған

ықпал етпегені (қандай да бір әрекетке бармағаны не әрекетсіздік танытпағаны)

анық көрініс беруге тиіс. Мұндай ықпал етуші әрекет не әрекетсіздік көбінесе

талап-арыз беруші тарап келісімшарт талаптарының бұзылғанын білгенде орын

алуы ықтимал: «Талап-арыз беруші келісімшарт талаптарының бұзылғаны...

және тиісті құқықтық қорғау шараларын қолдану қажеттігі туралы неғұрлым

көп білсе, себеп-салдар байланысының бұзылу ықтималдығы соғұрлым арта

түседі».

648

Сондықтан талап-арыз беруші келісімшарттың бұзылуына әкеп соқтыр-

ған жайттардан нақты хабардар болғанда, шығынға ұшырауға келісімшарттың

бұзылуы ықпал еткенін, ал өзінің шығын тудыратын әрекетке бармағанын не

әрекетсіздік танытпағанын дәлелдеуге тиіс. Бұған қоса, талап-арыз беруші өзі

ұшыраған шығынға сай келтірілген залалды өндіріп алу үшін төмендегі жайт-

тарды қамтитынын көрсетуі керек: (a) әдетте келісімшарт бұзылғанда туындай-

тын шығындар; немесе (b) келісуші тараптар келісімшарт жасасу кезінде ол бұ-

зылған жағдайда қисынға сай туындауы мүмкін деп пайымдаған шығын түрлері

(178-бап).

649

646

ibid, 1441, PC, per Lord Homann.

647

Sycamore Bidco Ltd v. Breslin [2012] EWHC 3443 (Ch), at [390] to [466].

648

Borealis AB v. Geogas Trading SA [2010] EWHC 2789, at [46].

649

Hadley v. Baxendale (1854) 9 Ex 341.

204

XI БӨЛІМ

Келісілген мерзім. Белгіленген мерзім ішінде сатушыға келісімге қатыс-

ты талап-арыз берілгенін хабарлау керек, әйтпесе талап жарамсыз деп таны-

лады.

650

Алайда Tullow Uganda Ltd. v. Heritage Oil and Gas ісін (2014) қараған

Апелляциялық сот атап өткендей, соттар хабарлама беру жөніндегі шектеулерге

кепілгер (борышкер) міндеттерін орындауға қатысты кейінге қалдыру талапта-

ры деп қатаң түрде анықтама беруге құлықсыздық танытады. Лорд-судья Битсон

(Beatson LJ) былай деген:

651

«Соттар жарты ғасырдан астам уақыт бойы басшылыққа алып келген ұс-

танымға сай, талапты кейінге қалдыру шарты немесе маңызды шарт деп

классификациялау айқындықты қамтамасыз етуі мүмкін, сондай-ақ осының

салдарынан келісімшарт жасасқан тараптардың біреуі тиісті құқықтардан

айырылып қалуы ықтимал, өйткені талаптардың болмашы бұзылуы салдары-

нан басқа тарап аз ғана шығынға ұшырап немесе оған мүлде залал келмейтін

еді. Сондықтан халықаралық сауда-саттық және тасымалдау келісімшарт-

тары жасалған жағдайда, соттар талапты кейінге қалдыру шарты немесе

маңызды шарт деп классификациялауға құлықсыз болған... Мұны осы мәселе-

ге қатысты айтарлықтай маңызды прецедентке айналған Schuler (LG) AG v.

Wickman Machine Tool Sales Ltd [1974] ісінен AC 235 аңғаруға болады. Бұл істе

келісімшарт мәтінінде «маңызды талап» деген сөздің болуы жеткіліксіз еді».

Сатып алушының хабардар болуы және бұл жайттың залалды өтеу тала-

бын қанағаттандырмауға негіз болуы. Eurocopy plc v. Teesdale ісін (1992) қара-

ған Апелляциялық сот мойындағандай,

652

сатушы тарап сатып алушы тараптың

кепілдікте қамтылған жайттардан хабардар болғанын алға тартып, сол кепілдікке

сай сатушыдан өтемақы талап ету әділетсіз деп, өзін қорғай алады. Сол сияқты,

Апелляциялық соттың Inniteland Ltd v. Artisan Contracting Ltd ісі (2005)

653

бо-

йынша шығарған шешіміне сай, есепшілері арқылы әрекет еткен сатып алушы-

ға тиісті ақпарат жарияланып, компанияның қаржылық жағдайы туралы қажетті

мәліметті алып, оны дұрыс бағалаған кезде кепілдік бұзылмайды.

654

Сонымен

қатар Sycamore Bidco Ltd v. Breslin ісін (2012) қараған судья Манн (Mann J)

655

мәміле жасалған кезде сатып алушының кепілдікте қамтылған нақты жайттар-

дан хабардар болғаны анықталса, онда бұл тараптың кепілдікті бұзуға қатысты

талап-арызы қанағаттандырылмайтынын растаған; мұндағы хабардар болу жай-

ты: (a) сатушының тиісті ақпаратты жариялауы немесе (b) сатып алушының өзі

қажетті ақпаратты сұрастыруы мүмкін.

656

650

Laminates Acquisition Co v. BTRAustralia Ltd [2003] EWHC 2540 (Comm); [2004]

1 All ER (Comm) 737, Cooke J.

651

[2014] EWCA Civ 1048; [2014] 2 CLC 61, at [33] (жалпы шолу: [33] ).

652

[1992] BCLC 1067, CA (Nourse and Lloyd LJJ).

653

Inniteland Ltd v. Artisan Contracting Ltd [2005] EWCA Civ 758; [2006] 1 BCLC 632.

654

Сонда; осы іс сөз болған тағы бір еңбек: A Stilton, Sale of Shares and Businesses: Law, Practice

and Agreements (3rd edn, London, 2011), 177-178.

655

Sycamore Bidco Ltd v. Breslin [2012] EWHC 3443 (Ch).

656

ibid, per Mann J, at [359].

205

Қайта кепілдік беру. Акциялар сатып алу келісімінде бастапқыда, келісім-

шарт жасалған күні ұсынылатын кепілдіктердің мәміле аяқталатын күні қайта

берілетіні қарастырылған болса, онда сатып алушы тарап үздіксіз қорғауға ие

болады, кейінгі қорғау жүйесі алдыңғысының орнын басады. Келісімшарт жа-

салған күн мен мәміле аяқталған күн аралығында (осы аралықта ғана) сатып

алушы тарап бастапқыда берілген кепілдіктерге сай қорғауға ие болады. Мәміле

аяқталған соң, қайта берілген кепілдіктер қолданыла бастайды. Сатып алушы

тарап аталған кепілдіктердің дұрыс еместігін білсе, қайта берілген кепілдіктер

бойынша олар бұзылды деп талап-арыз бере алмайды. Бұған қоса, сатып алушы

бастапқыда берілген кепілдіктерге де жүгіне алмайды.

II тұжырым. Залалды өтеу міндеттемелері.

657

Залалды өтеу туралы нағыз мін-

деттемеге сай, В тарабының негізгі борышкер болған-болмағанына қарамастан,

А тарабына В тарабын шығыннан қорғау үшін оған тиісті сомада төлем жасау

жауапкершілігі жүктеледі. Бұл – кепілдіктен (guarantee) өзгеше жауапкершілік

(94-бап) түрі. Кепілдік берілген жағдайда, А тарабы (кепілгер) Т тарабына «не-

гізгі борышкер (B тарабы) өз міндеттемесін орындамаса, А тарабы Т тарабына

өтемақы төлейді» деген кепілдік береді.

658

Wood v. Sureterm Direct Ltd & Capita Insuramce Services Ltd ісінің (2015)

659

нақ-

ты мән-жайына назар аударайық. Вуд (Wood) өзінің Т компаниясындағы акцияла-

рын Capita компаниясына сатқан. Мәміле нысаны – Т компаниясы классикалық

(ретро) автокөлік модельдеріне арналған сақтандыру полистерін сатумен айна-

лысқан. Capita компаниясы Т компаниясын сатып алған соң, оның қызметкерлері

сақтандыру полистерін дұрыс сатпағанын (mis-selling) анықтайды (немесе солай

деп күдіктенуге негіз болатын мәлімет табады). Сақтандыру полистері белгілен-

ген бастапқы бағадан әлдеқайда қымбатқа сатылған. Полистерді қымбатқа сату-

ға қисынды себеп жоқ еді немесе баға әдейі қымбаттатылған. Асқан сақтық та-

нытқан Capita компаниясы бұл туралы Қаржы қызметтерін реттеу және бақылау

басқармасына (FSA) хабар береді. Нәтижесінде Т компаниясы жауапкершілікке

тартылып, сақтандыру полистерін алған тұлғаларға миллиондап өтемақы төлеу-

ге мәжбүр болды. Апелляциялық сот «сатушы тарап (Вуд) залалды өтеу міндет-

темесі бойынша шығынды өтеу жауапкершілігіне тартылмайды» деген шешім

шығарды. Залалды өтеу міндеттемесіне берілген түсіндірмеге сай, аталған мін-

деттеме сақтандырылған тұлғалар тікелей талап-арыз бергенде немесе сақтанды-

рылған тұлғалар FSA-ға шағым түсіргенде залал туындаған жағдайларды қамты-

майды. Сатып алушы тарап түйінді мәселе қалыптасқанын FSA-ға өзі хабарлап,

ал өкілетті орган кейін бір топ жәбірленген тарап атынан істі өзі тергеген жағдай-

ларды қарастырады.

Апелляциялық сот залалды өтеу міндеттемесіне төмендегідей түсіндірме

берді:

«7.11. Сатушылар сатып алушыға ...барлық талап-арыздар, сот істері, шы-

ғындар, шағымдар, келтірілген залал, алымдар, жұмсалған қаражат пен

657

W Courtney, Contractual Indemnities (Oxford, 2014).

658

Halsbury’s Laws of England (5th edn, London, 2008), vol 49, at [1021].

659

[2015] EWCA Civ 839.

206

XI БӨЛІМ

жүктелген жауапкершілік, сондай-ақ мәміле аяқталған мерзімге дейінгі уақыт-

та сақтандыру полистерін немесе сақтандыру полистеріне қатысты өнімдерді

не қызметтерді дұрыс сатпағаны үшін немесе дұрыс сатпады деген күдікпен…

компанияға, сатушыларға және тиісті тұлғаға қарсы талап-арыздардан неме-

се FSA тіркеген арыз-шағымдардан туындаған, компанияға салынған… барлық

айыппұлдар, тағайындалған өтемақы немесе құқық қорғау құралдары не тиісті

төлемдер бойынша залалды өтеу үшін қажетті сомаға тең соманы төлеуге

міндетті».

Сот бірден түсінуге қиын, сөздері қайталанатын, оқырманды шатастыратын

осы ереженің мынаған саятынын атап өткен:

660

«[Кепілдік шарты бойынша борышкер] залалды өтеу міндеттемесі бойын-

ша жауапкершілікке мынадай жағдайларда ғана тартылады: (i) талап-арыз

компанияға, сатушыға немесе тиісті тұлғаға қарсы берілуге тиіс; (ii) …ком-

панияға, сатушыға немесе тиісті тұлғаға қарсы шағым FSA-да тіркелуі керек

және, қалай болғанда да, аталған талап-арыз не шағым: (a) мәміле аяқталған

мерзімге дейінгі уақытты қамтуға тиіс; сондай-ақ ол (b) сақтандыру полисте-

рін немесе сақтандыру полистеріне қатысты өнімдерді не қызметтерді дұрыс

сатпауға немесе дұрыс сатпады деген күдікке қатысты туындауы қажет».

Бұл шешім залалды өтеу міндеттемесін әлдеқайда кең контексте, тиісті ке-

пілдіктермен байланыстыра қарастыру қажеттігін көрсетті. Аталған істе кепіл-

діктер мен залалды өтеу міндеттемесін қолдану арасында мынадай екі айырма-

шылық болған: (a) тараптар өзара келісіп, кепілдіктер бойынша талап қоюға екі

жылдық шектеу мерзімін белгілеген, алайда келісімшартта залалды өтеу міндет-

темесі бойынша талап қоюға мерзімдік шектеу қарастырылмаған; (b) сатушы-

ның кепілдіктер бойынша (залалды өтеу міндеттемесі бойынша емес) жауапкер-

шілігі акцияларға төленген ыңғайласпа қанағаттандыру деңгейімен шектелген.

Осы айырмашылықтарды, әсіресе алғашқысын ескере келе, Апелляциялық сот

(судья Попплуелл (Popplewell J) шығарған шешімнің күшін жойып) «коммерция-

лық тұрғыдан алып қарағанда, сатушының залалды өтеу міндеттемесі ауқымын

тікелей нысана (сатып алынған) компанияға қарсы талап-арыздармен не шағым-

дармен ғана немесе үшінші тараптардың нысана компанияға қатысты FSA-ға

арыздануынан кейін берілген талап-арыздармен не шағымдармен ғана шектеуін

ақылға қонымсыз деуге келмейді» деп шешті. Осы орайда лорд-судья Кристофер

Кларк (Christopher Clarke LJ) былай деп түсіндірме берген:

661

«[Кепілдік шарты бойынша борышкер] (сақтандыру полистерін) дұрыс сат-

пауы салдарынан клиенттер оған қарсы талап-арыздарын алғашқы екі жыл

ішінде беруі әбден мүмкін деген ұстанымды қолдаған болуы керек, сондықтан

ол мерзімдік шектеуі жоқ залалды өтеу міндеттемесін, мысалы, FSA баста-

масы сияқты басқа бір (күтпеген) себептен туындаған талап-арыздарға емес,

кейін үшінші тараптар берген талап-арыздарға ғана қатысты (олардың саны

аз болады деген болжаммен) қолдануын қалаған».

660

[2015] EWCA Civ 839.

661

[2015] EWCA Civ 839, at [55].

207

Залалды өтеу міндеттемесін орындау механизмдері. Залалды өтеу жөніндегі

осы келісімшарт талаптары бойынша оны өтеу міндеттемесін іске асыру үшін

кредитордан алдымен үшінші тарапқа ақша төлеу айқын талап етілуге тиіс; мұн-

дай талап оның үшінші тарапқа төлем жасау жауапкершілігін ғана алу талабынан

өзгеше. Аталған міндеттемеге қатысты осындай шектеу қойылған болса, онда

соттар оның сақталуын қамтамасыз етуге тиіс.

662

Мұндай талап болмаса, А тара-

бының В тарабы атынан залалды өтеу үшін жасайтын төлемі мынадай үш түрлі

тәсілмен жүзеге асуы ықтимал:

(a) A тарабы В тарабына тиесілі шығынның орнын толтыруға келіскенде, B та-

рабы үшінші тарапқа (Т тарабына) тиісті соманы төлеп, шығынға ұшыраған

жағдайда, A тарабының В тарабына жасайтын төлемі тек залалды өтеуге қа-

тысты талап ретінде танылады.

(b) А тарабы В тарабының мүддесін қорғап, Т тарабына тікелей төлем жасайтын

жағдай да кездеседі. Мұндай кезде В тарабы әділдік құқығына сүйеніп, А та-

рабынан залалды өтеу міндеттемесін заттай орындауды, яғни одан Т тарабы-

на тікелей төлем жасауды талап ете алады. Олай болса, А тарабының Т тара-

бына ақшалай төлем жасауы әділдік құқығына сай төлем деп танылады.

жағдайларда, залалды өтеу міндеттемесін орындау үшін А тарабына тиісті

соманы тікелей В тарабына төлеу талабы қойылуы мүмкін.

663

Залалды өтеу міндеттемесіне қойылатын айқын шектеулер. Залалды өтеу

міндеттемесі (indemnity) – келісімшартта ғана кездесетін құқықтық қорғау ама-

лы. Келісімшарт жасасатын тараптар тәуекел мен жауапкершілікті бөлісу туралы

келісімге келу еркіндігіне ие. ENE Kos 1 Ltd v. Petroleo Brasileiro SA ісін (2012)

қараған Жоғарғы сот судьясы лорд Сампшн (Lord Sumption) атап өткендей,

664

сот

«залалды өтеу міндеттемесінің мақсатын, оның негізінде қолданылу аясын»

анықтауға тиіс. Демек, залалды өтеу міндеттемесінде соған сай жауапкершілік

шегі айқындалып, мысалы, «сатып алушы әрекетіне» немесе сатып алушының

шығындарды азайтуға әрекеттенбеуіне не заңға кейін өзгерістер енгізу тәуекелі-

не байланысты қорғану шаралары айқын көрсетілуі мүмкін.

Шығын келтіргені не салғырттық танытқаны үшін кредитордың өзіне

жүктелетін жауапкершілік. Smith v. South Wales Switchgear Co Ltd ісін (1978)

662

Firma C-Trade SA v. Newcastle Protection and Indemnity Association (`The Fanti’) [1991] 2 AC 1 HL.

663

Сонда, 28, HL, мәлімдеме жасаған лорд Брэндон (Lord Brandon) былай деген: «Тиісті құқық-

тық нормаға (заңға) сай, залалды өтеуді талап ететін тарап тиісті жауапкершілікті алды-

мен өзі орындап, одан кейін кепілдік шарты бойынша борышкерге келісімшартты бұзғаны

үшін сотқа шағымданып, келтірілген шығынды өтеуді талап етуі керек. Әділдік құқығына

сай, залалды өтеу жөніндегі қарапайым келісімшартта кепілдік шарты бойынша борышкер-

дің тиісті соманы тікелей алдында жауапкершілігі бар үшінші тарапқа немесе, кей жағдай-

ларда, шығыны өтелетін тарапқа төлеу талабы қарастырылуы мүмкін».

664

[2012] UKSC 17; [2012] 2 AC 164, at [12].

208

XI БӨЛІМ

қараған Лордтар палатасы

665

«кредитордың салғырттық танытқаны үшін кепілдік

шарты бойынша борышкер залалды өтеу міндеттемесін орындау жауапкершілігі-

не тартылмайды» деген шешім шығарған. Smith v. South Wales Switchgear Co Ltd

ісіне (1978) қатысты қолданылған жалпы шешім шығару ережесіне сай,

666

залал-

ды өтеу міндеттемесі кредитор салғырттық танытқан жағдайларды қамтымайды.

Жалпы, бұл ережені Caledonia North Sea v. BT ісін (2002) қараған Лордтар пала-

тасының мүшесі лорд Бингэм (Lord Bingham) және

667

EE Caledonia v. Orbit Valve

ісін (1995) тыңдаған Апелляциялық сот атап өткен.

668

Бұған қоса, Total Transport Corp v. Arcadia Petroleum Ltd (‘The Eurus’) ісін

(1991) қараған судья Рикс (Rix J) залалды өтеу міндеттемелеріне «кепілдік шарты

бойынша борышкер кредиторға тән барлық шығынды өтеуге тиіс деп түсіндірме

берілмейді» деген қорытындыға келген:

669

«Залалды өтеу міндеттемесі шешім шығару процесімен шектелген. Ол орын ал-

ған салдардың өзін ғана қамтиды. Залалды өтеу міндеттемесі мәтінде айқын

көрсетілмесе, онда оны өтеуді талап ететін тараптың салғырттық таны-

туынан туындаған салдарды қамтымайды».

Алайда Campbell v. Conoco (UK) Ltd ісін (2003)

670

қараған Апелляциялық сот

растағандай, тараптар арасында жасалған келісім мәтінінде кепілдік шарты бо-

йынша борышкердің кредитордың салғырттық таныту салдарынан туындаған

шығынның орнын толтыруға жауапты екені айқын көрсетілген. Дегенмен бұл –

айрықша жағдай; мұндай жауапкершіліктің қарастырылғаны келісім мәтінінде

айқын көрсетілуге тиіс.

Залалды өтеу міндеттемесін бұзу салдарынан туындаған шығынды өтеу.

Залалды өтеу міндеттемесі бұзылған жағдайда төленетін қаражат сомасы ке-

пілдік шарты бойынша борышкердің шығын орнын толтыруы үшін өтеуге тиіс

665

[1978] 1 WLR 165, HL.

666

ibid.

667

[2002] 1 Lloyd’s Rep 553, at [10].

668

[1995] 1 All ER 174, 182F-182 H, 184 H-185 D, per Steyn LJ; сондай-ақ 182-дереккөзде былай деп

атап өтіледі: мұндай келісімдерге қатаң түсіндірме беру процесі «ұйғарым жасау процесіне

парапар, оны залалды өтеу міндеттемесіне және бірыңғай жағдайларға бірдей қолдануға бо-

лады», ол сонымен қатар «басқаша қарастырылмаса, қандай да бір тараптың өзге тарапты

салғырттық танытқаны үшін жауапкершіліктен босатуға немесе басқа біреудің салғырт-

тық танытуынан орын алған салдар үшін өзіне жауапкершілік жүктеуге келісуі – шындыққа

жанаспайтын жағдай» деген пайымға негізделген. 184-те лорд-судья Стейн (Steyn LJ) мы-

надай ойын бөліседі: «Сөз болып отырған мәселенің туындауына келісуші тараптың заңда

қарастырылған міндеттерді бұзуы ғана емес, сондай-ақ оның салғырттық танытуы себеп

болса, онда залалды өтеу міндеттемесі қолданылмайды... Ең соңында, ...келісуші тараптың

[кепілдік шарты бойынша борышкердің] басқа тараптың [кредитордың] салғырттық таны-

туы салдарынан болған шығынды өтеу тәуекелін өзіне жүктеуге келісуі екіталай».

669

[1996] CLC 1084, 1114; [1996] 2 Lloyd's Rep 408 (upheld, [1998] 1 Lloyd's Rep 351; [1998]

CLC 90).

670

Campbell v. Conoco (UK) Ltd [2003] 1 All ER (Comm) 35, CA.

209

сомасына тең қалыптасады.

671

Мұндай жағдайда әдетте кепілдік шарты бойынша

борышкердің тиісті міндеттемені орындамауы салдарынан кредитор ұшыраған

барлық шығынды өтеуге тиіс.

ӘДЕБИЕТ

A Stilton, Sale of Shares and Businesses: Law, Practice and Agreements (3rd edn,

London, 2011), 177–178; R Thompson (ed), Sinclair on Warranties and Indemnities on

Share and asset Sales (8th edn, London, 2011); W Courtney, Contractual Indemnities

(Oxford, 2014).

99-БАП

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ДАУЛАРДЫ РЕТТЕУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМ

I. Ағылшын соттары мынадай келісім түрлерін жарамды деп таниды:

мәмілеге қатысты қай мемлекеттің келісімшарт құқығының мате-

риалдық-құқықтық нормалары қолданылатынын айқындайтын ке-

лісім (қолданылатын құқық туралы); сот юрисдикциясы (айрықша

немесе айрықша емес) жөніндегі ескертпе; келіссөздер туралы келі-

сімдер; медиация туралы келісімдер; арбитраж туралы келісімдер;

немесе осы аталғандардың кейбіреулерін не тұтас қамтитын келісім

(қараңыз: 150(c) бап).

II. Қажет болған жағдайда, I тармақта аталған кейбір келісім түрлерін іске

асыру үшін талап-арыз бойынша іс қозғауға тыйым салынуы (anti-suit

injunctions) мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

Қолданылатын құқық туралы ережелер. Мемлекет тараптар қаламаған келісім-

шарт құқығы нормаларын алып тастауы немесе бейтарап келісімшарт құқығы

жүйесін қолдануға келісуі мүмкін (бейтарап деп келісуші тараптардың азамат-

тығына, тұрғылықты орнына немесе коммерциялық кәсіпорынның мекенжайына

сілтеме жасауды айтады).

Юрисдикция туралы ережелер. Айрықша юрисдикция ережесіне (exclusive

jurisdiction clause) сай жасалған мәмілеге қатысты туындайтын құқықтық дау

белгіленген юрисдикцияда, мысалы, Нью-Йорк немесе Австралия не Гонконг

672

671

Ағылшын жеке құқығында қабылданған жалпы қағидаға сай, бір шығынды екі рет өтеуге

жол берілмейді: A Stilton, Sale of Shares and Businesses: Law, Practice and Agreements (3rd edn,

London, 2011), 208.

672

eg, Nomura International plc v. Banca Monte dei Paschi Di Siena Spa [2013] EWHC 3187 (Comm);

[2014] 1 WLR 1584 at [16], [17], [80] to [83], Eder J.

210

XI БӨЛІМ

соттарында ғана қаралуға тиіс.

673

Айрықша юрисдикция ережесі негізінде өзара

шектеулер мен құқықтар туындайды: қос тарап та белгіленген юрисдикцияда

ғана сотқа арыздана алады және екеуі де осы шектеудің сақталуын талап ету-

ге құқылы. Айрықша емес юрисдикция ережесіне сәйкес, белгіленген соттарға

тиісті юрисдикция беріледі. Мұндай ереже болмаған жағдайда келісуші тараптар

аталған юрисдикцияға жүгіне алмайтын еді.

674

Электрондық ережені басып шығару мүмкіндігінің болуы – юрисдикция ту-

ралы ереже «жазбаша жасалуға немесе жазбаша куәландырылуға» тиіс деген

талапты қанағаттандырады. Бұл туралы сот шешімі бар. Осы ретте Еуропалық

сот (European Court of Justice) қараған мына іске назар аударыңыз: El Majdoub v.

CarsOnTheWeb.Deutschland GmbH (2015).

675

Брюссельдің І қаулысының (жаңа редакциясында) (Brussels I bis (Brussels

recast) Regulation, 2012) 25(1) және (2) бабына сай, юрисдикциялар туралы келі-

сім жазбаша жасалуы керек. Дегенмен аталған қаулы ережелері тараптардың іс-

керлік байланыс практикасын, нарық практикасын, сондай-ақ «келісім жасалға-

нын жазбаша растайтын» электрондық хат-хабар алмасуды жарамды деп таниды.

Дауларды реттеу туралы, мысалы, арбитраж жөніндегі басты ескертпеге

қатысты келіссөздер туралы ережелер. Emirates Trading Agency LLC v. Prime

Mineral Exports Private Ltd ісін (2014)

676

қараған судья Тир (Teare J) мерзімі төрт

аптадан аспайтын келіссөздер туралы ережені (дауларды реттеу туралы ауқым-

ды ескертпенің бір бөлігі) құптап, істі арбитражға беру алдындағы міндетті ал-

ғышарт ретінде тараптардан «достық ниетпен» келіссөздер жүргізуді талап етті.

Ол істі арбитражда қарауға дейін компаниялар келіссөздер туралы ереже талап-

тарын орындауы шарт деп шешті. Алайда фактілерді тексере келе, ол тиісті та-

лап орындалды деп ұйғарды. Сондықтан бұл іс заңды түрде арбитражда қарала

бастады.

Медиация туралы келісімдер.

677

Тараптар істі сот немесе арбитраж қарауына

бермес бұрын адал ниетпен медиация жүргізуге келісуі мүмкін. Cable & Wireless

plc v. IBM UK ісін (2002) қараған судья Колман (Colman J)

678

медиация туралы

673

Белгіленген юрисдикцияға ғана жүгіну міндеті мен басқа юрисдикцияда сот ісін қозғамау мін-

деті: AMT Futures Ltd v. Marzillier [2014] EWHC 1085 (Comm), at [36], per Popplewell J (басқа

мәселеге қатысты шешімнің күшін жойған, [2015] EWCA Civ 143; [2015] QB 699).

674

Deutsche Bank AG v. Highland etc [2009] EWCA Civ 725; [2010] 1 WLR 1023, at [50], [64], [105]

and [106].

675

Case C-322/14 [2015] 1 WLR 3987, мұнда Брюссельдің І қаулысынан (жаңа редакцияда) бұрын-

ғы заң қарастырылған (Еуропалық одақтың 1215/2012 регламенті, Brussels I bis (Brussels recast)

EU Regulation 1215/2012 ) (келесі ескертпені қараңыз).

676

[2014] EWHC 2104 (Comm), notably at [59] to [64], сот мына іс бойынша шығарылған шешімді

прецедент ретінде қолданудан бас тартты: Walford v. Miles [1992] 2 AC 128, 140, HL (бұл іс

дауларды реттеу ережесіне енгізілген келіссөздер туралы ескертпе жөнінде емес еді).

677

Sulamerica Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa Engenharia SA [2012] EWCA Civ 638; [2013]

1 WLR 102; сыни пікір білдірген: N Andrews, ‘Mediation Agreements: Time for a More Creative

Approach by the English Courts’ (2013) 18 Revue de droit uniforme 6–16 (басқа аты: Uniform Law

Review); KP Berger, ‘Law and Practice of Escalation Clauses’ (2006) 22 Arbitration Int 1–17.

678

Cable & Wireless plc v. IBM United Kingdom Ltd [2002] 2 All ER (Comm) 1041, Colman J.

211

осындай ереженің қолданылуын құптаған. Сот аталған ережеге сай тараптардың

өзара міндеттеме алғанын ескере отырып, бір тараптың медиацияға жүгінбеуді

қалауын «дауды реттеу туралы келісім талаптарын бұзу» деп таныды. Судья бұл

істі уақытынан бұрын сотта қарауды тоқтатып, келісуші тараптардан медиацияға

жүгінуін талап еткен. Дегенмен Sulamerica Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa

Engenharia SA ісі (2012) бойынша

679

шығарылған шешімге сай, медиация туралы

келісім мына шарттар сақталғанда ғана жарамды: (a) медиация туралы ескертпе-

нің соңғы редакциясы қабылдануы, сондықтан осы ескертпе талаптары жөнінде

қосымша келіссөздер жүргізудің қажеті болмауға тиіс (міндеттеме бар); (b) осы

ескертпеде медиация қызметін көрсететін тарап айқындалуға немесе оның қалай

тағайындалатыны көрсетілуге тиіс (медиатор анықталған); (c) медиация қызме-

тін көрсететін тараптың ережелеріне сай немесе келісуші тараптар өзара уағда-

ласып айқындаған медиация процесі бекітілуге тиіс (оның тәртібі белгілі).

Арбитраж туралы ескертпе. Англияның Арбитраж туралы 1996 жылғы за-

ңына (The English Arbitration Act 1996) сәйкес, арбитраж туралы келісім (оның

ішінде істі арбитраж қарауына беру туралы жекелеген келісімдер, submission

agreement)

680

жазбаша жасалуға тиіс

681

(сондай-ақ істі арбитраж қарауына беру

барысында ол туралы келісімге қатысты процедуралар нақтылануы керек).

682

Аталған заң арбитраж туралы келісімдердің жазбаша түрде жасалуын талап етке-

німен, бұл мәселеге қатысты ұстанымды либералдық сипатта десек – қателеспей-

міз. Сондықтан: (a) мұндай келісімге тараптар қол қоюға міндетті емес; (b) келі-

сім ауызша жасалып, жазбаша рәсімделуі мүмкін. Аталған заңның 5(6) бөліміне

сәйкес, «жазбаша» немесе «жазбаша түрде жасалған» деген сөздер келісім «кез

келген тәсілмен жазылып сақталған», оның ішінде электрондық тәсілмен, мы-

салы, электрондық пошта арқылы жасалған жайттарды да қамтиды; жазбаша

жасалмаған келісімді «жазбаша куәландыруға/растауға» болады, ол үшін келі-

сімді «келісуші тараптардың біреуі немесе келісуші тараптардағыдай өкілетті-

гі бар үшінші тарап жазып сақтауға тиіс» (5(4) бөлім).

683

Шын мәнінде, мұндай

жағдайда Арбитраж туралы 1996 жылғы заңға сәйкес, төмендегідей элементтер

қолданылады: (a) келісімге тараптар қол қоюға міндетті емес. Жалпы, мұндай

679

[2012] EWCA Civ 638; [2013] 1 WLR 102; сынаған автор: N Andrews, ‘Mediation Agreements:

Time for a More Creative Approach by the English Courts’ (2013) 18 Revue de droit uniforme 6–16.

680

Яғни дау туындаған жағдайда оны арбитраж қарауына беру туралы келісім.

681

Section 5, Arbitration Act 1996.

682

Арбитраж туралы 1996 жылғы заңның 5(1) бөлімі: Осы бөлім мақсаттары үшін тараптар-

дың кез келген мәселеге қатысты жасаған кез келген келісімі жазбаша түрде рәсімделсе ғана

жарамды деп танылады; қараңыз: Mustill & Boyd, Commercial Arbitration: Companion Volume

(London, 2001), 20.

683

Mustill & Boyd, Commercial Arbitration: Companion Volume (London, 2001), 263 (ескерту: ауызша

жасалған келісімнің сөзбе-сөз емес аудио немесе видеожазбасының болғаны жеткілікті; десек

те мына еңбекке назар аударыңыз: Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), vol II, specic

contracts, at 32–023 n 99 (дауыстық хабарлама жеткілікті бола ма, болмай ма деген сауалға ав-

тордың берген жауабы: жеткілікті, демек, дауыстық хабарламада арбитражға жүгіну ұсынысы-

ның қабылданғаны немесе бұрын келісілген шарттардың қолданылатыны анық айтылуға тиіс).

212

XI БӨЛІМ

келісімге қол қою міндетті емес;

684

(b) жазбаша деп «кез келген тәсілмен жазып

сақталған» ақпарат аталады;

685

686

жазбаша хат-хабар алмасу тәсілімен жасалған;

687

(3) жазбаша түрде расталған;

688

(4) (арбитраж келісімі туралы) жазбаша шарттарға

689

сілтеме жасау арқылы жа-

салған;

690

немесе (5) істі арбитражда не сотта қарау барысында «бір тараптың тек

жазбаша жасалған келісімнің бар екенін айтқаны, ал қарсы тараптың мұны жоққа

шығарғаны» көрсетілген жазбаша материалдар алмасу жолымен жасалуы мүм-

кін

691

(аталған (5) категория – іс жүзінде келісімге сай эстоппельге (estoppel by

convention) жатады, 4-бапты қараңыз). Дегенмен ортақ құқық ережелеріне сай,

жазбаша жасалмаған келісім жарамды деп танылуы мүмкін. Мұндай жағдайлар

1996 жылғы заңмен реттелмейді. Жазбаша жасалмаған арбитраж туралы келі-

сімнің де заңдық күші болады; алайда ондай келісімдерге жоғарыда аталған заң

ережелері қолданылмайды.

692

Premium Nafta Products Ltd v. Fili Shipping Co Ltd ісін (2007) қараған Лордтар

палатасы, «бөліп қарау» қағидасын (principle of separability, Арбитраж туралы

1996 жылғы заңның 7-бөлімінде қарастырылған) басшылыққа алып, «негізгі ке-

лісімшарттың жарамсыз деп танылуы арбитраж туралы келісімнің жарамсызды-

ғын білдірмейді» деген шешім шығарған.

693

Арбитраж туралы ескертпе негізгі

келісімшарт та, арбитраж туралы ескертпе де алаяқтық әрекеттің нәтижесі екені

анықталғанда немесе «келісуші тараптардың біреуі оның атынан [негізгі келі-

сімшартқа және арбитраж туралы ескертпеге] қол қойған агенттің қандай да

бір келісімге қол қоюға өкілеттігі болған жоқ» деген жағдайда ғана жарамсыз

деп танылады.

694

684

Section 5(2)(a), Arbitration Act 1996.

685

Section 5(6), ibidem.

686

Section 5(2)(a), ibidem.

687

Section 5(2)(b), ibidem.

688

Section 5(2)(c), ibidem; 5(4) бөлімде түсіндіріліп өткендей, бұл: (a) бір тарап немесе (b) үшінші

тарап жазып алған ауызша келісім болуы мүмкін, мұндағы (a) және (b) келісуші тараптар бер-

ген өкілеттікке сай жасалуы керек. Барлық талаптарды жазбаша куәландыру/растау қажет пе?

Осындай ұстаным басқа жағдайда да қолданылған, қараңыз: RJT Consulting v. DM Engineering

(Northern Ireland) Ltd [2002] EWCA Civ 270; Carillion Construction Ltd v. Devonport Royal

Dockyard Ltd [2005] EWCA Civ 1358.

689

Sea Trade Maritime Corp v. Hellenic Mutual War Risks Association (Bermuda) Ltd (‘The Athena)

[2006] EWHC 2530 (Comm); [2007] 1 All ER (Comm) 183; [2007] 1 Lloyd's Rep 280, per Langley J,

at [65] and [81]; мына істе қаралған: Habas Sinai Ve Tibbi Gazlar Isthisal Endustri AS v. Sometal

SAL [2010] EWHC 29 (Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 1143; [2010] 1 Lloyd's Rep 661, at [13],

per Christopher Clarke J (инкорпорациялаудың төрт категориясын ажыратып берген; өте көлем-

ді болғандықтан, мұнда сол абзацтан дәйексөз берілмеген); осыған байланысты бірінші инс-

танция шешімдері жөніндегі жазба: A and K Tweeddale (2010) 76 Arbitration 656–660.

690

Section 5(3), Сонда; жазбаша шарттарға сілтеме беру тәсілімен жасалған ауызша келісімдер-

ді жазбаша келісімдерге парапар деп қарастыру қажеттігі туралы (әсіресе құтқару жұмыс-

тары туралы келісімдер (salvage agreements) жасалған жағдайда), қараңыз: Ведомстволық

консультациялық комитеттің есебі, 1996 ж. (Departmental Advisory Committee Report (1996), [36].

691

Section 5(5), сонда.

692

The Departmental Advisory Committee Report (1996), paragraph 32; section 81(2)(b), Arbitration

Act 1996; Mustill & Boyd, Commercial Arbitration: Companion Volume (London, 2001), 21, 371.

693

Premium Nafta Products Ltd v. Fili Shipping Co Ltd [2007] UKHL 40; [2007] 4 All ER 951.

694

ibid, at [17] to [19].

213

Арбитраж: түпкілікті шешім ережелері. Shell Egypt West Manzala GmbH v.

Dana Gas Egypt Ltd ісінен (2009) белгілі болғандай,

695

ағылшын құқығына сай,

Англияның Коммерциялық сотына арбитраждық шешімдегі құқықтық мәсе-

ле бойынша апелляция беру шектеулі құқығын алып тастау үшін дәлдік қажет.

Судья Глостер (Gloster J) «арбитраждық сот шешімі – «түпкілікті, соңғы әрі мін-

детті сипатқа ие шешім» деген ескертпе Үлкен сотқа апелляция беруге кедергі

бола алмайды» деген ұйғарымға келді. Керісінше, Sheeld United Football Club

Ltd v. West Ham United Football Club plc ісін (2008)

696

тыңдаған судья Тир (Teare J)

шығарған шешімге сай, арбитраж туралы ескертпеде аталған істі қайта қарауға

немесе ол бойынша апелляция беруге болмайтыны айқын көрсетілген; сондық-

тан бұл жағдайда сот шешімін бұдан жоғары арбитраждық инстанцияда қайта

қарауды талап ету құқығы туындамайды.

Арбитраж және юрисдикция туралы аралас (гибридті) және асимметрия-

лық ескертпелер. Мұндай ескертпелерге сай, келісуші тарап істі Англия сотына

бермей, оны арбитраж қарауына өткізе алады немесе, керісінше, істі арбитражға

ұсынбай, оны Англия сотының қарауына беруі мүмкін. Англияның Үлкен соты

дауды реттеу жөніндегі осындай «аралас (гибридті)» ескертпелерді құптаған.

697

Арбитраж немесе юрисдикция туралы ескертпелерді сақтау мақсатында

талап-арыз бойынша іс қозғауға тыйым салу: «AES Өскемен ГЭС-і» ЖШС-

нің Өскемен ГЭС-іне қарсы ісін (2013) (AES Ust-Kamenogorsk Hydropower Plant

LLP v. Ust-Kamenogorsk Hydropower Plant)

698

қараған Ұлыбританияның Жоғарғы

соты растағандай, ағылшын соттары Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның

(Senior Courts Act) 37-бөлімі ережелерін басшылыққа ала отырып, талап-арыз

бойынша іс қозғауға тыйым салуы мүмкін (соттың жалпы тыйым салу өкілет-

тігі). Сонымен қатар соттың тыйым салуы негізінде, келісуші тараптар ара-

сындағы жасалған арбитраж туралы келісімге сай, қос тарап та даулы мәселе-

нің мән-жайына қатысты ұйғарымға қол жеткізу үшін тек арбитражға жүгінеді

деген тұспалды міндеттеме орындалуға тиіс екені расталды.

699

Дегенмен осы

өкілеттік «Еуропадан» тыс жердегі (яғни Юрисдикция туралы 2012 жылғы рег-

ламентке (Jurisdiction Regulation 2012) қосылған Еуропалық одаққа (ЕО) мүше

695

[2009] EWHC 2097 (Comm).

696

[2008] EWHC 2855 (Comm); [2009] 1 Lloyd’s Rep 167.

697

NB Three Shipping Ltd v. Harebell Shipping Ltd [2004] EWHC 2001 (Comm); [2005] 1 Lloyd’s

Rep 509, Morison J; Law Debenture Trust Corporation plc v. Elektrim Finance BV [2005] EWHC

1412 (Ch); [2005] 2 Lloyd’s Rep 755, Mann J; S Nesbitt and H Quinlan (2006) 22 Arbitration

International 133; D Joseph, Jurisdiction and Arbitration Agreements and their Enforcement (2nd edn,

London, 2010), 4–31.

698

[2013] UKSC 35; [2013] 1 WLR 1889; осы тақырыпта: Dicey, Morris and Collins on the Conicts

of Laws (15th edn, London, 2012), 16–088, ол AES ісіне дейін орын алған.

699

Арбитраж немесе айрықша юрисдикция туралы ескертпелерге сай, мүдделі тараптар істі ал-

дын ала белгіленген соттың/арбитраждық соттың ғана қарауына беруге, басқа сотқа/арбит-

ражға жүгінбеуге міндетті: AMT Futures Ltd v. Marzillier [2014] EWHC 1085 (Comm), at [36],

per Popplewell J (басқа мәселеге қатысты шешімнің күшін жойған, [2015] EWCA Civ 143;

[2015] QB 699).

214

XI БӨЛІМ

мемлекеттердегі

700

немесе Азаматтық және коммерциялық істер бойынша юрис-

дикция, сот шешімдерін тану және орындау туралы конвенцияға (Лугано конвен-

циясы) қосылған ЕО-дан тыс юрисдикцияларға жататын тараптардағы) орынсыз

(дұрыс қозғалмаған) сот істеріне ғана қатысты қолданылады.

Еуропадан тыс жерлерде талап-арыз бойынша іс қозғауға тыйым салу.

Қандай да бір тұлға айрықша юрисдикция немесе арбитраж туралы ескертпені

(мысалы, іс Англияның Үлкен сотында ғана немесе Лондонның арбитраждық

сотында қаралуға тиіс деген ескертпені) бұзып, Еуропадан тыс жерде, мыса-

лы, Буэнос-Айресте сотқа шағымданса не істі сонда сот қарауына беріп, одан

бас тартпаған (жоғарыда айтылғандай)

701

жағдайда, Англия соты мұндай талап-

арыз бойынша іс қозғауға тыйым салуы мүмкін. Тараптар белгілеген сот орга-

ны Англиядан тыс жерде (мысалы, Токиода не Сиднейде) орналасқанда, тиісті

ескертпеге қосылған тарап оны бұзып, істі Англия сотында қарауға бастамашы

болса, онда осы елде қаралатын іс бойынша жауапкер тарап аталған істі қарауды

тоқтатуды талап етуге құқылы. Сот іс қозғауға тыйым салмайтын және істі сотта

қарауды тоқтату туралы шешім шығармайтын жағдайлар да орын алады. Мұндай

бірыңғай жағдайларға ескертпеде қамтылмаған мәселелердің қаралуы немесе қа-

тысушы тараптардың болуы жатады.

702

Еуропалық одақ елдеріне немесе Лугано конвенциясына қосылған елдерге қа-

тысты юрисдикция туралы ескертпелер. Еуропалық соттың Turner v. Grovit ісі

(2005) бойынша шығарған шешімі:

703

Еуропаның юрисдикциялық аумағында

құқықбұзушылық бойынша сот ісі басталып кеткен жағдайда, ағылшын сотта-

рының Англияның айрықша юрисдикциясы туралы ескертпелерді іске асыруға

бағытталған талап-арыздар бойынша іс қозғауға тыйым салуына жол берілмейді.

Еуропалық одақ елдеріне немесе Лугано конвенциясына қосылған елдерге қа-

тысты арбитраж туралы ескертпелер. Еуропалық соттың Allianz SpA v. West

Tankers ісі (2009) бойынша шығарған шешімі:

704

арбитраж туралы ескертпелер-

дің бұзылғанына наразылық ретінде Еуропаның бір юрисдикциялық аймағында

даулы істің сотта қарала бастауына қарсы талап-арыздар негізінде ортақ құқық-

қа сай іс қозғауға тыйым салуға жол берілмейді. Дегенмен Юрисдикция туралы

700

ЕО Кеңесі қабылдаған регламент (Council Regulation (EU) 1215/2012: Азаматтық және коммерция-

лық істер бойынша юрисдикция, сот шешімдерін тану және орындау туралы (Брюссельдің І қау-

лысы), 2012 жылғы 12 желтоқсан (Brussels I bis) on jurisdiction and the recognition and enforcement

of judgments in civil and commercial matters of 12 December 2012), 2015 жылғы 10 қаңтарда күшіне

енген; ол ЕО Кеңесінің 2001 жылғы 22 желтоқсандағы №44/2001 регламентінің күшін жойды.

701

Deutsche Bank AG v. Highland Crusader Oshore Partners LP [2009] EWCA Civ 725; [2010]

1 WLR 1023, at [50] , мұнда юрисдикция және талап-арыз бойынша іс қозғауға тыйым салуға

қатысты принциптер нақтыланған сегіз пункттен тұратын түсіндірме берілген.

702

Donohue v. Armco Inc [2001] UKHL 64; [2002] 1 All ER 749, HL.

703

Turner v. Grovit (Case C-159/02) [2005] 1 AC 101, ECJ; бұған түсіндірме берген: N Andrews,

‘Abuse of Process and Obstructive Tactics under the Brussels Jurisdictional System…’ (2005)

European Community Private Law Review 8–15 (бұл журналдың басқа да атаулары: Zeitschrift für

Gemeinschaftsprivatrecht және Revue de droit privé international).

704

Case C-185/07 [2009] 1 AC 1138; [2009] 1 Lloyd’s Rep 413 (атап өткен: E Peel (2009)

125 LQR 365).

215

2012 жылғы регламенттің 12-пунктінде анық көрсетілгендей,

705

мүше мемлекет

сотының азаматтық немесе коммерциялық іс бойынша шығарған шешімінде дау-

лы істің арбитраж туралы жарамды ескертпеге сай реттелмейтіні жеке атап өтіл-

геніне қарамастан, міндетті заңдық күшке ие.

Газпром ісін (2015) (Gazprom case) қараған

706

Еуропалық сот West Tankers ісі

(2009) бойынша шығарылған шешімді растап, Еуропалық одаққа мүше мемлекет

сотының жауапкер тараптың Юрисдикция туралы регламентте қарастырылған

азаматтық немесе коммерциялық істі басқа мүше мемлекет сотының қарауына

беруіне тыйым салуы – Юрисдикция туралы регламентке қайшы келетінін атап

өткен.

707

Демек, басқа мүше мемлекеттің соты өзінде тиісті юрисдикцияның, сон-

дай-ақ

708

тиісті азаматтық немесе коммерциялық іске қатысты арбитраж туралы

жарамды ескертпенің бар-жоғын дербес анықтауға тиіс.

709

Дегенмен Еуропалық сот

710

арбитраждық соттың талап-арыз бойынша іс қоз-

ғауға тыйым салу қаулысын мүше мемлекет сотының талап-арыз бойынша іс қоз-

ғауға тыйым салуынан (West Tankers ісіндегідей) ажыратып қараған. Мүше мем-

лекет сотының арбитраждық сот шешімін тануы немесе оны орындату туралы

шешім шығаруы Юрисдикция туралы регламентке қайшы келмейді. Осылайша

арбитраждық сот шешімін таныған мүше мемлекет соты азаматтық немесе ком-

мерциялық істі қарауға алмау, оны қарауды тоқтату (толық немесе ішінара) ту-

ралы шешім шығаруы мүмкін. Мұндай шешім жоғарыда аталған Юрисдикция

туралы регламентке қайшы келмейді, өйткені:

(1) арбитраж мәселелері Юрисдикция туралы регламентте қарастырылмаған,

711

сондықтан мүше мемлекет сотының осы мәселе бойынша шығарған шешімі

басқа мүше мемлекет соты үшін міндетті емес;

705

ЕО Кеңесі қабылдаған регламент (Council Regulation (EU) 1215/2012: Азаматтық және

коммерциялық істер бойынша юрисдикция, сот шешімдерін тану және орындау туралы

(Брюссельдің І қаулысы), 2012 жылғы 12 желтоқсан (Brussels I bis) on jurisdiction and the

recognition and enforcement of judgments in civil and commercial matters of 12 December 2012),

2015 жылғы 10 қаңтарда күшіне енген; ол ЕО Кеңесінің 2001 жылғы 22 желтоқсандағы

№44/2001 регламентінің күшін жойды.

706

Gazprom OAO case (Grand Chamber, ECJ, 13 May 2015) (Case C-536/13) [2015] 1 Lloyd's Rep 610;

[2015] All ER (EC) 711; [2015] ILPr 31.

707

The Gazprom case (2015), сонда, шешім 2012 жылға дейінгі Юрисдикция туралы регламент-

ке сай қабылданған – ЕО Кеңесі 2000 жылғы 22 желтоқсанда қабылдаған № 44/2001 регла-

мент (азаматтық және коммерциялық істер бойынша юрисдикция, сот шешімдерін тану және

орындау туралы). Бірақ бас прокурор Вателенің (Wathelet) 2014 жылғы 4 желтоқсанда жария-

лаған тұжырымына сенсек, ЕО Кеңесінің №1215/2012 регламенті (азаматтық және коммер-

циялық істер бойынша юрисдикция, сот шешімдерін тану және орындау туралы 2012 жылғы

12 желтоқсандағы қаулысы (Брюссельдің І қаулысы), 2015 жылғы 10 қаңтарда күшіне енген)

преамбуласының 12-пункті – «ретроактивті түсіндірме берілетін құқық», «арбитражға қатыс-

ты бірыңғай жағдайларға қалай түсіндірме жасалуға тиіс екенін» айқындап берген (дереккөз:

per AG Wathelet, Opinion, 4 December 2014, at [91] ).

708

Gazprom OAO case (Grand Chamber, ECJ, 13 May 2015) (Case C-536/13) [2015] 1 Lloyd’s Rep 610;

[2015] All ER (EC) 711; [2015] ILPr 31, at [32] and [33].

709

ibid, at [34].

710

ibid, at [35].

711

Gazprom OAO case (Grand Chamber, ECJ, 13 May 2015) (Case C-536/13) [2015] 1 Lloyd’s Rep 610;

[2015] All ER (EC) 711; [2015] ILPr 31, at [36] (and at [28])

216

XI БӨЛІМ

(2) Юрисдикция туралы регламентке сай, арбитраждық соттың талап-арыз бо-

йынша іс қозғауға тыйым салу жөніндегі шешіміне (қандай да бір тарапқа

істі сот қарауына беруге тыйым салуына) наразылық білдіруге болмайды,

өйткені арбитраждық сот – мүше мемлекет соты емес; сондықтан арбитраж-

дық сот шешімі мүше мемлекет сотының басқа мүше мемлекет сотына өз

юрисдикциясын анықтауға (тікелей не жанама түрде) кедергі жасау не шек-

теу қою әрекетіне байланысты емес; юрисдикция мәселесіне келгенде, сот-

тар арасында қайшылық туындамайды;

712

(3) арбитраждық соттың, West Tankers ісін қараған мүше мемлекет сотына қа-

рағанда, талап-арыз бойынша іс қозғауға тыйым салу туралы шешімге ба-

ғынбаған тарапқа қарсы жазалау шараларын қолдану өкілеттігі жоқ;

713

сон-

дықтан арбитраждық сот тыйым салған тарап сол сот шешіміне (талап-арыз

бойынша іс қозғауға тыйым салу туралы шешім) наразылық білдіре алады

714

(шетел арбитраждық сотының шешіміне қатысты Нью-Йорк конвенциясы-

ның критерийлері қолданылатын жағдай).

715

Газпром ісін (2015) қараған Еуропалық сот бас прокурор Вателенің

(Wathelet)

716

Брюссельдің І қаулысының (жаңа редакция) (Brussels 1 Regulation

(recast) 12-пунктіне сай, West Tankers ісіне қатысты ұстанымның жанама түрде

күші жойылды деген тұжырымын қолдаған жоқ. Сондықтан мүше мемлекеттер-

дегі соттар арбитраж туралы ескертпелерді іске асыру үшін талап-арыз бойынша

іс қозғауға тыйым сала алмайды.

ӘДЕБИЕТ

Қолданылатын құқық туралы келісімдер: A Briggs, in AS Burrows and E Peel (eds),

Contract Terms (Oxford, 2007), chapter 15; A Briggs, Agreements on Jurisdiction

and Choice of Law (Oxford, 2008), chapters 10 and 11; RG Fentiman, International

Commercial Litigation (Oxford, 2nd edn, 2015), chapter 4; on the Rome I Regulation:

Dicey, Morris and Collins on the Conicts of Laws (15th edn, London, 2012),

chapters 32 and 33 (on Regulation (EC) No 593/2008.

Юрисдикция туралы келісімдер: G Born, International Arbitration and Forum

Selection Agreements: Drafting and Enforcing (4th edn, Kluwer, Netherlands, 2013),

chapter 2; A Briggs, Agreements on Jurisdiction and Choice of Law (Oxford, 2008);

A Briggs, ‘The Subtle Variety of Jurisdiction Agreements’ [2012] LMCLQ 364–381;

Dicey, Morris and Collins on the Conicts of Laws (15th edn, London, 2012),

12–098 ; RG Fentiman, International Commercial Litigation (2nd edn, Oxford, 2015),

chapter 2; T Hartley, Choice-of-Court Agreements under the European and International

Instruments (Oxford, 2013); D Joseph, Jurisdiction and Arbitration Agreements and

Their Enforcement (2nd edn, London, 2010).

712

Gazprom OAO case (Grand Chamber, ECJ, 13 May 2015) (Case C-536/13) [2015] 1 Lloyd’s Rep 610;

[2015] All ER (EC) 711; [2015] ILPr 31, at [37].

713

ibid, at [40].

714

ibid, at [38].

715

ibid, at [38] and [41] to [43].

716

Opinion of Advocate General Wathelet (delivered 4 December 2014), at [130] to [152].

217

Медиация туралы келісімдер: T Allen, Mediation Law and Civil Practice

(London, 2013), chapter 8; Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2:

Arbitration and Mediation, 1.34 ; N Andrews, ‘Mediation Agreements: Time for a

More Creative Approach by the English Courts’ (2013) 18 Uniform Law Review 6–16;

H Brown and A Marriott, ADR Principles and Practice (3rd edn, 2011), 26–033 ;

Centre for Eective Dispute Resolution, www.cedr.co.uk/ library/documents/contract_

clauses.pdf; D Joseph, Jurisdiction and Arbitration Agreements and their Enforcement

(2nd edn, London, 2010); D Spencer and M Brogan, Mediation: Law and Practice

(Cambridge, 2006).

Арбитраж туралы келісімдер: Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013),

vol 2: Arbitration and Mediation, chapters 9 and 10; N Andrews, ‘Courts Ensuring

Compliance with Arbitration Clauses’ (2014) 26 (41) European Business LR 587–604;

G Born, International Arbitration and Forum Selection Agreements: Drafting and

Enforcing (4th edn, Kluwer, Netherlands, 2013; Dicey, Morris and Collins on the

Conicts of Laws (15th edn, London, 2012), 16–68 ; D Joseph, Jurisdiction and

Arbitration Agreements and Their Enforcement (2nd edn, London, 2010).

Арбитраж және юрисдикция туралы аралас (гибридті) және асимметриялық ке-

лісімдер: D Joseph, Jurisdiction and Arbitration Agreements and their Enforcement

(2nd edn, London, 2010), 4–31; S Nesbitt and H Quinlan `The Status and Operation

of Unilateral or Optional Arbitration Clauses' (2006) 22 Arbitration International 133.

XII БӨЛІМ

ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР

100-БАП

ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАРДЫҢ ҮШ ТҮРІ

Тұспалды (айқын көрсетілмеген) талаптардың төмендегідей үш түрі бар:

(а) жалпыға танылған мәмілелерді реттеуді көздейтін заңда қарастырыл-

ған талаптар (мұндай реттеу заңға немесе сот прецедентіне сай іске

асады: 101, 102-баптар);

(b) қалыптасқан әдет не сауда ғұрпына негізделген талаптар (103-бап);

(terms implied in fact, 104-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Тұспалды талаптардың осындай үш түрі кездесетінін Luxor (Eastbourne) Ltd v.

Cooper ісін (1941) қараған лорд Райт (Lord Wright) атап өткен еді.

717

[1941] AC 108, 137–138, HL.

218

XII БӨЛІМ

Талаптарды осындай үш санатқа бөліп тану арқылы келісімшарт құқығы са-

ласында қолданылатын тұспалды (айқын көрсетілмесе де бар талап) әділ іскерлік

тәжірибе стандарттарын аңғаруға болады. Тұспалды талаптар доктринасы

әлі де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Сондықтан әдетте ағылшын құқығында

«келісімшартты адал орындау керек» деген айқын көрсетілген жалпы іскерлік

қағида қолданылмайды (5-бап).

ӘДЕБИЕТ

R Austen-Baker, Implied Terms in English Contract Law (Cheltenham, 2011),

chapters 1 and 2; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011),

chapter 6; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 10.

101-БАП

ЗАҢДА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР

Келісімшарт талаптары сол құжатта айқын көрсетілмесе де, тиісті заң ере-

желерінде, мысалы, Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңда

(SaleofGoodsAct1979), Тауарлар мен қызметтерді жеткізу туралы 1982 жылғы

заңда (SupplyofGoodsandServicesAct1982) немесе Тұтынушылардың құқық-

тары туралы 2015 жылғы заңда (Consumer RightsAct2015) қарастырылуы

мүмкін.

ӘДЕБИЕТ

R Austen-Baker, Implied Terms in English Contract Law ( Cheltenham, 2011),

chapter 6; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 10.15 .

102-БАП

СОТ ТАНИТЫН ЗАҢДА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР

Сот жалпыға танылған мәмілелерге қатысты негізгі жайттарды (құқықтар

мен міндеттерді) белгілеу үшін заңға сай тұспалды талаптардың болғанын

растайды.

219

ТҮСІНДІРМЕ

Сот прецеденті – заңда қарастырылған тұспалды талаптардың тағы бір қай-

нар көзі. Үлкен сот немесе одан жоғары тұрған (апелляциялық) соттар өзіне ла-

йық норма жасап, міндетті шешім шығару өкілеттігіне сүйеніп, тұспалды талап

бар деген ұйғарымға келуі мүмкін.

Equitable Life Assurance Co Ltd v. Hyman ісін (2002) қараған лорд Стейн

(Lord Steyn) берген түсініктемеге сай (сот таныған немесе заңда қарастырылған),

тұспалды талаптар – «белгілі бір келісімшарт түрлеріне қатысты айқын көрсетіл-

месе де қолданыстағы құқықтар мен міндеттер… Мұндай тұспалды стандартты

талаптар жалпыға танылған әдепкі ережелер ретінде қарастырылады».

718

Лордтар

палатасы заңда қарастырылған талапты тану не танымауға қатысты шешімдердің

жалпы тәртіп сақтау мақсатын көздейтінін растаған.

719

Элизабет Педен (Elizabeth

Peden) қазіргі заманғы сот істеріндегі осы факторлардың әсерін зерттеді.

720

Десек

те кең тараған мәмілелерге қатысты ненің қисынды екені сот ұйғарымына байла-

нысты екенін айтып өту орынды.

721

Сондықтан мұндай талапты тану туралы ше-

шім тараптардың айқын көрсетілмеген өзара ниет критерийіне сай құрылмаған.

Ливерпуль қаласы кеңесінің Ирвинге қарсы ісі (1977) (Liverpool City Council v.

Irwin). Бұл істе жергілікті басқару органына қарасты көпқабатты тұрғын үй пәтер-

лерін жалдауды реттейтін тұспалды талаптардың болу-болмауы мәселесі қарал-

ған.

722

Тұрғындар (жалға алушылар) жергілікті басқару органы үйдің баспалда-

ғы мен лифтілерге қажетті күтім жасамайтынына шағымданған. Тұрғындардың

көпшілігі егде тартқандар немесе кішкентай балалары бар ата-аналар болатын.

Лордтар палатасы «жалға беруші тарап ортақ қолданыстағы жерлерге (нысан-

дарға) лайықты күтім жасап, қажетті жөндеу жұмыстарын жүргізіп тұруды талап

ететін заңға сай тұспалды талап барын білуі керек» деген шешім шығарды (істің

мән-жайы көрсеткендей, жалға беруші өзіне жүктелген міндеттемені бұзбаған).

Лордтар палатасы көппәтерлі үй тұрғындары (жалға алушылар) мен жалға

беруші тарап арасындағы қарым-қатынасқа байланысты маңызды міндетте-

менің бар-жоғын анықтауға тиіс еді: аталған міндеттемесіз тараптар ара-

сындағы мәміле «жарамсыз, бекер әрі қисынсыз» болатын еді.

723

718

[2002] 1 AC 408, 458–459 HL; Lister v. Romford Ice & Cold Storage Co [1957] AC 555, 598, HL;

кредиттік картамен төлем жасау жағдайларында олқылықтардың орнын толтыру мақсатын-

да әділдік қағидасына айқын жүгіну туралы, қараңыз: Re Charge Card Services Ltd [1989]

Ch 497, 513, CA.

719

Lord Wright in Luxor (Eastbourne) Ltd v. Cooper [1941] AC 108, 137, HL; Viscount Simonds and

Lord Tucker in Lister v. Romford Ice & Cold Storage Co [1957] AC 555, 576, 594, HL.

720

E Peden, ‘Policy Concerns Behind Implication of Terms in Law' (2001) 117 LQR 459–476.

721

Lord Steyn (1997) 113 LQR 433, 442.

722

[1977] AC 239, HL, cited in Tai Hing Cotton Mill Ltd v. Liu Chong Hing Bank Ltd [1986] AC 80.

723

Liverpool CC v. Irwin [1977] AC 239, 262, HL, per Lord Salmon; cited by Lord Scarman in Tai Hing

Cotton Mill Ltd v. Liu Chong Hing Bank Ltd [1986] AC 80, 105, PC, and by Coulson J in Jani-King

(GB) Ltd v. Pula Enterprises Ltd [2007] EWHC 2433 (QBD); [2008] 1 Lloyd’s Rep 305, at [47].

220

XII БӨЛІМ

Англияның Апелляциялық соты растағандай, заңда қарастырылған талаптар-

ды айқындау контексінде «қажеттілік» ұғымы «әр алуан»,

724

демек, «тұспалды

стандартты талаптардың қалыптасуына және оларды қолдану аясына қатысты

қисынды, әділ және тәртіп сақтауға байланысты бәсекелі қағидалардың балансын

қамтамасыз ету мәселесі туындайды».

725

Осындай талдау әдісін Geys v. Société

Générale, London Branch ісін (2012) қараған баронесса Хэйл (Baroness Hale) құп-

таған еді.

726

Ағылшын құқығында келісімшарттарды адал орындау керек деген

жалпыға ортақ тұспалды талап қойылмайды. Келісімшартты іске асыруға қа-

тысты жалпы «адалдық/адал ниет» талабы енгізілген («бар деп тұспалданған»

немесе «келісімшартқа таңылған») күннің өзінде, ол жөнсіз әрекетке жол бер-

меуге ғана қатысты болар еді. Philips Electronique Grand Publique SA v. British

Sky Broadcasting Ltd ісін (1995) қараған Апелляциялық сот төрағасы сэр Томас

Бингэм (Sir Thomas Bingham MR) істің нақты мән-жайынан анық болғандай,

«адалдық» талабы бұзылмағанына қарамастан, осы жайтқа қатысты шектеуші

сипаттағы тұспалды талап бар деген ұйғарым жасауға

727

өзінің дайын екенін жет-

кізген. Алайда судья Леггатт (Leggatt J) өзінің Yam Seng Pte Ltd компаниясының

International Trade Corp Ltd компаниясына қарсы ісіне (2013) қатысты білдірген

нормативтік шешімге жатпайтын пайымында (Yam Seng Pte Ltd v. International

Trade Corp Ltd) тұспалды адалдық талабына қатысты мейлінше белсенді ұста-

нымға иек артуды, яғни оны жалған сөйлемеуге шақырумен, талап етумен ғана

шектемеуді ұсынған.

728

Асығыс жаңа тұжырым жасау қаупінің туатынын сезген

лорд-судья Битсон (Beatson LJ) Mid Essex Hospital Services NHS Trust v. Compass

Group UK and Ireland Ltd (Trading As Medirest) ісін (2013) қараған кезде аталған

ұсынысты мұқият зерделеу қажеттігін айтқан:

729

«[Судья Леггатт] өз пікірінде «адалдық талабының нақты не туралы екені

контекске байланысты туындайтынын», адалдықты тексеру әдісі объективті

түрде нақты бір жағдайда ақылға қонымды әрекет ететін және әділ адам-

дардың қандай да бір іс-қимылды коммерциялық тұрғыдағы әрекет емес деп

танып-танымауына тәуелді екенін, сондай-ақ оның мазмұны «келісімшартты

әзірлеу барысында айқындалатынын» ерекше атап өткен...»

Келісімшартты орындауға қатысты тұспалды адалдық талабының осындай

динамикалық тұжырымы құқықтық нормаларды орынсыз бұзуы мүмкін: мұн-

дайда қолдану аясы шектеулі, әрі дәл ұстаным қажет.

724

Crossley v. Faithful & Gould Holdings Ltd [2004] ICR 1615, CA, at [34] per Dyson LJ.

725

ibid, at [36].

726

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [55] to [60].

727

[1995] EMLR 472, CA.

728

[2013] EWHC 111 (QB); [2013] 1 All ER (Comm) 1321; [2013] 1 Lloyd's Rep 526; [2013] BLR

147 (атап айтқанда: [141], [144], [147] and [154]); атап өткен: S Whittaker (2013) 129 LQR 463;

E Granger [2013] LMCLQ 418; жалпы талдау: H Hoskins (2014) 130 LQR 131–159; бұған қоса,

қараңыз: dicta in Berkeley Community Villages Ltd v. Pullen [2007] EWHC 1330; [2007] NPC 71,

at [141], per Morgan J.

729

[2013] EWCA Civ 200; [2013] BLR 265; [2013] CILL 3342, at [150].

221

Түрлі қызметтер көрсетуге қатысты және басқа да келісімшарттар бойынша

кәсіби қарым-қатынастарға байланысты жағдайларда салғырттық таныту түрін-

дегі деликтілік жауапкершілік пен келісімшартқа сай жүктелген жауапкершілік

қосарланып кетуі мүмкін. Мұндағы келісімшартқа тән жауапкершілік жауапкер

тарап дәл осы жағдайда қажетті немесе әдеттегідей, қисынды сақтық танытуы не

өзінде тиісті дағдылардың қалыптасқанын көрсетуі керек деген тұспалды талап-

қа сәйкес жүктелген.

ӘДЕБИЕТ

R Austen-Baker, Implied Terms in English Contract Law (Edward Elgar,

Cheltenham, 2011), chapter 3, 4.47, 4.48; K Lewison, Interpretation of Contracts

(5th edn, London, 2011), 6–01, 6–02, 6–019; G McMeel, The Construction of Contracts:

Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 10.36 .

103-БАП

ӘДЕТКЕ НЕМЕСЕ САУДА ҒҰРПЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН

ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР

I. Ұсынылған талап бұрыннан қолданылып келе жатқан айқын іскерлік

тәжірибеге сай қалыптасқан және жүйелі түрде құқықтық тұрғыда мін-

детті сипатқа ие деп танылған жағдайда ғана әдетке не сауда ғұрпына

негізделген тұспалды талап болып саналады.

II. Жазбаша келісімшарт немесе ресми шарт (deed) жасалған күннің өзінде,

оған қатысты жергілікті әдетке немесе белгілі бір сауда саласындағы тә-

жірибеге сай тұспалды талаптар қалыптасуы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Критерийлер. Аталған санатқа Лордтар палатасы Liverpool CC v.

Irwin ісін (1977) және

730

Baker v. Black Sea & Baltic General Insurance Co Ltd ісін

(1988) қараған кезде түсіндірме беріп, тиісті сауда ғұрпының «әмбебап әрі жал-

пыға танылған» сипатта қалыптасуын атап өткен.

731

Осы ретте төмендегідей қа-

таң критерийлер қолданылады:

732

(a) әдет немесе қалыптасқан ғұрып «көпшілікке танымал» болуға тиіс (Turner v.

Royal Bank of Scotland plc ісі (1999) бұл критерийге сай келмеді);

733

(b) ол «айқын» (яғни анық белгіленген) болуы шарт;

730

[1977] AC 239, 253, HL, per Lord Wilberforce.

731

[1998] 1 WLR 974, 979–980, 982–984, HL.

732

Cunlie-Owen v. Teather & Greenwood [1967] 1 WLR 1421, 1438–1439, Ungoed-Thomas J

(Лондон қор биржасында қалыптасқан әдеттер туралы).

733

[1999] 2 All ER (Comm) 664, CA.

222

XII БӨЛІМ

734

(d) ол жазбаша келісімшарт талаптарына қайшы келмеуі керек, expressum facit

cessare tacitum: «айқын жазылып көрсетілген талап жазылмаған тұспалды

талаптың күшін жояды»;

735

бұл критерийді Леопольд Волфорд ісін (1919)

(Leopold Walford case) қараған Лордтар палатасы растап,

736

оның міндетті

заңдық күші бар екенін атап өткен; осы ретте General Reinsurance Corporation

ісін (1983) қараған Апелляциялық сот «қарапайым ізеттілік көрсету ныша-

ны ретінде қандай да бір әрекетті мезгіл-мезгіл қайталап орындаудың өзі

жеткіліксіз» деп шешкен.

737

Әдетке негізделген тұспалды талаптар жарамды болуы үшін ортақ құқық қа-

ғидаларына сай деп танылуға тиіс. Дегенмен қандай да бір тұспалды талаптың

әдетке негізделгені заңда да көрсетілуі мүмкін. Мысалы, Тұтынушылардың құ-

қықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights Act 2015) 10(5) бөлімінде

былай делінген: «Тауар жеткізу келісімшартындағы тауар белгіленген мақсатқа

сай болуы керек деген талапты қалыптасқан әдетке сәйкес енгізілген талап деп

қарастыра аламыз». Осы заңның 9(8) бөлімінде тауар сапасына қатысты ұқсас

ереже бар. Осындай ережелер 34(8) және 35(5) бөлімдерде де көрсетілген, олар

«цифрлық контент» жөніндегі келісімшарттарға қатысты қолданылады.

II тұжырым. Жазбаша келісімдер. Hutton v. Warren ісін (1836) қараған барон

Парктің (Parke B) шығарған шешімінен

738

мұның жазбаша келісімшарт немесе

ресми шарт болған жағдайда да мүмкін екенін аңғаруға болады.

ӘДЕБИЕТ

R Austen-Baker, Implied Terms in English Contract Law (Cheltenham, 2011), chapter 5;

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 6–012; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), chapter 12.

734

Robinson v. Mollett (1875) LR 7 HL 802, 836–838, HL.

735

Johnstone v. Bloomsbury Health Authority [1992] 1 QB 333, CA (A Weir [1991] CLJ 397); мына істе

қабылданған: McClory v. Post Oce [1993] 1 All ER 457, 462 D (Neuberger QC, High Court).

736

Les Aréteurs Réunis SA v. Leopold Walford (London) Ltd [1919] AC 801, HL (cf 808 – лорд

Биркенхэдтің (Lord Birkenhead) бұл әдетке күмән келтіруі жөнінде); Гонконг Апелляциялық

соты мына істе қараған: Leslie Deak v. Deak Perera Far East Ltd [1991] 1 HKLR 551; [1990]

2 HKC 198; [1991] HKCU 389.

737

General Reinsurance Corporation v. Forsakringsaktiebologet Fennia Patria [1983] QB 856, 874,

CA, per Slade LJ (сақтандыру нарығындағы әдет – жай ғана ізеттілік белгісі, сондықтан оның

міндетті күші жоқ).

738

(1836) 1 M & W 466; 150 ER 517.

223

104-БАП

ІС ЖҮЗІНДЕ (ШЫН МӘНІНДЕ) ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР

Тараптар келісімшарт жасасқан кезде айтпаса да түсінікті және/немесе прак-

тикалық тұрғыдан қажетті (яғни тараптар тиісті талаптың келісімшартты

іске асыру үшін қажет екенін мойындаған) талап іс жүзінде тұспалды талап

болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Іс жүзінде тұспалды талаптар: қатаң ұстаным. Marks & Spencer v. BNP Paribas

ісін (2015) қараған Жоғарғы сот растағандай,

739

талапты іс жүзінде тұспалды та-

лап деп тану үшін: (a) келісімшарт іске асырылуы қажет

740

және/немесе (b) айт-

паса да түсінікті болуға тиіс, яғни оның келісімшарт жасалған кезде айқын бол-

ғанын бейтарап бақылаушы растауы қажет, бұған қоса, оны тараптардың өздері

де мойындауы керек.

741

Осы аталған (a) тармағындағы тексеру әдісі «Муркок

тексеру әдісі» (1889) (Moorcock test) деп аталады.

742

Ал (b) тармағындағысы –

лорд-судья МакКиннонның (MacKinnon LJ) «бейтарап бақылаушы» тексеру әдісі

(ocious bystander test), бұл тексеру әдісі Shirlaw v. Southern Foundries Ltd ісінде

(1939) қолданылған.

743

Лорд Ньюбергер (Lord Neuberger) өзінің Marks & Spencer

v. BNP Paribas ісіне (2015) қатысты мәлімдемесінде

744

(a) және (b) тармақтарын-

дағы тексеру әдістерінің балама әдістер екенін, дегенмен көп жағдайда олар-

дың бірге қолданылатынын атап өткен: «Іскерлік қажеттілік пен сөзсіз түсінік-

ті болу талабының біреуін ғана қанағаттандыру шарты қойылған кезде… бұлар

бір-біріне балама болуы мүмкін, алайда, білуімше, іс жүзінде осы екі талаптың

біреуі ғана қанағаттандырылатын жағдай сирек кездеседі».

739

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843.

740

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843, at [16] and [17], per Lord Neuberger, citing `The Moorcock’

(1889) 14 PD 64, 68, CA, per Bowen LJ; Reigate v. Union Manufacturing Co (Ramsbottom) Ltd

[1918] 1 KB 592, 605, per Scrutton LJ; Trollope & Colls Ltd v. North West Metropolitan Regional

Hospital Board [1973] 1 WLR 601, 609, HL, per Lord Pearson (with whom Lord Guest and

Lord Diplock agreed); Liverpool City Council v. Irwin [1977] AC 239, 254, 258, 262, 266, HL,

per Lord Wilberforce, Lord Cross, Lord Salmon and Lord Edmund-Davies; Geys v. Société Générale

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [55] per Baroness Hale; Arnold v. Britton [2015] AC 1619,

at [112], per Lord Carnwath.

741

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843, at [16], per Lord Neuberger, citing Reigate v. Union

Manufacturing Co (Ramsbottom) Ltd [1918] 1 KB 592, 605, per Scrutton LJ and Shirlaw v. Southern

Foundries (1926) Ltd [1939] 2 KB 206, 227, CA, per MacKinnon LJ.

742

(1889) 14 PD 64, 68, CA; A Phang, `Implied Terms, Business Ecacy and the Ocious Bystander –

A Modern History' [1998] JBL 1.

743

Shirlaw v. Southern Foundries (1926) Ltd [1939] 2 KB 206, 227–228, CA (armed [1940]

AC 701, HL).

744

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843, at [21].

224

XII БӨЛІМ

Лорд-судья МакКиннон «бейтарап бақылаушы» әдісін Shirlaw v. Southern

Foundries (1926) Ltd ісін (1939) тыңдаған кезде былай түсіндіріп өткен:

745

«Осыдан бірнеше жыл бұрын жазған бір эссемнен мынадай үзінді келтіргенді

жөн көріп отырмын: «Басқаша дәлел келтірілмесе, кез келген келісімшартта-

ғы айтпаса да түсінікті жайт деп тұспалды, яғни айқын көрсетілмей қалған

жағдайды айтады; осылайша мәміле жасасқан тараптарды сырттай бақы-

лап тұрған бейтарап біреу тараптар арасында жасалған келісімде қандай да

бір айқын талаптың бар екені туралы ой-тұжырым жасаса, келісуші тарап-

тар оған: «Иә, әрине!» – деп табанды жауап қайтаруы керек». Ең болмаған-

да, меніңше, судья тұспалды емес талап бар деп ешқашан пайымдамаған жағ-

дайда, аталған сынақтан өткен жағдайларды қоспағанда, қателескен болып

саналмайды».

Енді «іске асыру қажеттілігі» талабына келсек, бұл критерийді лорд-судья

Боуэн (Bowen LJ) The Moorcock ісіне (1889) қатысты шығарған шешімінде

айқындап берген:

746

«Осындай іскерлік мәмілелерде, құқықта тұспалдау арқылы жарамды деп тану

тәсілімен тиісті мәмілені іскер ретінде танылған қос тараптың да ниетіне

сай жүзеге асыру көзделеді; демек, мәмілені іске асыруға байланысты барлық

тәуекелдерді бір ғана тараптың мойнына жүктеу немесе бір ғана тарапты

оның орындалмай қалу қаупінен қорғап қалу көзделмеуге тиіс, оның орнына қос

тараптың да заңды түрде, қандай жағдай орын алса да, тәуекелдер немесе

мүмкіндіктерге қатысты өзара жауапкершілік алуын қамтамасыз етуді ескеру

керек».

Осы орайда «іске асыру қажеттілігі» тестілеуінің икемділігіне қатысты түйт-

кіл бар екенін атап өту керек: бір жағынан, белгілі бір талапты енгізуді қолдайтын

көптеген факторларды қамту үшін оны тым еркін қолдануға болады. Осындай

ұстаным кесірінен тараптар шын мәнінде келіспеген және тұспалдамаған талап-

ты енгізуге жол беретін жағдай қалыптасуы мүмкін. Strydom ісін (2009) қараған

747

судья Блэр (Blair J) мынадай түсініктеме береді: соттың іске асыру қажеттілігі

әдісіне жүгініп, ізгі ұйғарым жасауға немесе «келісімшартты бұрынғыдан әлде-

қайда әділ не қисынды ететіндей талаптар енгізуге құқығы жоқ».

745

MacKinnon LJ in Shirlaw v. Southern Foundries (1926) Ltd [1939] 2 KB 206, 227, CA (armed

[1940] AC 701, HL); шын мәнінде, бұл тест судьяның мына іске қатысты мәлімдемесіндегі ұқ-

сас жайтты аңғартады: Scrutton LJ, Reigate v. Union Manufacturing Co (Ramsbottom) Ltd [1918]

1 KB 592, 605, CA (лорд-судья Скраттон (Scrutton) – Адвокаттар алқасында МакКиннонның

(MacKinnon) жетекшісі болған), мына еңбектерде аталып өткен: A Phang, `Implied Terms,

Business Ecacy and the Ocious Bystander – A Modern History' [1998] JBL 1 and D Foxton,

The Life of Thomas E Scrutton (Cambridge, 2013), 250 (қараңыз: HG Collins, `Implied Terms: the

Foundation in Good Faith and Fair Dealing’ (2014) 67 CLP 297, 312) and by Lord Neuberger in

Marks and Spencer v. BNP Paribas [2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843, at [16].

746

(1889) 14 PD 64, 68, CA; A Phang `Implied Terms, Business Ecacy and the Ocious Bystander –

A Modern History' [1998] JBL 1.

747

Strydom v. Vendside Ltd [2009] EWHC 2130 (QB); [2009] 6 Costs LR 886, at [33].

225

BP Renery (Westernport) Pty Ltd v. Shire of Hastings ісін (1978) қараған Құпия

кеңес шешімін жариялаған лорд Саймон (Lord Simon) тұспалды талаптарға қа-

тысты төмендегідей бірқатар факторды атап өткен:

748

«...(қосарланып кетуі мүмкін)... (1) ақылға қонымды, әрі әділдік құқығына сай

болуға тиіс; (2) келісімшартты іске асыру үшін оның қажеттілігі байқалуы

керек, яғни онсыз да күшіне енген келісімшартта тұспалды талап жоқ деп

есептеледі (3) анық, яғни «айтпаса да түсінікті» болуға тиіс; (4) анық көрсе-

тілетіндей деңгейде болғаны абзал;

749

(5) келісімшарттың айқын көрсетілген

талаптарына қайшы келмеуге тиіс».

750

Алайда Marks & Spencer v. BNP Paribas ісін (2015) қараған Жоғарғы сот лорд

Саймонның мәлімдемесінде аталып өткен (2) және (3) элементтердің аса маңыз-

ды (кейде (2) немесе (3) жеке қолданылуы мүмкін), ал (1) элементтің жеткіліксіз

екенін айқын көрсеткен.

751

«Бейтарап бақылаушы» тексеру әдісіне (ocious bystander test) мысал. Spring

v. National Amalgamated Stevedores and Dockers Society ісі (1956). Бұл істің нақ-

ты мән-жайынан белгілі болғандай,

752

бейтарап бақылаушы ұсынылған талапқа

тараптардың бірауыздан келіскенін аңғара алмайтын еді. Мұндағы Көлік қыз-

меткерлері мен мамандығы жоқ жұмысшылар кәсіподағы (Transport & General

Workers’ Union, TGWU) ливерпульдік докер Спрингті одақ мүшелері қатарынан

шығарған, өйткені жұмысшы басқа кәсіподаққа кірген. Кәсіподақтар арасында-

ғы қатынастарды реттейтін Бридлингтон келісіміне (Bridlington Agreement) сай,

оларға бір-бірінің мүшелерін өз қатарына қосып алу үшін шақыруға тыйым са-

лынған. TGWU кәсіподағының ұстанымы: осы одаққа мүше болу туралы келісім-

шартта, іс жүзінде, TGWU кәсіподағына мүше болған адам Бридлингтон келісі-

мінің талаптарын орындауы керек деген тұспалды ереже болған. Үлкен соттың

вице-канцлері сэр Леонард Стоун (Sir Leonard Stone V-C) мұндай ұстанымды

қолдамады:

753

«Осы істің нақты мән-жайын [бейтарап бақылаушы] тексеру әдісі көмегі-

мен қарастыратын болсақ, шағымданушы тарап бес шиллинг төлеп, келісімді

растау формасына қол қойған кезде бейтарап бақылаушы одан: «Осы жерде

748

(1978) 52 ALJR 20, 26, PC; осы факторлар мына сот ісінде қолданылған: Jim Ennis Construction

Ltd v. Premier Asphalt Ltd [2009] EWHC 1906 (TCC); 125 Con LR 141, at [22] to [25],

per HHJ Stephen Davies.

749

Түсініксіз және айқын емес талаптардың қабылдануы екіталай: Shell v. Lostock [1977] 1 All

ER 481, 491G, CA; Luxor (Eastbourne) Ltd v. Cooper [1941] AC 108, 115–18, HL.

750

County Homesearch Co (Thames & Chilterns) Ltd v. Cowham [2008] EWCA Civ 26, at [19]; [2008]

1 WLR 909. Ал (5) тармақта көрсетілген факторға келсек, мына сот ісінде «келісімшартты

іске асыру көрсеткіштерін белгілеу не белгілемеу бойынша айқын өкілеттік тұспалды талап-

пен реттелмейді» деген шешім шығарылған: Mid Essex Hospital Services NHS Trust v. Compass

Group UK and Ireland Ltd [2013] EWCA Civ 200; [2013] BLR 265, at [92].

751

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843, at [21], per Lord Neuberger (лорд Сампшн және лорд Ходж

(Lords Sumtion and Hodge) келіскен).

752

[1956] 1 WLR 585.

753

[1956] 1 WLR 585, at 599.

226

XII БӨЛІМ

Бридлингтон келісіміне сілтеме жасамайсыз ба?» – деп сұраса, меніңше (шын

мәнінде, күмәнім жоқ), шағымданушы тараптың оған: «Онысы не?» – деп

жауап қайтаратыны анық. Олай болса, осы жайттың өзі істен бас тартуға

жеткілікті негіз бола алады...»

«Іске асыру қажеттілігі» тексеру әдісіне (necessary to give business ecacy)

мысал. «Іске асыру қажеттілігі» тексеру әдісін Silverman v. Imperial London Hotels

Ltd ісіндегі (1927) талап-арыз берген тараптар ойдағыдай қолданған.

754

Олар

қонақүй әкімшілігінің рұқсатымен түрік моншасындағы тақтай төсекте ұйықта-

ған. Талап-арыз берушілерді сол төсекте жатқанда зиянды жәндіктер (қандала)

шаққан. Судья Свифт (Swift J) істің нақты мән-жайын ескере келе, тиісті тарапты

келісімшартқа сай қатаң жауапкершілікке тарту үшін «іске асыру қажеттілігі»

тексеру әдісін қолданған.

Бағалау. Англияның құқықтық жүйесіне соттардың тиісті қатынастарды мей-

лінше аз реттеуге ұмтылу ұстанымы тән. Мысалы, Paragon Finance plc v. Nash ісі

(2002):

755

қарыз беруші тараптың қарыз алған тарап төлеуге тиіс пайыздық мөл-

шерлемені өзгертуге айқын өкілеттігі болған. Істі қараған сот аталған өкілеттікті

арам пиғылмен, әрі орынсыз пайдалануға болмайтыны туралы тұспалды талап

бар деген шешім шығарған.

756

Мұндай шектеудің мақсаты – қарыз берген тарап-

тың пайыздық мөлшерлемені тиісті коммерциялық сектордағы басқа қатысушы-

лардың қызметіне қайшы болатындай дәрежеде өз бетінше өзгертуіне жол бер-

меу.

757

Бұған қоса, сот аталған өкілеттікті «қисынсыз» пайдалануды заңсыз деп

тану туралы тұспалданған ереже бар деген мәлімдеме жасады.

758

Осындай тар

бейінді (шектеуші) ұстаным ұтымды көрінеді. Өйткені осындай ұстаным сотқа

жәбірленген тарап құқықтарын қорғаудың ең төменгі деңгейін қамтамасыз етуге

мүмкіндік береді (дегенмен мына сот ісімен салыстырыңыз: Mid Essex Hospital

Services NHS Trust v. Compass Group UK and Ireland Ltd, 2013).

759

Сонымен қа-

тар мұндай ұстаным мейлінше «аз араласу» сипатында болғандықтан, соттарға

«олар іске қатысушы тараптар үшін мүлде жаңа келісімшарт жасап берді» деген

айып тағуға жол берілмейді.

Paragon v. Nash ісінде қолданылған тексеру әдісі қаржылық өзгерістер жөнін-

дегі ұйғарымдарға ғана қатысты емес.

760

Хоули (Hooley) өзінің осы тақырыптағы

754

[1927] All ER 712, 714; 137 LT 57; 43 TLR 260.

755

Paragon Finance plc v. Nash [2001] EWCA Civ. 1466; [2002] 1 WLR 685, at [36] to [42],

per Dyson LJ, судья бұдан бұрынғы прецедентті қайта қараған, ол сот ісі мынау: Gan Insurance

Co Ltd v. Tai Ping Insurance Co Ltd (No 2) [2001] 2 All ER (Comm) 299, CA (V Sims and R Goddard

[2002] CLJ 269–71).

756

Paragon case, ibid, at [32] and [36].

757

Сонда, ол мына сот ісіне негізделген: Gan case, сонда, at [64] to [73], per Mance LJ (ұсыныл-

ған мәмілені мақұлдау туралы ұйғарым шығаратын қайта сақтандырушы тарап мүлде ақылға

сыйымсыз немесе коммерция қағидаларына жат пайымдарды басшылыққа алмауға тиіс деген

тұспалды талап бар); осыны атап өткендер: V Sims and R Goddard, сонда.

758

Paragon case, сонда, at [37] to [42].

759

[2013] EWCA Civ 200; [2013] BLR 265, at [92].

760

Ludgate Insurance Co Ltd v. Citibank NA [1998] Lloyds LR 221, CA, at [35]; жалпы шолу: Barclays

Bank plc v. Unicredit Bank AG [2012] EWHC 3655 (Comm); [2012] EWHC 3655 (Comm); [2013]

2 Lloyd's Rep 1; [2014] 1 BCLC 342, at [56] to [67], per Popplewell J.

227

жан-жақты зерттеуінде

761

SNCB Holding v. UBS AG ісін (2012) қараған судья

Куктың (Cooke J) және

762

Socimer International Bank Ltd v. Standard Bank London

Ltd ісін (2008) тыңдаған лорд-судья Рикстің (Rix LJ) шектеуші сипаттағы түсін-

дірмелерін ерекше атап өткен.

763

Жоғарғы сот осы тақырыпты Braganza v. BP

Shipping Ltd ісіне (2015) қатысты сарапқа салған еді.

764

Англия соттарында осындай шектеуші сипаттағы ұстаным қолданылса, тө-

менде көрсетілген (міндетті емес) мына кодекстерде әлдеқайда икемді/әркелкі

түсіндірме беруге болатын критерийлер пайдаланылады: Еуропаның келісім-

шарт құқығы қағидалары (PECL, Principles of European Contract Law), 6:102-бап

және УНИДРУА (UNIDROIT – Жеке құқықты унификациялаудың халықаралық

институты) жариялаған Халықаралық коммерциялық келісімшарт қағидалары

(Principles of International Commercial Contracts, 2010), 5.1.2-бап. Аталған «икем-

ді құқық кодекстерінің» (soft law codes) екеуі де «адалдық және әділ іскерлік

тәжірибе» (good faith and fair dealing) қағидасына қатысты, ал УНИДРУА қағи-

даларында «қисынға сай болу» (reasonableness) ұғымы қамтылған. Бұған қоса,

аталған «икемді құқық кодекстерінде» әр тарап жасалған келісімшартты орындау

мақсатында ынтымақтасып әрекет етуге міндетті деген айқын талап бар: PECL,

1.102-бап және УНИДРУА, 5.1.3-бап.

ӘДЕБИЕТ

R Austen-Baker, Implied Terms in English Contract Law (Edward Elgar,

Cheltenham, 2011), chapter 7; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn,

London, 2011), 6–04, 6–08, 6–09; G McMeel, The Construction of Contracts:

Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 11.

105-БАП

ТҰСПАЛДЫ ТАЛАПТАР ЖӘНЕ ЖАЗБАША КЕЛІСІМШАРТТАР

Сотты мұқият әзірленген жазбаша келісімшартта іс жүзінде тұспалды талап-

тың бар екеніне көндіруге болады, алайда мұның қиынға түсетіні рас. Мұндай

тұспалды талаптардың бар екенін келісімшарт мәтінін оқып, қалаған болжам

жасау тәсілімен емес, 104-бапта көрсетілген қатаң тексеру әдістерін қолданып,

тиісті қорытындыға келу жолымен айқындау керек.

761

R Hooley, `Controlling Contractual Discretion’ [2013] CLJ 65–90; see also M Arden, `Coming to

Terms with Good Faith’ (2013) 30 JCL 199, 204–205.

762

[2012] EWHC 2044 (Comm), at [72] and [112] (алдауға жол бермеу); Hooley, op cit, at 75.

763

[2008] EWCA Civ 116; [2008] 1 Lloyd’s Rep 558, at [66]: келісімшартқа сай ұйғарым адал болуы

керек («шынайылық, адалдық, адал ниет») және ол объективті түрде «жөнсіз, орынсыз, оғаш

әрі қисынсыз» болмауға тиіс, қараңыз: Hooley, op cit, at 68–69, 73, 76.

764

[2015] UKSC 17; [2015] 1 WLR 1661; атап өткен: W Courtney (2015) 131 LQR 552.

228

XII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Сақтық таныту қажет. Жоғарғы соттың Marks & Spencer v. BNP Paribas

ісі (2015) бойынша

765

шығарған шешіміне сай (толығырақ төмендегі II тұжы-

рымға берілген түсіндірмені қараңыз), жобасы мұқият әзірленген коммерциялық

келісімдерде іс жүзінде тұспалды талаптардың болуы екіталай, оларға қатысты

«айтпаса да түсінікті» және/немесе «іске асыру қажеттілігі» критерийлерін қол-

дану мүмкіндігі күмәнді. Бұл әсіресе ұсынылған тұспалды талап әдепкі ереже-

нің, яғни келісімшарт бойынша келіссөздер жүргізуге негіз болған қолданыстағы

құқықтық қағиданың күшін жоюға себеп болатын жағдайларға қатысты.

Осындай құқықтық негіздің болғанын ескере келе, сот «келісуші тараптар

аталған әдепкі ереженің күшін жоятын айқын талапты әдейі көрсетпеген» деген

тұжырым жасайды.

Жоғарғы соттың Marks & Spencer v. BNP Paribas ісіне (2015) қатысты шығар-

ған шешімі бойынша,

766

коммерциялық мақсатта жалға беру туралы мұқият әзір-

ленген келісімшартқа іс жүзінде тұспалды талапты енгізуге болмайды, яғни жал-

ға алушы тараптың тиісті тоқсан үшін алдын ала төлеп қойған жалдау ақысының

бір бөлігін (тарап төлем жасағаннан кейін, келісімшартты орындауды тоқтату ту-

ралы ескертпеге сілтеме жасап, тоқсан аяқталғанға дейін ақысы төленген жалдап

тұруды тоқтатқанына қарамастан) қайтарып алуына жол берілмейді. Осы жалға

беру туралы келісімшарт ортақ құқықтың тиісті нормасын басшылыққа алып жа-

салған. Нормаға сай, жалдау ақысы алдын ала төленген жағдайларда (Төлемдерді

үлестіру туралы 1870 жылғы заңда (Apportionment Act 1870) көрсетілген) про-

порционал бөлу қағидасы қолданылмайды деген әдепкі ереже бар. Істің нақты

мән-жайын қарастыра келе, Жоғарғы сот «бұл жағдайда аталған әдепкі ереженің

күшін жоятын тұспалды талаптың енгізілуіне жеткілікті негіз болатындай көр-

сеткіштер жоқ» деген қорытынды шығарды.

Осы сот ісінен туындаған қорытындылар мұқият әзірленген жалға беру ке-

лісімшарттарына ғана емес, жалпы коммерциялық келісімдерге де қатысты.

Мұндай келісімдерде іс жүзінде тұспалды талаптардың болуы екіталай, оларға

қатысты «айтпаса да түсінікті» және/немесе «іске асыру қажеттілігі» критерий-

лерін қолдану мүмкіндігі күмәнді. (Керісінше, Yam Seng Pte Ltd v. International

Trade Corp Ltd ісінде (2013) атап өтілгендей, жазбаша келісімшарттың «қаңқасы»

жасалған кезде онда іс жүзінде тұспалды талаптардың кездесетінін анықтау аса

қиын шаруа емес).

767

Сот кәсіби кеңес алған тараптар білуге тиіс болған әдепкі

765

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843 at [26] to [31], per Lord Neuberger (лорд Сампшн және лорд

Ходж (Lords Sumtion and Hodge) келіскен); сол сияқты: [77], per Lord Clarke.

766

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843, өзгеріссіз қалдырған: [2014] EWCA Civ 603, at [35] to [43],

per Arden LJ (лорд-судья Джэксон және лорд-судья Фулфорд (Jackson and Fulford LJJ) келіскен),

ол судья Морган (Morgan J) шығарған шешімнің күшін жойған, [2013] EWHC 1279 (Ch).

767

[2013] EWHC 111 (QB); [2013] 1 All ER (Comm) 1321; [2013] 1 Lloyd's Rep. 526, at [161]: «Ке-

лісім дегеніміз – құжаттың қаңқасы, онда келісуші тараптардың міндеттері толыққанды

көрсетілмейді. Мұқият және кәсіби тұрғыда толыққанды әзірленген келісімшартпен салыс-

тырғанда, мұндай құжатта тиісті мәміленің қандай да бір бөлігі айқын көрсетілмеген деп

болжам жасау әлдеқайда оңай».

229

ереженің күшін жоятындай әсері бар тұспалды талаптың болғанын мойында-

майды. Осындай құқықтық негіздің болғанын ескере келе, сот келісуші тараптар

аталған әдепкі ереженің күшін жоятын айқын талапты әдейі көрсетпеген деген

тұжырым жасайды.

Мәселен, Philips Electronique Grand Publique SA v. British Sky Broadcasting Ltd

ісін (1995) қараған Апелляциялық сот

768

«қарама-қайшы мақсат-мүдделерді еске-

ре жүргізілген келіссөздер нәтижесінде жасалған ымыраны» білдіретін мұқият

әзірленген келісімшартта іс жүзінде тұспалды талаптың бар-жоғын анықтауда

асқан сақтық таныту қажеттігін атап өткен.

769

Philips ісінде талап-арыз беруші

тарап спутниктік телевизиялық қабылдағыштар шығарған. Іске қатысушы тарап-

тар арасында жасалған келісім (әдейі) біржақты жазылған: талап-арыз беруші

тарап жабдықты (тауар) ықтимал сатуға арнап шығаруға тиіс еді; бірақ бұл ке-

лісім бойынша жауапкер тарап аталған жабдықты сатып алуға немесе тұтыну-

шылар тарапынан оған деген тұрақты сұранысты қамтамасыз етуге міндеттеме

алмаған. Келісім жасалған кезеңде Ұлыбритания нарығында басымдыққа ие

болу үшін айтарлықтай бәсекелестік қалыптасқан-ды. Тараптар жасасқан ке-

лісім мұқият әзірленгені белгілі; онда нарықтағы бәсекелестік артқан жағдай-

да жабдықтың сұранысқа ие болмай қалу қаупінің бары анық көрсетілген еді.

Келісімшарт жасалғаннан кейін арада бір жыл өткен соң, BSB компаниясы өзінің

бәсекелесі – Sky компаниясының басым түскенін аңғарып, оған қосылатынын

жариялады. Соның салдарынан Philips шығаратын жабдықтардың қажеті болмай

қалды. Апелляциялық сот Philips компаниясының «BSB компаниясы... қабылда-

ғыштардың керексіз немесе нарықта сұранысқа ие болмай қалуына ықпал ететін

әрекеттерге бармауға міндеттелген» деген тұспалды талап бар деген ұстанымын

құптамады. Тараптар жасасқан келісімшартта Philips компаниясы өз мүддесін

қорғауды талап еткен жағдайда қос тараптың да күрделі келіссөздер жүргізуі

қажет екені анық еді. Мұндай тұспалды талап болса, ол BSB компаниясының

коммерциялық шешім қабылдау мүмкіндігін (оның ішінде компанияның нарықта

жетекші орынға ие болған бәсекелесіне қосылу туралы экономикалық шешім қа-

былдау қабілетін) шектейтін еді. «Бейтарап бақылаушы» тексеру әдісін қолдана

отырып, сондай талап қойылған деуге негіз жоқ; болған күнде де, «іске асыру

қажеттілігі» сияқты тексеру әдісін қолдану шарт емес.

Дегенмен бейтарап бақылаушы немесе іске асыру қажеттілігі іспетті тексеру

әдістерін қолдану нәтижесінде (104-бап), кей жағдайда коммерциялық құжатқа

мән беретін тұспалды талаптың болғанын растауға тура келеді. Бұған Жоғарғы

соттың Aberdeen City Council v. Stewart Milne Group Ltd ісі (2012) бойынша шы-

ғарған шешімін мысалға келтіруге болады.

770

Сатып алушы тарап жергілікті бас-

қару органынан жер телімін сатып алған, алайда сол жердің нарықтық құнының

768

[1995] EMLR 472, CA.

769

Ali v. Christian Salvesen [1997] 1 All ER 721, 726, CA (ұжымдық еңбек шартына қатысты

жағдайлар).

770

[2011] UKSC 56; 2012 SC (UKSC) 240 (осы сот ісіне қатысты түсіндірме: Arnold v. Britton [2015]

UKSC 36; [2015] AC 1619 , at [22], [71], and [113] to [115]).

230

XII БӨЛІМ

бір үлесі жергілікті басқару органына тиесілі болып қалған. Тиісінше, төменде

аталып өтетін меншіктен шығару жайттарының біреуі орын алғанда, өкілетті ор-

ган үстеме төлем алуға құқылы болған: сатып алушының жергілікті басқару ор-

ганының үлесін сатып алуы; немесе сатып алушының жерді үшінші тарапқа жал-

ға беруі; не сатып алушының оны тікелей үшінші тарапқа сатып жіберуі. Бұл істе

үшінші жайт орын алған. Алайда сатып алушы тарап жерді меншіктен шығарған

кезде оны қауымдастырылған компанияға (associated company) жердің нарық-

тық құнынан әлдеқайда арзанға сатқан. Мұндай жағдайда әлгі арзан бағаның

үстеме төлем жасауға негіз болатын-болмайтынын немесе мүліктің нарықтық құ-

нын ескеру қажет немесе қажет емесін анықтау шарт еді. Меншіктен шығарудың

үшінші түріне қатысты жердің нарықтық құнына келісімшарт мәтінінде айқын

сілтеме жасалмаған, аталған құжаттың кемшілігі де (lacuna) осында еді. Жоғарғы

сот шешіміне сәйкес, осы олқылықтың орнын толтыру үшін меншіктен шығару-

дың алғашқы екі түріне (үлесті сатып алу және жалға беру) қатысты айқын жа-

зылған мәтінге сүйене отырып, «жердің нарықтық құнын басшылыққа алу керек

еді» деген тұжырым жасау қажет. Лорд Кларк (Lord Clarke) сот шешімі жазылған

мәтінге түсіндірме беруден гөрі, тұспалды талаптың болғанына негізделген деген

ұстаным білдірді, судьялардың көпшілігі оны қолдады.

771

Осындай нәтижеге қол

жеткізу коммерциялық талапқа байланысты екеніне күмән келтірілмеді.

Осы ретте Equitable Life Assurance Co Ltd v. Hyman ісі (2002) бойынша күт-

пеген, әдеттен тыс шешім қабылданды деуге негіз бар.

772

Зейнетақы компания-

сы қосымша төлем жасамай, кепілді аннуитет мөлшерін ұсынғандықтан, қиын-

дықтарға тап болды. Сондықтан бұл компания төлем жасаудың жаңа тәртібін

қабылдап, зейнет жасына таяп қалған мүшелерінен ағымдағы төмен мөлшерле-

мені таңдауын (онда тиісінше соңғы сыйақы сомасы есептеледі) немесе кепіл-

ді мөлшерлемеге келісіп, ақырында, азырақ сыйақы алуды таңдауын талап етті.

Лордтар палатасы бұл компанияның орынсыз шешім шығаруына жол бермейтін,

іс жүзінде тұспалды талаптың болғанын растады. Нәтижесінде компания зей-

нетақы полистерін алған 90 000 адамға тиесілі соңғы сыйақы мөлшерін азайта

алмады. Лорд Стэйннің (Lord Steyn) берген түсініктемесіне қарағанда, мұндай

«жеке сипаттағы» тұспалды талап «қатаңдық» немесе «қатаң қажеттілік» деген

тексеру әдісіне негізделген.

773

Осындай тұспалды талаптың болғанын растау өте

даулы шешім еді, ол аталған компанияның төлеуге қабілетсіз, әрі қаржылай жәр-

демге мұқтаж болуына әкеп соқтырды.

774

771

[2011] UKSC 56; 2012 SC (UKSC) 240, at [30].

772

[2002] 1 AC 408, HL; атап өткен: A Berg, [2002] JBL 570; осы сот ісіне қатысты пікір:

Lord Grabiner, `The Iterative Process of Contractual Interpretation’ (2012) 128 LQR 41, 56 ; ше-

шім негіздемесі: HG Collins, `Implied Terms: the Foundation in Good Faith and Fair Dealing’

(2014) 67 CLP 297, 316-318; компания аудиторларына қарсы сот ісі туралы, қараңыз: L Roach,

(2006) 17 International Company and Commercial Law Review 117.

773

[2002] 1 AC 408, 459 H, HL, per Lord Steyn.

774

Бұл шешімді сынаған: Lord Grabiner, `The Iterative Process of Contractual Interpretation’ (2012)

128 LQR 41, 56  (ол осы сот дауының бастапқы кезеңінде заң кеңесшісі қызметін атқарған).

231

Түсіндірме беру мен тұспалдау – екі бөлек әдіс. Marks & Spencer v. BNP

Paribas ісін (2015)

775

қараған Жоғарғы сот лорд Хоффманның (Lord Homann)

Attorney-General for Belize v. Belize Telecom Ltd ісіне (2009) қатысты білдірген

пайымдарын қабылдамады.

776

Осы аталған соңғы істі Құпия кеңес қараған; бұл іс жазбаша келісімшарттар-

дағы тұспалды талаптар жөнінде еді. Belize ісін қараған лорд Хоффманн жазба-

ша келісімшарттарға түсіндірме беруді реттейтін ICS қағидаларының (106-бап

және одан кейінгі баптар) қолданылу аясын шамадан тыс кеңейтіп, жазбаша ке-

лісімшарт жасалған жағдайда, осы құжатты жалпы мақсатына сай жүзеге асыру

үшін іс жүзінде тұспалды талап түрлері қалыптасқан деп танылатынын айтқан.

Лорд Ньюбергер (Lord Neuberger) Marks & Spencer v. BNP Paribas ісіне (2015)

қатысты сыни пікір білдіріп, құжат мәтінін оқып, қандай да бір талапты тұспал-

дау процесінің дайын тұрған мәтіннің нені білдіретінін анықтаудан өзгеше екенін

атап өткен:

777

[27]… Әлдебіреу қандай да бір талап немесе сөз тіркесі бар деп тұспалдағанда,

сөздерге түсіндірме бермейді, өйткені, гипотезаға сүйенсек, тұспалды сөздер

көрсетілмеген; осы ретте келісімшартқа, оның ішінде тұспалды талаптарға

толықтай түсіндірме беру туралы сөз қозғау дұрыс емес. Өйткені әдетте мұн-

дай жағдайда «түсіндірме беру дегеніміз не» деген сұрақ туындайды.

[28]…Тараптардың қандай келісімге келгені анық болмайынша, тұспалды та-

лаптың бар-жоғы жөнінде мәселе туындаса, оның қандай талап екені туралы

шешім шығару қиын...

775

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843 at [26] to [31], per Lord Neuberger (лорд Сампшн және

лорд Ходж (Lords Sumtion and Hodge) келіскен); сол сияқты: [77], per Lord Clarke.

776

[2009] UKPC 10; [2009] 2 All ER 1127, атап айтқанда [21]: «…Құжатта қандай да бір тұс-

палды талап бар деген мәлімдеме жасалған кез келген сот ісінде, сот осындай ереже құ-

жаттың оған негіз болған жайттарды ескере отырып оқыған кезде нені білдіргенін сөзбен

айқын да мұқият жеткізе ала ма, әлде жеткізе алмай ма деген сұраққа жауап беруі керек.

Лорд Пирсонның сөзінен мынаны аңғаруға болады: жауап іздеген сот тұспалды талап «айт-

паса да түсінікті», сондай-ақ «келісімшартты іске асыру керек» екенін т.б. растау үшін

қажет деп тапса, онда осы сұрақты басқаша қоюға да болады. Алайда Алқа мүшелерінің

пайымдауынша, аталып өткен тексеру әдістерін өзгеше немесе қосымша тестілеу деп қа-

растыруға болмайды. Мұнда бір ғана сұрақ кездеседі: Осы құжатқа негіз болған жайттар-

ды ескере отырып оқыған кезде ол нені білдіреді?». Бұған қоса, қараңыз: [16] to [27]); R Ahdar,

`Contract Doctrine, Predictability and the Nebulous Exception’ [2014] CLJ 39, 43, Сингапурдың

Белиз ұсынысын қабылдамай қойғанын атап өткен: Foo Jong Peng [2012] SGCA at [43], and

Sembcorp Marine Ltd v. PPL Holdings Ltd [2013] SGCA 43, at [76] to [101]; Paul S Davies, `Recent

Developments in the Law of Implied Terms’ [2010] LMCLQ 140 and in `Construing Commercial

Contracts: No Need for Violence’, in M Freeman and F Smith (eds), Law and Language: Current

Legal Issues 2011 (Oxford University Press, 2013), 434; J McCaughran, `Implied Terms: The

Journey of the Man on the Clapham Omnibus’ [2011] CLJ 607-622; E MacDonald, `Casting Aside

«Ocious Bystanders» and «Business Ecacy’» (2000) 26 JCL 97; жағымды жаңалық деп қа-

былдаған: R Hooley, `Implied Terms after Belize‘ [2014] CLJ 315–349.

777

[2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843 at [26] to [31], per Lord Neuberger (лорд Сампшн және

лорд Ходж (Lords Sumtion and Hodge) келіскен); сол сияқты: [77], per Lord Clarke.

232

XIII БӨЛІМ

[29] Қалай болғанда да, тұспалдау процесі – түсіндірме беруден бөлек, өз алды-

на жеке жұмыс. Осы орайда Philips Electronique ісін қараған сэр Томас Бингэм

мынадай нанымды түсіндірме берген

778

(481-бетте):

«Соттар келісімшартқа түсіндірме берген кезде, әдетте ондағы түсініксіз

тұстарды нақтылап, көзге түскен айқын сәйкессіздіктерді жойып, тараптар

келісімшарт жасасқанда қолданған сөздердің шын мәнінде нені білдіретінін

анықтайды. Келісімшарттың тұспалды талаптарын анықтау – әлдеқайда

күрделі, әрі өз алдына дара жұмыс: мұнда, гипотезаға сенсек, келісуші тарап-

тар қарастырмаған мәселелерге қатысты талаптар интерполяцияланады.

Талаптарды тұспалдаудың келісуші тараптардың қатынастарына араласу,

шартқа өзгерту енгізу сияқты ықтимал ықпалы болады. Сол себепті мұндай

өкілеттікті пайдалануға қатаң құқықтық шектеулер қойылады».

Лорд Ньюбергердің Belize ісіне қатысты сыни пікіріне ұқсас ұстанымды бұ-

рын автордың өзі де білдірген.

779

ӘДЕБИЕТ

R Austen-Baker, Implied Terms in English Contract Law (Cheltenham, 2011), 7.44 to

7.48; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 6-05; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), chapter 11.

XIII БӨЛІМ

ЖАЗБАША КЕЛІСІМШАРТТАР:

ТҮСІНДІРУ ЖӘНЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ

106-БАП

СОТТАР ҚОЛДАНАТЫН ТҮСІНДІРУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ

ҚЫСҚАША МАЗМҰНДАМАСЫ

Лорд Ньюбергер (Lord Neuberger) бұл тақырыптың қысқаша мазмұндамасын

Arnold v. Brittonісін (2015) қараған кезде былай деген: «Жазбаша келісімшарт-

қа түсіндірме бергенде, сот тараптардың ниетін анықтау үшін «сол тараптар

келісімшарт жасасқан кезде қолданған сөздерді оқыған, әрі келісуші тарап-

тарға белгілі жайттардан хабардар саналы адам сол сөздердің нені білдіретіні

туралы қандай пайым жасаушы еді» деген сұрақты басшылыққа алады; бұл

лорд Хоффманның (Lord Homann) ChartbrookLtd v. PersimmonHomes Ltd ісіне

(2009) қатысты мәлімдемесінен алынған дәйексөз (дереккөз: [14]). Сот тиісті

сөздердің… құжаттардан, істің нақты мән-жайынан белгілі жағдайдағы және

778

[1995] EMLR 472, CA.

779

Қараңыз: N Andrews, Contract Law (1st and 2nd edns, Cambridge, 2011 and 2015).

233

коммерциялық контекстегі мағынасына ерекше көңіл бөледі. Сөздердің мағы-

насын айқындаған кезде мына жайттарды ескеру керек: (1) келісімшарт ереже-

сінің (ескертпенің) әдеттегі мағынасы; (2) [құжаттың] басқа да тиісті ережелері;

(3) тиісті ереже мен [құжаттың] жалпы мақсаты; (4) құжат жасалған кезде та-

раптар хабардар болған немесе тұжырымдаған фактілер мен жағдайлар; және

(5) коммерциялық ақылға қонымдылық, алайда (6) қандай да бір тараптың

ниеті туралы субъективті айғақтар қабылданбайды».

ТҮСІНДІРМЕ

Жоғарыда аталған қағидаларды судьялар мына сот істерінде қайта растаған

болатын: (a) Longmore LJ, Absalon v. TRCU Ltd (2005) (бірінші инстанцияда судья

Айкенс (Aikens J) қабылдаған төрт тармақты қысқаша мазмұндаманы мақұлда-

ды);

780

(b) Simon J, HHR Pascal BV v. W2005 Puppet II BV (2009);

781

British American Insurance (Kenya) Ltd v. Matelec SAL (2013);

782

(d) Peter Prescott

QC (Үлкен сот төрағасының орынбасары қызметін атқарған), Oxonica Energy Ltd

v. Neuftec Ltd (2008)

783

(осы тақырыпқа қатысты жан-жақты шолу жасаған); және

(d) Aikens LJ, Barbudev v. Eurocom Cable Management Bulgaria Eood (2012).

784

Жазбаша келісімшарттарға түсіндірме беру әдісін коммерциялық келісімшарт

құқығы саласының ең маңызды тақырыбы деуге де болады.

785

Таңғаларлығы, тү-

сіндірме беруге қатысты барлық ережелер мен қағидалар сот прецеденттерінен

туындаған. Бұл жайт жазбаша келісімшартқа түсіндірме беру – құқықтық мәселе

деген басты қағидаға негізделген. Мұндай мәселелер апелляциялық инстанция-

ларда көп қаралады, тиісті істер ұдайы Жоғарғы соттың қарауына беріліп отырады.

Бұл салада мамандар кезінде лорд Хоффманн (Lord Homann) айқындап

берген қағидаларды басшылыққа алады. Ол Investors Compensation Scheme ісін

780

Absalon v. TRCU Ltd [2005] EWCA Civ 1586; [2006] 1 All ER (Comm) 375; [2006] 2 Lloyd's

Rep 129, құптаған: Aikens LJ, [2005] EWHC 1090 (Comm); [2005] 2 Lloyd's Rep 735, at [24]

and [25].

781

[2009] EWHC 2771 (Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 399, at [35].

782

[2013] EWHC 3278 (Comm), at [46].

783

[2008] EWHC 2127 (Patents Court); апелляция нәтижесінде өзгеріссіз қалдырылды, [2009]

EWCA Civ 668.

784

[2012] EWCA Civ 548; [2012] 2 All ER (Comm) 963, at [31], атап өткен: Rainy Sky v. Kookmin

Bank [2011] 1 WLR 2900, at [21], per Lord Clarke of Stone-cum-Ebony JSC.

785

Негізгі оқулықтар: R Calnan, Principles of Contractual Interpretation (Oxford, 2014); K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011); G McMeel, The Construction of Contracts:

Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011); бұған автордың коммента-

рийлері: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), chapter 14 (сондай-ақ осы тақы-

рыпта жарық көрген көптеген еңбектерді көрсеткен); ‘Judicial Interpretation of Written Contracts:

A Civilian Lawyer’s Guide to the Principles of English Law’ (2012) 205 Revista de Processo 163–180;

‘La interpretación de los contratos por escrito en Inglaterra’ (2014) XLII Revista de Derecho (Chile)

39–46; ‘Interpretation of Written Contracts’ (2014) 2 Russian LJ 12–28; and ‘Interpretation of Written

Contracts in England’ (2013) Lis International 156–162 (Italy); ‘The Devil is in the Detail: Procedural

and Substantive Aspects of the Interpretation of Written Contracts in England’, in J Adolphsen,

J Goebel, U Haas, B Hess, S Kolmann and M Würdinger (eds), Festschrift für Peter Gottwald zum 70.

Geburtstag (Munich, 2014), 23–32.

234

XIII БӨЛІМ

(1998) қараған кезде аталған қағидаларды тұжырымдап, нақтылап берген (төмен-

дегі түсіндірмені қараңыз).

786

Сайып келгенде, соттар қарауға берілген мәтінде

жазылғанды объективті түрде, яғни қисынды іскерлік болжамдарға сай (коммер-

циялық тұрғыда ақылға қонымды болатындай) іске асыруды қамтамасыз етуге

тиіс

787

, осы ретте олар тараптар жүргізген келіссөзді немесе одан кейінгі іскер-

лік байланыстар мен мәмілелерді есепке алмағаны жөн.

788

Ортақ құқықтың осы

қағидасына сәйкес, жазбаша келісімшарт жасалғанға дейін орын алған жайт-

тар – тарих еншісіне айналған, мұрағатта қалған деректер, сондықтан олар сотқа

беймәлім. Осы орайда, ортақ құқықта қабылданған ұстанымға сай, ең алдымен,

тараптар таңдаған сөздерге мән беру керек.

Алайда әділдік құқығына сүйеніп, мұрағатта жатқан деректерді ашып қарау-

ға болады: әділдік құқығындағы түзету енгізу доктринасы (equitable doctrine of

rectication)

789

соттарға тараптардың келісімшарт жасасу алдындағы ниеттері мен

олар іс жүзінде таңдаған сөздер арасындағы сәйкессіздікті жою мақсатында шарт

мәтінін қайта қарап, өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді

790

(түзету енгізуге негіз

болатын екінші жағдай – бір келісуші тараптың келісімшарт салдарын дұрыс

түсінбегені, ал қарсы тараптың осы жайтты біле тұра, жаңылысқан тарапқа ке-

лісімшарт жасалмай тұрғанда арам пиғылмен ештеңе айтпағаны анықталғанда,

сот келісімшарт мәтініне жаңылысқан тараптың ұстанымына сай тиісті түзетулер

енгізе алады).

791

786

Investors Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society [1998] 1 WLR 896,

912–913, HL; бұл мәлімдемені Ұлыбританияның Жоғарғы соты басқаларға үлгі болаты-

нын, яғни ережеге айналғанын атап өткен: Re Sigma Finance Corporation (in administrative

receivership) [2009] UKSC 2; [2010] 1 All ER 571; [2010] BCC 40, at [10]. Тиісті ережелер

жиынтығына талдау жасаған: Lord Grabiner, ‘The Iterative Process of Contractual Interpretation’

(2012) 128 LQR 41.

787

Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel Ltd [2004] UKHL 46; [2005] 1 All ER 667; [2005]

RPC 9, at [32], per Lord Homann (лорд Хоффманн былай деген): «Мен бұл мәселелерді Mannai

Investment Co Ltd v. Eagle Star Life Assurance Co Ltd [1997] AC 749 және Investors Compensation

Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society [1998] 1 WLR 896 істерін қараған кезде жан-жақты

талдағанмын».

788

Осы шектеуге негіз болған бес себеп: 109-бап, түсіндірме.

789

Түзету енгізу жөнінде: 115-бапта, оған берілген түсіндірмеде келтірілген әдебиеттерді қараңыз.

790

Daventry District Council v. Daventry & District Housing Ltd [2011] EWCA Civ 1153; [2012]

1 WLR 1333, at [227], per Etherton LJ.

791

A Roberts & Co Ltd v. Leicestershire CC [1961] Ch 555, 570, Pennycuick J (noted RE Megarry

(1961) 77 LQR 313–316); ‘The Olympic Pride’ [1980] 2 Lloyd’s Rep 67, Mustill J; Thomas Bates Ltd

v. Wyndham's (Lingerie) Ltd [1981] 1 WLR 505, CA; Agip SpA v. Navigazione Alta Italia SpA, ‘The

Nai Genova and the Nai Superba’ [1984] 1 Lloyd's Rep 353, 365, CA; Commission for New Towns v.

Cooper (GB) Limited [1995] Ch 259, CA (noted D Mossop (1996) 10 JCL 259-263); George Wimpey

UK Ltd v. VI Components Ltd [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135; 103 Con LR 67; [2005]

2 P & CR DG5; Traditional Structures Ltd v. HW Construction Ltd [2010] EWHC 1530 (TCC),

at [25] to [31]; D McLauchlan, ‘The «Drastic» Remedy of Rectication for Unilateral Mistake’ (2008)

124 LQR 608–640 (ол түзету енгізудің бұл категориясын дұрыс түсінбеді деген пікірде; деген-

мен бірінші инстанция судьясы түзету енгізудің бұл категориясын қайта қарай алмайды, өйт-

кені ол Апелляциялық сот шешімін басшылыққа алуға тиіс: Traditional Structures, case, сонда,

at [32] and [33]).

235

Бұған қоса, түзету енгізу әдісіне жүгінбеген кезде, келісімшартты әзірлеу

барысында мәтінде қателік кеткені және оны дұрыстау қажет екені айқын бол-

ғанда, соттар сөйлемдерді қайта құрастыра алады

792

(бұл ереже сан рет қолда-

нылған,

793

дегенмен даулы ереже,

794

өйткені ол түзету енгізу доктринасына қатты

ұқсайды, аталған осы екі әдістің аражігін ажырату оңай емес).

795

792

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 14.22 and 14.23; осы күрделі тақырыпқа қатыс-

ты негізгі сот прецеденттері мен дереккөздер мыналар: Investors Compensation Scheme case [1998]

1 WLR 896, 912–913, HL, propositions (iv) and (v); Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2009]

UKHL 38; [2009] 1 AC 1101, at [22] to [25], per Lord Homann; Arden LJ in Cherry Tree Investments

Ltd v. Landmain Ltd [2012] EWCA Civ 736; [2013] Ch 305, at [63]; AS Burrows, ‘Construction

and Rectication’, in AS Burrows and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), 77; R Buxton,

‘«Construction» and Rectication After Chartbrook’ [2010] CLJ 253; G Leggatt, ‘Making Sense of

Contracts: the Rational Choice Theory’ (2015) 131 LQR 454; G McMeel, The Construction of Contracts:

Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 17; G McMeel (2011)

European Business L Rev 437–449.

793

Мысалы, Littman v. Aspen Oil (Broking) Ltd [2005] EWCA Civ 1579; [2006] 2 P & CR 2; [2006] L & TR 9;

[2005] NPC 150; KPMG LLP v. Network Rail Infrastructure Ltd [2007] EWCA Civ 363; [2007] Bus LR

1336; Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101; noted D McLauchlan

(2010) 126 LQR 8–14; Multi-Link Leisure v. North Lanarkshire [2010] UKSC 47; [2011] 1 All ER 175;

осы іске қатысты пікір білдірген: Lord Grabiner, ‘The Iterative Process of Contractual Interpretation’

(2012) 128 LQR 41, 52–53; Springwell Navigation Corporation v. JP Morgan Chase [2010] EWCA Civ

1221; [2010] 2 CLC 705, at [132] to [140]; Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd [2010] EWCA Civ

1429; [2011] 1 WLR 770 (Апелляциялық сот төрағасы лорд Ньюбергер (Lord Neuberger MR) мен

лорд-судья Лоус (Laws LJ) «Pink Floyd тобының «музыкалық жазбаларын» пайдалану жөніндегі ке-

лісім цифрлық форматта жасалған жазбаларды да қамтиды деп пайымдауға болады» деген шешім

шығарған. Соттың басқаша шешім шығаруы жасалған мәміленің айқын коммерциялық мақсатына

қайшы болатын еді. Дегенмен лорд-судья Карнват (Carnwath LJ) мұндай ұйғарыммен келіспеді,

ол «шартта ондай айқын қателік жіберілмеген» деген шешімге келді); the Caresse Navigation Ltd v.

Zurich Assurances Maroc [2014] EWCA Civ 1366; [2015] QB 366 (noted F Chan (2015) 131 LQR 372).

794

In Marley v. Rawlings [2014] UKSC 2; [2015] AC 129, at [37] and [39], лорд Ньюбергер өзінің нормативтік

шешімге жатпайтын пайымында (бұл іс заңда көрсетілген өкілеттіктерге сай өсиеттерге түзетулер

енгізу жөнінде еді) «қатені түзету» мақсатында мәтінді «қажетінше қайта құрастыруға» ауқымды

мүмкіндік берілуі «даулы жайт» екенін айтқан.

795

Сын айтқан бес автор: (1) R Buxton ‘«Construction» and Rectication after Chartbrook’ [2010] CLJ 253

(Бакстон бұрын Апелляциялық соттың лорд-судьясы болған; оның пайымынша, «түзету енгізу мақ-

сатында мәтінді қайта құрастыру» әдісі – Investors Compensation Scheme ісінде қолданылған «қайта

қарау/құрастыру» ұстанымының бұрмаланған, ағат жасалған нұсқасы; сондықтан жазбаша келісім-

шарт мәтінінде кеткен қателікті дұрыстаудың жалғыз жолы ретінде түзету енгізу әдісін ғана қолдану

керек; (2) бұл сыни пікірді мына автор да құптаған: Lewison on the Interpretation of Contracts (5th edn,

London, 2011), at 9.03 n 67; (3) AS Burrows, ‘Construction and Rectication’, in AS Burrows and E Peel

(eds), Contract Terms (Oxford, 2007), 77, 79 n 9, ол атап өткендей, «түзету енгізу мақсатында мәтінді

қайта құрастыру» әдісін қолдану салдарынан (a) мәтінді түзету (textual emendation: сөздерді өзгерту,

олардың орнын ауыстыру) мен (b) оған түсіндірме беру (exegesis: «өзгермеген» мәтінді ондағы сөздерді

ауыстырмай, нақтылап, айқындап беру) арасындағы айырмашылық білінбей қалды; (4) G McMeel,

The Construction of Contracts (2nd edn, Oxford, 2011), 17.63, ол түзету енгізудің жалпы қажетсіз, артық

әрекет ретінде танылуға жақын екенін айтқан; бұған қоса, қараңыз; G McMeel (2011) European Business

L Rev 437–449; және (5) Lord Grabiner QC, ‘The Iterative Process of Contractual Interpretation’ (2012)

128 LQR 41, 50, оның пікірінше, жазылған талаптардың келісуші тараптардың шын уағдаластығына

сай келмейтіні айқын болғанда, түзету енгізу немесе келісімге сай эстоппель сияқты құқықтық әдісті

қолданған жөн. Бакстонның 2010 жылғы мақаласына Жоғарғы сот мына істі қараған кезде сілтеме

жасаған: Oceanbulk Shipping and Trading SA v. TMT Asia Ltd [2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662, дереккөз:

[45], бірінші сөйлем, алайда лорд Кларк (Lord Clarke) оған түсіндірме берген жоқ; лорд-судья Льюисон

(Lewison LJ) мына істі қараған кезде бұл мәселенің шешімін ұсынбады: Cherry Tree Investments Ltd

v. Landmain Ltd [2012] EWCA Civ 736; [2013] Ch 305, at [90] and [91], дәйексөз: Burrows, Buxton, and

G McMeel, The Construction of Contracts (2nd edn, Oxford, 2011).

236

XIII БӨЛІМ

Сондықтан бұл салада келісімшарт құқығының

796

(2-бап) объективтілік

қағидасы бұлжытпай іске асырылады.

Бірақ сөзбе-сөз қарау сияқты түк пайдасы жоқ ұстанымға жол бермеуді

көздейтін интерпретация жасаудың мынадай ережелері бар:

797

(a) тиісті мәміленің фактілер матрицасын, яғни оған негіз болған коммерциялық

жайттарды

798

ойдан шығармау керек;

(b) сөздерге іскерлік байланыстарда ақылға қонымдылық тұрғысынан

түсініктеме беру қажет;

799

мәтін ретінде оқыған жөн;

800

796

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 1.10: «Жеке тұлғаның сөздері мен іс-әреке-

тіне оған қарсы тарап (болжалды тарап) объективті және қисынды түрде қарап, қандай ой

түйсе, сондай түсініктеме беруге тиіс». Лорд Ридтің (Lord Reid) McCutcheon v. David MacBrayne

Ltd [1964] 1 WLR 125, HL ісіне қатысты айтқаны: «Соттың міндеті – әр тараптың шын ние-

тін анықтау емес, тараптардың бір-біріне қарап, қисынға сай қандай қорытындыға келгенін

шешу»; қараңыз: Shogun Finance Co Ltd v. Hudson [2003] UKHL 62; [2004] 1 AC 919, HL, at [183].

Маклохлан (McLauchlan) (a) «кредитор (уәде берілген тарап) көзімен қарағандағы» объективтілік

пен (b) «бейтарап/сырттай бақылаушыға» тән объективтілік арасындағы (бұрыннан бар) айырма-

шылықты анық көрсетіп берген. Мұнда (a) тармағындағысына басымдық беріледі. Маклохланның

пайымынан келтірілген үзінді дәйексөз ретінде жариялауға тым көлемді, дегенмен көңіл бөлуге

тұрарлық, оны мына жерден қараңыз: D McLauchlan, ‘Rening Rectication’ (2014) 130 LQR 83,

88–90. Қараңыз: D Friedmann (2003) 119 LQR 68; JR Spencer [1974] CLJ 104; W Howarth (1984)

100 LQR 265; J Vorster (1987) 103 LQR 274; M Chen-Wishart, in JW Neyers, R Bronaugh and SGA

Pitel (eds), Exploring Contract Law (Oxford, 2009), 341; T Endicott, ‘Objectivity, Subjectivity and

Incomplete Agreements’, in J Horder (ed), Oxford Essays in Jurisprudence (Fourth Series, Oxford, 2000),

159; бұған қоса, америкалық зерттеушілердің пікірімен танысуға болады: L DiMatteo, Q Zhou,

S Saintier and K Rowley (eds), Commercial Contract Law: Transatlantic Perspectives (Cambridge,

2014), chapter 3 (by T Joo).

797

Қараңыз: Lord Homann, Investors Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society

[1998] 1 WLR 896, 912–913, HL, 1970 жылдардағы сот шешімдеріне шолу: Prenn v. Simonds [1971]

1 WLR 1381, 1384–1386, HL and Reardon Smith Line Limited v. Hansen Tangen [1976] 1 WLR 989,

HL; Prenn ісін (дереккөз: 1384) қараған лорд Уилберфорс (Lord Wilberforce) «сөзбе-сөз» қарамау

ұстанымының XIX ғасырдың орта шенінде шығарылған сот шешімдерінен бастау алатынын атап

өткен.

798

Reardon Smith Line Limited v. Hansen Tangen [1976] 1 WLR 989, 995–996, HL; Charter Reinsurance

Co Ltd v. Fagan [1997] AC 313, 384, HL, per Lord Mustill: «Жалпы алғанда, сөздерді құжат

контексіне салып қарау керек».

799

Rainy Sky SA v. Kookmin Bank [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 2900, at [20], [21] and [40];

сондай-ақ: Procter and Gamble Co v. Svenska Cellulosa Aktiebolaget SCA [2012] EWCA Civ 1413,

at [22] and at [38], per Moore-Bick and Rix LJJ.

800

Re Sigma Finance Corporation (in administrative receivership) [2009] UKSC 2; [2010] 1 All ER 571;

[2010] BCC 40; Lord Mustill in Charter Reinsurance Co Ltd v. Fagan [1997] AC 313, 384, HL,

дәйексөз: Sigma case, сонда, at [9].

237

(d) келісімшарт мәтінін қалай дұрыс оқып түсіну керек екені айқындалғанда,

бұрмаланған не ақылға сыйымсыз сөздерді түзетуге рұқсат етіледі;

801

(e) айрықша жағдайларда мәтінді жоғарыда аталған түзету енгізу критерийлеріне

сай қайта жазуға мүмкіндік бар.

Толықтай «жазбаша жасалған келісімшарттарға» (оның ішінде электрондық

құжаттарға) түсініктеме беру

802

құқықтық нормаларға сай іске асырылады,

803

ал

толықтай жазбаша жасалмаған (ауызша немесе жартылай жазбаша, жартылай

ауызша жасалған) келісімшарттарға түсініктеме беру үшін істің нақты мән-жайы

ескеріледі. Апелляциялық соттар бірінші инстанцияда жіберілген құқықтық ол-

қылықтарды қайта қарауға өкілетті болғанымен, әдетте іске қатысты анықталған

фактілерді басшылыққа алады.

804

Жалпы алғанда, түсіндірме беруге қатысты қазіргі заманғы құқықтық нор-

малар елеулі іскерлік мақсат-мүдделерге сай (дегенмен келісімшарт жасалғанға

дейінгі кезеңдегі келіссөздерге байланысты айғақтарды есепке алмау сияқты дау-

лы ережелер де бар, бұл туралы төмендегі 109-бапта, оған берілген түсіндірмеде

айтылған).

Сотқа қосарланған мәлімдемелер жасау (ұсынымдар беру). Соттың (іске қа-

тысушы тараптардың өз ұстанымын ақтау үшін қажет немесе қажет емес бар-

лық деректер ұсынатынын ескере отырып) істі қарау барысында түсіндірме беру,

түзету енгізу, тұспалды талаптар, жанама кепілдіктер, қателік табу қағидалары

сияқты алуан түрлі доктриналарға жүгінуі – қалыпты жағдай (мысалы, король-

дік адвокат, судья Ричард Сеймур (Judge Richard Seymour QC) Wimpole Theatre

(a rm) v. JJ Goodman Ltd ісін (2012) қараған кезде бір-бірімен байланысты көп-

теген доктриналардың қысқаша мазмұнын берген).

805

Investors Compensation Scheme (1998) қағидалары: Осы ретте лорд

Хоффманның Investors Compensation Scheme ісіне (1998) қатысты айтқан іргелі

сөзінен үзінді келтіргенді жөн көрдік.

806

«(i) Түсіндірме беру (интерпретация) – келісуші тараптарға келісімшарт жа-

сасқан кезде белгілі болған жайттардан хабардар саналы адам аталған құжат-

ты оқығанда оның нені білдіретіні туралы жасаған пайымын анықтау.

801

Investors Compensation Scheme case [1998] 1 WLR 896, 912-3, HL (propositions (iv) and (v));

Arden LJ in Cherry Tree Investments Ltd v. Landmain Ltd [2012] EWCA Civ 736; [2013] Ch 305,

at [63]; AS Burrows, ‘Construction and Rectication’, in AS Burrows and E Peel (eds), Contract

Terms (Oxford, 2007), 77; R Buxton, «Construction» and Rectication After Chartbrook’ [2010]

CLJ 253; D Hodge, Rectication: The Modern Law and Practice Governing Claims of Rectication

(2nd edn, London, 2015); G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication

and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 17; G McMeel, 'The Interplay of Contractual

Construction and Civil Justice: Procedures for Accelerated Justice' (2011) European Business L Rev

437–449.

802

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 13–049.

803

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 13–047.

804

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol I: Court Proceedings, 15.12 and 15.72 .

805

[2012] EWHC 1600 (QB), at [35] to [56].

806

[1998] 1 WLR 896, 912–913, HL; Ұлыбританияның Жоғарғы соты бұл мәлімдеменің басқа-

ларға үлгі болатынын, яғни ережеге айналғанын атап өткен: Re Sigma Finance Corporation

(in administrative receivership) [2009] UKSC 2; [2010] 1 All ER 571; [2010] BCC 40, at [10].

238

XIII БӨЛІМ

(ii) Келісімшарт жасалған кездегі жайттар [жоғарыда] – «фактілер матри-

цасы» деп сипатталған, дей тұрғанмен бұл сипаттама аталған сөз тіркесінің

нені қамтитынын толық ашпай тұр, келісуші тараптарға қисынға сай белгілі

болуға тиіс және келесі мәтінде келтірілген бірыңғай жағдайды ескеру талабы

сақталған жағдайда, ол саналы адамның құжат мәтінін оқып түсінуіне әсер

ете алатын барлық жайттарды қамтыған.

(iii) Қолданыстағы құқықтық ережеге сай, тараптардың келісімшарт жасасу

алдындағы келіссөздері туралы деректер мен олардың субъективті ниеттері

туралы мәлімдемелер есепке алынбайды.

807

Бұл құқықтық ереже практикалық

мақсаттарды көздейді, осыған орай құқықтық түсіндірме беру әдісі адамның

күнделікті өмірде басқалардың айтқан сөзі туралы ой түю амалынан өзгеше.

Осындай айырмашылықтың қаншалықты үлкен екені белгісіз. Алайда бұл жағ-

дайда аталған айырмашылықты айқындай түсу қажет емес.

(iv) Қандай да бір құжаттың (немесе айтылған кез келген сөздің) қисынға салып

қарағандағы мағынасы мен сөздердің әдеттегі мағынасы бірдей емес. Сөздердің

әдеттегі мағынасы сөздіктер мен грамматикалық анықтамалықтарда көрсе-

тілген; ал құжаттың мағынасы – тиісті жайттарды ескере келе, келісуші та-

раптардың өздері қолданған сөздердің қисынға салғанда нені білдіретіні туралы

пайым. Келісімшарт жасалған кездегі жайттардан хабардар саналы адам түсі-

ніксіз сөздердің қандай мағынада қолданылғанын анықтап қана қоймай, сонымен

қатар (бұл күнделікті өмірде болып тұратын жағдай) тараптар кейбір себеп-

термен сөздерді дұрыс таңдамаған немесе синтаксистік қателіктер жіберген

деген қорытынды жасай алады.

(v) (a) Сөздерді «шын әрі әдеттегі мағынасында» түсіну керек деген ереже біз,

адамдар, әсіресе ресми құжаттарда лингвистикалық қателер кетіп қалаты-

нын тез мойындай қоймаймыз деген ақылға қонымды тұжырымға байланысты.

(b) Екінші жағынан алып қарағанда, келісімшарт жасалған кездегі жайттардан

хабардар адам мәтінде қателік кеткен деген қорытындыға келсе, онда қолда-

ныстағы құқықтық ережеге сай, судьялар тараптардың ойына келмеген ниетте

болған деп ұйғаруға міндетті емес» (мұндағы (a) және (b) әріптерін біз қостық.

Ал (i) және (iv) тармаққа келсек, лорд Хоффманн атап өткендей, контекс-

ке негізделген мұндай ұстанымды 1970 жылдары лорд Уилберфорс айқындап

берген.

808

ӘДЕБИЕТ

R Calnan, Principles of Contractual Interpretation (Oxford, 2014); K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), chapter 1; G McMeel, The

Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), chapters 1 and 2.

807

Prenn v. Simonds [1971] 1 WLR 1381, 1383 G, HL.

808

Lord Homann in Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel Ltd [2004] UKHL 46; [2005] 1 All

ER 667; [2005] RPC 9, магистраттардың талдауы (дереккөз: [27] to [35]), олар (дереккөз: [30])

былай деген: «Лорд Уилберфорстың Prenn v. Simmonds [1971] 1 WLR 1381 және Reardon

Smith Line Ltd v. Yngvar Hansen-Tangen [1976] 1 WLR 989 істеріне қатысты сөздері бізге ба-

ғыт-бағдар берді».

239

107-БАП

МӘТІНГЕ АДАЛ БОЛУ, ОБЪЕКТИВТІЛІК ЖӘНЕ

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚИСЫНДЫЛЫҚ

Сот (арнайы юрисдикция соты) жазбаша келісімшартқа объективті түрде, қа-

лыптасқан нақты жағдайды ескеріп, адал ниетпен түсіндірме беруге міндет-

ті, яғни сот: (a) шарт мәтінін заңсыз түрде қайта жазбауға; (b) қандай да бір

тараптың субъективті ниетпен жасаған мәлімдемелеріне сілтеме жасамауға;

ТҮСІНДІРМЕ

Мәтінге адал болу. Соттардың заңды міндеті – келісуші тараптар таңдаған сөз-

дерді (келісімшарт мәтінін) құрметтеу. Бұл қағида осы ережелерде кеңінен көрі-

ніс тапқан (мына баптарды да қараңыз: 1(I)(e), 3(II), 104, 105, 113). Кез келген

өркениетті және коммерциялық байланыстарды дамытуға қолайлы құқықтық

жүйеде осы міндет бұлжымастан орындалуға тиіс. Мәтінге адалдық қағидасы

сақталмаса, соттарда немесе арбитраждық соттарда азаматтық өндірісті әділ

және болжамды түрде жүргізу мүмкін емес.

Сондықтан 1(I)(e) бапта («Келісімшарт еркіндігі») былай делінген: «Соттар та-

раптар жасасқан келісімді құрметтеуге тиіс; келісім мәтінін аталған тараптардың

айқын келісімінсіз олардың қайта жазуына жол берілмейді».

3(II) бапта («Шарттың міндетті күші» (Pacta Sunt Servanda) былай делінген:

«Сот келісімшарттарды орындау барысында кедергілердің немесе қиындықтар-

дың туындайтынын алға тартып, оларға өзгерістер енгізе алмайды. Сот толық құ-

қық қабілеттілігіне ие келісуші тараптар ерікті түрде жасаған келісімшарт ереже-

лерін құрметтеуге тиіс».

Объективтілік. Жазбаша келісімшарттарға түсіндірме берген кезде тараптар-

дың субъективті ниетпен жасаған мәлімдемелеріне сілтеме жасауға болмайды.

809

Осы салада ағылшын құқығында объективтілік ұстанымы басшылыққа алынады;

ағылшын құқығының басқа юрисдикцияларда қабылданған ұстанымдардан ерек-

809

Prenn v. Simonds [1971] 1 WLR 1381, 1383 G, HL, per Lord Wilberforce; Reardon Smith Line Ltd v.

Hansen-Tangen (`The Diana Prosperity’) [1976] 1 WLR 989, 996, HL per Lord Wilberforce; Investors

Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society (No 1) [1998] 1 WLR 896, 913, HL,

per Lord Homann.

240

XIII БӨЛІМ

шелігі де осында: сол юрисдикцияларда келісуші тараптардың болжалды емес,

нақты, шынайы ниеттерін анықтауға ден қойылады.

810

Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel Ltd ісін (2004) қараған лорд

Хоффманн (Lord Homann) мәтін мағынасын объективті түрде анықтау жөнінде

мынадай пікір білдірген:

811

«Патентке немесе

812

кез келген басқа құжатқа түсіндірме берудің, әлбетте,

автордың не айтқысы келгеніне тікелей қатысы жоқ. Патент иесінің не басқа

кез келген құжат авторының не ойлағанын дөп басып айту мүмкін емес. Түсін-

дірме беру ісін автордың айтқанын қабылдаған саналы адамның сол автордың

сөздерін қандай мағынада қолданғаны туралы ой түюі тұрғысынан объективті

деуге болады. Дегенмен, бір айта кетерлігі, мұнда «автор қолданған сөздердің

мағынасына» емес, сол сөздердің шартты адресатының сол сөздердің нені біл-

діретіні туралы түйген ойына көңіл бөлу керек».

Лорд Хоффманн өз ойын былай жалғастырады:

«Сөздердің мағынасын айқындап беретін ережелер бар, оларды сөздіктер мен

грамматикалық анықтамалықтардан тауып, қарай аламыз. Алайда автордың

сол сөздерді қолданғанда нені меңзегенін ережелерге ғана сүйеніп анықтау-

ға болмайды. Айтылған сөздің мағынасы тиісті контекске, оған негіз болған

жайтқа тәуелді. Ол автор таңдаған сөздерге ғана емес, автор өз сөзін бағыт-

таған аудиторияның бірегей сипаттамаларына, сондай-ақ оның сол аудитория

туралы болжамдары мен ой-тұжырымдарына байланысты болады».

810

Келісімшарттарға түсіндірме беру мәселесіне қатысты салыстырмалы зерттеулер: MJ Bonell,

'The UNIDROIT Principles and CISG – Sources of Inspiration for English Courts?' [2006] 11 Uniform

Law Review 305; MJ Bonell (ed), The UNIDROIT Principles in Practice: Case Law and Bibliography

on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts (2nd ed, Ardsley, New York,

2006), 144; E Clive in H MacQueen and R Zimmermann (eds), European Contract Law: Scots and

South African Perspectives (Edinburgh, 2006), chapter 7 at 183; E Allan Farnsworth, ‘Comparative

Contract Law’, in M Reimann and R Zimmermann (eds), The Oxford Handbook of Comparative Law

(Oxford, 2006), chapter 28, at 920 ; C Valke, ‘On Comparing French and English Contract Law:

Insights from Social Contract Theory’ (2009) J Comparative Law 69–95 (cited as ‘illuminating’ by Lord

Homann in the Chartbrook case [2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1001, at [39]); C Valke, ‘Contractual

Interpretation: at Common Law and Civil Law: An Exercise in Comparative Legal Rhetoric’, in

JW Neyers, R Bronaugh and SGA Pitel (eds), Exploring Contract Law (Oxford, 2009), 77–114;

S Vogenauer, ‘Interpretation of Contracts: Concluding Comparative Observations’, in AS Burrows

and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), chapter 7; S Vogenauer and J Kleinheisterkamp

(eds), Commentary on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts (Oxford,

2009), 311; K Zweigert and H Kötz, An Introduction to Comparative Law (trans Tony Weir, 3rd edn,

Oxford, 1998), chapter 30 (дегенмен олардың ағылшын құқығына қатысты талдауы біршама

ескірген). Канада тәжірибесі: S Waddams (2015) 131 LQR 48–52, noting Sattva Capital Corp v.

Creston Mining Corp 2014 SCC 53; (2014) 373 DLR (4th) 393.

811

In Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel Ltd [2004] UKHL 46; [2005] 1 All ER 667; [2005]

RPC 9, at [32], былай деп атап өткен: «Мен бұл сұрақтарды Mannai Investment Co Ltd v. Eagle Star

Life Assurance Co Ltd [1997] AC 749 және Investors Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich

Building Society [1998] 1 WLR 896 істерін қараған кезде жан-жақты талқылағанмын».

812

Бұл сот ісі патентке қатысты туындаған дау жөнінде еді, дегенмен оқиға осы абзацта берілген

жалпы пайымды жоққа шығармайды.

241

Коммерциялық немесе практикалық қисындылық. Rainy Sky ісін (2011) қара-

ған лорд Кларктың (Lord Clarke) мәлімдемесі:

813

«Менің пайымдауымша, сөздердің шын мағынасында қолданылуы себепті мүлде

күтпеген нәтиже шығатын және оның әдейі жасалмағаны туралы пайымдау-

ға болатын жағдайды қоспағанда, сот осы аталған мағынаны құптауға тиіс

деген қорытынды шығару қажет емес... Екі балама түсіндірме болған жағдай-

да, сот іскерлік қисындылық қағидасына сай баламаны таңдап, басқасын қа-

былдамай тастауға құқылы».

Сондықтан соттар осындай ұстанымды ақылға қонбайтын немесе мүлде қи-

сынсыз растау құжаттары ұсынылмай тұрғанда-ақ қолдауы мүмкін.

814

Іскерлік

қисындылық қағидасын ескеру қажеттігін құптайтын басқа да көптеген мәлім-

демелер бар:

(a) Antaios Cia Naviera SA v. Salen Rederierna AB ісін (1985) қараған лорд

Диплок (Lord Diplock) былай деген:

815

«Коммерциялық келісімшарттағы сөздерге мұқият семантикалық және син-

таксистік талдау жасау нәтижесінде іскерлік қисындылық қағидаларына нұқ-

сан келетін болса, іскерлік қисындылықты сақтауға басымдық беру керек».

(b) Лорд Стэйннің (Lord Steyn) Mannai Investment Co v. Eagle Star Life

Assurance ісіне (1997) қатысты айтқан мынадай сөздері бар:

816

«Сөздерге...түсіндірме бергенде, оны коммерция саласында жүрген саналы

адамның қалай түсінетіні ескеріледі. Коммерция саласына қатысы бар саналы

адам ұстанымын басшылыққа алғанда, техникалық интерпретацияға және мә-

тіннің көркемдік тұстарына орынсыз көңіл бөлуге жол берілмейді».

айтқаны:

817

«Сот өзіне ұсынылған құжатқа толығымен нақты контекске сай түсіндірме

беруге тиіс. Осы ретте ол келісімшарт талаптарын елемей тастап кете ал-

майды. Дегенмен іскер адамдардың қисынды мақсат-мүдделерін аяқасты ет-

пеу үшін, ол келісімшартты бастапқы ниетке сай жүзеге асыруға ұмтылуға

тиіс. Мәтінде орынсыз сөздердің қолданылғаны белгілі болғанда, мәтінге тиіс-

ті істің мән-жайына сай өзгерістер енгізілуі мүмкін».

813

Rainy Sky SA v. Kookmin Bank [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 2900, respectively at [20], [21]

and [40]; cited in L Batley Pet Products Ltd v. North Lanarkshire Council [2014] UKSC 27; [2014]

3 All ER 64, at [18].

814

Rainy Sky SA v. Kookmin Bank [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 2900, at [20].

815

[1985] AC 191, 201, HL.

816

[1997] AC 749, HL (жалдау ақысын төлеу туралы хабарламаға қатысты көпшілік дауыспен

қабылданған шешім); PV Baker (1998) 114 LQR 55–62.

817

[2003] UKHL 12; [2004] 1 AC 715, at [12].

242

XIII БӨЛІМ

(d) Бұл ұстанымды Жоғарғы сот мүшесі лорд Хоуп (Lord Hope) Multi-Link Leisure

v. North Lanarkshire ісін (2010) қараған кезде құптаған.

818

Ол бұл ұстанымның

лорд Хоффманның Investors’ Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building

Society ісінде (1998) айқындап берген қағидаларға сәйкес екенін атап өткен.

819

Коммерциялық қисындылық: осы қағидаға сүйеніп, абстрактілі әділдік жолын-

да келісімшарт мәтінін қайта жаза беруге тыйым салынады. Лорд Хоффманның

Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd ісіне (2009) қатысты айтқан сөзі:

820

«Әрине, келісімшарттың бір ғана тарапқа шамадан тыс қолайлы болғаны

анықталған күнде де, бұл жайт жазылған мәтіннің шын мағынасы басқа деп

айтуға негіз бола алмайды. Мұндай құжатты оқитын саналы адресаттың ке-

лісуші тараптар жүргізген келіссөздерден хабары жоқ, сондықтан ол бір ғана

тарапқа қолайлы шарттың қарсы тарап жасаған қандай да бір жеңілдігі не

жай ғана нашар мәміле нәтижесі болған-болмағанын білмейді».

Лорд Ньюбергердің Arnold v. Britton ісіне (2015) қатысты мәлімдемесінен

үзінді:

821

«...Коммерциялық қисындылық қағидасын ретроспективті түрде қолдануға

болмайды. ...Коммерциялық қисындылық «келісуші тараптар немесе сол тарап-

тардың орнында болған саналы адам келісімшарт жасалған күні тиісті жайт-

тар туралы қандай ой-тұжырым жасауы мүмкін еді» деген сұрақ тұрғысынан

алып қарағанда ғана жарамды».

Ол сондай-ақ былай деді:

822

«...Коммерциялық қисындылық факторын естен шығармау керектігі анық,... де-

генмен сот келісімге түсіндірме берген кезде келісуші тарапты жіберген ағат-

тығы немесе қабыл алған бұрыс кеңес салдарынан босатуға міндетті емес».

Arnold v. Britton ісі (2015): демалыс виллалары 99 жылға (1970 жылдардан

2000 жылдарға дейін) жалға берілген. Жалға берілген әр вилла бойынша қызмет

көрсету ақысын төлеу туралы ереже қарастырылған. 1970 жылдары осындай ақы

сомасы жылына 90 фунт стерлингті құраған, ол әр үш жыл сайын 10 пайыз өсіп

тұруға тиіс еді.

823

Осылайша бастапқы сома үстіне әр үш жыл сайын күрделі па-

йыздар қосылатын болды, яғни жыл сайын шамамен 3 пайыз қосылып отыруға

818

[2010] UKSC 47; [2011] 1 All ER 175, at [21]; шешімде мына еңбекке сын айтылған: D McLauchlan,

‘A Construction Conundrum? [2011] LMCLQ 428–448.

819

[1998] 1 WLR 896, 913, HL.

820

[2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101, at [20].

821

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619 , at [19].

822

Ibid, at [20].

823

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [6], 3(2) баптан мынадай дәйексөз (бұл баптың редакциясы

уақыт өте келе өзгерген: сонда, at [7]) келтірген: «Жалға берушілерге ешқандай соманы ұстап

қалмай, көрсетілген жалдау ақысына қосымша, сол жалға берушілердің жөндеу жұмыстарына,

техникалық күтім жасауға жұмсаған шығындарының пропорционал бөлігін өтеуге арналған

сома жылына 90 фунт стерлингті және қосымша құн салығын (болса) құрайды; бұл сома жалға

алу мерзімінің алғашқы үш жылында төленіп, одан кейінгі әр үш жыл сайын немесе сол кезеңнің

бір мерзімі өткен соң, жүз фунттың он фунтына артып отырады».

243

тиіс еді. Лорд Ньюбергер атап өткендей, вилла 1980 жылы жалға алынған болса,

қызмет көрсету ақысы 2015 жылы 2 500 фунт стерлинг, ал 2072 жылы 550 000 фунт

стерлинг құрайтын еді.

824

Жалға алушылардың пайымдауынша, келісімшарттың тиісті ережесін былай

деп түсіну қажет еді: жалға алушылар жасайтын төлем жалға берушінің жыл са-

йынғы нақты шығындарының пропорционал бөлігіне тең болуы, сондай-ақ төлем

бастапқы соманың (90 фунт стерлинг) күрделі пайыз әдісімен есептелген он па-

йызынан артық болмауы керек. Мұндай түсіндірмені бірінші инстанция судьясы

құптаған.

Осы іс бойынша берілген апелляцияны қараған Жоғарғы сот судьяларының

көпшілігі (бірінші апелляцияны қараған судья Морганның (Morgan J) және екінші

апелляцияны қараған Апелляциялық соттың шешімін өзгеріссіз қалдырып) «келі-

сімшарт мәтіні айқын жазылған» деген шешім шығарды. Жалға алушылар төлей-

тін қызмет ақысы кесімді сома болатын, ол жалға беруші тарапқа қолайлы жолмен

инфляция деңгейіне тәуелді еді.

Осы ретте іскерлік қисындылық қағидасын ретроспективті түрде қолданып,

бір ғана тарапқа қолайлы екені анықталған келісімшартты қайта жазуға болмай-

тыны атап өтілді. Лорд Ньюбергер:

825

«Келісуші тараптар кезінде есепке алған факторлардың олар күткендей да-

мымағанына бола, сотқа келісімшарт ережелерін қайта жазуға рұқсат бере-

тін түсіндірме жасау қағидасы жоқ», – деген.

Лорд Ходж (Lord Hodge) айтқандай, абстрактілі әділдік жолында келісімшарт

мәтінін қайта жазу да заңсыз әрекет болатын еді:

826

«[Түсіндірме беру процесі] ұзақмерзімді келісімшарт жасасқанда болашақ эко-

номикалық жағдайға иек арту дұрыс емес немесе келісімшарт жасалғаннан

кейін өрбіген жайттар аңғартқандай, құжатта қолданылған сөздердің шын

мағынасына сүйенгенде, жасалған мәміле бір тарап үшін нашар мәміле болды

деген себеппен тараптар жасасқан келісім мәтінін қайта жазуды көздемейді».

Бұған қоса, істің нақты мән-жайынан анық болғандай, мәтінге түзетулер ен-

гізуге мүмкіндік болған жоқ (114-бап): келісімшартты әзірлеу кезінде қателік жі-

берілмегені айқын, сондай-ақ мұндай жағдайда қандай шара қолдану керек екені

белгісіз еді.

827

Жалға алушыларға қолайлы тұспалды талап бар деп ұйғаруға да мүмкіндік

болмады, өйткені ондай талап айқын жазылған тиісті ереже мәтініне қайшы ке-

летін еді (105-бап).

828

824

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [30].

825

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [41]; see also [19] and [36].

826

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [70], per Lord Hodge; сол сияқты: Procter and Gamble Co v.

Svenska Cellulosa Aktiebolaget SCA [2012] EWCA Civ 1413, at [22] and at [38], per Moore-Bick and

Rix LJJ.

827

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [78], per Lord Hodge.

828

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [56], per Lord Neuberger.

244

XIII БӨЛІМ

Wood v. Sureterm Direct Ltd & Capita Insuramce Services Ltd ісін (2015) қараған

лорд-судья Кристофер Кларктың (Christopher Clarke LJ) айтқаны:

829

«Не десек те, мәтінге түсіндірме беру ісінде «іскерлік қисындылықты» басшы-

лыққа алуда сақтық таныту қажет. Іскерлік қисындылықтың анықтамасы

сіздің қай тұрғыдан сұрақ қойғаныңызға тәуелді болуы мүмкін. Бұған қоса, сот

келісуші тараптар жүргізген келіссөздерден бейхабар қалады. Біреуге іскер-

лік қисындылыққа жатпайтындай көрінген жайт тараптардың келісімге қол

жеткізу мақсатында ымыраласуынан туындауы мүмкін».

Сонымен қатар ол былай деген:

830

«Кәсіпкерлер түрлі себептермен тиімсіз не нашар мәміле жасасатын жағдай

орын алады. Бұл олардың келіссөздерде әлсіздік танытуына, оны жүргізуге

және келісімшарт мәтінін әзірлеуге қажетті дағдыларының жетіспеушілігі-

не, дұрыс кеңес алмауына не салғырттық танытуына байланысты туындауы

ықтимал. Олай болса, мәтінге түсіндірме беру, яғни оны қайта жазу арқылы

тараптар жасасқан мәмілені жақсарту немесе оны әлдеқайда қисынды ету

соттың міндетіне жатпайды».

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 2–03 

(objectivity); 2–07  (business common sense); G McMeel, The Construction of

Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011),

chapter 3 (objectivity); 1.70 to 1.72f and 1.158 (business common sense).

108-БАП

ТОЛЫҚ МӘТІН

Қандай да бір келісімшарттағы (немесе келісімшартқа сай бір-бірімен байланыс-

қан бірнеше құжаттағы) кез келген сөзге, сөз тіркесіне, ережеге немесе құжаттың

бір үзіндісіне түсіндірме бергенде, құжат мәтінін толықтай қарастыру қажет.

ТҮСІНДІРМЕ

Мысалы (154-бапта, оған берілген түсіндірмеде атап өтілгендей), Schuler (L)

AG v. Wickman Machine Tool Sales Ltd ісін (1974) қараған Лордтар палатасы та-

раптар жасасқан келісімшартқа дұрыс түсіндірме бергенде, «7(b) ережесінде жа-

зылған «талап» сөзінің арнайы мағынасында қолданылмағаны анық болады» де-

ген шешім шығарған.

831

Мұндай түсіндірме қарама-қайшы ережелерді келістіру

829

[2015] EWCA Civ 839, at [29].

830

ibid, at [30].

831

[1974] AC 235, HL; атап өткендер: JH Baker [1973] CLJ 196, R Brownsword (1974) 37 MLR 104,

FA Mann (1973) 89 LQR 464.

245

қажеттігіне негізделген. Кінәсіз тарап 7(b) ережесіне («талап» сөзі бар ереже)

сілтеме жасап, 11(a)(1) ережесін айналып өте алмады. Бұл ереже бойынша, атал-

ған кінәсіз тарап тиісті құқықтық қорғау шараларын қолдануды талап етпес бұ-

рын, қарсы тарапқа тиісті хабарлама беруге тиіс.

Сонымен қатар Лордтар палатасының Charter Reinsurance Co Ltd v. Fagan

ісі (1997) бойынша шығарған шешімі назар аударуға тұрарлық:

832

онда коммер-

циялық құжатты оқығанда, оны асықпай, мұқият толық зерттеудің орнына, «бір

қарағанда қалыптасқан», «іскерлік тұрғыда қисынды» көрінген ойға берілу сал-

дарынан қателікке бой алдыруға болатыны айтылған. Бұл сот ісінде мынадай

мәселе қаралған: (a) Қайта сақтандырушы тарап қайта сақтандырылған тарапқа

оның берешегі жинақталған, есептеліп қойған және төлем жасау арқылы өтел-

ген («нақты төленген» деп түсіндірме беру) деп танылған кезде ғана өтемақы

төлеуге келісті ме, келіспеді ме? (b) Төлем жасау міндеттемесінен босатпаған

жағдайда (төлем жасау жауапкершілігі немесе ақырғы есептеу деп түсіндірме

беру), өтемақы төлеу жауапкершілігінің туындағаны және оның есептеліп қойға-

ны жеткілікті ме? Мұнда «нақты төленген» деген тіркеске семантикалық талдау

жасау мәселесіне қатысты дау туындаған. Лордтар палатасының шешіміне сәй-

кес, (b) тармағында көрсетілген түсіндірме беру – аталған сөз тіркесіне келісім

контексіне сай дұрыс түсіндірме беру әдісі (таңғаларлығы, мұндай түсіндірме

әлдебіреудің мәтінге бір қарағандағы түйетін ойына мүлде қайшы).

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 7–02, 7–03;

G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 4–01 .

109-БАП

КЕЛІССӨЗДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ АЙҒАҚТАР ҚАБЫЛДАНБАЙДЫ

I. Жазбаша келісімшарттарға түсіндірме беруді өтінген тарап қарсы

тараптың рұқсатынсыз қос тарап арасында болған келіссөздерге қатыс-

ты айғақтарды ұсына алмайды.

II. Бұл шектеу мынадай жағдайларда қолданылмайды:

(a) әділдік құқығына сай түзетулер енгізу туралы өтініш берілгенде

(115-бап);

(b) келісімге сай эстоппель (4-бап) негізінде тараптардың өзара

іскерлік ықпалдастық барысында түсіністікке қол жеткізгені

анық болғанда; немесе

тиісті сөзді не сөз тіркесін әдеттегі мағынасында қолданғанда.

832

[1997] AC 313, HL.

246

XIII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Бұрыннан қолданылып келе жатқан ережеге сай,

833

жазбаша (ауызша немесе жар-

тылай жазбаша, жартылай ауызша жасалған) келісімшарттарға түсіндірме беруді

өтінген тарап қарсы тараптың рұқсатынсыз қос тарап арасында болған келіссөз-

дерге қатысты айғақтарды ұсына алмайды.

Осындай шектеу қоюға мынадай жайттар себеп болуы мүмкін: (a) «белгісіз-

дікке және болжай алмайтын» жағдайға жол бермеу үшін; (b) мүдделі үшінші та-

раптар келіссөздерге қатысты деректерге қол жеткізе алмауы мүмкін; (c) мұндай

деректердің негізінде жасалатын қорытындылар құбылмалы болады, сондықтан

олардың пайдасы шамалы; (d) мұндай шектеу істі біржақты қарап, объективтілік

қағидасына нұқсан келтіруге жол бермеу үшін қойылады;

(e) «тәжірибесі мол әрі өте білікті келіссөз жүргізушілер өздеріне қолайлы құжат-

тар жиынтығын дайындап қоюға мүдделі болуы ықтимал».

834

Басқа құқықтық жүйелермен салыстырып қарасақ, ағылшын соттарының ке-

лісімшарт жасалғанға дейінгі келіссөздерге қатысты деректерді қабылдамауы

оғаш көрінеді. Ағылшын соттары қабылдаған ұстанымның орынды-орынсыз

болуы тиімділік, айқындылық пен болжамдылық мәселелерімен байланысты.

Шетел заңгерлерінің көбі ағылшын соттарының мұндай ұстанымын нанымды

деп санамайды. Анығы – бұл мәселеде ағылшын құқығының доктриналарында

бірізділік сақталмай келеді: себебі дауласушы тараптар соттың келісімшарт жа-

салғанға дейінгі келіссөздерге қатысты айғақтарды қабылдауына жол ашу үшін

келісімшартқа мезгіл-мезгіл түзету енгізуді талап етіп отырады.

835

Жоғарғы соттың Oceanbulk Shipping and Trading SA v. TMT Asia Ltd ісі

(2010)

836

бойынша шығарған шешімі шектеу шеңберінен аспады. Сот шешіміне

сай: (a) «келіссөздер барысында бір тараптың басқа тарапқа ұсынған объективті

фактілерді» әдетте дауды реттеу туралы келісімнің (settlement agreement) қолда-

нылу аясын анықтау үшін қажет негізгі фактілер матрицасы ретінде есепке алу-

ға; (b) «басқа ережелерге нұқсан келтірмей», дауларды реттеу туралы келісімге

алып келген келіссөздерді осы мақсатта қарауға болады. (a) тармағы объектив-

ті факт пен біржақты субъективті пікірді ажыратып берудің қиындығы туралы.

833

Prenn v. Simonds [1971] 1 WLR 1381, 1384-1385, HL, per Lord Wilberforce Investors

Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society (No 1) [1998] 1 WLR 896, 913, HL,

per Lord Homann; Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101,

at [28] to [47], per Lord Homann.

834

(a)–(d) тармақтағы дәйектер лорд Николлстың әйгілі лекциясында қарастырылған:

Lord Nicholls, `My Kingdom for a Horse: the Meaning of Words’ (2005) 121 LQR 577 (атап өткен:

Briggs J, Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2007] EWHC 409 (Ch), at [23]). (e) дәйекті

лорд-судья Коллинс (Collins LJ) мына істі қараған кезде ұсынған: Chartbrook v. Persimmons

[2008] EWCA Civ 183; [2008] 2 All ER (Comm) 387, at [111]. (a)–(e) дәйектерді нанымды емес

деген: D McLaughlan (2010) 126 LQR 8, 9–11; бұған қоса, қараңыз: G Yihan, `A wrong turn in

history: re-understanding the exclusionary rule against prior negotiations in contractual interpretation’

[2014] JBL 360–387.

835

Толығырақ: N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 14.16, 14.41 and 14.42.

836

[2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662; атап өткен: PS Davies [2011] CLJ 24–27, мұнда ол істің нақты

мән-жайын анықтау мақсатында келіссөздерге қатысты айғақтарға (рұқсат) және келіссөздер-

дің жүру барысына (рұқсат етілмеген) жүгіну арасындағы жасанды айырмашылыққа назар ау-

дарған.

247

Ал (b) тармағына келсек, онда көрсетілгеннен басқа шешім шығару – барлық

басқа коммерциялық келісімшарттарға түсіндірме беру мен дауларды реттеу

туралы келісімдерге түсіндірме беру арасында айтарлықтай айырмашылықтың

жоқтығын мойындаумен парапар еді.

837

Келіссөздерге қатысты айғақтарды қабылдауға болатын бірыңғай жағдай-

лар. Дегенмен Chartbrook ісін (2009)

838

қараған лорд Хоффманн келіссөздерге қа-

тысты қосымша айғақтарды мына төмендегі жағдайларда қабылдауға болатынын

атап өткен:

839

(a) Түзету енгізу (rectication). Осындай бірыңғай жағдайларда әдетте түзету

енгізу талаптары сотқа қатысушы тараптардың қарапайым «түсіндірме бе-

руге» негізделген мәлімдемелерімен бірге ұсынылады.

840

Осылайша арбитр

әділдік құқығы доктринасын іске асыру мақсатында келісімшарт жасалғанға

дейінгі келіссөздерге қатысты айғақтарды ашып қарай алады. Сондықтан ке-

лісімшарт жасалғанға дейінгі келіссөздерге қатысты деректер арбитрге қол-

жетімді. Осы орайда ағылшын құқығы доктриналары мен континенталдық

(азаматтық) құқық жүйелері доктриналары арасындағы айырмашылықтың

болғаны іс жүзінде аса маңызды емес.

841

(b) Келісімге сай эстоппель (estoppel by convention). Мұндай бірыңғай жағдай

тараптар, сырттай қарағанда, жазбаша келісімшартқа енген сөздер жөнінде

келісімге келгенде, әр тарап аталған сөздерге қалауынша сөзбе-сөз емес тү-

сіндірме беруден бас тарту құқығынан айырылған кезде туындайды. Мұны

«келісімге сай эстоппель» деп атайды. Келісімге сай эстоппельді (4-бап, тү-

сіндірме) қолдану үшін тараптардың іс-әрекеті мен өзара ықпалдастығынан

олардың тұспалды келісімге келгенін анықтау, атап айтқанда, аталған тарап-

тардың жазбаша талаптарға қандай түсіндірме берілетіні немесе олардың

қалай өзгертілетіні туралы тұспалды түрде келіскенін дәлелдеу керек.

842

Әдетте бұл тараптардың келісімшарт жасалғаннан кейінгі кезеңдегі іскерлік

байланыстарына назар аударуды қажет етеді. Дегенмен лорд Хоффманның

837

[2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662; at [40].

838

[2009] UKHL 38; [2011] 1 AC 1101.

839

Аталып өткен бірыңғай жағдайлардың әрқайсысына мұқият талдау жасаған автор:

D McLauchlan, ‘Common Intention and Contract Interpretation’ [2013] LMCLQ 30–50.

840

Осындай екіұшты ұстаным жөнінде: G McMeel (2011) European Business L Rev 437–449, and

R Buxton, ‘«Construction» and Rectication After Chartbrook’ [2010] CLJ 253 and AS Burrows,

‘Construction and Rectication’, in AS Burrows and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007),

88 .

841

E Clive, in H MacQueen and R Zimmermann (eds), European Contract Law: Scots and South African

Perspectives (Edinburgh, 2006), chapter 7 at 183.

842

Amalgamated Investment & Property Co Ltd v. Texas Commerce International Bank Ltd [1982]

QB 84, 120, CA, Апелляциялық сот төрағасы, лорд Деннингтің (Lord Denning MR) мәлімдемесі:

«Сонымен… бұрын орын алған іс-әрекеттерді көмегі тиетін айғақтар ретінде қарастыру

мүмкіндігіне ие болдық. Бұларды келісімшартқа түсіндірме беру үшін емес, (тараптардың)

соған сай қалай әрекет еткенін тексеру үшін қолданамыз. [Келісімге] сай эстоппельге сүйеніп,

біз әр тараптың өзі беріп қойған түсіндірмесінен бас тартуына жол бермейміз». Мысалы:

Sainsbury's Supermarkets Ltd v. Bristol Rovers (1883) Ltd [2015] EWHC 2002 (Ch), Proudman J,

at [37] to [44] (іс апелляцияға берілді).

248

XIII БӨЛІМ

пайымдауынша, аталған эстоппель түрі келісімшарт жасалғанға дейінгі ке-

зеңдегі тараптардың іскерлік байланыстарына қатысты туындауы мүмкін.

тардың іскерлік байланыстарды жүзеге асыру барысында келісімшартта жа-

зылған сөздерді не сөз тіркестерін ерекше мағынасында қолдануы немесе

қандай да бір қызмет саласы өкілдерінің т.б. тиісті сөздерді ерекше мағына-

сында қолдануға үйреніп қалуы. Лорд Хоффманның Chartbrook ісіне (2009)

қатысты айтқаны:

843

«Келісімшартта жазылған сөздерді ерекше мағынасын-

да түсіну керек деген дәйекті негіздеп беру үшін тараптар сол сөздерді қа-

лыптасқан әдетке сай, ерекше мағынасында қолданғаны туралы айғақтар

келтіре алады». Жоғарыдағы (a) және (b) тармақтарында аталған бірыңғай

жағдайларға қарағанда, сөздерді қалыптасқан әдетке сай ерекше мағынасын-

да қолдану келіссөздерден өз алдына бөлек жайт ретінде қарастырылады.

Дегенмен аталған келіссөздер тараптардың сөздерді ерекше мағынасында

қолдану ұстанымын таңдағанының айғағы бола алады. Маклохланның ай-

туынша,

844

мұндай бірыңғай жағдайға сілтеме жасаудың өзі оңай емес, өйткені

сөздің «ерекше мағынасы» деген тіркестің нақты нені білдіретіні анық емес.

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 1–05,

3–09; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 5.60 ; Lord Neuberger, `The impact of pre–and

post-contractual conduct on contractual interpretation’ (Banking Services and Finance

Law Association Conference, Queenstown, 2014) (<https://www.supreme court.uk/

docs/speech-140811.pdf>).

II тұжырым: K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 3–09(c),

5–09; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 5.98 .

110-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАЛҒАННАН КЕЙІНГІ ІС-ӘРЕКЕТТЕР

Жазбаша келісімшартқа түсіндірме бергенде, келісуші тараптардың келісім-

шарт жасасқаннан кейінгі іс-әрекеттеріне сілтеме жасауға болмайды. Бұл қа-

ғида мынадай айғақтар болғанда қолданылмайды: (a) тараптар келісімге өзге-

рістер енгізуге немесе одан бас тартуға арнайы уағдаласқан жағдайда; немесе

(b) осы аталған жайтқа байланысты келісімге сай эстоппель доктринасын қол-

дануға болатын жағдайда (4-бап), яғни тараптардың өзара ықпалдастығынан

олардың осындай мәмілеге келгенін растайтын айғақтар анықталғанда.

843

[2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101, at [45].

844

D McLauchlan (2010) 126 LQR 8, 12 (case note).

249

ТҮСІНДІРМЕ

Келісімшарт жасалғаннан кейінгі іс-әрекеттерге қатысты айғақтардың қабыл-

данбайтыны туралы негізгі сот прецеденті: Whitworth Street Estates (Manchester)

Ltd v. James Miller & Partners Ltd (1970).

845

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 3–19; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), 5.134  (and 5.187 ); Lord Neuberger, `The impact of pre–and post-

contractual conduct on contractual interpretation’ (Banking Services and Finance Law

Association Conference, Queenstown, 2014) (<https://www.supremecourt.uk/docs/

speech-140811.pdf>).

111-БАП

ФАКТІЛЕР МАТРИЦАСЫ (КЕЛІСІМШАРТҚА НЕГІЗ БОЛҒАН ЖАЙТТАР)

I. Тараптар келісімшарт мәтінін айқындай түсу үшін өздері жасасқан мә-

мілеге негіз болған жайттар жөнінде айғақтар келтіре алады. Алайда

айғақтары жарамды болуы үшін тараптар оларды келісімшарт

жасасқан кезде білуге тиіс.

II. Тараптардың шамадан тыс көп айғақ келтіруіне жол беруге болмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Сот (арнайы юрисдикция соты) келісімшартқа түсіндірме бергенде, сөздер-

ге «сөздікте көрсетілген тар мағынада» ғана қарау ұстанымын емес, олар-

ды контекске сай түсіну ұстанымын қолданады: лорд Хоффманның Investors’

Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society ісіне (1998) қатысты

жасаған іргелі мәлімдемесін қараңыз

846

(106-бап, түсіндірме).

847

Соттар дауласу-

шы тараптарға келісімшарт жасасуға негіз болған жайттарға (басқаша айтқанда,

«мәміленің коммерциялық мақсатына», «оның шығу тегіне», «контекске» немесе

оның тиісті нарықтағы орнына) сілтеме жасауға рұқсат береді.

848

Алайда «негіз

845

[1970] AC 583, 603, HL, per Lord Reid.

846

[1998] 1 WLR 896, 912–913, HL; E McKendrick, in S Worthington (ed) Commercial Law and

Commercial Practice (London, 2003), 139–162.

847

Prenn v. Simonds [1971] 1 WLR 1381, 1384–1386, HL and Reardon Smith Line Limited v. Hansen

Tangen [1976] 1 WLR 989, HL; Prenn ісін (дереккөз: 1384) тыңдаған лорд Уилберфорс

(Lord Wilberforce) «сөзбе-сөз» қарамау ұстанымының XIX ғасырдың орта шенінде шығарылған

сот шешімдерінен бастау алатынын атап өткен.

848

Негізгі түсіндірме: Lord Wilberforce, Reardon Smith Line Limited v. Hansen Tangen [1976]

1 WLR 989, 995–996, HL; қараңыз: Sir Christopher Staughton [1999] CLJ 303 («фактілер матри-

цасы» мәселесіне қатысты іс).

250

XIII БӨЛІМ

болған жайттарға» келісімшарт жасалғанға дейінгі кезеңдегі келіссөздердің жат-

пайтынын ерекше атап өту керек (109-бап; дегенмен түзету енгізуге өтініш бер-

ген жағдайларда (115-бап) келісімшартқа дейінгі келіссөздерге қатысты айғақтар

қабылдануы мүмкін, 109-бап).

Осы ретте соттар контекске сүйену керек екенін үнемі есте сақтауға тиіс: «Осы

уақытқа дейін әлі ешкім «контекст жоқ» мәлімдеме жасаған емес. Айтылған кез

келген сөздің, тіпті екі ауыз сөздің белгілі бір контексі болады».

849

Сондықтан

«соттар оның өзін ғана бөле-жара қарауға ешқашан жол бермейді».

850

Arnold v. Britton ісі (2015)

851

бойынша прецеденттік нормаға қысқаша маз-

мұндама (synopsis) жасаған лорд Ньюбергер атап өткендей, «контекст» ұғымы

келісімшарт жасалған кездегі қалыптасқан жағдайды («құжат жасалған кез-

де тараптар хабардар болған немесе тұжырымдаған фактілер мен жағдайлар»)

және «тиісті ереже мен [құжаттың] жалпы көздеген мақсатын» қамтиды (қара-

ңыз: 106-бап, түсіндірме). Бірақ Scottish Widows Fund and Life Assurance v. BGC

International ісін (2012) қараған лорд-судья Арден (Arden LJ) ескерткендей,

«фактілер матрицасын» келіссөздерге қатысты біржақты сипаттағы айғақтарды

ұсыну үшін сотта айла-шарғы ретінде қолданудан сақ болған жөн, әйтпесе айғақ

мәтіннің соңғы нұсқасының объективті мағынасын айқындауға кедергі келтіруі

мүмкін.

852

Лорд Хоффманн BCCI ісіне (2001) қатысты мәлімдемесінде «соттар істің мән-

жайынан хабар беретін материалдарды түгел мұқият зерттеп шығуға ұмтылудан

аулақ болғаны абзал, олар тараптардың іске байланысты шамадан тыс көп айғақ

ұсынуға әрекеттенуіне шектеу қоюға тиіс» деген.

853

Procter and Gamble Co v. Svenska Cellulosa Aktiebolaget SCA ісін (2012)

854

қара-

ған лорд-судья Рикс (Rix LJ) атап өткендей, құжаттарды сот ісіне дейін жариялау

сияқты ортақ құқық механизмі

855

істі қарау кезінде құжаттарға түсіндірме беру

жұмысына айтарлықтай демеу болады.

849

Marley v. Rawlings [2014] UKSC 2; [2015] AC 129, at [20], Lord Neuberger citing Lord Homann

in Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel Ltd [2004] UKHL 46; [2005] 1 All ER 667; [2005]

RPC 9, at [64].

850

Marley v. Rawlings [2014] UKSC 2; [2015] AC 129, at [20], Lord Neuberger citing Sir Thomas

Bingham MR in Arbuthnott v. Fagan [1995] CLC 1396, 1400.

851

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [15]; прецеденттік нормаға жасаған қысқаша мазмұндама-

сын (synopsis) мына істе қайта қолданған: Marley v. Rawlings [2014] UKSC 2; [2015] AC 129,

at [19].

852

[2012] EWCA Civ 607, at [33] to [35]: «Тараптар келіссөздер барысында өздері жасасқан мәмі-

ленің не болса да мақсаты – Х әрекетін жүзеге асыру деп уағдаласуы мүмкін. Алайда мұндай

жағдайда олардың алмасқан хат-хабарлары жанама келісімшарт деп танылып, мәжбүрлі түрде

орындатылуы ықтимал». Өзінің мына іске қатысты шешімінен дәйексөз келтірген: Square Mile

Partnership v. Fitzmaurice McCall Ltd [2006] EWCA Civ 1690; [2007} 2 BCLC 23, at [59] to [63].

853

[2001] 1 AC 251, at [39], HL.

854

[2012] EWCA Civ 1413, at [38].

855

Негізгі қағидалар Азаматтық іс жүргізу ережелерінің 31-бөлімінде (CPR Part 31) айқындалған;

осы процесуалдық ережелерге түсіндірме: Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1:

Court Proceedings, chapter 11.

251

Анықтамалық материалдардың болуы. Жоғарыда сөз болған Sigma ісінде

(2009) атап өтілгендей, тиісті анықтамалық материалдар сотқа қатысушы тарап-

тарда бұрыннан болуға тиіс.

856

Осы тақырыпта жазылған зерттеулерге зер салсақ, Бергтің ойынша, «анық-

тамалық» материалдарды табу, келісімшартқа негіз болған жайттарды анық-

тау – қыруар шығын, біраз күш жұмсауды қажет ететін, тіпті қолдан келмейтін

жұмыс». Бұл әсіресе дауласушы тараптар – құрылымы күрделі ұйымдар болған

жағдайға қатысты. Мұндай жағдайларда тараптар атынан заңгерлер мен басқа да

кәсіби мамандар «тобы» өкілдік етеді, ал сол тараптардың мирасқорлары бұрын

болған жайттарды мұқият тексеріп, мәміле жасалған кездегі жағдай қандай бол-

ғанын анықтауға, жасалған келісімшарт талаптарын егжей-тегжейлі нақтылауға

мәжбүр болады.

857

Берг Жаңа Оңтүстік Уэльстің бас судьясы лорд Хоффманның

«негіз болған жайттар» туралы қағидасын сынға алған мына бір сөзін келтіреді:

«Бұл қағида коммерциялық келісімшарт негізінде орнатылған қарым-қатынас-

тардың көбісіне қатысты қолдануға жарамайды».

858

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 3–17, 3–18;

G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 5.40 .

112-БАП

БАСТАПҚЫ БОЛЖАМДАР (ОЙ-ТҰЖЫРЫМДАР)

I. Сот келісімшарт мәтініне түсіндірме бергенде, сол мәтінді тиісті жағдай-

лардың өзгергенін, сондай-ақ құжатта белгіленген объективті мақсат-

тар мен құндылықтарды ескере отырып бағалауға тиіс.

II. Дегенмен тараптар келісімге келген кезде жағдайдың күрт өзгеретінін

болжап біле алмағаны анық болғанда, сот келісімшарттың бастапқы

мәтінін жаңа жайттарға қатысты қолданбайды.

856

Re Sigma Finance Corporation (in administrative receivership) [2009] UKSC 2; [2010] 1 All ER 571;

[2010] BCC 40, at [35] to [37], бұл істі қараған лорд Коллинс (Lord Collins) (лорд Мэнс пен лорд

Хоуптың (Lords Mance and Hope) қолдауымен) анықтамалық мәліметтерді жан-жақты іздестіру

қажеттігін құптамады; бұл істе Sigma ісіндегідей тиісті мәміле бойынша жауап беретін тарап-

тар сол мәміле жасалғанына куә болмаған болуы мүмкін, олар қаржы нарығында бұрыннан

басқа біреуге тиесілі, қолдан-қолға өтіп жүрген келісімшарт мәтінін алған екінші, бөтен тарап

болуы мүмкін; жарияланған құжаттарға түзетулер енгізу мәселесі жөнінде, қараңыз: Cherry

Tree Investments Ltd v. Landmain Ltd [2012] EWCA Civ 736; [2013] Ch 305, noted PS Davies (2013)

129 LQR 24–27; M Barber and R Thomas (2014) 77 MLR 597–618.

857

A Berg (2008) 124 LQR 6, 12-14.

858

Сонда, at 14, дәйексөз мына еңбектен алынған: JJ Spigelman, ‘From Text to Context: Contemporary

Contractual Interpretation’ (2007) 81 Australian Law Journal 322.

252

XIII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Келісімшарттың бастапқы болжамдары, мақсаттары мен құнды-

лықтары. Лорд-судья Мэнс (Mance LJ) Debenhams Retail plc v. Sun Allliance and

London Assurance Co Ltd ісіне (2005)

859

қатысты мәлімдемесінде: «Соттар мәтінде

көрсетілген немесе тұспалды мақсаттар мен құндылықтардың сақталуын қамта-

масыз етуге және мәтінге түсіндірме бергенде... оны тиісті жағдайлардың өзгер-

генін, сондай-ақ аталған мақсаттар мен құндылықтарды ескере отырып бағалау-

ға тиіс», – деген. Бұл істе тауар айналымынан төленетін жалдау ақысы «жалпы

сауда көлемі жиынтық сомасының» белгілі бір пайызына сай есептелетін болған.

Нысан 1965 жылы жалға берілген; сол кезде кейбір тауар түрлерін сатып алған-

да салық салынатын. Салықты көтерме саудагерлер төлейтін. Салық Debenhams

компаниясының көтерме саудагерлерге төлейтін сомасына қосылуы қажет еді.

Өз кезегінде, бұл бөлшек сауда бағасына әсер ететін. Осылайша жанама түрде

болса да, салық бөлшек саудадан түсетін кіріс мөлшерінің артуына түрткі болды,

нәтижесінде тауар айналымынан төленетін жалдау ақысына әсер етуі мүмкін еді.

1973 жылы қосымша құн салығы (ҚҚС) енгізілді. Салықтың бұл түрі бөлшек

саудаға түскен тауар құнынан төленеді. Сатушы салықты тиісті тәртіппен салық

басқармасына төлеуге тиіс. Апелляциялық сот «жалдау ақысын ҚҚС-пен қоса

есептеу керек (өйткені ол жалға алушы тараптың жиынтық кіріс мөлшеріне кіре-

ді)» деген шешім шығарды. Бұған лорд-судья Мэнс мынадай түсіндірме берді:

860

«Бір [салық] жүйесінің орнына қолданысқа басқа жүйе енді, ол түпкі тұтыну-

шының шығындары мен Debenhams компаниясына тиесілі жалпы төлем мөл-

шеріне бұрынғы жүйедей әсер етті. Debenhams ісіне келсек, ҚҚС-ты енгізу ар-

қасында бұл компания бұрын келісілмеген қосымша пайда (бонус) алатын еді;

жалдау ақысын тауар айналымы мөлшеріне, оның ішінде сауда салығына сай

есептеудің орнына, оны ҚҚС енгізілген, яғни ол сауда салығының орнын басқан

кезден бастап, тұтынушылардың төлеген және Debenhams компаниясының со-

ңында алған жалпы сомасы екі жүйеде де бірдей болғанына қарамастан, әлде-

қайда аз таза сомаға сай есептеу қажет болды».

II тұжырым. Жаңа және күтпеген жағдайлар. Жоғарғы соттың Lloyds TSB

Foundation for Scotland v. Lloyds Group plc ісі (2013)

861

бойынша шығарған шеші-

мінде айтылғандай, құжат мәтініне түсіндірме беру барысында тараптар бастап-

қы келісім жасасқан кезде жағдайдың күрт өзгеретінін болжап біле алмағанын

ескермеу – ағаттық. Lloyds TSB Foundation for Scotland v. Lloyds Group plc ісін

(2013) қараған лорд Мэнс «2009 жылға дейінгі кезеңде құқықтық жағдай мен

бухгалтерлік есеп тәртібі мүлде өзгеше» болғанын атап өткен.

862

859

[2005] EWCA Civ 868; [2005] STC 1443; [2006] 1 P & CR 8; [2005] 3 EGLR 34; [2005] 38 eg 142;

[2005] BTC 5464; [2005] NPC 9 (мына істе дәйексөз келтірілген: Lloyds case by Lord Mance,

[2013] UKSC 3; [2013] 1 WLR 366, at [23], оны толығырақ қарастырған судья: Lord Clarke,

сонда, at [51]); K Lewison, Interpretation of Contracts (6th edn, London, 2015), 5–15.

860

Debenhams Retail plc v. Sun Allliance and London Assurance Co Ltd [2005] EWCA Civ 868; [2005]

STC 1443; [2006] 1 P&CR 8; [2005] 3 EGLR 34; [2005] 38 eg 142; [2005] BTC 5464; [2005] NPC,

at [31].

861

[2013] UKSC 3; [2013] 1 WLR 366.

862

ibid, at [31].

253

Lloyds TSB Foundation for Scotland v. Lloyds Group plc ісі (2013):

863

1997 жылғы

ресми шартқа сай, Lloyds Banking Group қайырымдылық қорына (қор – апелля-

цияға берген тарап): (a) 38 920 фунт стерлинг немесе (b) (одан көп болса) компа-

нияның салық төлегенге дейінгі пайдасынан пайыз төлеуге міндеттелді. Жоғарғы

сот «бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібі өзгергендіктен (өзгеріс ресми шарт жа-

салған кезден сегіз жыл өткенде қабылданған заңға сай енгізілген), аталған ком-

пания көп пайда тапқандай көрінуі мүмкін, сондықтан бұл жайтқа мән бермеуге

де болады» деген шешім шығарған. Келісуші тараптар 1997 жылы шарт жасас-

қанда, сегіз жылдан кейін бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібінің күрт өзгеретінін

болжап біле алмаған.

Aberdeen City Council v. Stewart Milne Group Ltd ісін (2012) қараған Жоғарғы

сот (бұл сот ісі 112-бапта толығырақ талданған) құрылыс салу туралы келісім-

шарттағы төлем жасауға қатысты ережеге тараптардың бастапқы болжамдарына

сай түсіндірме берген.

Aberdeen ісіне түсіндірме берген лорд Ньюбергер Arnold ісін (2015) қарағанда

былай деген:

864

«Кейде тараптар кезінде күтпеген немесе ойламаған оқиға орын алады, солай

болғанын олардың жасасқан келісімшарт мәтініне қарап біле аламыз... Бұған...

мысал ретінде Aberdeen City Council [ісін] айтуға болады

865

...Бұл іс бойын-

ша шығарылған қорытынды… тараптардың келісімшарт «жасасқан кездегі

ой-тұжырымдарына» негізделген».

ӘДЕБИЕТ

Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 14.10.

113-БАП

СОТТЫҢ ШАРТҚА ТҮСІНДІРМЕ БЕРУ ӨКІЛЕТТІКТЕРІН АСЫРА

ПАЙДАЛАНУЫНА ЖОЛ БЕРІЛМЕЙДІ

→ қараңыз: «түзету енгізу мақсатында мәтінді қайта құрастыру» (corrective construction) –

114-бап; түзету енгізу (rectication) – 115-бап; келісімшарт еркіндігі қағидасы – 1-бап

Сот тараптар келіскен шарт мәтінінде жазылғанды іске асыруды қамтамасыз

етуге тиіс. Сондықтан сот мағынасы айқын, әрі іскерлік қисындылық қағида-

сына қайшы келмейтін келісімшарт мәтініне заңсыз өзгерістер енгізуден, мә-

тінді қайта жазудан немесе келісімшартта жазылғанды елемей тастаудан аулақ

болуы керек (1, 3, 107, 114-баптар).

863

[2013] UKSC 3; [2013] 1 WLR 366, at [19], per Lord Mance, ол бірінші инстанция судьясына

сілтеме жасаған; сол сияқты: сонда, at [22] and [25].

864

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [22].

865

[2011] UKSC 56; 2012 SC (UKSC) 240; 2012 SLT 205; 2012 SCLR 114.

254

XIII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Ағылшын келісімшарт құқығының негізгі қағидасы (келісімшарт еркіндігі қағи-

дасы, 1-бап) – соттар екі тарап жасасқан келісімшарт талаптарын (ережелерін)

құрметтеуге тиіс. Лорд Рэдклифф (Lord Radclie) Bridge v. Campbell Discount Co

Ltd ісіне (1962) қатысты мәлімдемесінде ағылшын судьясының «адамдар жасасқан

мәмілелерді реттеп беруші қызметін атқаруға» өкілеттігі жоқ екенін атап өткен.

866

Осы ретте Arnold v. Britton ісін (2015) қараған лорд Ньюбергер былай деген:

867

«Сот келісімге түсіндірме берген кезде, келісуші тарапты жіберген ағатты-

ғы немесе қабыл алған бұрыс кеңес салдарынан босатуға міндетті емес. Сон-

дықтан келісімшартқа түсіндірме беретін судья ағаттық танытқан тарапқа

жәрдемдесу немесе тапқырлық танытқан тарапты жазалау мақсатында құ-

жат мәтінін қайта жазудан аулақ болғаны абзал».

Charter Reinsurance Co Ltd v. Fagan ісін (1997) қараған лорд Мастилл

(Lord Mustill) «сөздерге объективті мағынасынан басқа мағынаны мәжбүрлеп

таңу» заңсыз, өйткені «жасалған нақты мәмілені басқасымен – соттың «сол өзге

мәміленің жасалғаны жақсы болар еді» дейтіндей түрімен алмастыруға парапар»

болатынын ескерткен.

868

Сол сияқты, ING Bank NV v. Ros Roca SA ісін (2011) тың-

даған лорд-судья Рикс (Rix LJ) былай деген:

869

«Судьялар Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd ісін [2009] AC 1101 тараптар

жасасқан келісімшарт мәтінін қайта құрастыруға мүмкіндік беретін бірден-

бір үлгі деп қарастырмауы керек, оны мәтінде абайсызда жіберілген көрінеу

қатені дұрыстауға мүмкіндік беретін құрал ғана деп тану қажет».

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 2–07(d), 2–08.

114-БАП

МӘТІНДЕ КЕТКЕН ҚАТЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТҮЗЕТУ ҮШІН МӘТІНДІ

ҚАЙТА ҚҰРАСТЫРУ

Сот құжат жобасын әзірлеу барысында жаңылыс жазылған, қате басылған

жерлерді түзету үшін мәтінді қайта құрастыруға құқылы. Алайда бұған мына-

дай жағдайларда ғана рұқсат етіледі: (a) мәтінде қате кеткені белгілі болғанда;

(b) тараптардың шын мәнінде нені меңзегенін нақтылау үшін мәтінді қалай

өзгерту қажеттігі айқын болғанда.

866

[1962] AC 600, 626, HL.

867

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [20].

868

[1997] AC 313, 388, HL.

869

[2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472.

255

ТҮСІНДІРМЕ

Мәтінге түзету енгізудің осындай оңтайлы тәсілі бар. Алайда оны шамадан тыс

қолдануға болмайды. Осы ретте сот асқан сақтық танытып, 1-бап (келісімшарт

еркіндігі) пен 3-бап (pacta sunt servanda) ережелерінің бұзылуын болдырмауға

тиіс. Оның тараптар жасасқан нақты мәмілені (немесе оның бір бөлігін) өз ұй-

ғарымына сай әлдеқайда жақсы деп тапқан ұстаныммен не талаптар (ережелер)

жиынтығымен алмастыруына жол берілмейді.

Лордтар палатасының Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltdісі (2009)

870

бо-

йынша шығарған шешіміне сай, судья: (a) құжат мәтінін әзірлеген кезде қате

кеткені айқын болғанда; (b) мәтінге объективті түсіндірме бергенде тараптардың

шын мәнінде нені меңзегені белгілі болғанда, жазбаша келісімшарттағы жекеле-

ген сөздерді немесе құжаттың тұтас бір бөлігін қайта құрастыра алады.

871

Лорд Хоффманн Chartbrook ісін (2009) қараған кезде осы саладағы басты қа-

ғидаларды қысқаша былай көрсетіп берген:

872

«East v. Pantiles (Plant Hire) ісін (1981) қараған судья Брайтман өзі «қателерді

түзету үшін мәтінді қайта құрастыру» деп атаған әдісті мынадай жағдай-

да қолдануға болатынын айтқан: «…Біріншіден, құжатқа бір қарағанда, онда

қате кеткені анық болуға тиіс; екіншіден, осы қатені дұрыстау үшін мәтінге

қандай түзетулер енгізу керек екені айқын болуы керек. Осы шарттар орындал-

ған жағдайда қателерді түзету үшін мәтінді қайта құрастыруға болады».

Бұған қоса, лорд Хоффманн (Chartbrook ісін (2009) қарағанда) былай деген:

873

«Құжатта көрінеу қатенің бар-жоғын анықтау үшін, сот осы құжаттың жа-

салуына негіз болған жайттарды немесе контексті де ескереді. Негіз болған

жайттар мен тиісті контекст – мәтінге түсіндірме беру жұмысының ажы-

рамас бөлігі, сондықтан оларды ескермей кетуге болмайды».

Сонымен қатар лорд Хоффманн Chartbrook ісіне (2009) қатысты мынадай

пікір білдірген:

874

«Жалпы алғанда, соттың мәтінде кеткен қатені түзетуіне, оны қайта құрас-

тыруына қандай да бір шектеу қойылмайды. Бастысы, мәтінде қате бар екені

айқын болуға тиіс, сондай-ақ саналы адамның келісуші тараптар нені меңзегені

туралы қандай ой-тұжырым жасағаны айқын болуы керек».

870

[2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101; noted D McLauchlan (2010) 126 LQR 8–14.

871

Лорд-судья Арден (Arden LJ) Cherry Tree Investments Ltd v. Landmain Ltd ісін [2012] EWCA

Civ 736; [2013] Ch 305, (дереккөз [63]) қараған кезде төмендегідей үш тармақтан тұратын

жиынтық критерийді айқындап берген болатын: «Атап айтқанда: (i) жарамды деректерді

пайдаланып, құжатқа түсіндірме бергенде, тараптардың онда қате жібергені және оның

қандай екені айқын болуға тиіс; (ii) жарамды деректерді пайдаланып, құжатқа түсіндірме

бергенде, келісімнің қалған бөлігін оқығанда, тараптардың не нәрсеге келісуге ниетті болғаны

айқын көрсетілгені абзал; (iii) табылған қате мәтіндік немесе синтаксистік болуы керек».

872

[2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101, at [22] to [25].

873

ibid, at [24].

874

Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2009] AC 1101, at [25].

256

XIII БӨЛІМ

Дегенмен Marley v. Rawlings ісін (2014) қараған лорд Ньюбергер бұл қағи-

даның «даулы» екенін атап өткен.

875

Ол осы ретте сэр Ричард Бакстонның да

сыни

876

пікір айтқанын

877

еске алды (төменде), оны Льюисон өз еңбегінде құпта-

ған (Lewison on the Interpretation of Contracts).

878

Мәтінді түзету үшін қайта құрастыру мысалы. Келісімшарт мәтініне түзету

енгізудің осындай тәсілі қолданылған сот істері көп.

879

Littman v. Aspen Oil (Broking) Ltd ісі (2005):

880

жалға беру келісімшартында

«келісуші тараптар бір-біріне алты ай бұрын жазбаша хабарлама беріп, оны тоқ-

тата алады» деген ескертпе болған. Жалға беруші тарап пен жалға алушы тарап

осы ескертпеге жүгінбес бұрын, белгіленген мерзімде келісімшарттың өзіне қа-

тысты талаптарын орындауы керек деген ниетті көздеген. Алайда дау тудырған

ескертпе мәтінінде (төменде) былай делінген: «Хабарламаны жалға беруші та-

рап жолдаған [әдейі бөліп көрсетілген] жағдайда, жалға алушы тарап келісім-

шарт тоқтатылатын күнге дейін жалдау ақысын төлеп қоюы керек, …сондай-

ақ жалға алушыға қатысты осында белгіленген… талаптар мен шарттарды

тиісті түрде орындауы шарт…» Апелляциялық сот судья Харттың шешімін

өзгеріссіз қалдырып, жоғарыда асты сызылып көрсетілген сөздерді «жалға алу-

шы тарап жолдаған» деп оқып түсінуге болатынын айтқан. Қате кеткен мәтінде

грамматикалық не синтаксистік қателердің кездесуі шарт емес. Осындай «қайта

құрастыру» әдісі көмегімен көрінеу жаңылыс жазылған, қате басылған мәтінді

дұрыстауға мүмкіндік бар. Әйтпесе мәтіннің соңғы нұсқасы коммерциялық тұр-

ғыда ақылға қонымсыз болатын еді.

Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd ісін (2010)

881

қараған Апелляциялық

сот төрағасы лорд Ньюбергер (Lord Neuberger MR) мен лорд-судья Лоус (Laws LJ)

«Pink Floyd тобының «музыкалық жазбаларын» пайдалану туралы келісім атал-

ған топтың цифрлық форматта жасалған жазбаларын да қамтиды деп пайымдауға

875

[2014] UKSC 2; [2015] AC 129, at [37].

876

ibid, at [39].

877

R Buxton, ‘«Construction» and Rectication after Chartbrook’ [2010] CLJ 253.

878

Lewison on The Interpretation of Contracts (6th edn, London, 2015), at 9.03 n 80.

879

Holding & Barnes plc v. Hill House Hammond Ltd [2001] EWCA Civ 1334; [2002] L & TR 103;

Littman v. Aspen Oil (Broking) Ltd [2005] EWCA Civ 1579; [2006] 2 P & CR 2; [2006] L & TR 9;

[2005] NPC 150; KPMG LLP v. Network Rail Infrastructure Ltd [2007] EWCA Civ 363; [2007]

Bus LR 1336; Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2009] UKHL 38; [2009] 1 AC 1101; noted

D McLauchlan (2010) 126 LQR 8–14; Multi-Link Leisure v. North Lanarkshire [2010] UKSC 47;

[2011] 1 All ER 175; осы сот ісіне қатысты пікір: Lord Grabiner, ‘The Iterative Process of Contractual

Interpretation’ (2012) 128 LQR 41, 52–53; Springwell Navigation Corporation v. JP Morgan Chase

[2010] EWCA Civ 1221; [2010] 2 CLC 705, at [132] to [140]; Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records

Ltd [2010] EWCA Civ 1429; [2011] 1 WLR 770 (Апелляциялық сот төрағасы лорд Ньюбергер

(Lord Neuberger MR) мен лорд-судья Лоус (Laws LJ) «Pink Floyd тобының «музыкалық жаз-

баларын» пайдалану туралы келісім осы топтың цифрлық форматта жасалған жазбаларын да

қамтиды деп пайымдауға болады» деген шешім шығарған. Бұл келісімді басқаша түсіну жа-

салған мәміленің айқын коммерциялық мақсатына қайшы болатын еді. Дегенмен лорд-судья

Карнват (Carnwath LJ) мұндай ұйғарыммен келіспеді, ол «тараптар жасасқан келісімшартта

айқын қателік жіберілмеген» деп тапты); Caresse Navigation Ltd v. Oce National de l'Electricité

[2014] EWCA Civ 1366; [2015] QB 366 (noted F Chan (2015) 131 LQR 372).

880

[2005] EWCA Civ 1579; [2006] 2 P & CR 2; [2006] L & TR 9; [2005] NPC 150.

881

[2010] EWCA Civ 1429; [2011] 1 WLR 770.

257

болады» деген шешім шығарған. Келісімді басқаша түсіну жасалған мәміленің

айқын коммерциялық мақсатына қайшы болар еді. Дегенмен лорд-судья Карнват

(Carnwath LJ) бұл шешіммен келіспеді, ол «келісімшартта көрінеу қателік жоқ»

деп тапты.

Caresse Navigation ісі (2014): тауар-көлік жүкқұжатында (коносамент) чартер-

лік шарттың «барлық талаптары… соның ішінде тиісті құқықтық нормалар мен

арбитраж туралы ескертпе» көрсетілгені айтылды.

882

Іс жүзінде чартерлік шартта

арбитраж туралы ескертпе болмаған, оның орнына ағылшын соттарының айрық-

ша юрисдикциясы туралы ереже болған. Сот «юрисдикция туралы осы ереже дұ-

рыс енгізілген» деп шешті. Бұл істе құжат мәтінінің дұрыс жазылмағаны айқын

болғандықтан (талаптарды енгізу туралы ескертпеде оның «арбитраж немесе

юрисдикция туралы кез келген ескертпені» қамтитыны айтылған), «түзету енгізу

мақсатында мәтінді қайта құрастыру» әдісіне жүгінуге тура келді.

Түзету енгізу мақсатында мәтінді қайта құрастыруға мүмкіндік бермейтін

жағдайлар.

883

Мәтінді қайта құрастырудың бұл әдісін мына төмендегі жағдайда

қолдануға болмайды:

(a) Шарт мәнін қос тарап та толыққанды түсінбеген деген шағым түскен-

де. Bashir v. Ali ісін (2011) қараған лорд-судья Эзертон (Etherton LJ) былай

деген:

884

«Осы іске қатысты ұсынылған құжаттардың мәтіні түсінікті... Жасалған

мәміленің бір тарапқа тиімді болып шығуы әбден мүмкін, дегенмен, Chartbrook

ісін [20] қараған лорд Хоффманн айтқандай, бұл жайт келісімшартта жазыл-

ғанды басқаша түсіну керек деуге негіз бола алмайды».

Бұған қоса, судья Эзертон:

885

«Коммерциялық артықшылықтың көптігі сон-

шалық – қаралатын іс иррационалдық пен жөнсіздік үстемдік құрған салаға өтіп

кетуі ықтимал. Дей тұрғанмен бұл іс ондай емес», – деген.

(b) Ескертпеде қате бар, бірақ оны іштей дұрыстау мүмкіндігі жоқ. ING Bank

NV v. Ros Roca SA ісін (2011)

886

қараған Апелляциялық сот істің нақты мән-

жайын ескере келе, инвестициялық банктің «қосымша ақысы» жөніндегі

ескертпені қайта жазу үшін мәтінді қайта құрастыру әдісін қолдану мүмкін

емес деп шешті. Лорд Ходж Arnold v. Britton ісіне (2015) қатысты мынадай

мәлімдеме жасаған:

887

«Сот жіберілген қатеге де, енгізілген түзету мәніне де қанағаттануға тиіс:

Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd [2010] EWCA Civ 1429, дереккөз: [21],

882

Caresse Navigation Ltd v. Oce National de l'Electricité [2014] EWCA Civ 1366; [2015] QB 366

(noted F Chan (2015) 131 LQR 372).

883

Бұл тіркес мына істе қолданылған: Lewison LJ, Cherry Tree Investments Ltd v. Landmain Ltd

[2012] EWCA Civ 736; [2013] Ch 305, at [97]; оны лорд-судья Арден өз шешімінде де қолданған.

884

[2011] EWCA Civ 707; [2011] 2 P & CR 12, at [39].

885

ibid, at [40].

886

[2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472 (алайда сот банк пайдасына шешім шығарды, осы

мақсатта сот келісімшарт жасалғаннан кейінгі іскерлік байланыстарды ескеріп, келісімге сай

эстоппель доктринасына жүгінген).

887

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [78].

258

XIII БӨЛІМ

істі қараған судья – Апелляциялық сот төрағасы лорд Ньюбергер Эбботсбери.

Бұл – қатардағы іс, ол KPMG [2007] Bus LR 1336 ісіне ұқсайды. Келісімшартта

қате кеткені белгілі еді, ал енгізілетін түзетудің нақты мәні түпкі нәтижеге

әсер ете алмаған».

Fairstate Ltd v. General Enterprise & Management Ltd ісін (2010)

888

қараған

кезде қолданған; судья өз мәлімдемесінде:

889

«Кепілдік формасы ретінде рә-

сімделген келісімдегі кемшіліктің көп болғаны соншалық – мәтінді мақсат-

ты түрде қайта құрастыру немесе оған түзету енгізу арқылы не осы екі

әдісті бірге қолдану арқылы дұрыстау мүмкін емес», – деген. Мұнда түзету

енгізу доктринасын да қолдануға болмады, өйткені кепілдіктің салдары мен

ауқымы белгісіз еді.

Мемлекеттік тізілімдер (реестрлер). Cherry Tree Investments Ltd v. Landmain

Ltd ісін (2012)

890

қараған Апелляциялық сот тіркелген тиісті кепілдіктерді қолдану

тәртібіне қатысты арнайы ережелерді айқындай түсу үшін түсіндірме беру бары-

сында мәтінге түзету енгізіп, «мемлекеттік құжаттарды (жерді тіркеу/жер кадаст-

ры) өзгертуге болмайды» деген шешім шығарған. Судьялардың көпшілігі (лорд-

судья Льюисон мен лорд-судья Лонгмор) мақұлдаған шешімге сай, мемлекеттік

тізілімдерді оларға үшінші тараптарға қолжетімсіз ақпаратқа сілтеме жасау арқы-

лы түзету енгізіп, түсіндірме беруден сақтау қажет (оның орнына олар түзету енгі-

зудің заңда қарастырылған процедурасына басымдық берді, мұндай түзету енгізу

тәртібі дәл осындай жағдайларға қатысты жерді тіркеу туралы заңнамаға сай ай-

қындалған болатын;

891

алайда бұл істе заңға сай түзету енгізу әдісі қолданылмады).

Cherry Tree Investments Ltd v. Landmain Ltd ісі (2012) бойынша шығарылған

шешіммен келіспеген лорд-судья Арден бұл істе, шын мәнінде, үшінші тараптар-

ға қатысты объективтілік принципі бұзылмағандықтан, құжатқа түзету енгізіп,

түсіндірме беру әдісін қолдануға рұқсат етілетінін алға тартқан.

892

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), chapter 9; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication

(2nd edn, Oxford, 2011), chapter 17.

888

[2010] EWHC 3072 (QB); [2011] 2 All ER (Comm) 497; 133 Con LR 112 (Richard Salter QC,

Deputy).

889

ibid, at [94].

890

[2012] EWCA Civ 736; [2013] Ch 305, at [121].

891

ibid, at [117]  (notably at [121]), Жерді тіркеу туралы 2002 жылғы заңның (Land Registration Act)

4-қосымшасын (Schedule 4) атап өткен.

892

Сонда, at [54] to [60]; мұндағы дәйекті лорд-судья Льюисон (Lewison LJ) қабылдамады,

дереккөз: [122].

259

115-БАП

ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ

I. Ортақниеткесайтүзетуенгізу(rectication). Тараптар арасында жасал

ған келісімнің соңғы мәтінінің олар келісім жасасқанға дейін объектив-

ті түрде келіскен, әрі болашақ келісімнің ең соңғы нұсқасы болады деп

ниет білдірген мәтінге сәйкес емес екені анықталған жағдайда, арнайы

юрисдикция соты құжатқа түзетулер енгізе алады. Қажетті элементтер:

(a) келісімшарт жасасу кезінде тараптардың ниеті ортақ болуы керек;

(b) ортақ ниеттің болғанын және оның мазмұнын объективті түрде анық-

тау қажет (2-бап); (c) келісімшарт жасалған кезде ортақ ниет сақталғаны

абзал; және (d) қателік салдарынан жазбаша жасалған келісімшартта

ортақ ниет дұрыс, әрі толыққанды көрініс таппауға тиіс.

II. Біржақтықатені түзету. Түзету енгізудің осы бір балама түрі келісу-

ші тарап қарсы тарапқа екеуі жасасатын мәміленің жазбаша талап-

тары қарсы тарапта жазбаша келісім мазмұнына қатысты қалыптас-

қан қате түсінікке сәйкес келмейтінін айтпай, айыпты болған кезде

қолданылады.

III. Тиісті құқықтарға адал және ыңғайласпа қанағаттандыру жасау ар-

қылы ие болған үшінші тарапқа нұқсан келетін жағдайда, I немесе

II тармаққа сай түзету енгізілмейді.

IV. Түзетілген құжат жасалған кезден, яғни бастапқыда күшіне енген кез-

ден бері жарамды болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Жалпы кіріспе қағидалар. Түзету енгізу (rectication)

893

– соттың әділдік құқығы-

на сай жазбаша келісімшарттар мен «құжаттарға» қатысты қолданатын құқықтық

893

D Hodge, Rectication: The Modern Law and Practice Governing Claims for Rectication for

Mistake (2nd edn, London, 2015); Snell's Principles of Equity (32nd edn, London, 2010), chapter 16;

comment: PS Davies, ‘Rectifying the Course of Rectication’ (2012) MLR 412–426; D McLauchlan,

‘The «Drastic» Remedy of Rectication for Unilateral Mistake’ (2008) 124 LQR 608, especially

608–610, 639–640; D McLauchlan, ‘Rening Rectication’ (2014) 130 LQR 83; J Ruddell, ‘Common

Intention and Rectication for Common Mistake’ [2014] LMCLQ 48–75, notably at 64–66, and

70–75; M Smith, ‘Rectication of Contracts for Common Mistake’ (2007) 123 LQR 116, especially

130 to end; Roger (Lord) Toulson, ‘Does Rectication Require Rectifying’ (October 2013 speech)

(http://supremecourt.uk/docs/speech-131031.pdf); және жалпы түсіндірме берумен байланы-

сы туралы: G McMeel (2011) European Business L Rev 437–449; R Buxton, «Construction» and

Rectication After Chartbrook’ [2010] CLJ 253; AS Burrows, ‘Construction and Rectication’, in

AS Burrows and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), 88 ; and R Stevens, ‘What Does

Rectication Rectify, and What is Left after it has been Done?’, in G Virgo and S Worthington (eds),

Commercial Remedies: Resolving Controversies (Cambridge, forthcoming).

260

XIII БӨЛІМ

қорғау құралы.

894

Түзету енгізу туралы талап-арыз беретін тараптар, әсіресе қос

тарап та кәсіби кеңес алғанда, дәлелдеудің жоғары стандарттарына сай болуға

тиіс.

895

Сот түзету енгізу туралы талап-арыздарды қараған кезде сырттай айғақ-

тарды, яғни жазбаша келісім мәтінінен тыс айғақтарды не растау құжаттарын да

қабылдауы мүмкін (түсіндірме беруге қатысты ұстаныммен салыстырып көріңіз,

109-бап). Бұрын берілген өзара кепілдіктердің немесе уәделердің шарт мәтінінде

көрсетілмейтініне келіскен тараптар жасасқан негізгі келісімшартта құжат мәті-

ніне түзетулер енгізу туралы өтініш қаралуы керек деген талап кездескенде, «то-

лық келісім» (entire agreement, қараңыз: 75-бап, түсіндірме) туралы ескертпеге

сүйеніп, сырттай айғақтарды қарауға шектеу қоюға болмайды. Себебі аталған ес-

кертпе ауызша міндеттемелерге немесе негізгі жазбаша келісімшарттан өзге қо-

салқы кепілдіктерге (алдын ала немесе жанама міндеттемелерге) сілтеме жасауға

тыйым салады. Ал түзету енгізу доктринасы негізгі келісімшартқа тараптардың

нағыз уағдаластықтары дұрыс енбеген деген болжамға негізделген.

896

Заңда қарастырылған мерзім өтіп кеткен (laches), шартқа үнсіз келісім бе-

рілген (acquiescence) немесе қол қойылып, мөр басылып бекітілген (armation)

жағдайда құжат мәтініне түзету енгізуге жол берілмейді.

897

894

Әдетте түзету енгізу (жазбаша) «құжаттарға» қатысты қолданылады, сондықтан ол, мысалы,

зейнетақы бенефициарларын тағайындау туралы құжаттарды қамтиды: Collins v. Jones and

Jones, The Times, 3 February 2000 (Stanley Burnton QC); басқа біржақты құжаттар (жылжымай-

тын мүлікті жалға алу туралы хабарламалар немесе патенттер), қараңыз: Marley v. Rawlings

[2014] UKSC 2; [2015] AC 129, at [21], [22], [27] and [77] (case noted B Hacker (2014) 130 LQR

360–365) (in Marley at [21], noting Mannai Investment Co Ltd v. Eagle Star Life Assurance Co Ltd

[1997] AC 749, HL, per Lord Steyn at 770C–771D, and Lord Homann at 779H–780F – жалға

беруші хабарламалары; патенттер туралы: [2014] UKSC 2; [2015] AC 129, at [20] and [22],

лорд Хоффманның мына істегі сөзін атап өткен: Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel

Ltd [2004] UKHL 46; [2005] 1 All ER 667; [2005] RPC 9 (at [27] to [35]), and Lord Diplock’s

in Catnic Components Ltd v. Hill & Smith Ltd [1982] RPC 183, 243, HL). Дегенмен өсиеттер-

ге қатысты Сот төрелігін іске асыру туралы 1982 жылғы заңның (Administration of Justice

Act 1982) 20-бөлімінде айқындалған арнайы ережелер қолданылады; өсиеттерге заңда қарас-

тырылған тәртіпке сай түзету енгізу туралы, қараңыз: Marley (солиситор қате жібергендіктен,

өсиет қалдырушы Х тарабы жұбайының өсиетін іске асырған; құжатты толық түзетуі мүмкін),

per Lord Neuberger at [53]: «Соттың түзету енгізу өкілеттігін іске асыру үшін құжатты то-

лық түзетуге не кедергі болатынын көріп тұрған жоқпын. Керісінше, түзету енгізу өкілетті-

гін осылайша шектеу қолданыстағы қағидаларға қайшы болатын еді, сондай-ақ осы әрекет

айқындықтың жоғалуына әкеп соқтырады».

895

James Hay Pension Trustees Ltd v. Hird [2005] EWHC 1093 (Ch), at [81]; Surgicraft Ltd v. Paradigm

Biodevices Inc [2010] EWHC 1291 (Ch), at [69], per Christopher Pycroft QC (Deputy High Court

Judge); Traditional Structures Ltd v. HW Construction Ltd [2010] EWHC 1530 (TCC), at [34].

896

Surgicraft Ltd v. Paradigm Biodevices Inc [2010] EWHC 1291 (Ch), at [73], per Christopher Pycroft

QC (Deputy High Court Judge); Snell's Principles of Equity (32nd edn, London, 2010), 16–008;

D McLaughlan, `The Entire Agreement Clause…’ (2012) 128 LQR 521, 533–536, мына судьяның

шектеуші ұстанымын сынаған: Hildyard J, Procter & Gamble Co v. Svenska Cellulosa Aktiebolaget

SCA [2012] EWHC 498 (Ch), at [102] (ол құжатқа қатысты толық келісім туралы ескертпе қол-

данылатын жағдайда, құжатта бар талапты өзгертуден бөлек әдіс – басқа талап енгізу арқылы

түзету әдісінен бас тартқан).

897

Осы жағдайлар мына еңбекте талқыланған: D Hodge, Rectication: The Modern Law and Practice

Governing Claims for Rectication for Mistake (2nd edn, London, 2015); N Andrews, Contract Law

(2nd edn, Cambridge, 2015), 14.17.

261

I тұжырым. Ортақ ниетке сай түзету енгізу. Daventry ісін (2011) қараған лорд-

судья Эзертон (Etherton LJ) ортақ ниетке сай түзету енгізу нормасын былай деп

көрсетіп берген

898

(бұл мәлімдемені дәл осы істе Апелляциялық сот төрағасы

лорд Ньюбергер (Lord Neuberger MR) мақұлдады):

899

«(1) ақырында, келісім жасалған-жасалмағанына қарамастан, тараптардың

түзету енгізілетін құжатта сөз болған іске қатысты ортақ тұрақты ние-

ті болғаны жөн;

(2) ортақ ниет түзету енгізілетін құжатты іске асыру кезінде сақталуға

тиіс;

(3) ортақ тұрақты ниеттің болғанын объективті түрде, яғни келісуші тарап-

тарға объективті бақылаушы көзімен қарағанда, олардың ниеті туралы

қалыптасатын ой-тұжырымға жүгініп анықтау қажет;

(4) қателік салдарынан құжатта ортақ ниет көрініс таппаған болуы керек».

Құқықтық қате: Құжат жобасын әзірлеу кезінде жіберілген қате құқықтық

қатеден туындаған жағдайларда, аталған құжат мәтініне түзету енгізуге рұқсат

етіледі.

900

Өзгермеген, тұрақты ниеттің болуы қажет. Тараптар келіссөздердің бас-

тапқы кезеңінде «A, B, және C» деген талаптар жиынтығына келіскен, бірақ құ-

жаттың соңғы нұсқасында олардың орнына «X, Y, және Z» талаптары жазылған

болса, онда аталған тараптар «A, B және C» элементтерін жаңа «X, Y және Z»

элементтерімен алмастырған деген қорытындыға келуге болады. Шын мәнінде

осылай болса, онда келісімшартқа түзету енгізудің, яғни «А, В және С» талапта-

рын қайта жазудың қажеті жоқ.

Апелляциялық соттың Daventry ісі (2011) бойынша көпшілік дауыспен қабыл-

даған шешімі дау тудырған. Іске қатысушы тараптар келіссөздер жүргізгенде,

әзірленген құжаттың бастапқы нұсқасында зейнетақы қоры дефициті бойынша

қаржылық ауыртпалықты Дэвентри округтік кеңесіне (DDC) емес, Daventry and

District Housing Ltd компаниясына (DDH) жүктеу туралы айтылған. Алайда келіс-

сөздердің екінші кезеңінде DDH құжатқа қаржылық ауыртпалықты DDC тарабы-

на жүктеу туралы баламалы ескертпе енгізген. DDC, заңгерлік кеңес алып, осы

өзгертуді қабыл алғандай болды. Ескертпе келісімнің соңғы нұсқасына осындай

өзгерген редакцияда енген. DDC ортақ ниеттің болғанын және біржақты қателік

кеткенін алға тартып, келісімге түзету енгізуді талап етті. Істі бірінші инстанция-

да қараған судья Вос (Vos J) аталған екі тармақ бойынша түзету енгізу талабын

қанағаттандырмады. Бұл іс бойынша апелляция берілген кезде ортақ ниет тарма-

ғына басым назар аударылды. Апелляциялық сот істің нақты мән-жайын ескере

келе, көпшілік дауыспен (лорд-судья Эзертон келіспеді) келісімге тараптардың

ортақ ниетіне сай түзету енгізу талабын қанағаттандырды.

898

Daventry District Council v. Daventry & District Housing Ltd [2011] EWCA Civ 1153; [2012]

1 WLR 1333, at [227]; noted PS Davies, ‘Rectifying the Course of Rectication’ (2012) MLR 412.

899

Сонда, at [80]; қараңыз: Tartsinis v. Navona Navigation Co [2015] EWHC 57, Leggatt J (noted

F Dawson (2015) 131 LQR 344).

900

Мына іске ұқсастырған: Brennan v. Bolt Burdon [2004] EWCA Civ 1017; [2005] QB 303.

262

XIII БӨЛІМ

Дегенмен лорд-судья Тулсон (Toulson LJ)

901

мен Апелляциялық сот төрағасы

лорд Ньюбергер (Lord Neuberger MR)

902

«дау тудырған ескертпеге өзгерістер енгі-

зілгені DDC тарабына дұрыс жеткізілмеген» деген ұйғарымға келді. Судьялардың

осындай қорытындыға келуі күтпеген жайт еді, өйткені: (a) аталған ескертпенің

соңғы редакциясы оның бастапқы нұсқасына қайшы екені айқын болған; (b) сон-

дай-ақ DDC тарабының лауазымды тұлғалары мен заңгерлерінің осы ескертпенің

соңғы нұсқасымен танысып шығуына мүмкіндігі болған.

Істі қараған судьялардың көпшілігі (лорд-судья Тулсон және лорд Ньюбергер)

және азшылықта қалған судья Эзертон мына сұрақтар бойынша ортақ пікірге келе

алмады: бір келісуші тараптың соңғы мезетте келісімшарт талаптарына енгізген

өзгерістерін (құжат мәтінінің соңғы нұсқасында көрсетілген) қарсы тарап толық

аңғарды ма? Осы ретте құжат мәтінінің соңғы нұсқасын жарамды деуге бола ма?

(Азшылықта қалған судья талдауында көрсетілгендей және істі бірінші инстан-

цияда қараған судья Востың шешіміне сай, түзету енгізу талабы қанағаттанды-

рылмады). Әлде құжат мәтініне соңғы мезетте енгізілген өзгерістерді тараптар-

дың ортақ шешімі емес деуге бола ма? Олай болса, құжатқа түзету енгізу талабын

қанағаттандырған (судьялардың көпшілігі шығарған шешімдегідей) жөн бе?

II тұжырым. Біржақты қатені түзету. Қолданыстағы жалпыға ортақ ережеге

сай, бір тарап шарт талаптарын дұрыс түсінбегендіктен, сот құжат мәтініне түзе-

ту енгізу талабын қанағаттандыра бермейді.

903

Дегенмен В тарабы А тарабының

жазбаша талаптар мазмұнын немесе мағынасын дұрыс түсінбегенін білген болса,

бұл ереже қолданылмайды. Демек, осындай бірыңғай жағдайларда құжатқа тү-

зету енгізілуі мүмкін. В тарабы мынадай жағдайларда «хабардар болған» болып

саналады: (1) ол тиісті жайттан шынымен хабардар болған; (2) айқын фактіге

әдейі көз жұма қараған; (3) қисындылық пен адалдық қағидасын бұзып, қасақана

немесе салғырттық танытып, құжатта шынымен қате кеткен-кетпегенін тексер-

меген.

904

Мұндай кезде сотқа «алаяқтыққа» жол берілгенін дәлелдеп беру мін-

детті емес, бірақ

905

аталған үш жайт та В тарабының адал ниеттен немесе адам-

гершіліктен жұрдай (want of probity) екенін аңғартады.

906

Әділдік құқығына сай,

осы аталған (1) – (3) тармақтарындағы жайттар орын алғанда, В тарабы А тара-

бына шартта қате кеткенін айтпаса, В тарабы А тарабының жаңылысқанын өз

пайдасына асыра алмайды, сондықтан құжат мәтініне А тарабының пайдасына

901

Daventry District Council v. Daventry & District Housing Ltd [2011] EWCA Civ 1153; [2012]

1 WLR 1333, at [227], at [178].

902

ibid, at [213] to [225].

903

Riverlate Properties v. Paul [1975] Ch 133, CA.

904

Commission for New Towns v. Cooper (GB) Limited [1995] Ch 259, 281 D, 292 F, CA; George Wimpey

UK Ltd v. VI Construction Ltd [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135; 103 Con LR 67; [2005] 2 P &

CR DG5, at [79]; Traditional Structures Ltd v. H W Construction Ltd [2010] EWHC 1530 (TCC).

905

Thomas Bates Ltd v. Wyndham's (Lingerie) Ltd [1981] 1 WLR 505, 515 H, CA, лорд-судья Баклидің

(Buckley LJ) мәлімдемесі: «Сөз жоқ, меніңше, осы сияқты әр істе жауапкер тараптың құ-

жатқа түзету енгізуге наразылық білдіруін әділдікке жатпайды деп тану керек. Ол үшін қан-

дай да бір «алаяқтық әрекеттің» болғанын тұспалдауға болады. Дегенмен мен бұл доктрина

қабылданған ұстанымның әділдігіне негізделген деген ойға келдім».

906

George Wimpey UK Ltd v. VI Construction Ltd [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135, at [79].

263

түзетулер енгізіледі.

907

Өйткені В тарабы арам пиғылмен, жөнсіз және айыптауға

тұрарлық жолмен А тарабының қателікке бой алдыруына жол берген. Сот әділдік

құқығына сүйеніп, осындай қатаң шара қолданған кезде іс жаңылысқан тараптың

пайдасына шешіледі, сол тарап «түпкілікті жеңіске жеткен» болып саналады:

келісімшарт мәтіні оның біржақты түсінігіне сай өзгертіледі; мұндай жағдайда

тараптарда келісімшарт мәтінінің осылай оқылатыны жөнінде ортақ ниеттің бол-

мауы ескерілмейді.

908

George Wimpey UK Ltd v. VI Components Ltd ісі (2005): бұл істе 1) А тарабы

қателікке бой алдырмаған және 2) В тарабы осыған байланысты қандай да бір

жайттан хабардар болмаған. (1) тармаққа келсек, Англияның Үлкен соты «А та-

рабының Директорлар кеңесі («шешім шығаратын» орган) қате жібергенін дә-

лелдейтін айғақтар жоқ» деген шешім шығарды.

909

Ал (2) тармаққа келсек, А та-

рабы қателескен күннің өзінде, B тарабының (салыстырмалы түрде тәжірибесі

аз тарап) сол қателіктен хабардар болғаны дәлелденбеді. Сол себепті В тарабы

өзінің А тарабына қатысты артықшылығын теріс пайдаланбаған.

Берроуз атап өткендей, келісуші тарап келісімшарт талаптарының соңғы жаз-

баша нұсқасы дайын болғаннан бұрын жаңылысып, «біржақты қатеге» бой алды-

руы мүмкін.

910

Алайда тараптар көп жағдайда қатеге соңғы мезетте бой алдырады:

келісім мәтінінің соңғы жобасын әзірлеп, талаптарды жазбаша түрде рәсімдеген

кезде, әдетте А тарабы байқамай, бір немесе бірнеше талапты алып не қосып,

немесе бұрмалап тастайды; B тарабы осыны біле тұра, А тарабына ештеңе айт-

пайды. Әдетте жіберілген қате кесірінен А тарабы зардап шексе, В тарабы пайда

көреді. Дегенмен А тарабының зардап шеккенін көрсетудің өзі жеткілікті. A тара-

бының біржақты қате жібергені B тарабына белгілі болса да, түзету енгізу тура-

лы шешім шығару юрисдикциясы осындай жағдайлармен ғана шектелмеген, ол

юрисдикция қасақана елемеу (wilful blindness) жайттарын да қамтиды.

911

907

A Roberts & Co Ltd v. Leicestershire CC [1961] Ch 555, 570, Pennycuick J (noted RE Megarry

(1961) 77 LQR 313–6); `The Olympic Pride’ [1980] 2 Lloyd’s Rep 67, Mustill J; Thomas Bates Ltd

v. Wyndham's (Lingerie) Ltd [1981] 1 WLR 505, CA; Agip SpA v. Navigazione Alta Italia SpA, `The

Nai Genova and the Nai Superba’ [1984] 1 Lloyd's Rep 353, 365, CA; Commission for New Towns v.

Cooper (GB) Limited [1995] Ch 259, CA (noted D Mossop (1996) 10 JCL 259–63); George Wimpey

UK Ltd v. VI Components Ltd [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135; 103 Con LR 67; [2005] 2 P &

CR DG5; Traditional Structures Ltd v. HW Construction Ltd [2010] EWHC 1530 (TCC), at [25]

to [31].

908

Rowallan Group Ltd v. Edgehill Portfolio No 1 Ltd [2007] EWHC 32 (Ch); [2007] NPC 9, at [14],

судья Лайтман (Lightman J) былай деген: «Біржақты қателік үшін түзету енгізу сияқты құ-

қықтық қорғау құралын қолдану – қатаң шара, өйткені оның нәтижесінде жауапкер тарапқа

ол жасаспаған әрі жасасуға ниетті болмаған келісімшарт мәжбүрлеп таңылады».

909

George Wimpey case, [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135; 103 Con LR 67; [2005] 2 P & CR DG5.

910

Мына талдауды қараңыз: A Roberts & Co Ltd v. Leicestershire CC [1961] Ch 555, 570, Pennycuick J

(on which RE Megarry (1961) 77 LQR 313–6 and A Burrows in A Burrows and E Peel (eds), Contract

Terms (Oxford University Press, 2007), 88 ).

911

Commission for New Towns v. Cooper (GB) Limited [1995] Ch 259, 281 D, 292 F, CA; George Wimpey

UK Ltd v. VI Construction Ltd [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135; 103 Con LR 67; [2005] 2 P &

CR DG5, at [79]; Traditional Structures Ltd v. H W Construction Ltd [2010] EWHC 1530 (TCC).

264

XIII БӨЛІМ

Маклохлин (McLaughlan, 2008): «Келісуші тараптың біржақты қате жібергенін

басқа тарап білген жағдайда шарт мәтініне түзету енгізу категориясын қайта қарау

керек», – деген.

912

Оның пайымдауынша, A тарабының келісімге түзету енгізуді

талап ету құқығы B тарабының қарсы тараптың жаңылысқанын біле тұра, оған

ештеңе айтпағанымен, осылайша әділетсіздікке не алаяқтыққа жол бергенімен

байланысты емес. Керісінше, Маклохлиннің пікірінше, мұндай жағдайда құжат

мәтініне түзету енгізу келісуші тараптардың ортақ ниеті болған деген тұжырым-

ға негізделуі қажет. Өйткені A тарабы «өзінің шарт талаптарына қатысты түйген

ойымен [B] тарабы келіскеніне сенген, сол себепті аталған тараптар объективті

түрде келісімге келді деген тұжырым негізінде құжатқа түзетулер енгізіледі».

913

Дегенмен мұндай ұстанымға қатысты наразылық та жоқ емес: ол түзету енгізу

доктринасы төңірегінде көптеген даудың туындауына себепші болып, соның сал-

дарынан жазбаша рәсімделген шарт талаптарының соңғы нұсқасына басымдық

беру қағидасына нұқсан келтіре алады.

Біржақты қате және жосықсыз келіссөздер: Бұл мәселеге қатысты айқын

құқықтық норма жоқ. Алайда Commission for New Towns ісін (1995) қараған лорд-

судья Стьюарт-Смит (Stuart-Smith LJ)

914

«В тарабы қарсы тарапты (А тарабын)

талаптары А тарабына емес, В тарабына қолайлы болатын құжатты қабылдауға

әдейі көндірген жағдайда, біржақты қате түзету енгізуге негіз бола алады» деген

даулы пайым жасаған. Мұндай жағдайда В тарабы келіссөздерде қандай да бір

жайтты жасырып қалу тактикасын қолданған болып саналады. Соттар осындай

нормативтік шешімге жатпайтын пайымдарға (dicta) жүгінгенде абай болғаны

жөн, өйткені олар келісімшарт жасасқан кезде хабардар болу фактісі дәлелденбе-

ген кездегі арам пиғыл мен түрткі болу фактісі дәлелденбеген кездегі жалған мә-

лімдеме жасаудың ерекше гибридін ұсынады). Апелляциялық сот Hurst Stores &

Interiors v. ML Europe Projects Ltd ісін (2004) қараған кезде аталған пайымға жал-

пы қолдау білдірген,

915

бірақ бұл пайым тексеруден өткен жоқ, әрі оған адвокаттың

өзі көнген; бұл мәселенің осы іс бойынша шығарылған шешімге елеулі ықпалы да

болмады. Сондықтан бұл мәселе әлі де қайта қарауды қажет етеді.

III тұжырым. Үшінші тараптардың құқықтары. Тиісті құқықтарға адал және

ыңғайласпа қанағаттандыру жасау арқылы ие болған үшінші тарапқа нұқсан ке-

летін жағдайда, құжатқа түзету енгізуге жол берілмейді.

916

Алайда адал ниеттің

болғанын дәлелдеу керек.

917

Мына бір мысалды қарастырайық: түзету енгізіле-

тін құжатты A және B тараптары жасасқан, алайда дау A тарабы мен D тарабы

912

D McLauchlan, `The «Drastic» Remedy of Rectication for Unilateral Mistake’ (2008) 124 LQR 608,

610, 640.

913

ibid.

914

Commission for New Towns v. Cooper (GB) Limited [1995] Ch 259, 280, CA, бұл – судьяның

нормативтік шешімге жатпайтын пайымы (dictum).

915

[2004] EWCA Civ 490; (2004) 24 BLR 249; (2004) 94 Con LR 66, at [19] and [20], per Buxton LJ.

916

Smith v. Jones [1954] 1 WLR 1089, 1091–1093, per Upjohn J; Chitty on Contracts (32nd edn,

London, 2015), 5–139; A Berg (2008) 124 LQR 6, 12

917

Craddock Bros v. Hunt [1923] 2 Ch 136, 151, 154–155, 158–159, CA, per Lord Sterndale MR and

Warrington LJ (лорд-судья Янгер (Younger LJ) ерекше пікірде қалды).

265

арасында туындады. Мұндай жағдайда құжатқа A тарабына қолайлы, ал D тара-

бына қолайсыз түзету енгізуге болады, бірақ ол үшін D тарабы адал (bona de)

сатып алушы болуы керек (онда жер телімін A/B мәмілесіне қосу ниетінің бол-

мағанын, ал D тарабының мұны білгенін, алайда A/B әзірлеген құжатта кеткен

қателік салдарынан A/D мәмілесіндегі талаптарға сай, дәл сол жер телімін D та-

рабына беру көзделгенін көрсету керек; осылайша A/B және A/D мәмілелеріне

тиісті түзетулер енгізуге болады; олай болса, D тарабы, шын мәнінде, A тарабына

(яғни бастапқы сатушыға) тиесілі игіліктің бір бөлігінің сенімгер меншік иесі

болып табылады).

918

IV тұжырым. Түзету енгізу туралы қаулының кері күші. Төмендегі судьялардың

мәлімдемелері айқын. Craddock Bros Ltd v. Hunt ісін (1923) қараған Апелляциялық

сот төрағасы лорд Стерндэйлдің (Lord Sterndale MR) мәлімдемесі:

919

«Жазбаша келісімге түзетулер енгізілгеннен кейін, ол өзгертілген нұсқа күйінде

қолданылмайды; басынан-ақ ол осындай түзетілген түрінде күшіне енген болып

саналады..., сонымен қатар заттай орындау туралы қаулы нақты осы және тек

осы жазбаша құжатқа қатысты шығарылады».

Бұған қоса, лорд-судья Уоррингтон (Warrington LJ) Craddock Bros Ltd v. Hunt

ісіне (1923) қатысты былай деген:

«Меніңше, негізінде, қандай да бір құжатқа түзетулер енгізілсе, оған тиісті өз-

герістер шын мәнінде қаламмен жазылып енгізілген және сол өзгерістер құжат

жасалған кезде оның ажырамас бөлігі болған деп түсіну қажет».

920

Жерге меншік құқығы тіркелген тізілімдерге түзетулер енгізу мәселесі – бөлек

тақырып, ол жеке талдау жасауды қажет етеді.

921

ӘДЕБИЕТ

D Hodge, Rectication: The Modern Law and Practice Governing Claims of

Rectication (2nd edn, London, 2015); G McMeel, The Construction of Contracts:

Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), chapter 17;

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity:

Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 5(9).

918

Craddock Bros v. Hunt [1923] 2 Ch 136, CA.

919

Craddock Bros v. Hunt [1923] 2 Ch 136, 151-2, CA, per Lord Sterndale MR; дәйексөз: Johnson v.

Bragge [1901] 1 Ch 28, 37, per Cozens-Hardy J; бұған қоса, қараңыз: G McMeel, The Construction

of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 17.93.

920

[1923] 2 Ch 136, 160, CA, per Warrington LJ.

921

Macleod v. Gold Harp Properties Ltd [2014] EWCA Civ 1084; [2015] 1 WLR 1249; noted M Dixon

(2015) 131 LQR 207.

266

XIV БӨЛІМ

БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕР

116-БАП

БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕРДІҢ МӘНІ

Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелердің үш негізгі түрі бар: (1) қандай да бір

міндеттемені бұзғаны үшін жауапкершіліктен толық босату, мұны кейде алып

тастау (жеңілдіктер) туралы ескертпе деп атайды (exemptionclause); (2) шектеу-

лі мерзім (timerestriction) туралы ескертпе – залал келтірілген жағдайда тиіс-

ті талап-арыз берудің кесімді мерзімі болады; (3) шектеулер туралы ескертпе

(limitationclause) – шарт талаптарын бұзу кезінде төленетін өтемақының шекті

мөлшерін белгілейді (қаржылық шектеу қояды).

ТҮСІНДІРМЕ

Англия заңдарында бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелерге тиянақты анық-

тама берілген: мысалы,

922

Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы

1977 жылғы заңның (Unfair Contract Terms Act 1977) 13(1) бөлімінде былай

делінген:

«Заңның осы бөлімінде айқындалған ережелер қандай да бір жауапкершілік-

тен босатуға немесе оны шектеуге жол бермейді. Олар дәл осылай:

(a) жауапкершілікті немесе оның іске асырылуын қамтамасыз етуді шек-

тейтін немесе ауыртпалығы бар талаптар қоюға жол бермейді;

(b) жауапкершілікке қатысты қандай да бір құқықтан не құқықтық қор-

ғау құралын пайдалану мүмкіндігінен айыруға немесе оны шектеуге,

немесе аталған құқықты не құқықтық қорғау құралын пайдалануға

ұмтылған тұлғаға әділетсіз қарауға жол берілмейді;

на не олардың толыққанды қолданылуына кедергі келтіруге жол бе-

рілмейді; сондай-ақ (дәл сондай дәрежеде) 2 және 5–7-бөлімдерде

көрсетілген ережелерге сай, тиісті міндеттемеден не міндеттен бо-

сататын немесе оны шектейтін талаптар мен ескертпелерге сілте-

ме жасап, жауапкершіліктен босатуға немесе оны шектеуге рұқсат

етілмейді».

Осы саладағы заңнаманың дамуы. Бұл тақырыпқа қатысты мәселелердің ба-

сым бөлігі заңдарда қамтылған. Дегенмен ортақ құқық қағидалары өзектілігін

жоғалтпады. Соттардың ортақ құқыққа жүгініп, бірыңғай жағдайлар туралы ес-

кертпелерге қатысты ережелерді толыққанды айқындап беруге тырысқан әрекеті

922

Немесе соған ұқсас бөлімдер: 31(2) – (4), 47(2) – (4), 57(4) – (6), Consumer Rights Act 2015.

267

ойдағыдай нәтиже бермеді. Соттар мұндай ескертпелерді жарамсыз деп тану үшін

олардың келісуші тарапқа уақытылы хабарланбағаны немесе тиісті ескертпенің

объективті түрде, келісімшартқа сай

923

міндетті күші болмағаны,

924

немесе ескерт-

пе мәтінінің толық түсінікті жазылмағаны, яғни оның келісімшартқа сай белгілі бір

жауапкершілік түрін қамтымағаны,

925

немесе ұсынылған ескертпедегі бірыңғай

жағдай алаяқтық әрекет үшін жауапкершіліктен босатуды не оны шектеуді көз-

дегендіктен, жария тәртіпке қайшы болғаны анықталуға тиіс.

926

Тиісті заңдар қа-

былданғанға дейінгі кезеңде, ортақ құқық қағидаларына сай сақталған осындай

ескертпелер келісімшарт еркіндігі қағидасына (1-бап) сәйкес іске асып келген.

927

Келісуші тараптардың экономикалық әлеуеті зор және олар қолданыстағы

құқықтық ережелерден хабардар болғанда, мұндай ұстанымға ешкім наразылық

білдірмеген.

928

Осы салаға қатысты әр жылдары қабылданған маңызды заңдар төмендегі-

дей. Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заң (Misrepresentation

Act 1967) жалған мәлімдеме жасағаны үшін жауапкершілікке тартпауды көздейтін

923

Мысалы: Olley v. Marlborough Court Ltd [1949] 1 KB 532, CA; Thornton v. Shoe Lane Parking

[1971] 2 QB 163, CA; N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 15–03.

924

Мысалы: Chapelton v. Barry Urban District Council [1940] 1 KB 532, CA; N Andrews, Contract

Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 15-03.

925

Мәтінде немқұрайдылық туралы айқын айтылмаса және одан басқа залал түрлерін қамти-

тын, ал келісуші тарап (келісімшарт жасасуды не оған қандай да бір талап енгізуді ұсын-

ған тарап, proferens) өзін сондай (жасанды не алшақ емес) залалдан қорғауды қаламаған

деп болжауға болса, онда немқұрайдылыққа қатысты жауапкершіліктен босатуды көздейтін

ескертпе жарамсыз деп танылады: Canada Steamship Lines Ltd v. R [1952] AC 192, 208, PC,

per Lord Morton (the ‘Canada Steamship principles’ were applied by Lord Hope in Geys v. Société

Générale [2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [37] to [40]; see also HIH Casualty and General

Insurance Ltd v. Chase Manhattan Bank [2003] UKHL 6; [2003] 1 All ER (Comm) 349, at [11], [59]

to [63] and [95]; залалды өтеу туралы ескертпе дәл сондай қағидаларға сай, мысалы: Greenwich

Millennium Ltd v. Essex Services plc [2014] EWCA Civ 960; [2014] 1 WLR 3517, at [68], коммер-

циялық контекст ескеріледі, [94] (дегенмен залалды өтеуді талап ететін тараптың (indemnitee)

салғырттық танытып, оны өтейтін тараптың (indemnitor) өз міндеттемелерін дұрыс орындама-

ғанын байқамағаны өтемақы туралы ескертпені жарамсыз деп тануға негіз бола алмады)

926

118-бапта көрсетілген сот істерін қараңыз.

927

Photo Production Ltd v. Securicor Transport Ltd [1980] AC 827, HL, Лордтар палатасының осы

іске қатысты шығарған шешімі бойынша, бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер (талаптар-

ды бұзудың басты/негізгі түрлерін қамтығанына қарамастан) ортақ құқыққа сай жарамды бола

алады. Ол үшін ескертпе мәтіні айқын әрі түсінікті болуға тиіс.

928

Сонда, at 843, лорд Уилберфорстың (Lord Wilberforce) айтқаны: «[Келісімшарттардың әділет-

сіз талаптары туралы 1977 жылғы заң ережелерін және оларға Тұтынушылардың құқықта-

ры туралы 2015 жылғы заңға сай енгізілген өзгерістерді ескеретін болсақ], коммерциялық іс-

терде, жалпы алғанда, келісуші тараптардың келіссөз жүргізудегі позициялары тең болғанда

және олар тәуекелдерден сақтандырылғанда… бар айтарымыз: аталған тараптар тәуекел-

дерді өз ұйғарымына сай еркін үлестіре алады, олардың мұндай шешімін құрметтеу керек».

Осы сот ісіне қатысты лорд Диплок (Lord Diplock) былай деген: «Өз мүдделерін қорғай білетін

және әртүрлі келісімшарттарға тән тәуекелдерді оңтайлы түрде ескеру жолдарын (әдетте

сақтандыру арқылы) меңгерген бизнесмендер келіссөздер жүргізіп, жасасқан коммерциялық

келісімшарттардағы…бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе мәтіні айқын әрі мағынасы дау

тудырмаған кезде, ондағы сөздерге басқа мағына таңу дұрыс емес»; сонда, at 850–851, бұл

абзац мына істе дәйексөз ретінде келтірілген: Deepak Fertilisers & Petrochemicals Corporation v.

ICI Chemicals and Polymers Ltd [1999] 1 Lloyd’s Rep 387, CA, at [20].

268

XIV БӨЛІМ

бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелерді реттеу мақсатында қабылданған.

929

Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заң (Unfair Contract

Terms Act 1977) бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелерді

930

қисындылық (ақыл-

ға қонымдылық) критерийіне сәйкес тексеруді талап ететін жалпы сипаттағы

шараларды айқындап берген.

931

Сонымен қатар бұл заңға сай, «қисындылық»

критерийін кәсіпкерлік субъектілері арасындағы мәмілелердегі бірыңғай жағдай-

лар туралы ескертпелерге (ол ескертпелерде келісуші тараптың мәміле жасасуға

қатысты стандартты жазбаша талаптары болуға тиіс) қатысты қолдану талабы

енгізілді.

932

Екіншіден, 1977 жылғы заң кейбір ескертпе түрлерін жарамсыз деп

тапты, мысалы: немқұрайдылықпен адамға жарақат келтіргені (немесе оның өлі-

міне себепші болғаны) үшін жауапкершіліктен босатуды немесе оны шектеуді

көздейтін ескертпелер,

933

сондай-ақ заңда қарастырылған негізгі келісімшарттық

құқықтардан ауытқыған ескертпелер.

934

Осы салаға қатысты мәселелерді заң жүзінде реттеуге бағытталған норматив-

тік актілердің екінші легі Еуропалық одақтың тұтынушылар құқығын қорғау жө-

ніндегі заңынан кейін, яғни 1995 жылы қабылданған (1999 жылы және 2015 жылы

қайта күшіне енген).

935

Осындай кешенді шаралар тұтынушылардың құқықтары-

на әсері тиетін мәмілелер жасалған кезде әділ іскерлік тәжірибе мен адалдық қа-

ғидаларына қайшы келетін ескертпелерді реттеу мақсатында қабылданған.

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң (Consumer Rights Act

2015) 1977 жылғы заң мен 1995/1999 Еуропалық одақ актілері арасындағы қара-

ма-қайшылықтарды жоюға бағытталған.

ӘДЕБИЕТ

R Lawson, Exclusion Clauses and Unfair Contract Terms (11th edn, 2014);

J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (2nd edn, 2007),

chapter 9; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 12.17.

929

Жаңылыстыратын мәлімдемелер туралы 1967 жылғы заңның 3-бөлімінде (Section 3,

Misrepresentation Act 1967) қисындылық критерийіне сай тексеру жүргізу керектігі ай-

тылған; осы ереженің қолданылу аясы туралы, қараңыз: N Andrews, Contract Law (2nd edn,

Cambridge, 2015), 9.33; J Cartwright, Misrepresentation, Mistake and Non-Disclosure (3rd edn,

London, 2012), 9.19.

930

Аталып өткен критерий және тиісті сот прецеденттері туралы толығырақ: N Andrews, Contract

Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 15.14 to 15.27.

931

Sections 2(2), 3, Unfair Contract Terms Act 1977 (Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы

1977 жылғы заң); қараңыз: Consumer Rights Act 2015 (Тұтынушылардың құқықтары туралы

2015 жылғы заң).

932

Section 3, Unfair Contract Terms Act 1977; қараңыз: Consumer Rights Act 2015.

933

Section 2(1), Unfair Contract Terms Act 1977; қараңыз: Consumer Rights Act 2015.

934

Sections 6(1) and 7(1), Unfair Contract Terms Act 1977; қараңыз: Consumer Rights Act 2015.

935

1994 жылғы ереженің (Тұтынушы келісімшарттарының әділетсіз талаптары туралы 1999 жыл-

ғы ереже/Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1994 (SI 1994/3159) орнына Тұтыну-

шы келісімшарттарының әділетсіз талаптары туралы 1999 жылғы ереже қолданылды/Unfair

Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI 1999/2083); ал оның орнына қазір Тұтынушы-

лардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң ережелері қолданылады, 2-бөлім/Consumer Rights

Act, Part 2; N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 15.28 to 15.39.

269

117-БАП

БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕРДІ ЕНГІЗУ

I. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе енгізілетін құжат келісімшарт кү-

шіне ие болады деген объективті ниетпен жасалуға тиіс.

II. Төмендегі мына жағдайларда тиісті ескертпе келісімшартқа енгізіліп,

кінәсіз тарап үшін міндетті саналады:

(a) аталған тарап тиісті талаптар белгіленген құжатты (келісімшарт-

ты) оқыған, көрген немесе ол туралы хабардар болғанда; немесе

(b) аталған тарап құжаттың сол талаптарға сілтеме жасағанын біл-

генде; немесе

сіз тарапқа аталған талаптар туралы хабар беру үшін қисынға сай

қажетті қадам жасағанда.

III. Қарсы тарап жалған мәлімдеме жасаған немесе екінші тарапты мәжбүрле-

ген не алаяқтық әрекетке барған, немесе құжатқа қол қойған тарап құжат

мәнін мүлде дұрыс түсінбеген жағдайларды қоспағанда, оны оқымаған,

немесе салдарын аңғармаған күннің өзінде, бірыңғай жағдайлар туралы

ескертпе енген құжат кінәсіз тарап оған қол қойған кезде күшіне енеді.

IV. Кінәсіз тарап бірыңғай жағдайлар туралы ескертпеден келісімшарт жа-

салғаннан кейін ғана хабардар болса, аталған ескертпе келісімшартқа

енген болып саналмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Талапты келісуші тараптардың арасындағы жүйелі іскерлік байланыстар немесе

сауда ғұрпы арқылы енгізу туралы, қараңыз: 96-бап.

I тұжырым. Міндетті күшке ие болады деген объективті ниет. Чэплтонның

Барри қалалық округтік кеңесіне қарсы ісін (1940) (Chapelton v. Barry Urban

District Council) қараған

936

Апелляциялық сот шешіміне сай, жауапкер тараптың

(кеңестің) бірыңғай жағдайлар туралы жазбаша ескертпесі (ескертпе орындық-

тарды алғанын растайтын түбіртектің артында жазылған), объективті түрде, ке-

лісімшарт бойынша құқықтарға әсер ету ниетінде жасалмаған.

II тұжырым. Енгізуге бағытталған қисынды қадамдар. Бұл «қисынды қадамдар»

(reasonable steps) тексеру әдісі деп аталады.

937

Лорд-судья Бингэм (Bingham LJ)

936

[1940] 1 KB 532, CA.

937

(1877) 2 CPD 416, CA 471.

270

XIV БӨЛІМ

Interfoto v. Stiletto ісін (1989)

938

қараған кезде бұл әдістің бірыңғай жағдайлар ту-

ралы ескертпелерге ғана емес, сонымен қатар барлық «ауыртпалықты және ерек-

ше» (onerous or unusual) (бәлкім, «әсіресе ауыртпалықты не ерекше») ескертпе-

лерге қатысты екенін атап өткен.

939

III тұжырым. Қол қою арқылы енгізу. Бұл әдісті сот L’Estrange v. F Graucob Ltd

ісінде (1934) растаған.

940

Соттың атап өткеніне қарағанда, осы әдісті қолданбай-

тын бірқатар жағдайлар бар, дегенмен істің мән-жайын тексере келе, олардың

ешқайсысы, атап айтқанда алаяқтық және жалған мәлімдеме жасау немесе құжат

мәніне қатысты түбегейлі қателік (78-бап) (мысалы, оны келісімшарт талаптары

көрсетілген құжат емес, заттың алынғанын ғана растайтын құжат деп түсіну (the

non est factum /«бұл мен жасасқан шарт емес»/«мұндай құжат жоқ» доктринасы)

фактісі анықталмады.

Ағылшын құқығының бұған қатысты нақты ережесі әлі қабылданған жоқ, де-

генмен А тарабы В тарабының (қол қоюшы тарап) тиісті құжатты оқымағанынан

хабардар болғанда, осы қол қою арқылы енгізу ережесінің қолданылмайтыны –

даулы мәселе. Дегенмен Канадада, Tilden Rent-A-Car v. Clendenning ісін (1978)

қараған Онтарионың Апелляциялық соты шығарған шешімге сай, қарсы тарап

(келісімшартты/талапты ұсынушы тарап, proferens) қол қоюшы тараптың ауырт-

палықты ескертпені, мысалы, алып тастау туралы ескертпені (істің мән-жайы

көрсеткендей, аталған ескертпеде жалға алынатын автокөлікті сақтандыру по-

лисі бойынша сақтандырушының жауапкершілігі қатаң шектелетіні айтылған)

941

оқымағанын білген жағдайда, келісуші тараптың қол қоюы арқылы енгізілген

шарт талабы жарамсыз деп танылады.

IV тұжырым. Коммуникация немесе келісімшарт жасалғаннан кейін хабар беру.

Келісуші тарапқа келісімшарт жасалғаннан кейін ғана мәлім болған бірыңғай

жағдайлар туралы ескертпе жарамсыз болып саналады. Olley v. Marlborough

Court Ltd ісі (1949):

942

қонақүй иесі өзінің салғырттық танытқаны үшін жауап-

кершіліктен жалтару мақсатында қонақүй бөлмесінде жазылып тұрған бірыңғай

жағдайлар туралы ескертпеге жүгінген. Алайда талап-арыз берген тарап бұл ес-

кертпені өз бөлмесіне кіргенге дейін білмеген, көрмеген. Ескертпе талап-арыз

берген тараптың назарына тым кеш түскендіктен, сот оның күші жоқ деген ше-

шім шығарды.

938

[1989] QB 433, CA; H McLean [1988] CLJ 172; Chandler and Holland (1988) 104 LQR 359; Sir

Bernard Rix, ‘Lord Bingham’s Contributions to Commercial Law’, in M Andenas and D Fairgrieve,

Tom Bingham and the Transformation of the Law: A Liber Amicorum (Oxford, 2009), 668–671.

939

HIH Casualty & General Insurance Ltd v. New Hampshire Insurance Co [2001] EWCA Civ 735;

[2001] 2 All ER (Comm) 39, at [211], per Rix LJ; Gloster J in JP Morgan Chase Bank v. Springwell

Navigation Corp [2008] EWHC 1186, at [578] ; armed [2010] EWCA Civ 1221; [2010] 2 CLC 705.

940

[1934] 2 KB 394 Div Ct; JR Spencer, ‘Signature, Consent and the Rule in L'Estrange v. Graucob’

[1973] CLJ 104; Moore-Bick LJ in Peekay Intermark Ltd v. Australia and NZ Banking Group Ltd

[2006] 2 Lloyd's Rep 511, at [43], бұл ереже «тұтас коммерция саласын тіреп тұрған маңызды

қағида» деп аталған.

941

(1978) 83 DLR (3d) 400: 18 OR (2d) 601.

942

[1949] 1 KB 532, CA.

271

Сол сияқты, Англияның Апелляциялық соты Thornton v. Shoe Lane Parking ісі

(1971)

943

бойынша шығарған шешімге сай, шағымданушы тарап бірыңғай жағ-

дайлар туралы ескертпеден тым кеш хабардар болғандықтан (жауапкер тарап кө-

лік тұрағындағы автоматтандырылған кіреберіс арқылы ішке кірген кезде, тиісті

келісімшарт жасалған), аталған ескертпенің міндетті күші жоқ.

ӘДЕБИЕТ

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 3.10, 3.12,

3.13; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 15.51  (non est factum doctrine: 27.25 ).

118-БАП

АЛАЯҚТЫҚ ЖӘНЕ БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕР

Келісуші тарап өзінің алаяқтық әрекеті үшін жауапкершіліктен (қарсы тарап-

тың бас тартқан/ескертпенің күшін жойған жағдайларды қосқанда) босатыл-

майды немесе оны шектей алмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл – жария тәртіптің бұрыннан орныққан қағидасы.

944

Бұған қоса, Regus (UK)

Ltd v. Epcot Solutions Ltd ісін (2008)

945

қараған Апелляциялық сот «ортақ құқыққа

сай қойылатын шектеу келісімшартты «қасақана» бұзуды емес, оған «алаяқтық-

пен немесе әдейі, жаман оймен не арам пиғылмен» зиян келтіру жайттарын қам-

тиды» деген шешім шығарған.

ӘДЕБИЕТ

G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 21.57 .

943

[1971] 2 QB 163, CA.

944

S Pearson & Son Ltd v. Dublin Corporation [1907] AC 351, 353, 362, HL; мына істе қаралған: HIH

Casualty and General Insurance Ltd v. Chase Manhattan Bank [2003] UKHL 6; [2003] 1 All ER

(Comm) 349, at [16] per Lord Bingham; [98] per Lord Hobhouse; [78] and [81] per Lord Homann; and

[122] per Lord Scott) (принципалдың агентті алаяқтық әрекеті үшін жауапкершіліктен босату мүм-

кіндігінің болуы; бұл қағида тиісті прецедентте қамтылған, дегенмен оған HIH соты ісінде сілтеме

жасалмады, яғни мұндай бірыңғай жағдайға жол берілмеді, KR Handley (2003) 119 LQR 537–541);

Granville Oils & Chemicals Ltd v. Davis Turner & Co Ltd [2003] EWCA Civ 570; [2003] 1 All ER

(Comm) 819; [2003] 2 Lloyd’s Rep 356, at [13] .

945

[2008] EWCA Civ 361; [2009] 1 All ER (Comm) 586, at [33] .

272

XIV БӨЛІМ

119-БАП

БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕРГЕ ТҮСІНДІРМЕ БЕРУ

I. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпенің күмәнді немесе түсініксіз мә-

тініне сол ескертпеге жүгінген тарапқа қарсы мағынада түсіндірме бері-

леді (interpretationcontraproferentem ұстанымы).

II. Бірыңғай жағдай немесе немқұрайдылық танытқаны үшін жауапкерші-

лікті шектеу туралы ескерту енгізу мүмкіндігі бар болғанымен (120-бап),

мұндай ескерту мәтінінде немқұрайдылық туралы айқын айтылмаса

және немқұрайдылықтан басқа залал түрлерін қамтитын, ал келісуші

тарап (келісімшарт жасасуды не оған қандай да бір талап енгізуді ұсын-

ған тарап, proferens) өзін сондай (жасанды не алшақ емес) залалдан қор-

ғауды қаламаған деп болжауға болса, ол жарамсыз деп танылады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Interpretation contra proferentem. Құжат бірнеше қайтара талқылан-

ған кезде, бірыңғай жағдайлар туралы ескертпеге жүгінген тарапты (proferens)

айқындау мүмкін болмауы ықтимал. Мұны корольдік адвокат Питер Прескотт

(Peter Prescott QC) Oxonica ісін (2008) қараған кезде атап өткен.

946

II тұжырым. Немқұрайдылық. HIH Casualty ісін (2003) қараған Лордтар палатасы

Canada Steamships ісінде (1952) айқындалған түсіндірме беру қағидаларының әлі

де өзекті екенін атап өткен.

947

Олар мынадай: (a) ортақ құқыққа сай, бірыңғай жағдайлар туралы ескертпеде

немқұрайдылық танытқаны үшін жауапкершіліктен босатылатыны айқын көрсе-

тілуге тиіс (дегенмен мұндай бірыңғай жағдай туралы ескертпенің заңға сай күші

жойылуы немесе оған өзгерістер енгізілуі мүмкін); (b) ескерту мәтінінде немқұ-

райдылық туралы айқын айтылмаса және одан басқа залал түрлерін қамтитын,

ал келісуші тарап (келісімшарт жасасуды не оған қандай да бір талап енгізуді

ұсынған тарап, proferens) өзін сондай (жасанды не алшақ) залалдан қорғауды

қаламаған деп болжауға болса, мұндай ескертпе жарамсыз деп танылады.

Canada Steamship қағидаларын лорд Хоуп (Lord Hope) Geys v. Société

Générale, London Branch ісін (2012) қараған кезде қолданған. Бұл істе жұмыс бе-

руші қызметкерін жұмыстан негізсіз босатқаны үшін жауапкершілігін шектеуге

әрекеттенген.

948

Бұған қоса, Еуропалық одақтың тұтынушыларды қорғау жөніндегі заңы

(Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights Act

2015) 2-бөлімінде қарастырылған ережелер арқылы іске асқан) түсіндірме беру

946

Мына айдар астындағы талқылауды қараңыз: `contra proferentem’ in [2008] EWHC 2127 (Patents

Court); апелляциялық сот шешімді өзгеріссіз қалдырды, [2009] EWCA Civ 668.

947

HIH Casualty and General Insurance Ltd v. Chase Manhattan Bank [2003] UKHL 6; [2003] 1 All ER

(Comm) 349, at [11], [59] to [63], and [95], citing Canada Steamship Lines Ltd v. R [1952] AC 192,

208, PC, per Lord Morton.

948

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [37] to [40].

273

contra proferentem ұстанымын тауар жеткізу не қызмет көрсету туралы келісім-

шарттың жазбаша талаптарын қабылдаған тұтынушылардың пайдасына қолда-

нуды көздейді.

949

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: R Calnan, Principles of Contractual Interpretation (Oxford, 2014),

6.35 ; 7.52 ; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011),

chapter 12; G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and

Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 6.38, 6.39, 8.04 , 21.09 .

II тұжырым: R Calnan, Principles of Contractual Interpretation (Oxford, 2014).

7.69 ; K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), chapter 12;

G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication

(2nd edn, Oxford, 2011), 21–30 .

120-БАП

БІРЫҢҒАЙ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕЛЕРДІ

ЗАҢ ЖҮЗІНДЕ РЕТТЕУ

I. Бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе немқұрайдылықпен адамға жарақат

келтіргені немесе оның өліміне себепші болғаны үшін жауапкершіліктен

босатпайды немесе оны шектей алмайды.

II. Адамға жарақат келтірмесе немесе оның өліміне себепші болмаған жағ-

дайда, келісімшартты орындау барысында немқұрайдылық таныту салда-

рынан басқа залалға әкеп соқтырса, бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе

қисындылық критерийіне сай тексеріледі.

III. Сатушының (немесе сатып алу құқығы бар жалға беру шарты бойынша

тауар жеткізетін тараптың) мүлік құқығы даусыз (good title) деген тұспал-

ды ережені бұзудан туындайтын жауапкершіліктен босатуды немесе оны

шектеуді көздейтін бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе жарамсыз деп

танылады.

IV. Тұтынушыларға қатысы жоқ келісімшарттарда, заңға сай басқа да тұс-

палды талаптар сөз болғанда, келісуші тарап «тиісті талап қисындылық

критерийіне сай болғанда ғана» жауапкершіліктен босата алады немесе

оны шектей алады.

V. Жауапкер тараптың мәміле жасасуға қатысты стандартты жазбаша та-

лаптарындағы бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер қисындылық

критерийіне сай тексеріледі.

949

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның 69-бөлімінде (Section 69, Consumer

Rights Act 2015) тұтынушылар пайдасына қолданылатын contra proferentem ережесінің статут-

тық нұсқасы айқындалған; ал 64 және 68-бөлімдерде саудагерлердің (кәсіпкерлердің) тиісті

талапты таныстыруы керектігі ерекше атап өтілген.

274

XIV БӨЛІМ

VI. Тұтынушыларға қатысы бар келісімшарттарда заңға сай тұспалды

талапты бұзғаны үшін жауапкершіліктен босатуды немесе жауапкерші-

лікті шектеуді көздейтін келісімшарт ережесі жарамсыз деп танылады

(121-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

2015 жылғы қазанда күшіне енген Тұтынушылардың құқықтары туралы заңға

сай (Consumer Rights Act 2015) осы салада қолданылып келген заң ережелеріне

айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Нәтижесінде осы саладағы қатынастарды рет-

тейтін екі түрлі нормативтік акт айқындалды: Келісімшарттардың әділетсіз та-

лаптары туралы 1977 жылғы заң (Unfair Contract Terms Act 1977) тұтынушыларға

қатысы жоқ мәмілелерді қамтыса, аталған 2015 жылғы заң ережелері тұтынушы-

мен жасалатын келісімшарттарға қатысты қолданылады.

I тұжырым. Өлімге әкеп соқтыру немесе жарақат келтіру. Тұтынушыларға

қызмет көрсетілетін жағдайларға қатысты шектеу шаралары Тұтынушылардың

құқықтары туралы заңның 65-бөлімінде көрсетілген.

950

Басқа келісімшарттарға

қатысты жағдайлар Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы

заңның 2(1) бөлімінде айқындалған.

II тұжырым. Тұтынушыларға қатысы жоқ мәмілелер және адамға жарақат келті-

руден басқа залал түрлері. Тиісті ереже Келісімшарттардың әділетсіз талаптары

туралы 1977 жылғы заңның 2(2) бөлімінде бар (тұтынушымен жасалған келісім-

шарттағы ескертпелерге Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң-

ның 62-бөліміндегі «әділетсіздік» (unfairness) ережесі қолданылады).

III тұжырым. Тауарға меншік құқығы. Тұтынушыларға қатысы жоқ жағдайлар-

ды қамтитын ереже Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жыл-

ғы заңның 6(1) бөлімінде бар. Тұтынушыларға қатысты жағдайлар, қараңыз:

VI тұжырым.

IV тұжырым. Тұтынушылық емес сатып алу және қисындылық. Тиісті ереже-

лер: Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заңның 6(1A),

7(1A) бөлімдері.

V тұжырым. Стандартты жазбаша талаптар. Тиісті ереже: Келісімшарттардың

әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заңның 3-бөлімі. Тұтынушыларға қатыс-

ты жағдайлар, қараңыз: VI тұжырым.

VI тұжырым. Тұтынушымен жасалған мәмілелер және бірыңғай жағдай-

лар туралы ескертпелер. Тиісті ереже Тұтынушылардың құқықтары туралы

2015 жылғы заңның 31-бөлімінде көрсетілген. Соған сай, 9–17, 28 және 29-бө-

лімдерде айқындалған заңдық тұспалды талапты бұзғаны үшін жауапкершіліктен

босатуды немесе оны шектеуді көздейтін кез келген талап жарамсыз деп таныла-

ды (сол сияқты, мына ережелер де қамтылған: 47-бөлім – «цифрлық контент-

ке» қатысты тұтынушылық келісімшарттар бойынша жауапкершіліктен босатуға

950

Бірыңғай жағдайлар: еңбек шарты немесе кәсіби даярлықтан өткізу туралы келісімшарттар, 61(1) бө-

лім; сақтандыру келісімшарты, 66(1)(a) бөлімі, оның ішінде адамға өмір бойы төленетін жыл са-

йынғы төлемдер, жылжымайтын мүліктегі мүддені қалыптастыру немесе оны табыстау туралы ке-

лісімшарт, 66(1)(b) бөлімі; ғимаратты/үй-жайды оның қауіпті күйде тұруы және тұрғынның оны өз

кәсібінен немесе қызметінен тыс, рекреациялық мақсатта пайдалануы салдарынан орын алған зиян.

275

немесе оны шектеуге әрекеттену; 57-бөлім – қызмет көрсету туралы тұтынушы-

лық келісімшарттар).

Watford Electronics Ltd v. Sanderson CFL Ltd ісін (2001)

951

қараған лорд-судья

Чэдвиктің (Chadwick LJ) пайымынша, соттар заңға сай қисындылық критерийі

бойынша тексеру өткізіп, келіссөз жүргізу әлеуеті бірдей «тәжірибелі кәсіпкер-

лер» мақұлдаған бірыңғай жағдайлар туралы ескертпені жарамсыз деп тану ше-

шімін қабылдағанда «аса сақтық» танытуы қажет.

952

Әрине, бұл «бір тарап қарсы тарап алдындағы артықшылығын теріс пайда-

ланған немесе [соттың көзі жеткендей] келісімшарт талабының қисынсыз көрін-

гені соншалық – оны дұрыс түсінбегені не қарамағаны анық болған жағдайлар-

ға» қатысты емес.

953

Заңға сай қисындылық критерийі бойынша тексеруге қатысты бірінші инс-

танция соты шығарған шешімдерді апелляциялық соттар әдетте өзгеріссіз қал-

дырады: «Алдыңғы сот шығарған шешімнің жаңсақ қағидаға негізделгені немесе

оның көрінеу қате екені анықталмаса, апелляциялық сот аталған шешімді ерекше

құрметтеп, оған өзгерістер енгізуден аулақ болуға тиіс».

954

Stewart Gill Ltd v. Horatio Myer & Co Ltd ісі (1992):

955

бірыңғай жағдайлар

туралы ескертпенің бір бөлігі қисындылық критерийіне сай болмаса немесе ол

Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заң талаптарына

сәйкес келмесе, соттарға қисынды көрінген бөлікті сақтап қалу мақсатында ес-

кертпені қайта жазуға жол берілмейді.

Дегенмен ескертпенің тиісті бөлігін алып тастап, қалған бөлігін күшінде қал-

дыруға болады.

956

Watford Electronics Ltd v. Sanderson CFL Ltd ісін (2001)

957

қа-

раған Апелляциялық сот төмендегі жиынтық (құрамдас) ескертпені жеке-жеке

сөйлемдерге бөліп тастап, әрқайсысын өз алдына бөлек бірыңғай жағдайлар ту-

ралы ескертпе ретінде қарастыруға болады деген шешім шығарған. Сөз болып

отырған ескертпе:

«7.3-ескертпе. Салғырттық таныту немесе басқа да себептерден туындаған

жанама шығындарға қатысты берілген талап-арыздар бойынша компания

да, клиент те жауапқа тартылмайды. Қандай жағдай болса да, компанияның

осы келісімшартқа сай жауапкершілік көлемі клиенттің қандай да бір талап-

арызға қатысы бар [бағдарламалық құрал] үшін компанияға төлеген бағасынан

аспайды».

958

951

[2001] 1 All ER (Comm) 696; [2001] BLR 143, CA; noted E Peel (2001) 117 LQR 545.

952

Сол кезде – Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заң (Unfair Contracts Terms

Act 1977), қазір – Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң (Consumer Rights Act 2015).

953

Ұқсас пікір білдірген: Gloster J in JP Morgan Chase v. Springwell Navigation Corp [2008] EWHC

1186, at [603] , ол соттардың түрлі істер бойынша осындай шешімдерін жинақтаған; бұған

қоса, қараңыз: Regus (UK) Ltd v. Epcot Solutions Ltd [2008] EWCA Civ 361; [2009] 1 All ER

(Comm) 586, at [40].

954

George Mitchell (Chesterhall) Ltd v. Finney Lock Seeds Ltd [1983] 2 AC 803, 810, HL, per Lord Bridge.

955

[1992] QB 600, CA; Thomas Witter Ltd v. TBP Industries Ltd [1996] 2 All ER 573, 597–598, Jacob J;

жалпы шолу: Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 15–113 to 15–115.

956

Edmund Murray v. BSP International Foundations Ltd (1993) 33 Const LR 1, CA («бөліп алу»

(severance) мәселесін істі қараған судьяға қалдырған).

957

[2001] 1 All ER (Comm) 696; [2001] BLR 143, CA; noted E Peel (2001) 117 LQR 545.

958

Бұл прецедент мына істе қолданылды: Regus (UK) Ltd v. Epcot Solutions Ltd [2008] EWCA

Civ 361; [2009] 1 All ER (Comm) 586, at [44] .

276

XV БӨЛІМ

ТҰТЫНУШЫ КЕЛІСІМШАРТТАРЫНЫҢ

ӘДІЛЕТСІЗ ТАЛАПТАРЫ

121-БАП

ТҰТЫНУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ

2015 ЖЫЛҒЫ ЗАҢНЫҢ 2-БӨЛІМІ

I. Осы заңның 2-қосымшасының 1-бөлімінде «тұтынушы келісімшартта-

рындағы әділетсіз деп танылуы мүмкін талаптардың болжалды және

толық емес тізімі» келтірілген. Алайда төмендегі мына талаптарды

«заңға сай әділдік критерийіне қайшы» деген себеппен жарамсыз деп

тануға болмайды: (a) «келісімшарттың негізгі мәні айқындалған» та-

лап; немесе (b) «төленетін бағаның келісімшарт бойынша жеткізілетін

тауарлар, цифрлық контент немесе көрсетілетін қызметтерге лайықты-

ғы айқындалған» талап.

II. Саудагер (кәсіпкер) тұтынушы келісімшартындағы «айқын» (яғни түсі-

нікті тілмен жазылған, ал жазбаша талап болса, жеңіл оқылатын) және

«белгілі» талаптарға немесе ескертпелерге ғана жүгіне алады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау. Заңда айқындалған бұл ере-

желер (бұған дейінгі ережелер жиынтығының орнына қолданылады) көптеген

«әділетсіз» талаптар мен құқыққа қайшы бірыңғай жағдайлар туралы ескерт-

пелерді қамтиды.

959

Дегенмен мұндағы қорғау шаралары тұтынушыларға ғана

қатысты.

960

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңға (Consumer

Rights Act 2015) сәйкес,

961

тұтынушы деп (қандай да бір компанияны, мемлекеттік

органды немесе басқа да заңды тұлғаларды емес) «жеке тұлғаны» ғана айтады.

Оған қарсы тарап дегеніміз – тауар,

962

цифрлық контент (цифрлық түрде жаса-

лып, жеткізілетін деректер) жеткізетін

963

немесе қызмет

964

көрсететін «саудагер»

(кәсіпкер)

965

959

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights Act 2015)

62(1) бөлімі, мұнда «әділетсіз» талаптар туралы айтылған; аталған заңның мына бөлімдерін де

қараңыз: section 61(4), section 63(1), Schedule 2, Part 1.

960

Sections 2(3) and 76(2), Consumer Rights Act 2015.

961

Sections 2(3) and 76(2), Consumer Rights Act 2015.

962

Sections 2(2), 61(4) and 76(2), ibid.

963

Sections 2(8), 61(4) and 76(2), ibid.

964

Қызмет көрсетуге қатысты ережелер: Part 2, Consumer Rights Act 2015, section 64(1)(b).

965

Sections 2(9), 61(4) and 76(2), Consumer Rights Act 2015.

277

«Әділетсіз» талап немесе ескертпе тұтынушыға қарсы, сондықтан жарамсыз

деп танылады.

966

Бұл «адалдық қағидасына қайшы келетін [талап немесе ескерт-

пе] тараптардың келісімшартқа сай құқықтары мен міндеттері арасындағы тең-

герімді айтарлықтай дәрежеде бұзып, тұтынушыға нұқсан келтіретін» жайттарға

қатысты.

967

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның 2-қосым-

шасының 1-бөлімінде «тұтынушы келісімшарттарындағы әділетсіз деп таны-

луы мүмкін талаптардың болжалды әрі толық емес тізімі» келтірілген.

968

«Әділетті-әділетсіз» екені тексерілмейтін талаптар. Тұтынушылардың құқық-

тары туралы 2015 жылғы заң бойынша, төмендегі (a) және (b) тармақтарында

көрсетілген талаптарға «қол тигізуге болмайды», яғни оларды заңда айқындал-

ған әділдік критерийіне сай емес деген себеппен жарамсыз деп тануға жол беріл-

мейді. Ол талаптар мынадай:

969

(a) «келісімшарттың негізгі мәнін айқындайтын» талап; немесе

(b) «төленетін бағаның келісімшарт бойынша жеткізілетін тауарлар, цифр-

лық контент немесе көрсетілетін қызметтерге лайықты екенін айқындай-

тын» талап.

Алайда осы заңның 2-қосымшасының 1-бөлімінде көрсетілген тізімге ен-

ген талаптарға мұндай «қол тигізбеу/тексермеу» қағидасы қолданылмайды.

Келісімшарт талабы (a) және (b) санаттарына жатқызылған жағдайда да, «айқын

және белгілі» болуға тиіс.

II тұжырым. Айқын және белгілі талаптар. Саудагер (кәсіпкер) тұтынушы ке-

лісімшартындағы «айқын», яғни түсінікті тілмен жазылған, ал жазбаша талап

болса, жеңіл оқылатын ауызша немесе жазбаша талаптарға (немесе ауызша не

жазбаша ескертпеге) ғана жүгіне алады.

970

Бұған қоса, талап «белгілі» болуы ке-

рек.

971

Яғни талап «тұтынушы назарына қатардағы тұтынушы хабардар болатын-

дай жолмен жеткізілген» жағдайда ғана жарамды.

972

Мұндағы «қатардағы тұты-

нушы» – «қисынға сай жан-жақты хабардар, аңғарғыш әрі алды-артын байқайтын

адам».

973

Ауызша немесе жазбаша талаптардың не ескертпелердің

974

барлығы,

тіпті «әділетті-әділетсіз екені» тексерілмейтін талаптар да айқын болуға тиіс.

966

Section 62, ibid.

967

Section 62(6), ibid.

968

Section 63(1), ibid.

969

Section 64(1), ibid.

970

Section 64(3), ibid.

971

Section 64(2), ibid.

972

Section 64(4), ibid.

973

Section 64(5), ibid.

974

Section 64(6), ibid.

278

XV БӨЛІМ

Director General of Fair Trading v. First National Bank plc ісін (2002) қараған

Лордтар палатасы

975

1994 жылғы Ереже талаптарын нақтылай келе

976

(1994 жыл-

ғы және 1999 жылғы Ереже де IV тұжырымда сөз болған «әділетті-әділетсіз еке-

ні тексерілмейтін» талаптарға қатысты қағидаларды қамтыған), тараптар жасас-

қан келісімшарттағы заңда айқындалған әділеттілік критерийіне сай тексеруге

жатпайтын «шектеуші» талаптарға нақты түсіндірме беруі керек, олай болмаған

жағдайда аталып өткен заңда қарастырылған қорғау шаралары жарамсыз деп та-

нылады деген шешім шығарған.

Жауапкер банктің стандартты шарттарына сәйкес, сот борышкердің емес,

кредитордың пайдасына шешім шығарғаннан кейін, борышкер келісімшартта

көрсетілген пайыздық мөлшерлемені төлеуді жалғастыра беруі керек. Ал заңда

қарастырылған ережелерге сай, сот шешім шығарған соң, берешекті келісім-

шартта көрсетілген пайыздық мөлшерлемеден кем көлемде бөліп төлеу қажет.

Тараптар жасасқан келісімшартта жоғары пайыздық мөлшерлеменің берешек

толық өтеліп болғанға дейін сақталатыны айтылған (осылайша заңға сәйкес қол-

данылатын әдепкі ережелер келісімшарттан алынып тасталған). Лордтар палата-

сы шығарған шешімге сай, келісімшартта көрсетілген пайыздық мөлшерлемені

1994 жылғы Ережеде айқындалған «әділетсіздік» критерийіне сәйкес тексеру қа-

жет.

977

Дегенмен Лордтар палатасы келісімшарт талаптарының әділетті болғанын

растады.

978

Ұлыбритания Жоғарғы сотының The Oce of Fair Trading v. Abbey National

plc ісі (2009)

979

бойынша шығарған шешіміне сай, ағымдағы есепшот бойынша

кредиттік лимиттен рұқсатсыз асып түскені үшін салынатын банк алымдарына

қатысты 1999 жылғы Ереженің 6(2) (b) талабы қолданылады: осы талап «төлене-

тін бағаның не ақының жеткізілетін тауарларға немесе көрсетілетін қызмет-

терге сәйкестігіне» байланысты талапқа жатады.

980

Алайда Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңда бұл сөйлем

басқа редакцияда берілген. 1999 жылғы Ережедегі

981

«бағаға» қатысты бірыңғай

жағдай туралы ескертпе мынадай редакцияда жазылған еді: «төленетін бағаның

не ақының жеткізілетін тауарларға немесе көрсетілетін қызметтерге сәйкес-

тігі». Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңда сол ескертпе бы-

лай берілген: «Төленетін бағаның келісімшарт бойынша жеткізілетін тауар,

975

[2002] 1 AC 481, HL; C MacMillan [2002] CLJ 22.

976

Тұтынушы келісімшарттарының әділетсіз талаптары туралы 1994 жылғы ереже (Unfair Terms

in Consumer Contracts Regulations 1994/3159), Reg 3(2) (1994 жылғы Ереженің орнына Тұтыну-

шы келісімшарттарының әділетсіз талаптары туралы 1999/2083 ереже қолданылды, ал оның

орнына қазір Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң (Consumer Rights Act 2015)

қолданылады.

977

[2002] 1 AC 481, HL, at [12], per Lord Bingham.

978

ibid, at [24].

979

The Oce of Fair Trading v. Abbey National plc [2009] UKSC 6; [2010] 1 AC 696; noted S Whittaker

(2011) 74 MLR 106-122.

980

Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI 1999/2083); бірыңғай жағдайлар тура-

лы бұл ереже (сәл өзгерген, төмендегі мәтінді қараңыз) Тұтынушылардың құқықтары туралы

2015 жылғы заңның (Consumer Rights Act 2015) 64(1) бөліміне енген.

981

Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI 1999/2083), Reg 6(2) (1999 жылғы Ере-

женің орнына қазір Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң ережелері қолданы-

лады, 2-бөлім).

279

цифрлық контент немесе көрсетілетін қызметтерге лайықтығын айқындау».

982

Байқағанымыздай, «лайықты болу» (adequacy) ұғымының орнына «сәйкестік»

(appropriateness) ұғымы қолданылған.

Бірақ «қол тигізбеу/тексермеу» қағидасы қолданылатын санат өзгермеді:

атап айтсақ, «бағаның» «әділетті-әділетсіз екенін» тексеруге тыйым салынды.

Сондықтан соттардың Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңда-

ғы жоғарыда көрсетілген II тармаққа сай («баға») бірыңғай жағдай туралы ес-

кертпені Жоғарғы сот «ағымдағы есепшот бойынша кредиттік лимиттен рұқсат-

сыз асып түскені үшін салынатын банк алымдары тұтынушы келісімшартына сай

төленетін «бағаға» (оның бір бөлігіне) жатады, демек, оған бірыңғай жағдайлар

туралы ескертпе қолданылады» деген шешімін қайта қарауға негіз болады деп

тануы екіталай.

ParkingEye Ltd v. Beavis ісін (2015)

983

қараған Жоғарғы сот сауда орталығына

келген көлік жүргізушілер төлейтін 85 фунт стерлинг мөлшеріндегі тұрақ ақы-

сының тиісті ережеге қайшы келетін-келмейтіні туралы шешім шығаруға тиіс

еді. Мұндай ақыны келісімшарт бойынша рұқсат етілген мерзімді бұзған, яғни

тұрақта тегін тұруға бөлінген екі сағаттан ұзақ уақыт тұрған көлік жүргізуші-

лер төлеуге тиіс-тін. Іске қатысушы тарап тұрақта рұқсат етілген уақыттан ша-

мамен бір сағат ұзақ тұрған. Айта кетерлігі – бір минутқа болса да ұзақ тұрған

көлік жүргізушісі 85 фунт стерлинг төлеуі керек еді. Жоғарғы сот (судьялардың

6:1 көпшілік дауысымен) аталған талап пен тұрақ ақысы 1999 жылғы Ережеге

қайшы келмейді деп шешті.

984

Өйткені оның ақысы көлік жүргізушілердің таңер-

тең ерте жолға шыққанда, көліктерін осында ұзақ уақытқа қалдырып кететіндер-

ге емес, керісінше, онда көліктерін аз уақытқа қалдырып кететіндерге (екі сағат

бойы тегін тұратын көлік иелеріне) орын босатып қоюына жағдай жасау мақса-

тында енгізілген. Бұған қоса, көлік тұрағын бақылау-басқару жүйесі операторы

қызметін атқарған компания да табыстан қағылмауы керек еді. Мұның барлығы

аталған Ереже талаптарына сай болған.

XVI БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТТАРДЫ ӨЗГЕРТУ

122-БАП

КЕЛІСІМШАРТҚА ӨЗГЕРІСТЕР ЕНГІЗІП, ТӨЛЕМАҚЫНЫ КӨБЕЙТУ

НЕМЕСЕ ТАЛАПТАРДЫ ЖАҚСАРТУҒА МІНДЕТТЕМЕ АЛУ

Жасалған келісімшартқа сай төленетін ақы мөлшерін көбейту («көбейту шар-

ты») туралы міндеттемеге ыңғайласпа қанағаттандыру жасалады (34-бап).

Сондықтан борышкерге «іс жүзіндегі артықшылық» беруді, мысалы, қарсы

982

Section 64(1)(b), Consumer Rights Act 2015.

983

[2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373.

984

Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI 1999/2083), Reg 6(2) (1999 жылғы Ере-

женің орнына қазір Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заң ережелері қолданы-

лады, 2-бөлім).

280

XVI БӨЛІМ

тарап келісімнен бас тартпайтынына немесе одан ауытқымайтынына кепіл-

дік беруді көздейтін міндеттеме орындалуы керек (негізсіз мәжбүрлеу немесе

алаяқтыққа жол берілмеген жағдайда).

ТҮСІНДІРМЕ

Williams v. Roey & Nicholls (Contractors) ісі (1991)

985

бойынша шыға-

рылған шешімді негізге ала отырып, ағылшын құқығының тиісті нор-

масын былай деп көрсетуге болады: қандай да бір «іс жүзіндегі артық-

шылыққа» сай көбейту шартын, сондай-ақ дәл сол жүктелген жұмысты

орындап шығуға деген міндеттемені қолдайтын ыңғайласпа қанағаттан-

дыру жасалуы керек. Лорд-судья Глайдвелл (Glidewell LJ) осы құқық-

тық ережені былай айқындап берген:

986

«Егер…B тарабында A тарабының…мәміленің өзіне тиесілі бөлігін орындай-

тынына негізді күмән туындаса және осы ретте В тарабы А тарабына ке-

лісімшартқа сай міндеттемелерін уақытылы орындағаны үшін қосымша тө-

лем жасауға уәде берсе, сондай-ақ… B тарабы іс жүзінде артықшылыққа ие

болса… [мұндағы B тарабының уәдесі А тарабы көрсеткен экономикалық қы-

сым немесе алаяқтық әрекеттің нәтижесі болмауға тиіс], …В тарабына қа-

тысты артықшылық В тарабының [А тарабына қосымша төлем жасау тура-

лы] уәдесіне ыңғайласпа қанағаттандыру болуы мүмкін…»

Көбірек төлем алу құқығын «сатып алу» үшін іс жүзінде ешқандай қосым-

ша артықшылықтар берілмесе де, бұл шешім келісуші тараптарға міндетті күші

бар көбейту шарттары жөнінде уағдаласуға бұрынғыға қарағанда мол мүмкіндік

береді. Сондықтан шешім коммерциялық тұрғыдан алғанда ұтымды көрінеді.

Еркін түрде қайта келіссөздер жүргізіп, келісімшартты уақытылы және дұрыс

орындауды қамтамасыз ету – барлық тараптардың мүддесіне сай әрекет.

Жаңа Зеландияның осы саладағы тәжірибесіне сүйеніп,

987

ағылшын құқы-

ғында бұдан былай көбейту шарттарына қатысты жағдайларда ыңғайласпа қа-

нағаттандыруды талап ету қажет емес деген норма пайда болуы әбден мүмкін.

Мұндай норманың енгізілуіне наразылық білдіретіндер кемде-кем шығар.

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 9-08 to 9–16,

9–23.

985

[1991] 1 QB 1, 15–16, CA.

986

Сот бұл мәлімдемені мына істе қолданған: Christopher Clarke J, Birmingham City Council v.

Forde [2009] EWHC 12 (QB); [2010] 1 All ER 802, at [86].

987

Жаңа Зеландияда қаралған мына істе осылай болған: Antons Trawling Co Ltd v. Smith [2002]

NZCA 331; [2003] 2 NZLR 23 (noted B Coote (2004) 120 LQR 19-23), мұнда ыңғайласпа қа-

нағаттандыру доктринасы алынып тасталған; сондықтан Жаңа Зеландияда, алаяқтық немесе

мәжбүрлеу нәтижесінде жасалған шарттарды қоспағанда, өтеусіз болса да, көбейту шарттары

сот шешіміне сай орындалуға тиіс.

281

123-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ӨЗГЕРТІП, ТӨЛЕМАҚЫНЫ

АЗАЙТУҒА МІНДЕТТЕМЕ АЛУ

Кредитордың берешек көлемін азайту немесе берешекті жою туралы уәдесі

(«aзайту шарты» – decreasingpact) төмендегі мына жағдайларда міндетті күшке

ие (мәжбүрлеу немесе алаяқтық әрекетке жол берілмеуге тиіс):

(a) борышкер, кредитор талабына сай, кредитордың өзіне алған міндетте-

месіне ыңғайласпа қанағаттандыру (34-бап) жасағанда; немесе

(b) берешекті азайту ресми шартта (deed) қарастырылғанда (33-бап); не

пель доктринасын сақтау үшін сендіруге жүгініп әрекет еткенде.

ТҮСІНДІРМЕ

Жоғарыда аталып өткен (a) және (b) элементтері ортақ құқықта танылған

«Pinnel’s Case ісінде қолданылған ереже» деген атпен белгілі (1602).

988

Бұл ере-

жені Лордтар палатасы Foakes v. Beer ісін (1884) қараған кезде мақұлдаған.

989

Ал (a) элементіне келсек («жаңа ыңғайласпа қанағаттандыру»), D & C

Builders v. Rees ісінде (1966) құрылысшы Риз ханымнан (Mrs Rees) негізді тала-

бының бір бөлігі үшін төлем чегін алған.

990

Судьялардың көпшілігі (лорд-судья

Данквертс пен лорд-судья Винн (Danckwerts and Winn LJJ) «Риз ханымның өтел-

меген берешегі бар» деген шешімге келді: қолма-қол ақшамен емес, чекпен төлеу

жаңа ыңғайласпа қанағаттандыруға жатпайды.

пельге қатысты. Collier v. P & MJ Wright (Holdings) Ltd ісін (2007)

991

қараған

Апелляциялық сот лорд Деннингтің (Denning J) High Trees ісіне (1947)

992

қатысты

«азайту шарты әділдік құқығына сай орындалуы керек» деген пайымын қолдады.

Уәдеге (міндеттемеге) құрылған эстоппель мынадай элементтерден тұрады:

(a) Бұрын болған жайтқа, бүгінгі күнге немесе болашаққа қатысты сөзбен ай-

тылған не іс-әрекеттен аңғаруға болатын айқын да нақты мәлімдеме жасалу-

ға тиіс.

(b) Оған нақты жағдай туралы түсінік қалыптастырған тараптың (репрезенти)

сенуі шарт (сенгенін білдіру керек, алайда сот эстоппельді негіздеп беруге

болатындай айғақтар жеткіліксіз деп шешуі мүмкін).

993

988

(1602) 5 Co Rep 117a (Жалпы азаматтық даулар сотының (Court of Common Pleas) толық

құрамы).

989

(1884) 9 App Cas 605, HL.

990

[1966] 2 QB 617, CA, мына іс бойынша шешімнің күшін жойды: Goddard v. O’Brien (1882)

9 QBD 37, Апелляциялық алқа (Divisional Court).

991

[2007] EWCA Civ 1329; [2008] 1 WLR 643.

992

[1947] 1 KB 130, 133–135, per Denning J.

993

‘The Post Chaser’ [1982] 1 All ER 19, 25B–27, Go J (репрезентидің сенуі жеткіліксіз).

282

XVI БӨЛІМ

тарын сақтауды қалайтыны туралы лайықты хабарлама жасай алады.

994

(d) Осы соңғы қағидаға сай, репрезентордың өз мәлімдемесіне қайшы келетін,

тиянақсыз әрекетке баруына заң бойынша тыйым салынады.

(e) Репрезентиге әділдік талабына сай қорғау көрсетіледі.

(f) Дегенмен уәдеге (міндеттемеге) құрылған эстоппель (әділдік құқығы қағи-

даларына негізделгендіктен) «өзі теріс қылыққа жол берген» (мысалы, реп-

резенторды тиісті мәлімдеме жасауға мәжбүрлеген немесе алдап көндірген)

репрезентиді қорғау үшін қолданылмайды.

995

Өтелмеген берешекті азайтқан не берешекті жойған жағдайда, оны өтеу үшін

жартылай төлем жасау міндетін үшінші тарап өзіне алуы мүмкін. Мысалы,

Hirachand Punamchand v. Temple ісі (1911): қарызға ақша берген тарапқа жарты-

лай төлемді борышкердің әкесі жасаған.

996

Істі қараған Апелляциялық сот «қарыз

берген тарап берешекті өтеуді әкесінен емес, баласынан талап ете алмайды» деген

шешім шығарған. Әйтпесе мұндай талап қою – баласының берешегін толық өтеу

мақсатында жартылай төлем жасайтынын жеткізген әкесіне қатысты «алаяқтық

әрекет» деп танылатын еді. Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары)

туралы 1999 жылғы заңға сәйкес (84-бап), мұндай жайтты қазір үшінші тарапқа

берілген артықшылық деп санауға болады, өйткені баланың (үшінші тараптың)

әкесі мен кредитор өтелмеген берешек бойынша төлем жасауды баласынан талап

етпеу туралы келісімге келген.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2

edn, Cambridge, 2015), 5.22 to 5.44; J Cartwright,

Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 9–17 to 9–22, and chapter 10.

124-БАП

БАС ТАРТУ ЖӘНЕ ЭСТОППЕЛЬ

122 және 123-бапта көрсетілген жағдайлармен қатар, тараптардың міндеттеме-

леріне қатысты түзетулер, жеңілдіктер және өзгерістер төмендегі доктриналар-

ға сай танылуы мүмкін: (a) эстоппель (4-бап), (b) бас тарту (waiver) (156-бапты

қараңыз) (немесе мәжбүрлеу шараларын қолданудан бас тарту – forbearance),

не (c) даулы мәселелер бойынша адал ниетпен (bona de) жеңілдік жасау.

994

Tool Manufacturing Co Ltd v. Tungsten Electric Co Ltd [1955] 1 WLR 761, HL.

995

D & C Builders v. Rees [1966] 2 QB 617, CA (Апелляциялық сот төрағасы лорд Деннинг

(Lord Denning MR) эстоппель доктринасына сәйкес, қорғау шарасын қолданудан бас тартқан,

өйткені Риз ханым (борышкер) құрылысшыны (кредитор) жартылай төлемді қабыл алуға негіз-

сіз көндірген).

996

[1911] 2 KB 330, CA.

283

ТҮСІНДІРМЕ

Өзгерістер енгізу тақырыбы 122 және 123-баптарда толық қамтылмаған.

Кредитор басқа да жеңілдік түрлерін қолдануы мүмкін немесе мәжбүрлеу ша-

раларын қолданудан бас тартуы ықтимал, мысалы: (a) борышкердің төлем жасау

мерзімін ұзарта алады; немесе (b) төлем валютасын өзгерте алады (Alan v. El Nasr

ісі (1972); немесе төлем жасайтын орынды өзгерте алады.

997

Ортақ құқықтағы бас

тарту/мәжбүрлеу шараларын қолданудан бас тарту (waiver, кейде forbearance де-

ген термин де қолданылады)

998

доктринасына сүйеніп, осындай жеңілдік жасау

мүмкіндігі бар. Осы ретте лорд-судья Деннинг Charles Rickards Ltd v. Oppenhaim

ісіне (1951) қатысты мынадай мәлімдеме жасаған:

999

«[A тарабы B тарабын] мерзімге қатысты шартты бұлжытпай орындау-

ды талап етпейтініне сендірген, ал [B тарабы] тиісті жұмысты атқарған.

Өз кезегінде, [A тарабы] оны қабылдап алған, [B тарабы] жұмысты [келісіл-

ген жаңа уақыт кестесіне сай жасаған] жағдайда, [A тарабы] кейін мерзім-

ге байланысты [B тарабына] қарсы ережені енгізе алмайды. Ол бұл әрекетті

бас тарту немесе мәжбүрлеу шараларын қолданудан бас тарту, немесе өзара

келісілген өзгерту не баламалы орындау деп атауы мүмкін – таңдалған атау-

дың әрекет мәніне ешқандай әсері болмайды. Мұны эстоппель десек те болады.

Өз іс-әрекеті арқылы [A тарабы] басқа тараппен арадағы құқықтық қаты-

настарды реттеуге ниет білдірген. Осылайша өзіне заңды құқықтарын бұл-

жытпай сақтауды талап етпейтіні туралы міндеттеме алған. Оны орындауы

керек еді, ол шын мәнінде жүзеге асты. Енді бұл тарап өз міндеттемесінен бас

тарта алмайды».

Alan v. El Nasr ісі (1972)

1000

аңғартқандай, бас тарту, эстоппель (4-бап) және

«міндетті күшке ие өзгерістер» (талап етілген ыңғайласпа қанағаттандыруға сай

өзгерістер, 34, 122, 123-бап) сияқты өзара байланысты доктриналарды икемді

қолдануға болады.

Alan v. El Nasr ісі (1972): тараптар жасасқан келісімшарт бойынша, тапсырыс

берушіге бірінен кейін бірі үш рет кофе жүгі жөнелтілуі керек еді. Төлем валю-

тасы (тауар бағасы) Кения шиллингі деп көрсетілген. Тауар құнын үш бөлікке

бөліп төлеуге келіскен. Соған қарамастан, сатушы тапсырыс берушіге жіберген

кофенің алғашқы екі жөнелтіліміне төлемді ағылшын фунт стерлингінде қабыл-

даған – осылайша келісімшарттың бастапқы талаптары өзгертілген. Ағылшын

фунт стерлингі құнсызданғандықтан, келісуші тараптар арасында үшінші жөнел-

тілім бойынша жасалатын төлем валютасын анықтау төңірегінде дау туындады.

Апелляциялық сот «кредитор үшінші жөнелтілім үшін төлемді ағылшын фунт

997

Vanbergen v. St Edmunds Properties [1934] 2 KB 223, CA (енгізілген өзгерту кредитор пайдасын

емес, борышкер мүддесін көздесе, төлем жасау орнын өзгерту жаңа ыңғайласпа қанағаттанды-

руға жатпайды).

998

A Phipps, ‘Resurrecting the Doctrine of Common Law Forbearance’ (2007) 123 LQR 286–313.

999

[1950] 1 KB 616, 623, CA; алайда B тарабы жаңа уақыт кестесін сақтамаған, сондықтан қарсы

тарап келісімшартты орындауды заңды түрде тоқтата алды.

1000

[1972] 2 QB 189, CA.

284

XVI БӨЛІМ

стерлингінде қабылдауға тиіс» деген шешім шығарды. «Бас тарту» оқиғасы орын

алды: төлемді бастапқыда көрсетілген валютада жасауды талап етуге мүмкіндік

берілмеді. Істі қараған үш судья бірдей ұйғарымға келгенімен, әрқайсысы сот

шешімін әртүрлі доктриналарға сүйеніп түсіндірген. Апелляциялық сот төрағасы

лорд Деннинг (5-бап) әділ іскерлік тәжірибе сияқты жалпы қағиданы басшылыққа

алған, лорд-судья Мегоу «бас тарту» ұғымына сүйенді. Ал лорд-судья Стивенсон

«келісімшартта бірқатар жаңа талаптар (міндетті күшке ие өзгерістер) пайда бол-

ған» деген ұйғарымға келді.

Өзгеріс енгізудің новациядан айырмашылығы. Өзгеріс енгізу (variation) деп

келісімшарт талаптарын өзгертуді айтады. Ал новация кезінде бастапқыда жа-

салған келісімшарт жаңа келісімшартпен алмастырылады. Новацияның екі түрі

бар:

1001

мәміле новациясы (transaction novation) – жаңа келісімшарт дәл сол

(бұрынғы) тараптар арасында жасалады; тарапты ауыстыру новациясы (party

substitutive novation) – жаңа келісімшарт тараптары бұрынғыдай емес, бастапқы

тараптың орнына өзге бір тарап шарт жасасады (А және В тараптары арасындағы

бастапқыдағы келісімшарт күшін жойып, оның орнына А және С тараптары жаңа

келісімшарт жасасады). CMA SA v. Hyundai MIPO Dockyard Co Ltd ісі (2008):

1002

мұнда жоғарыда аталған новацияның екінші түрі жүзеге асқан, нәтижесінде жаңа

келісуші тарап кеме жасайтын компаниямен шартқа отырған. Тараптар жасасқан

жаңа келісімшарт арбитраж туралы келісімді де қамтыған. Бұл тарап арбитраж

туралы ескертпені бұзып, новацияға дейін Францияда негізсіз басталып кеткен

сот ісін тоқтатуға әрекеттенбеген. Судья Бертон (Burton J) аталған «жаңа келісу-

ші тарап Франция сотында қаралып жатқан істі тоқтатудан бас тартқан, сондық-

тан ол арбитраж туралы ескертпені бұзды» деген шешім шығарды.

1003

ӘДЕБИЕТ

J Cartwright, Formation and Variation of Contracts (London, 2014), 9–06, 9–07, 10–01

to 10–13; KR Handley, Estoppel by Conduct and Election (2nd edn, London, 2014);

G Spencer Bower and AK Turner, Estoppel by Representation (4th edn, London, 2003);

S Wilken and K Ghalys, The Law of Waiver, Variation and Estoppel (3rd edn,

Oxford, 2012).

Compromise: D Foskett, The Law and Practice of Compromise (7th edn,

London, 2010).

1001

Scarf v. Jardine (1882) LR 7 App Cas 345, 351, HL, per Lord Selborne.

1002

[2008] EWHC 2791 (Comm); [2009] 1 All ER (Comm) 568.

1003

Burton J said, ibid., at [23]: `The Novation Agreements are not self-standing, they simply repeople the

original contracts…’

285

XVII БӨЛІМ

МӘНІН ЖОҒАЛТҚАН КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУ

125-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫҢ МӘНІН ЖОҒАЛТУЫ:

ТАР МАҒЫНАДАҒЫ АНЫҚТАМА

I. Келісуші тарап келісімшарт талаптарын бұзбаса, алайда жағдайдың өз-

геруі салдарынан бастапқы жүктелген міндеттемені бұдан былай орын-

дау мүмкін болмаса, жасалған келісімшарт мәнін жоғалтқан, маңызсыз

(frustratedcontract) болып саналады.

II. Келісімшарттың қажетсіз болып қалуына әкеп соқтырған күтпеген

жағдай (тәуекел) келісуші тараптың әрекетіне қатысы жоқ кезде ғана

келісімшарт мәнін жоғалтқан деп танылады. Сондықтан күтпеген жағ-

дайдың (superveningevent) орын алу қаупін (тәуекелді) алдын ала бол-

жап білуге болатынын ескеру қажет, дегенмен мұндай фактор шешу-

ші рөл атқармайды: алдын ала болжап білуге болатын немесе алдын

ала болжанған тәуекелдер де келісімшарттың мәнін жоғалтуына себеп

болуы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Тиісті міндеттеме бастапқыда келісімшартта көрсетілгендей

емес, мүлде басқа міндеттеме болған жағдай. Осындай жағдайларға қатысты

қолданыстағы доктрина алғаш рет Taylor v. Caldwell ісінде (1863) айқындалған

болатын.

1004

Бұл сот ісінде айқындалған доктрина заңға сай тұспалды талап не-

гізінде қолданылған, соған қарамастан, қазіргі кезде мәнін жоғалтқан келісім-

шарт доктринасын «келісуші тараптарды айрықша жағдайларда әлі орындама-

ған міндеттемелерінен босатады» деп түсінген жөн. Айта кетерлігі – келісуші

тараптар міндеттемелерінен шартты және жалған сипаттағы ниеттестік немесе

үнсіз түсінісу негізінде емес, заңның үстемдік құруы нәтижесінде босатыла-

ды.

1005

Тұспалды талап теориясынан бас тарту ұстанымын сот алғаш рет Davis

Contractors Ltd v. Fareham Urban District Council ісінде (1956)

1006

қолданған.

Бұл ұстанымды Апелляциялық сот төрағасы лорд Деннинг (Lord Denning MR)

The Eugenia ісін (1964) қараған кезде мақұлдаған.

1007

1004

(1863) 3 B & S 826; 122 ER 309.

1005

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 16.

1006

[1956] AC 696, HL.

1007

[1964] 2 QB 226, 238, CA.

286

XVII БӨЛІМ

Осы доктринаның қолданылу аясын лорд Рэдклифф (Lord Radclie) Davis

Contractors Ltd v. Fareham Urban District Council ісін (1956) қараған кезде былай

деп айқындап берген:

1008

«Келісуші тараптар келісімшарт талаптарын бұзбағанда, онда қарастырыл-

ған міндеттемені келісілгендей орындау мүмкін болмағанда, ал орындаған күн-

нің өзінде, қалыптасқан ахуал салдарынан міндеттеме келісімшартта көрсе-

тілгендей емес, мүлде басқа міндеттеме жүктелетін жағдай орын алғанда,

келісімшарт мәнін жоғалтады. Non haec in foedera veni. Яғни мен өзіме мұндай

міндеттеме алған жоқпын».

Бұл сот ісі – осы саладағы басты прецедент. Оған мынадай төрт себеп бар:

біріншіден, Лордтар палатасы тұспалды талап теориясынан бас тарту керекті-

гін айқын білдірді; екіншіден, онда мәнін жоғалтқан келісімшартты анықтайтын

«мүлде басқа міндеттеме» деген жалпы критерий айқындалған; үшіншіден, бұл

істе коммерциялық ауыртпалық кесірінен келісімшарттың мәнін жоғалтпайтыны

айтылды; сондай-ақ құрылыс салу келісімшарттарына келгенде, сот «құрылыс

материалдарының жетіспеуіне, соның салдарынан жұмыстың кешігуіне құрылыс

салушы тарап жауап береді» деген шешім шығарды. Осы іске қатысты қосымша

мәліметті 128-бапқа берілген түсіндірмеден қараңыз.

Жағдай өзгеріп, келісуші тарапқа ауыртпалық түсуі аталған тарапты міндетте-

месін орындаудан босатуға себеп бола алмайды.

1009

Ортақ құқыққа сай, ағылшын

судьялары келісуші тараптар келісімшарт жасасқаннан кейін қиындықтарға тап

болғандықтан, оларды міндеттемелерінен босатуға өкілетті емес.

1010

Ауыр жағдай

қалыптасып, тіпті келісуші тарап коммерциялық дағдарысқа ұшыраған болса да,

келісімшарт мәнін жоғалтпайды

1011

(128-бап). 3-баптағы Lloyds TSB Foundation for

Scotland v. Lloyds Group plc ісіне (2013) қатысты келтірілген дәйексөзді қараңыз.

1012

1008

Davis Contractors Ltd v. Fareham Urban District Council [1956] AC 696, 729, HL, per Lord Radclie;

мына істе қаралған: Pioneer Shipping Ltd v. BTP Tioxide Ltd (‘The Nema’) [1982] AC 724, 744,

751–752, HL; ‘The Great Peace’ [2002] EWCA Civ 1407; [2003] QB 679, at [70]; Mustill LJ in

FC Shepherd v. Jerrom [1987] QB 301, 321–322, CA, мәнін жоғалтқан келісімшарт доктринасы-

ның даму тарихына жақсы шолу жасаған; негізгі прецеденттерге жан-жақты талдау: Islamic

Republic of Iran Shipping Lines v. Steamship Mutual Underwriting Association (Bermuda) Ltd [2010]

EWHC 2661 (Comm); [2011] 1 Lloyd’s Rep 195; [2011] 2 All ER (Comm) 609, at [101] to [107],

per Beatson J.

1009

British Movietonews Ltd v. London & District Cinemas Ltd [1952] AC 166, 183-184, 188, HL,

per Viscount Simon and Lord Simonds.

1010

British Movietonews case [1952] AC 166, 185, HL (лорд-судья Деннингтің төменгі инстан-

ция сотында әдеттегіден тыс қамқорлық (түсіністік) танытқан ұстанымын жоққа шығарған,

[1951] 1 KB 190, 201–202, CA); салыстырыңыз – Апелляциялық сот төрағасы лорд Деннинг

мына сот ісінде азшылықта қалған, дегенмен өз шешімінен бас тартпады: Staordshire AHA v.

S Staordshire WW Co [1978] 1 WLR 1387, 1397–1398, CA.

1011

Pioneer Shipping Ltd v. BTP Tioxide Ltd, ‘The Nema’ [1982] AC 724, 752, HL, per Lord Roskill;

J Lauritzen AS v. Wijsmuller BV (‘The Super Servant Two’) [1990] 1 Lloyd's Rep 1, 8, CA,

per Bingham LJ.

1012

[2013] UKSC 3; [2013] 1 WLR 366, at [47] per Lord Hope.

287

Келісімшарт талаптарына түсіндірме беру туралы, қараңыз: 107 және 112-бап-

тар. Лорд Ньюбергердің Arnold v. Britton ісінде (2015) жазбаша келісімшарттарға

түсіндірме беру туралы жасаған мәлімдемесі:

1013

«...Коммерциялық қисындылық қағидасын ретроспективті түрде қолдануға

болмайды. ...Коммерциялық қисындылық «келісуші тараптар немесе сол тарап-

тардың орнында болған саналы адам келісімшарт жасалған күні тиісті жайт-

тар туралы қандай ой-тұжырым жасауы мүмкін еді» деген сұрақ тұрғысынан

алып қарағанда ғана жарамды».

Сонымен қатар ол былай деген:

1014

«...Коммерциялық қисындылық факторын естен шығармау керектігі анық,

...десе де сот келісімге түсіндірме берген кезде келісуші тарапты жіберген

ағаттығы немесе қабыл алған нашар кеңес салдарынан босатуға міндетті

емес».

Келісімшарт мынадай үш жағдайда мәнін жоғалтуы мүмкін: (a) келісімшарт

жасасқаннан кейін орын алған құқықтық өзгеріс салдарынан талаптарды орын-

даудың заңсыз болып қалуы (127-бап);

1015

(b) келісімшартты физикалық тұрғыда

орындау мүмкін болмаған жағдайда (128-бап) немесе (c) келісімшартты жүзеге

асыруға көлденең кедергінің туындауы (келісімшарттың мәнін жоғалтуына әкеп

соқтыратын кешіктіру – 129-бап, сондай-ақ «бастаманың мәнін жоғалтуы» –

130-бап, қазір мұны кейбір авторлар келісуші тараптардың көздеген «мақсаты-

на жете алмай қалуы» деп атайды. Дегенмен көп жағдайда үшінші категорияға

ғана сүйену түпкі нәтижеге жеткізбейді. Қазір қолданыстағы «көпфакторлы»

ұстанымды лорд-судья Рикс The Sea Angel ісінде (2007) айқындап берген. Сол

ұстанымға сай, мынадай мәселеге баса назар аударған жөн: a) орын алған оқиға

келісімшарт мәнін жоғалтатын жағдайлар санатына жата ма? b) тәуекел тудырған

оқиға, айқын не тұспалды түрде, қандай да бір келісуші тарап әрекетіне байла-

нысты ма?

c) келісімшартты мәнін жоғалтты деп тану коммерциялық әділдік ұғымына қай-

шы келмей ме?

1016

1013

[2015] UKSC 36; [2015] AC 1619, at [19].

1014

ibid, at [20].

1015

Құқықтық реформа (мәнін жоғалтқан келісімшарттар) туралы 1943 жылғы заңның (Law Reform

(Frustrated Contracts) Act 1943) 1(1) бөлімінде «орындауға келмейтін немесе басқа да себептер-

мен мәнін жоғалтқан» келісімшарттар туралы айтылған.

1016

Edwinton Commercial Corporation v. Tsavliris Russ Ltd ('The Sea Angel') [2007] EWCA Civ 547;

[2007] 2 Lloyd's Rep 517, at [111], [110], [112], [132], дәйексөз: Flaux J, Bunge SA v. Kyla Shipping

Co Ltd (No2) [2012] EWHC 3522 (Comm); [2013] 1 Lloyd's Rep 565, at [39] to [41]; Bunge SA

v. Kyla Shipping Co Ltd (No1) [2013] EWCA Civ 734; [2013] 3 All ER 1006; [2013] 2 All ER

(Comm) 577; [2013] 2 Lloyd's Rep 463, at [7], per Longmore LJ; Melli Bank plc v. Holbud Ltd

[2013] EWHC 1506 (Comm), at [15], per Deputy High Court Judge Robin Knowles QC; Islamic

Republic of Iran Shipping Lines v. Steamship Mutual Underwriting Association (Bermuda) Ltd

[2010] EWHC 2661 (Comm); [2011] 1 Lloyd's Rep 195; [2011] 2 All ER (Comm) 609, at [105],

per Beatson J. Сонымен қатар Жаңа Зеландияның Жоғарғы сотының мына іске қатысты тал-

қылауы: Planet Kids Ltd v. Auckland Coucil [2013] NZSC 147; [2014] NZLR 149, at [60] to [62].

288

XVII БӨЛІМ

II тұжырым. Тәуекелдің келісуші тарап әрекетіне байланысты болмауы. Тиісті

тәуекел:

1017

(a) айқын көрсетілген

1018

талапқа немесе (b) бұрыннан бар ережеге,

1019

не (c) соттың нақты жағдайды ескеріп шығарған ұйғарымына сай, қандай да бір

тарап әрекетіне байланысты болмағанда ғана келісімшарт мәнін жоғалтқан бо-

лып саналады.

Аталған (c) тармағына келсек, The Sea Angel ісін (2007) қараған лорд-судья

Рикс (Rix LJ) атап өткендей, ол үшін нақты коммерциялық жағдайды мұқият

талдау қажет. Осы орайда келісімшартты мәнін жоғалтқан деп танып, онда қа-

растырылған міндеттемелерді орындаудан босату мәселесіне жеңіл-желпі қа-

рауға болмайтынын үнемі есте сақтаған абзал

1020

(судья Битсонның (Beatson J)

мына іске қатысты жасаған қысқаша мазмұндамасын қараңыз: Islamic Republic

of Iran Shipping Lines v. Steamship Mutual Underwriting Association (Bermuda)

Ltd, 2010).

1021

Айқын не тұспалды қатысы бар деп танылған тәуекелдің шектес мәселе бо-

лу-болмауын Bunge SA v. Kyla Shipping Co Ltd ісінен (2012) аңғаруға болады.

Мұндағы қолданылатын тексеру әдісі (негізгі мәселе) мынадай: «Келісімшартқа

шынайы түсіндірме бергенде, болған оқиғаның не күтпеген жайттың немесе

оның орын алу қаупінің келісуші тараптың біреуінің не басқасының әрекетімен

байланысты болатыны қарастырылған ба, жоқ па?».

1022

Іске қатысушы тараптар

жасасқан чартерлік (кеме фрахты туралы) келісімшартта кеме иесінің аса ірі кө-

лемде (16 млн АҚШ доллары) сақтандыру жасайтыны туралы кепілдік қарасты-

рылған. Бразилия портында тұрғанда, жалға алынған кемеге үшінші тарап залал

келтірген. Кеме иесі «оны жөндеуге кететін қаражат (9 млн АҚШ доллары) көлік

құнынан (5 млн АҚШ доллары) асып кетеді, сондықтан жалға алу келісімшарты

мәнін жоғалтқан» деген ұстанымда болды. Судья Флокс (Flaux J) «сақтандыру

кепілдігінде жоспардан тыс оқиғаның орын алуы, соның салдарынан жөндеуге

жұмсалатын қаражаттың кеменің жол шығынынан асып түсу мүмкіндігі қарас-

тырылған, сондықтан оны жөндеуден бас тартқан кеме иесі келісімшарт талапта-

рын бұзды» деген шешім шығарды.

Алдын ала болжап білуге болатын немесе күнібұрын белгілі болған оқиға

орын алған жағдайда, мәнін жоғалтқан келісімшарт доктринасының қолданылуы

екіталай. Мұндай қағиданы The Sea Angel ісін (2007) қараған лорд-судья Рикс,

1023

одан бұрын The Eugenia ісін (1964) тыңдаған Апелляциялық сот төрағасы лорд

Деннинг атап өткен.

1024

Кейбір шешімдер, мысалы Құпия кеңестің Maritime

National ісіне (1935) қатыстысы, жасалған келісімшарттың мәнін жоғалтуы-

на жол берілмейді деген күні бұрын белгіленген тұжырымға негізделген.

1025

1017

National Carriers Ltd v. Panalpina (Northern) Ltd [1981] AC 675, 712, HL, per Lord Simon.

1018

Келісімшарт мәнін жоғалтқан деген түсіндірме берілген сот істері: Metropolitan Water Board v.

Dick, Kerr & Co [1918] AC 119, HL; Bank Line Ltd v. Arthur Capel & Co [1919] AC 435, HL.

1019

‘The Great Peace’ [2002] EWCA Civ 1407; [2003] QB 679, at [74], per Lord Phillips CJ.

1020

Edwinton Commercial Corporation v. Tsavliris Russ Ltd (‘The Sea Angel’) [2007] EWCA Civ 547;

[2007] 2 Lloyd’s Rep 517, at [111].

1021

[2010] EWHC 2661 (Comm); [2011] 1 Lloyd’s Rep 195; [2011] 2 All ER (Comm) 609, at [105].

1022

[2012] EWHC 3522 (Comm); [2013] 1 Lloyd's Rep 565, at [69], per Flaux J.

1023

‘The Sea Angel’ [2007] EWCA Civ 547; [2007] 2 Lloyd’s Rep 517, at [127].

1024

The Eugenia’ [1964] 2 QB 226, CA; cf C Hall (1984) 4 LS 300 (салғырттық таныту).

1025

Maritime National Fish Ltd v. Ocean Trawlers Ltd [1935] AC 524, PC.

289

Дегенмен алдын ала болжап білу мүмкіндігінің болғанына ғана иек артып, ке-

лісімшарт мәнін жоғалтты деп ұйғаруға болмайды.

1026

Оны «келісуші тарап

тиісті оқиғаның орын алу тәуекелін болжай алған» деген іске қатысты фактор

деп түсіну қажет. Мұндай ұстанымды кезінде The Eugenia ісін (1964) қараған

Апелляциялық сот төрағасы лорд Деннинг қолдаған.

1027

Келісімшартты мәнін жоғалтқан деп тану-танымау туралы бірінші инс-

танция соттарының шешімдері. Мұндай шешімдер, оның ішінде арбитраждық

сот шешімдері әдетте апелляция нәтижесінде өзгеріссіз қалдырылады; осындай

жағдайда олардың анықталған фактілерге және коммерциялық шешімдерге (ай-

қын құқықтық нормалардың нағыз қателіктеріне қарағанда) қаншалықты дәре-

жеде негізделгені есепке алынады. Алайда келісімшарт мәнін жоғалтқан деген

шешім шығармас бұрын, мынадай бірқатар мәселеге көңіл бөлу қажет: бір жа-

ғынан алып қарағанда, мұндай шешім айтарлықтай дәрежеде қалыптасқан ой-

тұжырымға құрылады; басқа жағынан пайымдасақ, осындай сот ісін субъективті

ұйғарымдар тұрғысынан қарауға негіз жоқ, оған қатысты белгіленген ережелерді

қолдану керек – мұндай жағдайда апелляциялық инстанцияның бұрын шығарыл-

ған шешімнің күшін жоюы әбден мүмкін.

1028

Дегенмен арбитр тексеру әдісін дұ-

рыс қолданбаса немесе шешім қабылдағанда қателік жіберсе, онда көп жағдайда

алдыңғы сот шешімінің күшін жою мүмкіндігі бар.

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), Part III,

chapters 16 to 18; GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014),

6–022 ; E McKendrick (ed), Force Majeure and Frustration of Contract (2nd edn,

London, 1995).

126-БАП

МӘНІН ЖОҒАЛТҚАН КЕЛІСІМШАРТ

АВТОМАТТЫ ТҮРДЕ ТОҚТАТЫЛАДЫ

I. Келісімшарт мәнін жоғалтқан жағдайда, келісуші тараптар өздерінің әлі

орындамаған міндеттемелерінен босатылады. Бұл – автоматты түрде,

яғни аталған тараптар келісімшарттың мәнін жоғалтқанын білмеген

жағдайда да іске асатын қағида. Мұндай кезде тараптар бір-біріне тиісті

ресми хабарлама жіберуге міндетті емес.

II. Келісімшарт толықтай немесе оның бір бөлігі ғана мәнін жоғалтуы

мүмкін.

1026

Осы факторларға шолу: GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014),

chapter 13.

1027

‘The Eugenia' [1964] 2 QB 226, CA; C Hall (1984) 4 LS 300 (салғырттық таныту).

1028

Moore-Bick LJ in CTI Group Inc. v. Transclear SA ('The Mary Nour') [2008] EWCA Civ 856; [2009]

2 All ER (Comm) 25; [2008] 2 Lloyd's Rep 526, at [11], comment on: Lord Roskill, Pioneer Shipping

Ltd v. BTP Tioxide Ltd ('The Nema') [1982] AC 724, 753, HL.

290

XVII БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл бапта лорд Самнердің (Lord Sumner) Hirji Mulji ісіне (1926) қатысты айт-

қан мына мәлімдемесі көрініс тапқан: «Мәнін жоғалтқан келісімшарттың бірден,

яғни автоматты түрде күші жойылады» (келісуші тараптардың одан хабардар бо-

луы міндетті емес).

1029

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014),

15–002 .

II тұжырым: GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014),

chapter 5.

127-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ЖАСАСҚАННАН КЕЙІН ОНЫ ОРЫНДАУ

ЗАҢҒА ҚАЙШЫ БОЛАТЫН ЖАҒДАЙЛАР

I. Келісімшарт жасасқаннан кейін орын алған құқықтық өзгеріс салдары-

нан оның талаптарын орындау заңсыз болып қалса, келісімшарт мәнін

жоғалтады.

II. І тармақтағы құқықтық өзгеріске тиісті заң талаптарының өзгеруі

(оның ішінде заңда айқындалған құқықтық режимнің өзгеруі) немесе

заңға қатысы жоқ құқықтық өзгеріс, немесе тыйым салу не қайтарып

алу, не заңды түрде берілген рұқсаттың айтарлықтай өзгеруі жатады.

ТҮСІНДІРМЕ

Жария тәртіппен тыйым салынған заңға қайшы жайттарды ескеріп келісім-

шарт жасасуға жол берілмейді.

1030

Fibrosa ісі (1943):

1031

британиялық компания

Польшадағы портқа жабдық жеткізіп беру туралы келісімшарт жасасқан. Бірақ

Германия әскері Польша аумағын өз бақылауына алған кезде, келісімшарт мәнін

жоғалтты. Өйткені жабдық жеткізуші тарап осындай жағдайда келісімшарт та-

лаптарын іске асырса, оның дұшпанмен сауда жасасуына тура келетін еді. Мұның

заңға қайшы әрекет екені айтпаса да түсінікті. Керісінше, Islamic Republic of Iran

1029

Hirji Mulji v. Cheong Yue Steamship Co Ltd [1926] AC 497, 505, PC.

1030

Ertel Bieber & Co v. Rio Tinto Co Ltd [1918] AC 260, 273, HL.

1031

Fibrosa Spolka Akcyjna v. Fairbairn Lawson Combe Barbour Ltd [1943] AC 32, 39–40, HL.

291

Shipping ісін (2010) қараған судья Битсон (Beatson J) «ішінара заңға қайшы жайт-

тың кесірінен теңіз сақтандыруы туралы келісімшарт мәнін жоғалтпайды» деген

шешім шығарған.

1032

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 17–050 ;

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 8.

128-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ЖЕКЕ ЖАҒДАЙЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ НЕМЕСЕ

ФИЗИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ОРЫНДАУ МҮМКІН БОЛМАЙТЫН КЕЗДЕР

I. Жеке тұлғаларға қызмет көрсету туралы келісімшарт жасасқан, тиіс-

ті талаптарды бұзбаған адам келісімшарт аяқталмай тұрғанда дертке

шалдығып, еңбекке қабілетсіз болып қалса немесе психикалық қабілет-

тілігінен айырылса, қайтыс болса, не басқа да себептерге байланысты

өзіне жүктелген міндеттерді физикалық тұрғыда жүзеге асыра алмаса,

онымен жасалған келісімшарт мәнін жоғалтады.

II. Келісуші тарап келісімшарт талаптарын бұзбаған жағдайда, оның мой-

нына алған міндеттемелерді физикалық тұрғыда орындауына мүмкін-

дік беретін факторлар жойылған кезде келісімшарт мәнін жоғалтады.

III. Міндеттемелерді орындау бұрынғыдан гөрі қиындап кеткен жағдайда,

жасалған келісімшарт мәнін жоғалтпайды (125-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Жеке тұлғаларға қызмет көрсету және әрекет қабілетсіздігі мә-

селесі. Әрекет қабілетсіздігі (incapacity) мәселесі адамның өлімімен не оның

дене жарақатын алуымен ғана шектелмейді. Бұл мәселе адамның психикалық

қабілеттілігінен айырылған жағдайларды да қамтуы мүмкін. Соған қарамас-

тан, сот «клиент психикалық қабілеттілігінен айырылғандықтан жеке нұсқаулар

бере алмайтынына қарамастан, шартты гонорар туралы келісім (conditional fee

agreement) мәнін жоғалтпайды» деген шешім шығарған.

1033

1032

Islamic Republic of Iran Shipping Lines v. Steamship Mutual Underwriting Association (Bermuda)

Ltd [2010] EWHC 2661 (Comm); [2011] 2 All ER (Comm) 609, notably at [115], [116], [121], and

[126] – [128].

1033

Blankley v. Central Manchester Children’s University Hospitals NHS Trust [2015] EWCA Civ 18;

[2015] 1 WLR 4307, at [38] (клиент психикалық қабілеттілігінен айырылса, заңгерге (адвокатқа)

нұсқауларды клиенттің өкілі бере алады).

292

XVII БӨЛІМ

II тұжырым. Тиісті міндеттемелерді физикалық тұрғыда орындауға мүмкіндік

беретін факторлардың жойылуы. Бұған Taylor v. Caldwell ісі (1863)

1034

мысал

бола алады: келісімшарттың басты нысанына айналған ғимарат өрт салдарынан

қираған. Бұған ешбір тарап кінәлі болмаған, сондай-ақ осындай жайттың орын

алу қаупі ешбір тараптың әрекетімен байланысты емес. Сол сияқты, National

Carriers Ltd v. Panalpina (Northern) Ltd ісін (1981) қараған Лордтар палатасы

«жерге (меншік құқығын) жалға беру туралы келісімшарттар мәнін жоғалтқан

деп танылуы мүмкін» деген шешім шығарған (алайда мұны айрықша жағдай

деуге болады).

1035

III тұжырым. Келісімшартты жүзеге асыру бұрынғыдан гөрі ауыр болса неме-

се көбірек шығын жұмсауды қажет етсе, ондай келісімшарт мәнін жоғалт-

пайды.

1036

Осы орайда ағылшын құқығында коммерциялық тәртіпке ерекше

мән берілетінін атап өткен жөн. Бұл тақырыпқа қатысты негізгі сот ісі – Davis

Contractors v. Fareham Urban District Council (1956).

1037

Іске қатысқан құрылыс

салушы тарап келісімшартқа сай өз міндеттерін орындау барысында екі түйткіл-

ді мәселемен бетпе-бет келді. Біріншіден, жұмыс күші жетіспей, құрылыс баяу

жүргендіктен, құрылыс мерзімі келісілген 8 айдан 22 айға созылды. Соғыстан

кейінгі кезеңде жұмыс күшінің тапшылығын болжап білуге мүмкіндік жоқ емес

еді. Екіншіден, құрылыс жұмыстарының жалпы құны бастапқы 94 000 фунт

стерлингтен шамамен 115 000 фунт стерлингке өсті. Соған қарамастан, құры-

лыс салушы жұмысты аяқтады. Лордтар палатасы істің мән-жайын тексере келе,

«тараптар жасасқан келісімшарт мәнін жоғалтпаған, өйткені жоғарыда аталған

өзгерістер соншалық елеулі емес, яғни олар тиісті доктринаны қолдануға негіз

бола алмайды» деген шешім шығарды. Сондықтан құрылыс салушы тарап бас-

тапқыда келісілген бағадан артық сұрауға құқылы болған жоқ.

Жалпы мақсаттағы тауарларды жеткізу. Жалпы мақсаттағы тауарды

жеткізуші тарапқа оны «тізбек бойынша кейін тұрған» (further up the chain) көз-

дерден сатып алу міндеті жүктеледі. Сондықтан келісімшарт жасалғаннан кейін

оны орындау заңға қайшы келмесе, сатушы тарап қандай да бір үшінші тарапты

тауар жеткізуге көндіре алмаса (мысалы, әлемнің тиісті аймақтарындағы кар-

тельдердің қиындықтарға тап болуына орай), келісімшарт мәнін жоғалтқан деп

танылмайды. Апелляциялық соттың CTI Group Inc v. Transclear SA (The Mary

Nour) ісіне (2008) қатысты шығарған шешіміне сай, мұндай жағдайда сатушы та-

рап өзіне жеткізілетін тауарды сатып алуға және жеткізілмей қалуына байланыс-

ты жауапкершілік алады.

1038

Тиісті шикізат тауарын жеткізетін жалғыз шетелдік

1034

(1863) 3 B & S 826; 122 ER 309.

1035

[1981] AC 675, HL (мысалы, 99 жылға жалға берілген ғимарат (шың басындағы) екі жылдан ке-

йін жағада пайда болған эрозия салдарынан теңізге құлап кетсе, жалға беру шарты тоқтатыла-

ды); жалпы шолу: GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 11.

1036

Қараңыз: 125-бап, түсіндірме.

1037

[1956] AC 696, HL.

1038

[2008] EWCA Civ 856; [2009] 2 All ER (Comm) 25; [2008] 2 Lloyd's Rep 526, at [14], [23], [27],

per Moore-Bick LJ (жабдықтаушы тарап цемент жеткізіп беруден бас тартқан; мұндай жағдай-

дың орын алуы әбден мүмкін; [27], сот «А тарабы цементтің жеткізілмей қалу қаупін болжап

білген» деген шешім шығарды); Blackburn Bobbin v. TW Allen [1918] 2 KB 467, CA.

293

тарап белгіленген шетелдік көзден келетін тауарларға эмбарго жариялау жағда-

йы мүлде басқа, сот мұндай ұстанымға Societe Cooperative Suisse des Cereales

et Matieres Fourrageres v. La Plata Cereal Company SA ісінде (1946) тоқталып

өткен.

1039

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 17–004 ;

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapters 3 to 6.

129-БАП

АЙРЫҚША ЖАҒДАЙЛАРДА КЕШІКТІРУ САЛДАРЫНАН КЕЛІСІМШАРТ

МӘНІН ЖОҒАЛТҚАН ДЕП ТАНЫЛУЫ МҮМКІН

Тиісті тарап келісімшарт талаптарын бұзбаған жағдайда, келісімшарт кешікті-

ру салдарынан мәнін жоғалтуы ықтимал. Ол мынадай жағдайларда ғана мүм-

кін: (a) келісуші тараптардың келісімшарт жасасқан кездегі болжамдары күрт

өзгергенде; (b) мұндай өзгеріс ешбір тараптың әрекетімен байланысты болма-

ғанда (125-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Кешіктіру мен келісімшарттың мәнін жоғалтуы жөнінде лорд Роскиллдің

(Lord Roskill) The Nema ісіне (1982) қатысты айтқан мына сөздеріне назар

аударыңыз:

1040

«Белгілі бір оқиға орын алғандықтан, келісімшарт мәнін жоғалтты деген пі-

кір айтылатын кейбір жағдайларда осы доктринаны қолдануға болатын-бол-

майтынын бірден анықтау мүмкіндігі бар. Бірақ басқа жағдайларда бұл оқи-

ғаның орын алуы салдарынан келісімшартта қарастырылған міндеттемелерді

орындауды кешіктіруге болады. Мұндай жағдайда оқиғаның қалай өрбігенін,

кешіктірудің болған-болмағанын байқап, бұдан да ұзақ кешігу салдарынан келі-

сімшартта көрсетілген міндеттемелердің, лорд Рэдклиффтің сөзімен айтар

болсақ, түбінде «мүлде басқа» міндеттемелерге айналуына әсер ететін-етпей-

тінін анықтау қажет. Дегенмен бәрімізге мәлім ахуал – іскер адамдардың оқиға

қалай өрбиді екен деп тым ұзақ күтіп отыруына да болмайды. Олар қандай жағ-

дай қалыптасқанын біліп отыруға тиіс. Кешіктіру жайтының келісімшартты

мәнін жоғалтқан деп тануға жеткілікті негіз болатын-болмайтынын анық-

тау үшін, орын алған оқиғаға және одан кейін орын алуы ықтимал жайттарға

қатысты барлық айғақты тексеріп, дәлелді пайым жасауы керек. «Кешікті-

рудің салдарынан келген нұқсан нақты бір мәміленің мәнін жоғалтуға себепші

1039

(1946) 80 Lloyd's Rep 530, Morris J.

1040

Pioneer Shipping Ltd v. BTP Tioxide Ltd ('The Nema') [1982] AC 724, 752–753, HL.

294

XVII БӨЛІМ

ме?» – деген мәселе оқиғаның ауқымына байланысты туындайды. Ауқым мә-

селесіне келгенде, бәрімізге ортақ пікірдің қалыптасуы екіталай. Quot homines,

tot sententiae [адамның бәрі бірдей ойламайды. – Ауд.]. Мұндай дәлелді пайымды

факт мәселесін қарайтын сот органы [tribunal of fact. – Ауд.] шығаруы керек».

Лорд Роскилл өз сөзін былай деп жалғастырған:

«Тиісті құқықтық нормадан хабардар болған сот органы аталған кешіктіру

жайтының салдары туралы өз бетінше тұжырым жасап, маңызды сұрақтар-

ға жауап табуға тиіс... Тағайындалған арнайы сот шешім шығару үшін дұрыс

құқықтық тексеру әдісін қолданған болса, аталған тексеру әдісі кезінде есепке

алынған фактілерге сүйеніп, саналы адамның мұндай қорытындыға келуі мүм-

кін болмағанда ғана… істі қайта қарайтын [апелляциялық] соттың араласуы-

на рұқсат етіледі. Соттың осы тексеру әдісіне және тиісті фактілерге сүйен-

генде өзге қорытындыға келуге болар еді деген пайымды басшылыққа алып, істі

қарауға жол берілмейді. Олай болмаған жағдайда бұл оқиға факт мәселелерін

қарайтын соттың айрықша өкілеттігін негізсіз иемденуге әкеп соқтыратын

еді».

Кешіктіру жайты келісімшарттың мәнін жоғалтуға себеп болғанын Metropolitan

Water Board v. Dick, Kerr & Co ісінен (1918) көре аламыз.

1041

Іске қатысушы та-

раптар алты жыл ішінде су қоймасын салу туралы келісім жасасқан. Соғыс ке-

зеңіндегі ел үкіметі мердігер тараптан құрылыс жұмыстарын тоқтатып, зауытын

сатуды талап еткен. Лордтар палатасы «тараптар жасасқан келісімшартта «қан-

дай да бір оқиғаның орын алуы» салдарынан жұмыс мерзімінің ұзартылуы қа-

растырылғанына қарамастан, аталған келісімшарт мәнін жоғалтты» деген қоры-

тындыға келді. Мұндай қорытындының қолданылу аясы айтарлықтай ауқымды

болғанымен, оның елеулі «оқиғаны» қамтымайтыны атап өтілді.

Керісінше, кешіктіру жайты төмендегі мына істерде келісімшартты мәнін жо-

ғалтқан деп тануға жеткілікті негіз бола алмады. Davis Contractors ісі (1956)

1042

(128-бап): құрылыс салу келісімшарты бойынша сегіз айда аяқталады деп жос-

парланған жұмыстар 22 айға созылған.

The Eugenia ісі (1964): теңіз сапары 108 күн жалғасады деп жоспарланған

(әу баста Қара теңізден Үндістанға дейінгі сапар Суэц каналы арқылы өтуге тиіс

еді), алайда іс жүзінде 138 күнге созылды (бастапқыға қарағанда ұзақ жолмен –

Қайырымды үміт мүйісі арқылы баруға тура келді).

1043

The Sea Angel ісі (2007): құтқару операциясына көмектесу үшін кемені

20 күннен аспайтын мерзімге жалға алған. Алайда көлікке порттан шығуға ты-

йым салынды. Пәкістанның порт әкімшілігі кемені порттан шығармас бұрын

қоршаған ортаның ластануына орай өтемақы төлеуді талап еткен (кеме осында

тұрған танкерді құтқару үшін жалданған, ондағы мұнай сыртқа ағып кеткен).

1044

Құтқару операциясына жалданған кемені порттан шығарып алу үшін үш айдан

1041

[1918] AC 119, H; сонымен қатар: Jackson v. Union Marine Insurance Co Ltd (1874) LR 10 CP 125.

1042

[1956] AC 696, HL. Кешіктіру жөнінде: Lord Roskill, 'The Nema' [1982] AC 724, 751–754, HL.

1043

[1964] 2 QB 226, CA.

1044

Edwinton Commercial Corporation v. Tsavliris Russ Ltd (‘The Sea Angel’) [2007] EWCA Civ 547;

[2007] 2 Lloyd’s Rep 517, at [132] and [133].

295

астам уақыт кетті. Англияның Апелляциялық соты кешігу және келісілген мер-

зімнің ұзаруы салдарынан туындаған тәуекел кемені жалға алған тарапқа жүкте-

леді деген шешім шығарған. Сондықтан сол тарап келісілген күн сайынғы жал-

дау ақысын төлеуге міндеттелді.

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 17–082;

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), 5–036 ; 9–008.

130-БАП

БАСТАМАНЫҢ АЙРЫҚША ЖАҒДАЙЛАРДА МӘНІН ЖОҒАЛТУЫ

Жоғарыда көрсетілген келісімшарт мәнін жоғалтқан деп танылатын катего-

риялардың ешқайсысы жарамаса, айрықша жағдайларда, кейін орын алған

қандай да бір өзгеріс салдарынан мәміле жасасу мақсаты жүзеге аспай қалса,

онда мәміле мәнін жоғалтады.

ТҮСІНДІРМЕ

Бастаманың мәнін жоғалтуы (кешіктіру салдарынан емес). Келісімшарттың

мәнін жоғалтуы әдетте осы категориямен байланыстырылмайды. Дегенмен кей-

бір айрықша жағдайларда келісімнің іске асуы қандай да бір үшінші тараптың

қатысуына тәуелді; мұндай жағдайда үшінші тарап жоғалып кетсе, бүкіл жоба не

мәміле бұзылады немесе мәнін жоғалтады. Осындай жайтқа қатысты бірден-бір

сот ісі – Krell v. Henry (1903): жауапкер тарап король VII Эдуардтың таққа отыру

рәсімін тамашалау мақсатында бір күнге пәтер жалдаған. Алайда король науқас-

танып қалғандықтан, таққа отыру рәсімі кейінге қалдырылды. Осыған орай та-

раптар жасасқан келісімшарт мәнін жоғалтқан.

1045

Жауапкердің пәтерді нақты бір

мақсатта – сол бір айтулы оқиғаны өз көзімен көру үшін ғана жалдағаны айқын

еді: белгіленген күні салтанатты рәсім өтпесе, жалға алушы тараптың пәтерге

кірмейтіні белгілі еді. Сондықтан корольдің таққа отыру рәсімінің кейінге қал-

дырылуына байланысты тәуекелді жалға алушы тарапқа жүктеп қоюға болмады.

Англияның Апелляциялық соты Krell v. Henry ісін (1903) Herne Bay Steam Boat

Co v. Hutton ісіне (1903) қатысты міндетті прецедент деп қолданудан бас тартты.

Осы соңғы сот ісінде тараптардың келісімшарт «жасасуына негіз болған жайт»

толықтай жойылмаған. Іс жүзінде оның елеулі бөлігі әлі күшінде еді.

1046

Herne

Bay Steam Boat ісі (1903): жауапкер тарап кемені коммерциялық мақсатта жал-

ға алып, оған мінген жұртты ақылы негізде Спитхедтегі Корольдік әскери-теңіз

1045

[1903] 2 KB 740, CA (Lord Wright in the Maritime National Fish case [1935] AC 524, 529, PC, мына

істі айрықша деп тапқан: Krell v. Henry).

1046

[1903] 2 KB 683, CA.

296

XVII БӨЛІМ

флотының шеруін көруге апаруды жоспарлаған. Шеру король VII Эдуардтың

таққа отыру рәсімінен кейін өтуге тиіс еді. Англияның Апелляциялық соты шы-

ғарған шешімге сай, корольдің науқастанып қалуына байланысты таққа отыру

рәсімі кейінге шегерілгенімен, тараптар жасасқан жалға алу келісімшарты бекер

болмады (қазіргі заман тілімен айтқанда) – «уақыт босқа өткен жоқ». Сондықтан

келісімшарт мәнін жоғалтпаған. Корольдің өзі қатыспағанымен, жұртшылық ай-

лақта өтетін әскери кемелер шеруін тамашалау мүмкіндігінен айырылған жоқ.

Бұл – король келмесе, әскери-теңіз флотының шеруі ұйымдастырылмайды дей-

тіндей жағдай емес еді.

Жалға берілетін кеме туралы жарнамада: «Кеме король флотты тамашалайтын

мерзімге жалға беріледі», – деп жазылғанда, жағдай өзгеше болар еді. Дегенмен

істің мән-жайы көрсеткендей, объективті түрде алып қарағанда, кеме осы мақсат-

пен ғана жалға алынбаған. Жұрттың көңілі қалып, шеруді көремін дегендердің

саны азайып қалу тәуекелі кемені жалға алған тарапқа жүктелген (солай болғаны

дұрыс).

Krell v. Henry ісі мен Herne Bay Steam Boat ісін қарау нәтижелері әртүрлі бол-

ғанымен, бұл екі іс бойынша шығарылған шешімдер негізді. Krell v. Henry ісінен

аңғарғанымыздай, келісуші тараптардың аман-есен, келісімшарт нысанының жа-

рамды болғанына, ал оның өзін іске асыру заңға қайшы еместігіне қарамастан,

келісімшарт мәнін жоғалтқан деп танылуы мүмкін. Айрықша жағдайларда келі-

сімшартқа негіз болған жайт (абстрактілі платформа) жойылып кетіп, келісім-

шартты орындау – бекер әрі қажетсіз іс болып қалуы мүмкін.

Керісінше, Herne Bay Steam Boat ісінен белгілі болғандай, орын алған қандай

да бір жайт салдарынан келісімшартта қарастырылған қанағаттандырарлық жағ-

дай толықтай емес, жартылай жойылған кезде, «бастама мәнін жоғалтқан» деп

саналмайды.

Сот «бастама мәнін жоғалтты» деген тұжырымнан туындаған дәйекті Islamic

Republic of Iran Shipping Lines v. Steamship Mutual Underwriting Association

(Bermuda) Ltd ісінде (2010) қараған болатын. Бірақ судья Битсон (Beatson J) шы-

ғарған шешімге сай, теңіз сақтандыруы туралы келісімшарт ішінара заңға қайшы

жайттың кесірінен мәнін жоғалтпады, өйткені келісімшарттың мағынасы айтар-

лықтай өзгермеген.

1047

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 17–055 ;

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 7.

1047

[2010] EWHC 2661 (Comm); [2011] 2 All ER (Comm) 609, атап айтқанда: [115], [116], [121] және

[126] – [128].

297

131-БАП

КЕЛІСІМШАРТ МӘНІН ЖОҒАЛТПАЙТЫН ӘДЕПКІ ЖАҒДАЙЛАР

НЕМЕСЕ ТИІСТІ ТАҢДАУ ЖАСАУ

I. Келісуші тарап «келісімшарттың мәнін жоғалтуға өзі себепші болған»,

атап айтқанда: (a) келісімшартты бұзған немесе теріс қылыққа не қыл-

мыстық әрекетке барған; немесе (b) келісімшарттың мәнін жоғалтуы-

на себепші болуды өзі таңдаған жағдайда, жасалған келісімшарт мәнін

жоғалтпайды.

II. I (b) тармағына келсек, келісуші тарап келісімшарт талаптарын орын-

дауға қабілетті болғанымен,

(a) орын алған қандай да бір жайттан кейін өз мүддесін ғана ілгеріле-

туді жөн көргендіктен; немесе

(b) үшінші тараптармен басқа келісім жасасу жолын таңдап (орын

алған жайтпен қатар), аталған келісімге сай қарсы тараппен ара-

дағы келісімшарт бойынша міндеттемелерін орындай алмайтын-

дықтан; немесе

болғанына қарамастан, оны орындамау жолын таңдаса, жасалған

келісімшарт мәнін жоғалтпайды.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Келісуші тарап «келісімшарттың мәнін жоғалтуға себепші бол-

ған» жағдайлар. Келісуші тарап: (1) келісімшартты бұзған;

1048

немесе (2) басқа

да теріс қылыққа жол берген (дегенмен мұндай жағдай тұспалды талапты бұзуға

байланысты болуы мүмкін); не (3) қылмыстық әрекетке барған;

1049

немесе (4) өзі-

нің не өзге клиенттің ғана мүддесін ілгерілетуді жөн көрген не осындай таңдау

жасаған (II тұжырымға қатысты түсіндірмені қараңыз) жағдайда, жасалған келі-

сімшарт мәнін жоғалтпайды.

1050

Аталған (3) тармаққа келсек, Joseph Constantine ісіне (1942) қатысты жасалған

нормативтік шешімге жатпайтын пайымға сәйкес, «өз денсаулығына салғырт

қарау кесірінен суық тигізіп алған примадонна (ойдан шығарылған тарап), келісім-

шартта айқын көрсетілген қандай да бір талапты бұзбағанына, әдейі тиісті «таң-

дау» жасамағанына не пасық қылыққа бармағанына қарамастан, келісімшарттың

1048

Paul Wilson v. Blumenthal (‘The Hannah Blumenthal’) [1983] 1 AC 854, HL; қараңыз: The Monarch

SS case, [1949] AC 196, HL.

1049

FC Shepherd v. Jerrom [1987] QB 301, CA.

1050

Maritime National Fish v. Ocean Trawlers [1935] AC 524, PC; ‘The Super Servant Two’ [1990]

1 Lloyd’s Rep 1, CA.

298

XVII БӨЛІМ

мәнін жоғалтуына өзі себепші болды» деп айыпталады.

1051

Мұндай ұйғарымды

құқықта тұспалды талаптардың танылатынымен (104-бап) түсіндіруге болады.

Сондай тұспалды талап бойынша, осы істегідей жағдайда, жеке тұлға өзіне ке-

лісімшартқа сай жүктелген міндеттерді ойдағыдай орындап шығу үшін, қисынға

сай сақтық танытып, бойын тәуекелден аулақ ұстағаны абзал. Осындай тұспалды

талапты бұзған тарап «келісімшарттың мәнін жоғалтуына өзі себепші болған»

деп айыпталып, келтірілген залалды өтеуге жауапты болады.

II тұжырым. Таңдау.

(a) Өз мүддесін ілгерілетуді жөн көрген тарап. Maritime National ісін (1935)

қараған Құпия кеңес «кемені жалға алған тарап әрекетке қабілетсіздігіне өзі

себепші болғандықтан (self-induced incapacity), жасалған келісімшарт мәнін

жоғалтқан жоқ» деген шешім шығарды.

1052

Жауапкер тарап (кемені жалға

алушы) талап-арыз берген тараптан (кеме иесінен) St Cuthbert атты траулер-

ді жалға алған. Жалға алушының одан басқа төрт траулері болған. Келісуші

тараптар траулерлерді пайдалану үшін үкіметтен лицензия алу қажеттігін

білген. Кемені жалға алған тарап бес лицензияға өтініш тапсырған, алайда

үш-ақ лицензия алған. Жалға алушы тарап осы лицензияларды иелігіндегі

үш кемеге беріп, St Cuthbert траулерін лицензиясыз пайдалануды жөн са-

нады. Кеме иесі одан жалдау ақысын төлеуді талап етіп, сотқа шағымдан-

ған. Көлікті жалға алған тарап оны пайдалануға қажетті лицензиялар толық

алынбағандықтан, жасалған келісімшарт мәнін жоғалтты деген ұстанымда

болды. Бірақ сот жалға алушы тараптың бұл дәйегін қолдамады. Құпия ке-

ңес шығарған шешімге сай, жалға алушы тарап қолындағы үш лицензияны

St Cuthbert траулерін емес, басқа кемелерді пайдалануға жұмсаған, осылай-

ша келісімшарттың мәнін жоғалтуға өзі себепкер болған.

(b) Келісуші тарап қос брондауға (double-booking) байланысты тәуекелді өзіне

алады. The Super Servant Two (1990):

1053

мұнай мұнараларын тасымалдау үшін

үлкен тіркеп сүйреткішті (буксир) жалға алу туралы келісімшарт жасалған.

Келісімшартқа сай, The Super Servant One және The Super Servant Two деген

сүйреткіштердің біреуі пайдалануға берілуге тиіс еді. Алайда апат салдары-

нан оның біреуі жарамсыз болып қалған (The Super Servant Two сүйреткіші

Заир өзенінде батпаққа батып қалған). Апелляциялық сот «сүйреткіш иесі

жұмысқа жарамды екінші кемені (басқа бір тарапқа беруге келісіп қойғанына

қарамастан) пайдалануға беруге тиіс, яғни ол жоғарыда аталған келісімшарт

бойынша мойнына жүктелген міндеттемелерді орындаудан босатылмайды

(форс-мажор туралы ескертпеге түсіндірме беру мәселесінде қайшылық

туындамаса)» деген шешім шығарған. Бұл – коммерция саласында «таңдау

жасау» мәселесімен байланысты жайт. Таңдау жасау мен келісімшарттың мә-

нін жоғалту мәселесі өзара тәуелді емес.

1051

Joseph Constantine SS Co v. Imperial Smelting Corporation Ltd [1942] AC 154, 166–7, 179, 195,

202, HL; қараңыз: ‘The Super Servant Two’ [1990] 1 Lloyd’s Rep 1, 8, CA (келісімшарттың мәнін

жоғалтуы «кінәмен» байланысты емес).

1052

Maritime National Fish Ltd v. Ocean Trawlers Ltd [1935] AC 524, PC.

1053

‘The Super Servant Two’ [1990] 1 Lloyd’s Rep 1, 10, CA.

299

тенбей, салғырттық таныту. Жасалған келісімшартты іске асыру мүмкін-

дігінің болғанына қарамастан, оны орындай алмау не орындамау жолын таң-

дау салдарынан жасалған келісімшарт мәнін жоғалтпайды.

1054

ӘДЕБИЕТ

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 14.

132-БАП

КЕЛІСІМШАРТ МӘНІН ЖОҒАЛТҚАННАН КЕЙІН НЕ БОЛАДЫ (1):

ТӨЛЕМДЕР МЕН БЕРЕШЕКТЕР

I. Келісуші тарап келісімшарт мәнін жоғалтқанға дейін төлеген ақша-

сын (ақша алған тарап өзіне жүктелген міндеттерді жартылай болса да

орындағанына қарамастан) қайтаруды талап ете алады. Алайда ақша-

ны қайтарып беру туралы қаулы шығарылған кезде ақша алған тарап-

тың жұмсап қойған шығындары ескерілуі мүмкін. Шығындарды еске-

ру қажет-қажет емесін және қаншалықты дәрежеде ескеру керегін сот

анықтайды.

II. Осы жайтты теріске шығаратын дәлел болмаса, келісімшарт мәнін

жоғалтпай тұрғанда төленуге тиіс, бірақ төленбеген сома бұдан былай

берешек болып есептелмейді. Дегенмен сот «ақша алуға тиіс тараптың

шығындарын өтеп беру керек» деген ұйғарымға келсе, мұндай шешім-

нің толықтай не ішінара күшін жоя алады.

ТҮСІНДІРМЕ

Құқықтық реформа (мәнін жоғалтқан келісімшарттар) туралы 1943 жылғы заң-

ның (Law Reform (Frustrated Contracts) Act 1943) 1(2) бөлімінде былай делінген:

«Тиісті соманы алған немесе алуға тиіс тарап келісімшартқа сай міндеттеме-

лерін орындаудан босатылғанға дейін (немесе сол мақсатта) шығын жұмсап

қойған жағдайда, сот істің мән-жайын ескере келе, осылай әділетті болады

деп тапса, аталған тарапқа төлеген не төлеуге тиіс соманы толықтай не іші-

нара, алайда жұмсалған шығындарынан аспайтындай мөлшерде қайтарып алу-

ға не өзінде қалдыруға рұқсат бере алады».

1054

Melli Bank plc v. Holbud Ltd [2013] EWHC 1506 (Comm), at [15] to [21], per Deputy High Court

judge Robin Knowles QC (кредиттік механизмге сай төлем жасау; клиент осындай кредиттік

механизмнің Ұлыбритания үкіметі Иранның белгіленген заңды және жеке тұлғаларымен сау-

да-саттыққа қойған шектеуге байланысты мәнін жоғалтқанын алға тартқан, дегенмен оның бұл

дәйегін сот қабылдамады; клиент аталған кредиттік механизмді пайдалануға рұқсат алуға әре-

кеттенбеген; ондай рұқсат алу керектігі белгілі болған).

300

XVII БӨЛІМ

Gamerco SA v. ICM/Fair Warning (Agency) Ltd ісін (1995) қараған судья Гарланд

(Garland J) «сот жоғарыда аталып өткен 1(2) бөлімде көрсетілген қағидаларды өз

ұйғарымына сай қолдана алады» деп шешті.

1055

Ол тиісті соманы қос тарап ара-

сында тең бөлу немесе төлем алуға тиіс тарапқа аталған төлемді өзінде қалды-

руға рұқсат беру керек деген ұстанымдардан бас тартты. Бұл істің мән-жайынан

белгілі болғандай, музыкалық топ талап-арыз беруші тараптан ірі сомада аванс

алған. Судья Гарланд «талап-арыз берушіге авансты толық қайтарып беру керек»

деген шешім шығарды. Сонымен қатар ол төлем жасаған тараптың босқа жұмса-

ған шығындары қайтарып берілуге тиіс сомадан артып кеткенін атап өткен.

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012),

chapter 18; Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011),

chapter 15; E McKendrick (ed), Force Majeure and Frustration of Contract (2nd edn,

London, 1995); E McKendrick, ‘Frustration, Restitution and Loss Adjustment’, in

AS Burrows (ed), Essays on Restitution (Oxford, 1991), 147; GH Treitel, Frustration

and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 15;GL Williams, Law Reform

(Frustrated Contracts) Act 1943 (London, 1944).

133-БАП

КЕЛІСІМШАРТ МӘНІН ЖОҒАЛТҚАННАН КЕЙІН НЕ БОЛАДЫ (2):

КӨРСЕТІЛГЕН ҚЫЗМЕТТЕН НЕ ЖЕТКІЗІЛГЕН ТАУАРДАН ПАЙДА ТАБУ

Сот өз ұйғарымына сай, келісімшарт мәнін жоғалтқанға дейінгі кезеңде қыз-

мет көрсетіп немесе тауарларды жеткізіп «пайда тигізген» тарапқа «әділ сома»

төлеу туралы шешім шығара алады.

ТҮСІНДІРМЕ

Құқықтық реформа (мәнін жоғалтқан келісімшарттар) туралы 1943 жылғы заң-

ның (Law Reform (Frustrated Contracts) Act 1943) 1(3) бөлімінде былай делінген:

«Келісімшарт жасасқан тарап қарсы тараптың қандай да бір әрекетіне байла-

нысты немесе келісімшартты орындау мақсатында, өз міндеттемелерінен бо-

сатылмай тұрып, қандай да бір игілікке қол жеткізсе (ақша төлеуді ескерме-

генде, бұл мәселе жоғарыда аталған тармақта қамтылған), сот әділ деп тапса,

қарсы тарап басқа тарап қол жеткізген игілік құнынан артық болмайтын-

дай мөлшердегі соманы (болса) қайтарып ала алады. Осы орайда сот істің

мән-жайын мұқият қарап, әсіресе мыналарға көңіл бөлуге тиіс: (a) игілікке

1055

[1995] 1 WLR 1226.

301

қол жеткізген тараптың келісімшартты орындау мақсатында, міндеттеме-

лерден босатылмай тұрып, жұмсаған кез келген шығындары, оның ішінде

келісімшартқа сәйкес кез келген басқа тарапқа төлеген немесе төлейтін

сомалары және осы тараптың жоғарыда аталған соңғы тармаққа сәйкес

ұстап қалатын (өзінде қалдыратын) немесе қайтарып беретін сомалары;

(b) келісімшарттың мәнін жоғалтуға себеп болатын жайттардың атал-

ған игілікке байланысты тигізетін әсері».

1943 жылғы заңның 1(3) бөліміне қатысты жалғыз тіркелген сот ісі – BP v. Hunt

(No 2) (1979).

1056

Судья Роберт Гофф (Robert Go J) істің мән-жайын тексере келе,

«Хант (Hunt), ең соңында, мұнайдан емес, оны өндіру құқығының құнын артты-

ру арқылы пайда (игілік) алған» деген шешім шығарды. Осылайша істі қараған

судья пайда көлемін анықтау үшін Хант алған мұнай көлемі мен Ливия төлеген

компенсация мөлшерін есепке алған. Жалпы сома шамамен 85 млн АҚШ дол-

ларын құраған. Судья оның «11 миллионын «әділ сома» ретінде қайтару керек»

деп шешті. Шешім шығарар алдында сот (a) мұнай кен орнының экспроприация-

ланғанын; (b) келісуші тараптардың келісімшартқа сай бұрын алған табыстарын;

Айталық, A тарабы В тарабымен құны 2 млн фунт стерлингке бағаланған

зауыт салуға келісті. Құрылыс аяқталмай тұрып, зауыт вандалдардың кесірінен

болған өрт кезінде қирап қалған. Сол кезде А тарабы құрылысқа 1,25 млн фунт

стерлинг жұмсап үлгерген. Дегенмен В тарабының А тарабына берешегі болған

жоқ. Судья Гофф өзінің BP v. Hunt (No 2) ісіне қатысты нормативтік шешімге

жатпайтын пайымында (dictum) 1943 жылғы заңның 1(3) бөлімінде айқындал-

ған игілікке А тарабының қирап қалған құрылыс жұмысының ликвидациялық

құны жататынын айтқан.

1057

Алайда Трейтельдің (Treitel) айтуына қарағанда, сол

пайымда ережеге дұрыс түсіндірме берілмеген (Трейтель атап өткендей, 1(3) бө-

лім талаптарына сай, сот келісімшарт тоқтатылғанға дейін келген «игілікті»

анықтауға тиіс; сол себепті мұндай «игілікке» ғимараттың өртке дейінгі құны

жатады).

1058

Трейтель ұсынған пайымға сенсек, 1(3) бөлімнің құрылымы соттан

«әділ соманы» анықтауды талап етеді; осы ретте сот, 1(3)(b) бөліміндегі нұсқау-

ларға сай, келісімшарттың мәнін жоғалтуға ықпал еткен жайттардың осы игілік-

ке байланысты тигізетін әсерін және басқа да факторларды толық ескеруге тиіс.

Іске қатысты фактілерге

1059

сенсек, ғимарат өрт салдарынан қираған. Сондықтан

соттың игілікті 1 млн немесе 1,25 млн фунт стерлинг көлемінде бағалауы әб-

ден мүмкін. Содан кейін шығынды А және В тараптары арасында бөле алады.

1056

Істі бірінші инстанцияда қараған: Robert Go J, [1979] 1 WLR 783 (апелляцияда қаралған қо-

сымша аспектілер, [1981] 1 WLR 232, CA; [1982] 2 AC 352, HL).

1057

[1979] 1 WLR 783, 801–802.

1058

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 19–103 (мына істің мән-

жайына талдау жасаған: Appleby v. Myers (1867) LR 2 CP 651, төмендегі ескертпені қараңыз).

1059

XIX ғасырда қаралған іс: Appleby v. Myers (1867) LR 2 CP 651, мұндай ұқсас жайттар болған

(фабрика өртеніп кеткен, өрт кезінде келісуші тараптардың біреуі орнатқан жабдықтар жойыл-

ған), әрине, бұл іс 1943 жылғы заңнан бұрын орын алған.

302

XVIII БӨЛІМ

Дегенмен сот өз ұйғарымына сай А тарабына толық қолдау білдіруге, оны мүлде

қолдамауға немесе оның талабын жартылай қанағаттандыруға өкілетті. Сот игі-

ліктің анықталған мөлшерінен артық көлемде төлем жасату туралы шешім шы-

ғара алмайды.

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012),

chapter 18; Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011),

chapter 15; E McKendrick (ed), Force Majeure and Frustration of Contract (2nd edn,

London, 1995); E McKendrick, ‘Frustration, Restitution and Loss Adjustment’, in

AS Burrows (ed), Essays on Restitution (Oxford, 1991), 147; GH Treitel, Frustration

and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), chapter 15; GL Williams, Law Reform

(Frustrated Contracts) Act 1943 (London, 1944).

XVIII БӨЛІМ

МЕРЗІМСІЗ КЕЛІСІМШАРТТАРДЫ БҰЗУ

134-БАП

МЕРЗІМСІЗ КЕЛІСІМШАРТТАР

→ келісімшартты бұзу туралы ескертпелер және осыған байланысты құқықтар, 160-бап

Жалпы алғанда, мерзімсіз келісімшарттарға тұспалды талаптарды қамтыған

келісімшарттар деген түсіндірме беріледі. Мұндай тұспалды талаптарға сай,

келісімшартты тоқтатқысы келетін тарап қарсы тарапқа қисынды мерзімде

тиісті хабарлама беруі қажет.

ТҮСІНДІРМЕ

Staordshire Area Health Authority v. South Staordshire Waterworks Co ісін (1978)

қараған Апелляциялық сот «1929 жылғы келісім (күніне 5 000 галлон суды

тегін жеткізіп беру, ал одан артық мөлшердегі суды «сол кезден бастап ұдайы»

1 000 галлонына бір пенс деп ақылы түрде беру туралы келісім) – мәңгі жалға-

сатын келісім де емес, кесімді мерзімге жасалған келісім де емес» деген шешім

шығарды.

303

Келісімшарттың аяқталу мерзімі нақты көрсетілмегендіктен, құжатқа түсіндірме

берген Апелляциялық сот оны ақылға қонымды мерзімде тиісті хабарлама беріп,

тоқтатуға болатын еді деп ұйғарды.

1060

Су жеткізетін компания келісімшартты жалғастыра беруге дайын болатын; ол

күніне 5 000 галлоннан артық тұтынған суды енді 1970 жылдары қалыптасқан

бағаға беруді көздеген. Тиісті сот прецеденттеріне талдау жасаған лорд-судья Гофф

(Go LJ) төмендегідей тексеру әдісін айқындап берген:

1061

«[Қарсы тарапқа ақылға қонымды мерзімде хабарлама беру арқылы келісім-

шартты тоқтату құқығын іске асыруды талап еткен тарап] қарауға ұсыныл-

ған келісім талаптарын нақтылап беретін құзыреттің болмағанын ескере келе,

сондай тұжырымды не үшін жасау қажеттігін көрсетуі керек. Өйткені оған

осындай жауапкершілік жүктеледі. Дегенмен мұндай жағдайда қандай да бір

презумпция жоқ; бұған қарсы мәндегі презумпцияны жоққа шығару жауапкер-

шілігінің ауыртпалығы да жоқ. Олай болса, іске қатысты жайттар мен келі-

сімшартта айтылғанды және айтылмағанды ескеру керек».

Winter Garden Theatre (London) Ltd v. Millennium Productions Ltd ісін (1948)

қараған Лордтар палатасы мерзімсіз лицензиялар мәселесін талдаған. Мұндай

істерде сот «лицензиардың ақылға қонымды уақыт аралығында лицензия мерзі-

мінің аяқталуы туралы хабарлама беру құқығы қарастырылған тұспалды талап

бар» деген шешім шығарады.

1062

Geys v. Société Général ісін (2012) қараған баронесса Хэйл (Baroness Hale) атап

өткендей, келісімшартты бұзу немесе басқа да біржақты хабарлама туралы ес-

кертпелерді іске асыруды көздеген тарап тиянақты әрекет етуі керек.

1063

Келісімшарт кесімді мерзімге жасалған жағдайда, келісуші тарап қарсы та-

рапқа ақылға қонымды мерзімде тиісті хабарлама беру арқылы келісімшартты

бұза алады деген тұспалды талап болмайды. Мұны Jani-King (GB) Ltd v. Pula

Enterprises Ltd ісінен (2007) байқаймыз.

1064

1060

[1978] 1 WLR 1387, CA, per (Reginald) Go and Cumming-Bruce LJJ; at сонда, 1397–1398, Апелля-

циялық сот төрағасы лорд Деннинг (Lord Denning MR) азшылықта қалған, дегенмен дәстүрлі емес

әдісті қолданып, дәл осындай қорытындыға келген (келісімшарттың мәнін жоғалтуға инфляция

ықпал еткен); TA Downes (1985) 101 LQR 98, 104–108. K Dharmananda and L Firios (eds), Long

Term Contracts (Sydney, 2013) (эсселер жинағы); E McKendrick, ‘The Regulation of Long-Term

Contracts in English Law’, in J Beatson and D Friedmann (eds), Good Faith and Fault in Contract Law

(Oxford, 1995), 305.

1061

[1978] 1 WLR 1387, 1399–1400, CA, per (Reginald) Go; лорд-судья Гоффтың шешімі және оған

сай прецеденттер мына сот ісінде басшылыққа алынды: Buxton LJ in Colchester and East Essex

Co-Operative Society Ltd v. The Kelvedon Labour Club and Institute Ltd [2003] EWCA Civ 1671,

at [9].

1062

[1948] AC 173, 203–208, HL.

1063

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [52].

1064

[2007] EWHC 2433 (QBD); [2008] 1 Lloyd’s Rep 305, at [60] to [66], per Coulson J.

304

XIX БӨЛІМ

BMS Computer Solutions Ltd v. AB Agri Ltd ісінен (2010)

1065

белгілі болғандай,

лицензиатқа «мерзімсіз» құқықтар беруді көздейтін ескертпені

1066

«бар болғаны

мерзімі белгіленбеген құқықтар береді» деп түсінуге болады; олай болса, лицен-

зиар ақылға қонымды уақыт аралығында хабарлама беріп, лицензияның күшін

тоқтата алады.

1067

Сот ServicePower Asia Pacic Pty Ltd v. ServicePower Business Solutions Ltd

ісі (2009) бойынша шығарған шешімінде тараптар жасасқан келісімшартта оны

тоқтату туралы тұспалды талап жоқ екенін атап өткен. Өйткені аталған келісім-

шартта хабарлама беру туралы айқын жазылған талап бар еді.

1068

ӘДЕБИЕТ

MA Clarke, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 17–083 ;

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 6.18.

XIX БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫН БҰЗУ ЖӘНЕ

ОНЫ ТОЛЫҚ ОРЫНДАМАУ

135-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫН БҰЗУ КЕШІРІЛМЕЙДІ

Келісімшарт талаптарын бұзу кешірілмейді. Оның талаптарын бұзу деп тиісті

міндеттемелерді бір не бірнеше рет немесе ұдайы орындамауды айтады (қара-

ңыз: 168(II) бап). Келісімшарт бойынша жүктелген міндеттемелерді орында-

мауға мынадай жағдайларда рұқсат етіледі:

(a) бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе болғанда (116 және одан кейінгі

баптар); немесе

(b) форс-мажортуралы ескертпеде төтенше және күтпеген жағдайда келі-

суші тараптың өзіне жүктелген міндеттемелерді орындаудан босатыла-

тыны айтылса; немесе

1065

[2010] EWHC 464 (Ch), Sales J.

1066

«Мерзімсіз» (мәңгі) коммерциялық құқықтың болғанын құптаған сот ісі: Harbinger UK Ltd v.

GE Information Services Ltd [2000] 1 All ER (Comm) 166 (негізгі келісімшарттың бұзылғанына

қарамастан күшінде қалған ескертпеге сай, компания клиентке жеткізген бағдарламалық құ-

ралға «мерзімсіз негізде» техникалық күтім жасауды қамтамасыз етуге міндеттенген; шын мә-

нінде, клиент бағдарламалық құралды мәңгі пайдалануды көздемеген; олай болмаған жағдайда

жабдықтаушы компания өзіне жүктелген міндеттемені орындауға тиіс болатын еді).

1067

Қандай себептердің ескерілгенін анық көрсетіп берген: сонда, at [18].

1068

[2009] EWHC 179 (Ch); [2010] 1 All ER (Comm) 238, at [25]  (William Trower QC).

305

одан кейінгі баптар);

(d) қарсы тарап өз міндеттемелерін орындамағандықтан, екінші та-

рап келісімшартқа сай өз міндеттемелерін орындаудан босатылғанда

(169-бап); немесе

(e) кінәсіз тарап келісімшарт талаптарының бұзылғаны жөнінде шағым

білдіру құқығынан бас тартқанда (124-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Жоғарыдағы (b) тармағына келсек, Tennants (Lancashire) Ltd v. CS Wilson & Co Ltd

ісін (1917) қараған Лордтар палатасы «сатушы тап болған жағдай мына төмен-

дегі форс-мажор туралы ескертпенің «кедергі келтіруші жайттар» тармағында

қарастырылған» деген шешім шығарды:

1069

«Сатушы немесе сатып алушы бақылауынан тыс күтпеген жағдай (мысалы,

өрт, апат, соғыс, ереуіл, жұмыстың уақытша тоқтап қалуы немесе осы сияқ-

ты жағдайлар) салдарынан жұмыс күшінің жетіспеуі, отын, шикізат немесе

өндірістік өнім тапшылығы, немесе тиісті өнімді өндіруге не жеткізуге кедергі

туындаса, жеткізу уақытша тоқтатылуы мүмкін».

Сөз болып отырған іске келсек, Бірінші дүниежүзілік соғыс басталып кетіп,

Ұлыбританияға Германиядан магний хлоридін импорттау заңсыз болып қалды.

Сатушы тарап осы өнімді жеткізу жөнінде бірнеше келісімшарт жасасқан, алайда

германиялық емес жалғыз шикізат көзінен оның аз ғана мөлшерін сатып алған.

Істі қараған Лордтар палатасы мүшелерінің көпшілігі жағдайды «дефицит»

1070

деп танып, «жасалған келісімшарттарға сай міндеттемелерін толық орындау

мүмкіндігінен айырылған сатушы, жоғарыда аталған ескертпеге сай, өзіне жүк-

телген міндеттемелерді орындаудан босатылады» деген шешім шығарған.

Дегенмен лорд-канцлер Финлэй ерекше пікірде қалды.

1071

Сондықтан

Апелляциялық сот «осы істе қаралған келісімшартты орындауға сатушыда

1069

[1917] AC 495, HL (Лорд-канцлер Финлэй (Lord Finlay LC) ерекше пікірде қалды; Лордтар

палатасы «мүшелерінің көпшілігі сатушы жасасқан келісімшарттарға сәйкес міндеттемелерін

толық орындау мүмкіндігінен айырылуының өзі жеткілікті» деп шешті; алайда лорд Финлэй

келіспегендіктен, Апелляциялық сот «сатушыда осы істе қаралған келісімшартты орындау-

ға қажеттінің барлығы болған, ал қалған келісімшарттарды тиісті ескертпе талаптарына сай

орындауды уақытша тоқтатуға болады» деген ұйғарымға келді).

1070

Сонда, at 510, per Earl Loreburn, and at 521, per Lord Shaw (Лорберннің түсіндірмесі: «...Са-

тушылар белгіленген мерзім ішінде... қажетті бағаны төлеген күннің өзінде... қызметіне ке-

рек заттарды жеткілікті мөлшерде ала алмады, бірақ осы іске қатысушы жауапкер тараппен

жасалған келісімшарт талаптарын қанағаттандыратындай мүмкіндігі болды… алайда ол үшін

басқа тараптармен жасалған келісімшарттарды елемеу керек еді... деген қорытындыға келдік.

Саудагерлердің осындай жағдайға тап болуы, яғни олардың бір келісімшарт бойынша міндет-

темелерін орындау үшін өзінің қалыпты қызмет тәртібін және қалған келісімшарттарды бұзуға

мәжбүр болуы, сөзсіз, өнім жеткізуге кедергі келтіретін жайт болып танылады»).

1071

Сонда, at 508; наразылық білдірген сатып алушыны қолдаған Апелляциялық сот шешімі

(Lord Cozens-Hardy MR, Pickford; Neville J ерекше пікірде қалды).

306

XIX БӨЛІМ

қажеттінің барлығы болған, ал қалған келісімшарттарды тиісті ескертпе талапта-

рына сай орындау уақытша тоқтатылды» деген ұйғарымға келді. Негізінде, лорд

Финлэйдің ерекше пікірде қалғанын дұрыс ұстаным деуге болады.

Форс-мажорға қатысты даулы мәселе Great Elephant Corpn v. Tragura Beheer

BV (The Crudesky) ісінде (2013) туындаған.

1072

GEC (кеме иесі) көлікті жалдаған

тарапқа (Tragura) бос тұрып қалғаны үшін (кешіктіруге байланысты тұрақсыз-

дық айыбын/демередж төлеуді талап етіп) сотқа шағымданған. Кеме жалдау келі-

сімшартында форс-мажор туралы ескертпе болған; соған сай, оны орындаудағы

кешігу үкімет қойған шектеуге байланысты болса, сондай-ақ «кешігуге ықпал

еткен жайт кемені жалға алған тараптар немесе көлік иелері, немесе олардың

қызметкерлері не өкілдерінің саналы түрде бақылауынан тыс орын алғанда»,

кеме жалдаған тарапқа айып тағылмайды. Жалға алынған кемеге Нигерияның

Харкорт портында мұнай тиелуі керек еді. Tragura бұл жұмысты атқаруды өзі-

нің агенті – Total тарабына (жүк тиеу операторы) тапсырған. Ол жүк тиеу үшін

рұқсат алып, одан әрі жұмысты Нигерияның мұнай саласындағы өкілетті орга-

нының қадағалауымен жүргізуге тиіс болған. Алайда Total алдын ала рұқсат алу-

дың орнына, оған жұмыс атқарылатын орында қол жеткізуге әрекеттенді. Бұл

жерде тиісті рұқсат берілгенімен, кейін қайтарып алынды. Total тарабында тиісті

рұқсат болмаған, соған қарамастан, ол кемеге мұнай құюды бастау үшін қажетті

құлыпты ашып қойған. Енді кемені порттан шығару үшін Нигерияның өкілетті

органына айыппұл төлеу міндеті туындады. Бұған қоса, көлік портта келісілген

уақыттан артық тұрып қалды. Апелляциялық сот шығарған шешімге сай, бірін-

шіден, Tragura тарабы сілтеме жасаған форс-мажор туралы ескертпе оны де-

мередж төлеу жауапкершілігінен босатпады, өйткені ол өз агентінің іс-әрекетіне

жауап беруге тиіс еді, ал орын алған келеңсіз жайтқа сол агент себепші болған.

Екіншіден, Нигерияның өкілетті органы салған айыппұл бұл істегі себеп-салдар

байланысын бұзбаған, өйткені тиісті ережелерді сақтамағаны үшін өкілетті ор-

ганның жазалау шараларын қолдануы – әдеттен тыс жағдай емес. Нәтижесінде

Tragura демередж төлеуге тиіс болды (алайда ол айыппұл төлеу жауапкершілігін

өзімен қарым-қатынастағы басқа сатушы тараптарға жүктей алды). Лорд-судья

Лонгмор (Longmore LJ) форс-мажор туралы ескертпелер мен оларға түсіндірме

беру жөнінде мынадай пайымдарды айқындап берді:

(1) Мұндай ескертпе – «ерекше жағдайлар туралы ескертпе. Оның қандай да бір

айқындалмаған тұстарын осы ескертпеге жүгінген тарап мүддесіне қарсы

мағынада түсіндіру керек».

1073

(2) Қайсыбір жайттың «заңды тұлға бақылауынан тыс қалғанын» дәлелдеу оңай

емес, өйткені заңды тұлғалар әдетте өз қызметін айтарлықтай дәрежеде қа-

дағалап отырады».

1074

1072

[2013] EWCA Civ 905; [2013] All ER (Comm) 992; [2014] 1 Lloyd's Rep 1.

1073

ibid, at [25].

1074

Сонда, қараңыз: Channel Island Ferries Ltd v. Sealink UK Ltd [1988] 1 Lloyd's Rep 323, CA;

Mamidoil-Jetoil Greek Petroleum Co SA v. Okta Crude Oil Renery (No 3) [2003] EWCA Civ 1031;

[2003] 2 All ER (Comm) 640; [2003] 2 Lloyd's Rep 635.

307

(3) Келісімшарттағы форс-мажор туралы ескертпеде тиісті жайт «кемені жал-

ға алған тараптар немесе оның иелері, немесе олардың қызметкерлері не

өкілдерінің саналы түрде бақылауынан тыс болған» деген нақтылау шарты

көрсетілген. Апелляциялық сот шығарған шешімге сай, Х тарабы жұмыс

атқаруды Y тарабына (агентке) тапсырған жағдайда, келісімшартқа қатысы

бар мәселе туындаған жерде болған Y тарабының санаулы қызметкерлерін

емес, аталған Y тарабының заңды тұлға ретіндегі тұтас қызметін есепке алу

керек.

1075

Осы тұрғыдан қарағанда, Total тарабының рұқсатты жұмыс атқа-

рылатын орында алу туралы шешімі – ағат әрі тәуекелге толы әрекет болып

саналады. Лорд-судья Лонгмор түсіндіріп өткендей: «Кеменің келісілген уа-

қыттан артық тұрып қалуы Total «бақылауынан тыс қалған» жайтқа жатпай-

ды. ...Бізге беймәлім себептермен Total Лагоста болғанда, кемеге жүк тиеуді

бастамай тұрғанда, [Нигерияның мұнай саласындағы өкілетті органынан]

ресми рұқсат сұрамаған. Оның орнына олар [Total]... құзыретті органның

Харкорт портындағы өкіліне жүгінгенді жөн көрген. Олар осындай жолды

таңдаған. Алайда істі қараған судья анықтағандай, Лагоста рұқсат алуға қа-

жетті ресми байланыс каналдарының болғанын ескерсек, агент тәуекел соқ-

пағын таңдаған. Осындай тәуекелді таңдау жасау біреудің өз бақылауынан

тыс қалмаған әрекетке баруымен парапар. Тәуекелі жоқ әдеттегі байланыс

каналдарын қолдану да біреудің өз бақылауынан тыс қалмаған әрекетке ба-

руымен бірдей. Қай жолды таңдаса да, жағдай саналы түрде Total-дің бақы-

лауында болды».

1076

(4) Форс-мажор туралы ескертпеде «күтпеген» деген сөздің жазылғанына кел-

сек, осы ретте лорд-судья Лонгмор былай деген:

1077

«Меніңше, «күтпеген»

деген сөз «саналы түрде бақылауында болу» ұғымын толықтыра түспейді».

...Бұл істе кемеге жүк тиеу үшін рұқсат алынбаса және [Нигерияның құзы-

ретті органының өкілі тарабынан] жұмыс атқарылатын жерде қадағалау бол-

маса (тиеу жолындағы құлыпты жауып тастауды айтпағанда), тиісті сұрақтар

қойылатынын, ал оларға жауап берілмесе, кеменің порттан шығуына рұқсат

етілмейтінін болжап білу әбден мүмкін еді».

(5) Осы ескертпеде келісуші тараптардың «біреуінің не екіншісінің бақылауын-

да болу» туралы жазылған талапты лорд-судья Лонгмор, әдеттегідей, келі-

суші тарап агентінің бақылауында болу мәселесін қамтиды деген пайыммен

былай түсіндіріп берген:

1078

«Форс-мажор туралы ескертпеде «қандай да бір»

тараптың бақылауынан тыс әрекеттерді не оқиғаларды айтқанда, оны тиісті

тараптың не сол тарап өзіне келісімшартқа сай жүктелген міндеттемелерді

орындауды сеніп тапсырған кез келген тараптың ақылға қонымды бақылауы

деп түсіну қажет».

1075

[2013] EWCA Civ 905; [2013] 2 All ER (Comm) 992; [2014] 1 Lloyd's Rep 1, at [26].

1076

ibid, at [28].

1077

ibid, at [32].

1078

ibid, at [33].

308

XIX БӨЛІМ

(6) Соңында бір айта кетерлігі – Нигерияның өкілетті органы негізсіз айыппұл

салғанымен, бұл жайт іске қатысты себеп-салдар байланысын бұзған жоқ.

Демек, осы әрекетті (агенттің) ресми рұқсат алмау салдары деп ұғу керек.

1079

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 5–001 ; Q Liu, Anticipatory

Breach (Oxford, 2011); JE Stannard and D Capper, Termination for Breach of Contract

(Oxford, 2014).

Форс-мажор жөніндегі ережелер: K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn,

London, 2011), chapter 13; E McKendrick (ed), Force Majeure and Frustration of

Contract (2nd edn, London, 1995); G McMeel, The Construction of Contracts:

Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 22.35 ;

GH Treitel, Frustration and Force Majeure (3rd edn, London, 2014), 12–026 .

136-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫҢ БҰЗЫЛУЫНА СЕБЕП БОЛАТЫН

СӨЗ НЕМЕСЕ ТЕРІС ҚЫЛЫҚ

Келісімшарт талаптарының бұзылуына теріс қылық, әрекетсіздік немесе ай-

тылған сөз себеп бола алады (соңғысы туралы, қараңыз: 137-бап, «келісім-

шарттан бас тарту», renunciation).

ТҮСІНДІРМЕ

Терминдер: келісімшарттан бас тарту (renunciation) және оны біржақты

орындамаудың (repudiation) айырмашылығы. «Келісімшартты біржақты орын-

дамау» (repudiation немесе «елеулі бұзу» – repudiatory breach) сөзі кейде келі-

сімшартты тоқтатуға негіз болатын кез келген бұзу түрін қамтитын жалпылама

термин ретінде қолданылады. Дегенмен I(a) тармағында көрсетілген бұзу түріне

қатысты «бас тарту» (renunciation, 137-бап) терминін қолданған дұрыс.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 5.

1079

[2013] EWCA Civ 905; [2013] 2 All ER (Comm) 992; [2014] 1 Lloyd's Rep 1, at [45] to [47], онда

былай делінген: «Өкілетті органның бұл жағдайда артық кетіп, негізсіз айыппұл салғаны-

ның (Total оны төлеуге мәжбүр болды) істің мәніне қатысы жоқ. Өкілетті органның негізсіз

әрекеттерге бармай-ақ, жағдайды тексеріп шығуына болатын еді. Ондай кезде тексеру жұ-

мыстары әжептәуір уақыт алатын еді». Сондай-ақ ол былай деді: «Кемелер келіп-кететін

әлемнің кез келген елінде тиісті өкілеттіктерді орынсыз пайдалану жайты келісімшарт та-

лаптарының елеулі түрде бұзылу оқиғасын ығыстырып шығатын болса, онда ол заңсыздық-

тың кең етек жаюына ықпал ететін еді».

309

137-БАП

КЕЛІСІМШАРТТАН БАС ТАРТУ

Келісімшарттан бас тарту (renunciation) – бір тараптың (әдетте сөзбен не іс-ә-

рекетімен) қарсы тарапқа келісімшарт талаптарын бұдан былай орындамай-

тынын жеткізуі. Келісімшарттан толық бас тартуға (оны мүлде орындамау)

немесе елеулі дәрежеде бас тартуға (келісімшартқа қайшы келетін жаңа әрі ке-

лісілмеген талаптарды орындаудан бас тарту) мүмкіндік бар.

Әдетте келісімшарттан бас тарту (141-бап) оны орындауға кіріспес бұрын орын-

далады, алайда келісуші тарап одан орындау барысында да бас тарта алады.

ТҮСІНДІРМЕ

Federal Commerce & Navigation Co v. Molena Alpha Inc (The Nanfri) ісін (1979)

1080

қараған лорд Уилберфорс (Lord Wilberforce) лорд-бас судья Кокберннің

(Lord Cockburn CJ) Freeth v. Burr ісіне (1874) қатысты мәлімдемесінен дәйек-

сөз келтірген, онда келісімшарттан бас тартудың мынадай анықтамасы берілген:

«Келісімшартты орындаудан біржола бас тартатынын білдіру» немесе «келісім-

шартқа сай міндеттемелерді бұдан ары қарай орындамайтынын жеткізу».

1081

Ampurius Nu Homes Holdings Ltd v. Telford Homes (Creekside) Ltd ісін (2013)

қараған Апелляциялық сот төмендегі мына анықтаманы мақұлдаған:

1082

Келісімшарттан анық бас тарту. «Келісімшарттан бас тарту деп бір тарап-

тың сөзбен не іс-әрекет арқылы оны орындамайтынын білдіруін немесе келі-

сімшартқа сай жүктелген міндеттемелерді елеулі дәрежеде іске асыра алмай-

тынын анық жеткізуін айтады. Келісімшарттан оны жүзеге асырудан бұрын

немесе орындау басталған уақытта бас тартуға болады. Келісімшарттан

мүлде бас тартуға… сондай-ақ бір тараптың келісімшарт талаптарын орын-

дау уақыты келгенде оны іске асыра алмайтынын анық мәлімдеуіне мүмкіндік

берілген».

Келісімшарттан тұспалды түрде бас тарту. «[Келісімшарттан тұспалды

түрде бас тарту деп] өзіне жүктелген міндеттемелерді орындамаған тарап-

тың әрекеттерін айтады. Мұндай әрекеттерге қарап, саналы адам аталған

тарап бұдан былай келісімшарт талаптарын орындамайды деген қорытынды-

ға келеді. Осылайша келісуші тараптың келісімшарттан бас тартқанын оның

іс-қимылынан аңғаруға болады».

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 6.

1080

[1979] AC 757, 778–779, HL.

1081

(1874) LR 9 CP 208, 213, per Lord Coleridge CJ (Court of Common Pleas); дәйексөз: Earl of Selborne LC,

Mersey Steel and Iron Co (Limited) v. Naylor, Benzon & Co (1883–1884) LR 9 App Cas 434, 438–439, HL;

мына істі қараған лорд Сэлмон (Lord Salmon) бұл тексеру әдісінің түрлі нұсқаларын жинаған: Woodar

Investment Development Ltd v. Wimpey Construction UK Ltd [1980] 1 WLR 277, 287–288, HL.

1082

[2013] EWCA Civ 577; [2013] 4 All ER 377, at [70].

310

XIX БӨЛІМ

138-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ БІРЖАҚТЫ ОРЫНДАМАУ

Келісімшартты белгілі бір әрекетке бару немесе әрекетсіздік таныту арқылы

біржақты орындамау – келісімшарт талаптарын елеулі бұзу деп танылады.

ТҮСІНДІРМЕ

«Келісімшарт талаптарын елеулі бұзу»

1083

деп келісімшарттың айтарлықтай дәре-

жеде бұзылуын айтады. Мұндай пайым лорд Райттың (Lord Wright) Ross T Smyth &

Co Ltd v. TD Bailey, Son & Co ісіне (1940) қатысты қолданған тексеру әдісін-

де көрініс тапқан:

1084

кінә тағылған тараптың «келісімшартқа сай міндетте-

мелеріне елеулі түрде қайшы келетін» әрекетке барған-бармағанын анықтау.

«Келісімшарт талаптарын елеулі бұзу» атты тексеру әдісі Poussard v. Spiers ісінде

де (1876) қолданылған.

1085

Онда импрессарионың жаңа қойылымын сәтсіздікке

ұшыратпау мақсатында басқа опера әншісін табу туралы шешімін негіздеп беру

қажет еді. Судья Аткинсон (Atkinson J) Aerial Advertising Co v. Batchelors Peas

Ltd (Manchester) ісін (1938) қараған кезде «коммерциялық тұрғыда жалғастыруға

мүлде келмейді» деген тұжырымды ұстанған.

1086

Ал осы еңбектің авторы қайбір жерде мынадай пікір білдірген: «Келісімшарттың

елеулі дәрежеде бұзылғаны деп кінәсіз тарапқа оны орындаудан бас тартуға ай-

қын негіз болатын жайтты айтады. Сондықтан келісімшарт талаптарын орында-

мау дәрежесі есепке алғысыз болмауы керек, дегенмен бұл оның толық бұзылуы-

на да парапар болмауға тиіс».

1087

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 8.

1083

Federal Commerce & Navigation Co v. Molena Alpha Inc, `The Nanfri’ [1979] AC 757, 778-9, 783,

784, 785, 786, HL; Woodar Investment Development Ltd v. Wimpey Construction UK Ltd [1980] 1 WLR

277, 286-7, 298, HL; Decro-Wall International SA v. Practitioners in Marketing Ltd [1971] 1 WLR 361,

374, 380, CA (лорд-судья Сакс (Sachs LJ) бұл сөзді лорд-бас судья Элленбороу (Lord Ellenborough

CJ) мына істі қараған кезде айтқан: Davidson v. Wynne (1810) 12 East 381, 389; 104 ER 149, 153;

судья Блэкберн (Blackburn J) бұл критерийді мына істе қолданған: Bettini v. Gye (1876) 1 QBD

183, 189; қараңыз: JW Carter, Carter’s Breach of Contract (Hart, Oxford, 2012), chapters 8 and 9.

Осы метафораға қатысты сенімсіздік білдірген лорд-судья Льюисонның (Lewison LJ) түсіндірме-

сі:Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres [2013] EWCA Civ 816 [2014] 1 WLR 756, at [50].

1084

[1940] 3 All ER 60, 72, HL.

1085

(1876) 1 QBD 410, 415, per Blackburn J.

1086

[1938] 2 All ER 788, 794.

1087

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach,

Termination and Remedies (London, 2012), 8–006.

311

139-БАП

ҚАТАҢ ЖӘНЕ ҚАТАҢ ЕМЕС МІНДЕТТЕМЕЛЕР

I. Қатаң міндеттемені орындамаған тарап келісімшартты бұзған болып

танылуы мүмкін. Дегенмен келісімшартта қарастырылған кейбір мін-

деттемелерді орындағанда, кем дегенде, қисынды сақтық таныту немесе

кәсіби тиянақтылық стандарттарын сақтау ғана қажет болуы мүмкін.

II. Келісімшартқа сай сақтық таныту міндеті мен қылмыстық салғырт-

тық (салғырттық таныту түріндегі деликт) санатына қатысты дәл сон-

дай міндет («сәйкес міндеттемелер» – concurrentobligations) қатар келген

жағдайда, тиісті талап-арызды келісімшартқа немесе деликтіге не осы-

лардың екеуіне де сай беруге болады (жәбірленуші тараптың салғырт-

тық танытуы туралы, contributorynegligence: 180-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Қатаң және қатаң емес міндеттер. Қатаң міндеттеме түрлеріне

заңға сай сатушыларға қойылатын талаптарды мысал ретінде келтіруге болады:

келісімшарттағы сипаттамаға сәйкес, сатушы сапасы жарамды және қолдану мақ-

сатына лайық тауарларды жеткізуге міндетті: Тауарларды сатып алу-сату туралы

1979 жылғы заңның (Sale of Goods Act 1979) 13–15-бөлімдері; Тұтынушылардың

құқықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights Act 2015) 9–32-бөлім-

дері (тауарлар) және 33–47-бөлімдері (цифрлық контент туралы келісімдер).

Келісімшартқа сай ақылға қонымды сақтық таныту немесе кәсіби тиянақтылық

стандарттарын сақтау міндеттемелеріне мысал: Тауарлар мен қызметтерді жеткі-

зу туралы 1982 жылғы заңның (Supply of Goods and Services Act 1982) 13-бөлімі

мен Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның 48–57-бөлімдері.

Судья Аткинсонның (Atkinson J) Aerial Advertising Co v. Batchelors Peas Ltd

(Manchester) ісі (1938) бойынша шығарған шешіміне сай, құрғақ асбұршақ өн-

діретін компания атынан әуеде жарнама жасау науқанын қолға алған тарап

1088

тұспалды талапқа сай, компания мүддесіне нұқсан келтіріп қоймау үшін ақылға

қонымды түрде сақтық танытуға, сондай-ақ жарнама жасайтын ұшақтарын тұ-

тынушы ызасы мен наразылығын тудыратын кезде ұшырмауға міндетті болған.

Жарнама жасаған тарап осы талапты бұзып, қаза тапқан жауынгерлерді еске алу

күні – 11 қарашада, таңғы сағат 11 шамасында қала үстінен ұшақ ұшырған. Бұл

қала тұрғындарының ашу-ызасын тудырған. Сөйтіп, жарнама коммерциялық

сәтсіздікке ұшырады.

Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres ісін (2013) қараған Апелляциялық сот атап

өткендей, келісімшарт талаптарын белгілі бір мерзім ішінде жүзеге асыру міндет-

темелері күрделі келеді, өйткені келісімшарттың бұзылған-бұзылмағанын анықтау

барысында алуан түрлі күтпеген факторлар туындауы мүмкін.

1089

1088

[1938] 2 All ER 788, 792.

1089

[2013] EWCA Civ 816 [2014] 1 WLR 756, at [49], per Sir Terence Etherton C (дәйексөз: Hick v. Raymond

& Reid [1893] AC 22, 32–33, HL, per Lord Watson, мұны жан-жақты талқылаған: Maurice Kay LJ,

Peregrine Systems Ltd v. Steria Ltd [2005] EWCA Civ 239; [2005] Info TLR 294, at [15], атап өткен: Judge

Richard Seymour QC, Astea (UK) Ltd v. Time Group Ltd [2003] EWHC 725 (TCC), at [144]).

312

XIX БӨЛІМ

Silverman v. Imperial London Hotels Ltd ісі (1927): қонақүй әкімшілігінің рұқса-

тымен түрік моншасындағы кереуетте ұйықтаған талап-арыз берушілерді қандала

шаққаны үшін қонақүй әкімшілігі қатаң жауапкершілікке тартылды.

1090

Кейбір міндеттемелер тиісті тараптан саналы түрде барынша күш-жігер жұм-

сауды т.с.с. талап етеді.

1091

II тұжырым. Келісімшартқа сай сақтық таныту міндеті мен салғырттық таны

ту түріндегі деликт санатына қатысты дәл сондай міндет қатар келген жағ-

дайлар. Henderson v. Merrett Syndicates Ltd ісін (1995)

1092

қараған Лордтар палатасы

растағандай, келісімшартқа сай сақтық таныту міндеті мен салғырттық таныту

түріндегі деликт санатына қатысты дәл сондай міндет («сәйкес міндеттемелер»)

қатар келген жағдайда, талап-арыз беруші тарап келісімшартқа не деликтіге сай,

немесе осы екеуіне де жүгініп, сотқа шағымдана алады. Дегенмен Wellesley Partners

LLP v. Withers LLP ісін (2015)

1093

(178-бап, түсіндірме) қараған Апелляциялық сот

«сәйкес келген міндеттемелер жағдайында залалды өтеу мәселесіне қатысты делик-

тілік емес, келісімшартқа сай жауапкершілік (тексеру әдісі) басшылыққа алынады»

деген шешім шығарды.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012, 5–015  (this

discussion ante-dates the Consumer Rights Act 2015).

140-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУ УАҚЫТЫ

Келісімшарт талаптары оны жүзеге асыруды қолға алмай тұрғанда немесе орын-

дау барысында бұзылуы мүмкін (келісімшартты уақытынан бұрын бұзу: 141-бап).

Келісімшартты орындау мүмкіндігінен айырылуға келісуші тараптың өзі се-

бепші болған жағдай (141-бап) келісімшартты орындаудан бұрын туындайды.

Келісімшарттың тиісті міндеттемелерді дұрыс орындамау салдарынан бұзылуы

оны жүзеге асыру қолға алынатын кезде туындайды.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012) , chapters 5 to 8, 13.

1090

137 LT 57; [1927] All ER 712, 714; 43 TLR 260.

1091

Құрылыс салуға рұқсат алуға қатысты прецеденттік норма: 6-бапқа берілген түсіндірмені

қараңыз; бұған қоса, қараңыз: Jet2.com case [2012] EWCA Civ 417; [2012] 2 All ER (Comm) 1053,

31-бапқа берілген түсіндірме.

1092

[1995] 2 AC 145, HL.

1093

[2015] EWCA Civ 1146.

313

141-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ УАҚЫТЫНАН БҰРЫН БҰЗУДЫҢ ТҮРЛЕРІ

Келісімшартты уақытынан бұрын бұзудың (anticipatory breach) мынадай екі

түрі бар:

(a) алдыналабастарту(advancerenunciation): келісімшартты жүзеге асы-

руды қолға алмай тұрып, бір тарап екінші тарапқа өзіне жүктелген мін-

деттемелерді орындамайтынын хабарлауы ықтимал (келісімшарттан

бас тарту туралы: 137-бап); мұндайда екінші тарап келісімшартты бұзу-

ды жөн көруі мүмкін (164, 171-баптар); немесе

(b) келісімшартты орындау мүмкіндігінен айырылуға келісуші тараптың

өзі себепшіболатын (self-induced impossibility) жағдай: келісуші тарап-

тың өз міндеттемелерін мүлде орындай алмауы немесе оларды келісіл-

ген тәртіппен орындау мүмкіндігінен айырылуы; осындай жағдайдың

қалыптасқанына көзі жеткен қарсы тарап келісімшартты бұзу үшін (бұ-

ған жоғарыда аталған келісуші тарап наразылық білдіргенде) сотқа сол

келісуші тараптың келісімшартты бұдан былай орындай алмайтынын

дәлелдеуге тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

(a) жағдайы. Келісімшартты орындай алмайтынын хабарлап, оны алдын ала

бұзу.

1094

The Simona (1989)

1095

ісін қараған лорд Акнер (Lord Ackner) осы аталған

доктринаның даму тарихына шолу жасаған, ол ХІХ ғасырда болған Hochster v.

De La Tour (1853)

1096

және Frost v. Knight (1872)

1097

сот істерінен бастау алады.

(b) жағдайы. Келісімшартты орындау мүмкіндігінен айырылуға келісуші тарап-

тың өзі себепші болуы. Universal Cargo Carriers Corporation v. Citati ісін (1957)

1098

қараған судья Девлин (Devlin J) атап өткендей, келісімшартты осы доктринаға

жүгіне отырып бұзудың «тәуекелі жетіп-артылады». Өйткені сот «келісуші та-

раптың өзіне жүктелген міндеттерді мүлде орындай алмағаны толық дәлел-

денген жоқ» деген қорытындыға келуі мүмкін. Судья Попплуелл (Popplewell J)

Geden Operations Ltd v. Dry Bulk Handy Holdings Inc (‘The Bulk Uruguay’) ісін

(2014) қараған кезде келісімшарттың орындалмай қалуын шарасыз жағдай деп

1094

M Mustill, Anticipatory Breach: Butterworths Lectures 1989–90 (London, 1990) (and (2008)

124 LQR 569, at 576 ); JC Smith, in E Lomnicka and CJG Morse (eds), Contemporary Issues in

Commercial Law: Essays in Honour of AG Guest (London, 1994), 175.

1095

Fercometal SARL v. Mediterranean Shipping Co SA (‘The Simona’) [1989] AC 788, 797–805, HL.

1096

(1853) 2 E & B 678; 22 LJ (QB) 455.

1097

(1872) LR 7 Ex 111.

1098

[1957] 2 QB 401, 436–438 (апелляцияға берілген бұл іс бойынша шығарылған шешім өзгеріссіз

қалдырылды: [1957] 1 WLR 979 CA and [1958] 2 QB 254, CA); MJ Mustill, Anticipatory Breach:

Butterworths Lectures 1989–90 (London, 1990), 69 ; MJ Mustill (2008) 124 LQR 569, 580 n 23 (істі

қарау кезінде сан алуан коммерциялық дағдылардың қолданылғанын атап өткен).

314

XIX БӨЛІМ

тану керектігін атап өткен.

1099

Alfred Toepfer International GmbH v. Itex Itagrani

Export SA ісі (1993):

1100

сатушы тарап «сатып алушы мезгілінен бұрын жүкті тү-

гел тиеп ала алмайды» деген ой-тұжырымға келген. Шын мәнінде, сатып алушы-

ның жүкті ойдағыдай тиеп ала алмайтыны анық емес еді. Сондықтан «сатушы

тарап келісімшарттан бас тартқан» деп танылды. Судья Сэвилл (Saville J) осы

істе:

1101

«Сатып алушылар өз міндеттерін орындай алмайды деген жалғыз ық-

тимал жол бар еді», – деген пікір білдірген.

Келтірілген залалды бағалайтын уақыт. Лордтар палатасының Golden Strait

Corporation v. Nippon Yusen Kubishika Kaisha (‘The Golden Victory’)

1102

ісі бойын-

ша шығарған шешіміне сай, келісімшарттың уақытынан бұрын бұзылуына бай-

ланысты залал ол бұзылғаннан кейін орын алған оқиғаларға қатысты болуға тиіс

(егер оқиға талап-арыз берген тараптың шығынын азайтса немесе оған жол бер-

меген болса). Bunge SA v. Nidera BV ісін (2015)

1103

қараған Жоғарғы сот көпшілік

ұстанымына сай жасалған талдауды мақұлдаған (182-бап, түсіндірме).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 7; Q Liu,

Anticipatory Breach (Oxford, 2011).

142-БАП

МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАМАУДЫ БОЛДЫРМАУ ЖОЛДАРЫ

Қарсы тарап өз міндеттемелерін орындай алмауы мүмкін деп алаңдаған келі-

суші тарап шынымен осылай болатын-болмайтынын күтіп, байқап отырғаны

жөн. Оның мұндай ұстанымнан ауытқуына мына жағдайларда ғана рұқсат

етіледі:

1099

[2014] EWHC 885 (Comm), at [18] (қараңыз: [17]).

1100

[1993] 1 Lloyd’s Rep 360, Saville J; сол сияқты: Continental Contractors Ltd and Ernest Beck & Co

Ltd v. Medway Oil & Storage Co Ltd (1926) 25 Lloyd’s Rep 288 – жағармай жеткізуші тараптар

өнімді сатып алуда қиындықтарға тап болғанымен, өз міндеттемелерін орындау мүмкіндіктері-

нен толықтай айырылмаған; Toepfer ісін және басқа да прецеденттерді сот мына істі қарағанда

негізге алған: Proudman J, Ridgewood Properties Group Ltd v. Valero Energy Ltd [2013] EWHC 98

(Ch); [2013] Ch 525, at [30], [31] and [107], мына істі қараған: Synge v. Synge [1894] 1 QB 466;

Ogdens Ltd v. Nelson [1905] AC 109; Fratelli Sorrentino v. Buerger [1915] 1 KB 307; Omnium

d'Enterprises v. Sutherland [1919] 1 KB 618, CA.

1101

[1993] 1 Lloyd’s Rep 360, Saville J.

1102

[2007] UKHL 12, [2007] 2 AC 353; атап өткен: Lord Mustill (2008) 124 LQR 569; J Morgan [2007]

CLJ 263; C Nicholls (2008) JBL 91; B Coote (2007) 123 LQR 503; Sir Bernard Rix, in M Andenas

and D Fairgrieve (eds), Tom Bingham and the Transformation of the Law: A Liber Amicorum

(Oxford, 2009), 679.

1103

[2015] UKSC 43; [2015] 3 All ER 1082, at [21] to [23], per Lord Sumption, and at [83], per Lord Toulson;

бұған қоса, қараңыз: Flame SA v. Glory Wealth Shipping Pte Ltd (‘The Glory Wealth’) [2013] EWHC

3153 (Comm); [2014] QB 1080, Teare J (атап өткен: E Peel (2015) 131 LQR 29).

315

(a) келісімшартта міндеттің орындалатынын қадағалау құқығы айқын

көрсетілсе; немесе

(b) келісімшарттан айқын түрде алдын ала бас тартқанда (137, 141-баптар);

не

орындау мүмкіндігінен айырылуына сол тараптың өзі себепші болған

жағдайда міндеттемелерін іске асыра алмайтынын көрсетсе (141-бап);

не болмаса

(d) қарсы тараптың өз міндеттемелерін орындамауына жол бермеу мақса-

тында сот тыйым салған жағдайда (143-бап).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 7–079 .

143-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ УАҚЫТЫНАН БҰРЫН БҰЗУ:

СОТТЫҢ ТЫЙЫМ САЛУЫ

Тиісті жағдайда келісуші тараптың қарсы тараптың өз міндеттемелерін келі-

сілген тәртіппен орындауына кедергі келтіретін әрекетке баруына сот арқылы

тыйым салынуы мүмкін (188-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Berkeley Community Villages Ltd v. Pullen ісі (2007):

1104

P тарабы (жер иесі) жер-

дің бір телімін үшінші тарапқа сатуды ұсынған. Жер сатылған жағдайда В тара-

бы (онымен Р тарабы құрылыс салу жөнінде келісімшарт жасасқан) құрылысты

пайдалануға беру құқығынан айырылатын еді. P тарабы жерді сату-сатып алу

нәтижесінде келісімшарт бұзылатыны анықталған жағдайда (іс жүзінде солай

болатыны анықталды) соттың тыйым салатынын мойындаған

1105

. Судья Морган

(Morgan J) өзінің нормативтік шешімге жатпайтын пайымында (dicta)

1106

(келі-

суші тараптың мойындағанын ескергені шешімге қажет емес) келісуші тарап

өз міндеттемелерін уақытынан бұрын бұзған кезде соттың тыйым салуы мүм-

кін екенін айтқан (мұндағы 10-ескертпе). Келісуші тараптың өз міндеттемелерін

1104

[2007] EWHC 1330 (Ch); [2007] 3 EGLR 101; [2007] 24 EG 169 (CS); [2007] NPC 71.

1105

ibid, at [142].

1106

ibid, at [79] to [83].

316

XIX БӨЛІМ

келісілген тәртіппен орындауына кедергі келтіретін әрекетке баруына (өз мін-

деттемелерін толық орындау мүмкіндігі оған үшінші тараптың рұқсат беруіне

тәуелді болғанына қарамастан) сот арқылы тыйым салуға болады.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 7–022, 7–023.

144-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫҢ ҚАСАҚАНА БҰЗЫЛҒАНЫ ЕСКЕРІЛМЕЙДІ

Мына төмендегі жағдайларды қоспағанда, келісімшарттың әдейі бұзылғаны

ескерілмейді:

(a) бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер келісімшарт әдейі бұзылған

жайттарды қамтымауы мүмкін;

(a) келісімшартты қасақана бұзу арқылы (істі жан-жақты тексеру нәтиже-

сінде) кінәлі тарап өзінің келісімшарт талаптарын бұдан былай орын-

дауға ниеті жоқ екенін айқын білдіруі мүмкін (137-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Осындай қағиданы Лордтар палатасы Suisse Atlantique ісін (1966) қараған кезде

айқындап берген.

1107

Бұған қоса, ағылшын келісімшарт құқығына сәйкес, оны қа-

сақана бұзу нәтижесінде айыппұл шығыны (exemplary damages) үшін жауапкер-

шілік туындамайды: шын мәнінде, келісімшарт бұзылған кезде айыппұл шығын-

дары мүлде өтелмейді (172-бап).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 5–023.

1107

Suisse Atlantique Société d’Armement Maritime SA v. NV Rotterdamsche [1967] 1 AC 361, 435,

HL («әдейі жасалған әрекет» жөнінде, қараңыз: сонда, at 394E, per Viscount Dilhorne, 397–398,

per Lord Reid, 414, per Lord Hodson, and 429, per Lord Upjohn); R Brownsword, in C Mitchell and

P Mitchell (eds), Landmark Cases in the Law of Contract (Oxford, 2008), 299 .

317

145-БАП

МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН ОРЫНДАМАҒАН ТАРАПТЫҢ АДАЛ НИЕТІ

Келісуші тараптың өз міндеттемелерін орындаудан негізсіз бас тартуы неме-

се оның келісімшарт талаптарын орындамайтынын хабарлауы, адал ниетпен

жасалса да, келісімшартты бұзу болып танылады. Мұндай жайт елеулі болса,

қарсы тарап келісімшартты тоқтатуға құқылы. Дегенмен бұл қағида мына тө-

мендегі жағдайларда қолданылмайды:

(a) келісуші тараптың өз міндеттемелерін орындамауы көрінеу қателіктен

болғанда және қателеспеген тарапта оны оңай түзету мүмкіндігі туған-

да; немесе

(b) өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан тараптың келісімшарт та-

лаптарын елеулі түрде бұзған-бұзбағанын оңай тексеріп білу мүмкіндігі

болғанда; немесе

ты бейтарап үшінші тарап (мысалы, сот немесе арбитр) көмегіне жүгі-

ніп, тексеріп алуға жеткілікті уақыт болғанда.

ТҮСІНДІРМЕ

Жалпы тұжырымға сай, келісуші тараптың өз міндеттемелерін орындаудан бас

тартуы немесе келісімшарт талаптарын орындамауы адал ниетпен жасалса да,

келісімшартты бұзу болып танылады.

Бұл тұжырымды Лордтар палатасы Federal Commerce & Navigation Co v.

Molena Alpha Inc (‘The Nanfri’) ісін (1979) қараған кезде мақұлдаған.

1108

Кеме

иесі заңгерлердің қате кеңесіне жүгініп, алдын ала төленген коносамент беруден

бас тартқан. Лордтар палатасы «келісуші тарап өз міндеттемелерін орындама-

ды, сондықтан бұл жайт келісімшартты бұзуға негіз болады» деген шешім шы-

ғарды. Осы оқиғада кеме иесінің адал ниетпен әрекет еткені істің мән-жайына

әсер етпеді: адал ниетті көздесе де, келісімшартты орындаудан бас тартып, оның

объективті түрде бұзылуына себепші болған тарап жауапкершіліктен босатыл-

майды. Бұл істе мынадай үш маңызды фактор ескерілді: (a) айқындық: келісуші

тараптың келісімшарттан бас тартқаны айқын болды; (b) қауіп: мұндағы кінәсіз

тарап – кеме жалдаушы және оның клиенттері (тиісті сауда саласында жүк та-

сымалымен айналысатындар) өте қиын жағдайға тап болды;

1109

(с) уақыт тап-

шылығы: қалыптасқан қиын жағдайды реттеп алуға арнайы уақыт бөлінбеді,

коммерциялық «мүмкіндік» берілмеді.

Осы тұжырымға негіз болған шешімдер: (a) өзін кінәсіз деп санаған тарап,

шын мәнінде, өз пайдасын ғана ойлап, орынсыз асығыстық танытқан. Мұның ор-

нына ол қарсы тарапқа көрінеу қате жібергенін ескертіп, оны түзетуге әрекеттенуі

1108

[1979] AC 757, HL.

1109

Dalkia Utilities Services plc v. Celtech International Ltd [2006] EWHC 63 (Comm); [2006] 1 Lloyd's

Rep 599, at [148], per Christopher Clarke J; Gulf Agri Trade FZCO v. Aston Agro Industrial AG

[2008] EWHC 1252 (Comm); [2009] 1 All ER (Comm) 991; [2008] 2 Lloyd's Rep 376, at [43],

per Aikens J.

318

XIX БӨЛІМ

қажет еді, өйткені қарсы тараптың өз міндеттемелерінен бас тартатын ойы болма-

ған (Eminence Property Developments Ltd v. Heaney, 2010);

1110

(b) қарсы тараптың

өз міндеттемелерін орындамайтынын білген тұста, оның шынымен келісімшарт

талаптарын орындаудан бас тартуға бел байлағанын тексеру керек еді (Vaswani

v. Italian Motors (Sales & Services) Ltd,1996);

1111

немесе (c) келісуші тараптардың

осындай жағдайда мәселені бейтарап үшінші тараптың қарауына бергені дұ-

рыс болды (Woodar Investment Development Ltd v. Wimpey Construction UK Ltd,

1980).

1112

Аталған нақтылаушы қағидалар мұндай жағдайда тараптар арасында

туындаған мәселелерді әділ іскерлік тәжірибеге сүйеніп реттеу қажеттігін аңғар-

тады (5-бап).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 6–068 .

146-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУҒА НЕГІЗ БОЛҒАН ЖАҒДАЙДАҒЫ

ОРЫНСЫЗ СЕБЕПТЕР

Келісімшартты бұзуды объективті түрде негіздеп берген тараптың (орынсыз

себебіне немесе мүлде себеп айтпағанына қарамастан) ұстанымы заңды деп

танылады.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл тұжырым ХІХ ғасырдан бастау алады. Оны Апелляциялық сот Force India

Formula One Team Ltd v. Etihad Airways PJSC ісін (2010) қарағанда былай деп рас-

таған: «Бір тарап келісімшарттан бас тартқан жағдайда, оның себебін дұрыс тү-

сіндірмегенде немесе мүлде себебі болмағанына қарамастан, екінші тарап оның

бұл әрекетін заңды деп танып, келісімшартты тоқтатуға келісуі мүмкін».

1113

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 8–048 .

1110

[2010] EWCA Civ 1168; [2011] 2 All ER (Comm) 223, қараңыз: [61] – [65], атап айтқанда, мына

жерден: [65](4); осы істе мақұлдаған: Oates v. Hooper [2010] EWCA Civ 1346, [2010] NPC

119 and Samarenko v. Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA Civ 1445; [2013] Ch 36.

1111

[1996] 1 WLR 270, 277, PC (Lord Woolf).

1112

[1980] 1 WLR 277, HL (бірақ мұндайға уақыт бола бермейді: James Shaer Ld. v. Findlay

Durham & Brodie [1953] 1 WLR 106, 118, CA, per Singleton LJ).

1113

[2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [116]; Tele2 International Card Company SA v. Post

Oce Ltd [2009] EWCA Civ 9, at [30] n 17, per Aikens J, атап өткен: Boston Deep Sea and Ice Co

v. Ansell (1888) 39 Ch D 339, 364, CA, per Bowen LJ; British and Benningtons Ltd v. NorthWestern

Cahar Tea Co Ltd [1923] AC 48, 71–72, HL, per Lord Sumner; and see ‘The Mihalis Angelos’ [1971]

1 QB 164, 193, 195, CA.

319

147-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫН БІРНЕШЕ РЕТ ҚАЙТА БҰЗУ

Келісімшарт талаптарын бірнеше рет немесе қайта-қайта бұзу (сонымен қа-

тар осындай оқиғаның келешекте орын алу ықтималдығы) салдарынан кінә-

сіз тараптың келісімшартқа қатысты болжамы мен жоспарының елеулі түрде

өзгеруі келісімшартты тоқтатуға негіз бола алады (168(II) бапты қараңыз).

ТҮСІНДІРМЕ

Alan Auld Associates Ltd v. Rick Pollard Associatesісін (2008) қараған Апелляциялық

сот «келісімшарт талаптарының бір емес, бірнеше рет бұзылуы сол келісімшарт-

ты тоқтатуға негіз бола алады» деген қорытындыға келген. Өйткені кінәлі та-

рап оның талаптарын «елеулі түрде, ұдайы әрі тиісті нормаларды елемей бұзып

отырған».

1114

Rice v. Great Yarmouth Borough Council ісін (2000)

1115

қараған лорд-судья Хэйл

(Hale LJ) айтқандай, осы істе қолданылған тексеру әдісі (бұл әдіс істің мән-жа-

йын тексергенде жағымды нәтиже бермеді) кінәсіз тараптың «келісімшартқа сай

күткен нәтиженің елеулі бөлігінен айырылатын-айырылмайтынын» немесе «келі-

сімшарттың жекелеген аспектілерін» (ойдағыдай) жүзеге асырмаудың «маңызды-

лығы соншалық» – келісімшарт талаптарының орындалмағанының өзі жеткілікті

болатын-болмайтынын анықтауға, яғни келісімшартты тоқтатуға негіз болатын-

болмайтынын анықтау мақсатын көздеген.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd

edn, Cambridge, 2015), 17.12; N Andrews, MA Clarke,

AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach, Termination

and Remedies (London, 2012), 8–007 .

148-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫН БҰЗУ ЖӘНЕ НОМИНАЛДЫҚ ЗАЛАЛ

Келісімшарт талаптары бұзылған жағдайда, кінәсіз тарап ең болмағанда

номиналдық залалды өтеуді талап етуге құқылы.

1114

[2008] EWC A Civ 655; [2008] BLR 419, at [20], per Tuckey LJ.

1115

The Times, 26 July 2000; (2001) 3 LGLR 4, CA, at [38] (мына істе прецедент ретінде қолданыл-

мады: Alan Auld case, алдыңғы ескертпе, [2008] EWCA Civ 655; [2008] BLR 419, at [17] and [20]

маңыздылық деңгейі әртүрлі «бірқатар міндеттеме» болған іс).

320

XIX БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Номиналдық залал деп ерекше сипаттағы құқықтық қателік кеткені үшін төленетін

болмашы (номиналдық) соманы айтады (мысалы, сот 5 немесе 10 фунт стерлинг

көлемінде өтемақы төлеу туралы шешім шығаруы мүмкін). Бір тарап келісімшарт

талаптарын бұзған тараптан өзіне келтірілген елеулі залалды, берешекті өтеуді

немесе келісімшартты заттай орындауды, немесе соттың оған тыйым салуын не

кінәлі тараптан ең болмағанда келісімшартты бұзғанын мойындап, мәлімдеме жа-

сауын талап ете алады (келісімшарт талаптарын бұзғанда қолданылатын құқық-

тық қорғау құралдары: 170-бап және одан кейінгі баптар). Кінәсіз тарап белгілі бір

шығынға ұшырағанын дәлелдесе, өзіне келтірілген елеулі залалды өндіріп алуға

құқылы (залалды өтеу жөніндегі осындай талап-арыздарға қатысты қолданыла-

тын түрлі тексеру әдістері: 172-бап және одан кейінгі баптар).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 5–005; McGregor on Damages

(19th edn, London, 2014), chapter 12.

149-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУ МЕН ОНЫ ЖАРАМСЫЗ ДЕП ТАНУ

АРАСЫНДАҒЫ АЙЫРМАШЫЛЫҚ

Келісімшартты жарамсыз деп тану (rescission, 71, 73-баптар) – заңдық күші жоқ

деп танылған келісімшартты ретроспективті түрде бұзу (бұған келісуші тарап-

тың жалған мәлімдеме жасауы (71-бап) немесе 76, 80, 81, 83-баптарда көрсе-

тілген жайттар себеп болуы мүмкін). Ал «талаптары бұзылған келісімшартты

тоқтату» (terminationforbreach) – келісімшартты белгіленген уақыттан бастап

күшін жойған, яғни бұдан былай жарамсыз деп тану (толығырақ: 150-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтатудың (termiantion) келісімшартты

жарамсыз деп танудан (rescission) айырмашылығы. Талаптары бұзылған келі-

сімшартты тоқтатқан кезде, ол ретроспективті түрде жойылмайды, яғни басынан

жарамсыз деп танылмайды. Осылайша кінәсіз тарап келісімшарт талаптарының

бұған дейін бұзылуына сай сотқа шағымдану құқығын сақтайды. Керісінше, ке-

лісімшарт жарамсыз деп танылған кезде (мысалы, жалған мәлімдеме жасалған

жағдайда) дауланатын келісімшарттың күші жойылады. Сөйтіп, келісуші тарап-

тар келісімшарт жасаспай тұрғандағы жағдай қалпына келтіріледі, яғни тараптар

арасында ешқандай келісімшарт жасалмаған болып саналады. Сондықтан келі-

сімшартты жарамсыз деп тану – оны ретроспективті түрде жойып, тараптарға

тиесілі артықшылықтарды қайтып беру. Мұндай жағдайда келісімшарт бұзылған

321

деген талап-арызбен сотқа жүгінуге жол берілмейді, өйткені келісімшарт күшін

жойған, болмаған деп танылады.

Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтату мен шартты міндеттеменің (то-

лық міндеттеме доктринасы – entire obligation doctrine) арасындағы айырма-

шылық. Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтату процесін (келісімшарттың

күшін жоймай) міндеттемелерді орындаудан бас тарту құқығынан бөлек қарау

қажет: мұндай жағдай қарсы тарап өз міндеттемелерін орындамаған кезде, яғни

келісуші тараптардың міндеттемелері басынан «өзара тәуелді» болғанда орын

алуы мүмкін (169-бап).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapters 13 and 15.

150-БАП

ТАЛАПТАРЫ БҰЗЫЛҒАН КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУ САЛДАРЫ

Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтатқаннан кейін:

(a) кінәлі тараптың кінәсіз тарапқа келісімшартты тоқтатқанға дейінгі уа-

қытта өтелмеген берешек немесе орындалмаған жауапкершілік бойын-

ша сотқа арыздану құқығы бар;

(b) ал кінәсіз тарап мынадай құқықтарын сақтап қалады:

(1) ол келісімшарт талаптарының бұрын бұзылуына орай сотқа

арыздана алады. Бұған қоса, ол кінәлі тараптан келісімшарт та-

лаптарын елеулі түрде бұзып, соның салдарынан, яғни келісім-

шарттың тоқтатылуынан туындаған залалды өтеуді талап ете

алады;

(2) сондай-ақ кінәлі тараптан келісімшартты тоқтатқанға дейінгі

уақытта жиналып қалған соманы төлеуді талап етуге құқылы;

орындауды талап ету артықшылығын сақтайды, сондай-ақ сол міндет-

темелерді өздері де орындауға тиіс екенін айта кеткен жөн (99, 116-бап-

тар): бірыңғай жағдайлар туралы ескертпелер; алдын ала бағаланған

залалдар туралы ережелер (liquidated damages clauses); қолданылатын

құқық туралы ережелер; юрисдикция туралы ескертпелер; медиация

туралы ескертпелер; арбитраж туралы ескертпелер; келісілген мерзім-

дік шектеулер; агенттік келісім бойынша алдын ала төлем жасау туралы

ереже; құжаттарды тексеруге мүмкіндік беру туралы ереже. Дегенмен

(серіктестік туралы келісімшартқа немесе еңбек шартына енгізілген)

шек қоюшы талаптар кінәлі тарап пайдасына шешілмейді.

322

XIX БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Жоғарыдағы III тармақта аталған мәселелерге қатысты прецеденттік құқық нор-

малары келесі ескертпелерде көрсетілген: бірыңғай жағдайлар туралы ескертпе-

лер;

1116

алдын ала бағаланған залалдар (liquidated damages) туралы ережелер;

1117

қолданылатын құқық (choice of law) туралы ережелер,

1118

юрисдикция туралы ес-

кертпелер,

1119

медиация туралы ескертпелер,

1120

арбитраж туралы ескертпелер;

1121

келісілген мерзімдік шектеулер;

1122

агенттік келісім бойынша алдын ала төлем

жасау туралы ереже;

1123

бағдарламалық құрал жеткізуші тараптың үздіксіз тех-

никалық қолдау және күтім көрсету міндеттемесі;

1124

құжаттарды тексеруге мүм-

кіндік беру туралы ереже.

1125

(Серіктестік туралы келісімшартқа немесе еңбек

шартына енгізілген) шек қоюшы талаптар кінәлі тарап пайдасына шешілмейді

1126

(бір судьяның айтқан сынына қарамастан,

1127

бұл норма күшін жойған емес).

1128

Geys v. Société Générale ісін (2012)

1129

қараған лорд Уилсон (Lord Wilson) атап

өткендей, бұл қағида «даулы» саналғанымен, құқықтық норма ретінде сақталған.

Құпиялық туралы ережелерге қатысты нақты ұстаным әлі айқындалмаған.

1130

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 13.

1116

Photo Production Ltd v. Securicor Transport Ltd [1980] AC 827, HL.

1117

Мұны аксиома ретінде қабылдаған.

1118

Бұл орынды дәлел (a fortiori) мына істе айқындалған: Mackender v. Feldia AG [1967] 2 QB 590,

CA (сақтандыру келісімшарты бойынша мәлімет бермегендіктен, келісімшарттан бас тарту:

(a) юрисдикция туралы және (b) қолданылатын құқық туралы ескертпенің күшін жоюға негіз бола

алмайды, атап айтқанда: Diplock LJ at 603–604).

1119

Қараңыз: Mackender v. Feldia AG [1967] 2 QB 590, CA; generally, Port Jackson Stevedoring Pty v.

Salmond & Spraggon (Australia) Pty (‘The New York Star’) [1981] 1 WLR 138, 145, PC.

1120

Cable & Wireless plc v. IBM United Kingdom Ltd [2002] 2 All ER (Comm) 1041, Colman J; Sulamerica

Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa Engenharia SA [2012] EWCA Civ 638; [2013] 1 WLR 102.

1121

Heyman v. Darwins Ltd [1942] AC 356, 374, HL.

1122

Port Jackson Stevedoring Pty v. Salmond & Spraggon (Australia) Pty, ‘The New York Star’ [1981]

1 WLR 138, 145, PC, per Lord Wilberforce.

1123

Duen v. FRA BO Spa (No 2) [2000] 1 Lloyd’s Rep 180 (Judge Hallgarten QC, Central County

Court, London).

1124

Harbinger UK Ltd v. GE Information Services Ltd [2000] 1 All ER (Comm) 166 (негізгі келісімшарт-

тың бұзылғанына қарамастан күшінде қалған ескертпеге сай, компания клиентке жеткізген бағдар-

ламалық құралға «мерзімсіз негізде» техникалық күтім жасауды қамтамасыз етуге міндеттенген;

шын мәнінде, клиент аталған бағдарламалық құралды мәңгі пайдалануды көздемеген; олай болма-

ған жағдайда жабдықтаушы компания өзіне жүктелген міндеттемені орындауға тиіс болатын еді).

1125

Yasuda Fire & Marine Insurance Co of Europe Ltd v. Orion Marine Insurance Underwriting

Agency Ltd [1995] QB 174, Colman J.

1126

General Billposting Co Ltd v. Atkinson [1909] AC 118, HL (for Commonwealth cases, F Dawson

(2013) 129 LQR 508–513).

1127

Group Lotus plc v. 1Malaysia Racing Team SDN BHD [2011] EWHC 1366 (Ch), at [364] to [371],

per Peter Smith J.

1128

Campbell v. Frisbee [2002] EWCA Civ 1374; [2003] ICR 141, at [22], per Lord Phillips.

1129

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [68]; Ұлттар Достастығына мүше елдердегі сот істері,

қараңыз: F Dawson (2013) 129 LQR 508–513.

1130

[2002] EWCA Civ 1374; [2003] ICR 141, at [22].

323

151-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫҢ БІР БӨЛІГІНІҢ КҮШІН ЖОЮ

Тауарды бірнеше партияға бөліп жеткізу туралы келісімшарт (instalment

contract) жасалған жағдайда, келісуші тарап оның белгілі бір бөлігінде қарас-

тырылған міндеттемелерді орындаудан бас тарта алады. Мұндай кезде келісім-

шарттың аталған бөлігі ғана күшін жойған, ал келісімшарт толықтай күшін

жоймаған болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл қағиданы Friends Provident Life & Pensions Ltd v. Sirius International

Insurance Corpісін (2005) қараған Апелляциялық сот растаған.

1131

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 13–011.

152-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУҒА НЕГІЗ БОЛАТЫН ЖАЙТТАР

Төмендегі мына жағдайлар орын алса, кінәсіз тарап талаптары бұзылған келі-

сімшартты тоқтатуға құқылы:

(a) өзге тараптың келісімшарт талаптарын орындауға құлықсыз екені ай-

қындалғанда (келісімшарттан бас тарту: 137-бап);

(b) кінәлі тараптың өз міндеттемелерін орындамауы салдарынан келісім-

шартты іске асыру мүмкін болмай қалғанда (141-бап);

тараптың келісімшартқа қатысты болжамы мен жоспары түбегейлі өз-

гергенде (келісімшартты біржақты орындамау: 138-бап);

(d) келісімшарттың маңызды талабы бұзылғанда (маңызды талаптар:

154-бап); немесе

(e) келісімшарттың аралық талабы елеулі деңгейде (өрескел деп айтуға

болмайды) бұзылғанда (159-бап).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 5–026.

1131

[2005] EWCA Civ 601; [2005] 2 Lloyd’s Rep 517, at [31].

324

XIX БӨЛІМ

153-БАП

МАҢЫЗДЫ ТАЛАПТАР, АРАЛЫҚ ТАЛАПТАР ЖӘНЕ ҚАРАПАЙЫМ

ТАЛАПТАР (КЕПІЛДІКТЕР)

I. Міндеттемелік талаптардың (promissory term) мынадай үш түрі бар:

маңызды талаптар (conditions), аралық талаптар (intermediate or

innominate terms) және қарапайым талаптар/кепілдіктер (warranties).

II. Келісуші тарап келісімшарттың маңызды талабын бұзған жағдайда,

өзге тарап оны тоқтатып, келген залалды өндіріп алуға құқылы.

III. Келісімшарттың аралық талабы бұзылған жағдайда, кінәсіз тарап за-

лалды өтеуді талап етуге құқылы; аралық талап бұзылған жағдайда

келісімшартты тоқтатуға да мүмкіндік бар, дегенмен мұндай жағдайда

аталған талаптың елеулі түрде бұзылуы салдарынан кінәсіз тараптың

келісімшартқа қатысты болжамы мен жоспарының түбегейлі өзгерге-

нін көрсетуі керек.

IV. Қарапайым талап (кепілдік) бұзылған жағдайда, кінәлі тарап тек

залалды өтеп беруге міндеттеледі.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapters 10 to 12;

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 16.10.

154-БАП

МАҢЫЗДЫ ТАЛАПТАР

Келісімшарт талабының маңызды талапқа (condition) жататыны: (a) заңда; не-

месе (b) сот прецедентінде көрсетіледі; немесе (c) келісуші тараптардың өздері

«маңызды талап» (condition) сөзін қолданады (түсіндірме бергенде оның ерек-

ше мағынада қолданылғаны анық болғаны абзал); немесе (d) келісімшартта

аталған талапты бұзғанда кінәсіз тараптың келісімшартты тоқтатуға құқылы

екені жазылады (161-бап); не (e) істі қараған сот (жоғарыдағы (a) және (d) тар-

мақтарында көрсетілген шарттар қанағаттандырылмағанына қарамастан)

елеулі мәнге ие талапты маңызды талап деп тануы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

Соттың келісімшарт талаптары классификациясын бекітуі. Осы бапта (жо-

ғарыдағы (i) тұжырымда, (a) – (e) тармақтарында) көрсетілген талаптар клас-

сификациясына The Seaower ісін (2001) қараған лорд-судья Уоллер (Waller LJ)

325

«дәл жасалған» деп баға берген.

1132

Судья Chitty on Contracts («Келісімшарттар

туралы», редакторы Джозеф Читти) еңбегінде жарияланған мәлімдемені басшы-

лыққа алған (алайда, бір айта кетерлігі – Читтидің осы еңбегінде жоғарыдағы

тізімдегі (i)(c) және (d) тармақтары ажыратылып көрсетілмеген).

1133

(a) санаты. Заңдар. Мысалы, Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы

заңның (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) (Sale of Goods Act 1979) 12(5A),

13(1A), 14(6) және 15(3) бөлімдері); 13–15-бөлімдерді оқығанда 15A-бөлімінің

ережелерін ескеру қажет (оған Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы

заңның (Consumer Rights Act 2015) 1(15) қосымшасына сай өзгерістер мен толық-

тырулар енгізілген).

(b) санаты. Сот прецедентінде келісімшарт талабын маңызды талапқа

жатқызу. Сот тараптар арасында жасалған мәміленің белгілі бір талабын ма-

ңызды деп тапқан прецеденттер аз кездеспейді.

1134

condition сөзі (жалпы мағынада «шарт», «жай-күй», «жағдай» дегенді білдіреді)

«маңызды талап» деген ерекше мағынада қолданылады. Алайда Schuler (L) AG v.

Wickman Machine Tool Sales Ltd ісі (1974)

1135

аңғартқандай, келісімшартқа түсін-

дірме бергенде керісінше қорытынды жасауға болады: оның басқа бір ережесін-

де condition сөзі бейтарап мағынадағы «талап» сөзінің синонимі ретінде қолда-

нылатыны айтылған болуы мүмкін. Істі қараған Лордтар палатасы мүшелерінің

көпшілігі шығарған шешімге сай, келісімшартқа дұрыс түсіндірме бергенде,

7(b) ережесінде жазылған condition сөзі ерекше мағынада қолданылмауы мүмкін;

1132

BS & N Ltd (BVI) v. Micado Shipping Ltd (Malta) (‘The Seaower’) [2001] 1 Lloyd’s Rep 341,

at [42].

1133

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 12–040; JE Stannard and D Capper, Termination for

Breach of Contract (Oxford, 2014), chapter 5.

1134

‘The Mihalis Angelos’ [1971] 1 QB 164, CA (кемені жалға алу келісімшартындағы көлік иесінің

кеме «жасалған келісімшартқа сай жүк тиеуге [белгіленген күні] дайын болады» деген мәлімде-

месі); Bunge Corporation v. Tradax Export SA [1981] 1 WLR 711, HL (тиісті ережеге сәйкес, сатып

алушы сатушыға кемінде он бес күн бұрын хабарлама беруі керек, әйтпесе сатушы тауарды қай

портқа жеткізу керектігін өзі шешеді); Compagnie Commerciale Sucre et Denrees v. C Czarnikow

(‘The Naxos’) 1990] 1 WLR 1337, HL; атап өткен: M Clarke, [1991] CLJ 29 (тиісті ережеге сай,

кеме портқа келгенде сатушы тауарды жөнелтуге дайындап қоюға тиіс); BS & N Ltd (BVI) v.

Micado Shipping Ltd (Malta) (‘The Seaower’) [2001] 1 Lloyd’s Rep 341, CA (тиісті ережеге сай,

кеме иелері алпыс күн ішінде белгіленген мұнай компаниясынан (Exxon) рұқсат алуы керек,

аталған компания тиісті кемені пайдалануға келісім беруге тиіс); Barber v. NWS Bank plc [1996]

1 WLR 641, 646, CA (дилер көлікті сатып алу құқығы бар жалға алу келісімшартын бұзған:

көлік талап-арыз берген тарапқа (белгілі бір шартпен) сатылған, алайда көлікке меншік құқы-

ғы дилерге тиесілі болуы керек еді); Samarenko v. Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA Civ 1445;

[2013] Ch 36, at [24] to [27], [52] to [54], [60] and [64] (жер сату келісімшарты; сатып алушы

тарап белгіленген күні және одан кейін белгіленген кесімді мерзімде 10 пайыз көлемінде кепі-

лақы төлемеген) (істі атап өткен: JW Carter (2013) 129 LQR 149–152); Kuwait Rocks Co v. AMN

Bulkcarriers Inc (‘The Astra’) [2013] EWHC 865 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s Rep 69, Flaux J; noted

J Shirley (2013) 130 LQR 185–188 (кемені жалға алған тарап жалдау ақысын уақытылы төлеуге

тиіс еді; тиісті ережеде осылай жазылған).

1135

[1974] AC 235, HL; noted by JH Baker [1973] CLJ 196, R Brownsword (1974) 37 MLR 104, and

FA Mann (1973) 89 LQR 464.

326

XIX БӨЛІМ

сондықтан тиісті міндеттемені орындамау оқиғасы келісімшартты бұзуға негіз

бола алмайды. Көпшілік дауыспен шығарылған мұндай шешімде келісімшарт-

тың әртүрлі талаптарын біріздендіру қажеттігі атап өтілген. Сот шешіміне сай,

кінәсіз тарап 7(b) ережесіне (condition сөзі қолданылған ереже) сілтеме жасап,

11(a)(1) ережесін айналып өте алмады; осы соңғы ережеде кінәсіз тараптың қар-

сы тараптан қалыптасқан жағдайды реттеуді талап етпес бұрын, оған тиісті ха-

барлама беру қажеттігі айтылған. Дегенмен лорд Уилберфорс (Lord Wilberforce)

бұл шешіммен келіспей, ерекше пікірде қалды. Осы ретте Schuler ісі мен Tullow

Uganda Ltd v. Heritage Oil and Gas ісіне (2014) қатысты түсініктемелерді қараңыз

(95 және 98-бап).

1136

(d) санаты. Келісімшарт ережесі: келісімшарт талабы бұзылғанда, кінәсіз

тарап оны тоқтатуға құқылы. Rice v. Great Yarmouth Borough Council ісі (2000):

кінәсіз тарап келісімшартты сөзсіз тоқтату құқығын пайдаланғысы келсе, келі-

сімшарт жобасын дайындағанда өте мұқият болуы керек.

1137

Осы іс бойынша

шығарылған шешім және одан кейінгі сот істері 161-бапта келісімшартты бұзу

туралы ескертпелерге байланысты талқыланады.

(e) санаты. Елеулі мәнге ие талапты маңызды талап деп тану. Басқаларға

нұсқау ретінде қолданылатын сот ісі – PT Berlian Laju Tanker TBK v. Nuse Shipping

Ltd (‘The Aktor’) (2008).

1138

Кеме сатқан тарап Сингапур банкі арқылы 10 пайыз

көлемінде кепілақы алуға келіскен. Алайда кеменің толық құны, яғни 100 пайыз

төлем Грекия банкі арқылы төленуге тиіс еді. Кемені сатып алған тарап 10 па-

йыздық кепілақыны Сингапур банкіндегі бірлескен есепшотқа аударған. Судья

Кристофер Кларк (Christopher Clarke J) «100 пайыз төлемді Грекия банкіне ауда-

ру маңызды талап болған» деген шешім шығарды.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 10–009 ; K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 16.12.

155-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУДА ОНЫҢ ТАЛАПТАРЫНА

ШАМАДАН ТЫС ЖҮГІНУ

Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның (Sale of Goods Act

1979) 15A-бөліміне сәйкес, сатып алушы мынадай жағдайларда тауарды қа-

былдаудан бас тарта алмайды, ол залалды өтеп беруді ғана талап ете алады:

1136

[2014] EWCA Civ 1048; [2014] 2 CLC 61, at [33] ([33] ), per Beatson LJ.

1137

The Times, 26 July 2000; (2001) 3 LGLR 4, CA; S Whittaker, ‘Termination Clauses’, in AS Burrows

and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), chapter 13, at 273–283; Австралияның прецедент-

тік құқығы: JW Carter, Carter’s Breach of Contract (Oxford, 2012), 5.04 .

1138

[2008] EWHC 1330 (Comm); [2008] 2 All ER (Comm) 784; [2008] 2 Lloyd’s Rep 246.

327

(a) келісімшарт талаптары «болмашы» деңгейде бұзылғанда, яғни жеткізілген

тауарды қабылдамай тастау – «ақылға сыйымсыз» шешім болғанда; (b) келі-

сімшарт осындай қорытындыға келуге айқын болса да, тұспалды түрде болса

да кедергі келтірмегенде.

ТҮСІНДІРМЕ

Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 15A-бөлімінде, ортақ

құқық қағидалары тұрғысынан алып қарағанда, сатушы тараптың міндеттемеле-

рі аралық талаптарға парапар деп айтылмаған. Оның орнына, осы ережеге сай,

сатып алушы тарап талаптары бұзылған келісімшартты (келісімшарт талапта-

ры «болмашы» деңгейде бұзылған жағдайларды қоспағанда) тоқтатуға құқылы.

Келісімшарт талаптары болмашы деңгейде ғана бұзылған деуге келмейтін жағ-

дайларда, жоғарыдағы (b) тармағында көрсетілген екінші мәселе туындамайды.

1979 жылғы заңның 15А-бөлімінде былай деп көрсетілген: «Келісімшарт та-

лабы бұзылғанда, оны маңызды талап емес, қарапайым талап (кепілдік) бұзылған

деп қарастыруға болады». 1979 жылғы заңның 15A(3) бөліміне сәйкес, келісім-

шарт талаптары «болмашы» деңгейде бұзылған, сондықтан жеткізілген тауарды

қабылдамай тастау – «ақылға сыйымсыз» шешім екенін дәлелдеу ауыртпалығы

сатушы тарапқа жүктеледі. Бұл – объективті тексеру жолы, ол сатып алушы та-

раптың субъективті арам пиғылы болғанын дәлелдеуді қажет етпейді.

1979 жылғы заңның 15A(2) бөліміне сай, «келісімшарттан қарсы мағынада-

ғы ниеттің болғаны айқын білінсе немесе осылай деп тұспалдауға болса», онда

15 A-бөлімінің ережелері қолданылмайды.

1139

Сондықтан тараптар тиісті та-

лапты айқын түрде маңызды талап санатына жатқызғанда, яғни келісімшарт

талаптарының болмашы ғана бұзылғанын ескерместен, оны тоқтату мүмкінді-

гін көздегенде немесе аталған тараптар келісімшарт талаптары болмашы түрде

бұзылғанына қарамастан, оны тоқтатуға болады деп келіскенде, 15A-бөлімінің

ережелері қолданылмайды.

Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңның (Consumer Rights

Act 2015) 60-бөлімі мен 1-қосымшасының 15-параграфына сай, Тауарларды са-

тып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 15A-бөлімінде айқындалған ережелер

тұтынушы келісімшарттарын да қамтиды. Бұрын Тауарларды сатып алу-сату

туралы 1979 жылғы заңның 15A-бөлімі сатып алушы тарап тұтынушы болма-

ған жағдайларға ғана қатысты қолданылған. Дегенмен Трейтель (Treitel) бұл

1140

өзгерістің айтарлықтай практикалық айырмашылығы жоқ екенін атап өткен:

«Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 15A-бөлімі енді сатып

алушының өзі тұтынушы болған жағдайларда ғана қолданылмайды; іс жүзінде

мұны 2015 жылғы заңда айқындалған реформалармен байланыстыруға болады».

Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 30(2A) бөлімінде

айқындалған ережелер де осындай ұстанымға сәйкес келеді: жеткізілген тауар

1139

Section 15A(2), ibid.

1140

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 18–056.

328

XIX БӨЛІМ

келісімшартта көрсетілген мөлшерден кем не артық болуы ықтимал, бірақ мұндай

сәйкессіздік білінер-білінбес болуы мүмкін, яғни осындай жағдайда «сатып алу-

шының жеткізілген тауарды қабылдамауы – ақылға сыйымсыз жайт» делінетін еді.

15A-бөлімінің ережелері қабылданғанға дейінгі сот істері. Moore & Co and

Landauer & Co ісі (1921) бойынша шығарылған шешімге сай,

1141

коммерциялық

сатып алушы тарап өзіне 30 қорапқа емес, 24 қорапқа салынып жеткізілген тауар-

ды (кейбіреуін) қабылдамауға құқылы болды. Өйткені тараптар жасасқан келі-

сімшартта тауарды 30 қорапқа салып жеткізу талабы болған (Тауарларды сатып

алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 13(1) бөліміне сай, қораптарға қатысты та-

лап – тауар сипаттамасы ескерілетін мәміленің міндетті талабы болып саналады).

Лорд-судья Скраттонның (Scrutton LJ) айтуынша, қораптарға қатысты талап са-

тып алушы тарап тауарды дәл сондай шарттармен басқа бір тарапқа сатуды көз-

дегенде ғана маңызды болатын еді.

1142

Ал бұл сәйкессіздік «болмашы» сипатта

болғанға ұқсайды, сондықтан коммерциялық сатып алушының 15A-бөлімі ере-

желеріне жүгініп, тауарды қабылдамай тастауы екіталай.

Тауардың келісілген сипаттамаға сәйкес келмеуі. Трейтель (Treitel)

1143

15A-бөлімі ережелерін қолданғанда, Arcos v. Ronaasen ісіне (1933) қатысты «бас-

қа шешім шығарылуы мүмкін бе еді» деген сұраққа назар аударады. Бұл іске қа-

тысушы тараптар жасасқан келісімшартта жеткізілетін ағаш материалдарының

өлшемі 8/16 дюйм болуға тиіс екені айтылған. Ал жеткізілген ағаш материал-

дарының өлшемі 9/16 дюйм болған. Сот «жеткізілген ағаш материалдарының

өлшемі келісімшартта көрсетілген (тараптар келіскен) өлшемге парапар емес»

деген шешім шығарған.

1144

Трейтель ұсынғандай, 1/16 дюйм шамасындағы айыр-

машылықты «болмашы» сәйкессіздік емес деп санайтын болсақ, коммерциялық

сатып алушы тарап жеткізілген тауарды қабылдамауға құқылы.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 10–056.

156-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫҢ МАҢЫЗДЫ ТАЛАБЫ БҰЗЫЛДЫ

ДЕП ТАНУДАН БАС ТАРТУ

Келісуші тарап келісімшарттың маңызды талабы бұзылды деп танудан бас

тарта алады (waiveabreachofcondition) немесе тауарларды сатып алу-сату келі-

сімшарты жасалған болса, сатып алушы тарап тауарды тиісті заң ережелеріне

сай «қабылдаған» деп танылуы мүмкін.

1141

[1921] 2 KB 519, CA.

1142

ibid, at 524.

1143

GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor) (14th edn, London, 2015), 18–057.

1144

[1933] AC 470, HL; осы іс жөнінде: D Campbell, in D Campbell, L Mulcahy and S Wheeler (eds),

Changing Concepts of Contract (Basingstoke, 2013), chapter 7.

329

ТҮСІНДІРМЕ

Тауарларды сатып алу-сату келісімшарты жасалған жағдайда тауарды «қабылдап

алу» мәселесі жөнінде, Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның

мына бөлімдерін қараңыз: 11(4), 35, 35A және 36.

Бұған қоса айта кететін бір жайт – өз әрекетімен қарсы тарап ұстанымы-

ның өзгеруіне себепші болған кінәсіз тарап келісімшартты тоқтату құқығынан

айырылуы мүмкін (4-бап).

ӘДЕБИЕТ

Chitty on Contracts (32nd edn, 2015), 24–007  (мұқият талдау жасау қажеттігі

жөнінде).

157-БАП

«УАҚЫТ ҚЫМБАТ»

Тараптар келісімшартқа енгізген айқын ережеге немесе оған соттың берген

түсіндірмесіне сай, келісуші тараптар өз міндеттемелерін уақытылы орын-

дауға тиіс деген талап – міндетті (қатаң) талап болып есептеледі (154-бап).

Демек, тиісті міндеттемелерді уақытылы орындамау келісімшарт талапта-

рын елеулі түрде бұзу болып саналады, сондықтан бұл жайт, 158-бапқа сай,

келісімшартты тоқтатуға негіз бола алады.

ТҮСІНДІРМЕ

Үлкен соттың канцлері сэр Тэрренс Эзертон (Sir Terence Etherton) осы тақырыпқа

қатысты басты қағидаларды Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres ісін (2013) қараған

кезде қайта растаған.

1145

Осы орайда лорд-судья Мастилл (Mustill LJ) Lombard North Central plc v.

Butterworth (1987) ісіне қатысты мынадай пікір білдірген:

1146

«[Тиісті мәміленің түпнұсқа] ережелерінде уақыттың маңызды екені айтыл-

са... міндеттемені уақытылы орындау келісімшарттың маңызды талабы еке-

нін білдіреді. Сондықтан тиісті міндеттемені орындауды кешіктіру, ұзақты-

ғына қарамастан, келісімшарт талаптарын елеулі бұзу болып танылады».

Сот уақытқа қатысты бейтарап сипаттағы ережені шартты белгілеріне қарап

(ex facie), қарапайым талап та емес, аралық талап та емес, іс жүзінде маңызды

талап деп тануы мүмкін.

1147

1145

[2013] EWCA Civ 816 [2014] 1 WLR 756 at [44]; J Stannard, `In the Contractual Last Chance Saloon:

Notices Making Time of the Essence’ (2004) 120 LQR 137; J Stannard, Delay in the Performance of

Contractual Obligations (Oxford University Press, 2007), chapters 1 to 3.

1146

[1987] QB 527, 535–6, CA.

1147

United Scientic Holdings Ltd v. Burnley BC [1978] AC 904, 944, HL.

330

XIX БӨЛІМ

Міндеттемелерді орындау уақытына қатысты келісімшарт талабының маңыз-

ды талапқа жату-жатпауы мәселесі сотта дауланған. Атап айтсақ, ол істер жылжы-

майтын мүлікке меншік құқығын табыстау жөніндегі мәмілелерге (conveyancing

transactions),

1148

жалға алу келісімшарттарына (contracts of hire)

1149

және келісім-

шартқа сай қолданылатын инвестициялық құралдарға қатысты еді (BNP Paribas

v. Wockhardt EU Operations (Swiss) AG, 2009).

1150

Қазіргі кезде соттар коммерциялық айқындықты қамтамасыз етуге басымдық

беру мақсатында келісімшартта көрсетілген кесімді уақыт талаптарын (олардың

«маңызды талап» деп аталмағанына қарамастан) іске асыру керек деген ұстаным-

ды басшылыққа алады.

1151

Уақытқа қатысты талап маңызды талап ретінде қарастырылмаған жағдайда,

B тарабы өз міндеттемесін уақытылы орындамаса, A тарабы оған тиісті хабарла-

ма

1152

беріп, міндеттемені

1153

ақылға қонымды уақыт аралығында орындауды та-

лап ете алады. Бұл хабарлама міндеттемені орындау талабы маңызды талапқа

айналды дегенді білдірмейді.

1154

Мұндай хабарлама арқылы кредитор қарсы та-

рапқа тиісті міндеттемені қисынға сай қандай мерзімде, яғни қандай күнге дейін

орындау керек екенін жеткізеді.

1155

Сондықтан кінәсіз тарап аталған хабарлама-

дан кейін де міндеттемені орындауда кешіктіру болғаны келісімшарт талаптарын

елеулі түрде бұзу болып табылатынын, ал осы жайттың келісімшартты тоқтатуға

негіз бола алатынын дәлелдеуге тиіс, атап айтқанда ол: (a) жасалған хабарлама-

ға сай әрекет етпеу – тиісті міндеттемелерді орындаудан бас тартуға парапар,

1148

Мына істе атап өтілген сот прецеденттерін қараңыз: Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres [2013]

EWCA Civ 816 [2014] 1 WLR 756 at [44] (бұған қоса: Ampurius Nu Homes Holdings Ltd v. Telford

Homes (Creekside) Ltd [2013] EWCA Civ 577; [2013] 4 All ER 377).

1149

Мысалы, мына іс: Lombard case, [1987] QB 527, 535-6, CA and including ships, Mardorf Peach &

Co Ltd v. Attica Sea Carriers Corp of Liberia, `The Laconia’ [1977] AC 850, HL; қараңыз: Kuwait

Rocks Co v. AMN Bulkcarriers Inc (`The Astra’) [2013] EWHC 865 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s

Rep 69, Flaux J; атап өткен: J Shirley (2013) 130 LQR 185–188 (кемені жалға алушы тарап жал-

дау ақысын кешіктірмей төлеуі керек деген талап – маңызды талап; тиісті ережеде осылай

жазылған).

1150

BNP Paribas v. Wockhardt EU Operations (Swiss) AG [2009] EWHC 3116 (Comm), at [32].

1151

eg, Bunge Corporation New York v. Tradax SA [1981] 1 WLR 711, 715-6, 726, HL (мына істе лорд

Диплоктан (Lord Diplock) дәйексөз келтірген: Photo Production case [1980] AC 822, 840, HL).

1152

BNP Paribas v. Wockhardt EU Operations (Swiss) AG [2009] EWHC 3116 (Comm), at [40],

per Christopher Clarke J noting Re Olympia & York Canary Wharf Ltd (No 2) [1993] BCC 159,

Morritt J; and Clarke J’s own decision in Dalkia Utilities Services plc v. Celtech International Ltd

[2006] EWHC 63 (Comm); [2006] 1 Lloyd's Rep 599; [2006] 2 P & CR 9, at [131]; бұған қоса,

қараңыз: Samarenko v. Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA Civ 1445; [2013] Ch 36, at [37] ,

per Lewison LJ (осы істі атап өткен: JW Carter (2013) 129 LQR 149–152).

1153

Behzadi v. Shaftesbury Hotels Ltd [1992] Ch 1, CA.

1154

Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres [2013] EWCA Civ 816 [2014] 1 WLR 756, at [44] proposition (6),

per Sir Terence Etheron; Behzadi v. Shaftesbury Hotels Ltd [1992] Ch 1, 24, CA, per Purchas LJ.

1155

Lord Simon of Glaisdale in United Scientic Holdings Ltd v. Burnley BC [1978] AC 904, 946E–947A;

Behzadi v. Shaftesbury Hotels Ltd [1992] Ch 1, 24, CA, per Purchas LJ: Re Olympia & York Canary

Wharf Ltd (No 2) [1993] BCC 159 173, Morritt J; Astea (UK) Ltd v. Time Group Ltd [2003]

EWHC 725, TCC, at [147] .

331

яғни

1156

келісімшарт талаптарын елеулі түрде бұзу екенін;

1157

немесе (b) аралық

талаптың бұзылғанын, соның салдарынан жоспарланған ыңғайласпа қанағат-

тандырудың түбегейлі өзгеріске ұшырағанын;

1158

немесе (c) өз міндеттемелерін

орындауды кешіктірген тараптың әрекеті, шын мәнінде, оның келісімшарттан

бас тартқанын білдіретінін (137-бап, түсіндірме) көрсетуге тиіс.

Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres ісінде (2013) мұндай елеулі кешіктірудің

болмағаны анықталды.

1159

Жауапкер тарап талап-арыз берген сатушымен пәтерді

жалға алу жөнінде келіскен. Ал пәтер құрылысы әлі аяқталмаған еді. Құрылыс

жұмыстарын 2008 жылдың желтоқсанында аяқтау жоспарланған, дегенмен та-

раптар жұмыс кешіктірілетін жағдайда қандай шара қолданылатыны туралы

анық келісімге келмеген. Апелляциялық сот шығарған шешімге сай, келісім-

шартта тұспалды аралық талап болған (159-бап). Осы талап бойынша, жалға бе-

рілетін пәтер құрылысының жұмысы ақылға қонымды мерзімде аяқталуға тиіс

еді. Пәтерді пайдалануға беру уақыты небары төрт аптаға кешіктірілген (жал-

пы, пәтер 125 жылға жалға берілген),

1160

сондықтан келісімшарт талабы елеулі

түрде бұзылды және келісуші тарап одан бас тартты деуге негіз болмады.

1161

Демек, келісімшартты тоқтатуға әрекеттенген сатып алушы асығыстық танытты.

Келтірілген залалды өтеуді талап етуге мүмкіндік болды; төленген кепілақының

қайтарылмағаны заңды; келісімшартты заттай орындату талабы қойылмады.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 12;

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 15.12 ; G McMeel,

The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn,

Oxford, 2011), chapter 26; JE Stannard, Delay in the Performance of Contractual

Obligations (Oxford, 2007).

1156

Dominion Corporate Trustees Ltd v. Debenhams Properties Ltd [2010] EWHC 1193 (Ch); [2010]

NPC 63, at [55], per Kitchin J (төлем жасамау міндеттемені орындаудан бас тартуға жатпады).

1157

Мысалы, жылжымайтын мүлік туралы келісімшарттағы кепілақыны келісілген күні төлеу ке-

рек деген талап маңызды талап болған, ол орындалмаған: Samarenko v. Dawn Hill House Ltd

[2011] EWCA Civ 1445; [2013] Ch 36, at [37] , шығарған қорытындысы: [47], per Lewison LJ

(осы істі атап өткен: JW Carter (2013) 129 LQR 149–152).

1158

Re Olympia & York Canary Wharf Ltd (No 2) [1993] BCC 159, 165–173, especially at 173; Ocular

Sciences Ltd v. Aspect Vision Care Ltd [1997] RPC 289, 433, per Laddie J; Astea (UK) Ltd v. Time

Group Ltd [2003] EWHC 725, TCC, at [151].

1159

[2013] EWCA Civ 816 [2014] 1 WLR 756 (жалпы қағида туралы мәлімдемені мына жерден қа-

раңыз: [44], per Etherton C).

1160

Сонда, at [60], per Etherton C, сондай-ақ «маңызды емес» деп тапқан: [69], per Floyd LJ.

1161

Бұл да сонда, at [48].

332

XIX БӨЛІМ

158-БАП

МҮЛІКТІК ЖӘНЕ ИЕЛЕНУ ҚҰҚЫҒЫНАН АЙЫРЫЛУДАН

ҚОРҒАУ ЖОЛДАРЫ

Тиісті төлем жасалмаған немесе келісімшарттың басқа да талаптары орын-

далмаған жағдайда, сот әділдік құқығы қағидаларына сүйеніп, тиісті тарапты

мүліктік және иелену құқығынан айырылудан қорғап қала алады. Алайда бұл

доктрина жерге меншік құқығын сатып алуды көздеген, бірақ тиісті төлемді

кешіктірген тарапты қорғай алмайды. Мұндай жағдайда сатушы тарап жерді

сатудан бас тартуы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұрыннан қолданылып келген осы доктринаны лорд-судья Роберт Уолкер (Robert

Walker LJ) On Demand plc v. Gerson plc ісін (2001) тыңдаған кезде мұқият талда-

ған.

1162

Бұл доктрина міндетті құқықтарды (in personam rights) (яғни лицензия-

ларға сай берілген құқықтарды;

1163

немесе «уақытша чартерлік (кемені жалға алу

туралы) келісімшартты») қамтымайды.

1164

Құпия кеңестің Union Eagle Ltd v. Golden Achievement Ltd ісі (1997)

1165

бойын-

ша шығарған шешіміне сәйкес, аталған доктрина тиісті төлемді кешіктірген жер

сатып алушы тараптың пайдасына шешілмейді. Сондықтан сатып алушы тарап

ақшаны уақытылы төлеу керек деген «маңызды талапты» бұзған жағдайда, са-

тушы тарап мәміледен бас тартуға құқылы. Бұл іске қатысушы тарап Гонконгта

пәтер сатып алуды көздеген. Сатып алушы өз бағасын небары он минутқа кеші-

гіп ұсынған, дегенмен сатушы тарап келісімшартты бұзып, төленген кепілақыны

өзінде қалдыру туралы шешім шығарған (пәтердің нарықтық бағасы қымбаттап

бара жатқан). Сатып алушы өзінің төлем жасамас бұрын, әділдік құқығына сай,

аталған мүлікке рәсімделіп бітпеген меншік құқығын алғанын мәлімдеп, әділдік

қағидасы бойынша оны осындай меншік құқығынан айыруға болмайтынын айт-

ты. Сот сатып алушының бұл ұстанымын құптамады.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 10–068 ;

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity:

Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 4(7).

1162

Robert Walker LJ in On Demand plc v. Gerson plc [2001] 1 WLR 155, 163G–172, CA (басқа негіз-

бен күшін жойған: [2003] 1 AC 368, HL); L Gullifer, in AS Burrows and E Peel (eds), Commercial

Remedies: Current Issues and Problems (Oxford, 2003), 191, at 212 .

1163

Sport Internationals Bussum BV vv. Inter-Footwear Ltd [1984] 1 WLR 776, HL (мына істе қарас-

тырған: Celestial Aviation 1 Ltd vv. Paramount Airways Private Ltd [2010] EWHC 185 (Comm);

[2010] 1 CLC 15, Hamblen J; атап өткен: L Aitken (2010) 126 LQR 505–507; қараңыз: UK Housing

Alliance (North West) Ltd v. Francis [2010] EWCA Civ 117; [2010] 3 All ER 519, at [14]; атап өткен:

C Conte (2010) 126 LQR 529–534).

1164

‘The Scraptrade’ [1983] 2 AC 694, HL.

1165

Union Eagle Ltd v. Golden Achievement Ltd [1997] AC 514, 520, PC.

333

159-БАП

АРАЛЫҚ ТАЛАПТАР

Келісімшарттың аралық талабы (intermediate or innominate term) бұзылған

жағдайда, кінәсіз тарап өзіне келтірілген залалды өтеуді талап етуге құқылы.

Аралық талап бұзылған жағдайда келісімшартты тоқтатуға да болады, деген-

мен сол талаптың елеулі деңгейде бұзылуы салдарынан кінәсіз тараптың келі-

сімшартқа қатысты болжамы мен жоспарының түбегейлі өзгергенін көрсету

керек.

ТҮСІНДІРМЕ

Талаптардың осы санатын Апелляциялық сот Hongkong Fir Shipping Co Ltd v.

Kawasaki Kisen Kaisha Ltd ісін (1962) қараған кезде нақтылап берген.

1166

Осы

ретте лорд-судья Диплок (Diplock LJ) «міндеттемелік талаптардың маңызды

(conditions) және қарапайым талаптар/кепілдіктер (warranties) атты екі-ақ түрі

бар, соңғысы бұзылса, залалды өтеу жауапкершілігі ғана туындайды, ал бірінші-

сі бұзылған кезде, кінәсіз тарап келісімшартты тоқтата алады» деген тұжырым-

ды жоққа шығарған.

1167

Ол кейбір міндеттемелерді орындамаудың салдары ауыр

болатынын, яғни осындай аса маңызды міндеттемелердің бар екенін мойында-

ған. Ал кейбір келісімшарттық міндеттемелерді орындамаудың салдары ауыр

болмауы да ықтимал, ондай міндеттемелерді қарапайым талаптар/кепілдіктер

(warranties) деп қарастыру керек.

1168

Дегенмен оның ерекше атап өткеніне қара-

ғанда, міндеттемелердің жоғарыдағы түрлеріне жатпайтын «әлдеқайда күрделі»

бір санаты бар: оларға қатысты жағдайларда, кінәсіз тарап келісімшартты заңды

түрде тоқтата ала ма, әлде жоқ па деген сұраққа жауап беру үшін келісімшарт

талаптары бұзылғаннан кейін болған нақты оқиғаларды ескеру қажет.

Апелляциялық сот «кеменің теңізде ойдағыдай қатынауға жарамдылығы

(seaworthiness) жөніндегі айқын талаптар маңызды талаптарға жатпайды» де-

ген шешім шығарған; бұған қоса, сот бірінші инстанциядағы судья Салмонның

(Salmon J) шешімімен келісіп, істің мән-жайынан белгілі болғандай, «аралық та-

лаптар бұзылғандықтан, келісімшартты тоқтатуға негіз болған жоқ» деген қоры-

тындыға келді.

Hongkong Fir ісі: кемені екі жылға жалға алу туралы келісімшарт жасалған.

Кеме «қалыпты жүк тасымалдау қызметін атқаруға жан-жақты дайын» болуға

тиіс, сондай-ақ оның «корпусы мен жабдықтарын жұмыс барысында дұрыс күтіп

1166

[1962] 2 QB 1, CA; JE Stannard and D Capper, Termination for Breach of Contract (Oxford, 2014),

chapter 6; D Nolan, in C Mitchell and P Mitchell (eds), Landmark Cases in the Law of Contract

(Oxford, 2008), 269 ; сондай-ақ лорд Диплоктың (Lord Diplock) осы шешімге берген тү-

сіндірмесі: ‘The Law of Contract in the Eighties’ (1981) 15 University of British Columbia Law

Review 371.

1167

[1962] 2 QB 1, 69–70, CA.

1168

ibid, at 70.

334

XIX БӨЛІМ

ұстау керек» деген талап қойылды. Жалданған көлікті «жұмысқа сақадай сай да-

йын» тұрды деуге келмейді: бас инженер ішімдікке салынған, кеме командасы

толық жасақталмаған, ал жабдықтар бірнеше рет істен шыққан.

1169

Оны жалға

алудың нарықтық құны күрт арзандағандықтан, жасалған келісімшартты жал-

ғастыра беру экономикалық тұрғыда тиімсіз болатынын аңғарған жалға алушы

тарап екі жыл өтпей тұрып, келісімшарттан бас тартты.

1170

Оның осылайша келісімшартты тоқтатуы негізсіз деп танылды. Біріншіден,

тиісті міндеттемелерді орындау талабы – аралық талаптарға жатқызылған (лорд-

судья Диплок (Diplock)

1171

пен лорд-судья Апджонның (Upjohn LJ) ұйғарымы;

1172

лорд-судья Сэллерс (Sellers LJ) талаптарды қарапайым талаптар/кепілдіктер са-

натына жатқызған).

1173

Осы ретте судьялардың көпшілігі атап өткендей, кеменің

ойдағыдай қатынауға жарамдылығы (seaworthiness) туралы міндеттемені бұзу-

дың түрлі жолдары бар, олардың барлығы бірдей ауыр салдарға әкеп соқтырмай-

ды, кейбіреуінің әсері білінер-білінбес екенін айта кету орынды. Сот «келісім-

шарт талаптары бұзылғанымен, кемені жалға алған тарап келісімшартқа сай қол

жеткіземін деп күткен артықшылықтардан толық айырылған жоқ» деген қоры-

тынды шығарды.

Schuler ісін (1974) қараған лорд Уилберфорс (Lord Wilberforce)

1174

пен The

Hansa Nord ісін (1976) тыңдаған лорд Деннинг (Lord Denning)

1175

аралық талап

(intermediate term) деген кең мағыналы ұғымның Hongkong Fir ісіне қатысты ше-

шімнен бұрын айқындалғанын атап өткен. Тауар сатып алу-сату туралы заңдарда

кездесетін сөйлемдерде талаптарды жай ғана маңызды талаптар мен қарапайым

талаптар деп бөлу мәселесіне келсек, оларды осылай екіге бөліп көрсету оқулық

жазған сэр Фредерик Поллоктың (Sir Frederick Pollock) ықпалымен қалыптасқанға

ұқсайды (осындай пайымды Апелляциялық сот алдында The Mihalis Angelos ісі

бойынша мәлімдеме жасаған корольдік адвокат Роберт Гофф (Robert Go QC) пен

Брайан Давенпорт (Brian Davenport) ұсынған,

1176

оны Апелляциялық сот төрағасы

лорд Деннинг (Lord Denning MR) назарға алды).

1177

Тауарларды сатып алу-са-

ту туралы 1893 жылғы заң (Sale of Goods Act 1893) және оның жаңа замандағы

мұрагері – 1979 жылғы заңды құрастырушылардың талаптардың екі-ақ түрі бар

деген ұстанымды басшылыққа алғанын осы аталған құжаттардың құрылымынан

аңғаруға болады. Сол заңдарда маңызды талаптар мен қарапайым талаптар туралы

ғана айтылған, аралық талаптар деген ұғым жоқ. Алайда лорд-судья Льюисонның

пікірінше, (Lewison LJ) ХІХ ғасырдың соңында прецеденттік құқықта келісімшарт

1169

Осы негізгі сот прецедентіне жасалған талдау: Ampurius Nu Homes Holdings Ltd v. Telford Homes

(Creekside) Ltd [2013] EWCA Civ 577; [2013] 4 All ER 377, at [38] to [52], [61], and [63].

1170

[1962] 2 QB 1, at 39 (Salmon J).

1171

ibid, at 62, CA.

1172

ibid, at 64, CA.

1173

ibid, at 60, CA.

1174

[1974] AC 235, 262F, HL: «Мұны бір жаңалық деп санамаймын».

1175

‘The Hansa Nord’ [1976] 1 QB 44, 60, CA.

1176

‘The Mihalis Angelos’ [1971] 1 QB 164, 187 (counsel).

1177

ibid, at 193, per Lord Denning MR.

335

талаптарына қатысты аталған «бинарлық» (маңызды/қарапайым талап – condition/

warranty) классификацияның қабылдануы тауар саудасына байланысты болмаған.

1178

Осы ретте келісімшарт талаптарының бұзылуы қандай жағдайда келісім-

шартты тоқтатуға негіз болады деген сұраққа келсек, лорд-судья Диплоктың

(Diplock LJ)

1179

(дегенмен лорд-судья Апджон (Upjohn LJ) емес)

1180

Hongkong Fir

ісін (1962) қараған кезде жасаған ұсынысына құлақ ассақ, ең бастысы – келі-

сімшарт талаптарының бұзылуы кесірінен «кінәсіз тараптың қол жеткіземін деп

жоспарлаған артықшылықтан толықтай айырылған-айырылмағанын» тексеріп

анықтау қажет. Бұл – аса жоғары критерий. Келісімшарт талаптарының айтар-

лықтай бұзылғанының өзі жеткілікті ме? Бұл мәселе қайта қаралғанымен, нақты

ұстаным анықталмады.

1181

Аралық талаптың бұзылуы келісімшартты тоқтатуға негіз болғанын, осылай-

ша соттың осы мәселеге қатысты критерийді төмендетіп жібергенін Австралияда

қаралған мына іс бойынша шығарылған шешімнен көре аламыз: Koompahtoo

Local Aboriginal Land Council v. Sanpine Pty Ltd (2007).

1182

Австралияның Үлкен

соты (High Court of Australia) «келісімшарт талаптары едәуір бұзылған» жағдай-

да аралық талап доктринасына жүгініп, келісімшартты тоқтатуға болады деген

мәлімдеме жасаған. Осы сот «келісімшартты елеулі түрде бұзу» мен кінәсіз та-

рапты «келісімшартта көзделгеннің айтарлықтай бөлігінен» айыруды мағыналас

ұғымдар деп қарастырғанға ұқсайды.

1183

Тауар сатып алу-сату. The Hansa Nord ісін (1976) қараған Апелляциялық сот

шешіміне сай, тиісті заңда (Тауарды сатып алу-сату туралы 1893 жылғы заң мен

1979 жылғы заң) келісімшарт талаптарының қарапайым талап пен маңызды талап

деген екі-ақ түрі жөнінде айтылғанына қарамастан, тауар сатып алу-сату келісім-

шартындағы айқын көрсетілген талапты аралық талапқа жатқызуға негіз бар.

1184

Апелляциялық сот «тауар сатып алу-сату туралы заңдарда «аралық» талаптар

мүлде қарастырылмаған» деген тұжырымды жоққа шығарды; Тауарларды сатып

алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 62(2) бөлімінде тауар саудасына қатысты

мәмілелерге «ортақ құқық ережелерін» қолдану керек екені айтылған;

1185

бұл

ережелер Hongkong Fir ісінде (1962) айқындалған талаптарды классификациялау

ережесін де қамтиды. Сонымен қатар сот істің мән-жайын қарастыра келе, «тауар

түрлері «саудаға жарамды сапада» болуға тиіс деген заңға сай тұспалды талап

1178

Samarenko v. Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA Civ 1445; [2013] Ch 36, at [28] and [29],

per Lewison LJ, дәйексөз: Bentsen v. Taylor, Sons & Co (No 2) [1893] 2 QB 274, 281, CA,

per Bowen LJ (кемені жалға алу туралы іс).

1179

[1962] 2 QB 1, 69–70, CA.

1180

[1962] 2 QB 1, 64.

1181

Ampurius Nu Homes Holdings Ltd v. Telford Homes (Creekside) Ltd [2013] EWCA Civ 577; [2013]

4 All ER 377, at [38] to [50], per Lewison LJ; Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres [2013] EWCA Civ

816 [2014] 1 WLR 756, at [57], per Etherton C.

1182

[2007] HCA 61; (2007) 82 ALJR 345; (2008) 241 ALR 88, H Ct Aust (Gleeson CJ, Gummow,

Heydon, Crennan JJ), at [52].

1183

ibid, at [54] and [71].

1184

‘The Hansa Nord’ [1976] QB 44, CA, noted by A Weir [1976] CLJ 33.

1185

ibid, at 72, 83, CA.

336

XIX БӨЛІМ

бұзылмаған» деген шешімге келді.

1186

Сот жеткізілген тауарлар құны мен сапалы

тауарлар бағасы арасындағы айырмашылықты негізге ала отырып, «келген залал

көлемін бағалау үшін істі қайта қарау керек» деген қорытынды шығарды.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 12.

160-БАП

ҚАРАПАЙЫМ ТАЛАПТЫ БҰЗУ

Қарапайым талап/кепілдік (warranty) бұзылған жағдайда, кінәсіз тарап залал-

ды өтеп беруді талап етуге құқылы, алайда келісімшартты тоқтата алмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Акцияларды сатып алу туралы келісімдер мен коммерциялық сауда-саттыққа қа-

тысты қарапайым талаптар 98-бапта қарастырылған. Ал жанама кепілдіктердің

(collateral warranties) мән-жайы 64-бапта жазылған.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 10.001 to 10.008.

161-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ТИІСТІ ЕСКЕРТПЕЛЕР

Келісімшартты бұзу (тоқтату) құқығының үш түрі бар, алайда төменде беріл-

гендердің біріншісін ғана, яғни (a) тармағындағысын келісімшарт талаптары-

ның бұзылуына орай жауап ретінде іске асыруға болады:

(a) өзге тараптың келісімшарт талаптарын бұзуына байланысты оны тоқ-

татуға деген айқын құқық;

(b) мерзімсіз келісімшарт жасалған жағдайда, қарсы тарапқа ақылға қо-

нымды мерзімде тиісті хабарлама беріп, келісімшартты тоқтатуға деген

айқын немесе тұспалды құқық (134-бап);

1186

‘The Hansa Nord’ [1976] QB 44, CA, noted by A Weir [1976] CLJ 33, at 61–63, 77, 79, CA, Тауар-

ларды сатып алу-сату туралы 1893 жылғы заңның (Sale of Goods Act 1893) 14(2) бөлімі; қазір

оған Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы заңның 14(2) бөлімі сәйкес келеді: тауар-

дың «сапасы қанағаттандырарлықтай» болуы керек деген тұспалды талап бар, ол 14(2A) – (2F)

бөлімдерінде де атап өтілген.

337

шін жоятын айқын құқық; өзінің осындай құқығын іске асырған тарап

келісімшарттың қалған мерзіміне қатысты туындаған шығындарды

өтеуді талап ете алмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Айқын өкілеттіктер мен жалпы құқық нормалары және келісімшартты тоқ-

татудың жиынтық құқықтары. Өзге тарап келісімшарт талаптарын бұзып,

одан бас тартқанын білдірген жағдайда, кінәсіз тараптың өзіне берілген айқын

өкілеттіктер мен ортақ құқық қағидаларына сүйеніп, келісімшартты тоқтатуға

деген құқығы прецеденттік құқықта танылған.

1187

Дегенмен осындай өкілеттік-

терді пайдаланғанда сақтық таныту қажет.

1188

Өзге тараптың келісімшарт талаптарын бұзуына байланысты оны тоқта-

ту жөніндегі айқын құқық. Апелляциялық соттың Rice v. Great Yarmouth Borough

Council ісі (2000) бойынша шығарған шешімінен белгілі болғандай, өзге тарап-

тың келісімшарт талаптарын бұзуына байланысты оны тоқтатуға деген сот та-

нитын айқын құқықтың бар екенін дәлелдеу үшін келісімшарт жобасы мұқият

әзірленуі керек.

1189

Талап-арыз берген тарап жауапкер тараптың спорт нысандары

мен саябағына күтім жасауға төрт жыл мерзімге келісімшарт жасасқан. Жазбаша

келісімшарт ережелері бойынша, «[Rice] аталған келісімшартта көрсетілген кез

келген міндеттемесін бұзған жағдайда», жауапкер тарап келісімшартты тоқтатуға

құқылы еді. Қарсы тарап өз міндеттемелерін дұрыс орындамағандықтан, жауап-

кер тарап келісімшартты тоқтатқан. Бұл даулы істі Апелляциялық сотта қарау

барысында «Давидтің Голиафқа қарсы шыққанына ұқсас» әсер қалыптасты. Сот

«кез келген сөзін барлығын түгел деген мағынада түсінуге болмайды, әйтпесе

келісуші тараптар төзгісіз шарттар құрып, соның салдарынан

1190

«коммерциялық

ақылға қонымдылық» қағидасын елемейтін жағдай қалыптасатын еді» деген ше-

шім шығарды. Осылайша «кез келген» сөзін «келісімшарт талаптарын бұзу, яғни

оны біржақты орындамауды білдіретін кез келген жайт» деген мағынада түсіну

1187

Stocznia Gdynia SA v. Gearbulk Holdings Ltd [2009] EWCA Civ 75; [2010] QB 27; noted E Peel

(2009) 125 LQR 378–384.

1188

Q Liu, ‘The Puzzle of Unintended Acceptance of Repudiation’ [2011] LMCLQ 4–11, мына істі атап

өткен: Tomlinson J’s decision in Shell Egypt Manzala GmbH v. Dana Gas Egypt Ltd [2010] EWHC

465 (Comm), at [31] and [32], бұл істе «А тарабының келісімшартты тоқтату туралы ескертпеге

жүгінгені оның дәл сол кезде В тарабының келісімшарт талаптарын айтарлықтай деңгейде бұ-

зып, одан бас тартқанын мойындау емес» деген шешім шығарылды.

1189

The Times, 26 July 2000; (2001) 3 LGLR 4, CA; S Whittaker, ‘Termination Clauses’, in AS Burrows

and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), chapter 13, at 273–283; Австралияның прецедент-

тік құқығы: JW Carter, Carter’s Breach of Contract (Oxford, 2012), 5.04 .

1190

The Times, 26 July 2000; (2001) 3 LGLR 4, CA, at [22], per Hale LJ.

338

XIX БӨЛІМ

қажеттігі айтылды.

1191

Келісімшарт талаптарын бұзу арқылы оны орындаудан бір-

жақты бас тарту оқиғасы анықталғанда ғана келісімшартты тоқтатуға мүмкіндік

бар.

1192

Алайда істің мән-жайынан белгілі болғандай, тараптар арасында жасал-

ған келісімшарт талаптары айтарлықтай деңгейде бұзылмаған. Эндрю Берроуз

(Andrew Burrows) «келісімшарт талаптары бұзылған кез келген жайт, тіпті талап-

тардың білінер-білінбес дәрежеде бұзылуының өзі оны тоқтатуға негіз болады»

деген ескертпені соттың қолдау-қолдамауы туралы ойын ортаға салған.

1193

Бұл сұраққа берілетін жауап мынадай: «иә», өйткені келісуші тараптар ком-

мерциялық қызмет субъектілері болса, онда келісімшарт еркіндігі қағидасы

(1-бап) соттардан аталған ескертпе мәтінін жоққа шығармауды талап етеді.

1194

Дегенмен судья Китчин (Kitchin J) өзінің Dominion Corporate Trustees Ltd v.

Debenhams Properties Ltd ісіне (2010)

1195

қатысты мәлімдемесінде Rice ісін (2000)

(және одан бұрын қаралған Antaios ісін, 1985) қызмет көрсететін тараптың келі-

сімшарт талаптарын бұзуы мүмкін сан алуан жайттарды қамтыған іс деп түсінген

жөн екенін айтқан. Керісінше, келісімшартта қарастырылған міндеттеме ауқымы

нақты да айқын жазылған жағдайда, оны тоқтату туралы ескертпенің іске асуын

қамтамасыз ету қажет.

Сол сияқты, BNP Paribas v. Wockhardt EU Operations (Swiss) AG ісін (2009)

1196

қараған судья Кристофер Кларк (Christopher Clarke J) «егжей-тегжейлі жазылған

қаржы құжатына қол қойған тараптар, шынымен, келісімшарт талаптары бұзыла-

тын болса, кінәсіз тарап оны тоқтатуға құқылы деп келіскен» деген қорытынды-

ға келді. Мұндай шарт құжатта айқын көрсетілген болатын. Осы ретте судья:

1197

«Тараптар... келісімшарттың маңызды талабын бұзудың салдарын анық көрсетіп

берген. Осылай бола тұра, олар тиісті төлем жасау талабының орындалмауын

қарапайым талап немесе аралық талап деп қарастыратын еді деген болжам қи-

сынсыз...» – деген.

Kuwait Rocks Co v. AMN Bulkcarriers Inc (`The Astra’) (2013) ісін қараған судья

Флокс (Flaux J) «кеме иесі төмендегі мына ескертпеге жүгініп, келісімшартты

тоқтатуға және келген залалды өтеуді талап етуге құқылы» деген шешім шығар-

ды. Осы ескертпеде былай делінген: «Жалдау ақысын немесе банк кепілдігіне

1191

Мына іске қатысты шешімді негізге алған: Antaios Compania Naviera SA v. Salen Rederierna AB

[1985] AC 191, 200–201, HL («кез келген» сөзі талаптардың білінер-білінбес бұзылуын емес,

келісімшарт талаптарын бұзу арқылы оны орындаудан біржақты бас тартуын қамтыған); қа-

раңыз: Multi-Link Leisure v. North Lanarkshire [2010] UKSC 47; [2011] 1 All ER 175, at [21],

per Lord Hope.

1192

The Times, 26 July 2000; (2001) 3 LGLR 4, CA, at [17], per Hale LJ.

1193

A.S. Burrows, A Casebook on Contract (4th edn, Hart, Oxford, 2013), 347.

1194

Lord Mustill in Charter Reinsurance Co Ltd v. Fagan [1997] AC 313, 388, HL (ол соттардың немесе

арбитрлердің «сөздерге объективті мағынасынан басқа мағынаны мәжбүрлеп таңуы» заңсыз,

өйткені бұл «жасалған нақты мәмілені басқа бір мәмілемен – соттың сол басқа мәміле жасал-

ғанда жақсы болар еді дейтіндей мәмілемен алмастыруына парапар» болатынын ескерткен).

1195

Dominion Corporate Trustees Ltd v. Debenhams Properties Ltd [2010] EWHC 1193 (Ch); [2010]

NPC 63, at [32], per Kitchin J («сан алуан міндеттемелер, олардың көбі аса маңызды емес, келі-

сімшарт талаптарын бұзудың әртүрлі жолдары бар»).

1196

[2009] EWHC 3116 (Comm); 132 Con LR 177.

1197

іbid, at [33].

339

сай төлемді уақытылы және жүйелі түрде жасау міндеттемесі орындалмаған жағ-

дайда... кеме иелері оны жалға алған тараптардан қайтарып ала алады...»

1198

Мерзімсіз келісімшарттар: қарсы тарапқа ақылға қонымды мерзімде

тиісті хабарлама беріп, келісімшартты тоқтату құқығы. Апелляциялық

сот Staordshire Area Health Authority v. South Staordshire Waterworks Co ісіне

(1978)

1199

қатысты шешімінде растағандай, келісімшарт талаптары бұзылмаған

жағдайларда, осы келісімшартта қарсы тарапқа ақылға қонымды мерзімде тиісті

хабарлама беріп, оны тоқтату құқығы қарастырылған тұспалды талап кездеседі

(134-бап).

Өзге тараптың келісімшарт талаптарын айтарлықтай деңгейде бұзғанын

көрсетпей, оның күшін жоюға деген айқын құқық. «Талаптары бұзылған келісім-

шартты ортақ құқыққа сай тоқтату мүмкіндігі қарастырылмаған күнде де, онда

белгілі бір жағдай орын алғанда, келісуші тарап оны тоқтата алады» деген айқын

ереже болуы мүмкін. Нәтижесінде келісімшартты тоқтатқан тарап бұрын оның

талаптары бұзылғанда келген залалды өтеуді талап етуге құқылы, алайда ол келі-

сімшарттың қалған мерзіміне қатысты туындаған шығындарды өтеуді талап ете

алмайды. Мұндай талап қою үшін кінәсіз тарап өзге тараптың келісімшарт

талаптарын бұзу арқылы оны орындаудан біржақты бас тартқанын дәлелдеу-

ге тиіс

1200

(Апелляциялық сот Lombard North Central plc v. Butterworth ісін (1987)

қараған кезде Financings Ltd v. Baldock ісінде (1963) келісімшартты орындаудан

біржақты бас тарту болмағанын түсіндірді).

1201

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge University Press, 2015), 17.25 ;

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 9; R Hooley, ‘Express

Termination Clauses’, in G Virgo and S Worthington (eds), Commercial Remedies:

Resolving Controversies (Cambridge, forthcoming); K Lewison, Interpretation of

Contracts (5th edn, London, 2011), 17.13 to 17.15; G McMeel, The Construction

of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011),

23.02 ; E Peel, ‘The Termination Paradox’ [2013] LMCLQ 519–543; J Randall, ‘Express

Termination Clauses’ [2014] CLJ 113–141; JE Stannard and D Capper, Termination

for Breach of Contract (Oxford, 2014), chapter 8; S Whittaker, ‘Termination Clauses’,

in AS Burrows and E Peel (eds), Contract Terms (Oxford, 2007), chapter 13 (мұнда

келісімшарт талаптарын «едәуір бұзу» (material breach) және құжат мәтінін әзір-

леу жөніндегі көптеген сот шешімдері талқыланған).

1198

Kuwait Rocks Co v. AMN Bulkcarriers Inc (`The Astra’) [2013] EWHC 865 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s

Rep 69, Flaux J; noted J. Shirley (2013) 130 LQR 185–188 (кемені жалға алған тарап жалдау ақы-

сын уақытылы төлеуге тиіс еді (бұл маңызды талап болған); тиісті ережеде осылай жазылған).

1199

[1978] 1 WLR 1387, CA.

1200

Financings Ltd v. Baldock [1963] 2 QB 104, 110–111, 121, CA; Nicholls LJ in Lombard North Central

plc v. Butterworth [1987] QB 527, 541–543, 546, CA; атап өткен: GH Treitel [1987] LMCLQ 143;

W Bojczuk [1987] JBL 353; B Opeskin (1990) 106 LQR 293.

1201

Nicholls LJ in Lombard North Central plc v. Butterworth [1987] QB 527, 541–542, мына істі атап

өткен: Diplock LJ, Financings case, [1963] 2 QB 104, 121, CA.

340

XIX БӨЛІМ

162-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫН «ЕДӘУІР» БҰЗУ

Әдетте соттар «едәуір бұзу» (material breach) деген сөз тіркесін қолданбайды.

Дегенмен келісуші тараптар дәл осындай тіркесті пайдаланса, онда сот оны жа-

рамды деп таниды. Келісімшарт талаптарын едәуір бұзу деп келісімшарттың

айтарлықтай деңгейде (болмашы емес) бұзылуын айтады.

ТҮСІНДІРМЕ

Келісімшарт талаптарын «едәуір бұзу» ұғымын коммерциялық келісімдерді

әзірлейтін мамандар қолданады. Бірақ мұндай термин келісімшарт талаптары-

ның бұзылуына қатысты ортақ құқық қағидаларында кездеспейді. Қысқасы,

соттар «едәуір бұзу» ұғымын қолданбайды, бірақ ол келісімшарт жобасын әзір-

леу тәжірибесінде жиі ұшырасады.

Талаптары бұзылған келісімшартты тоқтатуға қатысты ортақ құқық қағида-

лары тұрғысынан қарастырсақ, прецеденттік құқықтағы келісімшарт талапта-

рын «едәуір бұзу» дегеніміз – талаптардың білінер-білінбес бұзылуы емес, бірақ

оның келісімшартты тоқтатуға негіз болатындай дәрежеде елеулі болуы да шарт

емес; келісімшарт талаптарының едәуір бұзылғаны деп оның айтарлықтай, елеу-

лі дәрежеде (болмашы емес) бұзылуын айтады.

1202

Сондықтан да келісімшарт мә-

тінінде «кінәсіз тарап келісімшартты тоқтатуға құқылы, алайда кінәлі тараптың

жағдайды түзетуге мүмкіндігі бар» дегенді қосып жазудың өзі – қалыпты жағдай

(мысалы, негізгі мына прецедентті қараңыз: Schuler v. Wickman, 1974).

1203

Әдетте коммерциялық келісімдерде «кінәсіз тарап келісімшартты тоқтатпас

бұрын, кінәлі тарапқа жағдайды түзетуге мүмкіндік беруі керек» деген ереже кез-

деседі. Кейбір жағдайларда келісімшарт талабының бұзылуына жол бермеу, мұн-

дай жайттың болашақта қайталанбауын қамтамасыз етудің өзі жеткілікті. Алайда

кейбір талаптарды бұзу салдарын жою мүмкін емес.

1204

Бұған қоса, коммерциялық келісімшарттарда талаптар бұзылғанымен, «түзе-

туге болатын» жағдай (remediable breach) ұғымы кездеседі.

Апелляциялық сот

Force India Formula One Team Ltd v. Etihad Airways PJSC ісін (2010)

1205

қараған

1202

Mid Essex Hospital Services NHS Trust v. Compass Group UK and Ireland Ltd [2013] EWCA Civ

200; [2013] BLR 265, at [126], per Jackson LJ (having considered, at [124] and [125], Dalkia Utilities

Services plc v. Celltech International Ltd [2006] EWHC 63 (Comm); [2006] 1 Lloyd's Rep 599, at

[102], per Christopher Clarke J («болмашы да, минималды да емес» және «елеулі»); Fitzroy House

Epsworth Street (No 1) Ltd v. Financial Times Ltd [2006] EWCA Civ 329; [2006] 1 WLR 2207,

at [35] (Үлкен соттың канцлері сэр Эндрю Морритт (Sir Andrew Morritt C) былай деген: «Әдет-

те «айтарлықтай» және «елеулі» ұғымдары, контекске байланысты, алмастырып қолданы-

лады. «Қисынға сай» сөзі басқа тексеру әдісін білдіреді»).

1203

[1974] AC 235, 248–249, HL (clause 11(a)(i)).

1204

Қараңыз: N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012) (breach and performance section by Andrews),

9–029 .

1205

[2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [100] to [109].

341

кезде «түзетуге болатын» жағдай ұғымын қолданып, «осы істе келген залалдың

орнын толтыру мүмкін болмады» деген ұйғарым жасады.

1206

Мұнда Формула-1

жарыстарына қатысатын команда демеушілік келісім талаптарын бұзып, команда

дизайнын өзгертіп, өздерінің Абу-Дабидегі демеушілерін көрсетпей қойған және

команда логотипін ауыстырған. Келісімшарттың тиісті ескертпесіне сай, оның

талаптары «едәуір» деңгейде бұзылғанда, қалыптасқан жағдай белгіленген мер-

зім ішінде түзетілмесе, команда демеушісі оны тоқтатуға құқылы. Лорд-судья

Рикстің (Rix LJ) пайымдауынша, жарысушы команданың келісімшарт талапта-

рын бұзуы салдарынан болған жағдай түзетуге келмейді: яғни болар іс болды,

уақытты кейін шегеру мүмкін емес.

1207

Дегенмен кейбір жағдайларда (лорд Рид (Lord Reid) Schuler v. Wickman ісін

(1974) қарағанда

1208

мұның қалыпты ұстаным екенін айтқан) келісімшарт талабы-

ның бұзылуына жол бермеуге мұндай жайттың болашақта қайталанбауын қам-

тамасыз етудің өзі жеткілікті болуы мүмкін (істі қараған лордтар Рид, Саймон

(Simon) мен Килбрэндон (Kilbrandon) осындай пікір айтқан).

1209

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 17.30, and on ‘remediable

breach’, 17.31; N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 9–018 ;

G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication

(2nd edn, Oxford, 2011), 23.25.

163-БАП

ТАЛАПТАРЫ БҰЗЫЛҒАН КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУ ТУРАЛЫ

ШЕШІМДІ КІНӘСІЗ ТАРАП ҚАБЫЛДАЙДЫ

Талаптары бұзылған келісімшартты заңды түрде тоқтатуға болғанымен

(152-бап), ол автоматты түрде тоқтатылмайды. Мұндай жағдайда кінәсіз тарап-

тың таңдау жасау мүмкіндігі бар («таңдау құқығы»): ол келісімшартты тоқта-

тып («өзге тараптың одан бас тартқанын немесе оны біржақты орындамай-

тынын мойындау»), келген залалды өтеуді талап етіп, сотқа арыздана алады

немесе келісімшартты күшінде қалдырып, келген залалды не (болған жағдай-

да) берешекті өтеуді ғана талап ете алады (күшінде қалған келісімшарт және

берешекті өтеу, 171-бап).

1206

[2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [108]: лорд-судья Рикс (Rix LJ) айтқандай: «Келісім-

шарт талаптары бір емес, бірнеше рет, жүйелі түрде бұзылған, ал бұл жайт оны орындау-

дан біржақты бас тартуға парапар».

1207

[2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [108].

1208

[1974] AC 235, 249–250, HL.

1209

[1974] AC 235, 249–250, 265, 271, HL (мына істе атап өткен: Force India Formula One Team

Ltd v. Etihad Airways PJSC [2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [104] to [107]).

342

XIX БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Жоғарыда аталған негізгі тұжырымды Лордтар палатасы мақұлдаған. Яғни келісу-

ші тарап келісімшарт талаптарын бұзса, кінәсіз тарап кінәлі тараптың оны орын-

даудан бас тартқанын мойындап, келісімшартты тоқтатып, келген залалды өтеуді

немесе келісімшартты күшінде қалдырып, залалды ғана өтеуді талап ете алады.

1210

Бұл «таңдау құқығы» (the right to elect) деп аталады. Дәл осындай, «автоматты

түрде» емес, «таңдау жасау» тұрғысынан талдау ұстанымы еңбек шарттарына

да қолданылады.

1211

Алайда оның сақтандыру келісімшарттарына қатысы жоқ.

1212

Лордтар палатасының White & Carter v. McGregor ісіне (1962)

1213

қатысты көп-

шілік дауыспен қабылдаған шешіміне сай, кінәсіз тарап кей жағдайда келісім-

шартты күшінде қалдырып («келісімшарттың күшінде екенін растау» құқығы –

right to arm the contract), мәміленің өзіне тиесілі бөлігін орындай алады. Осыдан

кейін оның келіскен бағаны төлеуді талап етіп, сотқа арыздану мүмкіндігі бар.

Кейін қаралған сот істерінде аталған қағида нақтыланған болатын. Бұл кінәсіз та-

раптың, қарсы тарап қаламаса да, тиісті міндеттемелерді орындап, аталған қарсы

тарапқа ауыртпалық жүктеуін болдырмау мақсатында жасалған. Аталған мәселе

171-бапта толығырақ қарастырылған.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 14–001 ; JW Carter, `Discharge

as the Basis for Termination for Breach of Contract’ (2012) 128 LQR 283–302;

JE Stannard and D. Capper, Termination for Breach of Contract (Oxford, 2014),

chapter 4.

164-БАП

ТАЛАПТАРЫ БҰЗЫЛҒАН КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУ ТУРАЛЫ

ШЕШІМ ҚАБЫЛДАНҒАНЫН АЙҚЫН БІЛДІРУ

I. Кінәсіз тараптың келісімшартты тоқтатуды немесе күшінде қалдыруды

таңдағанын (163-бап) қандай да бір ресми түрде білдіруі міндетті емес.

Дегенмен кінәсіз тарап кінәлі тарапқа өзінің қандай шешім қабылдаға-

нын дұрыс жеткізуге тиіс. Кінәлі тарап кінәсіз тарап қабылдаған ше-

шімнің салдары жөнінде екіұдай күйде қалмауы керек.

1210

Fercometal SARL v. Mediterranean Shipping Co SA (‘The Simona’) [1989] AC 788, HL; Vitol SA v.

Norelf Ltd (‘The Santa Clara’) [1996] AC 800, HL.

1211

Geys v. Société Générale, London Branch [2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523 (noted D Cabrelli and

R. Zahn, (2013) 76 MLR 1106–1119; and L Aitken, (2013) 129 LQR 335–337).

1212

Bank of Nova Scotia v. Hellenic Mutual War Risk Association (Bermuda) Ltd (‘The Good Luck’) [1992]

1 AC 233, HL; GH Treitel, Some Landmarks of Twentieth Century Contract Law (Oxford, 2002), 127.

1213

[1962] AC 413, HL; ынтымақтаса әрекет ету талабы туралы: A Dyson, ‘What do the White &

Carter «Limitations» Limit?’, in G Virgo and S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving

Controversies (Cambridge, forthcoming).

343

II. Келісімшартты тоқтату немесе күшінде қалдыру туралы шешім қабыл-

данғанын (a) айқын немесе (b) тұспалдап білдіруге болады. (b) тарма-

ғында аталған тәсілге келсек, кінәсіз тараптың қандай шешім қабыл-

дағанын оның іс-әрекетінен, тіпті оның үнсіз қалғанынан да аңғаруға

негіз бар. Бірақ тиісті жағдай қалыптасқан кезде дәл осындай шешім

қабылданғаны сөзсіз анық болуы қажет.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл тұжырымдарды Лордтар палатасының мүшесі лорд Стейн (Lord Steyn) Vitol

SA v. Norelf Ltd ісін (1996) қараған кезде талдаған. Ол, атап айтқанда, келісім-

шартты тоқтату туралы шешім қабылданғанын іс-әрекет арқылы ойдағыдай

жеткізуге болатынын айтқан:

«Қарсы тараптың келісімшартты орындаудан біржақты бас тартқанын мойын-

дау қандай да бір нысанда көрініс табуы міндетті емес… Жәбірленген тараптың

міндеттемелерді орындаудан біржақты бас тартқан тарапқа келісімшарттың тоқ-

татылғанын жеткізуі немесе іс-әрекетпен білдіруінің өзі жеткілікті».

1214

Сонымен қатар Лорд Стейн белгілі бір жағдайда кінәсіз тарап өзге тараптың

келісімшарттан бас тартқанын немесе оны біржақты орындамайтынын мойындады

деген тұжырымға келуге болатынын айтқан. Мысалы, жұмыс беруші жұмысшыны

қызметтен негізсіз босатқан кезде, сол жұмысшы келесі күні немесе одан кейін

де жұмысқа келмейтін жағдайлар кезігеді.

1215

Лорд Стейннің мәлімдемесі кінәсіз

тараптың келісімшартты тоқтату керек деген ойға келуіне емес, сондай шешімді

өзге тарапқа «жеткізу» мәселесіне қатысты.

Melli Bank plc v. Holbud Ltd ісі (2013): сот «банк клиентінің үнсіз қалуы және

әрекетсіздік танытуы оның тиісті міндеттемелерді біржақты орындалмайтынын

қабыл алғанын білдірмейді» деген шешім шығарған.

1216

Қалыптасқан жағдайды

ескерсек, аталған клиент банк ұсынған кредиттік механизмді қолданбауды, сондай-

ақ осы механизмнің күші жойылғанша күтуді жөн көргенге ұқсайды.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 14–037 .

1214

Vitol SA v. Norelf Ltd (‘The Santa Clara’) [1996] AC 800, 810–811, per Lord Steyn, атап айтқан:

S Hedley [1996] CLJ 430–432.

1215

Сонда, at 811, per Lord Steyn; сол сияқты: Force India Formula One Team Ltd v. Etihad Airways PJSC

[2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [112], per Rix LJ.

1216

[2013] EWHC 1506 (Comm), at [27], per Robin Knowles QC.

344

XIX БӨЛІМ

165-БАП

ТҮПКІЛІКТІ ТАҢДАУ ЖАСАУ

Кінәсіз тарап қарсы тарапқа келісімшартты тоқтату немесе оны күшінде

қалдыру туралы шешім қабылдағанын жеткізгенде немесе айқын білдірген

(164-бап) сәтте, мұндай шешім түпкілікті болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Кінәсіз тарап талаптары бұзылған келісімшартты тоқтату туралы шешім қабыл-

даған болса, онда кейін оны біржақты қайта күшіне енгізе алмайды – мұны қос

тарап бірігіп жасауы керек:

1217

«Мұндай жағдайда құжат біржола күшінен айы-

рылады».

1218

Келісімшартты қайта күшіне енгізу үшін екі тарап та келісіп, тиісті

шешім қабылдауы қажет.

1219

Сол сияқты, кінәсіз тарап келісімшарттың күшінде

қалғанын растағаннан кейін, тиісті фактілерден және келісімшартты тоқтату құ-

қығы бар екенінен хабардар болған жағдайда, өз шешімінен бас тарта алмайды.

1220

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 14–004 .

166-БАП

ҮШІНШІ ТАҢДАУ ЖАСАУ МҮМКІНДІГІ ЖОҚ

Кінәсіз тараптың келісімшартты тоқтатудан немесе оның күшінде қалғанын

растаудан басқа (үшінші) таңдауы жоқ (163–165-баптар). Ол келісімшарттың

күшінде қалғанын растағаннан кейін (өзге тарап қисынды мерзім ішінде ке-

лісімшарт талаптарын орындауға дайындығын хабарлағанға дейін) тиісті

міндеттемелерді орындауды ұсыну жауапкершілігінен босатылмайды. Сон-

дықтан келісімшартты жалғастыру туралы шешім қабылдаған кінәсіз тарап

өзіне жүктелген міндеттемелерді орындауға тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

Лорд Акнер (Lord Ackner) The Simona ісіне (1989) қатысты мынадай түсініктеме

берген:

1221

1217

Yukong Line of Korea v. Rendsburg Investments Corporation of Liberia [1996] 2 Lloyd's Rep 604, 607,

Moore-Bick J, proposition (4).

1218

Lord Wilberforce in Johnson v. Agnew [1980] AC 367, 398, HL.

1219

Q Liu, Anticipatory Breach (Oxford, 2011), 127, at n 637, дәйексөз: J Ewart, Waiver Distributed (Boston,

USA, 1917), 83–84.

1220

Peyman v. Lanjani [1985] Ch 457, CA; келісімшартты тоқтату құқығын растау және одан бас тарту

жөнінде: Peregrine Systems Ltd v. Steria Ltd [2005] EWCA Civ 239; [2005] Info TLR 294, at [16] to

[23].

1221

Fercometal SARL v. Mediterranean Shipping Co SA (‘The Simona’) [1989] AC 788, 805E–F, HL.

345

«Мұндай [үшінші] таңдау қос тараптың да пайдасына сай күшінде қалған ке-

лісімшартты жоққа шығарып, өз міндеттемелерін орындаудан біржақты бас тар-

туға әрекеттенген келісуші тарапты [А тарабын] кейін орын алған жайтқа сілтеме

жасап, келісімшарт талаптарын толық орындаудан бас тарту құқығынан айыра-

тын еді».

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 14–017 .

167-БАП

КІНӘСІЗ ТАРАПҚА ТАҢДАУ ЖАСАУ ҮШІН УАҚЫТ

ҚАЖЕТ БОЛУЫ МҮМКІН

Кінәсіз тарап келісімшарттың күшінде қалғанын растайтынын немесе оны

тоқтататынын дереу хабарлағаны абзал (163-бап), дегенмен қалыптасқан жағ-

дайды бағалау үшін аз уақытқа үзіліс жасауы мүмкін. Әдетте мұндай кідіріс

ұзаққа созылмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Лорд-судья Рикс (Rix LJ) Stocznia ісіне (2003) қатысты мәлімдемесінде нақты-

лап өткендей, кінәсіз тараптың келісімшартты тоқтатуға немесе оны күшінде

қалдыруға таңдау жасауы үшін ойлануға уақыт берілуі керек.

1222

Әдетте мұндай жағдай ұзаққа созылмайды. Кейде шешім қабылдауға ұзағырақ

уақыт қажет болуы мүмкін. Барлығы қалыптасқан жағдайға байланысты. Мысалы,

лорд-судья Рикстің Force India Formula One Team Ltd v. Etihad Airways PJSC ісіне

(2010)

1223

қатысты шығарған шешіміне сай, жарысқа қатысушы команда демеу-

шілік туралы келісімшарттың негізгі талаптарын орындаудан біржақты бас тарт-

қан жағдайда, қолдау көрсетушілерге келісімшартты тоқтату-тоқтатпау туралы

шешім қабылдау үшін жеткілікті уақыт беруге негіз бар. Дегенмен бұл істе «ой-

ланып шешім қабылдауға» берілген мерзім айтарлықтай ұзаққа созылды, өйткені

ол жарыс маусымдары аралығындағы іс-шаралар азайған кезеңді қамтыған еді.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 14–026 .

1222

Stocznia Gdanska SA v. Latvian Shipping Co (No 3) [2002] EWCA Civ 889; [2002] 2 All ER

(Comm) 768, at [87].

1223

[2010] EWCA Civ 1051; [2011] ETLR 10, at [122].

346

XIX БӨЛІМ

168-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ТОҚТАТУҒА ЖАҢА МҮМКІНДІК АЛУ

I. Қарсы тарап өзіне жүктелген міндеттемелерді тағы да біржақты орын-

дамаған (138-бап) немесе келісімшартты орындаудан тағы да бас тарт-

қан (137-бап) не келісімшартты тоқтатуға негіз болатын басқа (жаңа)

әрекетке барған (152-бап) жағдайда, өзге тарап келісімшартты тоқтату

құқығына қайтадан ие болады.

II. Бұған қоса, келісімшарт талаптарын едәуір бұзу (мысалы, төлем жасау

немесе шек қоятын талапты орындамау) жайты бір емес, бірнеше рет

орын алған кезде, өзге тарап келісімшартты тоқтату құқығына қайта-

дан ие болады (147-бап).

III. Жоғарыдағы II тармақта көрсетілген жағдайға келсек, қарсы тарап өз

міндеттерін бір емес, бірнеше қайтара бұзған кезде, кінәсіз тарап оны өз

міндеттемелерін орындаудан біржақты бас тартты деп тануға құқылы;

оған дейін ол келісімшарттың күшінде қалғанын растау туралы түпкі-

лікті шешім қабылдамай, құжатты әлі де жарамды деп санайды.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Міндеттемелерді тағы да біржақты орындамау. Yukong Line of

Korea v. Rendsburg Investments Corporation of Liberia ісін (1996) қараған судья

Мур-Бик (Moore-Bick J) қарсы тарап өзіне жүктелген міндеттемелерді тағы да

біржақты орындамаған жағдайда, кінәсіз тараптың келісімшартты тоқтату құқы-

ғына қайтадан ие болатынын атап өткен.

1224

II тұжырым. Келісімшарт талаптарын бір емес, бірнеше рет бұзу. Stocznia ісін

(2002) қараған лорд-судья Рикс (Rix LJ) атап өткендей, келісімшарт талаптары

едәуір бұзылған кезде, кінәсіз тараптың сол келісімшартты тоқтату өкілеттігі

әжептәуір уақыт бойы сақталады.

1225

III тұжырым. Келісімшарт талаптарын бірнеше рет қайтара бұзу. Осы ретте

Stocznia ісін (2002) тыңдаған лорд-судья Рикс былай деген:

1226

«Қарсы тарап өз

міндеттерін бір емес, бірнеше рет қайтара бұзған кезде [кінәсіз тарап] келісім-

шартты әлі де жарамды деп санаса, бұл оның түпкілікті шешім қабылдамағанын

білдіреді. Дегенмен ол қарсы тарап өз міндеттемелерін орындаудан біржақты бас

тартты деп тану құқығын өзінде қалдырады».

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 14–032 .

1224

[1996] 2 Lloyd’s Rep 604, Moore-Bick J, proposition (5).

1225

Stocznia Gdanska SA v. Latvian Shipping Co (No 3) [2002] EWCA Civ 889; [2002] 2 All ER

(Comm) 768, at [96] to [100].

1226

ibid, at [87].

347

169-БАП

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫ ТОЛЫҚ ОРЫНДАЛМАСА,

ТӨЛЕМ ЖАСАМАУҒА БОЛАДЫ

Келісімшартта қарастырылған төлем оның талаптары толық орындалып

біткенше шегерілуі мүмкін (мұны «міндеттемелерді толық орындау» (entire

obligation) ережесі дейді). Дегенмен келісуші тараптың өзіне жүктелген міндет-

темелерді мінсіз орындай алмағанына қарамастан, ол «талаптардың басым

бөлігін орындау» (substantialperformance) доктринасына жүгініп, келісілген со-

маны берешек деп есептеп, оны төлеуді талап етуге құқылы (170, 171-баптар).

Талап етілген сомадан міндеттемелерді лайықты орындамаудан туындаған

жағдайды түзетуге (rectifyingdefectiveperformance) жұмсалатын шығын мөлше-

рі алынып тасталады.

ТҮСІНДІРМЕ

Келісуші тарап келісімшартта қарастырылған міндеттемелердің басым бөлігін

1227

орындаған жағдайда, міндеттемелерді ойдағыдай мінсіз орындай алмағанына қа-

рамастан, өзіне бастапқыда келісілген соманы төлеуді талап ете алады. Мұндай

кезде кінәсіз тарап өз құқығын қорғау мақсатында қарсы талап қоюы мүмкін не-

месе төленуге тиіс сомадан міндеттемелерді лайықты орындамаудан туындаған

жағдайды түзетуге жұмсалатын шығын мөлшерін алып тастауды талап ете ала-

ды.

1228

Бірақ келісімшарт талаптарын толық орындамаудың салдары ауыр бол-

са, «талаптардың басым бөлігін орындау» доктринасы қолданылмайды:

1229

бұл

пропорционалдық, қисынға сай болу және әділдік мәселелеріне байланысты.

1230

Жаңа заманда осы мәселеге қатысты қабылданған негізгі сот прецеденттері

1231

мыналар: Sumpter v. Hedges (1898),

1232

Bolton v. Mahadeva (1972)

1233

және Hoenig

v. Isaacs (1952).

1234

Аталған сот істерінің алғашқы екеуінде «талаптардың басым

бөлігі орындалмады» деген шешім шығарылған, Hoenig ісінде ғана сот ерекше

шешім шығарды.

1227

Boone v. Eyre (1779) 1 Hy Bl 273n; қысқаша мазмұндамасы мына іске қатысты жазбада бе-

рілген: Cutter v. Powell (1795) 6 Term Rep 320; Smith’s Leading Cases (13th edn, London, 1929);

Lord Denning MR in ‘The Hansa Nord’ [1976] 1 QB 44, 60, CA.

1228

Hoenig v. Isaacs [1952] 2 All ER 176, CA.

1229

Sumpter v. Hedges [1898] 1 QB 673.

1230

Мына сот ісінде атап өтілген: Bolton v. Mahadeva [1972] 1 WLR 1010, CA.

1231

Бертін келе шыққан сот шешімдері: Vigers v. Cook [1919] 2 KB 475, 482, CA, Williams v. Roey

& Nicholls (Contractors) Ltd [1991] 1 QB 1, 17, CA; Pilbrow v. Pearless de Rougemont & Co [1993]

3 All ER 355, 361B, 360, CA; Systech International Ltd v. PC Harrington Contractors Ltd [2012]

EWCA Civ 1371; [2013] 2 All ER 69, at [17], [31] and [32] (құрылыс дауын қараған, дегенмен

шығарған шешімі мәжбүрлі түрде орындауға жатпайтын арбитр өзіне қызметақы төлеуді талап

ете алмайды).

1232

[1898] 1 QB 673, CA.

1233

[1972] 1 WLR 1010, CA.

1234

[1952] 2 All ER 176, CA.

348

XIX БӨЛІМ

Sumpter v. Hedges ісі (1898): құрылысшы жауапкерге құны 565 фунт стерлинг-

ке бағаланған екі үй салып беруге келіскен.

1235

Ол құны 333 фунт стерлингке тең

жұмыс бөлігін орындаған, алайда қаржы тапшылығына байланысты жұмыстан

біржола бас тартуға мәжбүр болды. Кінәсіз тарап оған 219 фунт стерлинг төлеп

үлгерген (119 фунт стерлингті қолма-қол төлесе, қалған 100 фунт стерлингтің

орнына екі жылқы берген). Апелляциялық сот «құрылыс жұмысы аяқталмаған-

дықтан, кінәсіз тарап келісілген соманың қалған бөлігін төлеуге міндетті емес»

деген шешім шығарды.

Bolton v. Mahadeva ісі (1972): талап-арыз беруші үйдің жылыту және ыстық

су жүйесін 560 фунт стерлингке орнатып беруге келіскен.

1236

Жауапкер оған ақы

төлеуден бас тартқан, өйткені жылыту жүйесі таратқан жылу мөлшері жоспарлы

көрсеткіштен 10 пайыз аз болған, оның үстіне, сыртқа түтін шығарып тұратын.

1237

Апелляциялық сот істің мән-жайын қарастыра келе, «келісімшарт талаптары ла-

йықты орындалмағандықтан, жауапкер тарап келісілген соманы төлеуге міндетті

емес» деп шешті. Лорд-судья Сакстың (Sachs LJ) сөзімен айтқанда, жұмыстың

сапасы төмен болып қана қоймады: атқарылған жұмыстың «басты мақсаты»

орындалмады – үй жеткілікті дәрежеде жылытылмады, әрі орнатылған жабдық-

тар сыртқа түтін шығарып тұрды.

1238

Керісінше, Hoenig v. Isaacs ісіне (1952) келер болсақ,

1239

мұндағы аздаған кем-

шіліктердің кезіккеніне қарамастан, тиісті жұмыс толық атқарылған. Талап-арыз

беруші жауапкердің пәтерін 750 фунт стерлингке жөндеп, қайта жабдықтаған.

Талап-арыз беруші жеткізген жиһазда аздаған ақау ұшырасқан, әйтсе де талапкер

оны 55 фунт стерлингке жөндеген. Апелляциялық сот шешіміне сай, «талап-арыз

берген тараптың төленетін бағаға қатысты талабы заңды» деп танылды. Тиісті

төлемнен міндеттемелердің лайықты түрде орындалмауына байланысты шығын

мөлшері (55 фунт стерлинг) алынып тасталатын болды.

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 15.

1235

[1898] 1 QB 673, CA.

1236

[1972] 1 WLR 1009, CA.

1237

ibid, at 1013F.

1238

ibid, at 1015F.

1239

[1952] 2 All ER 176, CA.

349

ХХ БӨЛІМ

КЕЛІСІМШАРТ ТАЛАПТАРЫ БҰЗЫЛҒАН КЕЗДЕ

ҚҰҚЫҚТАРДЫ СОТ АРҚЫЛЫ ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ

170-БАП

БЕРЕШЕКТІ ӨНДІРІП АЛУ ТАЛАП-АРЫЗЫ

Кесімді немесе тексеріп алуға болатын соманы төлеу талабы орындалма-

ған жағдайда, кредитор берешекті өтеу туралы талап-арыз бере алады – бұл

оның ортақ құқыққа сай пайдалана алатын құқықтық қорғау амалы (мұн-

да 171-бапта көрсетілген ережелер және талаптарды есепке жатқызу амалы

қолданылады, 197-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

Аталған сома түрлеріне мысал ретінде төмендегілерді алуға болады: тауарды са-

тып алу-сату мәмілелерінде немесе жылжымайтын мүлік сатып алу келісімін-

де көрсетілген баға; сақтандыру келісімінде көрсетілген сақтандыру жарнасы;

жалға алу келісімшартына сай төленетін жалдау ақысы; чартерлік (кемені жалға

алу) немесе тауарларды не жабдықтарды жалға алу келісімшарттарына сәйкес

төленетін жалдау ақысы; еңбекақы, жалақы, комиссия т.б.; көрсетілген қызмет

үшін төленетін сома (инвойсқа сай); сондай-ақ көрсетілген қызметтер үшін тө-

ленетін ақы немесе алымдар. Айрықша жағдайларда берешекті мәжбүрлі түрде

төлету мақсатында келісімшартты заттай орындату туралы бұйрық шығарылады

(187-бап), бұл сотты құрметтемегені үшін тағайындалатын санкция арқылы жү-

зеге асады (187-бап, түсіндірме). Берешекті өтеу үшін мерзімді түрде бірнеше

төлем жасау қажет болғанда, келісімшартты заттай орындату амалына жүгінген

дұрыс.

Айыппұл санкциялары (айыппұл салу) доктринасына (penalty doctrine,

193-бап) сай, борышкердің негізгі сома мен жиналған пайыз мөлшерінен асатын

сома төлеуін талап ететін келісім мәжбүрлі түрде орындауға жатпайды. Берешекті

шетел валютасында өтеу мәселесіне қатысты (186-бап) мына сот істерін қара-

ңыз: Addax Bank BSC v. Wellesley Partners LLP (2010);

1240

Alan v. El Nasr (1972)

1241

(124-бап, түсіндірме).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 18–02.

1240

[2010] EWHC 1904 (QB), Eady J.

1241

[1972] 2 QB 189, CA.

350

ХХ БӨЛІМ

171-БАП

КЕЛІСІМШАРТТАН БАС ТАРТУ ӘРЕКЕТІН МОЙЫНДАМАУДАН КЕЙІН

БЕРЕШЕКТІ ӨНДІРІП АЛУ ТАЛАП-АРЫЗЫН БЕРУ

Өзге тараптың келісімшарттан бас тартуға әрекеттенуін мойындамаған

(137, 141-баптар) және (өзге тараптың ынтымақтаса әрекет етуін талап етпей)

келісімшарт талаптарын орындауды жалғастыруды жөн көрген келісуші та-

рап (өзге тараптың келісімшарттан бас тартуға әрекеттенуін елемей қалдыру-

ға орынды себебі болмаған жағдайларды қоспағанда) өз міндеттемелерін іске

асыруына қатысты берешекті өндіріп алуға құқылы.

ТҮСІНДІРМЕ

Келісімшарт талаптарын орындау үшін өзге тараппен ынтымақтаса әрекет

етуге қажетті жағдайлар. Осы тақырыпқа қатысты негізгі талдауды судья Кук

(Cooke J) Isabella Shipowner SA v. Shagang Shipping Co Ltd (`The Aquafaith’) ісін

(2012) қараған кезде жасаған. Судья Кук «иесінің кемені жалға беруі үшін оны

алатын тараптың ынтымақтастық танытуы көзделмеген» деген шешім шығарды.

Кеме жалға беріліп, оны алған тарап капитанға тиісті бұйрықтар бермеген жағдай-

да кеме иесі жалдау ақысын төлеуді талап етуге құқылы: «Мәміленің өзіне тиесілі

бөлігін орындау мақсатында, кеме иесінің көрсетілген жалдау ақысын алуы үшін

оны жалға алған тараптың қандай да бір әрекетке баруы қажет емес».

1242

Жалдау

ақысы алдын ала төленеді, сол себепті кеме иесі «оған қатысты өз талабын орын-

дату үшін жалға берілетін көлікті ұстап қала алады; мұндай жағдайда кеме ие-

сінің қандай да бір шара қолдануы қажет емес». Кеме димайз-чартер (demise

charterparty) шарттарына сай жалға берілетін кездегі жағдай өзгеше қалыптаса-

ды: «Кеме димайз-чартер шарттарына сай жалға беріліп, кейін иесіне қайтарыл-

ған жағдайда оның қожайыны бұдан былай димайз-чартер шарттарына жүгініп,

жалдау ақысын төлеуді талап ете алмайды. Димайз-чартердің мәні де осында».

1243

Ministry of Sound (Ireland) v. World Online Ltd (2003) ісін

1244

қараған Үлкен

сот судьясының орынбасары, корольдік адвокат Николас Страусс (Nicholas

Strauss QC) шығарған шешімге сай, қаптама жасайтын компанияның екі жыл

мерзімге жасалған келісімшарт бойынша соңғы төлем алу талабын жарамды деу-

ге негіз бар. Осы келісімшартқа сәйкес, компания жауапкер тараптың компакт-

дискілерін жария етуге тиіс еді, өйткені жауапкер тарап ұсынған фактілер талап-

арыз берген тараптың өз міндеттемелерін орындауға кедергі келтіре алмады.

Hounslow London Borough Council v. Twickenham Garden Developments Ltd ісін

(1971) қараған судья Мегарри (Megarry J) «құрылыс нысанының иесі жұмысты

тоқтатуға бұйрық бергендіктен, құрылыс салушы өз міндеттемелерін орындай

алмады» деген шешім шығарды. Құрылыс салушының нысан иесінен сол жер-

де жұмыс істеуге рұқсат беруді талап етуі – шамадан тыс артық әрекет болатын

еді.

1245

1242

[1972] 2 QB 189, CA.

1243

ibid, at [40].

1244

[2003] EWHC 2178; [2003] 2 All ER (Comm) 823; осы шешім жөнінде: Q Liu, Anticipatory

Breach (Hart, Oxford, 2011), 204 .

1245

[1971] Ch 233, 253–54.

351

Лорд Сампшн (Lord Sumption) Geys v. Société Générale ісіне (2012)

1246

қатысты

шешімінде кінәсіз тараптың келісімшартты күшінде сақтау мүмкіндігіне қатыс-

ты ынтымақтаса әрекет етуге қойылған шектеудің бар екенін растаған. Дегенмен

істі қараған судьялардың көпшілігі лорд Сампшнның «кінәсіз тарап кінәлі та-

раптың міндеттемелерін заттай орындату мүмкіндігі болғанда ғана таңдау жасау

құқығына ие» деген

1247

пайымымен келіспеді.

1248

Заңды мүдде. Мұндай шектеу айрықша жағдайларда ғана қойылады.

Ол White & Carter v. McGregor ісін (1962) қараған лорд Ридтің (Lord Reid) мына

мәлімдемесіне негізделген:

1249

«Жеке тұлғаның келісімшартты орындауға байланысты қаржылық не басқа

да заңды мүддесі жоқ екені, оның залалды өтеуді ғана талап ететіні анық бол-

ғанда, оған еш пайда әкелмесе де, өзге тарапқа қосымша ауыртпалық жүктеуге

жол берілмеуі әбден мүмкін. Келісуші тарап тиісті ережені мәжбүрлі түрде

орындатуға мүдделі болмаса, ол, жалпы алғанда, оны мәжбүрлі түрде орындау-

ды талап ете алмайды, мұны былай түсінуге де болады: белгілі бір құқықтық

қорғау амалын қолдануды талап етуге мүдделі емес тараптың аталған амалды

пайдалануды талап етуіне рұқсат беруге болмайды. Сондықтан келісуші та-

раптың мәжбүрлі түрде айыппұл салдыруына жол берілмейді, демек, оған бір-

дей оңтайлы екі шараның біреуін таңдап, өзге тарапқа айыппұл салдыруына да

рұқсат етілмейді. Осы жерде мынадай мысал келтіргенді жөн көріп отырмын:

айталық, бір компания өзіне жан-жақты есеп дайындап беретін арнайы са-

рапшы жалдаған. Сарапшы жұмыс басталмай тұрып-ақ келісімшарттан бас

тартқан. Мұндайда сол компанияның өзіне залал келді демей-ақ, әлгі сарапшы-

ның ұсынылған жұмысты орындауға айтарлықтай не заңды түрде мүддесіз

екенін көрсетуіне болатын еді: Меніңше, оның дереу қаржылай пайда табудан

гөрі, жұмысты істемеуге айтарлықтай және заңды түрде мүдделі болған-бол-

мағанын анықтауда de minimis (минималдық) қағидасын қолдану керек. Бірақ

сарапшы соншалық мүдделік танытпаған болса, онда бұл істе соттың әділдік

құқығына сай жалпы юрисдикциясын іске асырғаны дұрыс. Алайда бұл сот ісі

ондай емес... Мұндай жағдайда...талап-арыз берген тараптар табатын пай-

да жауапкер ұшырайтын шығыннан аз болатындықтан, залалды өтеуді талап

етудің және жарнамаға бөлінген орынды қайта жалға берудің орнына, оларды

келісімшартта көрсетілген бағаны төлеуді талап ету құқығынан айыру керек

деу мүмкін емес. Парламент келісуші тараптарды бейберекет немесе қанаушы

сипаттағы кейбір келісімшарттарды орындау жауапкершілігінен босатқан

жағдайлар өте көп, дегенмен ортақ құқық қағидаларына сүйеніп, дәл осылай

істеуге болатын жағдайлар өте сирек».

1246

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [115] and [116] (лорд Сампшн жекелеген бір мәселеге қа-

тысты ерекше пікірде қалғанымен, дәл осы қағидаға қарсылық білдірмеді); осы істі атап өткен:

D. Cabrelli and R. Zahn, (2013) 76 MLR 1106–1119; and L. Aitken, (2013) 129 LQR 335–337).

1247

ibid, at [116].

1248

Сонда, at [89], per Lord Wilson, ол мына мақаланы негізге алған: K. Ewing `Remedies for Breach

of the Contract of Employment’ [1993] CLJ 405, 410–411: «[Осындай кезде] келісімшартты зат-

тай орындату мүмкін болмаса, келісуші тараптардың бірі біржақты бас тартқанда, неге ол

автоматты түрде тоқтатылуы керек? Мұндай дәйек нақты бір ұстаным ұсынып отырған

жоқ».

1249

[1962] AC 413, 431, HL (келесі ескертпені қараңыз).

352

ХХ БӨЛІМ

White & Carter v. McGregor ісін (1962)

1250

қараған судьялар (оның ішінде лорд

Рид) көпшілік дауыспен кінәсіз тараптың берешекті өтеу туралы талап-арызын

қанағаттандырды. Бұл тарап өзге тараптың келісімшарттан бас тартуға әрекет-

тенгеніне қарамастан, оған жарнамалау қызметін көрсеткен, соның ішінде

1251

тапсырыс берушінің жарнамасын билбордтарға іліп қойған.

Isabella Shipowner SA v. Shagang Shipping Co Ltd (`The Aquafaith’) ісіне (2012)

қатысты мәлімдемесінде судья Кук былай деген:

1252

«Келген залалды өтеп беру нәтижесінде құқығымды ойдағыдай қорғап шық-

тым деп санаған кінәсіз тарап келісімшартты жалғастыруға заңды түрде

мүдделі болмайды; әйтпесе оның келісімшартты күшінде қалдыруды табанды

түрде талап етуі «мүлде қисынсыз», «тіпті ақылға қонымсыз» немесе, менің-

ше, «теріс әрекет» болатын еді».

«Заңды мүддеге» қатысты осындай шектеулі ұстаным pacta sunt servanda

(3-бап) қағидасына сай келеді, өйткені келісімшарт талаптарын орындайтын та-

рап, керісінше дәлел келтірілмесе, келісімшартты күшінде сақтау еркіндігіне ие

және ол қарсы тараптың мәміле шарттарын орындауын талап етуге құқылы.

Кредитор «заңды түрде мүдделі» болмаған бірегей сот ісі – Clea Shipping

Corporation v. Bulk Oil International (‘The Alaskan Trader’) (1984).

1253

Судья Ллойд

(Lloyd J) арбитрлердің шешімін өзгеріссіз қалдыруға мәжбүр болды. Шешім бо-

йынша кеме иесі жалға берілген кемені (оның командасы түгел болатын) сегіз ай

бойы ұстап тұрып, жалға алушы тараптан кейін жалдау ақысын төлеуді талап ете

алмайды (The Aquafaith ісін (2012) қараған судья Кук (Cooke J) жоғарыда аталған

1984 жылғы іске түсіндірме берген кезде «сегіз ай бойы жұмыссыз тұру» оқиға-

сын «коммерциялық тұрғыда ақылға сыйымсыз» деп атап өткен).

1254

1250

[1962] AC 413, HL (Lords Reid, Hodson and Tucker; ерекше пікірде қалғандар: Lords Keith

and Morton); AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004),

435–444 (437-дереккөзде көрсетілген АҚШ дерегінен алынған дәйексөз); JW Carter, A Phang

and S Phang, `Performance following repudiation: Legal and economic interests' (1999) 15 JCL 97;

A Tettenborn, Damages (London, 2010), 5.65 ; K Scott [1962] CLJ 12; PM Nienaber [1962] CLJ 213;

AL Goodhart (1962) 78 LQR 263; M Furmston (1962) 25 MLR 364; E Tabachnik, `Anticipatory

Breach of Contract’ [1972] CLP 149; LJ Priestley, 'Conduct after Breach: The Position of the Party

Not in Breach' (1991) 3 JCL 218; АҚШ пен Канаданың прецеденттік құқығы: Anson’s Law of

Contract (29th edn, Oxford, 2010), 575 n 21 (ағылшын құқығынан өзгеше АҚШ құқығы туралы:

Clea Shipping Corporation v. Bulk Oil International (‘The Alaskan Trader’) [1984] 1 All ER 129,

137, per Lloyd J); бұған қоса, қараңыз: Q Liu, Anticipatory Breach (Oxford, 2011) (мына еңбекті

басшылыққа алған: Q Liu, 'The White & Carter Principle: A Restatement' (2011) MLR 171).

1251

Шын мәнінде, қудалаушы тарап (pursuer – Шотландияда талап-арыз берушіні осылай атайды)

келісімшарт талаптарын ішінара орындаған, ал қорғанушы (defender – Шотландияда жауапкер-

ді осылай атайды) тиісті төлем жасау талабын орындамаған; міндеттемені орындау мерзімін

қысқарту ережесіне (acceleration clause) сай, бір төлем жасау талабын орындамаған қорғанушы

тарап келісімшартта қарастырылған барлық төлемдерді жасау жауапкершілігіне тартылады;

міндеттемені орындау мерзімін қысқарту ережелері туралы: N Andrews, Contract Law (2nd edn,

Cambridge, 2015), 19.18, and G McMeel, The Construction of Contracts: Interpretation, Implication

and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011), 24.06.

1252

[2012] EWHC 1077 (Comm); [2012] 2 All ER (Comm) 461, at [49], per Cooke J; қараңыз: Barclays

Bank plc v. Unicredit Bank AG [2012] EWHC 3655 (Comm); [2014] 1 BCLC 342, at [105].

1253

[1984] 1 All ER 129, 136–137, Lloyd J.

1254

[2012] EWHC 1077 (Comm); [2012] 2 All ER (Comm) 461; [2012] 2 Lloyd's Rep 61, at [44].

353

Керісінше, осы сияқты басқа сот істерінде кеме иесінің жалға берілген кө-

лікті ұстап тұру құқығы расталған болатын.

1255

Сол сияқты, Barclays Bank plc v.

Unicredit Bank AG ісін (2012)

1256

қараған судья Попплуел (Popplewell J) шығарған

шешімге сай, кепілдік механизмін берген банк, өзге тараптың келісімнен бас тар-

туға әрекеттенгеніне қарамастан, тиісті төлем жасауды талап етуге құқылы бол-

ды. Берешекті өтеу талап-арызы қанағаттандырылған тағы бір сот ісі – Ministry

of Sound (Ireland) v. World Online Ltd (2003).

1257

Істі қараған корольдік адвокат

Николас Страусс (Nicholas Strauss QC) «талап-арыз берген тарап жауапкер тарап

пайдасына жария ету-жарнамалау қызметін көрсетуді жалғастыра беруге заңды

түрде мүдделі болған» деген шешім шығарды

1258

(бұл істің мән-жайы White &

Carter ісіндегі жайттарға ұқсас). Бұған қоса, Reichman v. Beveridge ісін (2006)

1259

қараған Апелляциялық сот үй-жайды коммерциялық мақсатта жалға берген та-

рап жалға алу мерзімінің қалған уақытына сай ақыны төлеуді талап етуге құқылы

екенін растады (бұл іс кеме жалдауға қатысты сот істеріне ұқсас).

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 18–03 ; M Furmston and

G Tolhurst, Privity of Contract (Oxford, 2015), chapter 4; AM Tettenborn, in N Andrews,

MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach,

Termination and Remedies (London, 2012), 7–092 ; chapter 19.

172-БАП

ЗАЛАЛДЫ ӨТЕУ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

I. Келісімшарт талаптарын бұзу салдарынан болған нақты залалды өтеу-

дің (compensatorydamages) мақсаты – кінәсіз тарапты келісімшарт ойда-

ғыдай орындалғандағыдай жағдайға келтіру, атап айтқанда, ол күткен

табысты өтеп беру. Мұны «әлденені күтуге» (expectation) немесе «айы-

рылып қалған пайдаға» (lossofbargain) қатысты шара деп атайды.

1255

Gator Shipping Corporation v. Trans-Asiatic Oil Ltd SA and Occidental Shipping Establishment

(‘The Odenfeld’) [1978] 2 Lloyd’s Rep 357, 373–374, Kerr J; Ocean Marine Navigation Ltd v. Koch

Carbon Inc. (‘The Dynamic’) [2003] EWHC 1936; [2003] 2 Lloyd’s Rep 693, at [23], per Simon J;

Isabella Shipowner SA v. Shagang Shipping Co Ltd (‘The Aquafaith’) [2012] EWHC 1077 (Comm);

[2012] 2 All ER (Comm) 461; [2012] 2 Lloyd's Rep 61, at [51, [52] and [56] (әлі 94 күн бар; арбитр

шешімінің күшін жойған: «[Істің нақты мән-жайын қарастыра келе] заңды мүдденің болма-

ғанын анықтау – фактіге жатпайды, соттың бұған араласпауы мүмкін емес. Бұл – тиісті

тексеру әдісін дұрыс түсінбеуден туындаған нәтиже, іске қатысы бар факторлар елеусіз

қалған, ал қатысы жоқ жайттар ескерілген». судья Кук (Cooke J).

1256

Barclays Bank plc v. Unicredit Bank AG [2012] EWHC 3655 (Comm); [2012] EWHC 3655 (Comm);

[2013] 2 Lloyd's Rep 1; [2014] 1 BCLC 342, at [110] and [111].

1257

[2003] EWHC 2178; [2003] 2 All ER (Comm) 823.

1258

ibid, at [64] to [66].

1259

[2006] EWCA Civ 1659; [2007] 1 P & CR 20; [2007] L & TR 18.

354

ХХ БӨЛІМ

II. Аталған I тармақтағы шараны қолдану мүмкін болмаса, мысалы, кі-

нәсіз тараптың пайдадан айырылып қалғанын дәлелдеу қиын болса,

залалды өтеудің «қосалқы» (fall-backtypeofdamages), яғни «әлденені кү-

тіп залалға ұшырау» (relianceloss) деген түрі қолданылады. Осылайша

кінәсіз тараптың келісімшарт бұзылғанға дейінгі қаржылық жағдайы

қалпына келтіріледі, демек, ол үшін жұмсаған шығындарының орнын

толтырып алуға мүмкіндік туады.

III. Келісімшарт талаптарын бұзудан болған залалды өтеу (сontractual

damages) кінәлі тарапты жазалау үшін емес, кінәсіз тарап ұшыраған за-

лалдың орнын толтыру үшін жасалады.

IV. Келісімшарт талаптарын бұзу салдарынан болған айтарлықтай залал-

ды (номиналдық залал емес, 148-бап) өтеу талабына төмендегідей шек-

теулер қойылады:

(a) шығынныңболғаныайқын(certaintyofloss):шығынға ұшырау фак-

тісін дәлелдейтін деректер жеткілікті болуға тиіс (176-бап);

b) себеп-салдар байланысы (causation): шығынның тиісті талаптар-

дың бұзылу салдарынан болғанын көрсету керек (177-бап);

(d) залалдыазайту/жеңілдету(mitigation): кінәсіз тарап залал салда-

рын азайту үшін шара қолданған болуға тиіс (179-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Залалды өтеу шаралары: күту және айырылып қалған пайда. Осы

орайда барон Парктың (Parke B) Robinson v. Harman ісіне (1848) қатысты жаса-

ған әйгілі мәлімдемесіне назар салыңыз.

1260

II тұжырым. Әлденені күтіп залалға ұшырау. Бұл – залалды өтеудің қосалқы түрі.

Оның мақсаты – кінәсіз тараптың келісімшарт бұзылғанға дейінгі қаржылық жағ-

дайын қалпына келтіру («әлденені күтіп залалға ұшырау» (reliance loss) шарасы).

Anglia Television Ltd v. Reed (1972) ісі:

1261

актер телевизиялық қойылымға келмей

қалған; оны жалдаған компания пайдадан айырылып қалғанын дәлелдей алмады,

1260

Parke B, in Robinson v. Harman (1848) 1 Exch 850, 855; талап-арыз берушінің күткені немесе ке-

лісімшартты орындауға мүдделі болуы туралы: LL Fuller and WR Perdue, ‘The Reliance Interest in

Contract Damages’ (1936) 46 Yale Law Journal 52 and 373 (in two parts); D Friedmann, ‘The Performance

Interest in Contract Damages’ (1995) 111 LQR 628; D Friedmann, ‘A Comment on Fuller and Perdue’

(2001) 1 Issues in Legal Scholarship 11; P Jaey, ‘Damages and the Protection of Contractual Reliance’, in

D Saidov and R Cunnington (eds), Contract Damages: Domestic and International Perspectives (Oxford,

2008), chapter 6; R Stevens, ‘Damages and the Right to Performance’, in JW Neyers, R Bronaugh and

SGA Pitel (eds), Exploring Contract Law (Oxford, 2009), 171 ; D Pearce and R Halson, ‘Damages for

Breach of Contract: Compensation, Restitution, and Vindication’ (2008) 28 OxJLS 73–98. Сол сияқты:

Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993), Article 434.

1261

[1972] 1 QB 60, CA; сол сияқты: Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972)

(published in Milan, 1993), Article 435.

355

сондықтан тележобаның жабылып қалуына байланысты босқа жұмсалған шы-

ғынның ғана орны толтырылуы жөнінде шешім шықты.

Залалды өтеудің осы түріне қойылатын екі шектеу бар. Жауапкер тарап

1262

та-

лап-арыз берген тарапта, келісімшарт бұзылмаған күннің өзінде, «өз шығынын

өтеу» мүмкіндігінің болмағанын көрсете алады (бұл ауыртпалық осы тарапқа

жүктеледі); басқаша айтқанда, келісімшарттың о бастан кінәсіз тарапты шығын-

ға батыратын құжат болғанын көрсетуге негіз бар.

1263

Солай болған жағдайда,

жауапкер «номиналдық залалды» (nominal damages) ғана өтеуі керек (148-бап).

Мұндай шектеу қоюдың екі себебі бар: біріншіден, себеп-салдар байланысын ес-

керсек, талап-арыз беруші келісімшарт дұрыс орындалған жағдайда да кедейші-

лік күйге ұшырайтын еді, сондықтан келісімшарт талаптарының бұзылғанынан

ол ешқандай шығын көрмеді; екіншіден, еш шығын болмаған соң, айтарлықтай

залалды өтеу шешімі жазалау шарасына парапар болатын еді.

Бұған қоса, талап-арыз беруші тарап шығынды азайтып үлгерсе, «әлденені

күтіп залалға ұшырауға» қатысты өтеу шарасы қолданылмауы мүмкін. Omak

Maritime Ltd v. Mamola Challenger Shipping Co Ltd (‘The Mamola Challenger’) ісі

(2010):

1264

кеме иесі көлікті ұзақ уақытқа жалға беру мақсатында оны жалға алу-

шы тараптың қажеттіліктеріне сай жабдықтау үшін шамамен 90 000 АҚШ дол-

лары көлемінде шығын жұмсаған. Жалға алушы тарап кейін келісімшарттан бас

тартқан, осы тұста кеме иесі өз шығынын дереу өтеп алған, өйткені сол кездегі

нарықтық бағам келісімшартта көрсетілген бағамнан едәуір артқан еді.

Келісімшарт талаптарын бұзу салдарынан болған нақты залалды өтеу шара-

сы әдетте ортақ құқық қағидасына сай тағайындалады. Алайда Жоғарғы соттар

туралы 1981 жылғы заңның (Senior Courts Act 1981) 50-бөліміне сай, сот келісім-

шартты заттай орындатудың немесе тыйым салудың орнына, немесе осы аталған

шараларға қоса, келтірілген залалды да өтеу шарасын тағайындауға өкілетті.

1265

1262

CCC Films v. Impact Quadrant Ltd [1985] QB 16, Hutchison J; мына істе қарастырылған: Grange v.

Quinn [2013] EWCA Civ 24; [2013] 1 P & CR 18 (коммерциялық нысанды алты жылға жалға алу-

ға келіскен тарап сол келісім жасалған кезде төлеген жарнаны залалды өтеу ретінде қайтарып

алуға құқылы; нысанды жалға берген тарап (иесі) жалға беру туралы келісімшарт талапта-

рын бұзып, жалға беруді тоқтатқан; судья Глостер (Gloster J) (Апелляциялық сот мүшесі) атап

өткендей, жауапкер-жалға беруші тарап талап-арыз беруші тараптың келісімшарт сақталған

жағдайда шығынға ұшырайтынын дәлелдей алмады; лорд-судья Джексонның (Jackson LJ) пікі-

рінше, бұл істе жарнаны залалды өтеу ретінде қайтарып алуға мүмкіндік беретін арнайы ере-

жені қолдануға болады; лорд-судья Арден (Arden LJ) ерекше пікірде қалды: төменгі инстанция

сотының жалға беруші тарап пайдасына шығарған шешімін, оған негіз болған фактілер мен

сарапшылардың айғақтарын қайта қарауға болмайды; келісімшарт талаптарын толық не ішіна-

ра орындамауға байланысты реституциялық құқық қорғау жөнінде талап қойылмады).

1263

Негізгі сот ісі: C & P Haulage v. Middleton [1983] 1 WLR 1461, CA.

1264

[2010] EWHC 2026 (Comm); [2011] Bus LR 212; [2011] 1 Lloyd's Rep 47; [2010] 2 CLC 194, at

[59]; noted D McLauchlan (2011) 127 LQR 23–27; A Tettenborn [2011] LMCLQ 1-4.

1265

Section 50, Senior Courts Act 1981; Johnson v. Agnew [1980] AC 367, HL; Oakacre Ltd v. Claire

Cleaners (Holdings) Ltd [1982] Ch 197, Mervyn-Davies J (келісімшартты заттай орындату емес,

залалды өтеу туралы шешім шығарылды; залалды өтеуді келісімшарт бұзылғанға дейін адал

түрде талап еткен); және Jaggard v. Sawyer [1995] 1 WLR 269, CA (сот тыйым салмады; атал-

ған шара қолданылмайтын жағдайлар); A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014),

section 1.2B(iii); GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 275 ;

McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), 11–29; JA Jolowicz [1975] CLJ 224.

356

ХХ БӨЛІМ

Мұндағы бір ерекше жайт – осы ережеге сүйеніп, залалды өтеу туралы шешімді

келісімшарт бұзылмай тұрған күннің өзінде шығаруға болады.

III тұжырым. Келісімшарт талаптары бұзылғанда (punitive or exemplary damages)

айыппұл шығындарын өтемеу. Англияның прецеденттік құқығында осы мәселе-

ге қатысты қабылданған ұстаным өзгермеген: келісімшарт талаптары бұзылған-

да айыппұл шығындарын өтеуге (punitive damages) шектеу қойылады.

Дегенмен ортақ құқық қағидаларын басшылыққа алатын басқа юрисдикциялар-

да бұл ереже қолданылмайтын жағдайлар айқындалған.

1266

IV тұжырым. Залалды өтеуге қойылатын шектеулер. Жәбірленуші тараптың

салғырттық танытуы (сontributory negligence), арнайы юрисдикция сотының

нақты залалдың орнын толтыру үшін берілетін өтемақы мөлшерінен талап-арыз

берушінің залалға ішінара себепші болғанымен байланысты пайызға шаққан-

дағы мөлшерді алып тастау керек деген шешімі, жалпы, өз ұстанымын қорғау

мақсатында қолдануға жарамайды. Оның орнына, салғырттық таныту түріндегі

деликтіге қатысты ұқсас фактілер қатар келген жағдайда, келісуші тарап қисынға

сай сақтық таныту керек деген келісімшарттық міндеттеменің бұзылуына жүгі-

нуі қажет: 180-бап.

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 1.3; McGregor on

Damages (19th edn, London, 2014), 4–02 ; AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke,

AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach, Termination

and Remedies (London, 2012), 21.034 .

III тұжырым: R Cunnington, ‘Should Punitive Damages be Part of the Judicial Arsenal

in Contract Cases?’ (2006) 26 LS 369; A Kramer, The Law of Contract Damages

(Oxford, 2014), section 23.3.

IV тұжырым: A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapters 14 to

16; McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), chapters 6 to 10; AM Tettenborn,

in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapters 23, 24.

1266

Ruxley Electronics and Construction Ltd v. Forsyth [1996] 1 AC 344, 365, HL; Addis v. Gramophone

Co Ltd [1909] AC 488, HL (мына істе қарастырған: Edwards v. Chestereld Royal Hospital NHS

Foundation Trust [2011] UKSC 58; [2012] 2 AC 22; on which C Barnard and L Merrett [2013]

CLJ 313); A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 23.3; R Cunnington,

‘Should Punitive Damages be Part of the Judicial Arsenal in Contract Cases?’ (2006) 26 LS 369;

S Rowan (2010) 30 OxJLS 495; J Goudkamp, ‘Punishment in the Shadows’, in G Virgo and

S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving Controversies (Cambridge, forthcoming);

Канадада басқаша: Royal Bank of Canada v. Got (2000) 17 DLR (4th) 385 (Supreme Court of

Canada), атап өткен: J Edelman (2001) 117 LQR 539; Whiten v. Pilot Insurance Co [2002] SCC 18;

[2002] 1 SCR 595 (Supreme Court of Canada); Honda Canada Inc. v. Keays [2008] SCC 39; (2008)

294 DLR (4th) 371 (Supreme Court of Canada), атап өткен: M McInnes (2009) 125 LQR 16, 19–20;

ағылшын деликтілік құқығындағы айыппұл шығындары туралы, қараңыз: Kuddus v. Chief

Constable of Leicestershire [2002] 2 AC 122, HL, and A v. Bottrill [2003] 1 AC 449, PC.

357

173-БАП

ЗАЛАЛДЫҢ ОРНЫН ТОЛТЫРУ ҚҰНЫ

«Залалдың орнын толтыру» деп келген шығыннан туындаған жағдайды түзету

мақсатында орындалатын іс-шараларды қаржыландыруды айтады. Мұндай

өтеу шарасының құны келісімшартта қарастырылған құнның шамадан тыс

азаюына себеп болуы мүмкін, сондықтан оның орнын толтыру құны ақыл-

ға қонымсыз, негізсіз немесе жазалау сипатында болса, залалды өтеу талабы

қанағаттандырылмайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Мәні. Кінәсіз тарап залалдан болған жағдайды түзету үшін орындалатын іс-ша-

раларға қаржы бөліп қойған жағдайда, залалды өтеу талабы оның сол шараларға

жұмсаған шығындарының орнын толтыру мақсатын көздейді. Алайда аталған іс-

шаралар орындалмаса, онда залалды өтеуге деп бөлінетін қаражат сол шаралар-

ды қаржыландыруға жұмсалады.

Залалдың орнын толтыру құны ақылға қонымсыз, негізсіз немесе жазалау си-

патында болса, залалды өтеу талабы қанағаттандырылмайды. Ruxley Electronics

and Construction Ltd v. Forsyth ісі (1996):

1267

үй иесі бір компанияға өзі белгілеген

сипаттамаларға сай бассейн салуды тапсырған. Бірақ салынған бассейннің бір

шеті тапсырыс беруші айқындап берген сипаттамадағыдай терең болмай шықты

(қажетті тереңдікке 18 дюйм жетпеген), оны қалыпқа келтіру үшін 21 560 фунт

стерлинг қажет болды. Тапсырыс берушіге тиесілі жылжымайтын мүліктің на-

рықтық құны арзандамаған. Лордтар палатасы шығарған шешімге сай, бұл істе

залалды өтеу құны (лорд Лаунсидің (Lord Jauncey) пікірінше) «ақылға қоным-

сыз»

1268

және (лорд Ллойд Бервик (Lord Lloyd of Berwick) атап өткендей) «негіз-

сіз» болған.

1269

Істі қараған бірінші инстанция (алқабилер соты) судьялары мы-

надай қорытындыға келді: (a) клиент, шын мәнінде, бассейнді қайта жөндетуге

ниетті болмаған; (b) клиенттің бойы ұзын болған күннің өзінде, бассейнге сүңгіп

жүзуге қауіп туындаған жоқ; (c) мүліктің нарықтық құны арзандамаған. Лордтар

палатасы қолайсыздық келтірілгені (loss of amenity) үшін (материалдық емес

шығынды өтеу және ойдағыдай нәтижеге қол жеткізбеу туралы талап бойынша)

2 500 фунт стерлинг көлемінде өтемақы төлеу туралы шешім шығарды. Лордтар

Лаунси мен Ллойд айтқандай, клиенттің залал орнын толтыруға бөлінетін қар-

жыны жөндеу жұмыстарына жұмсауға міндеттеме алуға дайын болуы істің мәнін

1267

[1996] AC 344, HL; D Winterton, ‘Money Awards Substituting for Performance’ [2012] LMCLQ

446–470. Қараңыз: Sunrock Aircraft Corp v. Scandinavian Airlines Systems [2007] EWCA Civ 882;

[2007] 2 Lloyd’s Rep 612 (әуе кемесі бетіндегі «тыртықтарды» кетіруге қаражат бөлу талабы

негізсіз; осындай ақаулықтардың ұшырасуы әуе кемесінің құнын, сенімділігін т.б. өзгерткен

жоқ).

1268

[1996] AC 344, 357, HL.

1269

ibid, at 366, HL (атап өткен: Cardozo J in the Court of Appeals of New York in Jacob & Youngs v.

Kent 129 NE 889, 1921).

358

ХХ БӨЛІМ

өзгерткен жоқ,

1270

өйткені бірінші инстанция соты оның бассейнді қайта жөндеу-

ге ниетті болмағанын анықтаған.

1271

Клиенттің өзіне міндеттеме алуға әрекетте-

нуі оның залалды өтеу үшін қомақты қаражат алып, қарсы тарапты жазалау мақ-

сатын көздегені анық болды.

Дегенмен Radford v. De Froberville ісін (1977) қараған судья Оливер (Oliver J)

келген залалдың орнын толтыру құнын төлеу туралы шешім шығарды. Бұл істе

жауапкер тарап дуал салып бере алмағандықтан, қалыптасқан жағдайды түзету

үшін талап-арыз беруші тараптың шекараның өзіне тиесілі бөлігінде дуал салып

беруді үшінші тарапқа тапсырып, соған төлем жасауына болатын еді.

1272

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), sections 4.3, 4.4;

McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), 25–044, 26–052; AM Tettenborn,

in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 21.65 to 21.75.

174-БАП

ҚАПАЛАНУ ЖӘНЕ КҮЙЗЕЛУ

Жалпы алғанда, келісімшарт талаптарын бұзған тарап кінәсіз тараптың келі-

сімшарттың бұзылуы салдарынан қапаланғанына, психологиялық күйзеліске

ұшырағанына немесе өкінгеніне байланысты залалды өтеуге жауапты емес.

Бұл ережеге бағынбайтын мынадай бірыңғай жағдайлар бар:

(a) келісімшарт талаптарын бұзу кесірінен физикалық қолайсыздық (оның

ішінде, шу) туындаған, соның салдарынан кінәсіз тарап жағымсыз әсер

алып қапаланғанда; немесе

(b) келісімшарттың негізгі мақсаттарының бірі – жағдайды ушықтырмау

не шаттық сезімін сыйлау болғанда; немесе

қатысы бар, сот таныған талап-арыздар қатарына жатқанда (тұтыну-

шылардың пайдасына (consumersurplus) қатысты талап-арыздар).

1270

[1996] AC 344, 357, HL, at 359C, 373E.

1271

Сонда, at 372H.

1272

[1977] 1 WLR 1262, 1268–1288, 1284E, Oliver J; D Harris, A Ogus and J Phillips (1979)

95 LQR 581, at 581–582, 590; GH Jones (1983) 99 LQR 443, 450; H Beale, in PBH Birks (ed),

Wrongs and Remedies in the Twenty-First Century (Oxford, 1996), 231; Австралия тәжірибесі, қа-

раңыз: Tabcorp Holdings Ltd v. Bowen Investments Pty Ltd [2009] HCA 8; (2009) ALJR 390 (жалға

алушының өзгерістер енгізуге/қайта жабдықтауға тыйым салу туралы ережені бұзғанынан бол-

ған залал орнын толтыру құны).

359

ТҮСІНДІРМЕ

Қолданыстағы жалпы тұжырым бойынша, келісімшарттың бұзылуы сал-

дарынан біреудің қапаланғанына байланысты залал өтелмейді. Бұл тұжы-

рымды Лордтар палатасы Addis v. Gramophone Co Ltd ісін (1909) қараған кезде

мақұлдаған.

1273

Бірыңғай жағдайлар. Негізгі сот прецеденті – Farley v. Skinner (2001).

1274

Бұл

істе сот мынадай алғашқы екі бірыңғай жағдайды айқындап берген:

(a) физикалық қолайсыздық (оның ішінде, шу) туындаған, соның салдарынан

жағымсыз әсер алып қапаланған жағдай;

1275

(b) келісімшарттың негізгі мақсаттарының

1276

бірі: (1) жағдайды ушықтырмау

(мысалы, мүлікті тексеруге тартылған инспекторлардың жауапкершілігі не-

месе зорлық-зомбылыққа бейім адамдарға қарсы соттың тыйым салуын рә-

сімдеуге тартылған заңгерлердің жауапкершілігі); немесе (2) шаттық сезімін

сыйлау (прецеденттік құқықта осындай қызмет көрсететіндер қатарына, атап

айтқанда, туристік компанияларды немесе

1277

қандай да бір іс-шараға арнайы

жалданған фотографтарды жатқызады) болғанда.

1278

Сондай-ақ жоғарыдағыларға қоса, (c) «тұтынушының/клиенттің көңілі қалған

жағдай» деген категория бар (тұтынушылардың пайдасына (consumer surplus)

1273

Addis v. Gramophone Co Ltd [1909] AC 488, HL; Watts v. Morrow [1991] 1 WLR 1421, 1445, CA,

per Bingham LJ; Johnson v. Gore, Wood & Co [2002] 2 AC 1, 37–38, HL; Hamilton Jones v. David

and Snape [2003] EWHC 3147 (Ch); [2004] 1 All ER 657, at [52] , Neuberger J; бұған қоса, қа-

раңыз: Ashworth v. Royal National Theatre [2014] EWHC 1176; [2014] 4 All ER 238, Cranston J,

at [30] «Вест-Эндтегі табысты және ұзақ уақыт көрсетіліп келген қойылымға қатысу сал-

дарынан қауіпсіздіктен, мүддеден, абырой-беделден айырылу. Келісімшарт құқығы қағида-

ларына сай, залалдың мұндай түрі өтеуге жатпайды». Contrast, Article 7.4.2(2), UNIDROIT,

Principles of International Commercial Contracts (3rd edn, Rome, 2010).

1274

Farley v. Skinner [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732, HL, noted D Capper (2002) 118 LQR 193 and

E McKendrick and M Graham [2002] LMCLQ 161; салыстырыңыз, Канадада: Fidler v. Sun Life

Assurance Co of Canada Ltd [2006] SCC 30; [2006] 2 SCR 3 (Supreme Court of Canada), noted by

M Clapton and M McInnes (2007) 123 LQR 26–29; and Honda Canada Inc. v. Keays [2008] SCC 39;

(2008) 294 DLR (4th) 371 (Supreme Court of Canada), noted by M McInnes (2009) 125 LQR 16.

1275

Мысалы: Farley v. Skinner [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732, HL, and Hobbs v. London and South

Western Railway Co (1875) LR 10 QB 111, CA (түнде жауын жауып тұрғанда жүрудің физикалық

тұрғыда қолайсыздығы); мына істе қарастырылған: Milner v. Carnival plc [2010] EWCA Civ 389;

[2010] 3 All ER 701, at [31] ; жалға берушінің жөндеу міндеттемесін бұзуы: English Churches

Housing Group v. Shine [2004] EWCA Civ 434.

1276

Farley v. Skinner [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732, at [24], per Lord Steyn: «Бұл келісімшарттың

негізгі немесе маңызды нысаны – рақаттанып, бойын еркін ұстап, жан тыныштығын табуға

жағдай жасау».

1277

Milner v. Carnival plc [2010] EWCA Civ 389; [2010] 3 All ER 701, at [32]  (демалыстың нашар

өткеніне байланысты залалды өтеу талаптарын толық қанағаттандырмайтынын атап өткен,

бәлкім, бұл заңгерлердің өздерінің демалуға қолы босамайтынына байланысты шығар: [54] ;

«керемет круизден» көңілі қалған талап-арыз берушілерге: әйеліне – 4 500 фунт стерлинг, ал

күйеуіне 4 000 фунт стерлинг көлемінде ғана өтемақы тағайындалған).

1278

Farley v. Skinner [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732, at [52] to [69]; солиситорлар мына айдар

бойынша жауапкершілікке тартылған: Heywood v. Wellers [1976] QB 446, CA, and Hamilton

Jones v. David & Snape [2003] EWHC 3147 (Ch); [2004] 1 WLR 921, Neuberger J.

360

ХХ БӨЛІМ

қатысты өтемақы):

1279

мұндай талап-арыздар тұтынушы бар деген, алайда «нарық-

та» нақты көрініс таппаған «шығындарға» байланысты болады. Лорд Мастилл

(Lord Mustill) Ruxley ісін (1996) қараған кезде өтемақы беруге қатысты осындай

ұстаным туралы былай деген:

1280

«Құқық нормалары кредитор үшін міндеттеменің құны оның келісімшарт талап-

тары толық орындалғандағы қаржылық жағдайына сай көрсеткіштен артық бо-

латын жайттарды ескеруге тиіс. Осы артылған құнды арнайы әдебиетте әдетте

«тұтынушы пайдасы» деп атайды (осы тақырыпқа қатысты мына авторлардың

талдауын қараңыз: Harris, Ogus and Philips (1979) 95 LQR 581), ол ақшаға шаққан-

дағы пайданы нақтылап бере алмайды, өйткені адамның жеке, субъективті және

қаржылай емес табысын сипаттайды. Соған қарамастан, осындай артық пайда

болған жағдайда, оны құқықтық тұрғыда танып, одан жалған мәлімдеме кесірінен

айырылған кезде, кредиторға өтеп беру керек. ...лорд Кит Кинкельдің өз мәлімде-

месінде мысалға келтірген шомылатын бөлмедегі ұсқынсыз қаптама тақтайшаның

немесе ерсі көрінетін безендіру элементтерінің адам талғамына соншалық қайшы

келетін сәт кездесіп қалады. Осындайда құрылыс салушы тарап таза экономика-

лық мақсаттарды көздеп, айтылғандарды орнатудан бас тартып, жұмыс берушіге

жақсылық жасайды деуге де болады. Дегенмен бұл – осы мәмілені тар мағынада

және материалистік тұрғыда ғана талдаудың көрінісі. Мердігер де, сот та жұмыс

беруші тараптың жұмыс нәтижесіне қатысты жеке ой-болжамының орнына қа-

тардағы адамның ақылға қонымды ой-пікірін қолдануға құқылы емес. Лордтар атап

өткендей, ақылға қонымдылықты тексеру әдісі залалды өтеуге қатысты шешім

шығарғанда басты рөл атқарады. Шын мәнінде, бұл әдіс осы сияқты істе шешуші

мәнге ие, өйткені, көріп отырғанымыздай, залалдың орнын толтыру құны жұмыс

беруші ұшыраған қаржылай емес шығындарға мүлде сәйкес келмейтін еді. Дей тұр-

ғанмен мұндай жағдайда шығынды мүлде өтемеу де қисынсыз ұстаным болар еді.

Тиісті сома мардымсыз болуы мүмкін. Оны нақты есептеп көрсету мүмкін болма-

ғандықтан, мүдделі тараптардың арасында келіспеушілік те туындауы ықтимал.

Алайда бірқатар салада судьялар материалдық емес көрсеткіштерді есептеп шы-

ғаруға жақсы дағдыланған. Сондықтан, меніңше, нақты көрсеткішті шығару қиын

болатынына қарамастан, бұл әдісті қолдануға ешқандай кедергі көріп тұрған жоқ-

пын. Әрі-беріден соң, бұл – әділдік талабы».

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapter 19; McGregor

on Damages (19th edn, London, 2014), 5–015 ; AM Tettenborn, in N Andrews,

MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach,

Termination and Remedies (London, 2012), chapter 22.

1279

Ruxley Electronics and Construction Ltd v. Forsyth [1996] AC 344, 360–361, HL; D Harris, A Ogus and

J Phillips (1979) 95 LQR 581, дәйексөз: Lord Mustill in the Ruxley case.

1280

«Тұтынушы пайдасы» (consumer surplus) ұғымына қатысты негізгі талдау: Ruxley Electronics and

Construction Ltd v. Forsyth [1996] AC 344, HL; H Beale in PBH Birks (ed), Wrongs & Remedies in

the Twenty-First Century (Oxford, 1996), 227–229; J O’Sullivan, in FD Rose (ed), Failure of Contract

(Oxford, 1997), chapter 1; E Peel, in FD Rose (ed), сонда, at chapter 2; B Coote [1997] CLJ 537,

especially on facts (538–539) and proposals for reform (566, 569–570); J Cartwright, in AS Burrows and

E Peel (eds), Commercial Remedies: Current Issues and Problems (Oxford, 2003), 9–13.

361

175-БАП

РҰҚСАТ АЛУ ӘРЕКЕТІ СӘТСІЗ БОЛҒАНДА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН

АҚШАЛАЙ ӨТЕМАҚЫ

Сот (арнайы юрисдикция соты) келісуші тарап келісімшарт талаптарын бұ-

зудың орнына кінәсіз тараптан оның келісімшартта қарастырылған құқық-

тарын толық немесе ішінара «сатып алуға» рұқсат сұрағанда қажет болатын

сомаға сәйкес өтемақы төлеу туралы шешім шығаруы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

Өтемақы тағайындау туралы мұндай талап басқа қаржылай шығын анықталма-

ған жағдайларда қанағаттандырылады,

1281

осы ретте басшылыққа алынатын кри-

терий мынадай: «талап-арыз берушілерге келген залалды немесе номиналдық

залалды өтемей қалдыру – көрінеу әділетсіздік болатын еді».

1282

Бұл ұстаным тарихты қайта жазуға әрекеттенумен бірдей, соған парапар

жағдай: соттар талап-арыз берушінің шек қоюшы шарттарды жеңілдеткені

үшін ақы төлеу туралы келіссөздер қалай жүретін еді деген сұраққа жауап

беруге тырысады.

1283

Wrotham Park Estate Co v. Parkside Homes ісі (1974):

1284

жауапкер тарап шек қоюшы шарттарды бұзып, жер теліміне бірнеше үй сал-

ған. Судья Брайтман (Brightman J) кінәсіз тарапқа шарттардың бұзылғаны-

на байланысты пайданы толық мөлшерде өтемеу туралы шешім шығарды.

Оның орнына ол «талап-арыз берушіге жауапкер тарап тапқан пайданың

мардымсыз пайызын (5 пайыз) ғана төлеу керек» деп шешті. Судья Стадлен

(Stadlen J) Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One Team Limited ісін

(2010) қарағанда, соттың компенсация мәселесіне қатысты талдау жасауды

1281

Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One Team Limited [2010] EWHC 2373 (QB),

at [499] to [559] (атап өткен: D Winterton and F Wilmot-Smith (2012) 128 LQR 23); мұнда судья

Стадлен Wrotham Park ісіндегі залалды өтеу туралы талап ауқымына талдау жасаған; қара-

ңыз: [533], судья Стадлен шығарған қорытындыға сай, мұндай талапты «талап-арыз беруші

соттың тыйым салуын немесе келісімшартты заттай орындатуын талап етпеген немесе

осындай қаулы шығарылатыны екіталай болған; ...лорд Кэрнс заңына (Lord Cairns' Act) сәй-

кес, соттың тыйым салуының орнына залалды өтеп беру талабы қойылмаған; ...сол та-

лап-арыз шек қоюшы шарттарды бұзудан туындамаған; сондай-ақ аталған талап-арыз

меншік құқығына қол сұғудан емес, келісімшарт талаптарын бұзудан туындаған» күннің

өзінде қанағаттандыру мүмкіндігі бар. Қараңыз: [525] , атап айтқанда: [535], Pell Frischmann

Engineering Ltd v. Bow Valley Iran Ltd [2009] UKPC 45; [2011] 1 WLR 2370.

1282

Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One Team Limited [2010] EWHC 2373 (QB),

at [538], per Stadlen J.

1283

Бұл күрделі жұмыс: P Devonshire, ‘The hypothetical negotiation measure: an untenable ction?’

[2012] LMCLQ 393–411.

1284

[1974] 1 WLR 798, Brightman J; A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapter 22,

and section 23.2; McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 14.

362

ХХ БӨЛІМ

құптайтынын атап өткен.

1285

Нақты соманы бағалағанда, судья Стадлен мы-

надай критерийлердің қолданылғанын айтты: (а) жауапкер тарапқа тиесілі

пайда үлесі немесе (b) (Giedo ісіндегідей әдеттен тыс жағдайда) жауапкер та-

раптың өз міндеттемелерін орындамағанынан үнемдеген қаражаты.

1286

Осы

тақырыпты жан-жақты талдағандардың бірі – судья Хильдярд (Hildyard J),

(CF Partners (UK) LLP v. Barclays Bank plc ісі (2014).

1287

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapters 10 and 22;

McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), 25–052 ; AM Tettenborn,

in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 26–016 .

1285

Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One Team Limited [2010] EWHC

2373 (QB), at [540] to [548], дәйексөз: Attorney-General v. Blake [2001] 1 AC 268, 281G, and

298 HL, per Lords Nicholls and Hobhouse; қараңыз: WWF (No 2) case [2007] EWCA Civ 286;

[2008] 1 WLR 445, at [59], per Chadwick LJ. Дегенмен осы мәселе төңірегінде ғылыми әде-

биетте пікірталас туған: Wrotham Park ісінде нақты залал өтелді деген пікірмен Берроуз

(Burrows) келіспеді; оның пікірінше, мәміле болды деп шартты түрде тұжырымдау – фикция

(AS Burrows, in M Andenas and D Fairgrieve (eds), Tom Bingham and the Transformation of

the Law: A Liber Amicorum (Oxford, 2009), 594–598; and AS Burrows, ‘Are «Damages on the

Wrotham Park Basis» Compensatory, Restitutionary or Neither?’, in D Saidov and R Cunnington

(eds), Contract Damages: Domestic and International Perspectives (Oxford, 2008), chapter

7); but this allegation of ction is atly denied by Waddams: S Waddams, ‘Gains Derived from

Breach of Contract: Historical and Conceptual Perspectives’, in D Saidov and R Cunnington,

сонда, 200  (бұдан бұрын: RJ Sharpe and S Waddams (1982) 2 OxJLS 290; оның мына ең-

бектегі сөздерімен салыстырыңыз: S Waddams, Dimensions of Private Law (Cambridge, 2003),

109); осы мәселеге қатысты талдау мен тұжырымдарды мына жинақтан оқып, қарай ала-

сыз: at R Cunnington (2007) 123 LQR 48, оның ішінде: Jaggard v. Sawyer [1995] 1 WLR 269,

281–282, 291, CA, per Bingham MR, and Millett LJ, соңғысы лорд-судья Стейннің (Steyn LJ)

мына іске қатысты түсіндірмесін жоққа шығарған: Surrey County Council v. Bredero Homes

Ltd [1983] 1 WLR 1361, 1369, CA («компенсация» теориясының шындыққа жанаспайтыны

туралы); Gaord v. Graham (1998) 76 P & CR 18; қараңыз: R Cunnington, ‘The Assessment of

Gains-Based Damages for Breach of Contract’ (2008) 71 MLR 559–586.

1286

Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One Team Limited [2010] EWHC 2373 (QB),

at [549]: «Болжамды пайда сомасын көрсететін айғақтар болмағанда… сот …жауапкер та-

рап келісімшартқа сай міндеттемелерінен босатылған жағдайда үнемдейтін болжамды шы-

ғындар көлемін есепке алуы мүмкін».

1287

[2014] EWHC 3049 (Ch); noted W Day (2015) 131 LQR 218–223.

363

176-БАП

МҮМКІНДІКТІ ЖІБЕРІП АЛУДАН БОЛҒАН ЗАЛАЛДЫ ӨТЕУ

Мүмкіндікті жіберіп алудан болған залалды өтеу талабы осындай мүмкіндік

«шынымен болғанда» немесе «айтарлықтай» болғанда ғана қанағаттанды-

рылады. Басқа жағдайда мұндай талаптар қанағаттандырылмайды, өйткені

мүмкіндік ұғымы нақты емес, ол біреудің ой-түсінігіне байланысты.

ТҮСІНДІРМЕ

Негізгі сот прецеденті – Allied Maples Group v. Simmons & Simmons (1995). Бұл

істі қараған Апелляциялық сот мүмкіндіктің «шынымен болғанын» немесе «ай-

тарлықтай» болғанын дәлелдеу керектігін ерекше атап өткен.

1288

Allied Maples Group v. Simmons & Simmons ісі (1995): сатып алушы атынан

әрекет еткен жауапкер тарап (солиситорлар компаниясы) салғырттық танытып,

жобасы әзірленіп жатқан келісім мәтініне сатып алушы пайдасына сай қорғау ту-

ралы «қарапайым талапты (кепілдікті)» қайта енгізе алмаған. Жауапкер тараптың

заңгерлерінде сатушы тараптың кеңесшілерін кепілдікті қайта енгізуге көндіру-

ге қаншалықты мүмкіндік болғанын анықтау қажет еді. Сот қолданған тексеру

әдісіне сай, мұндай жағдайда залалды өтеу талабын қанағаттандыру үшін сол

мүмкіндіктің «шынымен болғанын» немесе «айтарлықтай» екенін көрсетуі ке-

рек. Сот істің мән-жайын тексере келе, көпшілік дауыспен

1289

шығарған шешімге

сәйкес, кепілдікті қайта енгізуге мүмкіндік молынан болған (лорд-судья Миллетт

(Millett LJ) қолданылған тексеру әдісіне қарсылық білдірмесе де, мүмкіндікті ба-

ғалау мәселесінде ерекше пікірде қалды).

1290

Болашақ іскерлік мүмкіндіктерден айырылу (lost future business) мәселесіне

келсек, Jackson v. Royal Bank of Scotland ісін (2005) қараған Лордтар палатасы

бірінші инстанция судьясының шешімін өзгеріссіз қалдырды (талап-арыз беруші

мен Х тарабының төрт жылға тең болашақ іскерлік мүмкіндіктерден айырылуына

байланысты залалды өтеу туралы талап-арыз қанағаттандырылды). Талап-арыз

беруші Х тарабына импортталған «ит шайнайтын өнім» (doggie chews) сатқан.

1291

Жауапкер тарап (банк) келісімшарт талаптарын бұзып, Х тарабына талап-арыз

берушінің импортталған өнімнің үстіне қанша ақша қосып сататынын (өнімді

1288

Allied Maples Group v. Simmons & Simmons [1995] 1 WLR 1602, CA, атап өткен: T Church [1996]

CLJ 187; мына істерде қарастырылған: Wellesley Partners LLP v. Withers LLP [2015] EWCA Civ

1146 және 4 Eng Ltd v. Harper [2008] EWHC 915 (Ch); [2009] Ch 91 (атап өткен: P Mitchell

(2009) 125 LQR 12–17); сол сияқты: Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972)

(published in Milan, 1993), Article 438; салыстырыңыз: «ақылға қонымды айқындық дәре-

жесі» (reasonable degree of certainty) – Article 7.4.3(1), UNIDROIT, Principles of International

Commercial Contracts (3rd edn, Rome, 2010).

1289

Stuart-Smith and Hobhouse LJJ.

1290

Ерекше пікірде қалған лорд-судья Миллет (Millett LJ) қосымша айғақ табу мақсатында істі

қайта қарау керек деген ұстанымды қолдаған.

1291

[2005] UKHL 3; [2005] 1 WLR 377, at [43].

364

ХХ БӨЛІМ

Қиыр Шығыстан сатып алғандағы және Ұлыбританияда әлдеқайда қымбатқа

сатқандағы баға айырмашылығы) айтып қойған. Осыдан кейін Х тарабы өзіне қа-

жетті өнімді талап-арыз берушіден емес, тікелей Қиыр Шығыстан сатып алатын

болды. Жауапкер банк келісімшарт талаптарын бұзбаған күннің өзінде, талап-

арыз беруші мен көтерме сауда жасайтын тарап арасындағы мәміле, уақыт өте

келе, бәрібір бұрынғыдай маңызды болмай қалатын еді; төрт жылға тең болашақ

іскерлік мүмкіндіктерден айырылуға байланысты залалды өтеу туралы шешімде

осы жайт көрініс тапқан.

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 13.5; McGregor

on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 10; AM Tettenborn, in N Andrews,

MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach,

Termination and Remedies (London, 2012), 24–028 .

177-БАП

СЕБЕП-САЛДАР БАЙЛАНЫСЫ

Талап-арыз беруші тараптың шығынға ұшырауына жауапкер тараптың ке-

лісімшарт талаптарын бұзуы себеп болуға тиіс.

ТҮСІНДІРМЕ

Келісімшарт құқығында тиісті талаптардың бұзылуы мен шығынға ұшырау ара-

сындағы байланыстың «ол болмағанда» (but for) атты тексеру әдісі критерийле-

ріне ғана сай келуі жеткіліксіз.

Қазіргі заманның осы тақырыпқа байланысты екі негізгі прецеденті – Galoo

v. Bright Grahame Murray ісі (1994)

1292

мен Supershield Ltd v. Siemens Building

Technologies FE Ltd ісі (2010).

1293

Galoo ісін (1994) (қаржы шығыны жөнінде) тыңдаған лорд-судья Глайдвелл

(Glidewell LJ) ақылға қонымдылық қағидасын басшылыққа алып, «сот келісім-

шарт талаптарын бұзу шығынға ұшыраудың «іс жүзіндегі» немесе «басты» се-

бебі болған-болмағанын анықтауға тиіс» деген.

1294

Келісімшарт талаптарын бұзу

1292

[1994] 1 WLR 1360.

1293

[2010] EWCA Civ 7; [2010] NPC 5.

1294

[1994] 1 WLR 1360, CA, citing Monarch Steamship Co Ltd v. Karlshamns Oljefabriker A/B [1949]

AC 196, HL; Quinn v. Burch Bros. (Builders) Ltd [1966] 2 QB 370, CA; Австралияның мына сот

прецеденттері қарастырылған: Alexander v. Cambridge Credit Corporation Ltd (1987) 9 NSWLR

310 (NSWCA), әсіресе: Mahoney JA at 333–335 and McHugh JA at 359 (ұқсас фактілер орын

алған); and High Court of Australia in March v. E & MH Stramare Pty Ltd [1991] 171 CLR 506, 515,

Mason CJ (салғырттық таныту түріндегі деликт бойынша талап-арыз – «ол болмағанда» атты

тексеру әдісі себептілікті тексерудің жалғыз критерийі емес).

365

талап-арыз беруші тараптың шығынға ұшырауына себеп емес, жай ғана «мүмкін-

дік тудыратындай» әсер еткен болса, онда іс себеп-салдар байланысы критерий-

леріне сай емес деп танылады.

Galoo v. Bright Grahame Murray ісі (1994):

1295

жауапкер тарап (бухгалтерлік

фирма) келісімшарт талаптарын бұзып, екі компания қызметіне аудит жүргізу

міндеттемесін орындамаған. Кейін сол компаниялар төлемге қабілетсіз болып

қалды, ал олардың акционерлері мен таратушылары жауапкерлерден өтемақы

талап еткен. Себеп-салдар байланысы анық болмағандықтан, бұл талап-арыз

қанағаттандырылмады. Апелляциялық сот «жауапкер тараптың өз міндеттеме-

лерін орындамауы сол компаниялардың кейінгі коммерциялық қызметіне ықпал

еткен айтарлықтай фактор ретінде танылмады» деген шешім шығарды. Өйткені

шығынға ұшырау оқиғасы осы компаниялар директорларының сауда-саттықты

жалғастыру керек деген жекелеген шешімдерімен байланысты еді. Supershield ісі

(2010):

1296

жауапкер (Supershield) өрт сөндірудің спринклерлік жүйесін іске қоса-

тын сомынды дұрыс бекітпей, келісімшарт талаптарын бұзған. Соның салдары-

нан ғимаратты су басқан. Supershield тарабы себеп-салдар байланысының бол-

ғанын алға тартып, ғимаратты су басқаны үшін жауапкершілікті үш қосалқы өрт

сөндіру жүйесін басқаратындарға жүктеуге тырысты (су толған резервуар бұғат-

талып қалған; апаттық дабыл жүйесі істен шыққан; кезекті техникалық тексеріс-

күтім жасау барысында дұрыс бекітілмеген сомынды ешкім байқамаған), алайда

оның бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Лорд-судья Тулсонның (Toulson LJ) айтуына

қарағанда,

1297

«клапандағы ақаулықтан» ғимаратты су басқан, ал су жүретін құ-

бырлардың бітеліп қалуы салдарынан орын алған залал артпаса, кеміген жоқ».

135-бапта (түсіндірме бөлімі) атап өтілгендей, Elephant Corpn v. Tragura

Beheer BV (‘The Crudesky’) ісін (2013)

1298

қараған Апелляциялық сот себеп-салдар

байланысы бар деген дәйектерді қабылдамады.

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapters 15 and 16;

McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), 8–137 ; AM Tettenborn,

in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 24.02 to 24.26.

1295

[1994] 1 WLR 1360, CA; AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn,

Oxford, 2004), 107.

1296

[2010] EWCA Civ 7; [2010] NPC 5.

1297

ibid, at [32] and [33]. 1298 [2013] EWCA Civ 905; [2013] 2 All ER (Comm) 992; [2014]

1 Lloyd's Rep 1.

1298

[2013] EWCA Civ 905; [2013] 2 All ER (Comm) 992; [2014] 1 Lloyd's Rep 1.

366

ХХ БӨЛІМ

178-БАП

ЗАЛАЛДЫҢ АЛШАҚТЫҒЫ

Келісімшарт талаптарын бұзған тарап келісімшарт жасалғанда болашақта бо-

луы мүмкін деп қисынға сай болжанбаған шығын түрін өтеуге міндетті емес.

Осы ретте мына жайттарды ескеру қажет:

(а) істің әдеттегідей реті;

(b) кінәсіз тарап хабардар болған немесе арнайы ескерту алған қандай да

бір тәуекел түрі.

Талап-арыз айтарлықтай мол пайдадан айырылуға қатысты болмаса, шығын

ауқымын алдын ала болжап-бағамдау қажет емес.

Ерекше жағдайларда (a) және (b) элементтеріне қосымша жасап, кінәлі тарап-

тың жауапкершілігін реттеу қажеттігі туындауы ықтимал; мұндай кезде жеке

тұлғаның осы бір нақты жағдайдағы жауапкершілігі ауқымына байланысты

объективті нарықтық болжамдарды ескеру керек.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл ережеге

1299

мынадай негізгі сот прецеденттерінде талдау жасалған: Transeld

Shipping Inc v. Mercator (The Achilleas) (2008),

1300

Hadley v. Baxendale (1854),

1301

1299

Бұл доктринаның тарихы жөнінде, қараңыз: R Danzig, (1975) 4 Journal of Legal Studies 249;

F Faust, (1994) 15 Journal of Legal History 41; DJ Ibbetson, A Historical Introduction to the Law

of Obligations (Oxford University Press, 1999), 229–31; M Lobban, in W Cornish, JS Anderson,

R Cocks, M Lobban, P Polden and K Smith, The Oxford University Press History of the Laws of

England, vol. XII, 1820–1914: Private Law (Oxford University Press, 2010), 541 ; AWB Simpson,

(1975) 91 LQR 247, 273–7; W Swain, ‘The Classical Model of Contract: The Product of a Revolution

in Legal Thought’ (2010) 30 LS 513, 531; and GT Washington, (1932) 48 LQR 90, 97 ; қазіргі

заманда қолданылуы жөнінде: AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn,

Oxford University Press, 2004), 83 ; McGregor on Damages (19th edn, London, 2014),

chapter 8; AM Tettenborn, in MA Clarke, N Andrews, AM Tettenborn, G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (Thomson, Sweet & Maxwell Contract

Library Series, 2012), chapter 23; AM Tettenborn and D Wilby, The Law of Damages (2nd edn,

London, 2010), 6.03 ; A Kramer, in N Cohen and E McKendrick (eds), Comparative Remedies

for Breach of Contract (Oxford University Press, 2005), 249; AM Tettenborn, (2007) 23 Journal of

Contract Law 120; A Robertson, (2008) 28 LS 172; J Gordley, ‘The Foreseeability Limitation on

Liability in Contract’, in A Hartkamp and C Joustra (eds), Towards a European Civil Code (3rd edn,

Nijmegen, 2004), chapter 11.

1300

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61; B Coote (2010) 26 JCL 211; D Foxton, [2009] LMCLQ 461–487;

VP Goldberg (2013) 66 CLP 107–130; G Gordon (2009) 13 Edinburgh Law Review 125–130;

Lord Homann (2010) 14 Edinburgh Law Review 47–61; H Hunter (2014) 31 JCL 120–130; A Kramer

(2009) 125 LQR 408–415; PCK Lee [2010] LMCLQ 150; D McLauchlan (2009) 9 Oxford University

Commonwealth Law Journal 109–39; SS Naravane [2012] JBL 404-418; J O’Sullivan [2009] CLJ

34–37; E Peel (2009) 125 LQR 6–12; M Stiggelbout [2012] LMCLQ 97–121. Сол сияқты: Law

Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993), Article 437.

1301

(1854) 9 Exch 341.

367

Victoria Laundry (Windsor) v. Newman Industries Ltd (1949),

1302

C Czarnikow Ltd v.

Koufos (The Heron II) (1969),

1303

H Parsons (Livestock) Ltd v. Uttley Ingham & Co

Ltd (1978),

1304

Balfour Beatty Construction Ltd v. Scottish Power (1994),

1305

Brown v.

KMR Services Ltd (1995),

1306

және Wellesley Partners LLP v. Withers LLP (2015).

1307

Орын алатын «шығын» тым алшақ болған жағдайларда келісімшартқа сай

өтемақы төлеу туралы талап-арыз қанағаттандырылмайды. Мұндағы «алшақ-

тық» ұғымы тараптардың келісімшартты әзірлеу кезіндегі жасаған болжамдары-

на қатысты айтылады. Көп жағдайда алшақтық деп қандай да бір жайтты алдын

ала болжап білуді айтады: жағдайдың қалыпты өрбуін (1-тармақ)

1308

және келі-

сімшарт жасасқан кездегі арнайы бір жайттардан хабардар болуды (2-тармақ),

1309

осылайша жауапкер тараптың әлдеқайда ауқымды жауапкершілік алуына себеп-

ші болғанын)

1310

ескергенде, келісімшарт жасалған кезде болашақта шығынға

ұшырау «ықтималдығы айтарлықтай» екені белгілі болды ма? Талап-арыз кәдім-

гідей мол пайда көзінен айырылуға қатысты жазылмаса,

1311

шығын ауқымын ал-

дын ала болжап-бағамдау қажет емес.

Әдетте мұндайда екі қайтара тексеру жүргізу қажет: болжап білу критерийіне

қоса, коммерциялық жағдайды, келісімшарт мәні мен нысанын да есепке алған

жөн. Мұндай ұстанымды

1312

Transeld ісін қараған лорд Уолкер (Lord Walker),

Supershield ісін (2010) қараған лорд-судья Тулсон (Toulson LJ) айқындап бер-

ген.

1313

Оны бірінші инстанция судьялары да мақұлдаған

1314

1302

[1949] 2 KB 528, CA.

1303

[1969] 1 AC 350, HL.

1304

[1978] QB 791, CA.

1305

1994 SLT 807; The Times, 23 March 1994 (шотландиялық іс бойынша соңғы рет Лордтар палата-

сына апелляция берілді).

1306

[1995] 4 All ER 598, CA.

1307

[2015] EWCA Civ 1146, notably at [80], per Floyd LJ; сол сияқты: Roth J at [147] and Longmore LJ

at [186].

1308

Lord Walker in the Transeld case, [2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61, at [76], атап өткен: ‘The Heron

II’ [1969] 1 AC 350, 400, 415, 425, HL, per Lords Morris, Pearce and Upjohn, аты аталған судьялар

«нағыз қауіп» және «елеулі мүмкіндік» деген тіркестерді құптаған, дегенмен ‘The Heron II’

(дереккөз: 390) ісін қараған лорд Рид (Lord Reid) соңғы тіркесті мақұлдамады; AS Burrows,

Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 88, 94.

1309

Осы екі тармақ (limbs) – жиынтық ереженің немесе «қағиданың» құрамдас бөліктері:

per Lord Mance in Sempra Metals Ltd v. Inland Revenue Commissioners [2007] UKHL 34; [2008]

1 AC 561, at [215]; and per Lord Walker in Jackson v. Royal Bank of Scotland plc [2005] 1 WLR 377,

HL, at [46] to [48].

1310

Mulvenna v. Royal Bank of Scotland plc [2003] EWCA Civ 1112, at [24] and [25], per Waller LJ.

1311

Parsons v. Uttley Ingham [1978] QB 791, CA; Brown v. KMR Services Ltd [1995] 4 All ER 598, CA.

1312

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61, at [78] and [79], per Lord Walker.

1313

Supershield Ltd v. Siemens Building Technologies FE Ltd [2010] EWCA Civ 7; [2010] NPC 5, at [37].

1314

Мысалы: Hamblen J in The Sylvia [2010] EWHC 542 (Comm); [2010] 2 Lloyd's Rep 81; [2010]

1 CLC 470, at [40], [41]; Flaux J in ASM Shipping Ltd of India v. TTMI Ltd of England (‘The Amer

Energy’) [2009] 1 Lloyd’s Rep 293, at [17] to [19]; Ispat Industries Ltd. v. Western Bulk Pte Ltd

[2011] EWHC 93 (Comm) at [52], per Teare J; and Shah v. HSBC Private Bank (UK) Ltd [2012]

EWHC 1283 (QB); Times, July 11, 2012, at [227] and [232], per Supperstone J .

368

ХХ БӨЛІМ

Басты сот прецеденті. Transeld Shipping Inc. v. Mercator (‘The Achilleas’) ісін

(2008)

1315

қараған Лордтар палатасы осы доктринаны жан-жақты талдағанын

атап өткен орынды. Осы бапта сол талдау жөнінде сөз болады.

Істі қараған Лордтар палатасы бірауыздан шығарған шешімге сай (арбитраж-

дық сот пен төмен тұрған екі сот шығарған шешімнің күшін жойған), жауапкер

тарап (кемені жалға алушы) көлік иесінің оны кейін үшінші тарапқа 191 күнге

жалға бергенде ұтымды (жоғары) жалдау ақысын сұрау мүмкіндігінен айырылуы-

на байланысты шығынды өтеу жауапкершілігіне тартылмайды. Жауапкер кемені

тоғыз күнге кешіктіріп қайтарған. Соның салдарынан оның иесі кемені үшінші

тарапқа әлдеқайда арзан бағамен жалға беруге мәжбүр болды. Бұған әсіресе на-

рықтық бағамның арзандап кетуі әсер еткен (күн сайынғы жалдау ақысы бастапқы

бағадан 8 000 АҚШ долларына арзан болып қалды, бұған қоса, Z тарабы кемені

әлдеқайда ұзақ уақытқа жалға алды). Кеме иесі көлікті тоғыз күнге кешіктіріп

қайтару салдарынан туындаған залалды ғана өндіріп алуға құқылы болды. Залал

мөлшері осы қысқа мерзім үшін келісілген баға мен (одан жоғары) нарықтық баға

арасындағы айырмашылыққа тең қалыптасты. Бір жағынан, алшақтық критерийі

тұрғысынан алып қарағанда, бұл талап-арыз қанағаттандырылмады (лорд Роджер

(Rodger), лорд Уолкер (Walker) және баронесса Хэйл (Baroness Hale). Осы ретте

дәстүрлі ұстаным басшылыққа алынды (1949 жылғы Victoria Laundry ісін қара-

ңыз);

1316

бұл ұстанымға сай, тиісті құқықтық норма айырылып қалған пайданың

түрлі сегменттерін бір-бірінен ажыратып қарастырады, айтарлықтай тәуекел бар

екені жауапкерге хабарланған және, сол келісімшарт жасалған кезде өзіне тиісті

жауапкершілік алған жағдайларды қоспағанда, мұнда басқа бір келісімшарттың

орындалуына тәуелді аса табысты келісімшарт бойынша жауапкершілік қарас-

тырылмаған. Transeld ісі: бұрын жасалған келісімшартты орындау барысында

кемені жалға берудің нарықтық бағасы күрт өзгерген – талап-арыз беруші тарап

бастапқыда оны басқа бір тарапқа әлдеқайда жоғары бағамен жалға беруді көз-

деген; алайда нарықтағы баға күрт төмендегендіктен, Z тарабы (үшінші тарап)

талап-арыз берушіні жалдау ақысын түсіруге көндірген. Бағаның осылай ауытқуы

әдеттен мүлде тыс жайт еді. Лорд Роджердің пікірінше,

1317

Hadley v. Baxendale

ісінде қолданылған қарапайым есептеу әдісіне жүгінгенде (тексеру әдісінің 1-тар-

мағына сай), талап-арыз беруші айырылып қалатын пайда тым алшақ болған; ал

Hadley v. Baxendale ісінде қолданылған тексеру әдісінің 2-тармағына сәйкес, бұл

талап-арыз қанағаттандырылмады, өйткені кеме иесі өзінің айтарлықтай қаржы-

лық тәуекелге ұшырауы мүмкін екенін хабарламаған.

1318

Судьялардың көпшілігі

1315

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61; Lord Homann, (2010) 14 Edinburgh Law Review 47–61;

D Foxton, [2009] LMCLQ 461–87; D McLaughlan, (2009) 9 Oxford University Commonwealth Law

Journal 109–139; J O’Sullivan, [2009] CLJ 34–37; VP Goldberg (2013) 66 CLP 107–130; G Gordon,

(2009) 13 Edinburgh Law Review 125–30; E Peel, (2009) 125 LQR 6–12; A Kramer, (2009) 125 LQR

408–15; PCK Wee, [2010] LMCLQ 150–176.

1316

[1949] 2 KB 528, CA.

1317

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61, at [60], per Lord Rodger (онымен лорд Уолкер және баронесса

Хэйл келісті).

1318

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61, at [59], per Lord Rodger.

369

шығарған шешімге залал алшақтығын тексеру үшін қолданылған осындай талдау

әдісінің нәтижелері негіз болды (лорд Роджер, лорд Уолкер және баронесса Хэйл

шешім шығарғанда осындай қарапайым уәжді (ratio) басшылыққа алған, алайда

лорд Уолкер оған өзі қосымша түсініктеме берген, оны төменде қараңыз).

Дегенмен лорд Хоффманн (Lord Homann) және лорд Хоуп (Lord Hope)

Transeld ісінің мән-жайын тексергенде «міндеттемелер ауқымы» (scope of duty)

теориясына жүгінгенді жөн көрді, ол Transeld ісі бойынша ауқымды залалды

өтеу талап-арызын қанағаттандырмауға негіз болды (лорд Хоффманн Banque

Bruxelles Lambert SA v. Eagle Star Insurance Co. Ltd (the SAAMCO ісіне (1997)

қатысты мәлімдеме жасаған),

1319

деликтілік құқықтағы осы өзгеріс сол кезден

бастау алады).

Шын мәнінде, Transeld ісінде қолданылған тексеру әдісі келісімшарт талап-

тарын бұзу салдарынан болған залалды өтеу жөніндегі құқықтық нормаларға мін-

деттемелер ауқымын тексерудің екінші әрі параллель тексеру әдісін енгізген жоқ,

ол сондай-ақ алшақтық мәселесіне қатысты Hadley v. Baxendale ісі және соған

ұқсас істер бойынша шығарылған шешімдерді жоққа шығармады.

1320

Керісінше,

Transeld ісін қарау нәтижесінде аталған тексеру әдісі нақтылана түсті: болжап

білу критерийі жауапкер тарапты шығынның белгілі бір категориясын немесе сол

категориядағы шығынды толық өтеу үшін жауапкершілікке тартуға жеткілікті

негіз бола алмайды. Алайда кейбір «ерекше» және «сирек кездесетін»

1321

жағдай-

ларда,

1322

қалыптасқан коммерциялық ахуалды, сондай-ақ келісімшарттың мәні

мен нысанын тереңірек талдау қажет болуы мүмкін; мұндай кезде (әдетте) залал

алшақтығын тексеру әдісінің ауқымын шектеуге немесе оны (сирек жағдайда)

кеңейтуге болады. Бұл – көңіл көншітетін жайт, өйткені Transeld ісін қараған

баронесса Хэйл міндеттемелер ауқымы ұстанымы коммерциялық мәмілелерге

қатысты залалды өтеу туралы талап-арыздар бойынша даулы істерде белгісіздік

факторының туындауына себеп болуы мүмкін деп алаңдаушылық білдірген.

1323

Лорд Уолкер Transeld ісіне (2008) қатысты былай деген:

1324

«Hadley v.

Baxendale ісі және оған ұқсас істерде «залал алшақтығы» мәселесі қаралға-

нымен] олар бар болғаны ықтималдық мәселесін қараумен шектеліп қалмады.

Мұнда келісуші тараптар «іскерлік мәміле мәні мен нысанына қатысты қандай

ой түйген» деген сұрақ та өзекті».

1319

Лорд Хоффманн мына іске қатысты негізгі мәлімдеме жасаған: Banque Bruxelles Lambert SA v.

Eagle Star Insurance Co Ltd (the SAAMCO case) [1997] AC 191, HL; деликтілік құқықтағы осы

өзгеріс сол кезден бастау алады.

1320

Transeld ісінен кейін қолданылған ұстанымның қысқаша мазмұны: `The Sylvia’ [2010] EWHC

542 (Comm); [2010] 2 Lloyd’s Rep 81; [2010] 1 CLC 470, at [40], [41], per Hamblen J.

1321

AM Tettenborn, in MA Clarke, N Andrews, AM Tettenborn, G Virgo, Contractual Duties:

Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 23.28.

1322

Hamblen J in The Sylvia [2010] EWHC 542 (Comm); [2010] 2 Lloyd’s Rep 81; [2010] 1 CLC 470,

at [40], [41].

1323

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61, at [93], per Baroness Hale.

1324

Сонда, at [78], per Lord Walker, аталған ұстанымды мына авторлар құптағанын атап өткен:

A Kramer, in N Cohen and E McKendrick (eds), Comparative Remedies for Breach of Contract

(Oxford, 2005), 249; AM Tettenborn (2007) 23 JCL 120; A Robertson (2008) 28 LS 172.

370

ХХ БӨЛІМ

Басқа да маңызды сот шешімдері. Hadley v. Baxendale ісі (1854):

1325

талап-

арыз беруші өзінің Глостердегі диірменінде бұзылып қалған иінді білікті (жал-

ғыз иінді білік) Гринвичтегі үшінші тарапқа (инженерге) жөндеуге апарып, алып

келу үшін жауапкермен келісімшарт жасасқан. Жауапкер (тасымалдаушы тарап)

құралды кеш жеткізуі салдарынан клиенттің бес күн жұмыссыз тұрып қалғанына

байланысты өндірістік шығынды өтеуге жауапты болмады. Өйткені келісімшарт

жасалған кезде тасымалдаушы тарап клиенттің осалдығы салдарынан шығынға

ұшырауы мүмкін екені туралы хабардар етілмеді. Шынымен де, диірменші қар-

сы тарапты осындай жағдайдың орын алу ықтималдығынан құлағдар етпеген.

1326

Барон Алдерсонның (Alderson B) пайымынша, әдеттегі болжамға сүйеніп, талап-

арыз берушінің қосалқы білігі болған немесе жұмысты тоқтатып қоюға басқа да

себептері ықпал еткен деген тұжырым жасауға негіз бар еді. Бұл маңызды сот

ісінде осы бапта айқындалған екі тармақтан тұратын тексеру әдісі ұсынылған.

Ол туралы барон Алдерсон былай деген:

«[Келісімшарт талаптарын бұзудан болған залал] мәселесін қарағанда, әділ

және қисынға келетін ұстанымды басшылыққа алу керек; залал өздігінен, яғни

жағдайдың әдеттегі ретпен өрбуіне – келісімшарт талаптарының бұзылуына

байланысты туындауы немесе келісуші тараптар келісімшарт жасасқан кезде

осындай жайттың орын алуы ықтимал екенін болжап білуі мүмкін».

1327

Бұған қоса, ол былай деді:

«...Осыған ұқсас көптеген сот істерінде [арызданушы тараптың] шығынға

ұшырауы жағдайдың қалыпты өрбуінен, яғни келісімшарттың бұзылуынан

туындамаған, сондай-ақ оның бұзылуы салдарынан қисынды және өздігінен

орын алатын, жауапкерлерге алдын ала хабарланған немесе олар хабардар бол-

ған айтарлықтай жайттар да орын алмаған».

Victoria Laundry ісі (1949):

1328

жауапкер тарап (өндірістік қазандық жеткізу-

ші) талап-арыз берушінің үшінші тараппен жасасқан «табысы мол» мәмілесі бо-

йынша көздеген, алайда айырылып қалған пайданың орнын толтыруға жауапты

1325

(1854) 9 Exch 341.

1326

Ол мына істе қабылданған классификацияға сай: Asquith LJ in Victoria Laundry (Windsor) Ltd v.

Newman Industries Ltd [1949] 2 KB 528, 537, CA.

1327

(1854) 9 Exch 341, 354.

1328

[1949] 2 KB 528, CA; cол сияқты: Thomas J in North Sea Energy Holdings v. Petroleum Authority

of Thailand [1997] 2 Lloyd's Rep 418, 437–438; залал алшақтығы қағидасына сүйеніп, сатушы

тараптың өте үлкен пайдадан айырылуына байланысты талап-арызын қабылдамауға дайын

болған (сатушы жеткізуші тараппен тауарды арзанға алу туралы келісімге келдім деген бол-

жам жасаған; сатып алушы тарап өз міндеттемелерін біржақты орындамаған; ықтимал шығын

тым үлкен, ал залал тым алшақ болатын еді; алайда, шын мәнінде, істі қараған судья сату-

шы тарап мұнайды дәл осы жеткізушіден алатынына сенбеді; сондықтан Апелляциялық сот

([1999] 1 Lloyd's Rep 483) залал – номиналдық залал болған деген сот шешімін өзгеріссіз қал-

дырды); бұған қоса, қараңыз: Cory v. Thames Ironwork Co (1868) LR 3 QB 181; Hall v. Pim

(1928) 33 Com Cas 324, 330, 33 HL, per Lord Dunedin («әдеттегіден тыс мәмілелер») and Lord

Shaw; сол сияқты: Household Machines v. Cosmos Exporters [1947] 1 KB 217, Lewis J; Coastal

International Trading v. Maroil [1988] 1 Lloyd's Rep 92; McGregor on Damages (19th edn, 2014),

23–030, 23–129.

371

болмады; жауапкер тарап айырылып қалған пайданың «қалыпты» деңгейін

өтеуге ғана жауапкершілікті мойнына алды. Жауапкер талап-арыз берушіге өн-

дірістік қазандық жеткізіп беруге келіскен. Талап-арыз берушіде басқа (қосал-

қы) қазандық жоқ екені анық еді. Жауапкер талап-арыз берушіге қазандықтың

өте қажет болғанын білген. Жауапкер келісімшарт талаптарын бұзып, жабдықты

бес айға кешіктіріп жеткізген. Сот шешіміне сай, талап-арыз беруші тұтынушы-

лармен жасасқан келісімшарттары (тартымды келісімшарттар – dyeing contracts)

бойынша ала алмай қалған қалыпты пайданың орнын өзі толтыруға (recover

ordinary prots) тиіс деп танылды. Англияның Апелляциялық соты шығарған

шешім бойынша, жауапкер тарап қарсы тараптың Жабдықтау министрлігімен

(Ministry of Supply) жасасқан келісімшартында көзделген мол пайданың орнын

толтыруға міндетті емес. Өйткені жағдай әдеттегі қалпымен өрбігенде, қарсы та-

раптың бастапқыда осындай қыруар табыс табатыны қарастырылмаған. Қарсы

тарап жауапкер тарапқа өз қызметін осылайша кеңейтпек ойы бар екенін хабар-

ламаған.

1329

Жоғарыда сөз болған Transeld ісін (2008) қараған лорд Хоффманн

Victoria Laundry ісі бойынша шығарылған шешімді мақұлдап, өз ойын былай

жеткізген:

1330

«[Victoria Laundry ісін қараған] Апелляциялық сот «кір жуу ісінен түсетін пай-

дадан айырылып қалуды» шығынның бір ғана түрі деп бағаламады. Олар «мол

табыс әкелетін тартымды келісімшартпен» байланысты шығындарды басқа

шығын түрлерінен бөліп қарастырған… Жылыту қазандығын жеткізетін та-

рап аталған келісімшарттарға байланысты пайданы кір жуатын мекеменің

пайдадан айырылып қалуына байланысты жалпы тәуекелінен өзгеше, әрі әлде-

қайда жоғары тәуекелмен байланысты деп білген еді».

H Parsons (Livestock) Ltd v. Uttley Ingham & Co. Ltd ісі (1978):

1331

жауапкер

талап-арыз берушінің шошқа шаруашылығына жем мөлшерлейтін бункер жет-

кізіп, орнатып берген. Жауапкер оның төбесін дұрыс орнатпаған, соның сал-

дарынан ішіне ауа кірмей, жем көгеріп кеткен. Арызданған тарап сол жеммен

жануарларды қоректендірген. Соның кесірінен 254 шошқа ішек инфекциясына

(E coli) шалдығып өлген. Англияның Апелляциялық соты бірауыздан шығарған

шешімге сәйкес, талап-арыз берушінің мүлкінен айырылу ықтималдығын бол-

жап білу мүмкіндігі бар еді (яғни залал тым алшақ болмаған). Судьялардың көп-

шілігі (лорд-судья Скарман (Scarman) мен лорд-судья Орр (Orr) «шаруашылық

иесінің шығынға ұшырауын малдың «дертке шалдығуы» ретінде сипаттау керек»

деп шешті. Келісуші тараптар осындай жайттың орын алу ықтималдығы жоғары

екенін білген болып саналады.

1332

Осы ретте малдың дертке шалдығу салдары-

нан өліп кететінін дәл болжап білу міндетті емес еді.

1333

1329

[1949] 2 KB 528, CA, сонда, 543.

1330

[2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61, at [22], per Lord Homann.

1331

[1978] QB 791, CA.

1332

ibid, at 805–806.

1333

ibid, at 813.

372

ХХ БӨЛІМ

Brown v. KMR Services Ltd ісі (1995):

1334

лондондық Lloyd’s сақтандыру қоға-

мы (сақтандыру нарығы қызметіне қатысты ірі көлемде қаражат төлеу жауап-

кершілігіне тартылған) өз мүшелерінің агенттеріне келісімшартты бұзғаны және

салғырттық танытқаны үшін сотқа шағымданған. Жауапкер тараптар тиісті жыл-

дардағы шығындар алапат дағдарысқа әкеп соқтырғаны, сондықтан оны алдын

ала болжап білуге болмағаны, залалдың тым алшақ болғаны туралы дәйектер

келтірді. Олардың бұл дәйектері қабылданбады.

1335

Brown ісін қарау нәтижесі: ке-

лісімшарт талаптарын бұзудан болған экономикалық шығынды (атап айтқанда,

жауапкершілік пен төленген ақшаны) өтеу талап-арызын (айырылып қалған пай-

да, яғни табуға болған ақша туралы талаптан өзгеше) қарағанда, тиісті шығын-

ның орын алу «ықтималдығы жоғары» екенін болжап білу мүмкіндігін анықтау

қажет; осындай экономикалық шығынның ауқымын болжап-бағамдау айырылып

қалған пайдаға қатысты талап-арыздарды қараған кезде ғана қажет (осы соңғы

қағида Victoria Laundry ісінде (1949) әңгіме болған).

Апелляциялық соттың Wellesley Partners LLP v. Withers LLP ісіне (2015) қа-

тысты шығарған шешіміне сай, істің мән-жайын тексерген кезде, сақтық таныту

жөніндегі келісімшарттық және деликтілік міндеттемелер қатар келгенде, эконо-

микалық шығынды өтеу талап-арызын қарағанда залалдың алшақтығын келісім-

шарт талаптарына сай тексеру керек. Осыған орай лорд-судья Флойд (Floyd LJ)

былай деген:

1336

«…Тиісті нұсқаулықтарды орындауда сақтық таныту керек деген келісім-

шарттық және деликтілік міндеттемелер қатар келген жағдайда, экономи-

калық шығынның орнын толтыру мүмкіндігін тексеру үшін қолданылатын әдіс

бірдей – тексеруді келісімшарт талаптарына сәйкес жүргізу керек. Келісім-

шарт талаптарына сай айқындалған залал алшақтығын тексеру әдісі келісуші

тараптардың келісімшарт жасасқан кезде бір-біріне ерекше жайттар жө-

нінде хабар беруге мүмкіндігі бар деген тұжырымға негізделген. Мұны келісім-

шарттың тұспалды талабы деп танысақ та, танымасақ та, келісуші тарап-

тардың бірін-бірі жауапкершілікке тартуға болатын залал түріне және оның

орын алу ықтималдығына қатысты уағдаластыққа қол жеткізуіне мүмкіндік

бар. Тараптар жауапкершілік қисынға сай болжап білуге болатын залал түрін

ғана қамтиды деген тұжырымды басшылыққа алып келісімшарт жасасқан бо-

лып саналады. Дәл осындай деликтілік міндеттеменің болуы жоғарыда аталған

уағдаластыққа кедергі келтіреді деу – ақылға қонбайтын нәрсе, өйткені делик-

тілік міндеттеме де келісімшарт талаптарындағы жауапкершілік жөніндегі

тұжырымдардан туындаған».

ӘДЕБИЕТ

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015) 18.16 ; A Burrows,

Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 83 ; Chitty on

1334

[1995] 4 All ER 598, CA; AS Burrows, in AS Burrows and E Peel (eds), Commercial Remedies:

Current Issues and Problems (Oxford, 2003), 34–6.

1335

[1995] 4 All ER 598, 620–621, 642–643, CA.

1336

[2015] EWCA Civ 1146, at [80]; сол сияқты: Roth J at [147] and Longmore LJ at [186].

373

Contracts (32nd edn, 2015), 26–107 ; A Kramer, The Law of Contract Damages

(Oxford, 2014), chapter 14; McGregor on Damages (19th edn, London, 2014),

8–155 ; AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo,

Contractual Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012),

chapter 23; AM Tettenborn, in Halsbury’s Laws of England (5th ed), Vol 29, Damages

(London, 2015), chapters 6 and 17; GH Treitel, The Law of Contract (E Peel, editor)

(14th edn, London, 2015), 20–098 .

179-БАП

ЗАЛАЛДЫ АЗАЙТУ (ЖЕҢІЛДЕТУ)

I. Сот залалды өтеу талап-арызы бойынша оның мөлшерін азайту ту-

ралы шешім шығара алады. Алайда ол үшін кінәлі тарап: (a) кінәсіз

тараптың келісімшарт талаптары бұзылу салдарынан туындаған

азайтуға (жеңілдетуге) әрекеттенбегенін көрсетуі керек немесе (b) осы

талап-арызда (1) жол берілмеген шығындар; (2) кінәсіз тараптың тиісті

талаптың бұзылуына жауап ретінде қолданған шаралары нәтижесінде

алған қандай да бір пайдасы көрініс табуы керек екенін негіздеп беруге

тиіс.

II. Кінәсіз тарап келісімшарт талаптарын бұзған тараптан залалды азай-

туды көздеп, қисынға сай іс-шараларды жүзеге асыру барысында туын-

даған (қосымша) шығындарды (аталған іс-шаралар ойдағыдай нәтиже

бермеген күннің өзінде) өндіріп алуға құқылы.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Залалды азайту (mitigation) қағидасы. Негізгі сот прецеденті – British

Westinghouse Electric Co Ltd v. Underground Electric Railways ісі (1912).

1337

Істі қа-

раған виконт, лорд-канцлер Халдейн (Viscount Haldane LC) мынадай мәлімдеме

жасаған:

«[Осындай қағидаға сай] шағымданушы тарапқа келісімшарт талаптарының

бұзылуы салдарынан болған шығынды азайту үшін қисынға сай барлық іс-ша-

раларды қолдану міндеті жүктеледі. Ол салғырттық танытып, тиісті қа-

дамдарға бармаған жағдайда, өзіне келтірілген залалдың қандай да бір бөлігін

өтеуді талап ете алмайды».

1338

1337

[1912] AC 673, HL.

1338

Сонда, at 689, HL; Мысалы, құрылысшыға жөндеу жұмыстарын жүргізуге рұқсат бермеген

үй иесінің әрекеті қисынсыз емес: Iggleden v. Fairview New Homes (Shooters Hill) Ltd [2007]

EWHC 1573 (TCC), Coulson J. Similarly, Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code

(1972) (published in Milan, 1993), Article 439(1)(4). Англияда қабылданған ұстанымға сәйкес

ереже: Article 7.4.8(1), UNIDROIT, Principles of International Commercial Contracts (3rd edn,

Rome, 2010).

374

ХХ БӨЛІМ

Geest plc v. Lansiquot ісін (2002) қараған сот растағандай, қарсы тараптың за-

лалды азайтуға (жеңілдетуге) әрекеттенбегенін дәлелдеу ауыртпалығы жауапкер-

ге жүктеледі.

1339

Істің нәтижесін болжап біле алатын және ол тәуекелсіз жүзеге асатын жағдай-

ларды қоспағанда, «қисынға сай іс-шаралар» қолданатын талап-арыз беруші

1340

істі сотта қарауға бастамашы болуға міндетті емес.

1341

Анығында, өзінің іскерлік

абырой-беделіне нұқсан келетінін білсе, талап-арыз беруші үшінші тараптарға

қарсы сотқа шағымданудан бас тарта алады.

1342

Жаңа зат алып, ауыстырып бергеннен гөрі, жөндеп беру арзанырақ болған

жағдайларда, залалды азайту қағидасына сай, кінәсіз тарап жаңа зат алу үшін

өзіне қомақты сома төлеуді талап етіп арызданудың орнына, ақауы бар затты

жөндеу құнын өтеуді талап етуге тиіс.

1343

Залалды азайту шарасын іске асыру. Кінәсіз тарапқа берілетін өтемақы мөл-

шерін анықтағанда, (1) жол берілмеген шығындар мен (2) кінәсіз тараптың тиіс-

ті талаптың бұзылуына жауап ретінде қолданған шаралары нәтижесінде түскен

қандай да бір пайдасы есепке алынады.

1344

Талап-арыз берушінің пайдаға кенелгені немесе қаражат үнемдегені жауапкер

тараптың келісімшарт талаптарын бұзуына байланысты болмағаны (яғни «оқи-

ғалардың сәйкес келіп қалғаны») анықталғанда, іс басқаша қаралады.

1345

Соттар

мына жайттарды ескереді: (а) бастапқыдағы теріс қылық және талап-арыз бе-

рушінің одан кейінгі пайда табуы арасындағы уақыт (Hussey, 1990

1346

және

1339

Geest plc v. Lansiquot [2002] UKPC 48; [2002] 1 WLR 3111, PC; Roper v. Johnson (1873)

LR 8 CP 167, 178, 181–182.

1340

Pilkington v. Wood [1953] Ch 770, Harman J.

1341

Horsfall v. Haywards [1999] PNLR 583, 588, CA, considering Western Trust & Savings Ltd

v. Travers & Co [1997] PNLR 295, CA and Walker v. George H Medlicott [1999] 1 All ER 685,

CA (өсиетке Сот төрелігін іске асыру туралы 1982 жылғы заңның (Administration of Justice

Act 1982) 20-бөлімінде айқындалған арнайы ережелерге сай түзетулер енгізу жөнінде өтініш

беру).

1342

James Finlay & Co v. Kwik Hoo Tong [1929] 1 KB 400, CA; London and South of England Building

Society v. Stone [1983] 3 All ER 105, CA.

1343

Ruxley Electronics and Construction Ltd v. Forsyth [1996] 1 AC 344, 366 D, HL, Lord Lloyd.

1344

British Westinghouse Electric Co Ltd v. Underground Electric Railways [1912] AC 673, 691, HL

(іске жан-жақты талдау жасаған: A Dyson [2012] LMCLQ 412–425, залалды азайту мақсатын-

да қажетті іс-шаралар қолдану барысында пайда табу мәселесі қаралған сот ісі деп түсінген);

бұдан кейін тыңдалған сот істері: Primavera v. Allied Dunbar Assurance plc [2002] EWCA Civ

1327; [2003] PNLR 276, CA; ақаулы тауарларға қатысты прецеденттік құқық нормалары (са-

тып алушы тауарды қайта сатқанда материалдық залалға (pecuniary loss) ұшырамаған), қара-

ңыз: KE Barnett (2014) 130 LQR 387, Англия мен Австралия прецеденттеріне шолу жасаған).

Similarly, Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993),

Article 439(2).

1345

Primavera v. Allied Dunbar Assurance plc [2002] EWCA Civ 1327; [2003] PNLR 276, CA, at [52],

per Latham LJ; H McGregor, ‘The Role of Mitigation in the Assessment of Damages’, in D Saidov and

R Cunnington (eds), Contract Damages: Domestic and International Perspectives (Oxford, 2008),

chapter 14, at 336 .

1346

Hussey v. Eels [1990] 2 QB 227, 241 CA, per Mustill LJ, noted by AJ Oakley [1990] CLJ 394;

Primavera v. Allied Dunbar Assurance plc [2002] EWCA Civ 1327; [2003] PNLR 276, CA.

375

Gardner, 1997

1347

істері); (b) осы уақыт аралығында талап-арыз берушіге көрсе-

тілген қолайсыздық; (c) талап-арыз берушінің пайда табу үшін барған әрекет-

тері, айла-амалдары (оның ішінде үшінші тараптармен жүргізген келіссөздері);

(d) пайдаға қол жеткізу жолында тиісті келісімшарт нысанының мақсатқа сай

қолданылған-қолданылмағаны (мысалы, Hussey ісіндегідей, жылжымайтын мү-

лікті тұрғылықты жер ретінде пайдаланудың орнына оны қайта жобалау); және

(e) коммерциялық сақтық таныту тұрғысынан алып қарағанда, кінәсіз тараптың

ресурстарды тиімді пайдалану мақсатында басқа өнімді таңдауының дұрыс бол-

ған-болмағаны (мысалы, British Westinghouse ісі).

1348

II тұжырым. Залалды азайту әрекеттерінің ойдағыдай немесе сәтсіз аяқталуы-

на байланысты қосымша шығынды өндіріп алу. Кінәсіз тарап келісімшарт талап-

тарын бұзған тараптан залалды азайтуды көздеп, қисынға сай іс-шараларды жү-

зеге асыру барысында туындаған (қосымша) шығындарды (мұндай іс-шаралар

ойдағыдай нәтиже бермеген күннің өзінде) өндіріп алуға құқылы.

1349

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 15.3; McGregor

on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 9; AM Tettenborn, in N Andrews,

MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach,

Termination and Remedies (London, 2012), 24–038 .

180-БАП

ЖӘБІРЛЕНУШІ ТАРАПТЫҢ САЛҒЫРТТЫҚ ТАНЫТУЫ

Жәбірленуші тараптың салғырттық танытуы (contributorynegligence) доктри-

насы келісімшартта (a) қисынды сақтық таныту міндеттемесі қарастырылған-

да және (b) келісімшарт талаптарын бұзған тарап салғырттық таныту түрінде-

гі деликт (tortofnegligence) бойынша да жауапкершілікке тартылған жағдайда

ғана қолданылады.

ТҮСІНДІРМЕ

Barclays Bank plc v. Fairclough Building ісін (1995) тыңдаған Англияның

Апелляциялық соты растағандай, кінәлі тарапты қатаң жауапкершілік-

ке тарту көзделген келісімшарт талабы бұзылған жағдайда Құқықтық

1347

Gardner v. Marsh & Parsons [1997] 1 WLR 489, CA.

1348

British Westinghouse Electric Co Ltd v. Underground Electric Railways [1912] AC 673, 691, HL.

1349

Esso Petroleum Co Ltd v. Mardon [1976] QB 801, CA; H McGregor, ‘The Role of Mitigation in the

Assessment of Damages’, in D Saidov and R Cunnington (eds), Contract Damages: Domestic and

International Perspectives (Oxford, 2008), chapter 14, at 336. Similarly, Law Commission, (Abortive

and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993), Article 439(3). Англияда қабылдан-

ған ұстанымға сәйкес ереже: Article 7.4.8(2), UNIDROIT, Principles of International Commercial

Contracts (3rd edn, Rome, 2010).

376

ХХ БӨЛІМ

реформа (жәбірленуші тараптың салғырттығы) туралы 1945 жылғы заң (Law

Reform (Contributory Negligence) Act 1945) ережелері қолданылмайды.

1350

Келісімшартта қарастырылған міндеттемелердің көбі қатаң міндеттемелерге жа-

тады (139-бап).

(a) тұжырымы

1351

Құқықтық реформа (жәбірленуші тараптың салғырттығы)

туралы 1945 жылғы заңның 1(1) және 4-бөлімінде көрсетілген ережелерге сай.

Осы заңның 1(1) бөлімінде былай делінген:

«Қандай да бір жеке тұлға ішінара өзінің, ішінара басқа бір жеке тұлғаның

немесе тұлғалардың қателігі кесірінен шығынға ұшыраса, залалды өндіріп алу

туралы талап-арызын шығынға ұшыраған жеке тұлғаның өзі осындай жайт-

қа себепші болды деп қанағаттандырмай қалдыруға болмайды. Сот өтелетін

залал мөлшерін әділ түрде азайтуға құқылы. Ол үшін талап-арыз берген та-

раптың аталған залалдың орын алуына қаншалықты үлес қосқанын есепке алу

қажет».

1945 жылғы заңның 4-бөлімінде қателікке (теріс қылыққа) мынадай анықтама

берілген: «Салғырттық таныту, заңдарда қарастырылған міндеттерді бұзу немесе

деликтілік жауапкершілікке тартуға не осы заңнан бөлек, жәбірленуші тараптың

салғырттық танытуы айыбына заңды түрде наразылық білдіруге негіз болатын

өзге де әрекет не әрекетсіздік».

(b) тұжырымын Апелляциялық сот Forsikringsaktieselskapet Vesta v. Butcher

ісін (1989) қарағанда айқындап берген.

1352

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 15.5; McGregor

on Damages (19th edn, London, 2014), 7–009 ; AM Tettenborn, in N Andrews,

MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach,

Termination and Remedies (London, 2012), 24.70 to 24.76.

1350

[1995] QB 214, CA, атап өткен: C Hopkins [1995] CLJ 20–3; AS Burrows, Remedies for Torts and

Breach of Contract (3rd edn, Oxford University Press, 2004), 136–44; салыстырыңыз, әлдеқайда

ауқымды ұстаным: Article 7.4.7, UNIDROIT, Principles of International Commercial Contracts

(3rd edn, Rome, 2010), Article 7.4.7.

1351

Салыстырыңыз, әлдеқайда ауқымды ұстаным: Article 7.4.7, UNIDROIT, Principles of

International Commercial Contracts (3rd edn, Rome, 2010).

1352

Басқа да қағидаларды растаған: [1989] AC 852, 860, HL, мұнда Апелляциялық соттың шешімі де

жазылған; Апелляциялық сот мына судья шығарған шешімді өзгеріссіз қалдырды: Hobhouse J

at [1986] 2 All ER 488, 508; керісінше, Австралияның Үлкен соты осындай жағдайда келісім-

шарт бойынша берілген талап-арызды қарағанда, «жәбірленушінің салғырттық танытуы докт-

ринасы қолданылмайды» деген шешім шығарған: Astley v. Austrust Ltd (1999) 161 ALR 144,

G Davis and J Knowler (1999) 23 MULRev 795.

377

181-БАП

ЗАЛАЛДЫ БІРЖОЛАТА ӨНДІРІП АЛУ: МҰНДАЙ ТАЛАП-АРЫЗ

БІР-АҚ РЕТ БЕРІЛЕДІ

Сот залалдың орнын толтыру туралы біржолғы шешім шығарады. Соған сәй-

кес, шығынды толық өтеу қажет. Шығынды бөліп-бөліп өтеуге немесе оның

мөлшерін мезгіл-мезгіл қайта қарауға жол берілмейді.

ТҮСІНДІРМЕ

Талап-арыз беруші өзінің бұрын сотқа шағымдануына себеп болған оқиға бо-

йынша тағы да залалды өтеуді талап етіп, жаңа сот ісіне бастамашы бола алмай-

ды: «Талап-арыз беруге негіз болған бірдей жайттан туындаған залал мөлшерін

біржолата анықтап, өтеу керек».

1353

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 1.2 C; McGregor

on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 11.

182-БАП

ЗАЛАЛ МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ КҮНІ

I. Келісімшарт талаптары бұзылғаннан кейін шыққан деректерден шы-

ғын көлемінің азайғаны немесе оның жойылғаны анықталған жағдай-

ларды қоспағанда, келтірілген залал мөлшерін бағалау үшін келісім-

шарт талаптары бұзылған кездегі деректер ескеріледі.

II. Жерге қатысты мәмілелер қаралғанда, келісімшарт талаптары бұзыл-

ған күннің есепке алынуы екіталай.

1353

Brunsden v. Humphrey (1884) 14 QBD 141, 147, CA, per Bowen LJ; Conquer v. Boot [1928]

2 KB 336; Republic of India v. India Steamship Co Ltd (‘The Indian Grace’) [1993] AC 410,

420–421, HL; LA Collins (1992) 108 LQR 393, 394; Jaggard v. Sawyer [1995] 1 WLR 269, 284, CA;

Deeny v. Gooda Walker Ltd [1995] 1 WLR 1206, 1214; A Kramer, The Law of Contract Damages

(Oxford, 2014), section 1.2C; G Spencer Bower, AK Turner and KR Handley, The Doctrine of Res

Judicata (4th edn, London, 2009), chapter 21; Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013),

vol 1: Court Proceedings, 16.84; AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn,

Oxford, 2004), 174 .

378

ХХ БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Жалпыға ортақ ереже жоқ. Жаңа нақтылаулар. Залал мөлшерін

анықтауда

1354

(мысалы, сатып алу-сату келісімшарты бойынша жеткізілген тауар-

ды қабылдаудан немесе оны жеткізуден бас тарту кезінде)

1355

әдетте, әсіресе са-

тып алу-сату келісімшарты бойынша жеткізілген тауарды қабылдаудан немесе

тауарды жеткізуден бас тартқан жағдайда,

1356

оның талаптары бұзылған кездегі

деректер ескеріледі. Дегенмен мұндай тұжырым қолданылмайтын айрықша жағ-

дайлар кездеседі. Оларды Golden Strait Corporation v. Nippon Yusen Kubishika

Kaisha (‘The Golden Victory’) ісін (2007) қараған Лордтар палатасы айқындап

берген.

1357

Бұл істе келісімшарт талаптары бұзылғаннан кейін шыққан дерек-

тердің залалды өтеу талап-арызының құнын азайтуға себепші екені анықталды.

Бұған қоса, Bunge SA v. Nidera BV ісін (2015)

1358

қараған Жоғарғы сот ‘The Golden

Victory’ ісінде (2007) қолданылған талдау нәтижелерін мақұлдады.

‘The Golden Victory’ ісі (2007) бойынша шығарылған шешімге сай, келісім-

шартты уақытынан бұрын бұзудан (anticipatory breach) болған залалды өтеу та-

лабында оны бұзудан кейін орын алған оқиғалар ескерілуі керек (егер олар мәлім

болса және талап-арыз беруші шеккен шығынды азайтуға септігін тигізе ала-

тын болса).

1359

2001 жылғы желтоқсанда кемені жалға алған тарап өз міндетте-

мелерін орындаудан біржақты бас тартып, кемені уақытынан бұрын қайтарып

берген (келісімшарт 1998 жылдан бастап жеті жыл мерзімге жасалған). Бұл істе

залалды өтеу талабында (залал көлемі 2001 жылдан бастап есептелетін болды)

кемені жалға алған тараптың келісімшарт талаптарын бұзбай, соғыс туралы ес-

кертпеге сілтеме жасап, оны тоқтату ықтималдығы ескерілуі керек пе, әлде жоқ

па деген мәселе туындады. Істі қараған арбитр анықтағандай, 2003 жылғы нау-

рызда АҚШ пен Ирак арасында соғыс басталған сәтте кемені жалға алған тарап-

тың келісімшарттан бас тартатыны айқын еді.

Лордтар палатасы мүшелерінің көпшілігі

1360

Англияның Апелляциялық соты

шығарған шешімді өзгеріссіз қалдырып, «бұл істе залал көлемін анықтағанда осы

1354

cf Lord Wilberforce in Johnson v. Agnew [1980] 367, 401, HL: «Бұл – абсолюттық ереже емес…

сот осындай датаны өзгертуге өкілетті».

1355

S Waddams, ‘The Date for the Assessment of Damages’ (1981) 97 LQR 445–461; A Kramer, The Law

of Contract Damages (Oxford, 2014), chapter 17; қолданыстағы ұстанымды сынағандар: A Dyson

and A Kramer, ‘There is No «Breach Date Rule’» (2014) 130 LQR 259–281.

1356

Тиісінше, мына баптарды қараңыз: sections 50(3) and 51(3), Sale of Goods Act 1979.

1357

‘The Golden Victory’ [2007] UKHL 12; [2007] 2 AC 353; noted Lord Mustill (2008) 124 LQR 569;

J Morgan [2007] CLJ 263; C Nicholls (2008) JBL 91; B Coote (2007) 123 LQR 503; M Furmston,

‘Actual Damages, etc’, in D Saidov and R Cunnington (eds), Contract Damages: Domestic and

International Perspectives (Oxford, 2008), 419, at 424 ; D McLauchlan, ‘Expectation Damages,

etc’, in ibid, chapter 15; J Morgan [2007] CLJ 263; GH Treitel (2007) 123 LQR 9; B Coote (2007)

123 LQR 503; C Nicholls (2008) JBL 91; Sir Bernard Rix, ‘Lord Bingham’s Contributions to

Commercial Law’, in M Andenas and D Fairgrieve (eds), Tom Bingham and the Transformation

of the Law: A Liber Amicorum (Oxford, 2009), at 679–683; earlier, S Waddams, ‘The Date for the

Assessment of Damages’ (1981) 97 LQR 445.

1358

[2015] UKSC 43; [2015] 3 All ER 1082, at [21] to [23], per Lord Sumption, and at [83],

per Lord Toulson.

1359

[2007] UKHL 12; [2007] 2 AC 353.

1360

Lords Scott, Carswell and Brown (ерекше пікірде қалғандар: Lords Bingham and Walker).

379

оқиғаны есепке алмау әділетсіздік болатын еді» деген ұйғарымға келді. Олар «кі-

нәсіз тараптың өтемақы алу құқығын іске асырғанда, келісімшарттан бас тартуға

себеп болған оқиғалар ескерілмейді» деген ұстанымды жоққа шығарды. Кемені

жалға алған тарап соғыс басталған жағдайда келісімшарттағы соғыс туралы ес-

кертпеге жүгінуге құқылы болды. Осы тұрғыдан алып қарағанда, кемені жалға

алған тарап келісімшартта қарастырылған жалдау ақысын төлеу жауапкершілігі-

нен босатылады. Істі қараған судьялардың көпшілігі залал көлемін бағалағанда

осы жайтты есте сақтау керек деген пікір білдірді. Олай істемеген күнде «шама-

дан тыс өтемақы» беру қажеттігі туындайтын еді. Мұндай шешімді негізсіз деп

тапқандар да болды.

Олардың ішінде лорд Бингэм (Lord Bingham)

1361

мен лорд Уолкер (Lord Walker)

бар еді. Ерекше пікірде қалған лорд Уолкер былай деген:

1362

«Осы істің мән-жа-

йын [келісімшарттан бас тартқан кезде] объективті әрі тиісті жайттардан

хабардар болған сырттай бақылаушы қараса, ол… соғыс туралы ескертпеге

жүгіну мүмкіндігі... коммерциялық тұрғыдан алып қарағанда, болмашы ғана

ықтималдық деген ойға келетін еді». Лорд Мастилл (Lord Mustill) Law Quarterly

Review журналында осы іске қатысты жазған мақаласында ерекше пікірде бол-

ған судьялардың ұстанымына қолдау білдірген. Оның ойынша, келісімшартты

уақытынан бұрын бұзуға қатысты талап-арыздағы шығынды онда қарастырыл-

ған құқықтарға байланысты құнды жоғалту (құн шығыны) деп түсіну керек. Осы

құқықтардың келісімшарт тоқтатылған кездегі нарықтық құны бағаланып, сол

құқықтардың құнына әсер ететін күтпеген жайттар есепке алынады.

1363

Алайда

мұндай сыни пікір бекер айтылған сияқты, өйткені Bunge SA v. Nidera BV ісін

(2015)

1364

қараған Жоғарғы сот The Golden Victory ісі бойынша көпшілік дауыспен

қабылданған шешімді мақұлдады.

II тұжырым. Жерге қатысты мәмілелерді қарағанда, келісімшарт талаптары

бұзылған күннің есепке алынуы екіталай. Жоғарғы соттың Hooper v. Oates ісі-

не (2013) қатысты

1365

шығарған шешіміне сай, жерге қатысты мәмілелерді қара-

ғанда, келісімшарт талаптары бұзылған күннің есепке алынуы екіталай. Бұл істе

сатып алушы тарап 2008 жылы өз міндеттемелерін орындамаған, сол кезде ол

алған мүлік құны 605 000 фунт стерлингке бағаланған. Сатушы тарап мүлікті са-

туға әрекеттенген, бірақ сата алмады. Шарасыз қалған сатушы мүлікті өз иелігін-

де қалдыруға мәжбүр болды. Сонда мүлік құны 495 000 фунт стерлингке арзан-

дап кеткен. Сот «сатушы тарап шығынын азайтуға әрекеттенген» деген шешім

шығарды. Сондықтан сатушы өзіне келтірілген залалды (110 000 фунт стерлинг

1361

[2007] UKHL 12; [2007] 2 AC 353, атап айтқанда: [22]–[23] (дәйексөз келтіргенге тым көлемді);

кінәсіз тарап кемені жалдау туралы төрт жылға жасалған келісімшартынан айырылды (келісім-

шарт талаптары бұзылған кезде, мұндай қызметтерге нарықта сұраныс бар еді).

1362

[2007] UKHL 12, [2007] 2 AC 353, at [46].

1363

Lord Mustill (2008) 124 LQR 569.

1364

[2015] UKSC 43; [2015] 3 All ER 1082, at [21] to [23], per Lord Sumption, and at [83],

per Lord Toulson.

1365

[2013] EWCA Civ 91; [2014] Ch 287, атап айтқанда: [34] – [40], per Lloyd LJ (noted, A Dyson and

A Kramer, ‘There is No «Breach Date Rule»’ (2014) 130 LQR 259–281).

380

ХХ БӨЛІМ

көлемінде) өндіріп алуға құқылы болды. Өтелетін залал көлемі мүліктің бұрын-

ғы бағасы мен сатушы мүлікті өзінде қалдыру туралы шешім қабылдаған күнгі

мүлік құны арасындағы айырмашылыққа тең еді.

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapter 17; McGregor on

Damages (19th edn, London, 2014), 10–112 .

183-БАП

КІНӘЛІ ТАРАПТЫҢ ӨЗ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН АУЫРТПАЛЫҒЫ АЗ

ТӘСІЛМЕН ОРЫНДАУЫ

I. Келісімшарт талаптарын бұзбай тұрғанда, келісуші тарапта өз міндет-

темелерін орындаудың екі не одан көп тәсілін таңдау мүмкіндігі болған

жағдайда, келісімшарт талаптарын бұзуға байланысты залалды өтеу

талабы ең аз ауыртпалық түсіру, яғни кінәлі тарапқа көп қолайсыздық

келтірмеу қағидасына сай қанағаттандырылады.

II. Дегенмен келісімшарттың жекелеген бір міндеттемесін орындамаған

және сол кезде өз ұйғарымына сай таңдау жасау мүмкіндігі болған жағ-

дайда, өтемақы көлемі аталған тарап (a) жеке коммерциялық мүдделер

көздесе де, өз міндеттемелерін (b) келісімшарт талаптарына сай және

ТҮСІНДІРМЕ

Апелляциялық сот Durham Tees Valley Airport Ltd v. bmibaby Ltd ісін (2010) қа-

раған кезде жоғарыда аталып өткен екі тұжырымды да растаған. Осы I тұжы-

рымның мән-жайына тоқталсақ (ең аз ауыртпалық түсіру), лорд-судья Паттен

(Patten LJ) былай деген:

1366

«Міндеттемелерді орындаудың балама жолына ке-

летін болсақ, талап-арыз берушінің келісімшарт талаптарын орындаудың екі не

одан көп тәсілі ішінен ауыртпалығы мол амалды таңдаған жауапкерге жүгінуге

мүмкіндігі болмайды».

Aл II тұжырымға келсек, лорд-судья Паттен оған мынадай түсіндірме бер-

ген:

1367

«Сот жауапкердің келісімшарт талаптарын орындауға қаншалықты дайын

болғанын анықтау үшін экономикалық және басқа да тиісті жайттарды ескеруге

1366

[2010] EWCA Civ 485; [2011] 1 All ER (Comm) 731, at [69], per Patten LJ.

1367

Сонда, at [79], per Patten LJ (келіскендер: Toulson and Mummery LJJ, at [147] and [150]), мына

істі ескерген: Abrahams v. Herbert Reiach Ltd [1922] I KB 477, CA (лорд-судья Скраттонның

(Scrutton LJ) емес, лорд-судья Аткиннің (Atkin LJ) ұстанымын таңдаған); Lavarack v. Woods of

Colchester [1967] 1 QB 278, CA; Paula Lee Ltd v. Zehil & Co Ltd [1983] 2 All ER 390, Mustill J;

Kurt A Becher GmbH & Co KG v, Roplak Enterprises SA (‘The World Navigator’) [1991] 2 Lloyd’s

Rep 23, CA; Horkulak v. Cantor Fitzgerald International [2004] EWCA Civ 1287; [2005] ICR 402.

381

тиіс. Істі қарайтын судья жауапкер тарап келісімшарт талаптарына сай әрекет ете-

тін және сол кездегі негізгі факторларды ескеріп, өз мүддесін көздеген болатын

еді деген болжамға сүйенгені жөн. Алайда сот өз міндеттемелерін орындамаған

тарап талап-арыз берген тарапты опық жегізу үшін ғана коммерция қағидала-

рына жат қылыққа барған деген болжамдар жасауға міндетті емес. Сондықтан

келісуші тараптардың әрқайсысы өзінің коммерциялық мүддесін көздегенімен,

адал әрекет еткен деген болжам басшылыққа алынады».

Дәл осы істе лорд-судья Тулсон (Toulson LJ) прецеденттік құқықтың тиісті

нормаларына талдау жасап, істерді мынадай төрт санатқа бөліп қарастырған:

1368

«1. Келісімшартқа сай, жауапкер тарап X не Y әрекетін жасауы керек.

2. Келісімшартқа сай, жауапкер тарап X әрекетін жасап үлгермесе, онда ол Y іс-

шарасын іске асыруға тиіс. 3. Келісімшартқа сәйкес, D тарабы X әрекетін жүзеге

асырғаны абзал, ал талап-арыз беруші қисынға сай Y іс-шарасын орындайды деп

күтуде. 4. Келісімшарт бойынша, жауапкер тарап X әрекетін іске асыруы қажет.

Оны қалай іске асыратынын өзі шеше алады».

Бірінші жағдайда – осы бапта көрсетілген I тұжырым, ал төртінші жағдайда

II тұжырым қолданылады. Екінші жағдайда Y әрекетін іске асырмай, келісімшарт

талаптарын бұзған тарап залалды өтеуге тиіс. Үшінші жағдайға қатысты мәлім-

демесінде лорд-судья Тулсон

1369

«сот кінәсіз тараптың келісімшарт бойынша

тиісті пайдаға қол жеткіземін деп шынымен күткен-күтпегенін анықтау керек».

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 13.3 B; K Lewison,

Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 8.09; McGregor on Damages

(19th edn, London, 2014), 10–104 ; AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke,

AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach, Termination

and Remedies (London, 2012), 21.76 to 21.84.

184-БАП

КІНӘСІЗ ТАРАПТЫҢ ҚАРЖЫЛАЙ ДӘРМЕНСІЗ

БОЛҒАНЫ ЕСКЕРІЛМЕЙДІ

«Кінәсіз тараптың шығынға ұшырауына байланысты өтемақы алуына сол

залалдың туындауына немесе оның артып кеткеніне аталған тараптың қар-

жы тапшылығына тап болғаны себеп» деп кедергі жасауға жол берілмейді.

1368

[2010] EWCA Civ 485; [2011] 1 All ER (Comm) 731, at [96] to [147].

1369

Сонда, at [113] , мына іс қаралған: Lavarack v. Woods of Colchester [1967] 1 QB 278, CA and

Horkulak v. Cantor Fitzgerald International [2004] EWCA Civ 1287; [2005] ICR 402; McGregor on

Damages (19th edn, London, 2014), 10–104 to 10–111 and 31–009 to 31–012.

382

ХХ БӨЛІМ

ТҮСІНДІРМЕ

Liesbosch ісін (1933) қараған сот мұндай жағдайда «қаржы тапшылығы»

(impecuniosity) деген шектеу қойылатыны туралы шешім шығарған. Ол шешім қа-

зір «әділетсіз құқықтық норма» деп танылған.

1370

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 16.7 B.

185-БАП

СОТ ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ЗАЛАЛДЫ ӨТЕУ

Келісімшарт талаптарын бұзу нәтижесінде болған залалды өтеу туралы сот

шешімінде кінәсіз тараптың істің ағылшын сотында қаралуына байланысты

жұмсаған шығындары ескерілмейді. Дегенмен келісімшарт талаптарын бұзу

салдарынан кінәсіз тарап: (a) істің шетел сотында қаралуына байланысты шы-

ғынды көтерсе немесе (b) қандай да бір үшінші тарапқа қатысты шығынды

мойнына алса, өзіне келтірілген залалды өндіріп алуға құқылы.

ТҮСІНДІРМЕ

Carroll v. Kynaston ісін (2010) қараған Апелляциялық сот растағандай, істің ағыл-

шын сотында қаралуына немесе соған дайындалуға байланысты А тарабы мой-

нына алған шығындар (заңгерлердің қызметақысы, сот алымдары және басқа да

тиісті шығындар) В тарабының келісімшарт талаптарын бұзуы негізінде емес,

ағылшын соттарында қабылданған шығындардың орнын толтыру тәртібіне сәй-

кес өтеледі.

1371

Ал нақтылаушы ережелерге келсек, Union Discount Co Ltd v. Zoller ісін (2001)

қараған Апелляциялық сот шығарған шешімге сай, В тарабының келісімшарт та-

лаптарын бұзуы салдарынан А тарабы шетел юрисдикциясында сот шығында-

рын көтеруге мәжбүр болған;

1372

British Racing Drivers Club v. Hextall Erskine &

Co ісін (1996)

1373

қараған сот растағандай, А тарабы В тарабының келісімшарт

талаптарын бұзуы салдарынан қандай да бір үшінші тарапқа қатысты көтерген

шығындарын өндіріп алуға құқылы.

ӘДЕБИЕТ

A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), sections 20.2 to 20.4;

McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 20; L Merrett, ‘Costs as

Damages’ (2009) 125 LQR 468.

1370

Lagden v. O’Connor [2004] 1 AC 1067, at [62], мына іс бойынша шығарылған шешімнің күшін жой-

ды: Liesbosch v. Owners of the Steamship Edison (‘The Edison’) [1933] AC 449, HL.

1371

Carroll v. Kynaston [2010] EWCA Civ 1404; [2011] QB 959 at [14] to [31]; атап айтқанда: CPR Part 44;

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, chapters 18 to 20.

1372

Мысалы, Union Discount Co Ltd v. Zoller [2001] EWCA Civ 1755; [2002] 1 WLR 1517.

1373

Мысалы, British Racing Drivers Club v. Hextall Erskine & Co [1996] BCC 727, Carnwath J.

383

186-БАП

ЗАЛАЛДЫ ӨТЕУ ВАЛЮТАСЫ ЖӘНЕ ПАЙЫЗДАР

I. Залалды ақшалай өтеу шешімі (сот не арбитраж шешімі) шығарыл-

са, тиісті сома әдетте (алайда барлық жағдайда емес), сот не арбитраж

орналасқан жердің валютасында (фунт стерлинг) көрсетіледі.

II. Сот пайыздарды мынадай тәртіппен тағайындайды:

(a) (залалдың не берешектің т.б.) негізгі сомасы бойынша шешім шы-

ғарғанда, соттың заңға сай қарапайым пайыздар тағайындау өкі-

леттігі бар;

(b) негізгі сома істі сотта қарау басталып кеткен кезде, алайда шешім

шықпай тұрғанда ғана толық төленген болса, заңға сай қарапа-

йым пайыздар тағайындалуы ықтимал;

әдісінің (178-бап) критерийлері қанағаттандырылса, ортақ құқық

ережелеріне сәйкес, келісімшарт талаптары бұзылған жағдайда

қарапайым және күрделі пайыздар тағайындалуы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Сот шешімінде қандай валюта көрсетіледі? Осы сұраққа қатысты

тұжырым Miliangos v. Frank (Textiles) Ltd ісінде (1976) айқындалған; содан бері

ол көптеген сот істерінде қолданылған.

1374

Берешекті шетел валютасында өтеу

мәселесін судья Иди (Eady J) Addax Bank BSC v. Wellesley Partners LLP ісінде

(2010)

1375

қарастырған болатын (валютаға қатысты талаптан бас тарту жөнінде,

қараңыз: Alan v. El Nasr ісі (1972),

1376

124-бап, түсіндірме).

Соттар. Milan Nigeria Ltd v. Angeliki B Maritime Co ісін (2011) қараған судья

Глостер (Gloster J) мынадай түйін жасады:

1377

Сот шешімінде қандай валютаны көрсету керек деген сұраққа қатысты бұ-

рыннан келе жатқан айқын ұстаным бар... [Сот немесе арнайы юрисдикция

1374

Miliangos v. Frank (Textiles) Ltd [1976] AC 443, HL; Services Europe Atlantique Sud v. Stockholms

Rderiaktie SVEA (‘The Folias’ and ‘The Despina R’) [1979] AC 685, HL (мына істі де қарастыр-

ған: Federal Commerce and Navigatons Co Ltd v. Tradax Export SA [1977] 1 QB 324, CA); ‘The

Kafalonia Wind’ [1986] 1 Lloyd’s Rep 273, Bingham J; ‘The Dione’ [1980] 2 Lloyd’s Rep 577,

Lloyd J; ‘The Federal Huron’ [1985] 2 Lloyd’s Rep 189, Bingham J; Metaalhandel JA Magnus BV

v. Ardelds Transport [1988] 1 Lloyd’s Rep 197; ‘The Texaco Melbourne’ [1994] 1 Lloyd’s Rep 473,

HL; Kinetics Technology International SpA v. Cross Seas Shipping Corp (‘The Mosconici’) [2001]

2 Lloyd’s Rep 313, David Steel J; Virani v. Marcel Revert y Compagnia SA [2003] EWCA Civ 1651;

[2004] 2 Lloyd’s Rep 14; Carnegie v. Giessen [2005] EWCA Civ 191; [2005] 1 WLR 2510; Milan

Nigeria Ltd v. Angeliki B Maritime Co [2011] EWHC 892 (Comm); [2011] Arb LR 24.

1375

[2010] EWHC 1904 (QB), Eady J.

1376

[1972] 2QB 189, CA.

1377

Milan case, ibid, at [62] and [63], per Gloster J.

384

ХХ БӨЛІМ

соты] лорд Уилберфорстың The Folias ісі (1979) бойынша

1378

айқындап берген

қағидаларын басшылыққа алуға тиіс; лорд Гофф The Texaco Melbourne ісін

(1994) қарағанда, оларды былай деп растаған:

1379

«Біріншіден, келісімшарт талаптарымен танысып, олардың бұзылуынан

туындаған залалды нақты бір валютада немесе валюталарда өтеу керек

деген ниеттің болған-болмағанын анықтау қажет. Ондай ниет болмаса,

«залал мөлшерін арызданушы тарап қандай валютада шығынға ұшыраса,

сол валютада» немесе «оның шынымен шығынға ұшырағанын аңғарта-

тын валютада есептеу керек».

Талап-арыз берушінің шығынға ұшырағанын нақты бір валютада көрсету мә-

селесін арнайы юрисдикция соты істің мән-жайын қарап шешеді. Мына істі

қараңыз: The Texaco Melbourne (жоғарыда көрсетілген). Шешім шығаратын

тұлға «талап-арыз берушілердің шығынға ұшырағанын ең әділ түрде аңғарта-

тын валютаны» анықтауға міндетті...»

1380

...Осы ретте бір сот ісінде нақты

деректерге сүйеніп жасалған мәлімдемелерді басқа сот ісінде шешім қабылдау-

ға негіз болатын қағида ретінде қолдануға жол бермей, сақтық таныту керек.

Арбитраждық соттар. Арбитраж туралы 1996 жылғы заңның (Arbitration

Act 1996) 48(4) бөліміне сай, арбитраждық соттар ақшалай соманы кез келген

валютада төлеу туралы қаулы шығара алады. Бұл мәселе Lesotho Highlands

Development Authority v. Impreglio SpS ісінде (2005) қарастырылған. Сонда атал-

ған заңның 69-бөліміне сай апелляцияға беруге негіз болатын жайт туындауы

мүмкін деген ұйғарым шығарылған (алайда жасалған келісімшартқа сәйкес,

мүдделі тараптардың мұндай құқығы болмады).

1381

Істі қараған судьялардың көп-

шілігі «арнайы юрисдикция соты аталған жайтты қарауға толық өкілетті емес,

сондықтан ол жоғарыда көрсетілген ережелерді басшылыққа алады» деп шешті.

Сондай-ақ автор былай деген:

1382

«Лордтар палатасы лорд Стейннің бұл жайтты сот өз ұйғарымына сай қарас-

тырады деген ерекше пікірін қолдамады

1383

(бұл ұстанымды, атап айтқанда,

мына төрт судья жоққа шығарған: лорд Хоффманн,

1384

лорд Филлипс,

1385

лорд

Скотт

1386

және лорд Роджер).

1387

Оның орнына, судьялардың көпшілігі 48(4) бө-

лім ережелеріне басқаша түсіндірме беріп, «арнайы юрисдикция соты: (a) ке-

лісуші тараптар таңдаған валютада немесе (b) келісуші тараптар жасасқан

1378

Services Europe Atlantique Sud v. Stockholms Rderiaktie SVEA (‘The Folias’ and ‘The Despina R’)

[1979] AC 685, 697–698, HL.

1379

[1994] 1 Lloyd’s Rep 473, 477–478, HL.

1380

Мына істен келтірілген дәйексөз: Kinetics Technology International SpA v. Cross Seas Shipping

Corp (‘The Mosconici’) [2001] 2 Lloyd’s Rep 313, 316, David Steel J.

1381

Lesotho Highlands Development Authority v. Impreglio SpS [2005] UKHL 43; [2006] 1 AC 221.

1382

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2: Arbitration and Mediation, 15.07 and 15.08.

1383

Lesotho Highlands Development Authority v. Impreglio SpS [2005] UKHL 43; [2006] 1 AC 221,

at [22].

1384

ibid, at [42].

1385

ibid, at [50].

1386

ibid, at [56].

1387

ibid, at [55].

385

мәміледе көрсетілген валютада немесе (тек (a) және (b) тармақтарындағылар

болмағанда) (c) сот дұрыс деп тапқан валютада төлем жасау туралы шешім

шығаруға құқылы» деген ұйғарымға келді. Осы ретте бірден (c) тармағындағы

амалға жүгініп, абстрактілі әділдікті желеу етіп, валютаны өз бетінше таң-

дауға рұқсат етілмейді. Ең алдымен, (a) және (b) тармақтарындағы шарттар-

ды қолданып көру керек».

Lesotho ісінде қаралған келісімшартта төлемдер Лесото мемлекетінің валю-

тасында (малоти) жасалатыны айтылған. Сонымен қатар келісімшартта «төлем

сомасын, атап айтқанда, оның нақты пайызын басқа шетел валюталарына сіл-

теме жасап («шетел валютасының үлесі») есептеуге болады» делінген. Аталған

есептеу жүргізу үшін Лесотоның орталық банкі бастапқы күннен 42 күн бұрын

белгілеген айырбас бағамын («тарихи айырбас бағамы») қолдануға тиіс болатын.

Арбитраждық сот шығарған шешімде «еуропалық елдердің валютасы қолданы-

лады» делінген. Сот шешімінде көрсетілген соманы есептеп шығару үшін, ең

алдымен, қанша малоти төлеу керек екені анықталып (әлі төленбеген бірнеше

транш болатын), содан кейін оған «шетел валютасының үлесі» мен «тарихи

айырбас бағамы» қолданылды. Аталған күннен бері малоти құны айтарлықтай

құлдырағандықтан, төлем алатын тарап пайдасына артығырақ қаражат бөлу ту-

ралы шешім шығарылды. Сот малоти ревальвациясын жүргізіп, ақырғы соманы

малоти валютасында көрсетудің орнына, келісуші тараптар жасасқан негізгі мә-

міле талаптарын сақтамай, шығарылған шешімдегі төленетін соманы еуропалық

валюталарда көрсеткен (аталған келісімшартта Үлкен сотқа апелляцияға беру

мүмкіндігі қарастырылмаған, Арбитраж туралы 1996 жылғы заңның 69-бөлімі;

сондықтан Лордтар палатасы «аталған заңның 68-бөлімі (әдеттегіден тыс жағ-

дай) мұндай мәселені қамтымаған» деген шешім шығарды).

Lesotho ісіне қатысты сот шешіміндегі сомаларды малоти валютасында (ке-

лісімшартта көрсетілген есеп айырысу валютасы) көрсеткенде, яғни (а) жұмыс

беруші мердігерге қанша малоти төлемегенін ескергенде ешкім қарсы болмай-

тын еді деген пікір айтылды; (b) негізгі келісімшартқа сай, «шетел валютасының

үлесі» мен «тарихи айырбас бағамын» алып, аталған соманың ревальвациясын

жүргізуге; (c) сөйтіп, жоғарыдағы (a) және (b) қадамдарын орындап болған соң,

ақырғы соманы малоти валютасында көрсетуге болатын еді. Осындай есептеу

процесі келісімшарттың «есеп айырысу валютасы – малоти» және тиісті төлем

сомасын бағалағанда «шетел валютасының үлесі» мен «тарихи айырбас бағамы-

на» сілтеме жасау қажет деген талабына сай болатын-ды. Сонда тиісті сомаға

дұрыс пайызды да есептеп қосу мүмкін еді.

II тұжырым. Пайыздар.

1388

Соттың пайыздар тағайындауға қатысты келесі

өкілеттіктері бар:

(а) (залалдың не берешектің) «негізгі сомасы жөнінде шешім шығарғанда»,

сот Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның (Senior Courts Act 1981)

35А-бөліміне сай қарапайым пайыздар тағайындай алады;

1388

A Burrows, ‘Of Interest’, in G Virgo and S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving

Controversies (Cambridge, forthcoming).

386

ХХ БӨЛІМ

(b) қарапайым пайыздар негізгі сома істі сотта қарау басталып кеткен, бірақ

шешім шықпай тұрғанда (толық) төленген кезде де тағайындалуы мүмкін

(Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның 35А-бөлімі); және

1389

бойынша шы-

ғарылған шешімге сай, келісімшартта қарастырылғандай, залал алшақтығын

тексеру әдісінің критерийлері қанағаттандырылса, ортақ құқық ережелеріне

сәйкес, келісімшарт талаптары бұзылған жағдайда қарапайым және күрде-

лі

1390

пайыздар

1391

тағайындалуы мүмкін;

1392

Апелляциялық сот Littlewoods

Ltd v. Revenue and Customs Commissioners ісін (2015) қарағанда Sempra

ісін жан-жақты талдаған (артық төленген қосымша құн салығын қайтару

контексінде);

1393

(d) негізгі сома бойынша істі сотта қарау басталмаған күннің өзінде, Ақшалай

міндеттемелерді уақытылы орындамау үшін салынатын өсімпұлдар мен тұ-

рақсыздық айыбы туралы 1998 жылғы заңда (Late Payment of Commercial

Debts (Interest) Act 1998) (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген)

1394

жет-

кізуші мен тапсырыс беруші іскерлік байланыс тәртібіне сай әрекет еткен

жағдайда, тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленбеген бағаға

қарапайым пайыз (белгіленген деңгейде) есептеу құқығы қарастырылған

(Ақшалай міндеттемелерді уақытылы орындамау үшін салынатын өсімпұл-

дар мен тұрақсыздық айыбы туралы 1998 жылғы заңның 2-бөлімі).

1395

Англия мен Уэльсте немесе Солтүстік Ирландияда орналасқан арбитраждық

соттардың пайыздар төлетуі мәселесіне келгенде, автор былай деген:

1396

1389

[2007] UKHL 34; [2008] 1 AC 561, at [94] to [100], per Lord Nicholls; at [16], per Lord Hope;

at [164] and [165], per Lord Walker; at [226], per Lord Mance; at [140], per Lord Scott; атап өт-

кен: G Virgo [2007] CLJ 510; C Nicholl (2008) 124 LQR 199; McGregor on Damages (19th edn,

London, 2014), chapter 18; толығырақ, қараңыз: P Ridge, ‘Pre-Judgment Compound Interest’

(2010) 126 LQR 279–301; Sempra ісін мына сот ісінде қарастырған: Parabola Investments Ltd

v. Browallia Cal Ltd [2010] EWCA Civ 486 at [51] . Sempra ісіне қатысты шешімі Құқықтық

мәселелер жөніндегі комиссияның мына ұсыныстарын қажет етпеді: ‘Pre-Judgment Interest

on Debts and Damages’ (Law Commission Report No 287, London, 2004); ‘Compound Interest’

(Law Commission Consultation Paper No 167, London, 2002).

1390

Істі арбитраждық сотта қарағанда да мұндай мүмкіндік бар: section 49(3), Arbitration Act 1996.

1391

[2007] UKHL 34; [2008] 1 AC 561, at [216], per Lord Mance (залалдың алшақтығы доктринасын

қолдануға болатын-болмайтыны туралы).

1392

Сонда, at [216], per Lord Mance (залалдың алшақтығы доктринасын қолдануға болатын-бол-

майтыны туралы).

1393

[2015] EWCA Civ 515; [2015] 3 WLR 1749, at [36] to [42], [151] to [164], [172], [173], [177], [185]

to [187].

1394

Late Payment of Commercial Debts Regulations 2002 (SI 2002 No 1674); Late Payment of

Commercial Debts Regulations (SI 2013 No 395); Late Payment of Commercial Debts (No 2)

Regulations (SI 2013 No 908); Martrade Shipping & Transport GmbH v. United Enterprises Corpn

[2014] EWHC 1884 (Comm); [2015] 1 WLR 1 (section 12(1), Late Payment of Commercial Debts

(Interest) Act 1998 (негізгі мәміле Ұлыбританияға «елеулі дәрежеде» байланысты болмаса, бұл

заң қолданылмайды).

1395

Пайызды төлеу күні жөніндегі ережелер: sections 4(3)(4), Late Payment of Commercial Debts

(Interest) Act 1998.

1396

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2: Arbitration and Mediation, 15.04 to 15.06.

387

«Англия заңдарына сай, арбитраждық сот ақшалай өтемақы,

1397

...оның ішін-

де пайыздар

1398

(күрделі пайыздарды да) төлетуі мүмкін.

1399

Пайыздар сот ше-

шімінде көрсетілген негізгі сомаға (сомаларға) немесе талап етілген

1400

және

істі сотта қарау басталғаннан кейін ғана төленген сомаға (сомаларға) есеп-

телуі мүмкін;

1401

сот шешімі шыққаннан кейін есептелген пайыздар да (күрделі

пайыздар)

1402

тағайындалуы мүмкін.

1403

Lesotho ісін (2005)

1404

қараған Лордтар

палатасы «соттың пайыздар тағайындау өкілеттігіне қандай да бір шектеу

қойылмайды» деген шешім шығарған. Лорд Филлипс атап өткендей,

1405

«істі қа-

рағанда әділ деп тапса» деген сөз тіркесі (соттың) өз ұйғарымына сай шешім

шығару мүмкіндігін аңғартады».

Ал келісуші тараптар күрделі пайыздарды есептемеуге уағдаласқан, соған қа-

рамастан, арбитраждық сот күрделі пайыздар төлету туралы шешім шығарған

жағдайда не істеу керек? Лорд Стэйн

1406

Lesotho ісіне (2005) қатысты мәлімдеме-

сінде лорд Филлипстің істі тыңдау барысында келтірген дәйегімен келісетінін

білдірген. Ол сол дәйегінде: «Соттың пайыздар тағайындау өкілеттігі болғанына

қарамастан, оның келісуші тараптар қолданбаймыз деп айқын түрде шарттасқан

пайыз түрін төлету туралы шешімі – аталған өкілеттікті негізсіз өз еркіне салып,

асыра пайдалануға парапар болатын еді», – деген. Демек, бұл «елеулі әділетсіз-

дікке» әкеп соқтыруы мүмкін: 68(2) бөлім. Аталған заңның 68(3) бөліміне сай,

сот бұрын шығарылған шешімді қайта қарауға, оның толықтай не жартылай кү-

шін жоюға немесе оны толықтай не жартылай жарамсыз деп тануға өкілетті.

ӘДЕБИЕТ

I тұжырым: A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section 1.5;

McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), 19–025 .

II тұжырым: A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), chapter 7

(and related issues); McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 18.

1397

X Ltd v. Y Ltd [2005] BLR 341, Азаматтық жауапкершілік (жауапкершілік үлесі) туралы

1978 жылғы заңға (Civil Liability (Contribution) Act 1978) сай үлеске қатысу туралы сот қаулы-

лары жөнінде: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford, 2003), 11.76 .

1398

Section 49, Arbitration Act 1996.

1399

Section 49(3) and (4), ibid.

1400

Section 48(5)(b), ibid.

1401

Section 48(5)(a), ibid.

1402

Section 49(4), ibid.

1403

ibid.

1404

Lesotho Highlands Development Authority v. Impreglio SpS [2005] UKHL 43; [2006] 1 AC 221.

1405

ibid, at [50].

1406

ibid, at [29].

388

ХХ БӨЛІМ

187-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ ЗАТТАЙ ОРЫНДАУ

I. Тараптарды өздеріне алған нақты міндеттемелерді орындату мақсатын-

да, сот келісімшартты заттай орындату туралы қаулы шығара алады.

Мұндай қаулы түпкілікті және міндетті сипатқа ие. Оны орындамау сот-

ты құрметтемеумен парапар.

II. Келісімшартты заттай орындату түріндегі құқықтық қорғау құралы:

(a) келісімшартта қарастырылған міндеттемеге ыңғайласпа қанағат-

тандыру (34-бап) жасалғанда ғана; және (b) кінәсіз тараптың жауапкер-

ге міндеттемелерін орындатуға деген мүддесін ортақ құқық ережелеріне

сай ақшалай өтемақы беру арқылы қанағаттандыру жеткіліксіз болған-

да ғана қолданылады (берешек – 170-бап немесе залалды өтеу – 172-бап

және одан кейінгі баптар).

III. Құқықтық қорғау құралының осы түрін қолдану-қолданбау түрлі фак-

торларға тәуелді, атап айтқанда:

(a) талап-арыз берген тараптың өзі орынсыз (жосықсыз) әрекетке

бармаған болуға тиіс;

(b) кешіктіру немесе үнсіз келісу болған жағдайда, аталған құқықтық

қорғау құралын қолдануға тыйым салынуы мүмкін (198 (VIII) бап);

ті талаптарды орындамауы кесірінен қарсы тараптың әділетсіз

түрде тәуекелге ұшырауы;

(d) анық еместік факторы, яғни тиісті міндеттеменің жеткілікті

дәрежеде түсінікті болуы-болмауы;

(e) үздіксіз қадағалау (continuing supervision), яғни соттың өзі шы-

ғарған шешімнің орындалуын қадағалауы қажет немесе қажет

еместігі.

IV. Келісімшартты заттай орындату шешімін шығаруға болатын жағдай-

лар шектеулі. Атап айтқанда: (a) жеке тұлғалардың қызмет көрсетуі

қарастырылған келісімшарттарды, оның ішінде еңбек шарттарын зат-

тай орындатуға болмайды; (b) келісімшарт нысаны «бірегей» немесе

айрықша сипатта болған жағдайларды қоспағанда, тауарларды мәж-

бүрлі түрде табыстау жолымен келісімшартты заттай орындатуға жол

берілмейді.

389

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Құқықтық қорғау құралының мәні. Келісімшартты заттай орындау

(specic performance) – әділдік құқығына сай қолданылатын құқықтық қорғау құ-

ралы: ортақ құқықта мұндай шара қарастырылмаған, оны қолдануды реттейтін

қағидалар ортақ құқықпен қатар қолданылатын әділдік құқығында айқындалған.

Аталған құқықтық қорғау құралы әділдік құқығы қағидаларына негізделгендік-

тен, оны ресми мойындалған құқық түрінде пайдалануға болмайды (ортақ құқық

қағидаларына сай, берешекті өтеу талап-арыздарымен (170-бап) немесе залал-

ды өтеу (172-бап және одан кейінгі баптар) тәртібімен салыстырып қараңыз).

Сондықтан келісімшартты заттай орындау шешімі сот ұйғарымына сай шыға-

рылады. Дегенмен соттардың аталған құқықтық қорғау құралын қолданудағы

ұстанымын бірізді деуге болады. Өйткені соттар (арнайы юрисдикция соттары

да) осы ретте бірдей факторларды басшылыққа алып келген (аталған факторлар

тізімі төменде көрсетілген).

Тиісті талаптарды орындамау және сотты құрметтемеу. Соттың келісім-

шартты заттай орындау туралы қаулысын орындамаған тарап сотты құрметте-

меген болып саналады (соттың ресми қаулысының орнына өзіне ресми «міндет-

теме» алған, бірақ сол міндеттемені орындамаған тарап та сотты құрметтемеген

болып саналады). Сотты құрметтемеген тарап квази-қылмыстық құқықбұзушы-

лыққа барды

1407

деп танылып, жазаға тартылады; мұндай жағдайда оның аталған

әрекетке барғанына «негізді күмән туындамауға тиіс» (beyond reasonable doubt),

осы ретте азаматтық істерге тән «ықтималдықтар тепе-теңдігі» (on the balance of

probabilities) атты дәлелдеу стандарты қолданылмайды.

1408

Сотты құрметтемеген

деп айып тағылған тарапқа қатысты істі қарайтын азаматтық сот аталған тарапқа

келесі жазалау шараларын қолдана алады: екі жылға дейін бас бостандығынан

айыру;

1409

айыппұл салу; немесе айып жеке тұлғаларға да,

1410

компанияларға да

тағылған болса, активтерге тыйым салу (ағыл. sequestration of assets).

1411

Мұндай

жағдайда арнайы тағайындалған сот қызметкерлері сотты құрметтемеген тарап-

тың мүлкін тәркілеп, сатып жіберуге құқылы.

1412

II тұжырым. Жалпы талаптар. Жалпыға танылған құқықтық ережеге сәйкес,

ақысыз келісімшартты, яғни қандай да бір ыңғайласпа қанағаттандыру қарас-

тырылмаған ресми шартты (deed, 33-бап) заттай орындатуға тыйым салынған

(34-бап).

1413

Мұндайда мына қағида басшылыққа алынады: «Әділдік құқығы

1407

RSC Order 52 in Schedule 1 to the CPR; and CCR Order 29 in Schedule 2 to the CPR.

1408

Z Bank v. D1 [1974] 1 Lloyd’s Rep 656, 660, Colman J.

1409

Harris v. Harris [2001] EWCA Civ 1645; [2002] Fam 253, CA, at [12] to [14], атап өткен: Сотты

құрметтемеу туралы 1981 жылғы заң (Contempt of Court Act 1981), 14(1) бөлім (бас бостанды-

ғынан айыру мерзімі екі жылдан аспауға тиіс).

1410

Raja v. Van Hoogstraten [2004] EWCA Civ 968; [2004] 4 All ER 793, at [71] .

1411

RSC Order 45, rules 3(1)(c), 4(2)(c) and 5(1)(b)(i)(ii); RSC Order 46, rule 5; сот өкілеттігі туралы,

қараңыз: Webster v. Southwark London Borough Council [1983] QB 698.

1412

IRC v. Hoogstraten [1985] QB 1077, CA; Raja v. Van Hoogstraten [2007] EWHC 1743 (Ch).

1413

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 24 .

390

ХХ БӨЛІМ

ерікті тарапқа (яғни ыңғайласпа қанағаттандыру жасамаған кредиторға) жәр-

демдеспейді». Mountford v. Scott ісін (1975) бірінші инстанцияда қараған судья

Брайтман (Brightman J ) мына прецеденттерден дәйексөз келтірген:

1414

«Әділдік құқығына сүйеніп, біреудің ерікті түрде алған міндеттемесін сот

шешіміне сай мәжбүрлі түрде заттай орындатуға болмайды, дегенмен атал-

ған міндеттеме келісуші тараптардың мөрімен бекітілсе, ол бойынша ортақ

құқыққа сай залалды өтеу талап-арызын беруге болады, мына еңбекті қара-

ңыз: Fry on Specic Performance, 6th edn (1921), 53-бет: «Сот ешқашан ерікті

келісімшарттарды немесе тиісті міндеттемелердің орындалуын талап еткен

тарап ыңғайласпа қанағаттандыру жасамаған келісімшарттарды, олар заңды

түрде мөрмен бекітілген болса да, заттай орындату туралы шешім шығармай-

ды...» Мына істі де қараңыз: Jeerys v. Jeerys (1841) 1 Cr & Ph 138. Бұл сот

ісінде мүлікті сенімгерлікпен басқару (trusts of a settlement) мәселесі қаралған.

Әкесі ерікті түрде жерге еркін меншік құқығын (фригольд/freeholds) табыс-

тап, қыздарының пайдасына жерді сенімгерлік меншік негізінде жалға алып

басқару құқығын (копигольд/copyholds) сенімгерлерге беруге уәде еткен. Сонда

лорд-канцлер Коттенхэм былай деген (141): «Арызданушы тараптардың жер-

ге толыққанды еркін меншік құқығы бар; сондықтан олар өздерінің фригольдке

сай құқықтарын іске асыра алады. Копигольдке келетін болсақ, соттың ерікті

келісімшартты орындату туралы шешім шығармайтынына күмәнім жоқ; ме-

ніңше, соттың ерікті тарапқа, мейлі, ол келісімшарттан, мөр басып бекітіл-

ген ресми шарттан немесе мүлікті сенімгерлікпен басқару актісінен туындаған

пайда табуды көздесе де, жәрдемдеспеу қағидасы тең дәрежеде қолданылады».

Mountford v. Scott ісі (1975):

1415

құны 1 фунт стерлинг болатын опцион беріл-

ген. Оны іске асырған кезде, опцион иесі мүлікті 10 000 фунт стерлингке сатып

алуға құқылы болды. Апелляциялық сот сатушы тарапты мүлікті мәжбүрлі түрде

сатуға көндіріп, келісімшартты заттай орындату туралы шешім шығарған. Сатып

алу-сату келісімшартында ыңғайласпа қанағаттандыру жасау қарастырылған.

Осы ретте опционға (ол мәміленің алдыңғы кезеңінде қарастырылған) номинал-

дық ыңғайласпа қанағаттандыру (осы істегідей) жасалғаны-жасалмағаны немесе

оның ресми шарт бойынша не ақысыз түрде берілгені-берілмегені маңызды емес

еді. Мұнда мына жайт маңызды болды: опционды іске асыру негізінде елеулі

ыңғайласпа қанағаттандыру қарастырылған екіжақты міндеттемелер туындады

(баға 10 000 фунт стерлинг болғанда). Лорд-судья Расселл (Russell LJ) мынадай

түсіндірме берген:

1416

«Жарамды сатып алу опционы дегеніміз – белгіленген мерзім ішінде қайтарып

алынбайтын сату ұсынысы, сондықтан аталған ұсынысты қайтып алу әреке-

ті жарамсыз болып танылады. Сол себепті аталған ұсынысты опционды іске

асыру жолымен қабыл алғанда, алдын ала опцион беру туралы келісім болмаған

кезде жасалатын әдеттегі сату-сатып алу келісімшарты сияқты сату-сатып

1414

[1975] Ch 258, 261 (Апелляциялық сот шешімі: төмендегі мәтінді қараңыз).

1415

[1975] Ch 258, 264–265, CA.

1416

ibid.

391

алу келісімшарты жасалған болып саналады. Соттан енді аталған ұсынысты

қайтып алмау туралы келісімшартты заттай орындату емес, сату-сатып алу

келісімшартын заттай орындату талап етілуде: осы ретте аталған опцион

күшін сақтауы керек, оны құнды ыңғайласпа қанағаттандыру жасап, тиісті

тәртіппен іске асыру керек деген шарт қойылуда. Меніңше, сату-сатып алу ке-

лісімшартына сай құқықтық қорғау амалын қолдану мәселесіне аталған құнды

ыңғайласпа қанағаттандыруды символдық төлем деп сипаттау мүмкіндігінің

еш қатысы жоқ: төлем жасамай, мөр қойып бекітілген опциондық келісім жа-

салса да осылай болмақ. Судьяның өз шешімінде атап өткен ақысыз опционы

осы болар деген пайымға келдім».

Ортақ құқыққа сай қолданылатын құқықтық қорғау шаралары мардымсыз

болуға тиіс деген талапқа мысал ретінде Beswick v. Beswick ісін (1968) келтіре

аламыз.

1417

Бұл істе кредитордың залалды өтеу туралы талап-арызы номиналдық

сипатта болып қалатын еді, сондай-ақ берешекті өтеу талап-арызын беру мүмкін-

дігі қарастырылмаған, өйткені тиісті міндеттемеге сай төлемдерді мерзімді түрде

үшінші тарапқа аударып отыру керек еді. Бұл істе В тарабы өзінің көмір сату

кәсібін А тарабына (өз жиеніне) табыстаған. A тарабы Т тарабына (Т тарабының

көзі тірісінде) апта сайын 5 фунт төлеп тұрамын деп, В тарабына уәде берген

(өзіне осындай міндеттеме алған). T тарабы – В тарабының жұбайы, А тарабы-

ның апайы болған. B тарабы қайтыс болған соң, A тарабы жесір қалған Т тарабы-

на 5 фунт стерлинг төлеп, бұдан былай төлем жасаудан бас тартқан. T тарабы –

үшінші тарап, сонымен қатар кредитордың жесірі, әрі В тарабының артында

қалған мүліктің әкімгері болған (В тарабы өсиет қалдырып үлгермей қайтыс бол-

ған). Осылайша B тарабы өзінің әкімгер (administratrix) мәртебесін пайдаланып,

А тарабын Т тарабына мерзімді түрде тиісті төлемдер жасау міндеттемесін мәж-

бүрлі түрде орындауға көндіру үшін келісімшартты заттай oрындату туралы сот

қаулысын алды. Лордтар палатасы растағандай, бұл істе В тарабы ортақ құқыққа

сай жүгіне алатын құқықтық қорғау амалдары жеткіліксіз болатын еді: B тарабы

берешекті өтеу талап-арызын бере алмады; В тарабының ортақ құқық ережелері-

не сүйеніп, талап ететін өтемақысы номиналдық ақы болатын (символдық сома

ғана тағайындалатын) еді, өйткені В тарабының жеке шығыны нөлге тең болды

(Т тарабына тиісті төлемді В тарабының мұрагері жасаған жағдайда, сот оның

өзіне елеулі көлемде өтемақы беру туралы талап-арызын қанағаттандыратын еді;

сонда ғана аталған мұрагердің өзінің шығынға ұшырағаны заң жүзінде мойын-

далатын еді). Алайда А тарабының көмір сату кәсібін қабылдап алып, оны тоқ-

татпай жұмыс істей бере отырып, ортақ құқық қағидаларына сай өзіне қатысты

қолданылатын құқықтық қорғау шараларын жеткіліксіз деуі әділетсіздік болатын

еді. Сондықтан Лордтар палатасы осы олқылықтың орнын толтыру үшін келісім-

шартты заттай орындату керек екенін растады. Дегенмен басқаша жағдайда Т та-

рабының осы іске араласу мүмкіндігі шектеулі болатын еді: А тарабының апайы

(Т тарабы) – B тарабы қалдырған мүліктің әкімгері мәртебесіндегі мұрагері бол-

мағанда, Т тарабы жай ғана «үшінші тараптағы бенефициар» деп танылып, В та-

рабының атынан арызданып, тиісті құқықтық қорғау шарасын қолдануды талап

1417

[1968] AC 58, HL; осы сот ісіне қатысты негізгі факторлар туралы, қараңыз: N Andrews, ‘Does

a Third Party Beneciary Have a Right in English Law?’ (1988) LS 14, 28–33.

392

ХХ БӨЛІМ

ете алмайтын еді. Сонда Т тарабы В тарабының Т тарабы атынан А тарабына сот-

қа арыздану-арызданбау туралы шешіміне тәуелді болатын еді (бұл істе міндетте-

меге сай сенімгерлік меншік (trust of a promise) туындамаған: 88-бап). Beswick v.

Beswick ісіндегі жайттар Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) тура-

лы 1999 жылғы заң (Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999) қабылданғаннан

кейін орын алған болса (84-бап), онда T тарабы, В тарабының әкімгері болған-

болмағанына қарамастан, келісімшартты заттай орындауды өз атынан талап ете

алатын еді.

III тұжырым. Қосымша критерийлер. Белгілі бір жағдайда, бір қарағанда, атал-

ған құқықтық қорғау амалын қолдануға болатынына қарамастан, соттың келі-

сімшартты заттай орындату туралы ұйғарым шығаруына түрлі факторлар әсер

етеді:

1418

(a) талап-арыз берген тараптың орынсыз («жосықсыз») әрекетке барған-

бармағаны;

1419

(b) кешіктіру және үнсіз келісу жайтының болған-болмағаны;

1420

(c)

өзаралық факторы (яғни сот талап-арыз берушінің тиісті талаптарды орындамауы

кесірінен жауапкердің әділетсіз түрде тәуекелге ұшыраудан

1421

қорғалған-қорғал-

мағанын анықтауы керек);

1422

(d) анық еместік факторы;

1423

(e) үздіксіз қадағалау

1418

Co-operative Insurance Society v. Argyll Stores (Holdings) Ltd [1998] AC 1, HL, noted by GH Jones

[1997] CLJ 488; Rainbow Estates Ltd v. Tokenhold Ltd [1999] Ch 64, 68G–74; Beswick v. Beswick

[1968] AC 58, HL; Price v. Strange [1978] Ch 337, CA; Tito v. Waddell (No 2) [1977] Ch 106,

321–328, Megarry V-C; Verrall v. Great Yarmouth District Council [1980] 1 All ER 839, CA; Posner

v. Scott-Lewis [1987] Ch 25, Mervyn-Davies J, noted by GH Jones [1987] CLJ 21–23.

1419

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 116–117.

1420

Соттың тыйым салуы немесе келісімшартты заттай орындату туралы талап-арыздарға әділ-

дік құқығында қарастырылған шектеулер (мерзімді өткізіп алу және үнсіз келісу – laches and

acquiescence) қолданылады, оларға заңға сай талап қою мерзіміне қатысты шарттар қолданыл-

майды: P&O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co [2006] EWCA Civ 1717; [2007] 1 WLR 2288; Andrews on

Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, chapter 8; A McGee, Limitation Periods

(7th edn, 2014); N Andrews, ‘Reform of Limitation of Actions: The Quest for Sound Policy’ [1998]

CLJ 588–610; салыстырмалы талдау: R Zimmermann, Comparative Foundations of a European Law

of Set-o and Prescription (Cambridge, 2002; UNIDROIT’s Principles of International Commercial

Contracts (3rd edn, Rome, 2010), chapter 10.

1421

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 38 ; сол сияқты: Law

Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993), Article 409.

1422

Price v. Strange [1978] Ch 337, CA.

1423

Сол сияқты: Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993),

Article 405.

393

мәселесі;

1424

және (f) ауыртпалықтың болу-болмауы

1425

(сот сан алуан

1426

фактор-

ларды ескерген).

1427

IV тұжырым. Қолданылу аясы шектеулі. Бұл құқықтық қорғау амалы, негізінен,

жерге меншік құқығын сату немесе айырбастау келісімшартын жасасқан сатушы

мен сатып алушы тарапты тиісті міндеттемелерді орындауға заң жүзінде мәжбүр-

лі түрде көндіру үшін қолданылады (алайда бұл оның осындай жағдайларда ғана

қолданылатынын білдірмейді). Жер табыстау туралы келісімдер (оларды заттай

орындату басты құқықтық қорғау амалы болып саналады) немесе жекеменшік

компанияға үлестік қатысу туралы келісімдер жасалған жағдайлардан басқа жағ-

дайларда ағылшын құқығы аталған құқықтық қорғау амалын негізгі амал ретінде

қарастырмайды. Бұған үш себеп бар.

1428

Біріншіден, келісімшартты заттай орындату – құқықтық қорғауды қамтамасыз

етудің едәуір қатаң амалы, ол сотты құрметтемегені үшін жазалау шарасы ретін-

де қолданылады. Оның қолданылу аясы шектеулі екенін естен шығармау керек,

әйтпесе бұл амалды орынсыз пайдалану қаупі туындайды.

Екіншіден, залалды жеңілдету қағидасына сай, кінәсіз тарап өз шығынын

азайтуға, тіпті оны жоюға әрекеттенуі қажет, оның сот кінәлі тарапқа тиісті та-

лаптарды орындату туралы қаулы шығарғанша күтіп отыруына болмайды.

1429

Co-operative Insurance Society Ltd v. Argyll Stores (Holdings) Ltd ісін (1998) қара-

ған лорд Хоффманн (Lord Homann) атап өткендей, соттың бір тарапты шығынға

ұшыраған істі жалғастыра беруге мәжбүрлейтін қаулы шығаруын «қоғам мүд-

десіне сай деп айтуға келмейді», өйткені ол «ресурстарды босқа жұмсауға әкеп

соқтырып қана қоймай, тараптарды өзара дұшпандық қатынастарды жалғастыра

беруге мәжбүрлегенмен бірдей болатын еді».

1424

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 44 ; сол сияқты: Law

Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993), Article 406.

1425

Patel v. Ali [1984] Ch 283, Goulding J; GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn,

London, 1996), 117 ; Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in

Milan, 1993), Article 408.

1426

Ashworth v. Royal National Theatre [2014] EWHC 1176; [2014] 4 All ER 238, істі қараған судья

Крэнстон (Cranston J) соттың міндетті түрде тыйым салуы/келісімшартты заттай орындату, яғни

Ұлттық театр ұжымын бес музыкантты қойылымға қайта қосуға көндіру туралы талапты қана-

ғаттандырмады; бұл ретте ол мынадай төрт факторды бөліп көрсеткен: (a) келтірілген залалды

өтеудің өзі жеткілікті (сонда, at [31]); (b) жалпы алғанда, жұмыс берушілерге жұмысшыларды

қайта жұмысқа алу талабы қойылмайды (бұл да сонда, at [19] to [23]); (c) жеккөрініштілік тудыру

қаупі болды (бұл да, at [23] and [24]); және (d) театр ұжымы өз пікірін еркін білдіру құқығына,

шығармашылық автономияға ие (бұл да сонда, at [27], Адам құқықтары туралы 1998 жылғы заң-

ның (Human Rights Act 1998) 12(1) және (4) бөлімдерін атап өткен).

1427

Chitty on Contracts (32nd edn, London, 2015), 27–010, 27–040 (pointlessness: ‘inutility).

1428

S M Waddams, ‘The Choice of Remedy for Breach of Contract’, in J Beatson and D Friedmann (eds),

Good Faith and Fault in Contract Law (Oxford, 1995), 471 , мұнда тиісті талаптарды заң жүзін-

де мәжбүрлі түрде орындату түріндегі құқықтық қорғау амалы неге негізгі амал ретінде қолда-

нылмайтыны түсіндіріледі; M Chen-Wishart and O Lloyd, ‘Specic Performance’, in G Virgo and

S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving Controversies (Cambridge, forthcoming).

1429

D Friedmann, ‘Economic Aspects of Damages and Specic Performance Compared’, in D Saidov and

R Cunnington (eds), Contract Damages: Domestic and International Perspectives (Oxford, 2008),

chapter 2, at 86 .

394

ХХ БӨЛІМ

Оның орнына залалды өтеу туралы шешім шығарса, «келісуші тараптардың

әрқайсысы өз жолымен кетіп, арадағы қайшылықтың жойылуына мүмкіндік туа-

тын еді».

1430

Үшіншіден, келісуші тараптар тиісті міндеттемелердің орындалуын қамтама-

сыз ету мақсатында келісімшартқа алдын ала бағаланған залалдар туралы ереже

енгізуі мүмкін

1431

немесе кепілақы (deposit) төлеуді талап ете алады

1432

(194 және

195-баптар).

Лордтар палатасы Co-operative Insurance Services ісін (1998)

1433

қарағанда,

келісімшартты заттай орындатудың негізгі амал ретінде қолданылмайтынын

растаған. Атап айтқанда, «сол істе жалға алушы тарапты қандай да бір кәсіпті

«тоқтатпай жалғастыра беру» туралы ұзақмерзімді міндеттемені мәжбүрлі түр-

де орындатуға, яғни келісімшартты заттай орындатуға болмайды» деген шешім

шығарылған.

Co-operative Insurance Services ісі (1998): сауда орталығындағы бір дүкен

орны 1979 жылдан 2014 жылға дейін отыз бес жылға жалға берілген. Жалға

алушы тарап аталған мерзім ішінде сауда жасауды тоқтатпауға келіскен. Алайда

1994 жылы, жалдау мерзімі аяқталғанға он бес жыл қалғанда, жауапкер тарап (су-

пермаркеттер желісі) дүкен кілтін жалға беруші тарапқа қайтып берген (жауапкер

алдыңғы жылы 70 000 фунт стерлинг көлемінде шығынға ұшыраған).

1434

Талап-

арыз беруші (жалға беруші тарап) келісімшартты заттай орындауды, яғни жауап-

керді аталған дүкенде 2014 жылға дейін немесе сол орын басқа бір тарапқа жалға

берілгенше сауда жасауға мәжбүрлеуді талап етті.

Лордтар палатасы «осы ретте қолданылатын келісімшарт ережесі жеткілікті

дәрежеде айқын емес» деген шешім шығарды.

1435

Қалай болғанда да, келісуші та-

рапты

1436

кәсібін тоқтатпай, жалғастыра беруге мәжбүрлеп, келісімшартты заттай

орындату туралы шешім шығаруға тыйым салынған, әйтпесе соттардың сансыз

көп арыз-шағымдар мен тараптардың қарсы дәйектерін қарауына тура келетін

еді. Лорд Хоффманн «үздіксіз қадағалау» мәселесіне қатысты мынадай түсінік-

теме берген:

1430

Co-operative Insurance Society Ltd v. Argyll Stores (Holdings) Ltd [1998] AC 1, 15–16, HL,

per Lord Homann.

1431

N Andrews, Contract Law (2nd edn, Cambridge, 2015), 19.02 .

1432

N Andrews, ibid, 19.27 .

1433

Co-operative Insurance Society Ltd v. Argyll Stores (Holdings) Ltd [1998] AC 1, HL.

1434

[1998] AC 1, 10, HL

1435

[1998] AC 1, 17, HL.

1436

«Тоқтатпай жалғастыра беру» керек деген осындай ережелер Шотландияда заттай орындалады:

but D Campbell and R Halson, in L DiMatteo, Q Zhou, S Saintier and K Rowley (eds), Commercial

Contract Law: Transatlantic Perspectives (Cambridge, 2014), chapter 12, мұнда Англия соттары

қабылдаған ұстанымды қолданған жөн делінген; Шотландия соттары шығарған шешімдердің

ішінде (471–479 бб.), атап айтқанда, мына іске талдау жасаған: Retail Parks Investments Ltd v.

The Royal Bank of Scotland (No 2) [1996] SC 227 (IH Ex Div); Highland & Universal Properties

Ltd v. Safeway Properties Ltd, 2000 SLT 297 (IH); Co-operative Insurance Society Ltd v. Halfords

Ltd (No 2), 1999 SLT 697 (OH); мына авторлар сілтеме жасаған еңбектерді қараңыз: D Campbell

and R Halson, соның ішінде: D Pearce, ‘Remedies for Breach of a Keep-Open Covenant’ (2008)

24 JCL 199.

395

«Жауапкер тараптың біршама ұзақ мерзім барысында белгілі бір іс-әрекетті,

мысалы кәсіпті, жүзеге асыруын талап ететін қаулылар мен оның белгілі бір

нәтижеге қол жеткізуін [мысалы, келісімшарттар жасасу, міндеттемелерді

сақтау] талап ететін қаулылардың аражігін ажырата білу қажет».

1437

IV(a) тұжырымы. Жеке тұлғалардың қызмет көрсетуі туралы келісімшарттарды

заттай орындатуға болмайды. Жеке тұлғалардың қызмет көрсетуі қарастырылған

келісімшарттарды заттай орындатуға жол берілмейді

1438

(заңда әсіресе жеке тұл-

ғаны қандай да бір жұмыс берушіге қызмет етуге мәжбүрлеуге жол берілмейтіні

айтылған).

1439

IV(b) тұжырымы. Жылжымалы мүлікті табыстау (transfers of movables) келі-

сімшарттары әдетте заттай орындатуға жатпайды.

1440

Меншікті жылжы-

малы мүлік (chattels) айрықша, шынымен «бірегей» мүлік (мысалы, Диана хан-

шайымның қалыңдық көйлегі немесе Бобби Мурдың Әлем кубогын жеңіп алған

кездегі иеленген медалі) болған жағдайларды қоспағанда, жылжымалы мүлікті

табыстау туралы келісімшартты заттай орындатуға болмайды.

1441

Залалды жеңіл-

дету міндетіне сай, кінәсіз тарап нарыққа қайта барып, жаңа жеткізуші табуға тиіс.

Келісімшарт нысаны «бірегей» мүлік түріне жататын кездерді санамағанда, кінәсіз

тарап, сол бір жылжымайтын мүлікке «бауыр басып қалғанын» дәлелдеген күнде

де, өзіне келтірілген залалды өтеуді ғана талап ете алады. Бэрроуздың (Burrows)

айтуына қарағанда, «бірегейлік» критерийі тым икемсіз.

1442

1437

[1998] AC 1, at 40; дегенмен Бэрроуз осындай айырмашылыққа үлкен күмәнмен қарайды:

AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 475–481.

1438

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 56 ; сол сияқты: Law

Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972) (published in Milan, 1993), Article 407.

1439

Еңбек шарттарына келгенде, мұндай шектеу Кәсіподақтар және еңбек қатынастары туралы

1992 жылғы (шоғырландырылған) заңның (Trade Union and Labour Relations (Consolidation)

Act 1992) 236-бөлімінде айқындалған: «Ешбір сот: (a) еңбек шартын заттай орындату туралы

қаулы шығару…немесе (b) аталған шартты бұзуға не бұзу қаупін төндіруге шек қою үшін…

тыйым салу арқылы болсын, жұмысшыны қандай да бір жұмыс атқаруға немесе қандай да бір

жұмыс атқаруға қатысуға мәжбүрлей алмайды». Жалпы шолу: GH Jones and W Goodhart, Specic

Performance (2nd edn, London, 1996), 169–183; P Saprai, ‘The Principle against Self-Enslavement in

Contract Law’ (2009) 26 JCL 25–44.

1440

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 143–154.

1441

Англия құрамасының 1966 жылдан бері әлем біріншілігіне қатысу тарихына зер салсақ, осы

медальдың шынымен айрықша мәнге ие, «бірегей» екенін аңғарамыз.

1442

AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 464, мұнда «тұты-

нушы пайдасы» (consumer surplus) факторын ескеру керектігі атап өтілген, қараңыз: 18.34.

396

ХХ БӨЛІМ

Арнайы жинақтарға енген сот істері туралы жазбаларда бағалы, «бірыңғай» деген

мүліктің мынадай түрлері кездеседі: ерекше қытай құмыралары;

1443

ескі Вестминстер

көпірінен алынған тастар;

1444

А стиліндегі есік;

1445

«басқаларға ұқсамайтын» кеме.

1446

Кей айрықша жағдайларда, алмастырып пайдалануға болатын заттар (fungibles)

тапшы болып қалса, аталған құқықтық қорғау амалын қолдануға рұқсат етіле-

ді. Сондықтан Sky Petroleum Ltd v. VIP Petroleum Ltd ісін (1974) қараған судья

Гоулдинг (Goulding J) растағандай, нарықта айрықша жағдай қалыптасқанда, ол

тіпті көпшілік тұтынатын шикізатқа (мұнайға) қатысты болса да, келтірілген за-

лалдың орнын толтыру шарасы жеткіліксіз болуы ықтимал.

1447

ОПЕК (Мұнайды

сыртқа шығарушы елдер ұйымы) картелінің 1970 жылдардағы «мұнай дағдары-

сы» кезінде қабылдаған шаралары салдарынан мұнай тапшылығы туындаған.

Сөз болып отырған құқықтық қорғау амалын қолданбағанда, талап-арыз беруші

нарықтан кетуге мәжбүр болатын еді.

1448

Судья Гоулдинг келісімшартты заттай

орындатуға парапар уақытша тыйым салу шарасын қолданып, мұнай жеткізу-

ші тарапты сатушыға мұнай жеткізуге мәжбүрлеу туралы шешім шығарған.

1449

Дегенмен өз алдына бөлек осы бір іске қатысты шешім күмән тудырған, бұған

әсіресе Апелляциялық соттың Société des Industries Metallurgiques SA v. Bronx

Engineering Co Ltd ісі (1975) бойынша шығарған шешімі ықпал еткен.

1450

Сатушы

жабдықты жеткізуден бас тартқанда, басқа өндірушінің талап-арыз берушіге

жабдық жеткізуіне шамамен бір жыл уақыт кететініне қарамастан, сот «келтіріл-

ген залалды өтеу шарасын қолданудың өзі жеткілікті» деген шешім шығарған.

Дегенмен Бэрроуздың пікірінше, «талап-арыз беруші ұшыраған шығын көлемін

дәл анықтаудың қиын болатыны соншалық – оның лайықты өтемақы ала алмай

қалу қаупі туындайтын» жағдайларда «коммерциялық бірегейлік» қағидасына

жүгініп, келісімшартты заттай орындату қажет.

1451

Қазіргі заманда бірінші инстанция судьяларының осындай шешім шығарған

бірқатар сот істері бар. Сол істерді қараған сот (істі қараудан бұрын немесе істі қа-

рау барысында

1452

) келісуші тарапты тиісті тауарларды жеткізіп беруге мәжбүрлеу

1443

Falcke v. Gray (1859) 4 Drew 651.

1444

Thorn v. Public Works Commissioners (1863) 32 Beav 490.

1445

Phillips v. Lamdin [1949] 2 KB 33, 41, Croom-Johnson J.

1446

Behnke v. Bede Shipping Co Ltd [1927] 1 KB 649, Wright J; бұл тексеру әдісінің критерийлері мына

істе қанағаттандырылмады: ‘The Stena Nautica’ (No 2) [1982] 2 Lloyd’s Rep 336, Parker J; вице-

канцлер Браун-Уилкинсонның (Browne-Wilkinson V-C) мына іске қатысты нормативтік шешім-

ге жатпайтын көлемді пайымымен салыстырыңыз: Bristol Airport plc v. Powdrill [1990] Ch 744,

759 CA (әуе кемесін жалға алу келісімшартын заттай орындатуға болады; әр әуе кемесі – өз алды-

на ерекше нысан; алайда теңіз кемелеріне қатысты істер көрсетілмеген).

1447

[1974] 1 WLR 576, Goulding J (мұнда тауарлар Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы

заңның (Sale of Goods Act 1979) 52-бөліміне сай «нақты белгіленбеген» болатын); Re Wait [1927]

1 Ch 606, CA (аталған ережеде айқындалған жағдайлардан басқа жағдайда келісімшартты заттай

орындату мүмкіндігі жоқ); осы тақырыпқа жалпы шолу: GH Treitel [1966] JBL 211, AS Burrows,

Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 462 .

1448

[1974] 1 WLR 576, 578–579, Goulding J.

1449

ibid.

1450

[1975] 1 Lloyd’s Rep 465, CA.

1451

AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 463.

1452

Thames Valley Power Ltd v. Total Gas & Power Ltd [2005] EWHC 2208 (Comm); [2006] 1 Lloyd’s

Rep 441, at [63], per Christopher Clarke J (ұзақмерзімді келісімшарт бойынша газ жеткізу),

келісімшартты заттай орындату туралы қаулы шығарылған.

397

туралы қаулы шығарған. Бұл істерде тиісті тауарларды жеткізу – іскерлік байла-

ныс орнатқан тараптың экономикалық мүддесін қорғау үшін

1453

бірден-бір қажет

шара болатын.

1454

ӘДЕБИЕТ

AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford 2004),

chapter 20; GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996);

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity:

Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 5(2); D Ong, Ong on Specic

Performance (Sydney, 2013); ICF Spry, The Principles of Equitable Remedies: Specic

Performance, Injunctions, Rectication and Equitable Damages (9th edn, Sydney,

2013); AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo,

Contractual Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012),

chapter 27.

188-БАП

СОТТЫҢ ТЫЙЫМ САЛУЫ

I. Соттың түпкілікті немесе уақытша тыйым салуы (nal or interim

injunction) – келісімшарт талаптарының бұзылуын болдырмау не келі-

сімшарт талаптарының бұзылуын тоқтату немесе белгіленген міндет-

темелерді мәжбүрлі түрде орындату мақсатында қабылданатын шара

(белгіленген міндеттемелерді заң жүзінде мәжбүрлі түрде орындатуды

көздейтін соттың тыйым салу туралы қаулысы «келісімшартты заттай

орындату» (specic performance) деген терминмен беріледі, ол тиісті құ-

қықтық режим шеңберінде қолданылады: 187-бап).

II. Келісуші тараптың қандай да бір әрекетке бармау міндеттемесін бұзуы-

на жол бермеу мақсатында, сот оған (түпкілікті не уақытша) тыйым

салу туралы шешім шығаруы мүмкін. Алайда мұндай шешімнің жана-

ма әсері болатын жағдайда, яғни ол жеке тұлғаны қызмет көрсету келі-

сімшартын орындауға мәжбүрлейтін болса, сот тыйым салу шарасын

қолданбайды (189-бап).

1453

Осы аталған сот ісінде тиісті мерзімнің көп жылға созылатыны ықтимал еді.

1454

R Halson, Contract Law (2nd edn, London, 2013), 444–445, атап өткен: Land Rover Group Ltd v.

UPF (UK) Ltd [2002] EWHC 3183; [2003] BCLC 222 (төлемге қабілетсіз компанияны тиісті

өнімді жеткізу міндеттемесін мәжбүрлі түрде орындату туралы сот шешімі – соттың міндетті

сипатқа ие тыйым салуы); дәл осындай қаулы мына сот ісінде де шығарылған: Aston Martin

Lagonda Ltd v. Automobile Industrial Partnerships Ltd (Birmingham, High Court, 2009, unreported);

сондай-ақ: SSL International plc v. TTK LIG Ltd [2011] EWHC 1695 (Ch); (2011) 108(28) LSG 21,

Mann J (supply of condoms); Thames Valley Power Ltd v. Total Gas & Power Ltd [2005] EWHC

2208 (Comm); [2006] 1 Lloyd’s Rep 441, at [63], per Christopher Clarke J (ұзақмерзімді келісімшарт

бойынша газ жеткізу).

398

ХХ БӨЛІМ

III. Соттың тыйым салғанын елемеген тарап сотты құрметтемеген болып

танылады (187-бап).

IV. Соттың тыйым салу туралы ресми қаулысының орнына өзіне ресми

«міндеттеме» алған, бірақ оны орындамаған тарап та сотты құрметте-

меген болып саналады.

ТҮСІНДІРМЕ

Жауапкердің қандай да бір әрекетке бармау міндеттемесін бұзуына жол бермеу

мақсатында әдетте сот оған тыйым салу туралы шешім шығарады.

1455

Мұндай

жағдайда соттың тыйым салуына залалдың орнын толтыру жеткіліксіз болады

деген (келісімшартты заттай орындатуға қойылатын) шектеу қойылмайды.

1456

Сот тыйым салудың орнына залалды өтеу қажет деген ұйғарымға келуі мүм-

кін

1457

(мысалы, белгіленген міндеттемеге сай, құрылыс жұмысында Х материалын

қолдану керек болған, бірақ оның орнына Y материалы пайдаланылған; мұндай

жағдайда осы міндеттемені лайықты түрде орындату үшін тұрғызылған нысанды

бұзу/демонтаж жасау – шамадан тыс қатаң және шығыны көп шара болатын еді).

Залалды өтеу жеткіліксіз болған жағдайды қоспағанда, соттың міндеттеу-

ші тыйым салуына (mandatory injunctions – соттың шектеуші тыйым салуынан

(prohibitory injunctions) бөлек шара) болмайды деген қағиданы автоматты түрде

ұстанбау қажет: келісімшарт талаптары бұзылғанда залалды азайту немесе оны

өтемеу туралы ескертпелердің болғанына қарамастан, сот уақытша не түпкілікті

тыйым салу туралы шешім шығаруға өкілетті.

1458

1455

Doherty v. Allman (1878) 3 App Cas 709, 720, HL, per Lord Cairns LC; Araci v. Fallon [2011] EWCA

Civ 668; [2011] LLR 440 at [30], лорд-судья Элиас (Elias LJ): залалды өтеу шарасы жеткілікті

болғанымен, соттың тыйым салуына еш кедергі жоқ; [39], лорд-судья Джексон да (Jackson LJ)

соттың тыйым салуы түріндегі құқықтық қорғау амалын қолдануды құптаған: «Жауапкер тарап-

тың қандай да бір әрекетке бармау міндеттемесін бұзатыны анық болғанда, соттың тыйым салу

шарасын қолданбау туралы ұйғарым шығаруына себеп болатын айрықша жағдай орын алуы қа-

жет (мысалы, жария тәртіпті бұзып, саудаға шектеу қою жайты)». Бұған қоса, қараңыз: Attorney-

General v. Barker [1990] 3 All ER 257, 262, per Nourse J; Insurance Company v. Lloyd’s Syndicate

[1994] CLC 1303, 1309-1310, by Colman J; generally, AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke,

AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies

(London, 2012), chapter 28; similarly, Law Commission, (Abortive and Draft) Contract Code (1972)

(published in Milan, 1993), Article 422; PS Davies, ‘Injunctions in Tort and Contract’, in G Virgo

and S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving Controversies (Cambridge, forthcoming).

1456

Araci v. Fallon [2011] EWCA Civ 668; [2011] LLR 440, at [30], per Elias LJ.

1457

Мысалы: Oxy-Electric Ltd v. Zaiduddin [1991] 1 WLR 115, Homann J (қараудан бас тарту өті-

ніші қабылданбады; іс соттың қарауына берілді); Jaggard v. Sawyer [1995] 1 WLR 269, CA (сот

тыйым салмады; оның орнына, Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның (Senior Courts

Act 1981) 50-бөліміне сай, келтірілген залалды өтеу туралы шешім шығарылды).

1458

AB v. CD [2014] EWCA Civ 229; [2014] 3 All ER 667; [2014] 2 All ER (Comm) 242; [2014] CP

Rep 27; [2014] BLR 313, notably per Underhill LJ, at [25] to [30]; noted PG Turner [2014] CLJ

493–496 (CA following Mance LJ in Bath & NE Somerset DC v. Mowlem plc [2004] EWCA 722;

[2004] BLR 153, CA, at [15]).

399

Әділдік құқығында Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның (Senior Courts

Act 1981) 50-бөліміне сай,

1459

сот тыйым салу не келісімшартты заттай орындатудың

орнына немесе оған қосымша залалдың орнын толтыру туралы шешім шығара

алады; негізгі прецеденттер мыналар: Johnson v. Agnew (1980),

1460

Oakacre Ltd v.

Claire Cleaners (Holdings) Ltd (1982),

1461

және Jaggard v. Sawyer (1995).

1462

ӘДЕБИЕТ

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity:

Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 5(3); ICF Spry, The Principles

of Equitable Remedies: Specic Performance, Injunctions, Rectication and Equitable

Damages (9th edn, Australia, 2013); AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke,

AM Tettenborn and G Virgo, Contractual Duties: Performance, Breach, Termination

and Remedies (London, 2012), chapter 28.

189-БАП

СОТТЫҢ ТЫЙЫМ САЛУЫ: ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ЖАНАМА ТҮРДЕ

МӘЖБҮРЛЕУ ҚАУПІ

Сот тыйым салған кезде оның жеке тұлғаға жанама әсері болса, яғни сол тұлға

басқа бір тарапқа қызмет көрсетуге немесе сотқа арызданған тараппен өзара

сенімді қарым-қатынасты жалғастыруға мәжбүр болса, сот тыйым салу тура-

лы шешім шығармайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Warren v. Mendy ісін (1989)

1463

қараған сот шешімі жоғарыдағы тұжырымды рас-

тайды. Бұл істе талап-арыз берген тарап (бокс жаттықтырушысы) өзінің Бэнн

атты жас дарынды боксшымен арадағы келісімшартына жауапкер тараптың

1459

Section 50, Senior Courts Act 1981; A Kramer, The Law of Contract Damages (Oxford, 2014), section

1.2B(iii); GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 275 ; McGregor

on Damages (19th edn, London, 2014), 11–29; JA Jolowicz [1975] CLJ 224.

1460

[1980] AC 367, HL.

1461

[1982] Ch 197, Mervyn-Davies J (келісімшартты заттай орындатудың орнына залалды өтеу тура-

лы шешім шығарылды; келісімшарт бұзылғанға дейін адал әрекет ету).

1462

[1995] 1 WLR 269, CA сот тыйым салмады; оның орнына, Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы

заңның (Senior Courts Act 1981) 50-бөліміне сай, келтірілген залалды өтеу туралы шешім шы-

ғарылды).

1463

Warren v. Mendy [1989] 1 WLR 853, CA, noted by H McLean [1990] CLJ 28, noting Lumley v.

Wagner (1852) 1 De GM & G 604, and Warner Bros Pictures Inc. v. Nelson [1937] I KB 209, and

Page One Record Ltd v. Britton [1968] 1 WLR 157 (‘The Troggs’ case); Mance LJ in LauritzenCool

AB v. Lady Navigation Inc [2005] EWCA Civ 579; [2006] All ER 866, CA; P Saprai, ‘The Principle

against Self-Enslavement in Contract Law’ (2009) 25 JCL 26.

400

ХХ БӨЛІМ

араласуын шектеп, соттың

1464

оған тыйым салуын талап етті. Апелляциялық сот

үшінші тарапқа қарсы «соттың тыйым салуға құқығы жоқ» деген шешім шы-

ғарды. Олай болмаған жағдайда Бэнн, келісуші тарап, жанама түрде талап-арыз

беруші тараптың қол астында қызмет етуге мәжбүр болатын еді. Лорд-судья Норс

(Nourse LJ):

1465

«Адамның өз машығын не қабілетін шыңдау қажеттігі қызмет ету-

шінің іс жүзінде келісімшартқа тәуелді, яғни мойнына жүктелген міндеттемелер-

ді орындауға мәжбүр болуына әкеп соқтырады», – деп атап өткен. Сол себепті

сот

1466

«қызмет етуші тарап өз машығын не қабілетін шыңдауға деген психология-

лық, материалдық және кейде физикалық қажеттілігін шынайы бағалауға тиіс.

Соттың тыйым салу мерзімі неғұрлым ұзақ болса, мәжбүрлеу ықпалы соғұрлым

айқын бола түседі». Бэннің (жоғары ақы алатын боксшы) бокс алаңындағы аса

қысқа уақытқа созылатын спорттық мансабын уақытша тоқтатып, соттың тыйым

салған шешіміне бағынуға таңдау жасауға мүмкіндігі болған жоқ.

Warren v. Mendy ісінде (1989)

1467

мынадай сот істеріне талдау жасалған

(лорд Уилсонның (Lord Wilson) Geys v. Société Générale ісіне (2012) қатысты мә-

лімдемесін де қараңыз).

1468

Lumley v. Wagner ісін (1852)

1469

қараған лорд-канцлер Сэнт-Леонардс

(Lord St Leonards, LC) опера әншісіне қарсы соттың тыйым салуы туралы қау-

лы шығарған. Опера әншісін ән салуға мәжбүрлеуге болмағанымен, оған үш

ай бойы бәсекелес импрессариомен келісіп ән салуға шектеу қоюға мүмкіндік

бар еді. Әнші көрсетілген мерзім барысында бәсекелес тарап үшін ән салмауға

міндеттелді.

Whitwood Chemical Co v. Hardman ісін (1891)

1470

қараған Апелляциялық сот

«жауапкер тарапты қандай да бір әрекетке бармау туралы айқын міндеттемесін

мәжбүрлі түрде орындату (яғни одан, келісілгендей, қызметтік күш-жігері мен

уақытын толығымен арызданушы компанияға жұмсауды талап ету) үшін соттың

тыйым салуына болмайды» деген шешім шығарған. Оның еңбек шартының аяқ-

талуына әлі төрт жылдан аса уақыт бар еді.

1471

Warner Bros Pictures Inc v. Nelson ісін (1937)

1472

тыңдаған судья Брэнсон (Branson J)

эксклюзивтік шарттар туралы ескертпе талаптарын орындату мақсатында актриса

Бетт Дэвиске қарсы соттың 1936 жылдан бастап үш жыл мерзімге тыйым салуы

туралы қаулы шығарды. Соттың бұл қаулысы Англия мен Уэльс аумағымен ғана

1464

«Экономикалық деликтілерде» талап-арыз берушінің үшінші тарапқа келісімшарт талаптарын

бұзуға немесе оны іске асыруға араласуға жол бермеу құқығы қорғалады.

1465

[1989] 1 WLR 853, at 857.

1466

ibid, at 867.

1467

[1989] 1 WLR 853, 860-868, CA, per Nourse LJ.

1468

[2012] UKSC 63; [2013] 1 AC 523, at [70] .

1469

(1852) 1 De GM & G 604.

1470

[1891] 2 Ch 416, CA.

1471

Lindley LJ, сонда, at 427–428 (қандай да бір әрекетке бармау міндеттемесінің айқын көрсетілуі

маңызды); сол сияқты: Kay LJ at 431.

1472

[1937] I KB 209.

401

шектелген. Warren v. Mendy ісін (1989)

1473

қараған лорд-судья Норс негізгі шешім-

нің дұрыстығына күмән келтіргенімен, жаңа ғана атап өтілген аумақтық шектеуді

есепке алмағанға ұқсайды. Осындай шектеу арқасында сот жалпы қолайлы шешім

шығарды деуге негіз бар: аты аталған актриса Ұлыбритания мен АҚШ аумағынан

тыс жерде бәсекелес тарапқа жұмыс істеу құқығынан айырылған жоқ (арызданушы

тарапта АҚШ аумағын қамтитын соттың тыйым салуын талап ету мүмкіндігінің

болғаны анық).

Page One Records Ltd v. Brittonісін (1968)

1474

қараған судья Стамп (Stamp J)

соттың The Troggs атты музыкалық топты өз менеджерімен қарым-қатынасын үз-

беуге мәжбүрлейтін тыйым салу шарасын қолданбайтынын растады. Өйткені топ

пен менеджер арасындағы байланысқа сызат түскен еді. Тараптар арасында бес

жылға келісімшарт жасалған. Судья Стамп мұндай қызметтік қарым-қатынаста

тараптардың бір-біріне деген сенімін жоғалтпауы маңызды екенін атап өткен.

1475

ӘДЕБИЕТ

AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), 28–027 .

190-БАП

ДЕКЛАРАТИВТІ ШЕШІМ

Сот декларативті шешім (declaration) шығару арқылы жеңген тарап пайдасы-

на сәйкес деректер мен тиісті құқықтық салдар туралы кесімді әрі анық мәлім-

деме жасайды. Ол мәжбүрлеуші құқықтық қорғау амалына жатпайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Декларативті шешім сотқа арызданған тарап талап ететін жалғыз құқықтық қор-

ғау амалы болуы мүмкін. Мысалы, Lock v. Bell ісі (1931): сот сатушы пайдасына

«ішімдік сататын орынды (паб) сату кезінде төленген 120 фунт стерлинг көле-

міндегі кепілақының қайтарылмайтыны заңды» деген декларативті шешім шы-

ғарды.

1476

Сол сияқты, Patten v. Burke Publishing Co Ltd ісі (1991): В тарабымен

жұмыс істеуді көздеген жазушы соттан оны енді «А тарабымен (баспагер) жұ-

мыс істеуге міндеттейтін келісімшарт жоқ» деген декларативті шешім шығаруын

талап еткен.

1477

1473

[1989] 1 WLR 853, 865, CA.

1474

[1968] 1 WLR 157.

1475

ibid, at 165, per Stamp J.

1476

[1931] 1 Ch 35, Maugham J.

1477

[1991] 1 WLR 541.

402

ХХ БӨЛІМ

Талап-арыз беруші тарап Англиядағы жауапкер тараптың басқа юрисдикция-

да өзіне қарсы істі сот қарауына беруін болдырмау мақсатында әдетте Англия

сотында қаралатын азаматтық істе соттың «терістейтін декларативті шешім»

(negative declaration – талап-арыз берушінің басқа тарап алдында жауапкерші-

лігі жоқ екенін растайтын міндетті заңдық күші бар сот мәлімдемесі) шығаруын

талап етеді.

1478

ӘДЕБИЕТ

Dicey, Morris and Collins on the Conicts of Laws (15th edn, London, 2012), 12–048 ;

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity:

Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 5(1); Zamir and Woolf, The

Declaratory Judgment (4th edn, London, 2011).

191-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУДАН ТҮСКЕН ПАЙДА («ЕСЕП БЕРУ»)

Айрықша жағдайларда сот кінәлі тараптан келісімшарт талаптарын бұзудан

тапқан пайданы (кінәсіз тарапқа одан ірі шығын келмесе де) басқа тарапқа

«қайтарып беруді» («есеп беруді») талап етуі мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

Осы мәселеге қатысты негізгі сот прецеденті – Attorney-General v. Blake

ісі (2001).

1479

Бұл істі қараған Лордтар палатасының көпшілік дауыспен

1478

Dicey, Morris and Collins on the Conicts of Laws (15th edn, London, 2012), 12–048 .

1479

[2001] 1 AC 268 HL; K Barnett, Accounting for Prot for Breach of Contract (Oxford, 2012);

J Edelman, Gain-Based Damages (Oxford, 2002), chapter 5; E McKendrick, in AS Burrows and

E Peel (eds), Commercial Remedies: Current Issues and Problems (Oxford, 2003), 93–119;

AS Burrows, Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 395–407; J Beatson

(2002) 118 LQR 377; AS Burrows, ‘Are «Damages on the Wrotham Park Basis» Compensatory,

Restitutionary or Neither?’; AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo,

Contractual Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 26;

S Waddams, ‘Gains Derived from Breach of Contract: Historical and Conceptual Perspectives’, and

R Cunnington, ‘The Measure and Availability of Gains-Based Damages for Breach of Contract’, in

D Saidov and R Cunnington (eds), Contract Damages: Domestic and International Perspectives

(Oxford, 2008); R Cunnington, ‘The Assessment of Gains-Based Damages for Breach of Contract’

(2008) 71 MLR 559–586; G Virgo, ‘Restitution and Disgorgement’, in G Virgo and S Worthington

(eds), Commercial Remedies (Cambridge, forthcoming). Заңсыз тапқан пайданы кінәсіз тарапқа

беру туралы ескертпелер жөнінде: S Rowan, ‘For the Recognition of Remedial Terms Agreed Inter

Partes’ (2010) 126 LQR 448, 457–460. Шотландия тәжірибесі: A. Gray, ‘Disgorgement Damages’

[2013]JBL 657–678.

403

(лорд Хобхаус (Lord Hobhouse) ерекше пікірде қалды) шығарған шешіміне сай,

келісімшарт талаптары бұзылған (бірақ фидуциарлық/сенімгерлік міндеттер де

(duciary duty, мысалы, агенттердің не солиситорлардың келісімшартты бұзуы),

мүліктік құқықтар да бұзылмаған) айрықша жағдайларда әділдік құқығында қа-

растырылған пайда не табыс бойынша есеп беру түріндегі құқықтық қорғау ама-

лын қолдануға болады. Мұндай құқықтық қорғау амалы әділдік құқығы санаты-

на жататындықтан, сот ұйғарымына сай қолданылады.

Келісімшарт талаптары бұзылғанда, есеп беру түріндегі құқықтық қорғау

амалы мынадай төрт критерий қанағаттандырылғанда ғана қолданылады: (a) та-

лап-арыз беруші осы құқықтық қорғау амалын қолдануға заңды түрде мүдделі

екенін дәлелдеуі керек; (b) басқа құқықтық қорғау амалдарының барлығы жет-

кіліксіз болуға тиіс; (c) арнайы юрисдикция соты осы құқықтық қорғау амалын

қолданған жөн деген ұйғарымға келуі керек; (d) қарсы тарап тапқан табыс келі-

сімшартты бұзудан орын алған болуға тиіс.

Есеп беру амалын қолдануға болатын, алайда кінәлі тарап әлі пайда тауып

үлгермеген (немесе әлі толық табыс таппаған) жағдайда, осы аталған тараптың

бұдан әрі пайда табуына жол бермеу үшін соттың тыйым салуы сияқты қосымша

құқықтық қорғау амалы (188-бап) қолданылуы мүмкін.

Blake ісінен кейін қалыптасқан прецеденттік құқық ережелеріне келсек,

1480

осы іс бойынша шығарылған шешім жаппай қолданысқа ие бола алмады. Сол бір

прецеденттік норманы вице-канцлер Морритт (Morritt V-C) Esso Petroleum Ltd v.

Niad Ltd ісін (2001) сотта қараудан бұрын шығарған шешімінде қолданған. Ол

«жеткізуші тараптың келісімшартқа сай «сатушылар бензин бағасын жергілікті

нарықтағы бәсекелестердің бағаларына сәйкес арзандатуға тиіс» деген талабын

орындамаған бензин сатушы тараптың пайда бойынша есеп беру туралы талап-

арызын қабылдамай қалдыруға болмайды» деген шешім шығарған. Осындай та-

лап-арыз бойынша істі соттың қарауына беру туралы шешім күмәнді. Дегенмен

бұл шешім істің мән-жайын ескеріп қабылданған соңғы шешім болмады,

1481

сон-

дықтан ол қандай да бір міндетті сипатқа ие емес.

Судья Сэйлс (Sales J) Vercoe v. Rutland Fund Management ісін (2010) қарағанда,

Blake ісіндегі келісімшарттық құқықтардың қайта қарауға/талқылауға жатпайты-

нына, сондай-ақ сол істің коммерциялық сипатта болмағанына баса назар аудар-

ған. Соттар Blake ісінен кейінгі кезеңде «мәміле жасасу/пайда табу мүмкіндігінен

1480

Олардың қысқаша мазмұнын мына жерден қараңыз: Arden LJ in Devenish Nutrition Ltd v. Sano-

Anetis SA [2008] EWCA Civ 1086; [2009] Ch 390, at [40] and [62] to [70]; noted by D Sheehan (2009)

125 LQR 222; C Rotherham, ‘Gains-Based Relief after AG v. Blake’ (2010) 126 LQR 102–130; see

also Vercoe v. Rutland Fund Management [2010] EWHC 424 (Ch); [2010] Bus LR D141, Sales J;

noted by P Devonshire (2010) 126 LQR 526; сондай-ақ мына автор жинақтаған сот прецедентте-

рін қараңыз: R Ahdar, ‘Contract Doctrine, Predictability and the Nebulous Exception’ [2014] CLJ 39,

at 48 n 56.

1481

The Times, 19 April 2003, Morritt V-C.

404

ХХ БӨЛІМ

айырылуға» (loss of bargaining opportunity) байланысты залалды өтеу талаптарын

қанағаттандыратын болды (175-бапты қараңыз). Ал судья Сэйлс қабылдаған ұс-

таным бұл үрдіске кереғар еді.

1482

ӘДЕБИЕТ

K Barnett, Accounting for Prot for Breach of Contract (Oxford, 2012); AS Burrows,

Remedies for Torts and Breach of Contract (3rd edn, Oxford, 2004), 395–407; J Edelman,

Gain-Based Damages (Oxford, 2002), chapter 5; E McKendrick in AS Burrows and

E Peel (eds), Commercial Remedies: Current Issues and Problems (Oxford, 2003),

93–119; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s

Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 5(8); AM Tettenborn, in

N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn, G Virgo, Contractual Duties: Performance,

Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 26.

192-БАП

КЕЛІСІМШАРТТЫҢ БҰЗЫЛУЫН БОЛДЫРМАУ:

ІСТІ СОТТА ҚАРАУДЫ ТОҚТАТА ТҰРУ

Келісімшарт талаптары бұзылған жағдайда, кейде сот істі қарауды тоқтата

тұру туралы шешім қабылдайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Сот қаралып жатқан істі тоқтата тұру (to stay proceedings) туралы шешім шы-

ғара алады. Бұл – уақытша шара, ал сот істі қараудан бас тартпайды. Дегенмен

соттың істі қайта қарайтын кездері сирек кездеседі.

Жоғарғы соттар туралы 1981 жылғы заңның (Senior Courts Act 1981)

49(3) бөліміне сәйкес, соттардың істі қарауды тоқтата тұру туралы шешім

шығару өкілеттігі бар; мұндай шара бірнеше жағдайда қолданылады; мыса-

лы, арбитраждық келісімнің даулы істі шетел сотында қарау туралы талабын

1482

Vercoe v. Rutland Fund Management [2010] EWHC 424 (Ch); [2010] Bus LR D141, at [340]; жалпы

шолу: [339] to [346] (noted by P Devonshire (2010) 126 LQR 526); Blake ісінде қолданылған құ-

қықтық қорғау амалын (қасақана бұзылған міндеттеме бойынша есеп беру) басшылыққа алмау

жөнінде: One Step (Support) Ltd v. Morris-Garner [2014] EWHC 2213 (QB); [2015] IRLR 215,

Phillips J.

405

(Арбитраж туралы 1996 жылғы заңның 9-бөліміне сай) іске асыру мақсатында,

Англия соты қарауындағы істі тоқтата тұруы мүмкін.

1483

Істі сотта қарауды тоқтата тұру – келісімшартта қарастырылған құқықтық қор-

ғау амалы, ол келісімшарт талаптары бұзылғанда қолданылады. Осындай шара,

мысалы, Cable & Wireless plc v. IBM United Kingdom Ltd ісінде (2002) қолданыл-

ған.

1484

Судья Колман (Colman J) «коммерциялық қызмет атқарған қос тарап жа-

сасқан келісім талаптары орындалуға тиіс» деген шешім шығарған. Ол келісім

бойынша, тараптар: (1) дауларды келіссөз жүргізу арқылы реттеуге; (2) бұдан бө-

лек, қажет болса, медиатордың қатысуымен келіссөздер жүргізуге; және (3) жә-

бірленген тарап қажет болған жағдайда істі ресми түрде соттың қарауына бере

алады деп уағдаласқан. Бір тарап осы (1) тармақтағы әрекеттен бірден (3) тар-

мақтағы әрекетке көшкен. Істі қараған судья жоғарыда аталған (2) тармақтағы

іс-шараны орындамаған келісуші тарап келісімшарт талабын бұзған болып сана-

латынын растады. Тараптар арасында дауларды реттеу туралы жасалған келісім

талаптары орындалмай, (3) тармақта көрсетілгендей, іс уақытынан бұрын Үлкен

сот қарауына берілгендіктен, сот «бұл істі қарауды тоқтата тұру керек» деп шешті.

Сонымен қатар қажет деп тапқан жағдайда, сот істі қарауды тоқтата тұру-

дың орнына, талап-арызды қабылдамай тастап, оны қараудан мүлде бас тартуы

мүмкін. Snelling v. John Snelling Ltd ісін (1973) қараған судья Ормрод (Ormrod J)

осындай шешім шығарған.

1485

Мұнда үш ағайынды (C, X және Y тараптары) өзде-

ріне тиесілі сомаларды өндіріп алу үшін отбасылық компанияға қарсы сотқа ша-

ғымданбайтыны туралы келісімге келген («міндеттенген»). С тарабы (талап-арыз

беруші) келісімді бұзып, компанияға қарсы сотқа шағым түсірген.

Қалған екі ағайынды, X және Y тараптары, сот ісіне қатысушы ретінде тар-

тылды. Ортақ құқықтағы келісімшарттық қарым-қатынастар доктринасына сай

(privity doctrine, 87-бап),

1486

компания өзіне қатысы жоқ (яғни өзі қатысушы тарап

болып саналмайтын) келісімшартты пайдасына асыра алмайды. Дегенмен судья

Ормрод «X және Y тараптары кредиторлар ретінде жауапкер компанияны қор-

ғау мақсатында жоғарыда аталған міндеттемені орындау қажеттігін алға тарта

алады» деп шешті. Судья істі қарауды тоқтата тұрудың орнына, талап-арызды

қарауға алмайтыны туралы шешім шығарды.

ӘДЕБИЕТ

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2: Arbitration and Mediation,

10.03 .

1483

Осы тақырып туралы толығырақ: Dicey, Morris and Collins on the Conicts of Laws (15th edn,

London, 2012), 16–066 ; Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 2: Arbitration and

Mediation, 10.03 ; және 10.14: сот өкілеттіктері жөнінде – Reichhold Norway ASA v. Goldman Sachs

International [2000] 1 WLR 173, CA, қараңыз: Dicey, сонда, at 16–082; немесе forum non conveniens

(істі бұл юрисдикцияда қарау қолайсыз) доктринасының қолданылуы туралы (қараңыз: Dicey,

сонда, at 12–007 ; Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, 5.28.

1484

[2002] 2 All ER (Comm) 1041.

1485

[1973] QB 87, 99, Ormrod J.

1486

Өйткені үшінші тараптардың құқықтары Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары)

туралы 1999 жылғы заңда (Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999) танылған, 84-бапты

қараңыз.

406

ХХ БӨЛІМ

193-БАП

АЙЫППҰЛ САЛМАУ ЕРЕЖЕСІ

Қандай да бір айыппұл салуды көздейтін ереже төмендегі мынадай жағдайлар-

да жарамсыз және заң жүзінде мәжбүрлі түрде (белгілі бір талаптарға сай не

жартылай) орындауға жатпайды деп танылады:

(a) кінәлі тараптан кінәсіз тарапқа шамадан тыс, әрі ақылға сыйымсыз ірі

сома төлеу (немесе дәл сондай дәрежеде шығынға ұшырау) талап етіл-

генде, яғни талап етілген өтемақы кінәсіз тараптың өзін:

(1) шығынға ұшыраудан (келісімшарт жасалған кезде оның болашақ-

та талаптары бұзылуынан туындауы мүмкін ең үлкен болжалды

шығын); немесе

(2) қандай да бір зиян түрінен (коммерциялық не басқа) қорғауға бай-

ланысты заңды құқығына сәйкес келмеген жағдайларда;

(b) дегенмен айыппұл салмау ережесі келісімшарт талаптары бұзылған кез-

де төленетін сомаларға ғана немесе осындай кезде залалды өтеуге ғана

қолданылады. Басқа жағдайларда қолданылмайды және арнайы юрис-

дикция соты коммерциялық тараптар жасасқан келісім ережелерін бұ-

зуға бармайды.

ТҮСІНДІРМЕ

Негізгі прецедент – Жоғарғы соттың Cavendish Square Holdings BV v. El Makdessi

ісі (2015) бойынша шығарған шешімі.

1487

Бұл істе сот төмендегілерді растады:

(a) айыппұл салу доктринасы келісімшарт бұзылған жағдайда қолданылатын ере-

желерді ғана жарамсыз деп таниды;

1488

бұл доктрина тек «қосалқы міндеттер-

ді», яғни келісуші тараптардың (келісімшартқа сай оның талаптары бұзылған-

ға дейін) негізгі міндеттемелерінен басқа талаптарды қамтиды;

(b) тиісті ережеге сай айыппұл салынатын-салынбайтынын тексеру үшін қолда-

нылатын критерий – сол ереженің «шамадан тыс, әрі ақылға сыйымсыз ірі»

сома төлетуді (немесе дәл сондай дәрежеде шығынға ұшыратуды) көздейтін-

көздемейтінін анықтау. Мұндағы ақылға сыйымсыз ірі сома – кінәсіз тараптың

1487

[2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373 (сот құрамында жеті судья (лордтар) болды: Neuberger,

Mance, Clarke, Sumption, Carnwath, Toulson, Hodge).

1488

Бұл соттың мына іс бойынша шығарған шешіміне сәйкес келеді: Export Credits Guarantee

Department v. Universal Oil Products Co [1983] 1 WLR 399, HL. Сот шешіміне сай, төлеуші та-

рап айыппұл салу доктринасына жүгіне алады, алайда мұнда тиісті ереже талаптарын қолдану

үшін төлеуші өзінің төлем алушы тарап алдындағы міндеттемесін бұзған болуға тиіс (мына

істе қолданылған ереже: Jervis v. Harris [1996] Ch 195, CA); бұған қатысты бұрынғы сыни

пікір, қараңыз: Bridge v. Campbell Discount [1962] AC 600, 631, HL, per Lord Denning; Law

Commission, Penalty Clauses and Forfeiture of Monies Paid (Law Commission Consultation Paper

No 61, London, 1975), Part III.

407

болжалды шығынынан шамадан тыс артық («мүлде пропорционал емес») не-

месе оның жалпы коммерциялық не коммерциялық емес құқығын қорғау тала-

бына сәйкес келмейтін сома;

лісімшарт жасалған кезде қолданған абзал.

Лорд Ньюбергер және лорд Сампшн (Lords Neuberger and Sumption) осы іс бо-

йынша бірлесіп шығарған шешімінде (бұл шешімді лорд Кларк және лорд Карнват

(Lords Clarke and Carnwath) қолдаған) былай деген:

1489

«Нағыз тексеру әдісін қолданатын болсақ, онда [келісімшартта қарастырылған]

даулы ереженің – келісімшартты бұзған тарапқа оған сәйкес негізгі талаптарды

орындатуды көздейтін кінәсіз тараптың заңды құқықтарына сәйкес келмейтін,

шамадан тыс көп залал келтіретін екінші реттік міндеттеме екенін немесе емес

екенін [яғни келісімшарт талаптарының бұзылған-бұзылмағанына қарамастан,

оның келісуші тараптардың негізгі міндеттемелерін айқындайтын-айқындамай-

тынын] анықтауымыз керек. Кінәсіз тарап өз міндеттемелерін орындамаған

тарапты жазалауға мүдделі болмауға тиіс. Ол тиісті талаптарды орындатуға

немесе балама шараның қолданылуына мүдделілік танытуға тиіс. Залалды өтеу

туралы айқын көрсетілген ереже болған жағдайда, [кінәсіз тарап] әдетте келі-

сімшарт талаптарын бұзу салдарынан орын алған залалдың орнын толтыруды

ғана талап етуге құқылы, сондықтан мұндай жағдайда лорд Данедин [Dunlop

v. New Garage ісінде (1915): төмендегі мәтінді қараңыз] айқындап берген төрт

тексеру әдісін қолдануға болады. Дегенмен келісімшарт талаптарын бұзған та-

рапқа негізгі міндеттемелерін орындатуды көздейтін кінәсіз тараптың заңды

құқығы өтемақы беруді талап етумен ғана шектелмейді».

Соттың Cavendish Square Holdings BV v. El Makdessi ісі (2015) бойынша шы-

ғарған шешімі лорд Данединнің Dunlop v. New Garage ісіне (1915) қатысты мә-

лімдемесін нақтылай түсті. Бұл мәлімдеме кезінде квазиқұқықтық мәртебеге ие

болған-ды.

1490

Лорд Данединнің мәлімдемесі (залалды өтеу ережесі туралы) айыппұл салу

доктринасына қатысты толыққанды мәлімдеме болмады, өйткені онда кінәлі

1489

[2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373, at [32]. Лорд Манс (Lord Mance [152]) жасаған мәлімдеме:

«Компенсациялық шаралар қолданылғанда айыппұл салынбайды деген қағида жоқ. Өтемақы

беруді талап ету құқығына қосымша құқықтар болуы мүмкін, оларға сай келісімшарт талап-

тарын бұзған тарапқа қосымша қаржылай ауыртпалық жүктелуі ықтимал. ...Әр істе, ең

алдымен, тиісті ереженің қандай да бір заңды іскерлік мүддені қорғайтын-қорғамайтынын;

екіншіден, осындай мүдде болған жағдайда, сөз болып отырған ереженің сонда да ақылға сы-

йымсыз, шамадан тыс сипатта екенін не емес екенін анықтау керек. Ненің ақылға сыйымсыз,

шамадан тыс екенін анықтағанда, мен (мұны терістейтін пікірдің болғанына қарамастан)

келісуші тараптардың дербес және заңды кеңес ала отырып келіссөздерді қалай жүргізгенін,

сондай-ақ олардың қандай факторларды ескере отырып келісімге келгенін қарастырамын».

Лорд Ходж та (Lord Hodge [249]) осыған ұқсас мәлімдеме жасаған: «Қандай да бір ереженің

шамадан тыс не ақылға қонымсыз ережеге жататын-жатпайтыны туралы ұйғарымға ке-

летін сот кінәсіз тараптың өзінің, коммерциялық не басқа болсын, қандай заңды мүдделерін

қорғауды көздегенін ескереді».

1490

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. New Garage and Motor Co Ltd [1915] AC 70, 86–88, HL, cited in

Philips Hong Kong Ltd v. AG of Hong Kong [1993] 1 HKLR 269.

408

ХХ БӨЛІМ

тарапты жазалау мәселесі нақты қаржылай шығын немесе басқа да нақты за-

лал тұрғысынан ғана қарастырылған. Онда кінәсіз тарапта әлдеқайда ауқымды

коммерциялық не коммерциялық емес мүдденің болуы, яғни оның келісімшарт-

та көрсетілген талапты лайықты орындатуға мүдделілік танытуы мүмкін екені

туралы ештеңе айтылмаған. Басқаша айтқанда, айыппұл салу ережесін қолдан-

ғанда мұқият болу керек, өйткені кінәсіз тарап өзін қаржылай шығынға ұшырау

қаупінен ғана емес, сондай-ақ одан да ауқымды залалға ұшырау не өкініп қалу

қаупінен қорғауға тырысуы мүмкін: мұндай жағдайда қолданылатын қаржылай

өтемақы көлемін анықтау қиынға соғады (мұны Dunlop ісіне (1915) қатысты мә-

лімдемесінде лорд Аткинсон (Lord Atkinson) атап өткен,

1491

оған лорд Ньюбергер

мен лорд Сампшн (Lords Neuberger and Sumption) El Makdessi ісін (2015) қараған

кезде сілтеме жасаған).

1492

Лорд Данединнің (Lord Dunedin) келісімшарт талаптары бұзылған жағдайда

төленетін сомаларға қатысты тексеру әдісі (Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. New

Garage and Motor Co Ltd ісінде (1915) айқындап берген) төмендегідей (нумера-

циясы лорд Данединдікі):

1493

«1. Келісімшарт жасасқан тараптар «айыппұл» немесе «алдын ала бағалан-

ған залалдар» деген сөздерді қолданып, бір қарағанда, олардың нені білдіретінін

дұрыс аңғарған деген болжам жасауға негіз бар, дегенмен бұл – түпкілікті қо-

рытынды емес. Сот көрсетілген соманың шынымен айыппұл немесе алдын ала

бағаланған залалдар екенін анықтауға тиіс...

2. Айыппұл (penalty) деп келісімшарт талаптарын орындамаған тарапты жа-

залау үшін салынатын төлем сомасын айтады; алдын ала бағаланған залалдар-

ға (liquidated damages) тараптардың келісімшарт жасасқан кезде өзара уағда-

ласып, шамамен белгілеген залалды өтеу мөлшері жатады...

3. Көрсетілген соманың айыппұлға не алдын ала бағаланған залалдарға жата-

тынын анықтау үшін, тиісті ережеге келісімшарт талаптары мен оған қа-

тысты жайттарды ескере отырып түсіндірме беру керек. Осы орайда келісім-

шарт талаптары бұзылған кездегі емес, жасалған кездегі жайттар ескерілуге

тиіс...

4. Осы тапсырманы орындауға жәрдемдесетін бірнеше тексеру әдісі ұсыныл-

ған еді. Оларды дәл осы іске қатысты қолданғанда, қажетті, тіпті нақты нә-

тижеге қол жеткізуге мүмкіндік бар. Тексеру әдістері төмендегідей:

(a) Келісімшарт талаптарын бұзудан орын алған ең ірі шығын көлемімен

салыстырғанда, көрсетілген сома шамадан тыс артық және ақылға

сыйымсыз сома болса, онда ол айыппұл деп танылады.

(b) Келісімшарттың тиісті ақшалай төлем жасау туралы талабы ғана

бұзылған және көрсетілген сома төленуге тиіс сомадан көп болған

1491

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. New Garage and Motor Co Ltd [1915] AC 70, 90–93, HL.

1492

[2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373, at [23].

1493

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. New Garage and Motor Co Ltd [1915] AC 70, 86–88, HL,

per Lord Dunedin.

409

жағдайда, ол айыппұл деп танылады... Ежелден белгілі бұл жайт осы

соңғы тексеру әдісімен тығыз байланысты...

оқиғаның орын алуына байланысты өтемақы есебінде біржолғы тәр-

тіппен төленетін сома айыппұлға жатады» деген тұжырым да бар

(тұжырым ғана). Екінші жағынан алып қарағанда:

(d) Көрсетілген соманы тараптар алдын ала адал бағалаған залал мөл-

шері деп тануға да болады, өйткені келісімшарт талаптарын бұзу

салдарынан қалыптасқан залал көлемін дәл анықтау мүмкін емес. Ке-

рісінше, дәл осындай жағдайда алдын ала бағаланған залалдарды та-

раптар арасындағы адал мәміле нәтижесі деуге болады.

(d) тармағына ерекше мән берген жөн: сот тараптардың келісімшарт талап-

тарын бұзу салдарынан орын алған шығындарын дәл болжау кезінде тап болған

қиындықтарды ескеруге тиіс.

1494

Айыппұл салу туралы ереже жарамсыз болатын жағдай. Лорд Ньюбергер

және лорд Сампшн Cavendish Square Holdings BV v. El Makdessi ісін (2015)

1495

қараған кезде, Jobson v. Johnson ісіне (1989)

1496

қатысты жасалған пайымды қа-

былдаудан бас тартты. Себебі сол пайым бойынша, сот айыппұл жөніндегі ере-

жені қайта қарап не қайта жазып, шарт талаптарына сай құқықтық қорғау амалын

қолдануға құқылы немесе айыппұл салу туралы ережені ішінара іске асыру, яғни

оның жазалау шараларына қатысты бөлігін алып тастау туралы шешім шығара

алады. Шын мәнінде, айыппұл салу доктринасына жүгініп, тиісті ережені толық-

тай жарамсыз деп тануға болады. Келісімшартта алдын ала бағаланған залалдар

туралы ереже болмаса, жалпы құқықтық қорғау қағидаларына сай, кінәсіз тарап

өзіне өтемақы беруді (не басқа құқықтық қорғау амалын қолдануды) талап етуі

керек (172-бапты қараңыз).

Коммерциялық тараптар келіскен ережелер. Лорд Вудьф (Lord Woolf) Philips

Hong Kong ісіне (1993) қатысты мынадай мәлімдеме жасаған:

1497

«Сот тым қатаң

ережелер қолданудан сақ болып, тараптар келіскенді әдетте құптау керек екенін

естен шығармауы қажет. Бұдан басқа ұстанымды қолдану, әсіресе коммерциялық

келісімшарттарға келгенде, екіұдай жағдайдың туындауына әкеп соқтырады».

1498

1494

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. New Garage and Motor Co Ltd [1915] AC 70, at 87–88.

1495

[2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373, at [87].

1496

Jobson v. Johnson [1989] 1 WLR 1026, CA.

1497

Philips Hong Kong Ltd v. Attorney-General for Hong Kong (1993) 61 BLR 41, 54–55, 59, PC;

Robophone Facilities Ltd v. Blank [1966] 1 WLR 1428, 1447, CA, per Diplock LJ.

1498

Philips Hong Kong Ltd v. Attorney-General for Hong Kong (1993) 61 BLR 41, 61.

410

ХХ БӨЛІМ

Alfred McAlpine ісін (2005)

1499

қараған судья Джексон (Jackson J) «тиісті ереже айып-

пұлға қатысты емес» деген шешім шығарылған сот істерінің аз екенін атап өткен.

Оның айтуынша, сол істерде қаралған жағдайларда «(a) болжалды залал көлемі мен

(b) келісімшартта көрсетілген залал мөлшері арасында үлкен алшақтық болған».

Сол сияқты, BNP Paribas ісін (2009) қараған судья Кристофер Кларк (Christopher

Clarke J) атап өткендей, тараптар халықаралық коммерция саласында қолданы-

латын стандартты үлгіге негізделген, әрі егжей-тегжейлі әзірленген келісімшарт

жасасқан, сондай-ақ олардың тиісті талаптарды жақсы түсінгені және құқықтық

кеңес алып әрекет еткені анық болған жағдайда, ағылшын соттары тиісті сома-

ны айыппұл деп тануға құлықсыздық танытады.

1500

Бұған қоса, ол былай деген:

«Қолданыстағы құқықтық норма, коммерциялық келісімшарттарға келгенде,

алдын ала бағаланған залалдар туралы ережені қолдануға басымдық береді».

1501

Дегенмен Апелляциялық соттың Jeancharm Ltd v. Barnet Football Club Ltd ісі

(2003) бойынша шығарған шешімінен белгілі болғандай, әлеуеті шамалас қос

коммерциялық тарап жасасқан мәміледе көрсетілген «шамадан тыс, әрі ақыл-

ға сыйымсыз» соманың өзі (істің мән-жайы көрсеткендей, тиісті ережеде ком-

мерциялық берешекке есептелген және төленуге тиіс жыл сайынғы пайыздық

мөлшерлеме 260 пайыз құраған) айыппұл деп танылмайды.

1502

Алайда осы ретте

лорд-судья Джейкоб (Jacob LJ) Jeancharm ісін қарағанда мынадай пікір білдір-

ген: «Әлеуеті, келіссөздердегі позициясы бірдей тараптарға қатысты ережені

айыппұлға жатқызу-жатқызбау туралы шешім қабылдағанда сақтық танытқан

абзал».

1503

ӘДЕБИЕТ

Осы мәселе Cavendish Square Holdings BV v. El Makdessi ісінде (2015) жан-жақты

талданған. Бұдан ертеректе шыққан еңбектер мыналар: JD Heydon, MJ Leeming,

PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity: Doctrines and Remedies

(5th edn, Sydney, 2014), Part 4(7); K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn,

London, 2011), 17.01 ; McGregor on Damages (19th edn, London, 2014), chapter 15;

AM Tettenborn, in N Andrews, MA Clarke, AM Tettenborn and G Virgo, Contractual

Duties: Performance, Breach, Termination and Remedies (London, 2012), chapter 25.

1499

Alfred McAlpine Capital Projects Ltd v. Tilebox Ltd [2005] EWHC (TCC) 281; [2005] BLR 271, 280,

at [48], per Jackson J; мына істен дәйексөз келтірген: Commissioner of Public Works v. Hills [1906]

AC 368, PC, Bridge v. Campbell Discount Co Ltd [1962] AC 600, HL, Workers Trust and Merchant

Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd [1993] AC 573, PC (мұны шамадан тыс артық кепілақы талап

етуге қарсы құқықтық қорғау амалдары (ортақ құқыққа сай) туралы іс деп санайтындар бар)

және мына сот ісі: Ariston SRL v. Charly Records (Court of Appeal, 13 March 1990); қараңыз:

CMC Group plc v. Michael Zhang [2006] EWCA Civ 408 (unreported); Jobson v. Johnson [1989]

1 WLR 1026, CA; Duen v. FRA BO SpA, The Times, 15 June 1998, CA; Jeancharm Ltd v. Barnet

Football Club Ltd [2003] EWCA Civ 58, 92 Con LR 26.

1500

BNP Paribas v. Wockhardt EU Operations (Swiss) AG [2009] EWHC 3116 (Comm), 132 Con LR 177,

at [23] , per Christopher Clarke J.

1501

ibid, at [25], citing Murray v. Leisureplay plc [2005] EWCA Civ 963, at [114] and Diplock, LJ in

Robophone v. Blank [1966] 1 WLR 1428, 1447.

1502

Jeancharm Ltd v. Barnet Football Club Ltd [2003] EWCA Civ 58; 92 Con LR 26.

1503

ibid, at [15].

411

ХХІ БӨЛІМ

КЕПІЛАҚЫ

194-БАП

КЕПІЛАҚЫНЫҢ МӘНІ

I. Кепілақы (deposit) – келісуші тараптың өзіне жүктелген міндеттемелерді

орындауын қамтамасыз ету мақсатында төленген (немесе төленетін) сома.

Келісуші тарап тиісті міндеттемелерді орындамай, соның салдарынан ке-

лісімшарт заңды түрде тоқтатылған жағдайда бұл сома қайтарылмайды.

II. Кінәсіз тарап оған қосымша өтемақы ала алады.

III. Айыппұл салмау туралы ереже (193-бап) кепілақыға қатысты

қолданылмайды.

Әсіресе жер сатып алу туралы келісімшарттар жасалатын жағдайларда,

шамадан тыс кепілақы төлетуге заң жүзінде және сот айқындаған ере-

желерге сай шектеу қойылады (195-бап).

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Кепілақының мәні. Бұл тақырыпқа арналған еңбектер көп.

1504

Сатып алушы келісімшарттан көрінеу бас тартқан немесе өз міндеттемелерін

орындамаған не сатып алу-сату мәмілесін аяқтауға асықпай, уақыт созып, соның

салдарынан сот «аталған тарап келісімшартты орындаудан біржақты бас тартты»

деген қорытындыға келген жағдайда, төленген кепілақы қайтарылмайды.

1505

Керісінше, мәміле ойдағыдай жүзеге асқан, төлеуші тарап өз міндеттемелерін

лайықты орындаған жағдайда, кепілақы сатып алу құны есебіне жатқызылады.

Төлем алған тарап өз міндеттемелерін орындамай, келісімшарт күшін жойған

жағдайда, кепілақы қайтарылуға тиіс.

1506

Алайда төлем алған тарап төлеуге қабілетсіз болып қалып, кепілақыны қай-

тарып бере алмаған жағдайда, төлеуші тараптың адвокаты осы ретте қандай да

бір жауапкершілікке ие болмайды, өйткені ол өз клиенті атынан кепілақы алған

тараптың (depositee) кредитті өтеу қабілетін тексеруге немесе кепілзат ұстаушы

тарапқа (stake-holder) кепілақы төлеуге кеңес беруге міндетті емес.

1507

1504

Go and Jones on the Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011), chapter 14; L Gullifer, in

AS Burrows and E Peel (eds), Commercial Remedies: Current Issues and Problems (Oxford, 2003),

191, 205 ; R Halson, Contract Law (2nd edn, London, 2012), 517–521; Law Commission, Penalty

Clauses and Forfeiture of Monies Paid (Law Commission Consultation Paper No 61, London, 1975);

GH Treitel, Remedies for Breach of Contract: A Comparative Account (Oxford, 1988), 234 ; C Conte,

‘Deposit Clauses’, in G Virgo and S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving Controversies

(Cambridge, forthcoming).

1505

Howe v. Smith (1884) 27 Ch D 89, CA (delay justied forfeiture); cf the facts of Cole v. Rose [1978] 3 All

ER 1121, 1129H.

1506

Cole v. Rose [1978] 3 All ER 1121; C Harpum [1984] CLJ 134, 170.

1507

Кредитті өтеу қабілетін тексерудің қажеті жоқ, қараңыз: Kandola v. Mirza Solicitors [2015]

EWHC 460 (Ch); [2015] PNLR 19, at [50] to [53], per Cooke J.

412

ХХІ БӨЛІМ

Алдын ала төленген сома кепілақы ретінде берілмесе, оны ұстап қалуға бол-

майды. Mayson v. Clouet ісін (1924) қараған Құпия кеңес (Privy Council) «10 па-

йыз құрайтын кепілақыны ғана ұстап қалуға болады» деген шешім шығарған.

Сатып алушы тарап әрқайсысы 10 пайыздан қосымша екі төлем жасаған. Бұдан

кейін ол өз міндеттемесін орындамады. Сот «алғаш төленген 10 пайыздық сома

ғана кепілақы болып саналады, одан кейін жасалған төлемдерді қайтару керек»

деген шешім шығарған.

1508

Кепілақы төлем жасаған тараптың келісімшарт талаптарын бұзғаны үшін

жауапкершілігінің шекті көлемін белгілеген жағдайларды қоспағанда, төлем ал-

ған тарап кепілақыға қосымша

1509

өтемақы ала алады. Келісімшарт талаптарын

бұзғанда берілетін өтемақы көлемін есептеген кезде, кінәсіз тараптың келісім-

шарт талаптарының бұзылғанына байланысты кепілақыны өзінде қалдырғанын

ескеру керек. Олай болмаған жағдайда, оны ұстап қалу шарасын қолдану кінәлі

тарапты жазалауға парапар болатын еді. Сондай-ақ мұндайда нағыз шығын көле-

міне сәйкес келмейтін өтемақы талап ету артық болып саналады.

1510

Негізгі келісім жасалғанға дейін төленген кепілақыны («алдын ала төленген

кепілақы» – pre-contract deposit) қайтармау/ұстап қалу (forfeiture of a deposit) тәр-

тібін басқа ереже реттейді:

1511

өзгеше дәлел келтірілмесе, төлем алған тараптан не

кепілзат ұстаушыдан кез келген уақытта ақшаны қайтаруды талап етуге мүмкін-

дік бар;

1512

алайда ыңғайласпа қанағаттандыру қарастырылған бөлек келісімшарт

жасалған

1513

немесе келісімшарттан тыс қойылған талап болуы мүмкін, соған сай

төлем жасайтын тарап (төлем алған тараптың тиісті талаптарды бұзуынан басқа

себептермен) негізгі келісімшартқа қосылмаса, алдын ала төленген кепілақы қай-

тарылмайды.

1514

«Төлем жасаған тарап келіссөзді адал ниетпен жүргізбегендік-

тен, төленген кепілақы қайтарылмайды» деген ереженің заңдық күші жоқ; тиіс-

ті талаптар айқын көрсетілмегендіктен, кепілақыны қайтаруға қатысты мұндай

ереже жарамсыз деп танылады; сондықтан осындай шектеуші ережеге жүгінуге

болмайды, ал төленген кепілақыны қайтару керек.

1515

Негізінде, төлем жасаған

тараптың мәміледе қарастырылған нәрсеге ойдағыдай қол жеткізген-жеткізбеге-

нін, ал төлем алған тараптың кепілақыны өзінде қалдырғаны әділдікке жататын-

жатпайтынын анықтау керек. Мысалы, Sharma v. Simposh Ltd ісін (2011) қараған

1508

[1924] AC 980, PC.

1509

Lock v. Bell [1931] 1 Ch 35, Maugham J; Shuttleworth v. Clews [1910] 1 Ch 176.

1510

Ng v. Ashley King (Developments) Ltd [2010] EWHC 456 (Ch); [2011] Ch 115, at [17] , [51],

per Lewison J.

1511

Gribbon v. Lutton [2001] EWCA Civ 1956; [2002] QB 902; мына еңбекте қарастырған: Go and

Jones on the Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011), 14.02, 14.07 and 14.11.

1512

Gribbon v. Lutton [2001] EWCA Civ 1956; [2002] QB 902, at [14], вице-канцлер Пенникуиктің

(Pennycuick V-C) мына іске қатысты шешімін мақұлдаған: Potters v. Loppert [1973] Ch 399, 405,

413.

1513

Gribbon v. Lutton [2001] EWCA Civ 1956; [2002] QB 902(істі қараған судьялардың барлығы

мұндай мүмкіндіктің бар екенін растаған).

1514

Сонда, at [64], per Robert Walker LJ (жалпы ұтымды көрінгенімен, нақты және бірауыздан қа-

былданатын шешімге негіздеме бола алмайды).

1515

Shaker v. Vistajet [2012] EWHC 1329 (Comm); [2012] 2 All ER (Comm) 1010; [2012] 2 Lloyd’s

Rep 93, Teare J, at [8] to [18], мына прецедентті басшылыққа алған: Walford v. Miles [1992] 2 AC

128, HL, осы ережелердің 6-бабын қараңыз.

413

Апелляциялық сот «төлем жасаған тарап мәміледе қарастырылған талаптардың

орындалуына байланысты игілікке ойдағыдай қол жеткізген, сондықтан оны жа-

сауға дейін төленген кепілақы қайтарылмайды» деген шешім шығарды.

1516

Келісімшарт төлем жасайтын тараптың өз міндеттемелерін орындамауы сал-

дарынан бұзылған жағдайда, төленуге тиіс (төлеу міндеттемесі туындаған), алай-

да төленбеген кепілақыны қайтармау қағидасын қолдануға болады.

1517

Кепілақыны төлемеу (қайтармау) – келісімшартты орындаудан біржақты бас

тарту деп танылуы мүмкін, мұндай жағдайда келісімшарт күшін жояды,

1518

бұл

сатушы тарап сатып алушы тарапқа келісілген төлем жасау керектігін тағы да ха-

барлаған жағдайларға да қатысты.

1519

Келісімшарт осындай жағдайға байланысты

тоқтатылған кезде, кінәсіз тарап өзіне келтірілген залалды, оның ішінде кепілақы

сомасын өндіріп ала алады.

1520

II тұжырым. Айыппұл салу доктринасы кепілақыға қатысты қолданылмайды.

Құпия кеңес Workers Trust & Merchant Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd ісіне

(1993) қатысты шешімінде осы тұжырымды және одан туындайтын салдарды

растаған:

1521

кепілақы сомасы кінәсіз тарап ұшыраған нақты шығын көлемінен

артық болса да, кінәсіз тарап кепілақыны толықтай өзінде қалдыруға құқылы

(мұндайда тиісті шектеулерді ескеру керек, 195-бапты қараңыз).

1522

ӘДЕБИЕТ

Go and Jones on the Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011), chapter 14;

K Lewison, Interpretation of Contracts (5th edn, London, 2011), 17.11 .

1516

[2011] EWCA Civ 1383; [2013] Ch 23.

1517

Damon Cia Naviera SA v. Hapag-Lloyd International SA [1985] 1 WLR 435, 449G, 456F, CA; мына

істе де басшылыққа алынған: Ng v. Ashley King (Developments) Ltd [2010] EWHC 456 (Ch);

[2011] Ch 115, at [36], [37], [51] and [52], per Lewison J; қараңыз: Grion Shipping LLC v. Firodi

Shipping Ltd (‘The MV Grion’) [2013] EWHC 593 (Comm); [2013] 2 All ER (Comm) 246; [2013]

2 Lloyd’s Rep 50; [2013] 1 CLC 741, Teare J, and Cadogan Petroleum Holdings Ltd v. Global Proces

Systems LLC [2013] EWHC 214 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s Rep 26; [2013] 1 CLC 721, Eder J (noted

L Aitken (2013) 129 LQR 489–491).

1518

Damon Cia Naviera SA v. Hapag-Lloyd International SA [1985] 1 WLR 435, 446E, 456; Samarenko

v. Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA Civ 1445; [2013] Ch 36, at [24] to [27], [52] to [54], [60]

және [64] (жер сатып алу-сату келісімшарты; сатып алушы 10 пайыз көлеміндегі кепілақыны

уақытында төлемеген) (noted JW Carter (2013) 129 LQR 149–152).

1519

AJ Oakley [1994] Conv 41, 44, мына іске сілтеме жасаған: Millichamp v. Jones [1982] 1 WLR

1422, and John Willmott Homes v. Read [1985] 51 P & CR 90.

1520

Damon Cia Naviera SA v. Hapag-Lloyd International SA [1985] 1 WLR 435, 449, 457, CA (Robert

Go LJ dissented).

1521

Workers Trust & Merchant Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd [1993] AC 573, 579, PC,

per Lord Browne-Wilkinson; мына істе де басшылыққа алынған: Polyset Ltd v. Panhandat Ltd

[2003] 3 HKLRD 319 («коммерциялық мүлікке қатысты 35 пайыздық кепілақы жазалау сипаты-

на ие» деген шешім шығарылған; оның орнына залалды өтеу шарасы қабылданды); L Ho (2003)

119 LQR 34.

1522

Workers Trust & Merchant Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd [1993] AC 573, 578F, PC.

414

ХХІ БӨЛІМ

195-БАП

ШАМАДАН ТЫС МОЛ КЕПІЛАҚЫ ТАЛАП ЕТУ ЖӘНЕ

ОНЫ НЕГІЗСІЗ ҰСТАП ҚАЛУ

I. Ортақ құқықта шамадан тыс кепілақы төлетуге шектеу қойылады.

II. Жер сатып алу-сату немесе айырбастау туралы келісімшарттар жасал-

ған жағдайда, заңда қарастырылған ережеге сай, кепілақының қайта-

рылмай қалуынан қорғайтын құқықтық амалдар бар.

III. Кей жағдайларда, Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы

заңда (Consumer Rights Act 2015) көрсетілгендей (2-қосымша, 1-бөлім,

4-параграф), жоғарыда аталып өткен келісімшарт жасасқан сатушы та-

рапқа кепілақыны ұстап қалуға тыйым салынады.

ТҮСІНДІРМЕ

I тұжырым. Ортақ құқықта шамадан тыс кепілақы төлетуге шектеу қойыла-

ды. Жер сату (немесе жалға алу

1523

құқығын беру) туралы келісімшарттың жалпы

құнының 10 пайызын құрайтын не одан кем болатын кепілақы төлеуді талап ету-

ге болады, бірақ бұдан артық көлемде кепілақы төлету әдетте

1524

заңсыз болып

саналады. Дегенмен «айрықша жағдайларда» ірі көлемде кепілақы төлету тала-

бы заңды болуы мүмкін. Ортақ құқық ережелері бойынша, шамадан тыс артық

төленген кепілақыны қайтару керек. Қайтарылатын сомадан тиісті талаптарды

орындамау салдарынан туындаған нақты залалды өтеуге қажетті сома ұсталып

қалады.

1525

II тұжырым. Жер теліміне құқықты сату (sale of interests in land) туралы келі-

сімшарт жасалған жағдайда, заңда кепілақының қайтарылмай қалуынан қор-

ғайтын құқықтық амалдар қарастырылған. Англия мен Уэльсте осындай келі-

сімшарттар жасалған жағдайда, заңда қарастырылған ережеге сай, кепілақының

қайтарылмай қалуынан қорғайтын құқықтық амалдар қолданылады. Англияның

Меншік құқығы туралы 1925 жылғы заңының (Law of Property Act 1925) 49(2) бө-

ліміне сәйкес, сот «орынды деп тапқан» жағдайда «кез келген кепілақыны қай-

тару туралы бұйрық шығаруға» өкілетті.

1526

Алайда бұл ереже «жер теліміне

1523

Мысалы: Sheikha Maryam Bint Rashid Al Maktoum v. South Lodge Flats Ltd, The Times,

21 April 1980.

1524

Omar v. El-Wakil [2001] EWCA Civ 1090; [2002] 2 P & CR 3 (at pp 36 ), CA (ортақ құқық қағида-

лары мен Меншік құқығы туралы 1925 жылғы заңның (Law of Property Act 1925) 49(2) бөліміне

сәйкес, «бизнесті табыстау мақсатында төленетін 30 пайыздық кепілақы заңды» деп таныл-

ды; мына іске сілтеме жасалмаған: Workers Trust & Merchant Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd

[1993] AC 573, PC).

1525

Workers Trust & Merchant Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd [1993] AC 573, 582, PC (мына іске

сілтеме жасаған: Commissioner of Public Works v. Hills [1906] AC 368, PC).

1526

Section 49(2)(3), Law of Property Act 1925.

415

құқықтарды сату немесе айырбастау» туралы келісімшарттарға ғана қатысты

екенін айта кету орынды.

Aribisala v. St James Homes etc (No 1) ісін (2007)

1527

қараған Үлкен сот төра-

ғасының орынбасары, корольдік адвокат Алан Стейнфилд (Alan Steineld QC)

шығарған шешімге сай, тараптар өзара келісіп, осы ережені алып тастай алмай-

ды, өйткені мұндай әрекет сот юрисдикциясын жоққа шығарумен және жария

тәртіпті елемеумен бірдей болатын еді.

Англияның Апелляциялық соты Midill (97PL) Limited v. Park Lane Estates

Limited and Gomba International ісін (2008)

1528

қарағанда ерекше атап өткендей,

сатушы тарап шеккен шығын көлемінің кепілақы көлемінен кем болғаны да, са-

тушы тараптың кейін мүлікті пайда табу мақсатында үшінші тарапқа ойдағыдай

сатып жібергені де жеткілікті негіз бола алмайды, өйткені сол кезеңде нарық-

тық баға қымбаттап кеткен еді. Осы істе Апелляциялық сот судья Ньюбергердің

(Neuberger J) Tennaro Ltd v. Majorarch ісіне (2003)

1529

қатысты шығарған шешімін

мақұлдаған. Сол шешімге сай, кепілақы қайтарылмайды деп санаған кінәсіз та-

рап орынсыз өкініш не теріс қылық танытып, экономикалық зиян шекпегенін

аңғартса, келісімшарт талаптарын орындамаған сатып алушы тарап төлеген

кепілақысын қайтарып ала алады. Tennaro ісіне қатысты шығарылған шешімге

сәйкес, келісімшарт талаптарын бұзған/кепілақы төлеген тараптың бұдан бұрын

тиісті міндеттемелерді орындамағанына қарамастан, кінәсіз тараптың/кепілақы

алған тараптың қарсы тарапты мәміледе көрсетілген үш мүлік нысанының екеуіне

қатысты міндеттемелерді жылдам және ойдағыдай орындатуға мүмкіндігі болған

(бұл істе сатушы тараптың 31-пәтерге қатысты мәмілені келісімшарт бағасына

сай жасасуға мүмкіндігі болғанымен, ол солай істеуден бас тартып, бұл әрекетіне

қандай себеп ықпал еткенін түсіндірмеген; ал 32-пәтерге келсек, сатушы өзіне

жасалған тиімді ұсынысты (келісімшартта көрсетілген бағадан әлдеқайда қым-

бат бағаны) себепсіз қабылдамай тастаған; бұл ұсынысты оған кепілақы төлеуші

тағайындаған үшінші тарап жасаған).

1530

III тұжырым. Кепілақы және тауар, цифрлық контент жеткізу немесе қызмет

көрсету туралы тұтынушылық келісімшарттар. Осы аталған келісімшарттар-

дағы кепілақы беру (ақшалай кепілақы қарастырылғанда, төмендегі мәтінді қа-

раңыз) немесе оны қайтармау жөніндегі ережеге қарсылық білдіруге мүмкіндік

1527

[2007] EWHC 1694 (Ch) (Үлкен сот төрағасының орынбасары, корольдік адвокат

Алан Стейнфилд (Alan Steineld QC).

1528

[2008] EWCA Civ 1227; [2009] 1 WLR 2460 (атап айтқанда, мына істі қараған: Omar v. El-Wakil

[2001] EWCA Civ 1090; [2002] 2 P & CR 3 (at pp 36 ), CA; Tennaro Ltd v. Majorarch [2003]

EWHC 2601; [2004] 1 P & CR 13, Neuberger J; Bidaisee v. Sampath (1995) 46 WIR 461, PC.

1529

[2003] EWHC 2601; [2004] 1 P & CR 13, Neuberger J.

1530

Лорд-судья Карнваттың (Carnwath LJ) мына іске қатысты түсініктемесі: Midill (97PL) Limited v.

Park Lane Estates Limited and Gomba International [2008] EWCA Civ 1227; [2009] 1 WLR 2460,

at [54].

416

ХХІІ БӨЛІМ

жасалған. Тұтынушылардың құқықтары туралы 2015 жылғы заңда (Consumer

Rights Act 2015) мына төмендегінің жарамсыз болатыны айтылған:

«Сатушыға келісімшартты орындамайтыны туралы шешім қабылдаған тұтынушы

төлеген сомаларды ұстап қалуға рұқсат беруді көздейтін, сондай-ақ сатушы келісім-

шарттан жартылай бас тартқан кезде сатып алушының сатушыдан тиісті көлемде

өтемақы алуы қарастырылмаған кез келген ереже».

1531

Осы заңның 2-қосымшасының 1-бөлімінде көрсетілген бұл анықтама басқа да

жайттарды қамтиды.

ӘДЕБИЕТ

Go and Jones on the Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011), chapter 14.

ХХІІ БӨЛІМ

РЕСТИТУЦИЯ ЖӘНЕ НЕГІЗСІЗ БАЮ

196-БАП

НЕГІЗСІЗ БАЮДАН ТУЫНДАЙТЫН

РЕСТИТУЦИЯЛЫҚ ТАЛАП-АРЫЗДАР

I. Реституциялық талап-арыздар келісуші тараптың шығынға ұшыраға-

нын дәлелдеуге емес, басқа тараптың аталған келісуші тарап есебінен

заңсыз баюына негізделеді.

II. Келісімшарт құқығында реституциялық құқықтық қорғау құралда-

рының (restitutionaryrelief) төмендегідей үш түрі қолданылады: (a) ың-

ғайласпа қанағаттандыру жасау міндеттемесі мүлде орындалмағанда,

төленген ақшаны қайтару; (b) тауарлар мен қызмет түрлерін өндіріп

алу; және (c) келісімшарт талаптарын бұзудан тапқан пайданы қайтару

(«есеп беру», 191-бап).

III. Негізсіз баю деп ақша не тауар немесе көрсетілген қызмет түріндегі игі-

лікке заңсыз қол жеткізуді айтады. Бір тараптың негізсіз баюына бай-

ланысты реституциялық талап-арыз беруге түрлі жайттар себеп болуы

мүмкін: басқа тараптың игілікке қол жеткізуінің талап-арыз беруші та-

раптың қандай да бір жайтты не құқықтық талаптарды дұрыс түсінбеуі/

қателесуі салдарынан болуы немесе ыңғайласпа қанағаттандыру жасау

міндеттемесінің мүлде орындалмауы, немесе мәжбүрлеу не заңсыз ықпал

көрсету, немесе сенімгерлік (фидуциарлық) қатынастарды теріс пайда-

лану, немесе салық төлеу бойынша заңсыз талап қою.

1531

Schedule 2, Part 1, para 4, Consumer Rights Act 2015.

417

ТҮСІНДІРМЕ

Реституциялық құқықтық қорғау құралдарының көбі келісімшарт талаптарының

бұзылуына тәуелді емес.

1532

Дегенмен реституциялық құқықтық қорғау амалда-

рын қолдануға негіз болатын жайттардың ішінде келісімшарт талаптарын бұзу-

дың алатын орны ерекше, бұл, атап айтқанда, «әділдік құқығына сай есеп беру»

амалына (equitable account) қатысты (Attorney-General v. Blake (2001); 191-бапты

қараңыз).

Ыңғайласпа қанағаттандыру жасау міндеттемесі мүлде орындалмағанда,

төленген ақшаны қайтару. Ыңғайласпа қанағаттандыру жасау міндеттемесі

мүлде орындалмағанда, төлем жасаған тарап төлеген ақшасын қайтарып алуға

құқылы.

1533

Бұған Fibrosa ісі (1943)

1534

мысал бола алады.

1535

Британиялық ком-

пания Польшадағы портқа жабдық жеткізіп беру туралы келісімшарт жасасқан

(келісімде ағылшын құқығы нормалары қолданылатыны айтылған). Шетелдегі

сатып алушы 1 000 фунт стерлинг көлемінде алдын ала төлем жасаған. Алайда

1939 жылы Германия әскері Польшаны оккупациялап алғаннан кейін, бұл келі-

сімшарт мәнін жоғалтты. Өйткені жабдық жеткізуші тарап қалыптасқан жағдай-

да келісімшарт талаптарын іске асырса, оның дұшпанмен сауда жасасуына тура

келетін еді. Бұл заңға қайшы әрекет болатын еді.

Лордтар палатасы «алдын ала жасалған төлем қайтарылуға тиіс» деген шешім

шығарған, өйткені төлем жасаған тарапқа келісімшартта қарастырылған ыңғай-

ласпа қанағаттандыру жасалмаған, яғни оған ешқандай жабдық жеткізілмеген.

Fibrosa ісін қараған Лордтар палатасы соттың Chandler v. Websterісі (1904) бо-

йынша

1536

шығарған шешімінің күшін жойған. Сол істі қараған Апелляциялық

сот қателесіп, «төлем алған тарап төлем жасаған тарап алдында тиісті талаптарды

1532

Қараңыз: T Baloch, Unjust Enrichment and Contract (Oxford, 2009); AS Burrows, E McKendrick

and J Edelman, Cases and Materials on the Law of Restitution (2nd edn, Oxford, 2007).

1533

F Wilmot-Smith. ‘Reconsidering «total» failure’ [2013] CLJ 414; PBH Birks, in FD Rose (ed),

Consensus ad Idem: Essays on the Law of Contract in Honour of Guenter Treitel (London, 1996),

chapter 9.

1534

Fibrosa Spolka Akcyjna v. Fairbairn Lawson Combe Barbour Ltd [1943] AC 32, HL.

1535

Осы мәселеге қатысты маңызды талдау: Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One

Team Limited

[2010] EWHC 2373 (QB), at [233] , notably at [323], [354], [359] to [361],

[366], and [377] (атап өткен: D Winterton and F Wilmot-Smith (2012) 128 LQR 23); басқа

да негізгі прецеденттер: Rowland v. Divall [1923] 2 KB 500, CA; Rover International Ltd v.

Cannon Films Sales Ltd [1989] 1 WLR 912; Barber v. NWS Bank [1996] 1 WLR 641, CA; Pan

Ocean Shipping v. Creditcorp (‘The Trident Beauty’) [1994] 1 WLR 161, 164–165, HL; Stocznia

Gdanska SA v. Latvian Shipping Co [1998] 1 WLR 574, HL; келісімшарт күшін жоғалтқанда

ақшаны қайтару мәселесі, қараңыз: Westdeutsche Landesbank Girozentrale v. Islington Lon-

don Borough Council [1996] AC 669, 683, HL; Guinness Mahon & Co Ltd v. Kensington &

Chelsea Royal London Borough Council [1999] QB 215, 234–240, CA, Robert Walker LJ (мына

істе қарастырған: Hauesund Kommune v. Depfa ACS Bank (No 1) [2010] EWCA Civ 579;

[2012] QB 549, at [62] and [85]; атап өткен: A Briggs and J Edelman (2010) 126 LQR 501,

503); айрықша жағдайларда, міндеттемелерді ішінара орындауға рұқсат беру: Goss v. Chil-

cott [1996] AC 788, PC (Австралия Үлкен сотының мына іс бойынша шығарған шешімін

мақұлдаған: David Securities Pty Ltd v. Commonwealth of Australia (1992) 109 ALR 57, High

Court of Australia; Baltic Shipping Co v. Dillon (‘The Mikhail Lermontov’) (1993) 176 CLR 344,

High Court of Australia; DO Ferguson & Associates v. Sohl (1992) 62 BLR 95, CA.

1536

[1904] 1 KB 493, CA.

418

ХХІІ БӨЛІМ

орындауға міндеттеме алғанда төленген ақша қайтарылмайды» деген шешім шы-

ғарған. Лордтар палатасы Fibrosa ісіне қатысты шешімінде атап өткендей, келі-

сімшарт жасасқанда қажетті «ыңғайласпа қанағаттандыру» белгілі бір міндеттеме

алуды білдіргенімен, «ыңғайласпа қанағаттандыру жасау міндеттемесінің орын-

далмауына» байланысты реституциялық талап-арыз қаралғанда, міндеттеменің

болғанына емес, оның іс жүзінде орындалған-орындалмағанына мән беріледі.

Бұған қоса, Лордтар палатасының Fibrosa ісіне қатысты шешіміне сай, тарап-

тар жасасқан мәміле бойынша жабдықтар жеткізілуге тиіс-тін, бірақ осы рет-

те оны жеткізуге арналған дайындық жұмыстары есепке алынбады. Сондықтан

«жабдықтарды жеткізбеу – тиісті талаптарды мүлде орындамау» деп танылды.

Мәнін жоғалтқан келісімшарттар жасалған жағдайда, ақшаны қайтару мәселесі

қазір Құқықтық реформа (мәнін жоғалтқан келісімшарттар) туралы 1943 жылғы

заңмен (Law Reform (Frustrated Contracts) Act 1943) реттеледі (132, 133-баптар).

Осы заңның 1(2) бөліміне сәйкес, тиісті міндеттеме «мүлде орындалмаған»

жағдай болмаған күннің өзінде, төленген ақшаны қайтарып алу мүмкіндігі бар.

Дегенмен төленген ақшаны 1943 жылғы заң талаптарына сай қайтарып алу үшін,

келісуші тараптар тиісті шаралар қолдануы керек.

1537

Жасалған келісімшарттар

мәнін жоғалтқан және осы заң ережелері қолданылатын жағдайлардан басқа жағ-

дайларда, тиісті міндеттемелер мүлде орындалмаған кезде, ақшаны қайтару жө-

ніндегі талап-арызды ортақ құқық ережелеріне сүйеніп беруге болады.

Тауарлар мен қызмет түрлерін өндіріп алу. Бұған мына сот ісі мысал бола

алады – British Steel Corporation v. Cleveland Bridge (1984) (8-бап)

1538

(мына істі

де қараңыз: Whittle Movers Ltd v. Hollywood Express Ltd, 2009).

1539

British Steel ісі

(1984) бойынша судья Гофф (Go J) «тараптар келіссөздер барысында жауапкер

тараптың тапсырысы бойынша құрылыс материалдарын кешіктіріп жеткізу үшін

қандай жауапкершілік қарастырылатынын анықтап алмағандықтан, олар іс жү-

зінде келісім жасасқан жоқ» деген шешім шығарған. Реституциялық құқықтық

қорғау амалын қолдану мәселесі British Steel корпорациясының жауапкер компа-

нияға болат жеткізгеніне, ал қарсы тараптың оны өз құрылыс жобасында қолдан-

ғанына қатысты туындаған еді. Талап-арыз берушінің құрылыс компаниясынан

әділ нарықтық бағаға сай сома төлеуді талап етуі заңды-тұғын. Сот шешімі рес-

титуциялық құқықтық қорғау немесе негізсіз баюға жол бермеу қағидаларына

сай шығарылған. British Steel ісі тауар жеткізу жөнінде болғанымен, жауапкер

тараптың тапсырысы бойынша қызмет көрсетілген жағдайларда да (ешқандай

келісім жасалмаған немесе жасалған келісімшарт жарамсыз болған күннің өзін-

де) сот дәл осындай шешім шығаруға өкілетті.

1540

Мұндай жағдайда тиісті мін-

деттемелерді орындаған тарапқа өтемақы ретінде (қисынды көлемде) реститу-

циялық сома төленеді (ол quantum meruit (атқарылған жұмысқа әділ ақы беру)

1537

Section 1(2), Law Reform (Frustrated Contracts) Act 1943.

1538

[1984] 1 All ER 504, Go J.

1539

[2009] EWCA Civ 1189; [2009] CLC 771, Waller, Dyson and Lloyd LJJ; атап өткен: PS Davies (2010)

126 LQR 175–179.

1540

Go and Jones on the Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011), chapter 16; MSM

Consulting Ltd v. United Republic of Tanzania [2009] EWHC 121 (QB), at [171], per Clarke J

(корольдік адвокат Николас Страусстың (Nicholas Strauss QC) мына іс бойынша шығарған

шешімі көмегімен тиісті қағидалар нақтыланды: Countrywide Communications Ltd v. ICL

Pathway Ltd [2000] CLC 324, 349; атап өткен: P Jaey [2000] Restitution Law Review 270–275).

419

деп аталады). Сот мына істерге қатысты осындай шешім шығарған: Planché v.

Colburn ісі (1831) (жауапкер тарапқа (баспагерге) кейін қажеті болмай қалғанына

қарамастан, қолжазба әзірлеген тарапқа атқарған жұмысы үшін өтемақы беріл-

ді),

1541

Craven-Ellis v. Canons Ltd ісі (1936) (ab initio, яғни басынан жарамсыз бол-

ған келісімшарт бойынша көрсетілген қызметтер),

1542

және William Lacey v. Davis

ісі (1957) (келісімшарт жасалады деген болжаммен атқарылған жұмыстар).

1543

Benedetti v. Sawiris ісін (2013) қараған Жоғарғы сот «көрсетілген қызметтер

үшін төленетін реституциялық сома (quantum meruit) сол қызметтердің объектив-

ті құнын, яғни әдеттегі «нарықтық құнын» ескеріп есептелуге тиіс» деген шешім

шығарған. Есептеудің осы әдісі тараптар көрсетілетін қызметтер туралы келіс-

сөздер жүргізгенде келтірген сомаларды қолдануға, яғни қызмет құнын артық

бағалауға жол бермейді. Мұндайда басшылыққа алынатын нормативтік шешімге

жатпайтын пайымға (dicta) сай, кей жағдайларда қызмет құны объективті бағадан

арзан бағалануы мүмкін.

1544

Benedetti ісіне қатысты осы бір мәселеге Littlewoods

Ltd v. Revenue and Customs Commissioners ісін (2015) қараған Апелляциялық сот

талдау жасаған.

1545

Сол сияқты, сот Whittle Movers Ltd v. Hollywood Express Ltd

ісі (2009) бойынша да нарықтық бағадан аз сома төлету жөнінде шешім шығар-

ған.

1546

Бұл істе (күшіне енбеген) келісімде төмен бағамен алдын ала төлем жасау

қарастырылған, көрсетілген бағаның уақыт өте келе қымбаттайтыны айтылған.

ӘДЕБИЕТ

AS Burrows, The Law of Restitution (3rd edn, Oxford, 2011); Go and Jones on the

Law of Unjust Enrichment (8th edn, London, 2011).

ХХІІІ БӨЛІМ

ТАЛАПТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ

197-БАП

ТАЛАПТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ТҮРЛЕРІ

I. Өзара міндеттемелер (берешектер). A тарабы B тарабына қарсы

сотқа арызданған жағдайда, олардың өзара міндеттемелері/бере-

шектері (mutual debts) немесе белгіленген сомалары есепке алынуы

1541

(1831) 8 Bing 14.

1542

[1936] 2 KB 403, CA.

1543

[1957] 1 WLR 932, Barry J.

1544

[2013] UKSC 50; [2014] AC 938 (атап өткен: M McInnes (2014) 130 LQR 8-13; G Virgo [2013]

CLJ; C Mitchell [2013] LMCLQ 436); қараңыз: Littlewoods Retail Ltd v. Revenue and Customs

Commissioners [2014] EWHC 868 (Ch) and Harrison v. Madejski [2014] EWCA Civ 361.

1545

[2015] EWCA Civ 515; [2015] 3 WLR 1749, at [166] to [199].

1546

[2009] EWCA Civ 1189; [2009] CLC 771 (Waller, Dyson and Lloyd LJJ); атап өткен: PS Davies

(2010) 126 LQR 175–179.

420

ХХІІІ БӨЛІМ

мүмкін (set-o). Тараптарға өзара міндеттемелерінің тиісті сот ісіне

қатысты екенін дәлелдейтін айғақтар келтіру міндетті емес. Мұндай

жағдайда талаптарды есепке алу туралы шешімді сот шығарады.

Оларды есепке жатқызудың бұл түрі дискрециялық емес (еркін түрде

қолданылмайды).

II. Төлемді азайту (аbatement). Жеткізілген тауарлар не көрсетілген қыз-

меттер бағасына қатысты талап-арыз берілгенде, арызданған тарап-

тың ақаулы тауар жеткізгені не дұрыс қызмет көрсетпегені ескеріледі.

Талаптарды есепке алудың бұл түрі дискрециялық емес.

III. Мәміле немесе талаптарды әділдік құқығына сайесепке алу. A тарабы

B тарабына сотқа арызданған жағдайда (әдетте белгіленген сомаға қа-

тысты арыз беріледі, алайда олай болмауы да мүмкін), B тарабының қар-

сы талап-арызы негізгі талап-арызбен тығыз байланысты болса, онда

талаптарды есепке алуды сұрай алады. Бұлай болмаған жағдайда кінә-

сіз тараптың өзіне тиесілі төлем алуына жол беріп, қарсы талап-арызды

елемей қалдыру көрінеу әділетсіздік болатын еді. Талаптарды есепке

жатқызудың бұл түрі дискрециялық болып танылады.

IV. Төлемқабілетсіздігікезіндеталаптардыесепкеалу. A тарабы (кредитор)

төлемге қабілетсіз болып қалып, оның банкроттық мәселелерін реттей-

тін сенімді тұлғасы немесе таратушысы (ликвидатор) төлемге қабілетті

B тарабына сотқа арызданған жағдайда, B тарабы А тарабының өзіне

қарыз сомасын толығымен есепке жатқыза алады. Төлем қабілетсіздігі

кезінде талаптарды есепке алу шарасын қолданбаймыз деп келісіп алу-

ға болмайды.

V. Жоғарыда көрсетілген I–III жағдайларда (бірақ IV жағдайда емес) та-

раптар болашақта өзара міндеттемелерді есепке алмауға келісе алады.

VI Талаптарды есепке жатқызудың II және III тармақта көрсетілген қағи-

далары көлік құралын жалға алу шарты жасалған жағдайда жүк тасы-

малдауға қатысты талап-арыздарға қолданылмайды.

VII. Талаптарды есепке жатқызудың II және III тармақта көрсетілген қағи-

далары төлем жасаудың мына әдістеріне қатысты талап-арыздарға қол-

данылмайды: аккредитивтер, аударма вексельдері (оның ішінде чектер)

және тікелей дебет туралы келісімдер.

VIII. Корона атынан (король/королева/мемлекет атынан. – Ауд.) салықтар,

алымдар немесе айыппұлдар жөнінде талап-арыз берілген жағдайда, са-

лық төлеуші өзара міндеттемелерді есепке алуды сұрауға құқылы емес.

ТҮСІНДІРМЕ

Талаптарды есепке алу нәтижесінде талап-арызда көрсетілген міндеттеме көлемі

азайтылады (ол тіпті толық өтелуі де мүмкін). Мысалы, арызданушы жауапкер-

ден 7 000 фунт стерлинг, ал жауапкер арызданушыға қарсы талап қойып, одан

421

3 000 фунт стерлинг төлеуді талап еткен делік. Мұндай жағдайда арыздану-

шының міндеттемесі есепке алынып, жауапкер тараптың оған төлейтін сомасы

(4 000 фунт стерлинг) арызданушының оған төлеуге тиіс сомасынан кем болады.

Азаматтық іс жүргізу ережелері (CPR)

1547

бұрыннан қолданылып келген құқық-

тық нормаларды басшылыққа алады. Талаптарды есепке алудың

1548

төрт түрі қол-

данылуы мүмкін (төмендегі I–III тұжырымдарға қатысты лорд-судья Морристің

(Morris LJ) Hanak v. Green ісі (1958) бойынша шығарған шешімін қараңыз).

1549

Төлемді азайту мен әділдік құқығына сай есепке алуды (төмендегі II және III тұ-

жырымды қараңыз) мәмілеге негізделген есепке алу (transactional) деп атауға бо-

лады.

1550

Тараптардың өзара берешектерін реттеу ісіне қарағанда, есепке алудың

мәмілеге негізделген түрінде талап-арыз бен жауапкер тарап дәйектерінің ара-

сындағы тығыз байланысты дәлелдейтін фактілерге үлкен мән беріледі.

I тұжырым. Өзара міндеттемелер (берешектер).

1551

Талаптарды есепке алудың

бұл түрін қолданатын тараптар өзара міндеттемелерін (берешектерін) реттейді.

Талаптарды есепке алудың бұл түрі (ең көне түрі) 1729 және 1735 жылы қабыл-

данған заңдардан бастау алады. Осы заңдар негізінде

1552

«бір-біріне қатысы жоқ,

дербес өзара талаптар есепке алынады».

1553

В тарабы А тарабынан 10 000 фунт

стерлинг қарыз алған, енді соны қайтаратын уақыт келді делік. Қарыз шарты-

нан бөлек, келісімшарт бойынша А тарабының В тарабы алдында «алдын ала

бағаланған залалдар» түрінде 4 000 фунт стерлинг қарызы бар. А тарабы В та-

рабына сотқа арызданып, одан 10 000 фунт стерлинг қайтаруды талап етеді.

1547

CPR 16.6; мұнда талаптарды есепке алу мыналарға қатысты атап өтілген: (a) істің мән-жайын

баяндау (талап құны), CPR 16.3(6)(c) және (b) аралық төлемдер, CPR 25.7(5)(b); алайда, таңға-

ларлығы, 24-бөлімде (жеңілдетілген іс жүргізу) мүлде аталмаған.

1548

P Pichonnaz and L Gullifer, Set-o in Arbitration and Commercial Transactions (Oxford, 2014),

5.01 ; бесінші түрі – банкирлердің талаптарды есепке алуы (banker’s set-o): Derham on the

Law of Set-o (4th edn, Oxford, 2010), chapter 15 (‘combination of bank accounts’); S McCracken,

The Banker’s Right of Set-O (3rd edn, 2010); P Pichonnaz and L Gullifer, ib, 5.49 ; M Smith and

N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013), 26.53  and 32.51 ; P Wood, English and

International Set-o (London, 1989); бұған қоса, қараңыз: P Turner, ‘Current Controversies in the

Law of Set-o’, in G Virgo and S Worthington (eds), Commercial Remedies: Resolving Controversies

(Cambridge, forthcoming).

1549

Hanak v. Green [1958] 2 QB 9, 23, CA, per Morris LJ; Eller v. Grovecrest Investments Ltd [1995]

QB 272, CA (кредитордың өзіне қатысты құқықтық қорғау амалын қолдануды, тауарларға ты-

йым салуды талап етуіне жол бермеу).

1550

P Wood, English and International Set-o (London, 1989) 31; Homann LJ in Aectra Rening and

Manufacturing Inc v. Exmar NV [1994] 1 WLR 1634, 1648–1649, CA, осы терминдерді қолданған.

1551

Derham on the Law of Set-o (4th edn, Oxford, 2010), chapter 2; P Pichonnaz and L Gullifer, Set-o

in Arbitration and Commercial Transactions (Oxford, 2014), 5.09 ; M Smith and N Leslie, The Law

of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013), 26.53 .

1552

Бұл заңдардың орнына басқа актілер қабылданған: «Аталған ережелерде қарастырылған құ-

қықтардың бұдан кейінгі заңдарда көрініс тапқаны, олардың енді Жоғарғы соттар туралы

1981 жылғы заңның 49(2) бөліміне және Азаматтық іс жүргізу ережелерінің 16.6-бөліміне ен-

гені жалпыға мәлім»: per Morritt C in Re Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (In Administration)

[2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s Rep 154; [2009] 2 BCLC 137, at [10], бұрын қолданыл-

ған мына ережеге сілтеме жасаған: section 13, Insolvent Debtors’ Relief Act 1729 (2 Geo 11 c 22);

Debtors’ Relief Amendment Act 1735 (8 Geo II c 24); талаптарды есепке алудың осы түрінің шығу

тарихы туралы: P Wood, English and International Set-o (London, 1989), 2–9.

1553

P Wood, English and International Set-o (London, 1989), 32.

422

ХХІІІ БӨЛІМ

В тарабы А тарабынан 4 000 фунт стерлинг көлеміндегі берешегін есепке алуды

талап ете алады; сонда А тарабына төленетін сома 6 000 фунт стерлинг құрайды.

Талап-арыз берушінің негізгі талабында көрсетілген сома нақтыланған болуға

тиіс.

1554

Жауапкер тарап алдындағы берешекті не басқа да төленуге тиіс сома-

ларды дербес талап бойынша есепке алуға мүмкіндік бар, алайда ол үшін тиісті

талап қойылған кезде (яғни істің мән-жайын баяндайтын құжат дайын болғанда)

есепке алынатын берешек көлемі не төлем сомасы нақты белгіленгені жөн.

1555

Апелляциялық соттың 1994 жылғы шешіміне сай, жауапкер тарап (В тарабы)

талап еткен сома нақтыланбаған жағдайда да дербес талаптарды есепке алуға

рұқсат берілген, өйткені келісуші тараптар арасында төленетін сома төңірегінде

дау туындайды.

1556

В тарабының талабы «алдын ала бағаланған» болса – жеткі-

лікті; яғни талапта белгілі бір сома көрсетілуге тиіс, ол, өз кезегінде, берешек, ал-

дын ала бағаланған залалдар жөніндегі ережеден немесе quantum meruit/valebat

(әділ ақы төлеу) жөніндегі ережеден туындайды.

1557

Дербес талаптарды есепке

алу шарасы шешім шығарылғанға дейінгі кезеңде тараптардың материалдық құ-

қықтарына әсер етпейді, сондықтан талаптарды есепке алудың бұл түрі «про-

цедуралық» сипатқа ие

1558

(мына сот ісін қараңыз: Fearns v. Anglo-Dutch Paint &

Chemical Co Ltd, 2010).

1559

Керісінше, талаптарды есепке алудың банкроттыққа

байланысты

1560

және мәмілелерге негізделген түрлері сот шешімі шыққан-шық-

пағанына қарамастан, тараптардың құқықтарына ықпал етеді.

1561

1554

Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270, 274, per Leggatt LJ, citing

Henriksens Rederi A/S v. THZ Rolimpex [1974] QB 233, 246, CA, per Lord Denning.

1555

Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270, 272–274; CPR 12.4(1)(a)

and 26.2(1)(a) – алдын ала бағаланған не нақтыланатын сома «нақты ақша сомасы» деп аталады.

1556

Aectra Rening and Manufacturing Inc v. Exmar NV [1994] 1 WLR 1634, CA.

1557

Addax Bank BSC v Wellesley Partners LLP [2010] EWHC 1904 (QB), at [39], судья Иди (Eady J):

«Талаптарды есепке алу жөніндегі 1729 және 1735 жылғы заңдардың өзара берешектерге

қатысты қолданылатыны жалпыға мәлім. Мұндай берешектердің бір-біріне байланысты бо-

луы міндетті емес, дегенмен олар аралық сипатта болуға тиіс. Қажетті құқықтық норма

жөнінде Stooke v. Taylor ісімен (1880) (5 QBD 569,575) айналысқан бас судья Кокберн анық

мәлімде жасаған, ол заңда қарастырылған талаптарды есепке алу шарасы «қос тарап бер-

ген талап-арыздар көлемі еш қиындықсыз нақтылана алатын алдын ала бағаланған берешек-

терге, ақшалай талаптарға қатысты болған жағдайларда ғана қолданылатынын» айтқан.

Уақыт өте келе, осы қағиданы Stein v. Blake ісін [1996] (AC 243, 251) қараған лорд Хоффманн

басқаша айқындап берген. Оның айтуынша, тиісті берешектер «...алдын ала бағаланған не-

месе бағалау шамалап есептеусіз-ақ нақтылайтындай болуға тиіс».

1558

Сонда, at 1650, CA; Stein v. Blake [1996] AC 243, 251, HL, per Lord Homann; Fuller v. Happy

Shopper Markets Ltd [2002] 1 WLR 1681, at [23], per Lightman J.

1559

[2010] EWHC 2366 (Ch); [2011] 1 WLR 366, at [15], citing Stein v. Blake [1996] AC 243, 251, HL,

per Lord Homann, and at [16], citing Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992]

1 WLR 270, CA, and Stein v. Blake [1996] AC 243, 251, HL, per Lord Homann.

1560

Мысалы, атап айтқанда: Re Bank of Credit and Commerce International SA (No 8) [1998]

AC 214, HL.

1561

R Derham, ‘A Critique of Muscat v. Smith’ (2006) 122 LQR 469, 470–471.

423

II тұжырым. Төлемді азайту («талаптарды есепке алудың мәмілеге негіздел-

ген түрі I»).

1562

Ортақ құқық ережелеріне сәйкес, арызданушы тарап жеткізілген

тауарлар немесе көрсетілген қызметтер бағасына қатысты талап қойған жағдай-

да, жауапкер тарап тауар не қызмет (мысалы, құрылыс салу келісімшарты бойын-

ша атқарылатын жұмыстар) құнының құлдырағанын алға тартып, төлем сомасын

азайта алады. Осылайша тауарларды не қызметтерді тұтынатын тарап тиісті ба-

ғаны төлеу талабына жауап ретінде арызданушы тараптың өз міндеттемелерін

дұрыс атқармағанынан туындаған шығынды есепке алуды талап етуге құқылы.

Ортақ құқықтың бұл ережелері Тауарларды сатып алу-сату туралы 1979 жылғы

заңда (Sale of Goods Act 1979) ішінара кодификацияланған болатын.

1563

Жоғарыда

аталған жағдайда негізгі талапта көрсетілген сома азайтылады.

1564

Лорд Диплок

(Lord Diplock) Gilbert-Ash Ltd v. Modern Engineering (Bristol) Ltd ісін (1974) қа-

рағанда осы доктринаның қысқа да нұсқа мазмұндамасын келтірген.

1565

Төлемді

азайту не толық өтеу қағидасы (теңіз не құрлық арқылы) тауар тасымалдау мақса-

тында жасалған чартерлік шартқа қатысты талап-арыздарға қолданылмайды.

1566

III тұжырым. Талаптарды әділдік құқығына сәйкес есепке алу («талаптарды

есепке алудың мәмілеге негізделген түрі II»).

1567

Бұл шара сот ұйғарымына сай

қолданылады.

1568

Апелляциялық соттың Geldorf Metaalconstructie NV v. Simon

Carves Ltd ісі (2010) бойынша шығарған шешіміне сәйкес, тиісті талап пен талап-

тарды есепке алу шарасы «арызданушының талабымен тығыз байланысты болса,

онда оның өзіне тиесілі төлем алуына жол беріп, қарсы талап-арызды елемей

қалдыру көрінеу әділетсіздік болатын еді».

1569

Бұл шешім қазір міндетті преце-

дент деп танылған (мына істі қараңыз: Fearns v. Anglo-Dutch Paint & Chemical Co

Ltd, 2010).

1570

Талаптарды осылай есепке алу әдісін сот «Esso Petroleum Co Ltd v.

1562

P Pichonnaz and L Gullifer, Set-o in Arbitration and Commercial Transactions (Oxford, 2014),

5.19 ; M Smith and N Leslie, The Law of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013), 26.82 ; R Goode,

Legal Problems of Credit and Security (4th edn, London, 2008), 7.72 .

1563

Section 53(1), Sale of Goods Act 1979.

1564

Mondel v. Steel (1841) 8 M & W 858, 870–871, per Parke B; оған мына істе сілтеме жасалған:

Hanak v. Green [1958] 2 QB 9, 17–18, CA; қазір мына ереже: section 53(1), Sale of Goods Act 1979.

1565

[1974] AC 689, 717, HL.

1566

Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd (‘The Aries’) [1977] 1 WLR 185, HL.

1567

Derham on the Law of Set-o (4th edn, Oxford, 2010), chapters 3 and 4; P Pichonnaz and L Gullifer,

Set-o in Arbitration and Commercial Transactions (Oxford, 2014), 5.19 ; M Smith and N Leslie,

The Law of Assignment (2nd edn, Oxford, 2013), 26.87 ; R Goode, Legal Problems of Credit and

Security (4th edn, London, 2008), 7.55 .

1568

Төлемді азайту шарасының дискрециялық емес сипаты туралы: Gilbert-Ash Ltd v. Modern

Engineering (Bristol) Ltd [1974] AC 689, 717, HL; талаптарды әділдік құқығына сай есепке алу:

Esso Petroleum Ltd v. Milton [1997] WLR 938, CA.

1569

[2010] EWCA Civ 667; [2010] 4 All ER 847, at [43] (vi), Апелляциялық сот төрағасы лорд Ден-

нингтің (Lord Denning MR) The Nanfri ісіне [1978] (QB 927, 974G-975A, CA) қатысты шешімін

басшылыққа алған (басқа себептерге сай расталған: [1979] AC 757, HL); мына сот ісін де атап

өткен: Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, 950, CA (осы шешім туралы толы-

ғырақ, төмендегі мәтінді қараңыз); және мына іс: Bim Kemi v. Blackburn Chemicals Ltd [2001]

EWCA Civ 457; [2001] 2 Lloyd’s Rep 93.

1570

[2010] EWCA Civ 667; [2010] 4 All ER 847, at [43]; мына істе қолданылған: Fearns v.

Anglo-Dutch Paint & Chemical Co Ltd [2010] EWHC 2366 (Ch); [2011] 1 WLR 366, at [20],

per Deputy High Court judge George Leggatt QC; Addax Bank BSG v. Wellesley Partners LLP [2010]

EWHC 1904 (QB), at [43], per Eady J.

424

ХХІІІ БӨЛІМ

Milton ісіне (1997) қатысты қолдануға болмайды» деп шешті.

1571

Бұл істе негізгі

талап-арыз жеткізілген мұнайға қатысты, ал қарсы талап-арыз өнімді бір ғана

жеткізушіден алу туралы шартты бұзу жөнінде болған. Сот «осы екінші шарт

төлем жасалмағаны жөніндегі негізгі талап-арызбен тығыз байланысты емес,

сондықтан аталған екі талап-арыздың бір мәміледен туындағаны жеткілікті негіз

бола алмайды» деген шешім шығарды.

1572

Бірақ Eller v. Grovecrest Investments Ltd ісін (1995)

1573

тыңдаған Апелляциялық

сот жалға беруші тараптың жалдау ақысы толық төленгенше мүлікке тыйым салу

жөніндегі талапты есепке алу құқығын растаған. Үй-жайды жалға алушы тарап

жалға беруші тарапқа қарсы «мүлікті пайдалануға кедергі келтірді (nuisance),

яғни ойдағыдай жүріп-тұруға жағдай жасау, тыныштық сақтау міндеттемесін

бұзды» деген шағым түсірген. Соттың айтуына қарағанда, жалға беруші тарап

жалдау ақысының төленбегеніне байланысты арызданған шақта жалға алушы-

ның осындай қарсы талап-арыз беруі қисынсыз еді

1574

. Алайда жалға беруші та-

рап соттан тыс құқықтық қорғау амалын қолданып, мүлікке тыйым салған болса,

жағдай басқаша бағаланатын еді.

1575

Muscat v. Smith ісі (2003):

1576

жалға беруші тараптың жалдау ақысын төлету

туралы талап-арызын қарағанда, «оның цедентінің (мүліктің бұрынғы иесінің)

үй-жайды жөндемегенін есепке алуы керек» деген шешім шығарған.

IV тұжырым. Төлем қабілетсіздігі кезінде талаптарды есепке алу.

1577

A тара-

бы (кредитор) төлемге қабілетсіз болып қалып, оның банкроттық мәселелерін

реттейтін сенімді тұлғасы немесе таратушысы (ликвидатор) B тарабына сотқа

арызданған жағдайда, B тарабы А тарабының өзіне қарыз сомасын толығымен

1571

Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] WLR 938, CA; қараңыз: Intreprenneur Pub Company

(CPC) v. Sweeney, The Times, 26 June 2002, Park J.

1572

Сонда, at 951, per Simon Brown LJ; 954, per Sir John Balcombe; бұл істе үшінші судья (Thorpe LJ)

істің осы аспектісін қарастырмаған: қараңыз: сонда, 953, and 951.

1573

[1995] QB 272, CA.

1574

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4th edn, London, 2008), 7.60.

1575

British Anzani (Felixstowe) Ltd v. International Marine Management Ltd [1980] QB 137. Бұл іс

бойынша шығарылған шешімге сай, жалға беруші жалға алушыға сотқа шағымданған кезде

талаптарды әділдік құқығына сай есепке алу шарасын қолдануға болады.

1576

[2003] EWCA Civ 962; [2003] 1 WLR 2853; сот басшылыққа алған пайымды мына автор сына-

ған: R Derham, ‘A Critique of Muscat v. Smith’ (2006) 122 LQR 469.

1577

Төлем қабілетсіздігі туралы 1986 жылғы заңның (Insolvency Act 1986) 323-бөлімін қара-

ңыз (банкроттық); төлемге қабілетсіз компанияларға қатысты ережелер, қараңыз: rr 2.85

(administration) және 4.90 (liquidation and winding-up), Insolvency Rules 1986 (SI 1986, No 1925)

(өзгерістер мен толықтырулар енгізілген: SI 2003/1730, Schedule 1(4) para 19 және SI 2005/527);

r 4.90, онда былай делінген: «(1) Бұл ережелер компания таратылғанға дейінгі кезеңде өзара

кредиттер, берешектер немесе аталған компания мен таратылуға байланысты берешектердің

бар екенін дәлелдеген не дәлелдеуге дайын компанияның қандай да бір кредиторы арасында

өзара іскерлік байланыстар болған жағдайда қолданылады... (3) Тараптардың өзара іскерлік

байланыстар бойынша бір-біріне қандай берешегі бар екені ескеріліп, олардың төлеуге тиіс

сомалары есепке алынады… (8) Тарату барысында шоттағы кредиторға төленуге тиіс қалдық

сома ғана (болса) дәлелдеуге жатады. Балама жол ретінде, шоттағы компанияға төленуге тиіс

қалдық сома таратушыға активтердің бір бөлігі ретінде төленеді...»

425

есепке жатқыза алады.

1578

B тарабының талабын есепке алу кезінде А тарабының

төлемге қабілетсіз болып қалғаны ескерілмейді, яғни В тарабы талабының кө-

лемі азайтылмайды. Керісінше, егер B тарабы А тарабына 3 млн фунт стерлинг,

ал А тарабы (тарату үстіндегі тарап) В тарабына 1 млн фунт стерлинг қарыз

болса, онда заңға сай В тарабына қайтарылатын сома 2 млн фунт стерлингке

тең болады. Қалай болғанда да, төлем қабілетсіздігі кезінде талаптарды есеп-

ке алу шарасы төлемге қабілетті тарапқа (В тарабына) A тарабынан берешекті

әлдеқайда мол өндіріп алуға мүмкіндік береді. В тарабы А тарабының сенімгер

тұлғасына немесе таратушысына қарсы тікелей арызданған жағдайда мұндай

мүмкіндік болмайтын еді.

1579

Бұл – төлем қабілетсіздігі кезінде қаражатты бір

мезгілде үлестірудің әдеттегі тәртібіне бағынбайтын шара, алайда ағылшын

құқығының осы бір ұстанымын шетелдік юрисдикциялардың барлығы бірдей

құптамайды.

1580

V тұжырым. Өзара келісіп, талаптарды есепке алу шарасын қолданбау.

1581

Тараптар мәмілеге қатысты

1582

дербес (заңда қарастырылған) талаптарды есеп-

ке алу болсын немесе

1583

талаптарды есепке алудың мәмілеге негізделген шара-

сы болсын (талаптарды әділдік құқығына сай есепке алу және төлем көлемін

азайту), өзара келісіп, болашақта талаптарды есепке алуды талап ету құқығын

пайдаланудан бас тартуы мүмкін

1584

(мына сот ісіне қатысты талдауды қараңыз:

Crédit Suisse International v. Ramot Plana OOD, 2010).

1585

Апелляциялық соттың

1578

Төлем қабілетсіздігі кезінде талаптарды есепке алу тақырыбына жалпы шолу: Derham on the

Law of Set-o (4th edn, Oxford, 2010), chapters 6 ; P Pichonnaz and L Gullifer, Set-o in Arbitration

and Commercial Transactions (Oxford, 2014), chapter 12; M Smith and N Leslie, The Law of

Assignment (2nd edn, Oxford, 2013), 32.51 ; R Goode, Legal Problems of Credit and Security

(4th edn, London, 2008), 7.76 .

1579

MS Fashions Ltd v. Bank of Credit and Commerce International SA [1993] Ch 425, 432 , бірінші

инстанцияда, лорд-судья Хоффманн негізгі қағидаларға талдау жасаған; Stein v. Blake [1996]

AC 243, HL.

1580

P Wood, English and International Set-o (London, 1989), 7.2 .

1581

Derham on the Law of Set-o (4th edn, Oxford, 2010), chapter 16; P Pichonnaz and L Gullifer, Set-o

in Arbitration and Commercial Transactions (Oxford, 2014), 5.55 .

1582

Hong Kong & Shanghai Bank Corpn v. Kloeckner & Co AG [1990] 2 QB 514, Hirst J; Coca-Cola

Financial Corpn v. Finsat International Ltd [1998] QB 43, CA; Re Kaupthing Singer & Friedlander

Ltd (In Administration) [2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s Rep 154; [2009] 2 BCLC 137,

Morritt C.

1583

Re Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (In Administration) [2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s

Rep 154; [2009] 2 BCLC 137, Morritt C.

1584

Coca-Cola Financial Corpn v. Finsat International Ltd [1998] QB 43, CA.

1585

[2010] EWHC 2759 (Comm), судья Хамблен (Hamblen J) былай деген [43]: «Мұндағы «талап-

тарды есепке алмау» туралы ереженің мақсаты – бірден төлем жасауды және Credit Suisse ком-

паниясының оған қарсы талап-арызы бойынша сот ісі ұзаққа созылған кезде тиісті төлем жасау

әрекетін күтіп қалмау жағын қамтамасыз ету. Мұндай жағдайда істі қарауды тоқтата тұру та-

раптар жасасқан коммерциялық келісім мақсатын толығымен жоққа шығаруды білдіретін еді:

осы ретте мына іске көңіл бөлу қажет – Continental Illinois National Bank & Trust Company of

Chicago v. John Paul Papanicolaou [1986] 2 Lloyd’s Rep 441 per Parker LJ at 445; International

Lease Finance v. Buzz Stansted Ltd [2004] EWHC 292 (Comm)».

426

ХХІІІ БӨЛІМ

AXA Sun Life Services plc v. Campbell Martin Ltd ісі (2011)

1586

бойынша шығарған

шешіміне сай, «мәміле жасасқан А тарабына өзара міндеттемелерді есепке алу-

ды талап ету құқығын беретін немесе онда осындай құқықтар бар екенін растай-

тын, дегенмен В тарабының дәл осындай құқықты пайдалануына жол бермейтін

ереже Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заң (Unfair

Contract Terms Act 1977) талаптарына қайшы» деп танылады (мұндай талап бұ-

рын негізгі кредитор енгізген стандартты жазбаша талап болған;

1587

оның ата-

лып өткен 1977 жылғы заң критерийлеріне сай қисынды екені айтылмаған еді).

Төлем қабілетсіздігі кезінде талаптарды есепке алу шарасын өзара келісіп алып

тастауға болмайды.

1588

VI тұжырым. Тауар тасымалдау келісімшарттары бойынша төлем жасауға қа-

тысты арнайы ереже. Тауарлар тасымалданатын болса,

1589

көлік құралын (кеме-

ні) бір рейске жалға алу шартына сай, тауар тасымалдау барысында бүлінген де-

ген желеуді алға тартып, «жалдау ақысын» аз төлеуге болмайды

1590

(алайда кемені

белгілі бір мерзімге жалға алу шарты жасалған жағдайда, өзара міндеттемелерді

есепке алуды талап етуге мүмкіндік қарастырылған).

1591

Сақтандыру шарттарының бұзылмауын қамтамасыз ету мақсатында күшін сақ-

таған бұл ережелер жүкті теңіз арқылы

1592

тасымалдауға қатысты болған, қазір

олар жүкті құрлық арқылы тасымалдауға, оның ішінде автожолдар мен темір-

жолдар арқылы тасымалдауға қатысты қолданылады.

1593

1586

[2011] EWCA Civ 133; [2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1 CLC 312.

1587

Қос тарап та іскерлік байланыс орнатқан, яғни ешқайсысы тұтынушы болып табылмаған күннің

өзінде, сот Келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы 1977 жылғы заңның (Unfair Contract

Terms Act 1977) 3-бөліміне сай қарауға ұсынылған ереженің «ақылға қонымды-қонымсыз»

екенін анықтауға өкілетті.

1588

Мұны судья Вайнлотт (Vinelott J) мына істі қарағанда растаған: Re Maxwell Communications

(No 2) [1993] 1 WLR 1402, 1407 , мына іске сілтеме жасаған: Halesowen Presswork & Assemblies

Ltd v. National Westminster Bank Ltd [1972] AC 785, HL (онда Лордтар алатасы 4:1 көпшілік

дауыспен мына іске қатысты шығарылған шешімді мақұлдады: Rolls Razor Ltd v. Cox [1967]

1 QB 552, CA).

1589

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4th edn, London, 2008), 7.61.

1590

Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd (‘The Aries’) [1977] 1 WLR 185, HL; Bank of Boston

Connecticut v. European Grain & Shipping Ltd (‘The Dominique’) [1989] AC 1056, HL.

1591

Federal Commerce & Navigation Co Ltd v. Molena Alpha Inc (‘The Nanfri’) [1978] 1 QB 927,

CA (шешімді растаған, [1979] AC 757, HL).

1592

Сонда, аt 195, per Lord Salmon.

1593

United Carriers Ltd v. Heritage Food Ltd [1996] 1 WLR 375 (мұнда судья Мэй (May J) көптеген

прецедентті жинақтаған; ол қаламаса да, аталған ереженің қолданылу аясын кеңейткен (378).

427

VII тұжырым. Аккредитивтер, чектер, аударым вексельдері және

1594

тікелей де-

бет туралы келісімдер.

1595

Бизнес өкілдері осы аталғандардың әрқайсысын қол-

ма-қол ақшаның баламасы деп біледі:

«Тараптар халықаралық саудада қолма-қол ақшаға балама деп танылатын

аударым векселін рәсімдеген кезде, оның осындай түрі бойынша талап-арыз

берілген жағдайда, жауапкердің дәл сол мәміледен туындаған көлемі шектел-

меген залалды өтеу жөнінде қарсы талап-арыз бере алатыны сотта өз ұста-

нымын қорғауға мүмкіндік беретін жайт деп саналмайтынын, сондай-ақ оның

басталып кеткен сот ісі бойынша шығарылған шешімді іске асыруды тоқтата

тұру туралы өтінішінің қанағаттандырылмайтынын қалыпты жағдай деп

түсінген абзал».

1596

Заңды құқыққа ие болмай, тікелей дебеттің күшін жою – чек бойынша төлем

жасаудан бас тартумен парапар:

1597

сондықтан төлемге қатысты келісім орындалу-

ға тиіс; алаяқтық және кредитор төлемге қабілетсіз болмаған жағдайда, өтелме-

ген соманы

1598

есепке алуды

1599

талап етуге болмайды.

1600

Дегенмен өзара міндет-

темелерді есепке алу талабындағы сома өтелген болса, аталған шараны аударым

вексельдеріне де, аккредитивтерге де (және тікелей дебет туралы келісімдерге)

қолдануға рұқсат бар

1601

(лорд Уилберфорстың мына іске қатысты мәлімдемесін

қараңыз: Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH, 1977).

1602

1594

Чек аударым вексельдері санатына жатқызылған (section 73, Bills of Exchange Act 1882):

«Чек – банк қызметкерінің атына жазылып берілетін, талап бойынша төленуге тиіс аударым

векселі. Бұл бөлімде басқаша көрсетілген жайттарды қоспағанда, осы заңның талап бойынша

төленетін аударым векселіне қатысты ережелері чектерге де қолданылады».

1595

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4th edn, London, 2008), 7.58 and 7.59.

1596

Montechi v. Shimco Ltd [1979] 1 WLR 1180, 1183, CA, per Bridge LJ; Power Curber International

Ltd v. National Bank of Kuwait SAK [1981] 1 WLR 1233, 1241, CA, per Lord Denning MR; Montrod

Ltd v. Grundkotter Fleischvertriebs GmbH [2002] 1 WLR 1975, CA, at [27], [37], [38], per Potter LJ;

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4th edn, London, 2008), 7.58 and 7.59.

1597

Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, CA; at 952, per Thorpe LJ; at 954, per Sir John

Balcombe; at 948 Simon Brown LJ (бұл судья ерекше пікірде қалды); істі Лордтар палатасына

апелляцияға беруге рұқсат алынғанымен, сот қарауына берілмеді.

1598

Аударым вексельдері жөнінде: Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977]

1 WLR 713, 721, HL, per Lord Wilberforce; аккредитивтер: Power Curber International Ltd v.

National Bank of Kuwait SAK [1981] 1 WLR 1233, CA.

1599

Мына іспен салыстырыңыз: Montrod Ltd v. Grundkotter Fleischvertriebs GmbH [2002] 1 WLR

1975, CA (сот «алаяқтыққа» қатысты прецеденттік құқық нормаларын ([38] және одан кейінгі

дереккөздерге) талдау жасап, «мұндай жағдайда С тарабының арам пиғылы болғанын көрсету

керек» деген шешім шығарған, аталған тарап мұнда көрсетілмеген).

1600

Мысалы, Willment Bros Ltd v. North West Thames Regional Health Authority (1984) 26 BLR 51,

59, CA (D тарабы P тарабына чек берген; келесі күні P тарабы төлемге қабілетсіз болып қал-

ды; D тарабы дереу оны жарамсыз деп таныды; D тарабы чекті алған Р тарабының әрекеті

бойынша өзара міндеттемелерді есепке алуды талап етуге құқылы; қолданылатын ереже-

лер: section 14, Bankruptcy Act 1914, қазір мына ереже басшылыққа алынады: section 382(3),

Insolvency Act 1986).

1601

Аударым вексельдері жөнінде: Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977]

1 WLR 713, HL; Hong Kong & Shanghai Bank Corpn v. Kloeckner & Co AG [1990] 2 QB 514, 524;

аккредитивтер: Hong Kong & Shanghai Bank case, сонда, at 526.

1602

[1977] 1 WLR 713, 721, HL; оған, мысалы, мына істе сілтеме жасаған: Esso Petroleum Co Ltd v.

Milton [1997] 1 WLR 938, 946, 954, CA.

428

ХХІІІ БӨЛІМ

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd ісін (2011) қараған судья Акенхед

(Akenhead J) соттардың банк аккредитив немесе келісімшарттың орындалуына

кепілдік бойынша бенефициарларға төлем жасайтын жағдайларға араласуға құ-

лықсыздық танытатынын

1603

ерекше атап өткен. Дегенмен ол «алаяқтықтың» бұл

ережеге бағынбайтынын айтқан.

1604

Мұндайда банк бенефициардың өзіне төлем

жасау туралы жалған немесе арам пиғылдан туындаған талап қойғанын аңғару-

ға тиіс. Тағы бір бірыңғай жағдай –

1605

келісімшарттың орындалуына кепілдік

беруші (банктен басқа) мен бенефициар белгілеген, келісімшарт талаптарында

көрсетілген шектеуді елемей, оның орындалуына кепілдік бойынша талап қоюы

(мысалы, жарамды талап қою алдындағы шартты орындамау). Судья Акенхедтің

мәлімдемесін қараңыз.

1606

VIII тұжырым. Корона. Бұл тұжырым заңда айқындалған ережеге негізделген.

1607

ӘДЕБИЕТ

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, 7.05 to 7.45;

Derham on the Law of Set-o (4th edn, Oxford, 2010); G McMeel, The Construction

of Contracts: Interpretation, Implication and Rectication (2nd edn, Oxford, 2011),

23.57 ; JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane's

Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 7(4); P Pichonnaz and

L Gullifer, Set-o in Arbitration and Commercial Transactions (Oxford, 2014).

1603

[2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340, at [28], мұнда судья Акенхед мына сот ісіне сілтеме

жасаған: Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays Bank International Ltd [1978] QB 159, 171, CA,

per Lord Denning MR (Апелляциялық сот 1978 жылғы бұл істі қарағанда судья Керрдің (Kerr J)

RD Harbottle (Mercantile) Ltd v. National Westminster Bank Ltd ісі [1978] (QB 146, 155–156) бо-

йынша шығарған шешімін назарға алған).

1604

[2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340, at [28], судья Акенхед (Akenhead J) талдау жасаған

сот істері: Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays Bank International Ltd [1978] QB 159, 169

(per Lord Denning MR), 172, 174 (per Browne LJ), 175 (per Georey Lane J) CA, per Lord Denning

MR (Апелляциялық сот 1978 жылғы бұл істі қарағанда судья Керрдің RD Harbottle (Mercantile)

Ltd v. National Westminster Bank Ltd ісі [1978] (QB 146, 155–156) бойынша шығарған шеші-

мін назарға алған); қараңыз: Lord Denning MR, Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays Bank

International Ltd [1978] QB 159, 169, CA: «Банк ұсынылған құжаттардың қолдан жасалғанын

немесе төлем жасау құқығы болмағанда сондай талаптың алаяқтықпен пайда болғанын біл-

генде, төлем жүргізбеуге тиіс». Ол осы жағдайды кейін «банктің көрінеу алаяқтық әрекеттен

хабардар болуы» деп атаған (at 171).

1605

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd [2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340, at [30] to [32], мұнда

судья Акенхед мына сот ісіне сілтеме жасаған: Sirius International Insurance Co v. FAI General

Insurance Ltd [2003] 1 WLR 2214, CA (оны судья Акенхед [35] Simon Carves ісінде атап өткен-

дей, судья Рамсей (Ramsey J) мына істе де қарастырған: Permasteelisa Japan KK v. Bouyguesstroi

and Banca Intesa SpA [2007] EWHC 3508 (TCC), at [51] and [52]).

1606

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd [2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340, at [33].

1607

CPR, Schedule 1, RSC Ord 77, r 6.

429

ХХІV БӨЛІМ

ТАЛАП МЕРЗІМІ

198-БАП

ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІНЕ ҚАТЫСТЫ ЗАҢ ЖӘНЕ

ӘДІЛДІК ҚҰҚЫҒЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ

I. Жалпыережелер.

(a) Төмендегі IV тармақта көрсетілген бірыңғай жағдайларды ескер-

сек, берешек (оның ішінде жалдау ақысын өндіріп алу) немесе ке-

лісімшарт талаптарының бұзылғанынан туындаған залалды өтеу

жөнінде талап қою мерзімі – талап-арыз беруге негіздеме болған

жайт орын алған күннен бастап алты жыл; талап-арыз ресми

шартқа негізделген болса – он екі жыл (33-бап).

(b) Келісімшарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы

1999 жылғы заң (Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999) ере-

желеріне сай (84-бап), (a) тармағында көрсетілген алты және он

екі жылдық мерзім үшінші тараптар беретін талап-арыздарға қа-

тысты қолданылады. Бұл талап-арыздар (жоғарыда көрсетілген

заңға негізделген) қарапайым (ресми шарттарға жатпайтын) және

ресми шарттарға негізделген келісімшарттардан (ресми шарттар

(deeds): 33-бап) туындауға тиіс.

II. Тараптар өзара келісіп, талап қою мерзімін ұзарта немесе қысқарта

алады.

III. А тарабының В тарабына өзі (яғни А тарабы) талап қою мерзімі тура-

лы ережеге жүгінбейтіні туралы мәлімдеме жасағаны немесе кепілдік

бергені, ал В тарабының оған сеніп, соның салдарынан зардап шеккені

анық болған жағдайда, келісуші тарап талап қою мерзімі туралы ереже-

ге жүгіну құқығынан айырылуы мүмкін (эстоппель: 4-бап).

IV. I тармақта көрсетілген мерзімдер төмендегілерге қатысты

қолданылмайды:

(a) жарақат алу немесе адам өліміне қатысты талап-арыз (талап мер-

зімі – үш жыл);

(b) жер сатудан түскен табысты өндіріп алу (талап мерзімі – он екі

жыл);

өндіріп алуы (талап мерзімі – он екі жыл);

(d) заңға сай жауапкершілік үлесін өтеу жөніндегі талап-арыздар (та-

лап мерзімі – екі жыл); заңда қарастырылмаған жауапкершілік

430

ХХІV БӨЛІМ

үлесін өтеу жөніндегі талап қою мерзімі әдетте, I(a) тармағында

көрсетілгендей, алты жыл (ортақ жауапкершілік/ жауапкершілік

үлесі: 90-бап).

V. Алты жыл ішінде талап қою туралы шектеу фактілік немесе құқықтық

қателік салдарынан төленген ақшаны өндіріп алу жөніндегі реститу-

циялық талап-арыздарға не ыңғайласпа қанағаттандыру жасау мін-

деттемесін мүлде орындамауға байланысты талап-арыздарға қатысты

қолданылады (196-бап).

VI. Жоғарыдағы I, IV және V тармақтарда көрсетілген талап қою мерзім-

деріне алаяқтыққа, қасақана мәлімет жасыру немесе қателік жіберуге

қатысты заңда қарастырылған бірыңғай жағдайлар туралы ережелер

қолданылады.

VII. Талап-арыз беру құқығын іске асыруға әлі уақыт шектеуі қойылмаған

жағдайда, талап қою мерзімі жауапкер тарап арызданушы тараптың та-

лабын не құқығын жазбаша және қол қойылған нысанда мойындаған

немесе тиісті төлем жасаған кезден қайта басталады.

VIII. Келісімшартты заттай орындату (187-бап) немесе соттың тыйым салуы

(188-бап) туралы талап-арыздарға жоғарыда аталған мерзімдер туралы

ережелер емес, «белгіленген мерзімді өткізіп алу» (laches) және «үнсіз ке-

лісу» (acquiescence) жөніндегі қағидалар қолданылады.

IX. Заң талаптарына сай, шамадан тыс ауыртпалық түсіретін жағдайда, та-

лап қою мерзіміне қатысты шетел ережелері қолданылмауы мүмкін.

ТҮСІНДІРМЕ

«Талап мерзімі жөніндегі құқықтық нормалардағыдай, айқындық мәселесіне

ерекше мән беретін бірнеше құқық саласы бар. Аталған нормалардың мақса-

ты – бұрыннан келе жатқан даулы істе ненің айқын белгіленген категория екені

төңірегінде пікірталастың туындауына жол бермеу» (лорд Сампшн, 2012).

1608

Талап мерзіміне қатысты жалпы тұжырымдар. Деликтілік құқық нормалары-

на немесе келісімшарт талаптарына негізделген талап қою мерзімі, көп жағдай-

да, арызданушының талап-арыз беруіне себеп болған жайт орын алған күннен

бастап саналады.

1609

«Талап-арыз беруге негіз болатын жайт» (сause of action)

деп арызданушының талап қоюына себеп болған елеулі фактілер жиынтығы

(деректер матрицасы) айтылады; мысалы, жауапкердің келісімшартты бұзуы не-

месе сақтық таныту сияқты деликтілік міндеттемесін орындамауы оған қарсы

1608

Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners [2012] UKSC 19;

[2012] 2 AC 337, at [185], per Lord Sumption.

1609

Талап мерзімі туралы 1980 жылғы заңның (Limitation Act 1980) 2 және 5-бөлімдері; қараңыз:

Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735 (Ch); [2012] 1 WLR 3637, Roth J (алаяқтық әрекетке бармай,

фидуциарлық міндеттерді орындамау жайттары да аталған заңның 2-бөлімінде қамтылған).

431

талап-арыз беруге негіз бола алады.

1610

Березовскийдің Абрамовичке қарсы ісін

(Berezovsky v. Abramovich (2011) қараған лорд-судья Лонгмор (Longmore LJ) атап

өткендей, жарыссөз құжаттарына өзгерістер енгізу контекстінде

1611

«заңды құ-

қықтың туындауына себеп фактілер жиынтығы талап-арыз беруге негіз болады».

Бұл қағиданы келісімшартқа қатысты жағдайға қолданатын болсақ, жауапкер-

дің келісімшарт талаптарын біржақты бұзғанын кінәсіз тарап таныған кезде та-

лап-арыз беруге негіз болатын жайт туындайды.

Сотта азаматтық істі қараудың басталуы талап қою мерзімін тоқтатпайды.

Мына бір мысалды қарастырайық. Талап мерзімі туралы 1980 жылғы заңның

(Limitation Act 1980) 5-бөлімінде айқындалған ережелер қолданылатын келісім-

шарт жасалған жағдайда, яғни талап қою мерзімі алты жылмен шектелгенде,

арызданушы тарап бес жылдан кейін талап-арыз берді делік. Демек, талап қоюға

берілетін кесімді мерзім аяқталғанға дейін әлі он екі ай бар еді. Істі сотта қарау

басталғаннан кейін он екі айдан артық уақыт өткен соң, бұл істі қарау арыздану-

шы тарап бастамасымен тоқтатылса немесе сот оны қараудан бас тартса, арыз-

данушы тараптың талап қою мерзімі тұрғысынан қарағанда, уақыты қалмайды.

Заңда қарастырылған алты жылдық мерзім өтіп кеткен соң, талап-арыз беруге

тыйым салынады.

Жалпы алғанда, жауапкер тарап талап қою мерзімі өтіп кетті деген дәйекті

алға тартқанда, арызданушы тарап талап қою құқығынан автоматты түрде айы-

рылмайды. Жауапкер тарап талап қою мерзімінің өтіп кеткенін істің мән-жайы

баяндалған құжатта көрсетуге тиіс. Жауапкер тарап талап қою мерзімінің өтіп

кеткенін алға тартпаса, талап-арыз жарамды деп танылады.

1612

Талап-арыз авто-

матты түрде жарамсыз деп танылатын оқиғалар да кезігеді.

1613

Мұндай бірыңғай жағдайлар көбінесе шет елдерде белгіленген талап

қою мерзімдеріне қатысты; мұндайда шетелдік директивалық нормалар

қолданылмайды.

1614

1610

Cooke v. Gill (1873) LR 8 CP 107; Brunsden v. Humphrey (1884) 14 QBD 141, CA; Letang v.

Cooper [1965] 1 QB 232, 243, CA; Republic of India v. India Steamship Co Ltd [1993] AC 410, 419,

HL; Walkin v. South Manchester Health Authority [1995] 1 WLR 1543, 1547, CA; Brown v. KMR

Services Ltd [1995] 4 All ER 598, 640, CA; Paragon Finance v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER

400, 405–406, CA; Roberts v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240, at [41]; Berezovsky v.

Abramovich [2011] EWCA Civ 153; [2011] 1 WLR 2290, at [59] .

1611

[2011] EWCA Civ 153; [2011] 1 WLR 2290, at [59] .

1612

Ketteman v. Hansel Properties [1987] AC 189, 219, HL, per Lord Griths; ‘Limitation of Actions’

(L Com No 270, London, 2001), 2.93, мына іске де сілтеме жасаған: Ronex Properties Ltd v. John

Laing Construction Ltd [1983] 1 QB 398, 404–405, CA.

1613

PD (16), 16.1; бірыңғай жағдайлар туралы: ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, London,

1998), 9.4, атап айтқанда, өзара келісіп, талап қою мерзімін белгілеу жөнінде; кейбір конвен-

циялардың ережелері қолданылатын жағдайлар, мысалы: Payabi v. Armstel Shipping Corpn

[1992] QB 907 (Гаага ережелері/the Hague Rules); Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы

1987 жылғы заңға сай (Consumer Protection Act 1987) талап-арыз беру; біреудің мүлкін заңсыз

иелену түріндегі деликт (tort of conversion) жөнінде: section 3(2), Limitation Act 1980; жер есебі-

нен өндіріп алу (recovery of land): section 17, Limitation Act 1980.

1614

Foreign Limitation Periods Act 1984; мысалы, Gotha City v. Sotheby’s, The Times, 8 October 1998;

мына істе атап өтілген: Garcia v. De Aldama [2002] EWHC 2087 (Ch); [2003] ECDR CN1, at [252]

and [253], per Peter Smith J.

432

ХХІV БӨЛІМ

I(a) тұжырымы. Келісімшарт (ресми шарт (deed) түрінде жасалмаған rелі-

сімшарт) талаптарын бұзуға байланысты талап-арыздар. Жалпы тұжырымға

сай, келісімшарт талаптарын бұзуға байланысты талап-арыз сол талап-арыз бе-

руге негіз болған нақты жайт орын алған күннен бастап есептегенде алты жыл

ішінде берілуге тиіс.

1615

Дегенмен талап-арыз ресми шартқа негізделген болса,

онда талап қою мерзімі он екі жыл болады.

1616

Келісімшарт талаптарын бұзу сал-

дарынан біреу жарақат алған немесе адам өлген жағдайда (қатаң міндеттеме жүк-

теген талап бұзылған күннің өзінде), талап қою мерзімі – үш жыл.

1617

Қисынға сай сақтық таныту міндеттемесін бұзуға байланысты келі-

сімшарттық және деликтілік талап-арыздар қатар келетін жағдайлар.

Келісімшарт құқығы мен деликтілік құқық ережелерінің қатар қолданылуы, яғни

бір жайттың (фактілер жиынтығының) бірнеше талап-арыз беруге негіздеме бо-

луы – осы саладағы әдеттен тыс жағдай. Келісімшарт талаптарын бұзған тарапты

жауапкершілікке тарту мақсатында талап қоюға берілетін кесімді мерзім – алты

жыл. Ал оның салғырттық танытқаны үшін деликтілік талап-арызды арыздану-

шы тарап залалға не шығынға ұшыраған жағдайда ғана бере алады. Сондықтан

мұндай деликтілік талап-арызға қатысты қолданылатын алты жылдық мерзім

(келісімшартқа сай талап-арыз беруге негіз болған параллель жайтқа қарағанда)

кейде ұзартылады. Осыған орай, лорд Николлс (Lord Nicholls) мынадай түсіндір-

ме берген:

«Келісімшарт талаптарының бұзылуына байланысты жайттар мен деликті-

лік құқыққа сай талап-арыз беруге негіздеме болатын жайттардың әртүрлі

уақытта туындайтынын заңгер мамандығы бойынша білім алып жүрген бар-

лық студент біледі. Келісімшарт талаптары бұзылған жағдайда, талап-арыз

беруге негіздеме болатын жайт талаптар бұзылған күні туындайды. Делик-

тілік талап-арыздарға келсек, талап-арыз беруге негіздеме болатын жайт

теріс қылық орын алған кезде емес, арызданушы тарап шығын шеккен кезде

туындайды».

1618

Келісімшарт құқығы мен деликтілік құқық ережелері қатар келетін мұндай

жағдайларда Henderson v. Merrett ісі (1995) негізгі прецедент ретінде қолданыла-

ды. Лорд Гофф (Lord Go) осы ретте соттың өз ұйғарымына сай өзгерту енгізуіне

болмайды деген пікір білдірген.

1619

«Мөр басып бекітілген шарт (specialty) жасалған жағдайларда» (оның ішін-

де ресми шартқа сай) талап-арыз беру. Бұл – ресми шартқа (deed – ресми түрде

1615

Section 5, Limitation Act 1980.

1616

Section 8(1), Limitation Act 1980.

1617

Foster v. Zott GmbH & Co (CA, unreported, 24 May 2000); noted ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270,

London, 2001), 2.10.

1618

Nykredit Mortgage Bank plc v. Edward Erdman Group Ltd (No 2) [1997] 1 WLR 1627, 1630, HL,

per Lord Nicholls; Bell v. Peter Browne & Co [1990] 2 QB 495, CA.

1619

Henderson v. Merrett Syndicates Ltd [1995] 2 AC 145, 184–194, HL; мына істе қарастырған:

Wellesley Partners LLP v. Withers LLP [2015] EWCA Civ 1146.

433

рәсімделген, әдетте ақысыз келісім, 33-бапты қараңыз) сай берілетін талап-арыз-

дарға қатысты қағида. Талап мерзімі – он екі ай. Бұл мерзім талап-арыз беруге

негіздеме болған жайт орын алған күннен (мысалы, келісімшарт бойынша бо-

рышкердің (covenantor) ақша төлеу туралы міндеттемесін орындау туралы талап

қойылған кезден бастап) есептеледі.

1620

Green v. Eadie ісін (2011)

1621

қараған Үлкен соттың Канцлерлік бөлімшесі

(Chancery Division) шығарған шешімге сай, Жаңылыстыратын мәлімдемелер ту-

ралы 1967 жылғы заңның (Misrepresentation Act 1967) 2(1) бөлімі ережелеріне

жүгініп, залалды өтеу талап-арызын беру «мөр қойып бекітілген шарт жасал-

ғандағы» санатқа жатпайды, сондықтан мұндай жағдайда он екі жылдық мерзім

қолданылмайды. Сот бұл талап-арызды заңда қарастырылған деликтілік норма-

ға (statutory tort) негізделген деп таныды. Олай болса, мұндай жағдайда Талап

мерзімі туралы 1980 жылғы заңның (Limitation Act 1980) 2-бөлімінде көрсетілген

әдеттегі алты жылдық мерзім қолданылады.

I(b) тұжырымы. Шарттар (үшінші тараптардың құқықтары) туралы 1999 жыл-

ғы заң (The Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999). Бұл заңда үшінші тараптар-

дың қарапайым және ресми шарттарға негізделген келісімшарттар (33-бапты қа-

раңыз) бойынша талап қою мерзімі алты және он екі жыл болатыны айтылған.

1622

II тұжырым. Өзара келісіп, талап мерзімін өзгерту. Тиісті талап қою мерзімін

келісіп азайтуға болады (акциялар сатып алу туралы келісімдер жасалған кезде

және кепілдік бойынша талап қойылғанда, көбінесе осындай қадам жасалады,

98-бап). Дегенмен келісімшарттардың әділетсіз талаптары туралы заң ережеле-

ріне қайшы келетін талап мерзімін азайту туралы келісім жарамсыз деп танылуы

ықтимал.

1623

Мұндай келісім әдеттегі талап қою мерзімін ұзарту туралы да болуы

мүмкін. Талап қою мерзімінің өзгертілетіні туралы келісімдер әдетте анық жаса-

лады. Алайда айрықша жағдайларда олар тұспалды түрде кездесуі де ықтимал.

1620

Section 8, Limitation Act 1980; мысалы, Rahman v. Sterling Credit Ltd [2001] 1 WLR 496, 500–502,

CA, прецеденттерге сілтеме жасаған; David Oughton ‘Contract, Specialty or «Sum recoverable

by virtue of any enactment”: A Limitation Conundrum’ (2001) 20 CJQ 150; бұл ереже де қайта

қаралуы мүмкін: ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001), 4.9, and сонда (L Com CP

No 151, London, 1998), 13.4 , осы арнайы категорияны алып тастап, мұндай талап-арыздарды

«қарапайым келісімшарттарға» қатысты тәртіппен қарауды ұсынған. In West Bromwich Building

Society v. Wilkinson [2005] UKHL 44; [2005] 1 WLR 2303 Лордтар палатасы 8-бөлім ережелері

ипотекада көрсетілген қаражатты қайтару міндеттемесіне қатысты деген болжам жасаған.

1621

[2011] EWHC B24 (Ch); [2012] PNLR 9 (Deputy High Court judge, Mark Cawson QC).

1622

Section 7(3), Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999; осыған байланысты, қараңыз: N Andrews,

‘Strangers to Justice No Longer: Reversal of the Privity Rules under the Contracts (Rights of Third

Parties) Act 1999’ [2001] CLJ 353–381.

1623

Мына істе растаған: Ronex case [1983] 1 QB 398, 404 D, CA, dictum; Article 121 on Part II,

Consumer Rights Act 2015.

434

ХХІV БӨЛІМ

Сот мұндай тұспалды келісімнің жасалғаны дұрыс екеніне көз жеткізе сендіруді

талап етуі мүмкін. Бұл әсіресе осындай келісімнің әдеттегі талап мерзімін азай-

туға қатысты.

1624

III тұжырым. Эстоппель, т.б.. Келісуші тарап (жауапкер) өзіне қарсы талап қою

мерзімі өтіп кеткенін алға тарту құқығынан айырылуы мүмкін (эстоппель түрле-

рі: 4-бап).

1625

Ace Insurance SA v. Seechurn ісін (2002) тыңдаған Апелляциялық сот

жауапкер тараптың өзіне қарсы талап қою мерзімі өтіп кеткенін алға тартуына

жол бермеу үшін, уәдеге (міндеттемеге) негізделген эстоппель доктринасын қол-

дануға рұқсат берілетінін растаған. Ол үшін мына үш фактор қанағаттандырылу-

ға тиіс:

1626

(a) объективті түрде алып қарағанда, жауапкер тарап арызданушы тарап алдында

айқын да нақты міндеттеме алған немесе сондай мәлімдеме жасаған болуы

керек;

1627

жауапкер тараптың жай ғана әрекетсіздік танытуы әдетте осындай

тұспалды мәлімдеме жасалды деп айтуға жеткілікті негіз бола алмайды;

1628

(b) жауапкер тарап өзін қорғау мақсатында талап мерзімінің өтіп кеткенін алға

тартпайтынын білдіргені абзал;

1629

жағдайда «жауапкердің арызданушы тараптың қателікке бой алдырғанын өз

пайдасына асыруға әрекеттенуі жөнсіз қылық болар еді».

1630

IV(a) тұжырымы. Жарақат алуға байланысты талап-арыз. Мұндай жағдайда та-

лап мерзімі – залал келтірілген күннен немесе арызданушы тарап теріс әрекеттен

1624

Law Commission Report (L Com) No 270 (London, 2001), 2.96 мына іске сілтеме жасаған: Lade v.

Trill (1842) 11 LJ Ch 102; толығырақ: L Com CP No 151 (London 1998), 9.7 to 9.11, мына сот ісіне

де сілтеме жасаған: Lubovsky v. Snelling [1944] KB 44; тұспалды келісімдерге шек қою туралы,

қараңыз: L Com CP No 151 (London, 1998), 9.8.

1625

Бұған қоса, мына сот ісін қараңыз: Ace Insurance SA NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67, қа-

раңыз: L Com No 270 (London, 2001), 2.96 кейін қалыптасқан прецеденттік құқық нормалары:

n 184; одан бұрынғы сот істері: L Com CP No 151 (London, 1998), 9.9 and 9.11; «жалған түсінікке

негізделген» немесе «уәдеге негізделген» эстоппель; келісімге сай эстоппель де болуы мүмкін,

яғни тараптардың талап қою мерзіміне қатысты ереже қолданылмайтыны туралы келісімге қол

жеткізілді деген болжамға негізделген әрекеті, мына сот ісінде жасалған талдауды қараңыз:

Republic of India v. India Steamship Co (No 2) [1998] AC 878, HL (талап қою мерзіміне қатыс-

ты ереже қолданылмаған болса да, Republic of India ісі эстоппель доктринасын «сот процесі»

контексінде қолдануға мысал бола алады, оған мына істе сілтеме жасалған: Ace Insurance SA

NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67, at [21]), қараңыз: Hillingdon BC v. ARC Ltd (No 2) [2000]

3 EGLR 97, CA (келісімге сай эстоппель және жауапкердің талап қою мерзімі жөніндегі ереже-

ге жүгінуі), оған мына істе де сілтеме жасалған: Ace Insurance case at [22] and [23]; Австралия

сотының мына іс бойынша шығарған шешімін қараңыз: Commonwealth of Australia v. Verwayen

(1990) 170 CLR 394 (Австралияның Үлкен соты: эстоппель және жауапкердің талап қою мерзі-

мі жөніндегі ережеге жүгінуі), мына істе сілтеме жасалған: Ace Insurance case, at [25].

1626

Ace Insurance SA NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67, at [17] to [26].

1627

ibid, at [18], [19] and [26](ii).

1628

ibid, at [20].

1629

Ace Insurance SA NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67, at [21].

1630

ibid, at [25].

435

«хабардар болған» күннен бастап үш жыл.

1631

«Хабардар болу» жөнінде Жоғарғы

соттың AB v. Ministry of Defence ісі (2012) бойынша шығарған шешімін қара-

ңыз.

1632

Келісімшарт талаптарын бұзу салдарынан біреу жарақат алған жағдайда

(қатаң міндеттеме жүктеген талап бұзылған күннің өзінде), талап қою мерзімі –

үш жыл.

1633

Әлдекім жарақат алған немесе адам қайтыс болған жағдайда, соттың

талап қою мерзіміне қатысты заңда көрсетілген шектеуді алып тастауға дискре-

циялық өкілеттігі бар.

1634

Салғырттық таныту салдарынан шығын келтіруге байланысты деликтілік

талап-арыздар (дене жарақатын алудан басқа жағдайлар). Талап қою мерзімі –

(a) талап-арыз беруге негіз болған жайт орын алған күннен бастап алты жыл;

немесе (b) «бастапқы күннен» санағанда үш жыл («бастапқы күн» – арыздану-

шы тарап талап-арыз беруге болатынынан хабардар болған күн).

1635

(b) тармағына

келсек, латенттік залалға (latent damage) қатысты ереже деликтілік құқық норма-

ларында (келісімшартта емес) айқындалған салғырттық таныту жайттарына ғана

қолданылады.

1636

IV(b) және (c) тұжырымы: Жер сату және ипотека. Жеке тұлға жер сатудан

түскен табысты өндіріп алу туралы талап-арызды он екі жыл ішінде бере ала-

ды.

1637

Кепілзат иесі (mortgagee) ипотекалық қарыз немесе жылжымайтын және

жылжымалы мүлікті кепілге қойып алынған басқа да қарыздың негізгі сомасын

1631

Sections 11, 12 to 14, Limitation Act 1980.

1632

[2012] UKSC 9; [2013] 1 AC 78.

1633

Foster v. Zott GmbH & Co (CA, unreported, 24 May 2000); noted ‘Limitation of Actions’ (L Com

No 270, London, 2001), 2.10.

1634

Section 33, Limitation Act 1980; 1998 жылы Құқықтық мәселелер жөніндегі комиссия бұл

ереженің (1980 жылдан бері) 115 апелляциялық шешім шығаруға негіз болғанын атап өт-

кен: ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, London, 1998), 12.194; негізгі прецеденттер:

Thompson v. Brown [1981] 1 WLR 744, HL; Donovan v. Gwentoys Ltd [1990] 1 WLR 472, HL;

Halford v. Brookes [1991] 1 WLR 428, CA (жауапкерге арызданушының қызын өлтірді деген

айып тағу; арызданушы азаматтық талап-арыз беру мүмкіндігінің бар екенін талап қою мерзімі

өтіп кеткен соң білген); Hartley v. Birmingham CC [1992] 1 WLR 969, CA (пайдалы нұсқаулық-

тар: 979–980).

1635

Section 14A, Limitation Act 1980 (added by Latent Damage Act 1986); J O’Sullivan, ‘Limitation,

latent damage and solicitors’ negligence’ (2004) 20 PN 218, 237 (судьяның мына сот ісіндегі

жан-жақты талдауын қараңыз: per Lord Nicholls in Haward v. Fawcetts [2006] UKHL 9; [2006]

1 WLR 682, at [15]).

1636

Iron Trade Mutual Insurance Co Ltd v. J K Buckenham Ltd [1990] 1 All ER 808, QBD; мына іс бо-

йынша шығарылған шешімді құптаған: Société Génerale de Réassurance v. Eras (International)

Ltd (note) [1992] 2 All ER 82, CA.

1637

Section 20(1)(b), Limitation Act 1980.

436

ХХІV БӨЛІМ

өндіріп алу туралы талап-арызды он екі жыл ішінде беруге құқылы.

1638

Дегенмен

Gotham v. Doodes ісін (2007) қараған Апелляциялық сот «бұл ереже банкроттық

туралы іс бойынша сенім жүктелген тұлға пайдасына, яғни мүлікке алым алуға

қолданылмайды» деген шешім шығарған.

1639

IV(d) тұжырымы: Жауапкершілік үлесін/берешекті өтеу (сontribution).

Азаматтық жауапкершілік (жауапкершілік үлесі) туралы 1978 жылғы заңға (Civil

Liability (Contribution) Act 1978) сай, жауапкершілік үлесін/берешекті өтеу

1640

ту-

ралы талап-арыз беру мерзімі – екі жыл

1641

(мына істі қараңыз: Aer Lingus plc

v. Gildacroft Ltd, 2006).

1642

Бұл заңмен қамтылмаған жағдайларда, атап айтқанда

тең кепілгерлер (co-sureties) мен тең сақтандырушыларға (co-insurers) қатысты

жағдайларда,

1643

жауапкершілік үлесін/берешекті өтеу туралы талап-арыз беру

мерзімі – алты жыл деп белгіленген.

1644

V тұжырым. Реституциялық талап-арыздар.

1645

Төменде аталған заңда оның

ережелері келісімшартқа байланысты талап-арыздарға ғана қолданылатыны

1638

Талап мерзімі туралы 1980 жылғы заңның (Limitation Act 1980) 20(1)(a) бөлімі: ипотекалық

қарыз шарты бойынша борышкер (mortgagor) кепілзат иесі мүлікті иеленген кезден бастап он

екі жыл ішінде кепілді қайта сатып алу туралы талап-арыз бере алады: Талап мерзімі туралы

1980 жылғы заңның 16-бөлімі; West Bromwich Building Society v. Wilkinson [2005] UKHL 44;

[2005] 1 WLR 2303 (мына іске қатысты шешімді құптаған: Bristol & West plc v. Bartlett [2003]

1 WLR 284, CA) осы заңның 20(1) бөлімінде кепілзат иесінің (mortgagee) он екі жыл ішінде

қарыздың негізгі сомасын қайтару туралы талап-арыз бере алатыны айқын көрсетілген; кепіл-

зат иесі мүлікті сату құқығын іске асырған күннің өзінде көрсетілген мерзім тоқтамайды; осы

ретте лорд Хоффманн (Lord Homann) былай деген [12]: «Белгіленген уақыт, тиісті ережеде

көрсетілгендей, талап-арыз беруге негіз болатын жайт туындаған мезеттен бастап саналады.

Қарыз берген тараптың мүлікті сату құқығын жүзеге асыруға әрекеттеніп, белгіленген уақыт-

ты санауды тоқтатуы әдеттен тыс жағдай болатын еді. Ендеше, талап-арыз беруге негіздеме

болған жайт ипотекалық қарыз бойынша берешекке қатысты болса, меніңше, кепілзат кейін

сатылған күннің өзінде 20-бөлім ережелері күшін жоғалтпайды». Соттың Bartlett ісі бойынша

шығарған шешіміне сай, 20(5) бөлімде көрсетілген алты жылдық мерзім несие бойынша па-

йыздарды қайтару туралы талап-арыздарға да қатысты қолданылады.

1639

[2006] EWCA Civ 1080; [2007] 1 WLR 86, at [36] to [38], and [40], Төлем қабілетсіздігі туралы

1986 жылғы заңның (Insolvency Act 1986) 313-бөлімін қарастырған.

1640

Азаматтық жауапкершілік (жауапкершілік үлесі) туралы 1978 жылғы заң (Civil Liability

(Contribution) Act 1978) туралы, қараңыз: 90-бап, түсіндірме; бұған қоса, қараңыз: N Andrews,

English Civil Procedure (Oxford, 2003), 11.71 to 11.134.

1641

Section 10, Limitation Act 1980; ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, London, 1998),

7.22 to 7.25.

1642

[2006] EWCA Civ 4; [2006] 1 WLR 1173.

1643

Ортақ құқықтағы жауапкершілік үлесі (ортақтасқан жауапкершілік) туралы, қараңыз:

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford, 2003), 11.71 to 11.134, and Article 90.

1644

Hampton v. Minns [2002] 1 WLR 1 (судья бұл істе «кепілдік бойынша берешек туындаған, сон-

дықтан Талап мерзімі туралы 1980 жылғы заңның (Limitation Act 1980) 10-бөлімінде емес,

5-бөлімінде айқындалған ережелер (алты жылдық мерзім) қолданылуға тиіс» деген қорытын-

дыға келді).

1645

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001), 2.48 to 2.51; AS Burrows, The Law

of Restitution (3rd edn, Oxford, 2011), 604 ; Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment

(8th edn, 2011), chapter 33; H McLean, ‘The Limitation of Actions in Restitution’ [1989]

CLJ 472–506; M West (2011) 30 CJQ 366.

437

айтылғанына қарамастан, арызданушының фактілік немесе құқықтық қателік

салдарынан төлеген ақшасын өндіріп алу жөніндегі реституциялық талап-ары-

зына не ыңғайласпа қанағаттандыру жасау міндеттемесінің мүлде орындалмауы-

на байланысты талап-арызына қатысты Талап мерзімі туралы 1980 жылғы заң

(Limitation Act 1980) ережелері қолданылады.

1646

Белгілі бір себеппен мәнін жоғалтқан келісімшарт бойынша төленген ақшаны

қайтару туралы талап қою мерзімі талап-арыз беруге негіздеме болған жайт, яғни

келісімшарттың мәнін жоғалтуына ықпал еткен оқиға орын алған күннен бастап

есептеледі.

1647

Сол сияқты, ыңғайласпа қанағаттандыру жасау міндеттемесінің мүлде орын-

далмауына байланысты, ортақ құқыққа сай талап-арыз беру мерзімі аталған ың-

ғайласпа қанағаттандыру жасалмаған күннен бастап саналады.

1648

VI тұжырым. Талап қою мерзімі кейінге шегерілетін жағдайлар:

1649

(a) талап-арыз арызданушы тараптың алаяқтық әрекетіне негізделгенде;

1650

(b) жауапкер тарап талап-арыз беру құқығына қатысты фактіні мақсатты түрде

жасырғанда; немесе (c) талап-арыз фактілік не құқықтық қателік салдарынан

қорғау жөнінде болғанда.

1651

Мұндай жағдайларда талап қою мерзімі арыздану-

шы тарап алаяқтық әрекеттің орын алғанын, мәліметтердің әдейі жасырылғанын

немесе қателік жіберілгенін анықтағанда не қисынға сай анықтау мүмкіндігі

болған күннен ғана басталады.

1652

Алаяқтық әрекеттің жасалғанын анықтау және

сондай әрекет орын алды деп күдіктену бірдей емес.

1653

Құқық/әрекет қабілеттілігі шектеулі тұлғаларға, соның ішінде кәмелетке тол-

мағандарға байланысты жағдайларда тиісті талап-арызға қатысты мерзім толық

қолданылады (мысалы, келісімшартқа сай берілген қарапайым талап-арыз бол-

са – алты жыл). Талап мерзімі жеке тұлға құқыққа/әрекетке қабілетті, қайтыс

1646

Kleinwort Benson Ltd v. Sandwell BC [1994] 4 All ER 890, 942–943, per Hobhouse J; BP Exploration

Co (Libya) Ltd v. Hunt (No 2) [1983] 2 AC 352, 373–374, per Lord Brandon.

1647

AS Burrows, The Law of Restitution (3rd edn, Oxford, 2011), 608, мына іске сілтеме жасаған:

BP Exploration Co (Libya) Ltd v. Hunt (No 2) [1983] 2 AC 352, 373–374, HL.

1648

AS Burrows, The Law of Restitution (3rd edn, Oxford, 2011), мына іске сілтеме жасаған: Guardian

Ocean Cargoes Ltd v. Brasil [1994] 2 Lloyd’s Rep 152 (dictum of Hirst J).

1649

Section 32(1)(a), (b) and (c), Limitation Act 1980: ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270,

London, 2001), 2.78 to 2.90 and ibid, L Com CP No 151 (1998), paras 8.1 to 8.48.

1650

Cattley v. Pollard [2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353 (Richard Sheldon QC); Beaman v. ARTS

Ltd [1949] 1 KB 550 (талап-арыз беруге алаяқтық әрекет негіз болуы керек, мұны мына сот

ісінде атап өткен: Barnstable Boat Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1, at [31]:

«[Алаяқтық әрекетке байланысты кейінге қалдыру ережесі] алдауға қатысты немесе алаяқтық

әрекет болды деп айып тағуды қажет ететін талап-арыздарға ғана қолданылады», – деген лорд-

судья Уоллер (Waller LJ) Beaman ісі бойынша шығарылған шешімге жүгінген).

1651

Құқықтық қателік жөнінде: Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, HL (осы ере-

жені қолданып, қателесіп төлеген ақшаны қайтаруға құқықтық қателік шектеуін қоюдан бас

тартқан), атап өткен: S Hedley [1999] CLJ 21, 23 (‘startling’); қателік талап-арыз беруге негіз

болған жайттың маңызды элементі болуға тиіс: Malkin v. Birmingham CC (CA, unreported,

12 January 2000), noted ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001), 2.89 n 171.

1652

Section 32(1), Limitation Act 1980.

1653

Barnstable Boat Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1, at [34] to [36].

438

ХХІV БӨЛІМ

болған немесе жасы он сегізге толған (кәмелетке толмаған тұлға болса) күннен

басталады.

1654

Кәмелетке толмаған тарап психикалық қабілеттілігінен айырылған

жағдайда, талап қою мерзімі оның психикалық қабілеттілігі қалпына келгенге

дейін кейінге шегеріледі.

1655

VII тұжырым. Берешектің бар екенін қол қойып мойындау. Талап қою мерзімі

жауапкер тарап арызданушы тараптың талабын не құқығын жазбаша және қол

қойылған нысанда мойындаған

1656

немесе тиісті төлем жасаған кезден қайта бас-

талады.

1657

Бұл ереже берешекті не басқа да нақты белгіленген соманы өтеу, қай-

тыс болған адамның жеке мүлкіндегі үлесін не оған меншік құқығын қайтару,

жерге меншік құқығын қалпына келтіру және ипотекалық қарыздар туралы та-

лап-арыздарға қатысты қолданылады. Талап қою мерзімін осылайша қайта-қайта

ұзартып отыруға болады. Алайда берешекті мойындаған соң не оны жартылай

өтегеннен кейін талап мерзімі өтіп кетсе, талап қою құқығын қайта пайдалануға

жол берілмейді.

1658

Лордтар палатасының Bradford & Bingley plc v. Rashid ісі (2006)

1659

бойынша

шығарған шешіміне сай, берешекті мойындау туралы мәлімдеме оны қайтару

шарттарын ұсыну, қайтару мерзімін ұзарту мақсатында жасалған болса, онда

жауапкершілікке тарту немесе берешек көлемін нақтылау жөнінде келіссөздер

жүргізгенде «бар құқықтарға нұқсан келтірмей» басымдық беру түріндегі қорғау

амалы қолданылмайды. Осыған орай, лорд Браун (Lord Brown) мынадай түсінік-

теме берген:

1660

«Құқықтарға нұқсан келтірмеу жөніндегі ереже, осы істегідей, дауланған

жауапкершілік бойынша келіссөздер жүргізіп, ымыраға келу үшін емес, мойын-

далған жауапкершілік бойынша төлем жасау мәселесін талқылауға бағыттал-

ған ашық коммуникацияға қатысты қолданылмайды».

VIII тұжырым: Әділдік құқығындағы белгіленген мерзімді өткізіп алу (laches)

және үнсіз келісу (acquiescence) жөніндегі шектеулер. Бұлар кейбір құқықтық

1654

Sections 28, 38(2) and (3), Limitation Act 1980; Headford v. Bristol & District Health Authority

[1995] PIQR P180, CA (1964 жылғы оқиғаларға қатысты 1992 жылы сот ісін бастау тәртібі бұ-

зылмаған; арызданушы тараптың миына зақым келген).

1655

Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735 (Ch); [2012] 1 WLR 3637, at [94], per Roth J.

1656

Артықшылық берілген пайдалану құқығы жарамсыз деген шешім шығарылған іс: Ofulue v.

Bossert [2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990 (00.00).

1657

Sections 29 to 31, Limitation Act 1980; ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001),

2.91 and 2.92; ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, London, 1998), 8.27 to 8.48.

1658

Section 29(7), Limitation Act 1980.

1659

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066.

1660

ibid, at [73].

439

қорғау амалдарын (мысалы, соттың тыйым салуы немесе келісімшартты заттай

орындату) қолдануға әділдік құқығына сай қойылатын шектеулер. Олар бұрын-

нан қалыптасқан бірқатар прецеденттік нормаға негізделген.

1661

Белгіленген мерзімді өткізіп алу. Белгіленген мерзімді өткізіп алу (laches) деп

уақыт созып, нұқсан келтіруді айтады: ықтимал арызданушының өз құқығынан ха-

бардар бола тұра уақыт өткізіп алуы, осылайша қалыптасқан жағдайда талап-арыз-

ды іске асырудың әділетсіздікке парапар болып қалуы. Мына сот істерін қараңыз:

Cattley v. Pollard (2006),

1662

T & N Ltd v. Royal & Sun Alliance plc (2003)

1663

және лорд-

судья Мур-Биктің (Moore-Bick LJ)P & O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co ісі (2006)

бойынша шығарған шешімі.

1664

1661

Chadwick LJ in re Loftus decd, Green v. Gaul [2006] EWCA Civ 1124; [2007] 1 WLR 591, at [42]

лорд-судья Алдустың (Aldous LJ) Frawley v. Neill ісіне қатысты мәлімдемесінен (The Times,

5 April 1999, CA) мынадай үзінді келтірген: «Істің мән-жайын анықтағанда жан-жақты тексеру

жүргізу қажет, мұндай ұстанымның мақсаты – келісуші тарапқа құқығын өз пайдасына асыруға

рұқсат берудің жөнсіз әрекет болып саналатын-саналмайтынын нақтылау... [Әрбір] іс бойынша

шешім шығарғанда осындай жан-жақты ұстанымды басшылыққа алып, тиісті фактілерді еске-

ру керек». Қараңыз: ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001), 2.98; and ‘Limitation of

Actions’ (L Com CP No 151, London, 1998), 9.12 to 9.22; J Brunyate, Limitation of Actions in Equity

(1932), 1–12; GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 109–112;

JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and Lehane’s Equity: Doctrines and

Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 7(3); Snell’s Principles of Equity (31st edn, London, 2010),

5-16 ; классификация мәселесіне қатысты іс: Goldsworthy v. Brickell [1987] Ch 378, 410, CA,

мұнда лорд-судья Норс (Nourse LJ) белгіленген мерзімді өткізіп алу (laches) сияқты қорғау

амалын басқа амалдардан (acquiescence and armation) ажыратып берген; негізгі прецеденттер:

(the locus classicus) Lindsay Petroleum Co v. Hurd (1874) LR 5 PC 221, 239–240, PC, per Sir Barnes

Peacock, оған мына істе сілтеме жасаған: Lord Blackburn in Erlanger v. New Sombrero Phosphate

Co (1878) 3 App Cas 1218, 1279–1280, HL; Nelson v. Rye [1996] 1 WLR 1378, 1392, Laddie J (де-

генмен заңда қарастырылған талап мерзіміне қатысты пайым дұрыс емес – қараңыз: Paragon

Finance plc v. Nash [1999] 1 All ER 400, 414–416, CA, per Millett LJ, әділдік құқығы және белгі-

ленген мерзімді өткізіп алу (laches) жөніндегі шектеулер); үнсіз келісуге (acquiescence) қатыс-

ты негізгі прецеденттер: Allcard v. Skinner (1887) 36 Ch D 145, 186–189, per Lindley LJ, 191–193,

per Bowen LJ (Cotton LJ dissenting in application to facts, 174–175), CA; Shaw v. Applegate [1977]

1 WLR 970, CA; Vigilantibus non dormientibus iura subveniunt (яғни заң қапы қалғандарға емес,

қырағылық танытқандарға көмекке келеді). Jowitt’s Dictionary of English Law (2010), vol 2, 2379,

бұл қағиданы қолданған: Coke (2 Co Inst 690; 4 Co Rep 10; Hob 347; Wing 692); Джовитт (Jowitt)

Коук (Coke) сол қағиданы crassa et supina negligentia ережесіне байланысты айтқан деген, қара-

ңыз: Smith v. Clay (1767) 3 Bro CC 639n, at 640n; Fenwicke v. Clarke (1862) 4 De GF & J 240, 245.

1662

[2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353.

1663

[2003] EWHC 1016 (Ch); [2003] 2 All ER (Comm) 939, at [140]: «Әділдік құқығына сай құқықтық

қорғау амалын қолдануды талап еткен тараптың өзі қисынға сай тиянақтылық танытпаған,

соның салдарынан қарсы тарапқа қатысты жалған көзқарас қалыптасқан немесе тиісті құ-

қықтық қорғау амалын қолдану талабын қанағаттандыру әділетсіз не ақылға қонымсыз бо-

латын жағдайда, белгіленген мерзімнің өтіп кеткеніне байланысты, аталған тараптың өзіне

қатысты құқықтық қорғау амалын қолдануды талап етуіне шек қойылады. Қисынға сай тия-

нақтылық пен тиісті құқықтық қорғау амалын қолдану талабын қанағаттандыру әділетсіз

не ақылға қонымсыз болатын жағдайдың анықтамасы талап етілген құқықтық қорғау ама-

лының түріне және істің нақты мән-жайына байланысты болады: Lindsay Petroleum Co v.

Hurd (1874) LR 5 PC 221, 239, per Lord Selborne; Erlanger v. New Sombrero Phosphate Co (1878)

3 App Cas 1218, 1279, HL, per Lord Blackburn… Дегенмен тиісті мерзім қателік болғаны тура-

лы хабарлама берілген кезден бастап саналады: Beal v. Kyte [1907] 1 Ch 564, 566».

1664

[2006] EWCA Civ 1717; [2007] 1 WLR 2288, 2310.

440

ХХІV БӨЛІМ

Үнсіз келісім. Талап-арыз беруші өз құқықтарынан хабардар бола тұра, жауап-

кердің оны бұзуына үнсіз келіскен және оның сол құқықтарға жүгінуі жөнсіз

әрекет болып саналатын жағдайда, жауапкер тарап өзін қорғау үшін қарсы та-

раптың «үнсіз келісім бергенін» (аcquiescence) алға тарта алады.

1665

Кей жағдайда

әділдік құқығында келісімшарт құқығындағыдай талап қою мерзімдері қолда-

нылады.

1666

Дегенмен келісімшартты заттай орындату түріндегі құқықтық қорғау

амалын қолдану үшін талап қою мерзімін ұзартуға жол берілмейді,

1667

мұндай

шектеу соттың тыйым салуына да қатысты. Сондықтан соттың тыйым салуы

(188-бап) немесе келісімшартты заттай орындату (187-бап) туралы талап-арыз-

дарға әділдік құқығындағы белгіленген мерзімді өткізіп алу (laches) және үнсіз

келісу (acquiescence) деген шектеу түрлері ғана қолданылады. Бұл құқықтық қор-

ғау амалдарына заңда айқындалған талап қою мерзімдері қолданылмайды.

1668

IX тұжырым. Шетелдік талап қою мерзімдері туралы 1984 жылғы заң (Foreign

Limitation Periods Act 1984).

1669

Осы заңға сәйкес, Англия соттары шет елдердің

талап қою мерзімдерін қолданбау (оларды қолдану шамадан тыс ауыртпалық

түсіретін жағдайда) туралы шешім шығаруға өкілетті.

1670

Harley v. Smith ісін

(2011)

1671

қараған Апелляциялық сот «шет елдегі талап қою мерзімі Англияда та-

лап қою мерзімінен қысқа болғанда, қандай да бір ауыртпалық туындамайды»

деген шешім шығарған. Bank St Petersburg v. Arkhangelsky ісін (2014) қараған

1665

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001), 2.99, мына іске сілтеме жасаған: Shaw v.

Applegate [1977] 1 WLR 970, 978, 980, CA; жауапкер тарап арызданушы тараптың оң сипатта-

ғы әрекетіне, сөздеріне немесе әрекетсіздік танытқанына сеніп, зардап шеккен болса керек:

Jones v. Stones [1999] 1 WLR 1739, 1742–1744, per Aldous LJ, CA.

1666

Section 36(1), Limitation Act 1980; ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, London, 1998),

9.22; лорд Вэстберидің (Lord Westbury) мына іске қатысты мәлімдемесі басшылыққа алынды:

Knox v. Gye (1872) LR 5 HL 656, 674–675, HL, оған мына істе сілтеме жасаған: Coulthard v.

Disco Mix Club Ltd [2000] 1 WLR 707, 728–730 (Jules Sher QC), мына іс бойынша шешім бас-

шылыққа алынбады: Nelson v. Rye [1996] 1 WLR 1390; Nelson ісіне қатысты шешімді сот мына

істі қарағанда да құптамады: Paragon Finance plc v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400,

415–416, per Millett LJ, CA; Cia de Suguros Imperio v. Heath (REBX) Ltd [2001] 1 WLR 112,

120–123, per Waller LJ; 124–126, per Clarke LJ, CA; басқа да прецеденттік құқық нормалары:

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, London, 2001), 2.102 n 196.

1667

GH Jones and W Goodhart, Specic Performance (2nd edn, London, 1996), 109–112; түсініктемелер:,

J Beatson, ‘Limitation Periods and Specic Performance’, in E Lomnicka and CGJ Morse (eds),

Contemporary Issues in Commercial Law (London, 1997), 9–23.

1668

P & O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co [2006] EWCA Civ 1717; [2007] 1 WLR 2288; Heath v. Heath

[2009] EWHC 1908 (Ch); [2010] FSR 610, at [27] ; ‘Limitation of Actions’, Law Commission

Report No 270 (London, 2001), 2.97 to 2.99.

1669

Иракта кейбір мәселелер бойынша «азаматтық талап-арыздар беруге қойылатын процестік

шектеулердің ұшырасуы ағылшын соттарында істі қарау кезінде талап қою мерзіміне қатысты

ережелерді қолдануға кедергі бола алмайды» деген шешім шыққан: Ирактағы азаматтық сот

істері жөнінде: Ministry of Defence v. Iraqi Civilians [2015] EWCA Civ 1241.

1670

Section 2(1), Foreign Limitation Periods Act 1984; Gotha City v. Sotheby’s, The Times, 8 October

1998; мына істе атап өткен: Garcia v. De Aldama [2002] EWHC 2087 (Ch); [2003] ECDR CN1,

at [252], [253], per Peter Smith J.

1671

[2010] EWCA Civ 78; [2010] CP Rep 33 (шешімнің соңғы параграфын қараңыз).

441

Апелляциялық сот 1984 жылғы заңға сай Ресейдегі талап қоюдың үш жылдық

мерзіміне сәйкес құқықтық қорғау көрсету талабын қанағаттандыру туралы

(«көпфакторлы») шешімді өзгеріссіз қалдырған.

1672

ӘДЕБИЕТ

Andrews on Civil Processes (Cambridge, 2013), vol 1: Court Proceedings, chapter 8;

A McGee, Limitation Periods (7th edn, 2014).

II тұжырым: K Lewison, Interpretation of Contracts (6th edn, London, 2011), 12.17.

VIII тұжырым: JD Heydon, MJ Leeming, PG Turner (eds), Meagher, Gummow and

Lehane's Equity: Doctrines and Remedies (5th edn, Sydney, 2014), Part 7(3).

1672

[2014] EWCA Civ 593; [2014] 1 WLR 4360, at [15] to [25].

Сот істерінің тізімі

442

СОТ ІСТЕРІНІҢ ТІЗІМІ

4 Eng Ltd v. Harper [2008] EWHC 915 (Ch); [2009] Ch 91 .......................................................... 176-бап

A Roberts & Co Ltd v. Leicestershire CC [1961] Ch 555 ...................................................106, 115-баптар

A Schroeder Music Publishing Co Ltd v. Macaulay [1974] 1 WLR 1308, HL ........................................ 59-бап

AB v. CD [2014] EWCA Civ 229; [2014] 3 All ER 667; [2014]

2 All ER (Comm) 242; [2014] CP Rep 27; [2014] BLR 313 .................................................... 188-бап

AB v. Ministry of Defence [2012] UKSC 9; [2013] 1 AC 78 ........................................................... 198-бап

Abbar v. Saudi Economic & Development Co (SEDCO)

Real Estate Ltd [2014] EWHC 1414 (Ch) ................................................................................... 67-бап

Abbey National Bank plc v. Stringer [2006] EWCA Civ 338; [2006] 2 P & CR DG15 ....................81-бап

Aberdeen City Council v. Stewart Milne Group Ltd [2011] UKSC 56; 2012 SC (UKSC) 240;

2012 SLT 205; 2012 SCLR 114 ....................................................................................105, 112-баптар

Abrahams v. Herbert Reiach Ltd [1922] I KB 477, CA ................................................................... 183-бап

Absalon v. TRCU Ltd [2005] EWCA Civ 1586; [2006] 1 All ER

(Comm) 375; [2006] 2 Lloyd’s Rep 129 .................................................................................... 106-бап

Ace Insurance SA NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67 ................................................................ 198-бап

Actionstrength Ltd v. International Glass Engineering INGLEN SpA [2010] EWCA Civ 1477;

[2012] 1 WLR 566 ........................................................................................................................ 94-бап

Actionstrength Ltd v. International Glass Engineering INGLEN SpA [2003] UKHL 17;

[2003] 2 AC 541, HL ......................................................................................................................33-бап

Addax Bank BSC v. Wellesley Partners LLP

[2010] EWHC 1904 (QB).......................................................................................170, 186, 197-баптар

Addis v. Gramophone Co Ltd [1909] AC 488, HL..............................................................172, 174-баптар

Adler v. Dickson see Himalaya, The Aectra Rening and

Manufacturing Inc v. Exmar NV [1994] 1 WLR 1634, CA ....................................................... 197-бап

Aer Lingus plc v. Gildacroft Ltd [2006] EWCA Civ 4; [2006] 1 WLR 1173 .................................. 198-бап

Aerial Advertising Co v. Batchelors Peas Ltd (Manchester)

[1938] 2 All ER 788.......................................................................................................138, 139-баптар

AES Ust-Kamenogorsk Hydropower Plant LLP v. Ust-Kamenogorsk Hydropower

Plant [2013] UKSC 35; [2013] 1 WLR 1889................................................................................99-бап

Agip SpA v. Navigazione Alta Italia SpA see Nai Genova,

The and the Nai Superba Agroexport State Enterprise v. Compagnie Europeene De Cereales

[1974] 1 Lloyd’s Rep 499 ................................................................................................................6-бап

Air Transworld Ltd v. Bombadier Inc [2012] EWHC 243 (Comm);

[2012] 2 All ER (Comm) 60; [2012] 1 Lloyd’s Rep 349 ..............................................................75-бап

Aktor, The [2008] EWHC 1330 (Comm); [2008] 2 All ER (Comm) 784;

[2008] 2 Lloyd’s Rep 246 ........................................................................................................... 154-бап

Alaskan Trader, The [1984] 1 All ER 129 ........................................................................................ 171-бап

Alan v. El Nasr [1972] 2 QB 189, CA...........................................................................124, 170, 186-баптар

Alan Auld Associates Ltd v. Rick Pollard Associates [2008]

EWCA Civ 655; [2008] BLR 419 .............................................................................................. 147-бап

Alec Lobb (Garages) Ltd v. Total Oil GB Ltd [1983] 1 WLR 87 ............................................................... 83-бап

Alec Lobb (Garages) Ltd v. Total Oil GB Ltd [1985] 1 WLR 173, CA ..................................................... 83-бап

Alexander v. Rayson [1936] 1 KB 169, CA ........................................................................................ 55-бап

Сот істерінің тізімі

443

Alfred McAlpine Capital Projects Ltd v. Tilebox Ltd

[2005] EWHC 281 (TCC); [2005] BLR 271 ............................................................................. 193-бап

Alfred McAlpine Construction Ltd v. Panatown Ltd

[2001] 1 AC 518, HL .........................................................................................................84, 85-баптар

Alfred Toepfer International GmbH v. Itex Itagrani Export SA [1993] 1 Lloyd’s Rep 360 ............ 141-бап

Ali v. Christian Salvesen [1997] 1 All ER 721, CA .......................................................................... 105-бап

Allcard v. Skinner (1887) 36 Ch D 145, CA ..................................................................................... 198-бап

Allied Maples Group v. Simmons & Simmons [1995] 1 WLR 1602, CA ........................................ 176-бап

Alpha Trading Ltd v. Dunnshaw-Patten Ltd [1981] QB 290, CA ...................................................... 29-бап

Amalgamated Investment & Property Co Ltd v. Texas Commerce International Bank Ltd

[1982] 1 QB 84, CA .......................................................................................................... 4, 109-баптар

Amalgamated Society of Railway Servants v. Osborne [1910] AC 87, HL .......................................55-бап

Amer Energy, The [2009] 1 Lloyd’s Rep 293 ................................................................................... 178-бап

American Insurance (Kenya) Ltd v. Matelec SAL [2013] EWHC 3278 (Comm) ........................... 106-бап

Ampurius Nu Homes Holdings Ltd v. Telford Homes (Creekside) Ltd [2013]

EWCA Civ 577; [2013] 4 All ER 377...................................................................137, 157, 159-баптар

AMT Futures Ltd v. Marzillier [2014] EWHC 1085 (Comm) ...........................................................99-бап

AMT Futures Ltd v. Marzillier [2015] EWCA Civ 143; [2015] QB 699 .......................................... 99-бап

Anglia Television Ltd v. Reed [1972] 1 QB 60, CA .......................................................................... 172-бап

Anglo Petroleum Ltd v. TFB (Mortgages) Ltd [2007] EWCA Civ 456; [2007] BCC 407 .............. 46-бап

Antaios Compania Naviera SA v. Salen Rederierna AB [1985] AC 191, HL.....................107, 161-баптар

Appleby v. Myers (1867) LR 2 CP 651 ............................................................................................. 133-бап

Aquafaith, The [2012] EWHC 1077 (Comm);

[2012] 2 All ER (Comm) 461; [2012] 2 Lloyd’s Rep 61 ........................................................... 171-бап

Araci v. Fallon [2011] EWCA Civ 668; [2011] LLR 440 ................................................................ 188-бап

Arbuthnott v. Fagan [1995] CLC 1396 ............................................................................................ 111-бап

Archbolds (Freightage) Ltd v. S Spanglett Ltd [1961]

1 QB 374, CA .................................................................................................................... 46, 49-баптар

Arcos v. Ronaasen [1933] AC 470, HL............................................................................................. 155-бап

Aribisala v. St James Homes etc (No 1) [2007] EWHC 1694 (Ch) ................................................. 195-бап

Aries, The [1977] 1 WLR 185, HL ................................................................................................... 197-бап

Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd see Aries, The

Ariston SRL v. Charly Records, Court of Appeal, 13 March 1990 .................................................. 193-бап

Arkin v. Borchard Lines Ltd [2005] EWCA Civ 655; [2005] 1 WLR 3055 ......................................57-бап

Arnold v. Britton [2015] UKSC 36;

[2015] AC 1619..............................................................................104, 105, 107, 111-114, 125-баптар

Arnold v. National Westminster Bank plc [1991] 2 AC 93 ...................................................................4-бап

Ashmore, Benson, Pease & Co Ltd v. AV Dawson Ltd [1973] 1 WLR 828, CA .............................. 46-бап

Ashworth v. Royal National Theatre [2014] EWHC 1176;

[2014] 4 All ER 238.......................................................................................................174, 187-баптар

ASM Shipping Ltd of India v. TTMI Ltd of England see Amer Energy,

The Assicurazioni Generali SpA v. Arab Insurance Group (BSC)

[2002] EWCA Civ 1642; [2003] 1 WLR 577;

[2003] 1 All ER (Comm) 140 ........................................................................................... 70, 76-баптар

Associated Electric & Gas Insurance Services Ltd v. European Reinsurance Co of Zurich

[2003] UKPC 11; [2003] 2 CLC 340; [2003] 1 WLR 1041, PC ................................................... 4-бап

Associated Japanese Bank v. Crédit du Nord [1989] 1 WLR 255 .....................................................78-бап

Astea (UK) Ltd v. Time Group Ltd [2003] EWHC 725 (TCC) ...........................................139, 157-баптар

Aston Martin Lagonda Ltd v. Automobile Industrial Partnerships Ltd,

Birmingham, High Court, 2009, unreported .............................................................................. 187-бап

Astra, The [2013] EWHC 865 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s Rep 69.............................154, 157, 161-баптар

Сот істерінің тізімі

444

Atlantic Baron, The [1978] 3 All ER 1170 ......................................................................................... 80-бап

Atlantic Estates plc v. Ezekiel [1991] 2 EGLR 202 ............................................................................ 76-бап

Athena, The [2006] EWHC 2530 (Comm);

[2007] 1 All ER (Comm) 183; [2007] 1 Lloyd’s Rep 280 ........................................................... 99-бап

Attorney-General for Belize v. Belize Telecom Ltd [2009] UKPC 10;

[2009] 2 All ER 1127 .................................................................................................................. 105-бап

Attorney-General v. Barker [1990] 3 All ER 257 ............................................................................ 188-бап

Attorney-General v. Blake [2001] 1 AC 268, HL ............................................................... 175, 191-баптар

Attrill v. Dresdner Kleinwort Ltd [2013] EWCA Civ 394;

[2013] 3 All ER 807 ..................................................................................................... 29, 31, 40-баптар

Attwood v. Lamont [1920] 3 KB 571, CA ...........................................................................................60-бап

Avon Insurance plc v. Swire Fraser Ltd [2000] 1 All ER (Comm) 573;

[2000] Lloyd’s Rep IR 535 ........................................................................................................... 68-бап

Avraamides v. Colwill [2006] EWCA Civ 1533; [2007] BLR 76 ...................................................... 84-бап

Awwad v. Geraghty [2001] QB 570, CA ................................................................................ 57, 61-баптар

AXA Sun Life Services v. Campbell Martin Ltd [2011] EWCA Civ 133;

[2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1 CLC 312 ............................................................. 75, 81, 197-баптар

Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270, CA ........................... 197-бап

Baird Textile Holdings Ltd v. Marks and Spencer plc [2001] EWCA Civ 274;

[2002] 1 All ER (Comm) 737 ...................................................................................... 31, 40, 41-баптар

Baker v. Black Sea & Baltic General Insurance Co Ltd [1998] 1 WLR 974, HL ........................... 103-бап

Balfour Beatty Construction Ltd v. Scottish Power, 1994 SLT 807;

The Times, 23 March 1994 ......................................................................................................... 178-бап

Balfour v. Balfour [1919] 2 KB 571, CA ............................................................................................ 42-бап

Bank Line Ltd v. Arthur Capel & Co [1919] AC 435, HL ............................................................... 125-бап

Bank of Australasia v. Palmer [1893] AC 540, PC .............................................................................97-бап

Bank of Boston Connecticut v. European Grain & Shipping Ltd see Dominique,

The Bank of Credit and Commerce International SA (No 8), Re [1998] AC 214, HL .............. 197-бап

Bank of Nova Scotia v. Hellenic Mutual War Risk Association (Bermuda)

Ltd see Good Luck, The

Bank St Petersburg v. Arkhangelsky [2014] EWCA Civ 593; [2014] 1 WLR 4360 ....................... 198-бап

Banks v. Cox [2002] EWHC (Ch) 2166 .................................................................................. 69, 71-баптар

Bannerman v. White (1861) 10 CB (NS) 844 ..................................................................................... 65-бап

Banque Bruxelles Lambert SA v. Eagle Star Insurance Co Ltd [1997] AC 191, HL ...................... 178-бап

Banque Keyser Ullmann SA v.Skandia (UK) Insurance Co Ltd [1980] 1 QB 665, CA .....................76-бап

Banque Keyser Ullmann SA v.Skandia (UK) Insurance Co Ltd [1991] 2 AC 249, HL .....................76-бап

Barber v. NWS Bank [1996] 1 WLR 641, CA ....................................................................154, 196-баптар

Barbudev v. Eurocom Cable Management Bulgaria Eood [2012] EWCA Civ 548;

[2012] 2 All ER (Comm) 963 ................................................................................6, 31, 40, 106-баптар

Barclay v. Prospect Mortgages Ltd [1974] 1 WLR 837..................................................................... 94-бап

Barclays Bank plc v. Fairclough Building [1995] QB 214, CA ....................................................... 180-бап

Barclays Bank plc v. Unicredit Bank AG [2012] EWHC 3655 (Comm);

[2012] EWHC 3655 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s Rep 1;

[2014] 1 BCLC 342 .......................................................................................................104, 171-баптар

Barings plc v. Coopers & Lybrand [2002] EWHC 461 (Ch); [2002] 2 BCLC 410 ...........................70-бап

Barnstable Boat Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1 ....................................... 198-бап

Barry v. Davies [2000] 1 WLR 1962, CA ...........................................................................................11-бап

Barton v. Armstrong [1976] AC 104, PC ............................................................................................ 80-бап

Bashir v. Ali [2011] EWCA Civ 707; [2011] 2 P & CR 12 .............................................................. 114-бап

Bath & NE Somerset DC v. Mowlem plc [2004] EWCA 722; [2004] BLR 153, CA......................188-бап

BCCI v. Ali [2001] 1 AC 251, HL ......................................................................................2, 76, 111-баптар

Сот істерінің тізімі

445

Beaman v. ARTS Ltd [1949] 1 KB 550 ............................................................................................. 198-бап

Behnke v. Bede Shipping Co Ltd [1927] 1 KB 649 .......................................................................... 187-бап

Behzadi v. Shaftesbury Hotels Ltd [1992] Ch 1, CA ........................................................................ 157-бап

Bell v. Lever Bros [1932] AC 161, HL .................................................................................2, 76, 78-баптар

Bell v. Peter Browne & Co [1990] 2 QB 495, CA ............................................................................ 198-бап

Belvoir Finance Co v. Stapleton [1971] 1 QB 210, CA ..................................................................... 60-бап

Benedetti v. Sawiris [2013] UKSC 50; [2014] AC 938 .................................................................... 196-бап

Bentsen v. Taylor, Sons & Co (No 2) [1893] 2 QB 274, CA ............................................................ 159-бап

Bentworth Finance Ltd v. Lubert [1968] 1 QB 680, CA ....................................................................95-бап

Berezovsky v. Abramovich [2011] EWCA Civ 153; [2011] 1 WLR 2290 ....................................... 198-бап

Berg v. Sadler & Moore [1937] 2 KB 158, CA .................................................................................. 61-бап

Bergho Trading Ltd v. Swinbrook Developments Ltd [2009] EWCA Civ 413;

[2009] 2 Lloyd’s Rep 233 ............................................................................................................. 94-бап

Berkeley Community Villages Ltd v. Pullen [2007] EWHC 1330;

[2007] 3 EGLR 101; [2007] 24 EG 169 (CS); [2007] NPC 71 ................................6, 102. 143-баптар

Beswick v. Beswick [1968] AC 58, HL ............................................................................84, 85, 187-баптар

Bettini v. Gye (1876) 1 QBD 183 ...................................................................................................... 138-бап

Bidaisee v. Sampath (1995) 46 WIR 461, PC .................................................................................. 195-бап

Bigos v. Boustead [1951] 1 All ER 92 ................................................................................................ 61-бап

Bilta (UK) Ltd (in Liquidation) v. Nazir (No 2) [2014] UKSC 23; [2015] 2 WLR 1168 .................. 45-бап

Bim Kemi v. Blackburn Chemicals Ltd [2001] EWCA Civ 457; [2001] 2 Lloyd’s Rep 93 ............ 197-бап

Birkett v. Acorn Business Machines Ltd [1999] 2 All ER 429 ............................................... 60, 62-баптар

Birmingham City Council v. Forde [2009] EWHC 12 (QB); [2010] 1 All ER 802 ...........................81-бап

Birse Construction Ltd v. Haiste Ltd [1996] 1 WLR 675, CA ............................................................90-бап

Bisset v. Wilkinson [1927] AC 177, PC................................................................................................67-бап

BJ Aviation Ltd v. Pool Aviation Ltd [2002] EWCA Civ 163; [2002] 2 P & CR 25 ............................6-бап

Black v. Yates [1992] 1 QB 526 .............................................................................................................4-бап

Blackburn Bobbin v. TW Allen [1918] 2KB 467, CA ....................................................................... 128-бап

Blackpool and Fylde Aero Club v. Blackpool Borough Council [1990] 1 WLR 1195, CA .............. 10-бап

Blankley v. Central Manchester and Manchester Children’s University Hospitals NHS Trust

[2014] EWHC 168; [2014] 1 WLR 2683 ........................................................................................1-бап

Blankley v. Central Manchester Children’s University Hospitals NHS Trust

[2015] EWCA Civ 18; [2015] 1 WLR 4307 ..................................................................... 1, 128-баптар

Blomley v. Ryan (1956) 99 CLR 362 .................................................................................................. 83-бап

BMS Computer Solutions Ltd v. AB Agri Ltd [2010] EWHC 464 (Ch) ........................................... 134-бап

BNP Paribas v. Wockhardt EU Operations (Swiss) AG

[2009] EWHC 3116 (Comm); 132 Con LR 177 ...................................................157, 161, 193-баптар

Bolton MBC v. Torkington [2004] Ch 66, CA .................................................................................... 33-бап

Bolton v. Mahadeva [1972] 1 WLR 1010, CA ................................................................................. 169-бап

Boone v. Eyre (1779) 1 Hy Bl 273n .................................................................................................. 169-бап

Borealis AB v. Geogas Trading SA [2010] EWHC 2789 ....................................................................98-бап

Borrelli v. Ting [2010] UKPC 21; [2010] Bus LR 1718 .................................................................... 80-бап

Boston Deep Sea and Ice Co v. Ansell (1888) 39 Ch D 339, CA ..................................................... 146-бап

Boustany v. Pigott (1993) 69 P & CR 298, PC ....................................................................................83-бап

Bowmakers Ltd v. Barnet Instruments Ltd [1945] KB 65, CA ...........................................................60-бап

Bowron Bailey & Co, Re (1868) LR 3 Ch App 592 ........................................................................... 22-бап

BP Exploration Co (Libya) Ltd v. Hunt (No 2) [1983] 2 AC 352 ...................................... 133, 198-баптар

BP Renery (Westernport) Pty Ltd v. Shire of Hastings (1978) 52 ALJR 20, PC ........................... 104-бап

Bradford & Bingley plc v. Rashid [2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066 ..................................... 198-бап

Braganza v. BP Shipping Ltd [2015] UKSC 17; [2015] 1 WLR 1661 ............................................ 104-бап

Braymist Ltd v. Wise Finance Co Ltd [2002] EWCA Civ 127; [2002] Ch 273 ................................... 1-бап

Сот істерінің тізімі

446

Brennan v. Bolt Burdon [2004] EWCA Civ1017; [2005] QB 303 .................................61, 64, 115-баптар

Bridge v. Campbell Discount Co Ltd [1962] AC 600, HL .............................................. 3, 113, 193-баптар

Bridgewater v. Griths [2000] 1 WLR 524.........................................................................................4-бап

Brinkibon v. Stahag Stahl [1983] 2 AC 34, HL .................................................................................. 26-бап

Bristol & West plc v. Bartlett [2003] 1 WLR 284, CA ..................................................................... 198-бап

Bristol Airport plc v. Powdrill [1990] Ch 744, CA .......................................................................... 187-бап

British and Benningtons Ltd v. NorthWestern Cahar Tea Co Ltd [1923] AC 48, HL ..................... 146-бап

British Anzani (Felixstowe) Ltd v. International Marine Management Ltd [1980] QB 137 ........... 197-бап

British Crane Hire Corp Ltd v. Ipswich Plant Hire Ltd [1975] QB 303, CA .....................................96-бап

British Movietonews [1951] 1 KB 190, CA ...................................................................................... 125-бап

British Movietonews [1952] AC 166, HL ......................................................................................... 125-бап

British Racing Drivers Club v. Hextall Erskine & Co [1996] BCC 727 ......................................... 185-бап

British Steel Corpn v. Cleveland Bridge and Engineering Company [1984]

1 All ER 504 .......................................................................................................................8, 196-баптар

British Westinghouse Electric Co Ltd v. Underground Electric Railways [1912]

AC 673, HL ................................................................................................................................. 179-бап

Brown v. Gould [1972] Ch 53 ..............................................................................................................31-бап

Brown v. KMR Services Ltd [1995] 4 All ER 598, CA ........................................................178, 198-баптар

Brown v. Rice [2007] EWHC 625 (Ch) ...............................................................................................32-бап

Brundsen v. Humphrey (1884) 14 QBD 141, CA ................................................................181, 198-баптар

BS & N Ltd (BVI) v. Micado Shipping Ltd (Malta) see Seaower, The

Buehler AG v. Chronos Richardson Ltd [1998] 2 All ER 960, CA .......................................................4-бап

Bulk Chile, The [2013] EWCA Civ 184; [2013] 1 WLR 3440 ........................................ 38, 84, 89-баптар

Bulk Uruguay, The [2014] EWHC 885 (Comm) .............................................................................. 141-бап

Bunge Corp New York v. Tradax SA [1981] 1 WLR 711, HL .............................................154, 157-баптар

Bunge SA v. Kyla Shipping Co Ltd (No 1) [2013] EWCA Civ 734;

[2013] 3 All ER 1006; [2013] 2 All ER (Comm) 577; [2013] 2 Lloyd’s Rep 463 ................... 125-бап

Bunge SA v. Kyla Shipping Co Ltd (No 2) [2012] EWHC 3522 (Comm);

[2013] 1 Lloyd's Rep 565 ........................................................................................................... 125-бап

Bunge SA v. Nidera BV [2015] UKSC 43; [2015] 3 All ER 1082 ......................................182, 141-баптар

Business Environment Bow Lane Ltd v. Deanwater Estates Ltd [2007]

EWCA Civ 622; [2007] L & TR 26 ..............................................................................................65-бап

C & P Haulage v. Middleton [1983] 1 WLR 1461, CA ................................................................... 172-бап

Cable & Wireless plc v. IBM United Kingdom Ltd [2002]

EWHC 2059 (Comm); [2002] 2 All ER (Comm) 1041;

[2002] CLC 1319; [2003] BLR 89 .................................................................6, 31, 99, 150, 192-баптар

Cadogan Petroleum Holdings Ltd v. Global Process Systems LLC [2013]

EWHC 214 (Comm); [2013] 2 Lloyd’s Rep 26; [2013] 1 CLC 721 ......................................... 194-бап

Caledonia North Sea Ltd v. Norton (No 2) [2002] UKHL 4; [2002]

1 All ER (Comm) 321; [2002] 1 Lloyd’s Rep 553 ............................................................90, 98-баптар

Calvert v. William Hill Credit Ltd [2008] EWCA Civ 1427; [2009] Ch 330 .....................................76-бап

Campbell v. Conoco (UK) Ltd [2003] 1 All ER (Comm) 35, CA .......................................................98-бап

Campbell v. Frisbee [2002] EWCA Civ 1374; [2003] ICR 141 .......................................... 59, 150-баптар

Canada Steamship Lines Ltd v. R [1952] AC 192, PC ........................................................ 116, 119-баптар

Car & Universal Finance Co v. Caldwell [1965] 1 QB 525, CA .......................................................71-бап

Caresse Navigation Ltd v. Oce National de l'Electricité

[2014] EWCA Civ 1366; [2015] QB 366 .....................................................................106, 114-баптар

Carillion Construction Ltd v. Devonport Royal Dockyard Ltd

[2005] EWCA Civ 1358; .............................................................................................................. 99-бап

Carl Zeiss Stiftung v. Rayner & Keeler Ltd (No 2) [1967] 1 AC 853, HL ..........................................63-бап

Carl Zeiss Stiftung v. Rayner & Keeler Ltd (No 3) [1970] Ch 506 .....................................................63-бап

Сот істерінің тізімі

447

Carlill v. Carbolic Smoke Ball Co [1893] 1 QB 256, CA ....................................................... 16, 29-баптар

Carnegie v. Giessen [2005] EWCA Civ 191; [2005] 1 WLR 2510 ................................................. 186-бап

Carroll v. Kynaston [2010] EWCA Civ 1404; [2011] QB 959 ........................................................ 185-бап

Casey’s Patents, Re [1892] 1 Ch 104, CA ...........................................................................................36-бап

Catnic Components Ltd v. Hill & Smith Ltd [1982] RPC 183, HL .................................................. 115-бап

Cattley v. Pollard [2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353 .......................................................... 198-бап

CCC Films v. Impact Quadrant Ltd [1985] QB 16 .......................................................................... 172-бап

Celestial Aviation 1 Ltd v. Paramount Airways Private Ltd [2010]

EWHC 185 (Comm); [2010] 1 CLC 15 ..................................................................................... 158-бап

CF Partners (UK) LLP v. Barclays Bank plc [2014] EWHC 3049 (Ch) ......................................... 175-бап

Chai Sau Yin v. Liew Kwee Sam [1962] AC 304, PC ..........................................................................44-бап

Champion Investments Ltd v. Ahmed [2004] EWHC 1956 (QB) .......................................................77-бап

Chandelor v. Lopes (1603) Cro Jac 4 ..................................................................................................65-бап

Chandler v. Webster [1904] 1 KB 493, CA ...................................................................................... 196-бап

Channel Island Ferries Ltd v. Sealink UK Ltd [1988] 1 Llyod’s Rep 323, CA ............................... 135-бап

Chapelton v. Barry Urban District Council [1940] 1 KB 532, CA .................................... 116, 117-баптар

Chappell & Co Ltd v. Nestle [1960] AC 87, HL..................................................................................35-бап

Charge Card Services Ltd, Re [1989] Ch 497, CA ........................................................................... 102-бап

Charles Rickards Ltd v. Oppenhaim [1950] 1 KB 616, CA ............................................................. 124-бап

Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2007] EWHC 409 (Ch)................................................ 109-бап

Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2008] EWCA Civ 183;

[2008] 2 All ER (Comm) 387 ..................................................................................................... 109-бап

Chartbrook Ltd v. Persimmon Homes Ltd [2009] UKHL 38;

[2009] 1 AC 1101 ...........................................................................................106, 107, 109, 114-баптар

Charter Reinsurance Co Ltd v. Fagan [1997] AC 313, HL ............................ 3, 106, 108, 113, 161-баптар

Chartered Bank v. Pakistan Corp (Nos 2 and 4) [2003] 1 AC 959, HL .............................................70-бап

Cherry Tree Investments Ltd v. Landmain Ltd [2012] EWCA Civ 736;

[2013] Ch 305 ........................................................................................................ 106, 111, 114-баптар

Cia de Suguros Imperio v. Heath (REBX) Ltd [2001] 1 WLR 112, CA .......................................... 198-бап

City & Westminster Properties (1934) Ltd v. Mudd [1959] Ch 129 ...................................................65-бап

Clarke v. Dunraven see Satanita, The

Clay v. Yates (1856) 1 H & n 73 ..........................................................................................................49-бап

Clea Shipping Corp v. Bulk Oil International see Alaskan Trader, The

Clef Aquitaine SARL v. Laporte Materials (Barrow) Ltd [2001] QB 488, CA ...................................70-бап

CMA SA v. Hyundai MIPO Dockyard CO Ltd [2008] EWHC 2791 (Comm);

[2009] 1 All ER (Comm) 568 ..................................................................................................... 124-бап

CMC Group plc v. Michael Zhang [2006] EWCA Civ 408 (unreported)........................................ 193-бап

Coastal International Trading v. Maroil [1988] 1 Lloyd’s Rep 92 .................................................. 178-бап

Coca-Cola Financial Corpn v. Finsat International Ltd [1998] QB 43, CA .................................. 197-бап

Colchester and East Essex Co-Operative Society Ltd v. The Kelvedon Labour Club

and Institute Ltd [2003] EWCA Civ 1671 ................................................................................. 134-бап

Cole v. Rose [1978] 3 All ER 1121 ................................................................................................... 194-бап

Collier v. P & MJ Wright (Holdings) Ltd [2007] EWCA Civ 1329; [2008] 1 WLR 643 ............... 123-бап

Collins v. Jones and Jones, The Times, 3 February 2000 ................................................................. 115-бап

Commercial Bank of Australia Ltd v. Amadio (1983) 151 CLR 447 ..................................................83-бап

Commission for New Towns v. Cooper (GB) Ltd [1995] Ch 259, CA ................................106, 115-баптар

Commissioner of Public Works v. Hills [1906] AC 368, PC ...............................................193, 195-баптар

Compagnie Commerciale Sucre er Denrees v. C Czarnikow see Naxos, The

Conlon v. Simms [2006] EWCA Civ 1749; [2008] 1 WLR 484 .........................................................76-бап

Conquer v. Boot [1928] 2 KB 336 .................................................................................................... 181-бап

Continental Contractors Ltd and Ernest Beck & Co Ltd v. Medway Oil & Storage

Сот істерінің тізімі

448

Co Ltd (1926) 25 Lloyd’s Rep 288 ............................................................................................. 141-бап

Cooke v. Gill (1873) LR 8 CP 107 .................................................................................................... 198-бап

Co-operative Insurance Society Ltd v. Argyll Stores (Holdings) Ltd [1998] AC 1, HL .................. 187-бап

Co-operative Retail Services Ltd v. Taylor Young Ltd [2002] UKHL 17; [2002] 1 WLR 1419 ........90-бап

Coral Leisure Group Ltd v. Barnett [1981] ICR 503, EAT .................................................................51-бап

Coulthard v. Disco Mix Club Ltd [2000] 1 WLR 707 ...................................................................... 198-бап

Countrywide Communications Ltd v. ICL Pathway Ltd [2000] CLC 324 ....................................... 196-бап

County Homesearch Co (Thames & Chilterns) Ltd v. Cowham [2008] EWCA Civ 26;

[2008] 1 WLR 909 ...........................................................................................................29, 104-баптар

Courtney v. Tolaini [1975] 1 WLR 297, CA ........................................................................................31-бап

Cory v. Thames Ironwork Co (1868) LR 3 QB 181 ......................................................................... 178-бап

CPC Group Ltd v. Qatari Diar Real Estate Investment Company [2010] EWHC 1535 (Ch) .............6-бап

Craddock Bros v. Hunt [1923] 2 Ch 136, CA ................................................................................... 115-бап

Cramaso LLP v. Ogilvie-Grant [2014] UKSC 9; [2014] 1 AC 1093 .................................................64-бап

Craven-Ellis v. Canons Ltd [1936] 2 KB 403, CA ........................................................................... 196-бап

Crédit Lyonnais Bank Nederland v. Export Credit Guarantee Department [1996]

1 Lloyd’s Rep 200 ..........................................................................................................................76-бап

Crédit Suisse International v. Ramot Plana OOD [2010] EWHC 2759 (Comm) .......................... 197-бап

Crest Nicholson (Londinium) Limited v. Akaria Investments Ltd [2010]

EWCA Civ 1331 ............................................................................................................2, 13, 18-баптар

Crossley v. Faithful & Gould Holdings Ltd [2004] ICR 1615, CA ................................................. 102-бап

Crown Estate Commissioners v. Dorset County Council [1990] Ch 297 .............................................4-бап

Crudesky, The [2013] EWCA Civ 905; [2013] 2 All ER (Comm) 992; [2014]

1 Lloyd’s Rep 1 ..............................................................................................................135, 177-баптар

CTI Group Inc. v. Transclear SA see Mary Nour, The

CTN Cash & Carry Ltd v. Gallaher [1994] 4 All ER 714, CA ...........................................................80-бап

Cunlie-Owen v. Teaher & Greenwood [1967] 1 WLR 1421 ......................................................... 103-бап

Curtis v. Chemical Cleaning and Dyeing Co [1951] 1 KB 805, CA ..................................................76-бап

Cutter v. Powell (1795) 6 Term Rep 320 .......................................................................................... 169-бап

D & C Builders v. Rees [1966] 2 QB 617, CA ................................................................................. 123-бап

Dalgety Foods Holland BV v. Debits Ltd [1994] FSR 125 ...................................................................6-бап

Dalkia Utilities Services plc v. Celtech International Ltd [2006] EWHC 63 (Comm); [2006]

1 Lloyd’s Rep 599; [2006] 2 P & CR 9 ................................................................ 142, 157, 162-баптар

Dal-Sterling Group v. WSP South West Ltd [2002] TCLR 20 (TCC) .................................................61-бап

Damon Cia Naviera SA v. Hapag-Lloyd International SA [1985] 1 WLR 435 .............................. 194-бап

Daulia v. Four Millbank Nominees [1978] Ch 231, CA .....................................................................29-бап

Daventry District Council v. Daventry & District Housing Ltd [2011] EWCA Civ 1153;

[2012] 1 WLR 1333 .......................................................................................................106, 115-баптар

David Taylor & Son v. Barnett Trading Co [1953] 1 WLR 562, CA..................................................62-бап

Davidson v. Wynne (1810) 12 East 381, 389; 104 ER 149 ............................................................... 138-бап

Davies v. London and Provincial Marine Insurance Co (1878) 8 Ch D 469 .....................................61-бап

Davies v. Presbyterian Church of Wales [1986] 1 WLR 323, HL ......................................................43-бап

Davis Contractors Ltd v. Fareham Urban District Council [1956] AC 696, HL ....... 125, 128, 129-баптар

Dawson v. Great Northern and City Railway Co [1905] 1 KB 260, CA ............................................91-бап

Debenhams Retail plc v. Sun Alliance and London Assurance Co Ltd [2005] EWCA

Civ 868; [2005] STC 1443; [2006] 1 P & CR 8; [2005] 3 EGLR 34; [2005] 38 EG 142;

[2005] BTC 5464; [2005] NPC 9 ............................................................................................... 112-бап

Decro-Wall International SA v. Practitioners in Marketing Ltd [1971] 1 WLR 361, CA ............... 138-бап

Deeny v. Gooda Walker Ltd [1995] 1 WLR 1206 ............................................................................ 181-бап

Deepak Fertilisers & Petrochemicals Corp v. ICI Chemicals and Polymers Ltd [1999]

1 Lloyd’s Rep 387, CA .................................................................................................... 75, 116-баптар

Сот істерінің тізімі

449

Deering v. The Earl of Winchelsea (1787) 2 Bos & Pul 270; 126 ER 1276 .......................................90-бап

Denny v. Hancock (1870) 6 Ch App 1 .................................................................................................77-бап

Derry v. Peek (1889) 14 App Cas 337, HL .............................................................................. 65, 71-баптар

Deutsche Bank AG v. Highland Crusader Oshore Partners LP [2009] EWCA Civ 725;

[2010] 1 WLR 1023 .......................................................................................................................99-бап

Deutsche Schachtbau-und Tiefbohrgesellschaft mbH v. Ras Al-Khaimah National Oil Co

[1990] 1 AC 295, CA .....................................................................................................................62-бап

Devenish Nutrition Ltd v. Sano-Anetis SA [2008] EWCA Civ 1086; [2009] Ch 390 ................... 191-бап

Diana Prosperity, The [1976] 1 WLR 989, HL .......................................................... 106, 107, 111-баптар

Dick Bentley Productions v. Harold Smith (Motors) [1965] 1 WLR 623, CA ...................................65-бап

Dickinson v. Dodds (1876) 2 Ch D 463, CA ...........................................................................21, 22-баптар

Didymi Corporation v. Atlantic Lines and Navigation Co Inc [1988] 2 Lloyd’s Rep 108, CA .........31-бап

Dimmock v. Hallett (1866) LR 2 Ch App 21 ........................................................................... 64, 67-баптар

Dimskal Shipping Co SA v. International Transport Workers Federation see Evia Luck No 2,

The Dione, The [1980] 2 Lloyd’s Rep 577 ................................................................................. 186-бап

Director General of Fair Trading v. First National Bank plc [2002] 1 AC 481, HL ...................... 121-бап

Doherty v. Allman (1878) 3 App Cas 709, HL ................................................................................. 188-бап

Dolphin Maritime & Aviation Services Ltd v. Sveriges Angfartygs Assurans Forening

[2009] EWHC 716 (Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 473; [2009]

2 Lloyd’s Rep 123; (2009) 1 CLC 460 ..............................................................................84, 89-баптар

Dominion Corporate Trustees Ltd v. Debenhams Properties Ltd [2010] EWHC 1193

(Ch); [2010] NPC 63 ..................................................................................................... 157, 161-баптар

Dominique, The [1989] AC 1056, HL .............................................................................................. 197-бап

Donohue v. Armco Inc [2001] UKHL 64; [2002] 1 All ER 749, HL ..................................................99-бап

Donovan v. Gwentoys Ltd [1990] 1 WLR 472, HL .......................................................................... 198-бап

Donwin Productions Ltd v. EMI Films Ltd, 9 March 1984 ...................................................................6-бап

Downs v. Chappell [1996] 3 All ER 344, CA ......................................................................................90-бап

Doyle v. Olby (Ironmongers) Ltd [1969] 2 QB 158, CA .....................................................................71-бап

Dry Bulk Handy Holding Inc v. Fayette International Holdings Ltd see Bulk Chile, The

DSND Subsea Ltd v. Petroleum Geo-Services ASA (2000) BLR 530 ..........................................80-бап

Dubai Aluminium Co Ltd v. Salaam [2002] UKHL 48; [2003] 2 AC 366 .........................................90-бап

Duen v. FRA BO SpA, The Times, 15 June 1998, CA .................................................................... 193-бап

Duen v. FRA BO SpA (No 2) [2000] 1 Lloyd’s Rep 180 ................................................................ 150-бап

Duncan, Fox & Co v. N & S Wales Bank (1880) 6 App Case 1, HL...................................................90-бап

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. New Garage and Motor Co Ltd [1915] AC 70, HL .................. 193-бап

Dunlop Pneumatic Tyre Co Ltd v. Selfridge & Co Ltd [1915] AC 847, HL .......................................87-бап

Durham Tees Valley Airport Ltd v. bmibaby Ltd [2010] EWCA Civ 485; [2011] 1 All

ER (Comm) 731; [2011] 1 Lloyd’s Rep 68 .....................................................................31, 183-баптар

Durham v. BAI (Run O) Ltd [2008] EWHC 2692 (QB); [2009] 4 All ER 26 ....................................4-бап

Dynamic, The [2003] EWHC 1936; [2003] 2 Lloyd’s Rep 693 ...................................................... 171-бап

Eagle Star Insurance Co Ltd v. Provincial Insurance plc [1994] 1 AC 130, PC ...............................90-бап

East v. Maurer [1991] 1 WLR 461, CA ...............................................................................................65-бап

Eastwood v. Kenyon (1840) 11 Ad & El 438, Court of Queen’s Bench .............................................36-бап

Ecay v. Godfrey [1947] Lloyd’s Rep 286 ............................................................................................65-бап

Economides v. Commercial Union Assurance Co plc [1998] QB 587, CA ........................................67-бап

ED & F Man (Sugar) Ltd v. Yani Haryanto (No 2) [1991] 1 Lloyd’s Rep 429 ..................................62-бап

Edgington v. Fitzmaurice (1885) 29 Ch D 459, CA ................................................................ 67, 70-баптар

Edison, The [1933] AC 449, HL ....................................................................................................... 184-бап

Edmund Murray v. BSP International Foundations Ltd (1993) 33 Const LR 1, CA ...................... 120-бап

Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays Bank International Ltd [1978] QB 159 ...................... 197-бап

Edwards v. Chestereld Royal Hospital NHS Foundation Trust [2011] UKSC 58;

Сот істерінің тізімі

450

[2012] 2 AC 22............................................................................................................................ 172-бап

Edwards v. Skyways Ltd [1964] 1 WLR 349 .......................................................................................40-бап

Edwinton Commercial Corp v. Tsavliris Russ Ltd see Sea Angel, The

EE Caledonia v. Orbit Valve [1995] 1 All ER 174 .......................................................................98-бап

Egerton v. Brownlow (1853) 4 HLC 1 .................................................................................................62-бап

Eldridge & Morris v. Taylor [1931] 2 KB 416 ....................................................................................94-бап

Eller v. Grovecrest Investments Ltd [1995] QB 272, CA ................................................................. 197-бап

Eminence Property Developments Ltd v. Heaney [2010] EWCA Civ 1168; [2011] 2 All

ER (Comm) 223 .......................................................................................................................... 145-бап

Emirates Trading Agency LLC v. Prime Mineral Exports Private Ltd [2014] EWHC 2104

(Comm) ..........................................................................................................................6, 31, 99-баптар

ENE Kos 1 Ltd v. Petroleo Brasileiro SA [2012] UKSC 17; [2012] 2 AC 164 ..................................98-бап

English Churches Housing Group v. Shine [2004] EWCA Civ 434 ................................................ 174-бап

Entores Ltd v. Miles Far East Corpn [1955] 2 QB 327, CA ...............................................................23-бап

Equitable Life Assurance Co Ltd v. Hyman [2002] 1 AC 408, HL .....................................102, 105-баптар

Erlanger v. New Sombrero Phosphate Co (1878) 3 App Cas 1218, HL .......................................... 198-бап

Erlson Precision Holdings Ltd (formerly GG132 Ltd) v. Hampson Industries plc

[2011] EWHC 1137 (Comm) ........................................................................................................69-бап

Errington v. Errington & Woods [1952] 1 KB 290, CA .....................................................................29-бап

Ertel Bieber & Co v. Rio Tinto Co Ltd [1918] AC 260, HL ............................................................. 127-бап

Esso Petroleum Co Ltd v. Harper’s Garage (Stourport) Ltd [1968] AC 269, HL .............................59-бап

Esso Petroleum Co Ltd v. Mardon [1976] QB 801, CA ........................................................65, 179-баптар

Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, CA ............................................................... 197-бап

Eugenia, The [1964] 2 QB 226, CA .....................................................................................125, 129-баптар

Eurocopy plc v. Teesdale [1992] BCLC 1067, CA ..............................................................................98-бап

Eurus, The [1996] CLC 1084; [1996] 2 Lloyd’s Rep 408 ..................................................................98-бап

Eurus, The [1998] 1 Lloyd’s Rep 351; [1998] CLC 90, CA ...............................................................98-бап

Eurymedon, The [1975] AC 154, PC ...............................................................14, 16, 17, 29, 38, 86-баптар

Evia Luck No 2, The [1992] 2 AC 152, HL .........................................................................................80-бап

Export Credits Guarantee Department v. Universal Oil Products Co [1983] 1 WLR 399, HL ..... 193-бап

Fairstate Ltd v. General Enterprise & Management Ltd [2010] EWHC 3072 (QB); [2011]

2 All ER (Comm) 497; 133 Con LR 112 ................................................................................... 114-бап

Falcke v. Gray (1859) 4 Drew 651 ................................................................................................... 187-бап

Fanti The [1991] 2 AC 1, HL ...............................................................................................................98-бап

Farley v. Skinner [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732 ..................................................................... 174-бап

FC Shepherd v. Jerrom [1987] QB 301, CA .......................................................................125, 131-баптар

Fearns v. Anglo-Dutch Paint & Chemical Co Ltd [2010] EWHC 2366 (Ch); [2011]

1 WLR 366 .................................................................................................................................. 197-бап

Federal Commerce & Navigation Co Ltd v. Molena Alpha Inc see Nanfri, The

Federal Commerce and Navigations Co Ltd v. Tradax Export SA [1977] 1 QB 324, CA .............. 186-бап

Federal Huron, The [1985] 2 Lloyd’s Rep 189 ................................................................................ 186-бап

Felthouse v. Bindley (1862) 11 CB (NS) 869; 31 LJCP 204; 10 WR 423, Court of Common

Pleas ...............................................................................................................................................24-бап

Felthouse v. Bindley (1863) 1 New Rep 401; 11 WR 429; 7 LT 835, Court of Exchequer

Chamber .........................................................................................................................................24-бап

Fender v. St John-Mildmay [1938] AC 1, HL .....................................................................................62-бап

Fenwicke v. Clarke (1862) 4 De GF & J 240 ................................................................................... 198-бап

Fercometal SARL v. Mediterranean Shipping Co SA see Simona, The

Fibrosa Spolka Akcyjna v. Fairbairn Lawson Combe Barbour Ltd [1943] AC 32, HL.....127, 196-баптар

Fidelitas Shipping Co Ltd v. V/O Exportchleb [1966] 1 QB 630, CA ..................................................4-бап

Financings Ltd v. Baldock [1963] 2 QB 104, CA ............................................................................ 161-бап

Сот істерінің тізімі

451

Firma C-Trade SA v. Newcastle Protection and Indemnity Association see Fanti, The

Fisher v. Bell [1961] 1 QB 394 ............................................................................................................15-бап

Fitzroy House Epsworth Street (No 1) Ltd v. Financial Times Ltd [2006] EWCA Civ 329;

[2006] 1 WLR 2207 .................................................................................................................... 162-бап

Fitzroy Robinson Ltd v. Mentmore Towers Ltd [2009] EWHC 1552 (TCC); [2009]

BLR 505 ....................................................................................................................... 67, 69, 70-баптар

Fitzroy v. Cave [1905] 2 KB 364 .........................................................................................................93-бап

Flame SA v. Glory Wealth Shipping Pte Ltd see Glory Wealth, The

Foakes v. Beer (1884) 9 App Cas 605, HL ....................................................................................... 123-бап

Foley v. Classique Coaches [1934] 2 KB 1, CA ....................................................................... 6, 31-баптар

Folias, The and The Despina R [1979] AC 685, HL ........................................................................ 186-бап

FoodCo UK LLP (t/a Mun Break) v. Henry Boot Developments Ltd [2010]

EWHC 358 (Ch) ..........................................................................................................67, 69, 75-баптар

Force India Formula One Team Ltd v. Etihad Airways PJSC [2010] EWCA Civ 1051;

[2011] ETLR 10 ............................................................................................. 146, 162, 164, 167-баптар

Forsikringsaktieselskapet Vesta v. Butcher [1989] AC 852, HL ...................................................... 180-бап

Foster v. Zott GmbH & Co, Court of Appeal, unreported, 24 May 2000 ........................................ 198-бап

Fratelli Sorrentino v. Buerger [1915] 1 KB 367, CA ....................................................................... 141-бап

Frawley v. Neill, The Times, 5 April 1999, CA ................................................................................. 198-бап

Freeth v. Burr (1874) LR 9 CP 208 .................................................................................................. 137-бап

Friends Provident Life & Pensions Ltd v. Sirius International Insurance Corp

[2005] EWCA Civ 601; [2005] 2 Lloyd’s Rep 517 ................................................................... 151-бап

Frost v. Knight (1872) LR 7 Ex 111.................................................................................................. 141-бап

Fuller v. Happy Shopper Markets Ltd [2002] 1 WLR 1681 ............................................................ 197-бап

Fulton Shipping Inc of Panama v. Globalia Business Travel SAU [2015] EWCA Civ 1299 ......... 179-бап

Gaord v. Graham (1998) 76 P & CR 18......................................................................................... 175-бап

Gairy v. Attorney-General of Grenada [2001] UKPC 30; [2002] 1 AC 167 ........................................4-бап

Gallie v. Lee [1971] AC 1004, HL .......................................................................................................78-бап

Galoo v. Bright Grahame Murray [1994] 1 WLR 1360, CA ........................................................... 177-бап

Gamerco SA v. ICM/Fair Warning (Agency) Ltd [1995] 1 WLR 1226 ........................................... 132-бап

Gan Insurance Co Ltd v. Tai Ping Insurance Co Ltd (No 2) [2001] 2 All ER (Comm)

299, CA ....................................................................................................................................... 104-бап

Garcia v. De Aldama [2002] EWHC 2087 (Ch); [2003] ECDR CN1 ............................................. 198-бап

Gardner v. Marsh & Parsons [1997] 1 WLR 489, CA .................................................................... 179-бап

Gator Shipping Corp v. Trans-Asiatic Oil Ltd SA and Occidental Shipping Establishment

see Odenfeld, The

Geden Operations Ltd v. Dry Bulk Handy Holdings Inc see Bulk Uruguay, The

Geest plc v. Lansiquot [2002] UKPC 48; [2002] 1 WLR 3111, PC ................................................ 179-бап

Geldorf Metaalconstructie NV v. Simon Carves Ltd [2010] EWCA Civ 667; [2010]

4 All ER 847 ................................................................................................................................ 197-бап

General Billposting Co Ltd v. Atkinson [1909] AC 118, HL .................................................59, 150-баптар

General Reinsurance Corp v. Forsakringsaktiebologet Fennia Patria [1983] QB 856, CA.......... 103-бап

Genesis Housing Association Ltd v. Liberty Syndicate Management Ltd [2012]

EWHC 3105 (TCC); [2012] 2 CLC 837 .......................................................................................67-бап

George Mitchell (Chesterhall) Ltd v. Finney Lock Seeds Ltd [1983] 2 AC 803, HL; ..................... 120-бап

George Wimpey UK Ltd v. VI Construction Ltd [2005] EWCA Civ 77; [2005] BLR 135;

103 Con LR 67; [2005] 2 P & CR DG5 ........................................................................ 106, 115-баптар

Geys v. Société Générale London Brunch [2012]

UKSC 63; [2013] 1 AC 523 .............................. 59, 102, 104, 116, 119, 134, 150, 163, 171, 189-баптар

Gibbon v. Manchester City Council [2010] EWCA Civ 726; [2010] 1 WLR 2081 ...........................22-бап

Gibbons v. Proctor (1891) 64 LT 594; 55 JP 616 ................................................................................17-бап

Сот істерінің тізімі

452

Gibson v. Manchester CC [1979] 1 WLR 294 ................................................................................... 14-бап

Giedo Van Der Garde BV v. Force India Formula One Team Ltd [2010] EWHC

2373 (QB) ......................................................................................................................175, 196-баптар

Gilbert-Ash Ltd v. Modern Engineering (Bristol) Ltd [1974] AC 689, HL ..................................... 197-бап

Gillatt v. Sky Television Ltd [2000] 1 All ER (Comm) 461, CA ........................................................ 31-бап

Glasbrook Bros Ltd v. Glamorgan CC [1925] AC 270, HL ............................................................... 37-бап

Gleeds, Re, Briggs v. Gleeds [2014] EWHC 1178 (Ch); [2015] Ch 212 ......................4, 33, 61, 64-баптар

Glory Wealth, The [2013] EWHC 3153 (Comm); [2014] QB 1080 ................................................ 141-бап

Goddard v. O’Brien (1882) 9 QBD 37, Div Ct ................................................................................ 123-бап

Golden Victory, The [2007] UKHL 12; [2007] 2 AC 353 ...................................................141, 182-баптар

Goldsoll v. Goldman [1915] 1 Ch 292, CA ........................................................................................ 60-бап

Goldsworthy v. Brickell [1987] Ch 378, CA ..................................................................................... 198-бап

Good Luck, The [1992] 1 AC 233, HL .............................................................................................. 163-бап

Gordon Ramsay v. Love [2015] EWHC 65 (Ch) ............................................................... 32, 33, 94-баптар

Gordon v. Selico (1986) 18 HLR 219; [1986] 1 EGLR 71; ( 1986) 278 EG 53, CA .............70, 76-баптар

Goss v. Chilcott [1996] AC 788, PC ................................................................................................. 196-бап

Gotha City v. Sotheby’s, The Times, 8 October 1998........................................................................ 198-бап

Gotham v. Doodes [2006] EWCA Civ 1080; [2007] 1 WLR 86 ..................................................... 198-бап

Granatino v. Radmacher [2010] UKSC 42; [2011] 1 AC 534 ........................................................... 52-бап

Grange v. Quinn [2013] EWCA Civ 24; [2013] 1 P & CR 18 ........................................................ 172-бап

Grant v. Bragg [2009] EWCA Civ 1228; [2010] 1 All ER (Comm) 1166 .............................20, 22-баптар

Granville Oils & Chemicals Ltd v. Davis Turner & Co Ltd [2003] EWCA Civ 570;

[2003] 1 All ER (Comm) 819; [2003] 2 Lloyd’s Rep 356 .............................................. 75, 118-баптар

Graves v. Graves [2007] EWCA Civ 660; [2008] HLR 10; [2008] L & TR 15; [2007]

3 FCR 26 .......................................................................................................................................95-бап

Gray v. Thames Trains Ltd [2009] UKHL 33; [2009] 1 AC 1339 ..................................................... 45-бап

Great Elephant Corpn v. Tragura Beheer BV see Crudesky, The

Great Peace, The [2002] EWCA Civ 1407; [2003] QB 679, CA ...................................31, 78, 125-баптар

Green v. Eadie [2011] EWHC B24 (Ch); [2012] PNLR 9 ............................................................... 198-бап

Green v. Hampshire County Council [1979] ICR 861 ..........................................................................4-бап

Green v. Portsmouth Stadium [1953] 2 QB 190, CA ......................................................................... 61-бап

Green v. Vickers Defence Systems Ltd [2002] EWCA Civ 904; The Times, 1 July 2002 .....................4-бап

Greenwich Millennium Ltd v. Essex Services plc [2014] EWCA Civ 960; [2014]

1 WLR 3517 ................................................................................................................................ 116-бап

Gribbon v. Lutton [2001] EWCA Civ 1956; [2002] QB 902 ........................................................... 194-бап

Grion Shipping LLC v. Firodi Shipping Ltd see Grion, The

Grion, The [2013] EWHC (Comm); [2013] 2 All ER (Comm) 246; [2013]

2 Lloyd’s Rep 50 ......................................................................................................................... 194-бап

Grist v. Bailey [1967] Ch 532 ............................................................................................................. 78-бап

Group Lotus plc v. 1Malaysia Racing Team SDN BHD [2011]

EWHC 1366 (Ch) ........................................................................................................... 59, 150-баптар

Guardian Ocean Cargoes Ltd v. Brasil [1994] 2 Lloyd’s Rep 152 ................................................. 198-бап

Guinness Mahon & Co Ltd v. Kensington & Chelsea Royal London Borough Council

[1999] QB 215, CA ..................................................................................................................... 196-бап

Gulf Agri Trade FZCO v. Aston Agro Industrial AG [2008] EWHC 1252 (Comm);

[2009] 1 All ER (Comm) 991; [2008] 2 Lloyd’s Rep 376 ......................................................... 145-бап

Habas Sinai Ve Tibbi Gazlar Isthisal Endustri AS v. Someta SAL [2010] EWHC 29

(Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 1143; [2010] 1 Lloyd’s Rep 661 ......................................... 99-бап

Habibsons Bank Ltd v. Standard Chartered Bank (Hong Kong) Ltd [2010] EWCA Civ

1335; [2011] QB 943 ...........................................................................................................32, 3-баптар

Hackett v. CPS [2011] EWHC 1170 (Admin); [2011] Lloyd’s Rep FC 371 ..................................... 81-бап

Сот істерінің тізімі

453

Hadley v. Baxendale (1854) 9 Ex 341 ...................................................................................98, 178-баптар

Hadley v. Kemp [1999] EMLR 589 .............................................................. 2, 13, 18, 32, 38, 40, 43-баптар

Haigh v. Brooks (1839) 10 Ad & El 309; 113 ER 119 ........................................................................35-бап

Haigh v. Brooks (1840) 10 Ad & El 323; 113 ER 124 ........................................................................35-бап

Halesowen Presswork & Assemblies Ltd v. National Westminster Bank Ltd

[1972] AC 785, HL ..................................................................................................................... 197-бап

Halford v. Brookes [1991] 1 WLR 428, CA ..................................................................................... 198-бап

Hall v. Pim (1928) 33 Com Cas 324, HL ......................................................................................... 178-бап

Hall v. Woolston Hall Leisure [2001] 1 WLR 225, CA ...........................................................46, 55-баптар

Halpern v. Halpern (No 2) [2007] EWCA Civ 291; [2008] QB 195..................................................80-бап

Hambros Bank Ltd v. British Historic Buildings Trust [1995] NPC 179 ............................................78-бап

Hamilton Jones v. David & Snape [2003] EWHC 3147 (Ch); [2004] 1 WLR 921;

[2004] 1 All ER 657 .................................................................................................................... 174-бап

Hamilton v. Watson (1845) 12 C & F 109, HL ....................................................................................76-бап

Hammersmith and Fulham London Borough Council v. Alexander-David

[2009] EWCA Civ 259; [2009] 3 All ER 1098 ...............................................................................1-бап

Hampton v. Minns [2002] 1 WLR 1 ................................................................................................. 198-бап

Hanak v. Green [1958] 2 QB 9, CA .................................................................................................. 197-бап

Hannah Blumenthal, The [1983] 1 AC 854, HL ......................................................................2, 131-баптар

Hansa Nord, The [1976] QB 44, CA ................................................................................................ 159-бап

Harb v. Prince Fahd Bin Abdul Aziz [2015] EWCA Civ 481; [2016] 2 WLR 533 ..............................1-бап

Harbinger UK Ltd v. GE Information Services Ltd [2000]

1 All ER (Comm) 166 ....................................................................................................134, 150-баптар

Harbour Assurance Co (UK) Ltd v. Kansa General International Insurance Co Ltd

[1993] QB 701, CA ........................................................................................................................62-бап

Harley v. Smith [2010] EWCA Civ 78; [2010] CP Rep 33 .............................................................. 198-бап

Harlingdon & Leinster Enterprises v. Christopher Hull Fine Art Ltd [1991]

1 QB 564, CA .................................................................................................................................65-бап

Harper v Interchange Group Ltd [2007] EWHC 1834 (Comm) ........................................................31-бап

Harriette N, The [2008] EWHC 2257 (Comm); [2009] 1 All ER (Comm) 1035;

[2008] 2 Lloyd’s Rep 685 ..............................................................................................................77-бап

Harris v. Harris [2001] EWCA Civ 1645; [2002] Fam 253, CA .................................................... 187-бап

Harrison v. Madejski [2014] EWCA Civ 361 .................................................................................. 196-бап

Harse v. Pearl Life Assurance Co [1904] 1 KB 558, CA....................................................................61-бап

Hart v. O’Connor [1985] AC 1000; [1985] 2 All ER 880, PC .................................................1, 83-баптар

Hartley v. Birmingham CC [1992] 1 WLR 969, CA ........................................................................ 198-бап

Hartog v. Colin & Shields [1939] 3 All ER 566 .................................................................. 2, 76, 77-баптар

Harvela v. Royal Trust Bank of Canada [1986] AC 207, HL ................................................. 12, 29-баптар

Haugesund Kommune v. Depfa ACS Bank (No 1) [2010] EWCA Civ 579; [2011]

1 All ER 190; [2010] 1 CLC 770; [2012] QB 549 ............................................................1, 196-баптар

Haward v. Fawcetts [2006] UKHL 9; [2006] 1 WLR 682 .............................................................. 198-бап

Hay v. Carter [1935] Ch 397, CA ........................................................................................................90-бап

Hazell v. Hammersmith & Fulham LBC [1992] 2 AC 1, HL ................................................................1-бап

Head v. Tattersall (1871–72) LR 7 Ex 7 ..............................................................................................95-бап

Headford v. Bristol & District Health Authority [1995] PIQR P180, CA ....................................... 198-бап

Heath v. Heath [2009] EWHC 1908 (Ch) [2010] FSR 610 ............................................................. 198-бап

Heilbut, Symons & Co v. Buckleton [1913] AC 30, HL ......................................................................65-бап

Henderson v. Merrett Syndicates Ltd [1995] 2 AC 145, HL ...............................................139, 198-баптар

Henriksens Rederi A/S v. THZ Rolimpex [1974] QB 233, CA ......................................................... 197-бап

Hermann v. Charlesworth [1905] 2 KB 123, CA ................................................................................52-бап

Herne Bay Steam Boat Co v. Hutton [1903] 2 KB 683, CA ............................................................ 130-бап

Сот істерінің тізімі

454

Heron II, The [1969] 1 AC 350, HL .................................................................................................. 178-бап

Hewett v. First Plus Financial Group [2010] EWCA Civ 312; [2010] Fam Law 589 ..........76, 81-баптар

Heyman v. Darwins Ltd [1942] AC 356, HL .................................................................................... 150-бап

Heywood v. Wellers [1976] QB 446, CA .......................................................................................... 174-бап

HHR Pascal BV v. W2005 Puppet II BV [2009] EWHC 2771 (Comm); [2010] 1 All ER

(Comm) 399 ................................................................................................................................ 106-бап

Hick v. Raymond & Reid [1893] AC 22, HL .................................................................................... 139-бап

High Trees [1947] 1 KB 130 ............................................................................................................. 123-бап

HIH Casualty & General Insurance Ltd v. New Hampshire Insurance Co [2001]

EWCA Civ 735; [2001] 2 All ER (Comm) 39 ........................................................................... 117-бап

HIH Casualty and General Insurance Ltd v. Chase Manhattan Bank [2003]

UKHL 6; [2003] 1 All ER (Comm) 349 .........................................................75, 116, 118, 119-баптар

Hill v. Haines [2007] EWCA Civ 1284; [2008] Ch 412 .....................................................................35-бап

Hillas & Co v. Arcos Ltd (1932) 147 LT 503; [1932] All ER 494, HL ...............................................31-бап

Hillingdon BC v. ARC Ltd (No 2) [2000] 3 EGLR 97, CA .............................................................. 198-бап

Himalaya, The [1954] 2 Lloyd’s Rep 267; [1955] 1 QB 158 .............................................................86-бап

Hirachand Punamchand v. Temple [1911] 2 KB 330, CA ............................................................... 123-бап

Hirji Mulji v. Cheong Yue Steamship Co Ltd [1926] AC 497, PC ................................................... 126-бап

Hobbs v. London and South Western Railway Co (1875) LR 10 QB 111, CA ................................ 174-бап

Hochster v. De La Tour (1853) 2 E & B 678; 22 LJ (QB) 455 ....................................................... 141-бап

Hoenig v. Isaacs [1952] 2 All ER 176, CA ....................................................................................... 169-бап

Holding & Barnes plc v. Hill House Hammond Ltd [2001] EWCA Civ 1334;

[2002] L & TR 103 ..................................................................................................................... 114-бап

Holman v. Johnson (1775) 1 Cowp 341 ..............................................................................................45-бап

Holwell Securities Ltd v. Hughes [1974] 1 WLR 155, CA .................................................................27-бап

Homburg Houtimport BV v. Agrosin Private Ltd see Starsin, The

Honeywell International Middle East Ltd v. Meydan Group LLC [2014] EWHC 1344

(TCC); [2014] 2 Lloyd’s Rep 133; [2014] BLR 401 ....................................................................62-бап

Honeywell International Middle East Ltd v. Meydan Group LLC (No 2) [2014] BLR 599 ..............62-бап

Hong Kong & Shanghai Bank Corpn v. Kloeckner & Co AG [1990] 2 QB 514............................. 197-бап

Hongkong Fir Shipping Co Ltd v. Kawasaki Kisen Kaisha Ltd [1962] 2 QB 1, CA ...................... 159-бап

Hooper v. Oates [2013] EWCA Civ 91; [2014] Ch 287 .................................................................. 182-бап

Hopkins v. Tanqueray (1854) 15 CB (NS) 130 ...................................................................................65-бап

Horkulak v. Cantor Fitzgerald International [2004] EWCA Civ 1287; [2005] ICR 402 ............... 183-бап

Horsfall v. Haywards [1999] PNLR 583, CA ................................................................................... 179-бап

Horwood v. Millar's Timber and Trading Co Ltd [1916] 2 KB 44, Div Ct ........................................53-бап

Hounga v. Allen [2014] UKSC 47; [2014] 1 WLR 2889 ........................................... 45, 46, 53, 55-баптар

Hounslow London Borough Council v. Twickenham Garden Developments Ltd

[1971] Ch 233 ............................................................................................................................. 171-бап

House of Spring Gardens Ltd v. Waite [1991] 1 QB 241, CA ...............................................................4-бап

Household Fire Insurance Co v. Grant (1879) 4 Ex D 217, CA ........................................................27-бап

Household Machines v. Cosmos Exporters [1947] 1 KB 217 ......................................................... 178-бап

Howard Marine and Dredging Co Ltd v. A Ogden & Sons (Excavations) Ltd

[1978] QB 574, CA ............................................................................................................65, 72-баптар

Howe v. Smith (1884) 27 Ch D 89, CA ............................................................................................. 194-бап

Hughes v. Asset Managers plc [1995] 3 All ER 669, CA....................................................................44-бап

Hughes v. Liverpool Victoria Friendly Society [1916] 2 KB 482, CA ...............................................61-бап

Hummingbird Motors Ltd v. Hobbs [1986] RTR 276, CA ..................................................................67-бап

Hunter v. Chief Constable of the West Midlands [1982] AC 529, HL ..................................................4-бап

Hurst Stores & Interiors v. ML Europe Projects Ltd [2004] EWCA Civ 490; (2004)

24 BLR 249; (2004) 94 Con LR 66 ............................................................................................ 115-бап

Сот істерінің тізімі

455

Hussey v. Eels [1990] 2 QB 227,241 CA .......................................................................................... 179-бап

Hutton v. Warren (1836) 1 M & W 466; 150 ER 517 ...................................................................... 103-бап

Huyton SA v. Distribuidora International de Productos Agricolas SA [2003] EWCA

Civ 1104; [2003] 2 Lloyd’s Rep 780 .............................................................................................70-бап

Huyton SA v. Peter Cremer GmbH & Co [1999] 1 Lloyd’s Rep 620 .................................................80-бап

Hyde v. Wrench (1840) 3 Beav 334 .....................................................................................................20-бап

IBM v. Rockware Glass Ltd [1980] FSR 335 ........................................................................................6-бап

IFE Fund SA v. Goldman Sachs International [2006] EWHC 2887 (Comm);

[2007] 1 Lloyd’s Rep 264; [2006] 2 CLC 1043 ............................................................................69-бап

IFE Fund SA v. Goldman Sachs International [2007] EWCA Civ 811; [2007] 2 Lloyd’s

Rep 449; [2007] 2 CLC 134 .............................................................................................. 67, 69-баптар

Iggleden v. Fairview New Homes (Shooters Hill) Ltd [2007] EWHC 1573 (TCC) ........................ 179-бап

Imperial Loan Co v. Stone [1892] 1 QB 599 .........................................................................................1-бап

Indian Endurance (No 2), The [1998] AC 878, HL .................................................................4, 198-баптар

Indian Grace, The [1993] AC 410, HL ................................................................................181, 198-баптар

Inniteland Ltd v. Artisan Contracting Ltd [2005] EWCA Civ 758; [2006]

1 BCLC 632 .......................................................................................................................31, 98-баптар

ING Bank NV v. Ros Roca SA [2011] EWCA Civ 353; [2012] 1 WLR 472 ........... 4, 76, 113, 114-баптар

Ingram v. Little [1961] 1 QB 31, CA ...................................................................................................79-бап

Inntrepreneur Pub Company (CPC) v. Sweeney, The Times, 26 June 2002 .................................... 197-бап

Inntrepreneur Pub Company (GL) v. East Crown Ltd [2000] 2 Lloyd’s Rep 611 .............................75-бап

Insurance Company v. Lloyd's Syndicate [1994] CLC 1303 ........................................................... 188-бап

Interfoto v. Stiletto [1989] QB 433, CA ............................................................................................ 117-бап

Investors Compensation Scheme Ltd v. West Bromwich Building Society

[1998] 1 WLR 896, HL ............................................................................93, 106, 107, 109, 111-баптар

Iraqi Civilian Litigation, Re, Ministry of Defence v. Iraqi Civilians [2015] EWCA Civ 1241 ...... 198-бап

IRC v. Hoogstraten [1985] QB 1077, CA ......................................................................................... 187-бап

Iron Trade Mutual Insurance Co Ltd v. J K Buckenham Ltd [1990] 1 All ER 808, QBD .............. 198-бап

Irvani v. Irvani [2000] 1 Lloyd’s Rep 412, CA ...................................................................................83-бап

Isabella Shipowner SA v. Shagang Shipping Co Ltd see Aquafaith, The

Islamic Republic of Iran Shipping Lines v. Steamship Mutual Underwriting Association

(Bermuda) Ltd [2010] EWHC 2661 (Comm); [2011] 1 Lloyd’s Rep 195; [2011]

2 All ER (Comm) 609 ........................................................................................... 125, 127, 130-баптар

Ispat Industries Ltd v. Western Bulk Pte Ltd [2011] EWHC 93 (Comm) ........................................ 178-бап

J Lauritzen AS v. Wijsmuller BV see Super Servant Two, The

JA Pye (Oxford) Estates v. Ambrose (1994) NPC 53 ..........................................................................83-бап

Jackson v. Royal Bank of Scotland [2005] UKHL 3; [2005] 1 WLR 377 .......................... 176, 178-баптар

Jackson v. Union Marine Insurance Co Ltd (1874) LR10 CP 125 .................................................. 129-бап

Jaray v. Society of Lloyd’s [2002] EWCA Civ 1101 .........................................................................67-бап

Jaggard v. Sawyer [1995] 1 WLR 269, CA ................................................................. 175, 181, 188-баптар

James Finlay & Co v. Kwik Hoo Tong [1929] 1 KB 400, CA ......................................................... 179-бап

James Hay Pension Trustees Ltd v. Hird [2005] EWHC 1093 (Ch) ............................................... 115-бап

James Shaer Ld. v. Findlay Durham & Brodie [1953] 1 WLR 106, CA....................................... 145-бап

Jani-King (GB) Ltd v. Pula Enterprises Ltd [2007] EWHC 2433 (QBD); [2008]

1 Lloyd’s Rep 305 ..........................................................................................................102, 134-баптар

Jeancharm Ltd v. Barnet Football Club Ltd [2003] EWCA Civ 58; 92 Con LR 26 ....................... 193-бап

Jenkins v. Young Bros Transport Ltd [2006] EWHC 151 (QB); [2006] 1 WLR 3189 .......................93-бап

Jervis v. Harris [1996] Ch 195, CA .................................................................................................. 193-бап

Jet2.com Ltd v. Blackpool Airport Ltd [2012] EWCA Civ 417; [2012] 2 All ER

(Comm) 1053 .................................................................................................................. 31, 139-баптар

Jim Ennis Construction Ltd v. Premier Asphalt Ltd [2009] EWHC 1906 (TCC);

Сот істерінің тізімі

456

125 Con LR 141 .......................................................................................................................... 104-бап

Jobson v. Johnson [1989] 1 WLR 1026, CA .................................................................................... 193-бап

John Willmott Homes v. Read [1985] 51 P & CR 90 ....................................................................... 194-бап

Johnson v. Agnew [1980] AC 367, HL ............................................................... 165, 172, 182, 188-баптар

Johnson v. Bragge [1901] 1 Ch 28 ................................................................................................... 115-бап

Johnson v. Gore, Wood & Co [2002] 2 AC 1, HL ............................................................................ 174-бап

Johnstone v. Bloomsbury Health Authority [1992] 1 QB 333, CA .................................................. 103-бап

Jones v. Padavatton [1969] 1 All ER 328, CA ....................................................................................42-бап

Jones v. Stones [1999] 1 WLR 1739, CA ......................................................................................... 198-бап

Jorden v. Money (1854) 5 HL Cas 185; 10 ER 868 ..............................................................................4-бап

Joseph Constantine SS Co v. Imperial Smelting Corp Ltd [1942] AC 154, HL .............................. 131-бап

Joyce v. O’Brien [2013] EWCA Civ 546; [2014] 1 WLR 70 .................................................45, 49-баптар

JP Morgan Chase Bank v. Springwell Navigation Corp [2008] EWHC 1186

(Comm) .....................................................................................................................70, 117, 120-баптар

Kafalonia Wind, The [1986] 1 Lloyd’s Rep 273 ............................................................................... 186-бап

Kandola v. Mirza Solicitors [2015] EWHC 460 (Ch); [2015] PNLR 19 ........................................ 194-бап

Kaufman v. Gerson [1904] 1 KB 591, CA ...........................................................................................80-бап

Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (in administration), Re [2009] EWHC 740 (Ch);

[2009] 2 Lloyd’s Rep 154; [2009] 2 BCLC 137 ........................................................................ 197-бап

Kearley v. Thomson (1890) 24 QBD 291, CA .....................................................................................61-бап

Kearns Bros Ltd v. Hova Developments Ltd [2012] EWHC 2968 (Ch) ...............................................9-бап

Keen v. Holland [1984] 1 WLR 251, CA ..............................................................................................4-бап

Kennedy v. Panama, New Zealand and Australian Royal Mail Co (1867) LR 2 QB 580 .................78-бап

Ketteman v. Hansel Properties [1987] AC 189, HL. ........................................................................ 198-бап

Kinetics Technology International SpA v. Cross Seas Shipping Corp see Mosconici, The

Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel Ltd [2004] UKHL 46; [2005]

1 All ER 667; [2005] RPC 9 .......................................................................... 106, 107, 111, 115-баптар

Kiriri Cotton Co Ltd v. Dewani [1960] AC 192, PC ...........................................................................61-бап

Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, HL .................................................61, 198-баптар

Kleinwort Benson Ltd v. Sandwell BC [1994] 4 All ER 890 ............................................................ 198-бап

Kleinwort Benson v. Malaysian Mining [1989] 1 All ER 785, CA .....................................................41-бап

Knox v. Gye (1872) LR 5 HL 656, HL .............................................................................................. 198-бап

Kookmin Bank v. Rainy Sky SA [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 770 ..............................................94-бап

KPMG LLP v. Network Rail Infrastructure Ltd [2007] EWCA Civ 363; [2007]

Bus LR 1336 ..................................................................................................................106, 114-баптар

Krell v. Henry [1903] 2 KB 740, CA ................................................................................................ 130-бап

Kumar, Re [1993] 1 WLR 224 .............................................................................................................35-бап

Kurt A Becher GmbH & Co KG v, Roplak Enterprises SA see World Navigator, The

Kuwait Rocks Co v. AMN Bulkcarriers Inc see Astra, The

L Batley Pet Products Ltd v. North Lanarkshire Council [2014] UKSC 27; [2014]

3 All ER 64 .................................................................................................................................. 107-бап

Laconia, The [1977] AC 850, HL ..................................................................................................... 157-бап

Lade v. Trill (1842) 11 LJ Ch 102 ..................................................................................................... 198-бап

Laemthong International Lines Co Ltd v. Abdullah Mohammed Fahem & Co

[2005] EWCA Civ 519; [2005] 2 All ER (Comm) 167 ................................................................84-бап

Lagden v. O'Connor [2003] UKHL 64; [2004] 1 AC 1067 ............................................................. 184-бап

Laminates Acquisition Co v. BTRAustralia Ltd [2003] EWHC 2540 (Comm);

[2004] 1 All ER (Comm) 737 ........................................................................................................98-бап

Land Rover Group Ltd v. UPF (UK) Ltd [2002] EWHC 3183; [2003] BCLC 222 ........................ 187-бап

Landfast (Anglia) Ltd v. Cameron Taylor One Ltd [2008] EWHC 343 (TCC) ..................................91-бап

Laurence v. Lexcourt Holdings Ltd [1978] 1 WLR 1128 ....................................................................78-бап

Сот істерінің тізімі

457

LauritzenCool AB v. Lady Navigation Inc [2005] EWCA Civ 579; [2006] All ER 866, CA ......... 189-бап

Lavarack v. Woods of Colchester [1967] 1 QB 278, CA .................................................................. 183-бап

Law Debenture Trust Corp plc v. Elektrim Finance BV [2005] EWHC 1412 (Ch);

[2005] 2 Lloyd’s Rep 755 ..............................................................................................................99-бап

Legal & General Assurance Society Ltd v. Drake Insurance Co Ltd [1992] QB 887, CA ................90-бап

Lemenda Trading Co Ltd v. African Middle East Petroleum Co Ltd [1988] QB 448 ............55, 62-баптар

Les Areteurs Reunis SA v. Leopold Walford (London) Ltd [1919] AC 801, HL ............................ 103-бап

Les Laboratoires Servier v. Apotex Inc [2014] UKSC 55; [2015] AC 430 ........................................45-бап

Lesotho Highlands Development Authority v. Impreglio SpS [2005] UKHL 43;

[2006] 1 AC 221 ......................................................................................................................... 186-бап

L’Estrange v. F Graucob Ltd [1934] 2 KB 394, Div Ct .................................................................. 117-бап

Letang v. Cooper [1965] 1 QB 232, CA ........................................................................................... 198-бап

Levett v. Barclays Bank plc [1995] 1 WLR 1260 ................................................................................76-бап

Lewis v. Averay [1972] 1 QB 198, CA .................................................................................................79-бап

Liesbosch v. Owners of the Steamship Edison see Edison, The

Linden Gardens Trust Ltd v. Lenesta Sludge Disposals Ltd [1994] 1 AC 85, HL ..............................93-бап

Lindsay Petroleum Co v. Hurd (1874) LR 5 PC 221, PC ................................................................ 198-бап

Lion Nathan Ltd v. C-C Bottlers Ltd [1996] 1 WLR 1438, PC ...........................................................98-бап

Lister v. Romford Ice & Cold Storage Co [1957] AC 555, HL ........................................................ 102-бап

Little v. Courage Ltd (1994) 70 P & CR 469, CA .................................................................................6-бап

Littlewoods Retail Ltd v. Revenue and Customs Commissioners [2014] EWHC 868 (Ch) ............ 196-бап

Littlewoods Retail Ltd v. Revenue and Customs Commissioners [2015] EWCA Civ 515;

[2015] 3 WLR 1749 .......................................................................................................186, 196-баптар

Littman v. Aspen Oil (Broking) Ltd [2005] EWCA Civ 1579; [2006] 2 P & CR 2;

[2006] L & TR 9; [2005] NPC 150 ...............................................................................106, 114-баптар

Liverpool City Council v. Irwin [1977] AC 239, HL ...........................................................102–104-баптар

LJ Korbetis v. Transgrain Shipping BV [2005] EWHC 1345 (QB) ....................................................22-бап

Lloyd's Bank plc v. Waterhouse, Independent, 27 February 1990, CA ...............................................78-бап

Uoyds TSB Foundation for Scotland v. Lloyds Group plc [2013] UKSC 3; [2013]

1 WLR 366 .................................................................................................................3, 112, 125-баптар

Lock v. Bell [1931] 1 Ch 35..................................................................................................190, 194-баптар

Loftus decd, Re, Green v. Gaul [2006] EWCA Civ 1124; [2007] 1 WLR 591................................ 198-бап

Lombard North Central plc v. Butterworth [1987] QB 527, CA ........................................157, 161-баптар

London & Regional Investments Ltd v. TBI plc [2002] EWCA Civ 355 ..............................................6-бап

London and South of England Building Society v. Stone [1983] 3 All ER 105, CA ....................... 179-бап

Lubovsky v. Snelling [1944] KB 44 .................................................................................................. 198-бап

Ludgate Insurance Co Ltd v. Citibank NA [1998] Lloyds LR 221, CA ........................................... 104-бап

Lumley v. Wagner (1852) 1 De GM & G 604 ................................................................................... 189-бап

Lutetian, The [1982] 2 Lloyd’s Rep 140 ................................................................................................4-бап

Luxor (Eastbourne) Ltd v. Cooper [1941] AC 108, HL ........................................29, 100, 102, 104-баптар

M & S Drapers v. Reynolds [1957] 1 WLR 9, CA ..............................................................................59-бап

Mackender v. Feldia AG [1967] 2 QB 590, CA ............................................................................... 150-бап

Macleod v. Gold Harp Properties Ltd [2014] EWCA Civ 1084; [2015] 1 WLR 1249 .................. 115-бап

Macquarie Internationale Investments Ltd v. Glencore UK Ltd [2010] EWCA Civ 697;

[2011] 1 BCLC 561 .......................................................................................................................98-бап

Magee v. Pennine Insurance Ltd [1969] 2 QB 507, CA .....................................................................78-бап

Mahkutai, The [1996] AC 650, PC ......................................................................................................86-бап

Mahmoud and Ispahani, Re [1921] 2 KB 716, CA ...........................................................44, 60, 62-баптар

Malcolm v. Chancellor, Masters and Scholars of the University of Oxford [1994]

EMLR 17, CA ................................................................................................................................31-бап

Malins v. Freeman (1837) 2 Keen 25 ..................................................................................................77-бап

Сот істерінің тізімі

458

Malkin v. Birmingham CC, Court of Appeal, unreported, 12 January 2000 ................................... 198-бап

Mallozzi v. Carapelli SpA [1976] 1 Lloyd’s Rep 407, CA ..................................................................31-бап

Mamidoil-Jetoil Greek Petroleum Co Ltd v. Okta Crude Oil Renery (No 1) [2001]

EWCA Civ 406; [2001] 2 Lloyd’s Rep 76 ......................................................................................6-бап

Mamidoil-Jetoil Greek Petroleum Co SA v. Okta Crude Oil Renery (No 3) [2003]

EWCA Civ 1031; [2003] 2 All ER (Comm) 640; [2003] 2 Lloyd’s Rep 635 ........................... 135-бап

Mamola Challenger, The [2010] EWHC 2026 (Comm); [2011] Bus LR 212; [2011]

1 Lloyd’s Rep 47; [2010] 2 CLC 194 ......................................................................................... 172-бап

Manchester Diocesan Council for Education v. Commercial & General Investments Ltd

[1970] 1 WLR 241 .........................................................................................................................22-бап

Manifest Shipping Co v. Uni-Polaris Insurance Co see Star Sea, The

Mannai Investment Co Ltd v. Eagle Star Life Assurance Co Ltd [1997] AC

749, HL .................................................................................................................. 106, 107, 115-баптар

Maple Leaf Macro Volatility Master Fund v. Rouvroy [2009] EWHC 257 (Comm);

[2009] 2 All ER (Comm) 287; [2009] 1 Lloyd’s Rep 476 ..............................................................2-бап

Maple Leaf Macro Volatility Master Fund v. Rouvroy [2009] EWCA Civ 1334 .................................2-бап

Mardorf Peach & Co Ltd v. Attica Sea Carriers Corp of Liberia see Laconia, The

Maritime National Fish Ltd v. Ocean Trawlers Ltd [1935] AC 524, PC .................... 125, 130, 131-баптар

Marks & Spencer v. BNP Paribas [2013] EWHC 1279 (Ch) .......................................................... 105-бап

Marks & Spencer v. BNP Paribas [2014] EWCA Civ 603 .............................................................. 105-бап

Marks & Spencer v. BNP Paribas [2015] UKSC 72; [2015] 3 WLR 1843 ............................ 104, 105-бап

Marley v. Rawlings [2014] UKSC 2; [2015] AC 129 ......................................... 106, 111, 114, 115-баптар

Martrade Shipping & Transport GmbH v. United Enterprises Corpn [2014]

EWHC 1884 (Comm); [2015] 1 WLR 1 .................................................................................... 186-бап

Mary Nour, The [2008] EWCA Civ 856; [2009] 2 All ER (Comm) 25; [2008]

2 Lloyd’s Rep 52 ............................................................................................................ 125, 128-баптар

Mason v. Provident Clothing & Supply Co [1913] AC 724, HL .........................................................59-бап

Maxwell Communications (No 2), Re [1993] 1 WLR 1402 ............................................................. 197-бап

May & Butcher v. R [1934] 2 KB 17 n, HL .........................................................................................31-бап

Mayson v. Clouet [1924] AC 980, PC............................................................................................... 194-бап

McClory v. Post Oce [1993] 1 All ER 457 .................................................................................... 103-бап

McCutcheon v. David MacBrayne Ltd [1964] 1 WLR 125, HL .............................................2, 106-баптар

McFarlane v. Daniell (1938) 38 SR (NSW) 337 ................................................................................60-бап

McGrath v. Shah (1987) 57 P & CR 452 .............................................................................................75-бап

McGuinness v. Norwich and Peterborough Building Society [2011] EWCA Civ 1286;

[2012] BPIR 145 ............................................................................................................................94-бап

MCI Worldcom International Incv. Primus Telecommunications plc [2004] EWCA

Civ 957; [2004] All ER (Comm) 833 ........................................................................................... 64-бап

Mcllkenny v. Chief Constable of the West Midlands [1980] 1 QB 283, CA .........................................4-бап

Melli Bank plc v. Holbud Ltd [2013] EWHC 1506 (Comm) ......................................125, 131, 164-баптар

Merritt v. Merritt [1970] 1 WLR 1211, CA .........................................................................................42-бап

Mersey Steel and Iron Co (Ltd) v. Naylor, Benzon & Co (1883-1884) LR 9 App Cas

434, HL........................................................................................................................................ 137-бап

Metaalhandel JA Magnus BV v. Ardelds Transport [1988] 1 Lloyd’s Rep 197 ............................ 186-бап

Metropolitan Water Board v. Dick, Kerr & Co [1918] AC 119, HL ...................................125, 129-баптар

Meynell v. Surtees (1855) 1 Jur NS 737 ..............................................................................................22-бап

Mid Essex Hospital Services NHS Trust v. Compass Group UK and Ireland Ltd

[2013] EWCA Civ 200; [2013] BLR 265 .............................................................102, 104, 162-баптар

Midill (97PL) Ltd v. Park Lane Estates Ltd and Gomba International [2008] EWCA Civ

1227; [2009] 1 WLR 2460 .......................................................................................................... 195-бап

Mihalis Angelos, The [1971] 1 QB 164, CA ............................................................... 146, 154, 159-баптар

Сот істерінің тізімі

459

Milan Nigeria Ltd v. Angeliki B Maritime Co [2011] EWHC 892 (Comm); [2011] Arb

LR 24 ........................................................................................................................................... 186-бап

Miliangos v. Frank (Textiles) Ltd [1976] AC 443, HL ..................................................................... 186-бап

Miller v. Karlinski (1945) 62 TLR 85, CA ..........................................................................................55-бап

Millichamp v. Jones [1982] 1 WLR 1422 ......................................................................................... 194-бап

Milner v. Carnival plc [2010] EWCA Civ 389; [2010] 3 All ER 701 ............................................. 174-бап

Ministry of Sound (Ireland) v. World Online Ltd [2003] EWHC 2178; [2003] 2 All ER

(Comm) 823 ................................................................................................................................ 171-бап

Modahl v. British Athletic Federation Ltd [2001] 1 EWCA Civ 1447; [2002]

1 WLR 1192, CA ...........................................................................................................................43-бап

Mohamed v. Alaga & Co [2000] 1 WLR 190, CA ..............................................................................61-бап

Monarch SS, The [1949] AC 196, HL ............................................................................................... 131-бап

Monarch Steamship Co Ltd v. Karlshamns Oljefabriker A/B [1949] AC 196, HL ......................... 177-бап

Mondel v. Steel (1841) 8 M & W 858 ............................................................................................... 197-бап

Mondial Shipping & Chartering BV v. Astarte Shipping Ltd [1995] 2 Lloyd’s Rep 249 ...................26-бап

Montecchi v. Shimco Ltd [1979] 1WLR1180,1183, CA ................................................................... 197-бап

Montrod Ltd v. Grundkotter Fleischvertriebs GmbH [2002] 1 WLR 1975, CA ............................. 197-бап

Moorcock, The (1889) 14 PD 64, CA ............................................................................................... 104-бап

Moore & Co and Landauer & Co, Re [1921] 2 KB 519, CA .......................................................... 155-бап

Moorgate Mercantile Co Ltd v. Twitchings [1977] AC 890, HL ...........................................................4-бап

Moran v. University College Salford (No 2) [1993] 4 Educ LR187; Independent,

26 November 1993, CA .................................................................................................................18-бап

Mosconici, The [2001] 2 Lloyd’s Rep 313 ....................................................................................... 186-бап

Moshi v. Lep Air Services Ltd [1973] AC 331, HL ..............................................................................90-бап

Mountfbrd v. Scott [1975] Ch 258, CA ..................................................................................35, 187-баптар

MRI Trading AG v. Erdenet Mining Corp LLC [2013] EWCA Civ 156; [2013] 1CLC 423;

[2013] 1 Lloyd’s Rep 638 ................................................................................................................6-бап

MS Fashions Ltd v. Bank of Credit and Commerce International SA (in liquidation)

[1993] Ch 425 ................................................................................................................. 94, 197-баптар

MSM Consulting Ltd v. United Republic of Tanzania [2009] EWHC121 (QB) .............................. 196-бап

Mulcaire v. News Group Newspapers Ltd [2011] EWHC 3469 (Ch); [2012] Ch 435 .......................49-бап

Multi-Link Leisure v. North Lanarkshire [2010] UKSC 47; [2011] 1 All

ER 175 ............................................................................................................ 106, 107, 114, 161-баптар

Multiservice Bookbinding v. Marden [1979] Ch 84 ............................................................................83-бап

Mulvenna v. Royal Bank of Scotland plc [2003] EWCA Civ 1112 .................................................. 178-бап

Murray v. Leisureplay plc [2005] EWCA Civ 963........................................................................... 193-бап

Muscat v. Smith [2003] EWCA Civ 962; [2003] 1 WLR 2853 ....................................................... 197-бап

Museprime Properties Ltd v. Adhill Properties Ltd (1990) 61 P & CR 111, CA ................................75-бап

Museprime Properties Ltd v. Adhill Properties Ltd (1991) 62 P & CR 388 .......................................64-бап

Mutual Finance Ltd v. Wetton & Sons Ltd [1939] 2 KB 389 ..............................................................80-бап

Nai Genova and the Nai Superba, The [1984] 1 Lloyd’s Rep 353, CA ..............................106, 115-баптар

Nanfri, The [1978] QB 927, CA ........................................................................................................ 197-бап

Nanfri, The [1979] AC 757, HL ..................................................................................137, 138, 145-баптар

Nash v. Halifax Building Society [1979] Ch 584 .................................................................................44-бап

Nash v. Inman [1908] 2 KB 1, CA .........................................................................................................1-бап

National Carriers Ltd v. Panalpina (Northern) Ltd [1981] AC 675, HL ...........................125, 128-баптар

National Commercial Bank (Jamaica) Ltd v. Hew [2003] UKPC 51 .................................................83-бап

Naxos, The [1990] 1 WLR 1337, HL ................................................................................................ 154-бап

NB Three Shipping Ltd v. Harebell Shipping Ltd [2004] EWHC 2001 (Comm);

[2005] 1 Lloyd’s Rep 509 ..............................................................................................................99-бап

Nelson v. Rye [1996] 1 WLR 1378 ................................................................................................... 198-бап

Сот істерінің тізімі

460

Nema, The [1982] AC 724, HL ............................................................................................125, 129-баптар

New York Star, The [1981] 1 WLR 138, PC ..........................................................................86, 150-баптар

New Zealand Shipping v. Satterthwaite see Eurymedon, The

Newbury v. Sun Microsystems [2013] EWHC 2180 (QB) ....................................................................9-бап

Ng v. Ashley King (Developments) Ltd [2010] EWHC 456 (Ch); [2011] Ch 115 ........................... 194-бап

Nissan UK Ltd v. Nissan Motor Manufacturing (UK) Ltd, Court of Appeal

December 1994, unreported ..........................................................................................................24-бап

Nisshin Shipping Co Ltd v. Cleaves & Co Ltd [2004] EWHC 2602 (Comm); [2004]

1 Lloyd’s Rep 38 ............................................................................................................................84-бап

Nomura International plc v. Banca Monte dei Paschi Di Siena Spa [2013] EWHC 3187

(Comm); [2014] 1 WLR 1584 .......................................................................................................99-бап

Nordenfelt v. Maxim Nordenfelt Guns and Ammunition Co Ltd [1894] AC 535, HL ........................59-бап

Norglen Ltd v. Reed Rains Provincial Ltd [1999] 2 AC 1, HL............................................................93-бап

North East Property Buyers Litigation, Re see Southern Pacic Mortgages Ltd v. Scott

(Mortgage Business plc intervening)

North Sea Energy Holdings v. Petroleum Authority of Thailand [1997] 2 Lloyd’s Rep 418;

a’d [1999] 1 Lloyd’s Rep 483 .................................................................................................. 178-бап

North Shore Ventures Ltd v. Anstead Holdings Inc [2011] EWCA Civ 230; [2012] Ch 31 ...............76-бап

Norwich & Peterborough Building Society v. Steed (No 2) [1993] Ch 116, CA ................................78-бап

Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977] 1 WLR 713, HL ........................... 197-бап

Nutty. Read (1999) 32 HLR 76, CA .....................................................................................................78-бап

Nykredit Mortgage Bank plc v. Edward Erdman Group Ltd (No 2) [1997] 1 WLR

1627, HL...................................................................................................................................... 198-бап

Oakacre Ltd v. Claire Cleaners (Holdings) Ltd [1982] Ch 197 .......................................... 172, 188-баптар

Oates v. Hooper [2010] EWCA Civ 1346, [2010] NPC 119 ........................................................... 145-бап

Ocean Marine Navigation Ltd v. Koch Carbon Inc see Dynamic, The

Oceanbulk Shipping and Trading SA v. TMT Asia Ltd [2010] UKSC 44;

[2011] 1 AC 662 ............................................................................................................. 106, 109-баптар

Ocular Sciences Ltd v. Aspect Vision Care Ltd [1997] RPC 289 ..................................................... 157-бап

Odenfeld, The [1978] 2 Lloyd’s Rep 357 ......................................................................................... 171-бап

Oer-Hoar v. Larkstore Ltd [2006] EWCA 1079; [2006] 1 WLR 2926 ............................................91-бап

Oce of Fair Trading v. Abbey National plc [2009] UKSC 6; [2010] 1 AC 696 ........................... 121-бап

Ofulue v. Bossert [2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990 ..................................................................... 198-бап

Ogdens Ltd v. Nelson [1905] AC 109, HL ........................................................................................ 141-бап

Olley v. Marlborough Court Ltd [1949] 1 KB 532, CA ......................................................116, 117-баптар

Olympia & York Canary Wharf Ltd (No 2), Re [1993] BCC 159 .................................................... 157-бап

Olympic Pride, The [1980] 2 Lloyd’s Rep 67......................................................................106, 115-баптар

Omak Maritime Ltd v. Mamola Challenger Shipping Co Ltd see Mamola Challenger, The

Omar v. El-Wakil [2001] EWCA Civ 1090; [2002] 2 P & CR 3 ..................................................... 195-бап

Omnium de Traitement et de Valorisation SA v. Hilmarton Ltd [1999] 2 All ER

(Comm) 146 ...................................................................................................................................62-бап

Omnium d’Enterprises v. Sutherland [1919] 1 KB 618, CA ........................................................... 141-бап

On Demand plc v. Gerson plc [2001] 1 WLR 155, CA ................................................................... 158-бап

On Demand plc v. Gerson plc [2003] 1 AC 368, HL ....................................................................... 158-бап

One Step (Support) Ltd v. Morris-Garner [2014] EWHC 2213 (QB); [2015] IRLR 215 .............. 191-бап

Online Catering Ltd v. Acton [2010] EWCA Civ 58; [2011] QB 204 ................................................32-бап

Oom v. Bruce (1810) 12 East 225; 104 ER 87 ....................................................................................61-бап

Oscar Chess Ltd v. Williams [1957] 1 WLR 370, CA .........................................................................65-бап

OT Africa v. Vickers plc [1996] 1 Lloyd’s Rep 700 ...................................................................2, 77-баптар

Overbrooke Estates v. Glencombe Properties Ltd [1974] 1 WLR 1335;

[1974] 3 All ER 511 .......................................................................................................................75-бап

Сот істерінің тізімі

461

Oxonica Energy Ltd v. Neuftec Ltd [2008] EWHC 2127 (Patents Court) ..........................106, 119-баптар

Oxonica Energy Ltd v. Neuftec Ltd [2009] EWCA Civ 668 ............................................... 106, 119-баптар

Oxy-Electric Ltd v. Zaiduddin [1991] 1 WLR 115 ........................................................................... 188-бап

P&O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co [2006] EWCA Civ 1717; [2007]

1 WLR 2288 ...................................................................................................................187, 198-баптар

Padden v. Bevan Ashford [2011] EWCA Civ 1616; [2012] 1 WLR 1759 ..........................................81-бап

Page One Record Ltd v. Britton [1968] 1 WLR 157 ........................................................................ 189-бап

Palmer v. Durnford Ford [1992] 1 QB 483 ...........................................................................................4-бап

Pan Atlantic Insurance Co Ltd v. Pine Top Insurance Co Ltd [1995] 1 AC 501, HL ........................76-бап

Pan Ocean Shipping v. Creditcorp see Trident Beauty, The

Pankhania v. Hackney London Borough Council [2002] EWHC 2441 (Ch) .....................................64-бап

Pao On v. Liu Yiu [1980] AC 644, PC .............................................................................. 36, 38, 80-баптар

Parabola Investments Ltd v. Browallia Cal Ltd [2010] EWCA Civ 486; [2011]

QB 47 .............................................................................................................................176, 186-баптар

Paragon Finance plc v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, CA ........................................... 198-бап

Paragon Finance plc v. Nash [2001] EWCA Civ 1466; [2002] 1 WLR 685;

[1999] 1 All ER 400 ...................................................................................................3, 104, 198-баптар

Parker v. Clark [1960] 1 WLR 286 .....................................................................................................43-бап

ParkingEye Ltd v. Beavis [2015] UKSC 67; [2015] 3 WLR 1373 ...............................47, 121, 193-баптар

ParkingEye Ltd v. Somereld Stores Ltd [2012] EWCA Civ 1338; [2013]

QB 840 .........................................................................................................................44, 45, 47-баптар

Parkinson v. College of Ambulance Ltd [1925] 2 KB 1 ..........................................................55, 61-баптар

Parsons v. Uttley Ingham [1978] QB 791, CA ................................................................................. 178-бап

Patel v. Ali [1984] Ch 283 ................................................................................................................. 187-бап

Patel v. Mirza [2014] EWCA Civ 1047; [2015] Ch 271 .....................................................................61-бап

Patten v. Burke Publishing Co Ltd [1991] 1 WLR 541 ................................................................... 190-бап

Paul Wilson v. Blumenthal see Hannah Blumenthal, The

Paula Lee Ltd v. Zehil & Co Ltd [1983] 2 All ER 390 ..................................................................... 183-бап

Payabi v. Armstel Shipping Corpn [1992] QB 907 .......................................................................... 198-бап

Pearce v. Brooks (1866) LR 1 Exch 213, Court of Exchequer ...........................................................51-бап

Peek v. Gurney (1873) LR 6 HL 377 ...................................................................................................76-бап

Peekay Intermark Ltd v. Australia and New Zealand Banking Group Ltd

[2006] EWCA Civ 386; [2006] 2 Lloyd’s Rep 511 ....................................................4, 70, 117-баптар

Pell Frischmann Engineering Ltd v. Bow Valley Iran Ltd [2009] UKPC 45;

[2011] 1 WLR 2370 .................................................................................................................... 175-бап

Percy v. Church of Scotland Board of National Mission [2005] UKHL 73;

[2006] 2 AC 28...............................................................................................................................43-бап

Peregrine Systems Ltd v. Steria Ltd [2005] EWCA Civ 239; [2005] Info

TLR 294 .........................................................................................................................139, 165-баптар

Permasteelisa Japan KK v. Bouyguesstroi and Banca Intesa SpA [2007] EWHC

3508 (TCC) ................................................................................................................................. 197-бап

Pesticcio v. Huet [2004] EWCA Civ 372; [2004] NPC 55 .................................................................81-бап

Petromec Inc v. Petroleo Brasileiro SA [2005] EWCA Civ 891; [2006] 1 Lloyd’s Rep 121 ..............6-бап

Peyman v. Lanjani [1985] Ch 457, CA ............................................................................................. 165-бап

Pharmaceutical Soc of GB v. Boots etc Ltd [1953] 1 QB 401 ............................................................15-бап

Philips Electronique Grand Publique SA v. British Sky Broadcasting Ltd [1995]

EMLR 472, CA ..............................................................................................................102, 105-баптар

Philips Hong Kong Ltd v. Attorney-General for Hong Kong (1993) 61 BLR 41............................ 193-бап

Phillips v. Lamdin [1949] 2 KB 33 ................................................................................................... 187-бап

Phoenix General Insurance Co of Greece SA v. Halvanon [1988] QB 216, CA ...............................44-бап

Phonogram Ltd v. Lane [1982] QB 938, CA .........................................................................................1-бап

Сот істерінің тізімі

462

Photo Production Ltd v. Securicor Transport Ltd [1980]

AC 827, HL ........................................................................................................1, 116, 150, 157-баптар

Pickering v. Deacon [2003] EWCA Civ 554; The Times, 19 April 2003 .......................60, 62, 191-баптар

Pilbrow v. Pearless de Rougemont & Co [1993] 3 All ER 355, CA ................................................ 169-бап

Pilkington v. Wood [1953] Ch 770 .................................................................................................... 179-бап

Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd [2010] EWCA Civ 1429; [2011] 1 WLR

770 ........................................................................................................................................106, 114-бап

Pinnel's Case (1602) 5 Co Rep 117a ................................................................................................ 123-бап

Pioneer Shipping Ltd v. BTP Tioxide Ltd see Nema, The

Pitt v. PHH Asset Management Ltd [1994] 1 WLR 327, CA ....................................................6, 31-баптар

Planché v. Colburn (1831) 8 Bing 14 ............................................................................................... 196-бап

Planet Kids Ltd v. Auckland Council [2013] NZSC 147; [2014] 1 NZLR 149 (NZ Sup Ct) ......... 125-бап

Port Jackson Stevedoring Pty v. Salmond & Spraggon (Australia) Pty

see New York Star, The

Posner v. Scott-Lewis [1987] Ch 25.................................................................................................. 187-бап

Possfund v. Diamond [1996] 2 All ER 774 ...........................................................................................4-бап

Post Chaser, The [1982] 1 All ER 19 ................................................................................................ 123-бап

Poussard v. Spiers (1876) 1 QBD 410 .............................................................................................. 138-бап

Power Curber International Ltd v. National Bank of Kuwait SAK [1981] 1 WLR 1233, CA ........ 197-бап

Pratt Contractors Ltd v. Transit New Zealand [2003] UKPC 83; [2004] BLR 143;

100 Con LR 29 ...............................................................................................................................10-бап

Premium Nafta Products Ltd v. Fili Shipping Co Ltd [2007] UKHL 40; [2007]

4 All ER 951 ...................................................................................................................................99-бап

Prenn v. Simonds [1971] 1 WLR 1381, HL ......................................................... 106, 107, 109, 111-баптар

President of the Methodist Conference v. Partt [1984] QB 368, CA ................................................43-бап

Preston v. President of the Methodist Conference [2013] UKSC 29; [2013] 2 AC 163 ....................43-бап

Price v. Strange [1978] Ch 337, CA ................................................................................................. 187-бап

Primavera v. Allied Dunbar Assurance plc [2002] EWCA Civ 1327; [2003] PNLR

276, CA ....................................................................................................................................... 179-бап

Prime Sight Ltd v. Lavarello [2013] UKPC 22; [2014] AC 436 ...........................................................4-бап

Procter & Gamble Co v. Svenska Cellulosa Aktiebolaget SCA [2012] EWHC 498 (Ch)............... 115-бап

Procter & Gamble Co v. Svenska Cellulosa Aktiebolaget SCA [2012] EWCA

Civ 1413 .............................................................................................................3, 107, 106, 111-баптар

Proform Sports Management Ltd v. Proactive Sports Management Ltd [2006] EWHC 2903

(Ch); [2007] 1 All ER 542 ...............................................................................................................1-бап

PT Berlian Laju Tanker TBK v. Nuse Shipping Ltd see Aktor, The

Queensland Electricity Generating Board v. New Hope Collieries [1989]

1 Lloyd’s Rep 205, PC .....................................................................................................................6-бап

Quinn v. Burch Bros. (Builders) Ltd [1966] 2 QB 370, CA ............................................................. 177-бап

R (Coke-Wallis) v. Institute of Chartered Accountants in England and Wales

[2011] UKSC 1; [2011] 2 AC 146 ...................................................................................................4-бап

R (on the application of Best) v. Chief Land Registrar [2015] EWCA Civ 17;

[2015] 4 All ER 495 .......................................................................................................................45-бап

R v. Ali [1993] Crim LR 396, CA.........................................................................................................56-бап

R v. Andrews [1973] QB 422, CA ........................................................................................................56-бап

R v. Governor of Brixton Prison, ex parte Osman [1991] 1 WLR 281 ................................................4-бап

R v. J [2013] EWCA Crim 2287; [2014] 1 WLR 1857; [2014] 1 Cr App R 21 .................................55-бап

R v. Panayiotou [1973] 3 All ER 112, CA ...........................................................................................56-бап

Radford v. De Froberville [1977] 1 WLR 1262 ............................................................................... 173-бап

Raes v. Wichelhaus (1864) 2 H & C 906 ..........................................................................................31-бап

Rahman v. Sterling Credit Ltd [2001] 1 WLR 496, CA ................................................................... 198-бап

Сот істерінің тізімі

463

Rainbow Estates Ltd v. Tokenhold Ltd [1999] Ch 64 ....................................................................... 187-бап

Rainy Sky SA v. Kookmin Bank [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 2900 ............................106, 107-баптар

Raja v. Van Hoogstraten [2007] EWHC 1743 (Ch) ......................................................................... 187-бап

Raja v. Van Hoogstraten [2004] EWCA Civ 968; [2004] 4 All ER 793 ......................................... 187-бап

Ramsgate Victoria Hotel Co Ltd v. Monteore (1866) LR 1 Ex 109 ..................................................22-бап

Randall v. Randall [2004] EWHC 2258 (Ch); [2005] 1 P & CR DG4 ...............................................81-бап

Raymond Burke Motors Ltd v. Mersey Docks & Harbour Co [1986] 1 Lloyd’s Rep 155 .................86-бап

RD Harbottle (Mercantile) Ltd v. National Westminster Bank Ltd [1978] QB 146 ........................ 197-бап

Reardon Smith Line Ltd v. Hansen-Tangen see Diana Prosperity, The

Redgrave v. Hurd (1881) 20 Ch D 1, CA ............................................................................................70-бап

Reeves v. Commissioner for Metropolitan Police [2000] 1 AC 360, HL ............................................70-бап

Regus (UK) Ltd v. Epcot Solutions Ltd [2008] EWCA Civ 361; [2009] 1 .All ER

(Comm) 586 ...................................................................................................................118, 120-баптар

Reichman v. Beveridge [2006] EWCA Civ 1659; [2007] 1 P & CR 20; [2007] L & TR 18 .......... 171-бап

Reigate v. Union Manufacturing Co (Ramsbottom) Ltd [1918] 1 KB 592 CA. .............................. 104-бап

Republic of India v. India Steamship Co Ltd see Indian Endurance, The (No 2)

Republic of India v. India Steamship Co Ltd see Indian Grace, The

Rice v. Great Yarmouth Borough Council, The Times, 26 July 2000; (2001)

3 LGLR 4, CA ....................................................................................................... 147, 154, 161-баптар

Ridgewood Properties Group Ltd v. Valero Energy Ltd [2013] EWHC 98 (Ch);

[2013] Ch 525 ............................................................................................................................. 141-бап

Riverlate Properties v. Paul [1975] Ch 133, CA .............................................................................. 115-бап

RJT Consulting v. DM Engineering (Northern Ireland) Ltd [2002] EWCA Civ 270 ........................99-бап

Roberts v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240 ............................................................... 198-бап

Robertson v. Swift [2014] UKSC 50; [2014] 1 WLR 3438 .................................................................30-бап

Robinson v. Mollett (1875) LR 7 HL 802, HL .................................................................................. 103-бап

Robophone Facilities Ltd v. Blank [1966] 1 WLR 1428, CA .......................................................... 193-бап

Rolls Razor Ltd v. Cox [1967] 1 QB 552, CA .................................................................................. 197-бап

Ronex Properties Ltd v. John Laing Construction Ltd [1983] 1 QB 398, CA ................................. 198-бап

Roper v. Johnson (1873) LR 8 CP 167 ............................................................................................. 179-бап

Rose & Frank Co v. Crompton Bros [1925] AC 445, HL ...................................................................40-бап

Ross T Smyth & Co Ltd v. TD Bailey, Son & Co [1940] 3 All ER 60, HL ...................................... 138-бап

Rover International Ltd v. Cannon Films Sales Ltd [1989] 1 WLR 912, CA ................................. 196-бап

Rowallan Group Ltd v. Edgehill Portfolio No 1 Ltd [2007] EWHC 32 (Ch);

[2007] NPC 9 .............................................................................................................................. 115-бап

Rowland v. Divall [1923] 2 KB 500, CA .......................................................................................... 196-бап

Royal Bank of Scotland plc v. Chandra [2011] EWCA Civ 192; [2011] NPC 26;

[2011] Bus LR D149 ......................................................................................................................67-бап

Royal Bank of Scotland plc v. Etridge (No 2) [2002] 2 AC 773, HL ......................................81, 82-баптар

Royal Brompton Hospital NHS Trust v. Hammond [2002] UKHL 14; [2002] 1 WLR 1397 ............90-бап

Royal Mail Estates Ltd v. Maple Teesdale [2015] EWHC 1890 (Ch) ..................................................1-бап

Royscot v. Rogerson [1991] 2 QB 297, CA .........................................................................................72-бап

RTS Flexible Systems Ltd v. Molkerei Alois Müller GmbH [2010] UKSC 14; [2010]

1 WLR 753 .......................................................................................................................................9-бап

Ruxley Electronics and Construction Ltd v. Forsyth [1996] AC 344, HL ..................172–174, 179-баптар

S Pearson & Son Ltd v. Dublin Corp [1907] AC 351, HL .................................................... 75, 118-баптар

Safeway Stores v. Twigger [2010] EWHC 11 (Comm); [2010] 3 All ER 577 ....................................45-бап

Sainsbury’s Supermarkets Ltd v. Bristol Rovers (1883) Ltd [2015] EWHC 2002 (Ch);

[2016] 1 P & CR 6 ..........................................................................................................4, 6, 109-баптар

Samarenko v. Dawn Hill House Ltd [2011] EWCA Civ 1445;

[2013] Ch 36 .........................................................................................145, 154, 157, 159, 194-баптар

Сот істерінің тізімі

464

Santa Clara, The [1996] AC 800, HL ..................................................................................163, 164-баптар

Satanita, The [1897] AC 59, HL ..........................................................................................................14-бап

Scammell v. Ouston [1941] AC 251, HL .............................................................................................31-бап

Scarf v. Jardine (1882) LR 7 App Cas 345, HL ............................................................................... 124-бап

Schawel v. Reade [1913] 2 IR 64, HL ..................................................................................................65-бап

Schebsman, Re [1944] Ch 83, CA ........................................................................................................88-бап

Schelde Delta Shipping BV v. Astarte Shipping BV see Pamela, The

Schuler (L) AG v. Wickman Machine Tool Sales Ltd [1974]

AC 235, HL ............................................................................................................ 108, 154, 162-баптар

Schwartz v. Barclays Bank plc [1995] TLR 452, CA ..........................................................................78-бап

Scotson v. Pegg (1861) 6 H & N 295; 159 ER 121 .............................................................................38-бап

Scottish Widows Fund and Life Assurance v. BGC International [2012]

EWCA Civ 607 ...............................................................................................................111, 114-баптар

Scraptrade, The [1983] 2 AC 694, HL.............................................................................................. 158-бап

Scruttons v. Midland Silicones [1962] AC 446, HL ............................................................................86-бап

Sea Angel, The [2007] EWCA Civ 547; [2007] 2 Lloyd’s Rep 517 ...................................125, 129-баптар

Seaower, The [2001] 1 Lloyd’s Rep 34l, CA .................................................................................. 154-бап

Sea Trade Maritime Corp v. Hellenic Mutual War Risks Association (Bermuda) Ltd

see Athena, The

Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735 (Ch); [2012] 1 WLR 3637 .................................................... 198-бап

Selectmove, Re [1995] 1 WLR 474, CA ..............................................................................................24-бап

Sempra Metals Ltd v. Inland Revenue Commissioners [2007] UKHL 34; [2008]

1 AC 561 ........................................................................................................................ 178, 186-баптар

Sennar, The (No 2) [1985] 1 WLR 490, HL ........................................................................................63-бап

ServicePower Asia Pacic Pty Ltd v. ServicePower Business Solutions Ltd [2009] EWHC

179 (Ch); [2010] 1 All ER (Comm) 238 .................................................................................... 134-бап

Services Europe Atlantique Sud v. Stockholms Rderiaktie SVEA see Folias, The

and The Despina R

Shadwell v. Shadwell (1860) 9 CB (NS) 159 ......................................................................................29-бап

Shaftsbury House (Developments) Ltd v. Lee [2010] EWHC 1484 (Ch) ............................... 64. 75-баптар

Shah v. HSBC Private Bank (UK) Ltd [2012] EWHC 1283 (QB); The Times, 11 July 2012 ......... 178-бап

Shah v. Shah [2001] EWCA Civ 527; [2002] QB 35 ................................................................4, 33-баптар

Shaker v. Vistajet [2012] EWHC 1329 (Comm); [2012] 2 All ER (Comm) 1010;

[2012] 2 Lloyd’s Rep 93 ..................................................................................................31, 194-баптар

Sharma v. Simposh Ltd [2011] EWCA Civ 1383; [2013] Ch 23 ............................................6, 194-баптар

Shaw v. Applegate [1977] 1 WLR 970, CA ...................................................................................... 198-бап

Shaw v. Groom [1970] 2 QB 504, CA .................................................................................................44-бап

Sheeld United Football Club Ltd v. West Ham United Football Club plc [2008] EWHC

2855 (Comm); [2009] 1 Lloyd’s Rep 167 .....................................................................................99-бап

Sheikha Maryam Bint Rashid Al Maktoum v. South Lodge Flats Ltd, The Times,

21 April 1980 .............................................................................................................................. 195-бап

Shell Egypt West Manzala GmbH v. Dana Gas Egypt Ltd [2009] EWHC 2097 (Comm) .................99-бап

Shell Egypt West Manzala GmbH v. Dana Gas Egypt Ltd [2010] EWHC 465 (Comm) ................ 161-бап

Shell v. Lostock [1977] 1 All ER 481, CA ........................................................................................ 104-бап

Shelley v. Paddock [1980] QB 384, CA ...............................................................................................60-бап

Shirlaw v. Southern Foundries (1926) Ltd [1939] 2 KB 206, CA ................................................... 104-бап

Shirlaw v. Southern Foundries (1926) Ltd [1940] AC 701, HL ....................................................... 104-бап

Shogun Finance Co Ltd v. Hudson [2003] UKHL 62;

[2004] 1 AC 919, HL .................................................................................................79, 97, 106-баптар

Shuttleworth v. Clews [1910] 1 Ch 176 ............................................................................................ 194-бап

Sibthorpe v. Southwark LBC [2011] EWCA Civ 25; [2011] 1 WLR 2111 .........................................57-бап

Сот істерінің тізімі

465

Sigma Finance Corp (in administrative receivership), Re [2009] UKSC 2; [2010]

1 All ER 571; [2010] BCC 40 ........................................................................................106, 111-баптар

Silverman v. Imperial London Hotels Ltd [1927] All ER 712; 137 LT 57;

43 TLR 260 ....................................................................................................................104, 139-баптар

Simmons v. British Steel plc [2004] UKHL 20; [2004] ICR 585 ........................................................72-бап

Simona, The [1989] AC 788, HL ................................................................................ 141, 163, 166-баптар

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd [2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340 .......................... 197-бап

Simpson v. Norfolk and Norwich University Hospital NHS Trust [2011] EWCA Civ

1149; [2012] 1 All ER 1423 ...........................................................................................................93-бап

Singh v. Ali [1960] AC 167, PC ...........................................................................................................60-бап

Sirius International Insurance Co v. FAI General Insurance Ltd [2003] 1 WLR 2214, CA .......... 197-бап

Six Continents Hotels Inc v. Event Hotels GmbH [2006] EWHC 2317 (QB) ....................................75-бап

Skilton v. Sullivan, The Times, 25 March 1994, CA ..........................................................55, 60, 62-баптар

Sky Petroleum Ltd v. VIP Petroleum Ltd [1974] 1 WLR 576 .......................................................... 187-бап

Smith New Court Securities Ltd v. Scrimgeour Vickers (Asset Management) Ltd

[1997] AC 254, HL ...................................................................................................... 65, 70, 71-баптар

Smith v. Clay (1767) 3 Bro CC 639n ................................................................................................ 198-бап

Smith v. Cu (1817) 6 M & S 160; 105 ER 1203 ................................................................................61-бап

Smith v. Hughes (1871) LR 6 QBD 597 ................................................................................... 2, 76, 77-бап

Smith v. Jones [1954] 1 WLR 1089 .................................................................................................. 115-бап

Smith v. Land and House Property Co (1884) 28 Ch D 7, CA ...........................................................67-бап

Smith v. South Wales Switchgear Co Ltd [1978] 1 WLR 165, HL ......................................................98-бап

SNCB Holding v. UBS AG [2012] EWHC 2044 (Comm) ............................................................... 104-бап

Snell v. Beadle [2001] UKPC 5; [2001] 2 AC 304, PC .......................................................................35-бап

Snelling v. John Snelling Ltd [1973] QB 87 ..................................................................................... 192-бап

Société Cooperative Suisse des Céréales et Matiéres Fourragéres v. La Plata Cereal

Company SA (1946) 80 Lloyd’s Rep 530 ................................................................................... 128-бап

Société des Industries Metallurgiques SA v. Bronx Engineering Co Ltd [1975] 1 Lloyd’s

Rep 465, CA ................................................................................................................................ 187-бап

Société Génerale de Réassurance v. Eras (International) Ltd (note) [1992] 2 All ER 82, CA....... 198-бап

Socimer International Bank Ltd v. Standard Bank London Ltd [2008] EWCA Civ 116;

[2008] 1 Lloyd’s Rep 558 ........................................................................................................... 104-бап

Soleimany v. Soleimany [1999] QB 785, CA .......................................................................................62-бап

Solle v. Butcher [1950] 1 KB 671, CA .................................................................................................78-бап

Soulsbury v. Soulsbury [2007] EWCA Civ 969; [2008] Fam 1 ..........................................................29-бап

Southern Pacic Mortgages Ltd f Scott (Mortgage Business plc intervening) (also known

as Re North East Property Buyers Litigation) [2014] UKSC 52; [2015] AC 385 .........................4-бап

Spice Girls Ltd v. Aprilia World Service BV [2002]

EWCA Civ 15; [2002] EMLR 27 ................................................................................66, 69, 76-баптар

Sport Internationals Bussum BV v. Inter-Footwear Ltd [1984] 1 WLR 776, HL ........................... 158-бап

Spring v. National Amalgamated Stevedores and Dockers Society [1956] 1 WLR 585 ................. 104-бап

Springwell Navigation Corp v. JP Morgan Chase [2010] EWCA Civ 1221;

[2010] 2 CLC 705 ........................................................................................4, 75, 106, 114, 117-баптар

SSL International plc v. TTK LIG Ltd [2011] EWHC 1695 (Ch); (2011) 108(28) LSG 21 ............ 187-бап

St John Shipping Corporation v. Joseph Rank Ltd [1957] 1 QB 267 .................................................44-бап

St Paul Fire & Marine Insurance Co (UK) Ltd v. McConnell Dowell Constructors Ltd

[1996] 1 All ER 96, CA .................................................................................................................76-бап

Staordshire AHA v. S Staordshire WW Co [1978] 1 WLR 1387, CA .....................125, 134, 161-баптар

Standard Chartered Bank v. Pakistan Corp (Nos 2 and 4) [2003] 1 AC 959, HL .............................70-бап

Star Sea, The [2001] UKHL 1; [2003] 1 AC 469 ................................................................................76-бап

Starsin, The [2003] UKHL 12; [2004] 1 AC 715 ................................................................. 86, 107-баптар

Сот істерінің тізімі

466

Statoil ASA v. Louis Dreyfus Energy Services LP see Harriette N, The

Stein v. Blake [1996] AC 243, HL ..................................................................................................... 197-бап

Stena Nautica (No 2), The [1982] 2 Lloyd’s Rep 336 ...................................................................... 187-бап

Stevenson, Jacques & Co v. McLean (1880) 5 QBD 346 ...................................................................19-бап

Stewart Gill Ltd v. Horatio Myer & Co Ltd [1992] QB 600, CA .................................................... 120-бап

Stimpson v. Smith [1999] Ch 340, CA .................................................................................................90-бап

Stocznia Gdanska SA v. Latvian Shipping Co [1998] 1 WLR 574, HL ........................................... 196-бап

Stocznia Gdanska SA v. Latvian Shipping Co (No 3) [2002] EWCA Civ 889; [2002]

2 All ER (Comm) 768 ....................................................................................................167, 168-баптар

Stocznia Gdynia SA v. Gearbulk Holdings Ltd [2009] EWCA Civ 75; [2010] QB 27 ................... 161-бап

Stone & Rolls Ltd v. Moore Stephens [2009] UKHL 39; [2009] 1 AC 1391 ......................................45-бап

Strongman (1945) Ltd v. Sincock [1955] 2 QB 525, CA .....................................................................60-бап

Strover v. Harrington [1988] Ch 390 ...................................................................................................70-бап

Strydom v. Vendside Ltd [2009] EWHC 2130 (QB);

[2009] 6 Costs LR 886 ...............................................................................................76, 83, 104-баптар

Sudbrook Trading Estate Ltd v. Eggleton [1983] 1 AC 444, HL ........................................................31-бап

Suisse Atlantique Societe d’Armement Maritime SA v. NV Rotterdamsche [1967]

1 AC 361, HL .............................................................................................................................. 144-бап

Sulamerica Cia Nacional de Seguros SA v. Enesa Engenharia SA [2012] EWCA

Civ 638; [2013] 1 WLR 102 .................................................................................. 6, 31, 99, 150-баптар

Sumitomo Bank Ltd v. BBL [1997] 1 Lloyd’s Rep 487 .......................................................................67-бап

Sumpter v. Hedges [1898] 1 QB 673, CA ......................................................................................... 169-бап

Sunrock Aircraft Corp v. Scandinavian Airlines Systems [2007] EWCA Civ 882;

[2007] 2 Lloyd’s Rep 612 ........................................................................................................... 173-бап

Super Servant Two, The [1990] 1 Lloyd’s Rep 1, CA .........................................................125, 131-баптар

Supershield Ltd v. Siemens Building Technologies FE Ltd [2010] EWCA Civ 7;

[2010] NPC 5 .................................................................................................................177, 176-баптар

Surgicraft Ltd v. Paradigm Biodevices Inc [2010] EWHC 1291 (Ch) ............................................ 115-бап

Sycamore Bidco Ltd v. Breslin [2012] EWHC 3443 (Ch) ...................................................................98-бап

Sylvia, The [2010] EWHC 542 (Comm); [2010] 2 Lloyd’s Rep 81; [2010] 1 CLC 470 ................ 178-бап

Synge v. Synge [1894] 1 QB 466 ....................................................................................................... 141-бап

Systech International Ltd v. PC Harrington Contractors Ltd [2012] EWCA Civ 1371;

[2013] 2 All ER 69 ...................................................................................................................... 169-бап

T & N Ltd v. Royal & Sun Alliance plc [2003] EWHC 1016 (Ch); [2003] 2 All ER

(Comm) 939 ................................................................................................................................ 198-бап

T Lucas & Co v. Mitchell [1874] Ch 129, CA .....................................................................................60-бап

Tai Hing Cotton Mill Ltd v. Liu Chong Hing Bank Ltd [1986] AC 80, PC ..................................... 102-бап

Tamplin v. James (1880) 15 Ch D 215, CA .........................................................................................77-бап

Tartsinis v. Navona Navigation Co [2015] EWHC 57 ..................................................................... 115-бап

Taylor v. Bhail [1996] CLC 377, CA .......................................................................................49, 60-баптар

Taylor v. Bowers (1876) 1 QBD 291, CA ............................................................................................61-бап

Taylor v. Caldwell (1863) 3 B & S 826; 122 ER 309 ..........................................................125, 128-баптар

Tekdata Intercommunications v. Ampenol Ltd [2009] EWCA Civ 1209; [2010]

1 Lloyd’s Rep 357 ..........................................................................................................................28-бап

Tele2 International Card Company SA v. Post Oce Ltd [2009] EWCA Civ 9 ............................. 146-бап

Temperance Loan Fund Ltd v. Rose [1932] 2 KB 522, CA ................................................................94-бап

Tennants (Lancashire) Ltd v. CS Wilson & Co Ltd [1917] AC 495, HL .......................................... 135-бап

Tennaro Ltd v. Majorarch [2003] EWHC 2601; [2004] 1 P & CR 13............................................. 195-бап

Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners

[2012] UKSC 19; [2012] 2 AC 337 ........................................................................................... 198-бап

Texaco Melbourne, The [1994] 1 Lloyd’s Rep 473, HL ................................................................... 186-бап

Сот істерінің тізімі

467

Thai Trading Co v. Taylor [1998] QB 781, CA ...................................................................................57-бап

Thake v. Maurice [1986] QB 644, CA .................................................................................................65-бап

Thames Valley Power Ltd v. Total Gas & Power Ltd [2005] EWHC 2208 (Comm);

[2006] 1 Lloyd’s Rep 441 ........................................................................................................... 187-бап

Thomas Bates Ltd v. Wyndham’s (Lingerie) Ltd [1981] 1 WLR 505, CA...........................106, 115-баптар

Thomas Witter Ltd v. TBP Industries Ltd [1996] 2 All ER 573 ....................................................... 120-бап

Thompson v. Brown [1981] 1 WLR 744, HL .................................................................................... 198-бап

Thompson v. Foy [2009] EWHC 1076 (Ch); [2010] 1 P & CR 16 .....................................................81-бап

Thorn v. Public Works Commissioners (1863) 32 Beav 490 ........................................................... 187-бап

Thorner v. Major [2009] UKHL 18; [2009] 1 WLR 776 ......................................................................4-бап

Thornton v. Shoe Lane Parking [1971] 2 QB 163, CA ........................................................116, 117-баптар

Thyssen Canada Ltd v. Mariana Maritime SA [2005] EWHC 219 (Comm);

[2005] 1 Lloyd’s Rep 640 ..............................................................................................................62-бап

Tilden Rent-a-Car v. Clendenning (1978) 83 DLR (3d) 400; 18 OR (2d) 601 (Ortario CA) ......... 117-бап

Tinn v. Homan & Co (1873) 29 LT 271, Court of Exchequer Chamber............................... 17, 20-баптар

Tito v. Waddell (No2) [1977] Ch 106 ................................................................................................ 187-бап

Tolhurst v. Associated Portland Cement Manufacturers [1902] 2 KB 660, CA .................................93-бап

Tool Manufacturing Co Ltd v. Tungsten Electric Co Ltd [1955] 1 WLR 761, HL .......................... 123-бап

Total Transport Corp v. Arcadia Petroleum Ltd see Eurus, The

Tradax Export SA v. Dorada Cia Naviera SA see Lutetian, The

Traditional Structures Ltd v. HW Construction Ltd [2010] EWHC 1530 (TCC) ............... 106, 115-баптар

Transeld Shipping Inc v. Mercator Shipping Inc [2008] UKHL 48; [2009] 1 AC 61 ................... 178-бап

Trebor Bassett Holdings Ltd v. ADT Fire and Security plc [2011] EWHC 1936 (TCC) ...................28-бап

Trendtex Trading Ltd v. Crédit Suisse [1982] AC 679, HL .................................................................93-бап

Trentham (Percy) Ltd v. Archital Luxfer [1993] 1 Lloyd’s Rep 25, CA ..............................................14-бап

Tribe v. Tribe [1996] Ch 107, CA ........................................................................................................61-бап

Trident Beauty, The [1994] 1 WLR 161, HL .........................................................................91, 196-баптар

Trident Turboprop (Dublin) Ltd v. First Flight Couriers [2009] EWCA Civ 290;

[2010] QB 86 .................................................................................................................................75-бап

Trollope & Colls Ltd v. North West Metropolitan Regional Hospital Board [1973]

1 WLR 601, HL .......................................................................................................................... 104-бап

Tullow Uganda Ltd v. Heritage Oil and Gas [2014] EWCA Civ 1048; [2014]

2 CLC 61 ....................................................................................................................95, 98, 154-баптар

Turner v. Green [1895] 2 Ch 205 .........................................................................................................66-бап

Turner v. Royal Bank of Scotland plc [1999] 2 All ER (Comm) 664, CA ....................................... 103-бап

Tweddle v. Atkinson (1861) 1 B & S 393; 30 LJQB 265; 4 LT 468 ....................................................87-бап

UK Housing Alliance (North West) Ltd v. Francis [2010] EWCA Civ 117; [2010] 3 All

ER 519 ......................................................................................................................................... 158-бап

Union Discount Co Ltd v. Zoller [2001] EWCA Civ 1755; [2002] 1 WLR 1517 ........................... 185-бап

Union Eagle Ltd v. Golden Achievement Ltd [1997] AC 514, PC ................................................... 158-бап

United Carriers Ltd v. Heritage Food Ltd [1996] 1 WLR 375 ........................................................ 197-бап

United Dominions Trust Ltd v. Western [1976] QB 513, CA ..............................................................78-бап

United Scientic Holdings Ltd v. Burnley BC [1978] AC 904, HL ................................................. 157-бап

Universal Cargo Carriers Corporation v. Citati [1957] 1 WLR 979, CA ...................................... 141-бап

Universal Cargo Carriers Corporation v. Citati [1957] 2 QB 401 ................................................. 141-бап

Universal Cargo Carriers Corporation v. Citati [1958] 2 QB 254, CA .......................................... 141-бап

Universe Sentinel, The [1983] 1 AC 366, HL ......................................................................................80-бап

Universe Tankships Inc of Monrovia v. International Transport Workers Federation

see Universe Sentinel, The

Upton-on-Severn Rural District Council v. Powell [1942] 1 All ER 220, CA ...................................18-бап

Urban 1 (Blonk Street) Ltd v. Ayres [2013] EWCA Civ 816;

Сот істерінің тізімі

468

[2014] 1 WLR 756 ........................................................................................ 138, 139, 157, 159-баптар

Vanbergen v. St Edmunds Properties [1934] 2 KB 223, CA ............................................................ 124-бап

Vandepitte v. Preferred Accident Insurance Corp of New York [1933] AC 70, PC ............................88-бап

Vasiliou v. Hajigeorgiou [2010] EWCA Civ 1475 ........................................................................... 176-бап

Vaswani v. Italian Motors (Sales & Services) Ltd [1996] 1 WLR 270, PC ..................................... 145-бап

Vercoe v. Rutland Fund Management [2010] EWHC 424 (Ch); [2010] Bus LR D141 .................. 191-бап

Verrall v. Great Yarmouth District Council [1980] 1 All ER 839, CA ............................................ 187-бап

Victoria Laundry (Windsor) Ltd v. Newman Industries Ltd [1949] 2 KB 528, CA ......................... 178-бап

Vigers v. Cook [1919] 2 KB 475, CA ................................................................................................ 169-бап

Virani v. Marcel Revert y Compagnia SA [2003] EWCA Civ 1651; [2004] 2 Lloyd’s

Rep 14 ......................................................................................................................................... 186-бап

Virgin Atlantic Airways Ltd v. Zodiac Seats UK Ltd [2013] UKSC 46; [2014] AC 160 ......................4-бап

Vistafjord, The [1988] 2 Lloyd’s Law Rep 343, CA ..............................................................................4-бап

Vitol SA v. Norelf Ltd see Santa Clara, The

Vossloh AG v. Alpha Trains (UK) Ltd [2010] EWHC 2443; [2011] 2 All ER (Comm) 307;

132 Con LR 32 ...............................................................................................................................94-бап

Wagon Mound, The [1961] AC 388, PC ..............................................................................................72-бап

Wait, Re [1927] 1 Ch 606, CA ........................................................................................................... 187-бап

Wolford v. Miles [1992] 2 AC 128, HL ........................................................................6, 31, 99, 194-баптар

Walker v. George H Medlicott [1999] 1 All ER 685, CA ................................................................. 179-бап

Walkin v. South Manchester Health Authority [1995] 1 WLR 1543, 1547, CA .............................. 198-бап

Walters v. Morgan (1861) 3 De Gex, Fisher & Jones 718,723; 45 ER 1056 ......................................66-бап

Ward v. Byham [1956] 1 WLR 496, CA ..............................................................................................37-бап

Warner Bros Pictures Inc v. Nelson [1937] I KB 209 ...................................................................... 189-бап

Warren v. Mendy [1989] 1 WLR 853, CA ........................................................................................ 189-бап

Watford Electronics Ltd v. Sanderson CFL Ltd [2001] 1 All ER (Comm) 696;

[2001] BLR 143, CA ................................................................................................................... 120-бап

Watts v. Morrow [1991] 1 WLR 1421, 1445, CA ............................................................................. 174-бап

Waugh v. Morris (1873) LR 8 QB 202 ................................................................................................49-бап

Webster v. Southwark London Borough Council [1983] QB 698 .................................................... 187-бап

Wei v. Cambridge Power and Light Ltd, unreported ...........................................................................30-бап

Wellesley Partners LLP v. Withers LLP [2015] EWCA Civ 1146 ..................... 139, 176, 178, 198-баптар

West Bromwich Building Society v. Mander Hadley & Co, The Times,

9 March 1998, CA ..........................................................................................................................90-бап

West Bromwich Building Society v. Wilkinson [2005] UKHL44; [2005] 1 WLR 2303 .................. 198-бап

West Sussex Properties Ltd v. Chichester DC [2000] All ER (D) 887, CA ........................................78-бап

Westacre Investments Inc v. Jugoimport SDPR Holding Co Ltd [2000] QB 288, CA .......................62-бап

Westdeutsche Landesbank Girozentrale v. Islington London Borough Council

[1996] AC 669, HL ..................................................................................................................... 196-бап

Western Trust & Savings Ltd v. Travers & Co [1997] PNLR 295, CA ............................................ 179-бап

White & Carter v. McGregor [1962] AC 413, HL ..............................................................163, 171-баптар

Whittington v. Seale-Hayne (1900) 82 LT 49 ......................................................................................71-бап

Whittle Movers Ltd v. Hollywood Express Ltd [2009] EWCA Civ 1189; [2009] CLC 771 ............ 196-бап

Whitworth Street Estates (Manchester) Ltd v. James Miller & Partners Ltd [1970]

AC 583, HL ................................................................................................................................. 110-бап

William Lacey v. Davis [1957] 1 WLR 932 ...................................................................................... 196-бап

William Sindall plc v. Cambridgeshire CC [1994] 1 WLR 1016, CA ................................................78-бап

Williams v. Bayley (1866) LR 1 HL 200, HL.......................................................................................80-бап

Williams v. Carwardine (1833) 4B & Ad 621; 110 ER 590; 5 C & P 566; 172 ER 1104;

1 Nev & M (KB) 418; 2 LJKB 101 ...............................................................................................17-бап

Williams v. Natural Life & Health Foods [1998] 1 WLR 830, HL .....................................................65-бап

Сот істерінің тізімі

469

Williams v. Roey & Nicholls, (Contractors) Ltd [1991] 1 QB 1, CA ............................................ 169-бап

Williams v. Williams (1853) 17 Beav 213 ............................................................................................22-бап

Williams v. Williams [1957] 1 WLR 148, CA ......................................................................................37-бап

Willment Bros Ltd v. North West Thames Regional Health Authority (1984) 26 BLR

51, CA ......................................................................................................................................... 197-бап

Wimpole Theatre (a rm) v. J J Goodman Ltd [2012] EWHC 1600 (QB) .......................... 77, 106-баптар

Winter Garden Theatre (London) Ltd v. Millennium Productions Ltd [1948] AC 173, HL ............ 134-бап

With v. O’Flanagan [1936] Ch 575, CA ..............................................................................................69-бап

Witter v. TBP Industries Ltd [1996] 2 All ER 573 ...............................................................................75-бап

Wood v. Sureterm Direct Ltd & Capita Insurance Services Ltd [2015] EWCA

Civ 839 .............................................................................................................................98, 107-баптар

Woodar Investment Development Ltd v. Wimpey Construction UK Ltd

[1980] 1WLR 277, HL.....................................................................................85, 137, 138, 145-баптар

Workers Trust & Merchant Bank Ltd v. Dojap Investments Ltd [1993]

AC 573, PC ....................................................................................................................193–195-баптар

World Navigator, The [1991] 2 Lloyd’s Rep 23, CA ........................................................................ 183-бап

WS Tankship II BV v. The Kwangju Bank Ltd, Seoul Guarantee Insurance Company

[2011] EWHC 3103 (Comm); [2012] CILL 3155 ..................................................................76, 94-бап

Wuhan Guoyu etc v. Emporiki Bank of Greece SA [2012] EWCA Civ 1629;

[2013] 1 All ER (Comm) 1191 ......................................................................................................94-бап

WWF (No 2) [2007] EWCA Civ 286; [2008] 1 WLR 445 ............................................................... 175-бап

X Ltd v. Y Ltd [2005] BLR 341 ......................................................................................................... 186-бап

Yam Seng Pte Ltd v. International Trade Corp Ltd [2013] EWHC 111 (QB);

[2013] 1 All ER (Comm) 1321; [2013] 1 Lloyd’s Rep 526 .............................. 65, 72, 102, 105-баптар

Yasuda Fire & Marine Insurance Co of Europe Ltd v. Orion Marine Insurance

Underwriting Agency Ltd [1995] QB 174 .................................................................................. 150-бап

Yewbelle Ltd v. London Green Developments Ltd [2007] EWCA Civ 475 ..........................................6-бап

Yook Tong Electric Co Ltd v. Pirelli Cavi E Sistemi Spa [2004] 3 HKLRD 103 ...............................93-бап

Yukong Line of Korea v. Rendsburg Investments Corp of Liberia [1996] 2 Lloyd’s

Rep 604 .......................................................................................................................... 165, 168-баптар

Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft Oil Co [2011] EWHC 1461 (Comm); [2012] 1 All ER

(Comm) 479; [2011] 2 Lloyd’s Rep 443; [2011] 2 CLC 129 .......................................................63-бап

Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft Oil Co [2012] EWCA Civ 855; [2013] 1 All ER 223;

[2011] 2 Lloyd’s Rep 208 ..............................................................................................................63-бап

Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft Oil Co [2014] EWHC 2188 (Comm); [2014] 2 Lloyd’s

Rep 435; 155 Con LR 221 .............................................................................................................63-бап

Z Bank v. D1 [1974] 1 Lloyd’s Rep 656 ........................................................................................... 187-бап

Заң кестесі

470

Administration of Justice Act 1982

s 20 ............................................115, 179-баптар

Apportionment Act 1870 .............................. 105-бап

Arbitration Act 1996 ......................32, 58, 99-баптар

s 5 ..................................................58, 99-баптар

s 7 ............................................................. 99-бап

s 9 ........................................................... 192-бап

s 9(l) ......................................................... 58-бап

s 9(5) .........................................................58-бап

s 48(4) ..................................................... 186-бап

s 48(5) ..................................................... 186-бап

s 49 ......................................................... 186-бап

s 68(2)(g) ..................................................62-бап

s 69 ......................................................... 186-бап

s 69(l)........................................................ 58-бап

s 81(2)(b) ..................................................99-бап

Bankruptcy Act 1914

s 14 ......................................................... 197-бап

Bills of Exchange Act 1882

s 73 .........................................................197-бап

Bills of Sale Act 1878 .....................................32-бап

Bribery Act 2010 .................................55, 62-баптар

ss 1–6 ........................................................ 55-бап

Building Societies Act 1962

s 32 ........................................................... 44-бап

Civil Liability (Contribution)

Act 1978 ..............................90, 186, 198-баптар

s 1(1) ......................................................... 90-бап

s 1(3) ......................................................... 90-бап

s 1(4) ......................................................... 90-бап

s 2(1) ......................................................... 90-бап

s 3 ............................................................. 90-бап

s 6(l) .......................................................... 90-бап

Companies Act 1985

s 36C ........................................................... 1-бап

Consumer Insurance (Disclosure and

Representation) Act 2012 ............................... 76-бап

ЗАҢ КЕСТЕСІ

Consumer Protection Act 1987 .................198-бап

Consumer Rights Act 2015 ........................75, 101,

116,120, 121-баптар

s 2(2) ....................................................121-бап

s 2(3) ....................................................121-бап

s 2(8) ....................................................121-бап

s 2(9) ....................................................121-бап

ss 9–17 ................................................. 120-бап

ss 9–31 ................................................. 139-бап

s 9(8) ....................................................105-бап

s 10(5) ..................................................105-бап

s 28 ......................................................120-бап

s 29 ......................................................120-бап

s 31 ......................................................120-бап

s 31(2)–(4) ........................................... 116-бап

ss 33–47 ...............................................139-бап

s 34(8) ..................................................105-бап

s 35(5) ..................................................105-бап

s 47 ......................................................120-бап

s 47(2)–(4) ........................................... 116-бап

ss 48–57 ...............................................139-бап

s 57 ......................................................120-бап

s 57(4)–(6) ........................................... 116-бап

s 60 ......................................................155-бап

s 61(4) ..................................................121-бап

s 62 .........................................120, 121-баптар

s 62(1) ..................................................121-бап

s 62(6) ..................................................121-бап

s 63(1) ..................................................121-бап

s 64(l)–(6) ............................................121-бап

s 65 ......................................................120-бап

s 69 ......................................................119-бап

s 75 ........................................................75-бап

s 76(2) ..................................................121-бап

Part 1 ................................................... 121-бап

Part 2 ............5, 75, 116, 119, 121, 198-баптар

Sch 1 .................................................... 155-бап

Sch 1(15) ............................................. 154-бап

Sch 2 .................................. 3, 121, 195-баптар

Sch 4 ......................................................75-бап

Contempt of Court Act 1981

s 14(1) ..................................................187-бап

Заң кестесі

471

Contracts (Rights of Third Parties)

Act 1999 ............................................84, 86, 123,

187, 192, 198-баптар

s 1(1)–(3) ..................................................84-бап

s 1(6) ......................................................... 86-бап

s 2(1) ......................................................... 84-бап

s 2(2)(b) ................................................. 27-бап

s 3(4)........................................................84-бап

s 3(5).......................................................84-бап

s 5 ........................................................... 84-бап

s 6(5).......................................................86-бап

s 7(3) ....................................................198-бап

ss 90 and 94.............................................92-бап

Courts and Legal Services Act 1990.............57-бап

Debtors’ Relief Amendment

Act 1735................................................197-бап

Financial Services and Markets

Act 2000..................................................44-бап

s 28 .........................................................44-бап

Foreign Limitation Periods

Act 1984................................................198-бап

s 2(1).....................................................198-бап

Gambling Act 2005

Part 17.....................................................50-бап

s 335 .......................................................50-бап

Honours (Prevention of Abuse)

Act 1925..................................................55-бап

Human Rights Act 1998

s 12(1) and (4).......................................187-бап

Insolvency Act 1986

s 238 .......................................................35-бап

s 313 .....................................................198-бап

s 323 .....................................................197-бап

s 339 .......................................................35-бап

s 382(3) ................................................197-бап

s 423 .......................................................35-бап

Insolvent Debtors’ Relief Act 1729

s 13 ......................................................197-бап

Judicature Act (England and Wales,

and Northern Ireland) 1873

s 25(6) .....................................................92-бап

Land Registration Act 2002

Sch 4 ....................................................114-бап

Late Payment of Commercial Debts

(Interest) Act 1998 ............................186-бап

s 2 ......................................................186-бап

s 4(3)–(4) ...........................................186-бап

s 12(1) ...............................................186-бап

Latent Damage Act 1986 .........................198-бап

Law of Property Act 1925

s 49(2) ...............................................195-бап

s 53(1) ..................................................92-бап

s 136 ....................................................92-бап

s 136(1) ....................................91, 92-баптар

Law of Property (Miscellaneous Provisions)

Act 1989

s 1(2) and (3)........................................33-бап

s 2 .........................................................32-бап

Law Reform (Frustrated Contracts)

Act 1943 ...............................132, 133-баптар

s 1(1) .................................................125-бап

s 1(2) ....................................132, 196-баптар

s 1(3) ..................................................133-бап

Law Reform (Contributory Negligence)

Act 1945 ............................................180-бап

s 1(1) .................................................180-бап

s 4 ......................................................180-бап

Law Reform (Married Women and Tortfeasors)

Act 1935

s 6(l) ....................................................90-бап

Limitation Act 1980 .....................90, 198-баптар

s 2 ......................................................198-бап

s 3(2) .................................................198-бап

s 5 ..........................................90, 198-баптар

s 8 ......................................................198-бап

s 8(l) ..................................................198-бап

s 10 ........................................90, 198-баптар

s 10(1) ..................................................90-бап

s 10(3)–(4) ...........................................90-бап

s 11–14 ...............................................198-бап

s 14A..................................................198-бап

s l6 .....................................................198-бап

s 17 ....................................................198-бап

s 20(l)................................................198-бап

s 28 ....................................................198-бап

ss 29–31 .............................................198-бап

s 29(7) ...............................................198-бап

s 32(l) ................................................198-бап

s 33 ....................................................198-бап

s 36(l).................................................198-бап

Заң кестесі

472

s 38(2)–(3) ............................................198-бап

Mental Capacity Act 2005

ss 15  ..................................................... 1-бап

Minors’ Contracts Act 1987

s 3 .............................................................1-бап

Misrepresentation Act 1967............. 72, 116-баптар

s 1(a) .......................................................65-бап

s 2(1) .............................65, 71, 72, 198-баптар

s 2(2) .......................................................74-бап

s 3 .........................................................116-бап

s 3(1) ......................................................75-бап

Patents Act 1977

ss 30 and 32 ............................................92-бап

Prevention of Corruption Act 1906 ..............55-бап

Prevention of Corruption Act 1916 ..............55-бап

Public Bodies Corrupt Practices

Act 1889.................................................55-бап

Sale of Goods Act 1893 ..............................159-бап

Sale of Goods Act 1979 .................................6, 101,

159, 197-баптар

s 3 .............................................................1-бап

s 9(2) ......................................................31-бап

s 11(4) ....................................................156-бап

s 12(5А) ................................................154-бап

ss 13–15 ................................................139-бап

s 13(1)...................................................155-бап

13 (1A) .................................................154-бап

s 14(2) ..................................................159-бап

s 14(6) ..................................................154-бап

s 15(3) ...................................................154-бап

s 15A ......................................................155-бап

s 30(2A) ...............................................155-бап

s 35 .......................................................156-бап

s 35A ....................................................156-бап

s 36 .......................................................156-бап

s 50(3) ..................................................182-бап

s 51(3) ..................................................182-бап

s 52 .......................................................187-бап

s 53(1) ..................................................197-бап

s 53(3) ....................................................65-бап

s 62(2) ...................................................159-бап

Senior Courts Act 1981

s 35A ..........................................63, 186-баптар

s 37 .........................................................99-бап

s 49(3) ..................................................192-бап

s 50 .......................................172, 188-баптар

State Immunity Act 1978

s 20(l) .....................................................1-бап

Supply of Goods and Services

Act 1982 ...............................101, 139-баптар

Trade Union and Labour Relations

(Consolidation) Act 1992

s 178 ....................................................40-бап

s 236 ..................................................187-бап

Trading with the Enemy Act 1939 .............54-бап

s 2 ........................................................54-бап

Unfair Contract Terms

Act 1977 .......................116, 120, 197-баптар

s 2(1) ....................................116, 120-баптар

s 2(2) ....................................116, 120-баптар

s 3 .................................116, 120, 197-баптар

s 6(1) ....................................116, 120-баптар

s 6(1A) ..............................................120-бап

s 7(1) .................................................116-бап

s 7(1 A) .............................................120-бап

s 13(1) ...............................................116-бап

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары

473

КІТАПТА КЕЗДЕСЕТІН КЕЙ ТЕРМИНДЕРДІҢ

АНЫҚТАМАЛАРЫ

Төмендегі сөздер мен сөз тіркестері (басқаша көрсетілмесе) мынадай мағынада

қолданылады.

Акцепт (acceptance) – келісімшарт жасасуға ниет білдірген тараптың (оферент,

oeror) ұсынысын (оферта) сөзсіз (яғни қарсы талап қоймай) қабылдау.

Келісімшарт оферта қабылданған (акцептелген) кезде жасалған болып саналады.

Аралық талап (intermediate term, innominate term) – келісімшартқа енген міндет-

темелік талаптардың (promissory term) бір түрі. Ол маңызды тaлапқа (condition)

да, қарапайым талапқа (warranty) да жатпайды. Аралық талап бұзылған жағдайда,

кінәсіз тарап келісімшартты тоқтатуға құқылы емес, дегенмен осы талап елеулі

түрде бұзылған болса, келісімшарт тоқтатылуы мүмкін (153, 159-баптар).

Арбитраж (arbitration) – келісімшарт жасасқан тараптар арасындағы дауларды

реттеу тәсілі, аталған тараптардың осы мақсатта жүгінетін арнайы ұйымы. Қазақ

тіліндегі ресми нормативтік-құқықтық актілерде «арбитраж» сөзінің «төрелік»

деген аудармасы қолданылады («төрелік сот»). Ағылшын келісімшарт құқығы-

на арналған бұл еңбекте аталған терминді қолданудың шетелдік (халықаралық)

тәжірибесін ескеруді жөн көріп, сондай-ақ оның қазақ тілінде, атап айтқанда

кәсіби ортада, Қазақстан қол қойған халықаралық шарттарда, мамандандырылған

ұйымдардың атауларында да кең ауқымда қолданылатын түсінікті термин екенін

ескеріп (Қазақстандық халықаралық арбитраж, АХҚО Халықаралық арбитраж

орталығы), аудармада «арбитраж» деген нұсқаны қалдырдық.

Әділдік құқығы (еquity, equitable) – ортақ құқықтан өзгеше құқықтық нормалар

жиынтығы. Бұл нормалар 1875 жылға дейін бөлек қызмет еткен Канцлер сотында

(лорд-судья соты, Court of Chancery) қолданылған доктриналар мен құқықтық

қорғау амалдарын толықтыру, нақтылау мақсатында жасалған. Толығырақ: Ортақ

құқық пен әділдік құқығы арасындағы айырмашылық жөніндегі ескертпені

қараңыз (19-бетте).

Басынан жарамсыз келісімшарт (void ab initio) – маңызсыз (nullity), жасалған

болып саналмайтын, күші жоқ келісімшарт; оферта (oer) мен акцепт (acceptance)

жасалмаса, тараптар арасында келісім жасалған болып саналмайды (8, 18-бап

және одан кейінгі баптар); келісімшарт мазмұнына (мәніне) қатысты түбегейлі

қателік немесе келісуші тараптың жеке басына қатысты қателік жіберілген

келісімдер де басынан жарамсыз болып танылады (78, 79-баптар).

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары

474

Борышкер (promisor) – кредитор алдында міндеттеме алған тарап.

Бірыңғай жағдайлар (алып тастаулар) туралы ескертпе (exclusion clause) –

жауапкершіліктен босатудың немесе жауапкершілікті шектеудің барлық түрлерін

қамтитын ереже. Ол өзіне өтемақы беруді талап еткен тараптың әрекеттеріне шек

қою не кедергі келтіру сипатына ие (116-бап).

Біріктіру (joinder) – жеке не заңды тұлғаны сот ісіне немесе арбитраждық про-

цеске сол істің бір тарабы ретінде қатыстыру процедурасы (88–90-баптар).

Дауланатын келісімшарт (voidable). Келісуші тарап одан бас тартқанша (жа-

рамсыз деп танығанша) күшінде қалатын келісімшарт. Оның күші осылайша

жойылғанда, тараптар келісімшарт жасаспай тұрғандағы жағдай қалпына

келтіріледі (restitutio in integrum).

Делинквент, құқықбұзушы (tortfeasor) – теріс қылыққа жол берген немесе

айыптауға лайық салғырттық танытқан, осылайша деликтілік құқық нормаларын

(салғырттық таныту түріндегі деликт (torts of negligence), мүлікті пайдалануға

кедергі келтіру (nuisance) т.б.) бұзған тарап.

Жанама кепілдік (collateral warranty) – негізгі келісімшартқа қосымша бөлек

келісімшарт (65-бап).

Жауапкер (defendant) – сотта жауапқа тартылған, қарсы тарап талап қойған

келісуші тарап.

Жоғарғы сот (Supreme Court of Judicature, қысқаша атауы – Supreme Court) –

Англия мен Уэльстің Жоғарғы соты. Оның құрамына Үлкен сот (High Court),

Корона соты (Crown Court) және Апелляциялық сот (Court of Appeal) кіреді;

бұларды топтастыра Англия мен Уэльстің Жоғары соттары (Senior Courts of

England and Wales) деп те атайды. Бұл органды 2009 жылдан бастап жұмыс істеп

келе жатқан Ұлыбританияның Жоғарғы сотынан (Supreme Court of the United

Kingdom) ажыратып қарастыру керек. Қазір Ұлыбританияның Жоғарғы соты

кезінде Лордтар палатасы атқарған сот функцияларын іске асырады.

Келісімшарт (contract) – екі не одан көп тараптың өздеріне белгілі бір

міндеттемелер алып жасасқан, заңдық күші бар келісім (agreement). Бұл еңбекте

«келісім», «мәміле» (transaction, deal) және «шарт» сөздері келісімшарт сөзінің

синонимі ретінде қолданылған. Сонымен қатар кітап мәтінінде «шарт» сөзінің,

контекске қарай, қандай да бір ережеде, құжатта айқындалған талап (term), орын-

дауға жататын міндет деген мағынада қолданылғанын есте ұстаған жөн.

Келісімшартты (міндеттемені) заттай орындату (specic performance) – сот-

тың жауапкер тарапты белгілі бір әрекетті іске асыруға не белгілі бір нәрсені

табыстауға мәжбүрлейтін міндетті сипаттағы соңғы өкімі (187-бап).

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары

475

Келісімшартты жарамсыз деп тану (rescind, rescission) – заңдық күші жоқ деп

танылған келісімшартты ретроспективті түрде бұзу, келісуші тараптар келісім-

шарт жасаспай тұрғандағы жағдайды қалпына келтіру, тараптарға тиесілі артық-

шылықтарды қайтып беру. Яғни тараптар ешқандай келісімшарт жасаспаған бо-

лып есептеледі (71, 73, 149-баптар). Келісімшарттан бас тартуға негіз болатын

жайттар: жалған мәлімдеме жасау (misrepresentation, 64-бап және одан кейінгі

баптар), мәжбүрлеу (duress, 80-бап), заңсыз ықпал ету (undue inuence, 81-бап),

арам пиғыл (unconscionability, 83-бап) және мәлімет жасыру (non-disclosure,

76-бап); мұндай келісімшарттар о бастан «дауланатын келісімшарттар» деп

сипатталады (voidable ab initio). Бұған қоса, ағылшын келісімшарт құқығында

мынадай терминдер қолданылады: renunciation – келісімшарттан бас тарту

(137-бапты қараңыз) және repudiation – келісімшартты біржақты орындамау

(138-бапты қараңыз). Жалпы, келісімшарт талаптары бұзылғанда оны тоқтату

(бұзу), күшін жою деген мағынаны беретін мынадай сөздер ұшырасады: to

terminate/ avoid/abrogate/set aside a contract.

Келісімшартты заңдық күшінен айыру (vitiate, vitiation) – бастапқыда жіберіл-

ген қатеге не ақауға орын алуына байланысты келісімшартты басынан жарамсыз

(void ab initio) деп тану (түбегейлі қате жіберілгенде, 78-бап) немесе дауланатын

келісімшарт (voidable) деп тану (жалған мәлімдеме, заңсыз ықпал жасалғанда т.б.).

Келісімшарттық қарым-қатынастар, келісімшартқа қатынастылық (privity

of contract) – біржақты, екіжақты немесе көпжақты келісімшарт тараптары ара-

сындағы қатынастар; ортақ құқық қағидаларына сай келісімшарт жасасқан, оған

қатысы бар тарап (және қарсы тараптың міндеттемесіне ыңғайласпа қанағаттан-

дыру жасаған тарап, 34-бап) қана келісімшарт бойынша талап қоюға және со-

ған сай өзге де игіліктерді талап етуге құқылы (86, 87-баптар); алайда заңда бұл

доктринаның қолданылуына қатысты маңызды нақтылау бар (84-бап).

Кепілдік (guarantee) – репрезентордың (representor, өзге тарапта нақты бір

жағдай туралы түсінік қалыптастырған, мәлімдеме жасаған тұлға) келісімшарт

мәніне қатысты міндетті сипаттағы мәлімдемесі (65-бап) немесе кепілгердің

(surety) негізгі борышкердің кредиторға төлем жасайтынына (немесе басқа белгі-

ленген талапты орындайтынына) қатысты берген келісімі (94-бап).

Кредитор (promisee) – қарсы тараптың өзіне алған міндеттемені орындайтынын

күтетін тарап.

Кінәлі тарап (guilty party) – «келісімшарт талаптарын бұзды» делінген тарап.

Кінәсіз тарап (innocent party) – «келісімшарт талаптарының бұзылғанынан зар-

дап шекті» делінген тарап.

Қарапайым талап (warranty) – келісімшартқа енген міндеттемелік талаптардың

(promissory term) бір түрі, ол маңызды тaлапқа (condition) да, аралық талапқа

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары

476

(intermediate term, innominate term) да жатпайды. Қарапайым талап бұзылған

жағдайда, келісімшарт тоқтатылмайды. Мұндай жағдайда келтірілген залалды

өтеу жауапкершілігі ғана туындайды (153, 160-баптар).

Құпия кеңес (Judicial Committee of the Privy Council). Толық атауы – Құпия

кеңестің Сот комитеті. Кітапта Құпия кеңес (Privy Council) деген қысқартылған

атау қолданылды. Бұл кеңес кейбір британ аумақтары мен Британ Ұлттар

Достастығы елдері үшін соңғы инстанция соты, жоғарғы апелляциялық сот

қызметін атқарады.

Магистрат (Magistrate) – Англия мен Уэльсте бірінші, төменгі инстанция

соттарының (Магистраттар соты, Magistrates’ Court) судьясы, татуластырушы

судья.

Маңызды талап (condition) – келісімшартқа енген міндеттемелік талаптардың

(promissory term) бір түрі. Оны аралық талаптар (intermediate or innominate

terms, 153, 160-баптар) мен қарапайым талаптардан/кепілдіктерден (warran-

ties, 153, 159-баптар) ажыратып қарастыру керек; маңызды талап бұзылған

жағдайда кінәсіз тарап келісімшартты тоқтатуға құқылы (154–158-баптар).

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (393-бап) дәл осы ұғымға

қатысты «шарттың елеулі ережелері» деген сөз тіркесі қолданылады. Бұл кітапта

«ережелер» сөзі келісімшарт жасасу тәртібін реттейтін қағидалар, нормативтік

құжаттар деген мағынада ұшырасады, сондықтан оқырманды жаңылыстырмау

үшін келісімшартқа қатысты жиі айтылатын «талап» (келісімшарт талабы,

маңызды талап) деген сөз қолданылған.

Материалдық емес мүлік (chose in action) – әдетте мүдделі тараптар жасасқан

келісім негізінде пайда болатын сезілмейтін мүлік түрі (мысалы, берешектер,

акциялар, зияткерлік меншік, «гудвилл» т.б.). Мұндай келісімде ақшалай төлем

жасау немесе мүлікті табыстау міндеттемесі қарастырылған болса, онда мүлік

сенімгерлік меншік (trust of a promise) нысанына айнала алады (88-бап).

Мөр басылған шарт (covenant) – ресми келісімшарттың (deed) басқаша атауы.

Міндеттеме – ағылшын келісімшарт құқығында бұл ұғым promise (уәде) деген

сөз арқылы беріледі. Келісімшарттың ағылшын тіліндегі дәстүрлі анықтамасына

сай, «contract is a promise or set of promises...» (келісімшарт – міндеттеме не

міндеттемелер жиынтығы).

Ортақ құқық (Common Law) – әділдік құқығынан (equity) бөлек құқықтық

нормалар жиынтығы; толығырақ: Ортақ құқық пен әділдік құқығы арасындағы

айырмашылық жөніндегі ескертпені қараңыз (19-бетте).

Оферта (oer) – келісімшарт жасасу ұсынысы, оферта адресатының ( ұсыныс алған

тарап, oeree) қосымша келіссөз жүргізбей қабылдауына болатын анық ұсыныс.

Әдетте офертада келісімшарттың негізгі талаптары (мысалы, келісімшарт мәні,

нысаны, мерзімі, төлем жасау уақыты, жеткізу мекенжайы т.б.) айқындалады.

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары

477

Прецедент, сот прецеденті (authority, precedent) – соттың бұрын нақты

іс бойынша шығарған шешімі, осы шешімге басқалардың сілтеме жасап,

басшылыққа алуы. Прецедент деп Үлкен соттың (Лондонда немесе Англия мен

Уэльстің басқа да жерлерінде орналасқан), Апелляциялық соттың (Лондонда

орналасқан), сондай-ақ бұрын Лордтар палатасының (Вестминстер, Лондон),

ал қазір Ұлыбритания Жоғарғы сотының (Вестминстер, Лондон) шешімдерін

айтады. Бұл еңбекте прецедент деген мағынада ағылшынның үйреншікті prec-

edent деген сөзіне қарағанда, осы authority сөзі көп қолданылған. Authority

термині сот шешімдерін ғана емес, сонымен қатар заңдарды, жарлықтар мен

әкімшілік қаулыларды қамтиды. Автор бұл еңбегінде Англия заңгерлері кеңінен

қолданатын арнайы жинақтарға (прецеденттер топтамасына) сілтеме жасаған.

Олардың библиографиялық жазбалары былай тарқатылып оқылады:

[2007] 1 All ER 542 – «Жалпы Англия соттары шығарған шешімдер жинағы»

(All England Law Reports) сериясының (2007 жыл) 1-томы, 542-бет.

[2006] EWHC 2903 (Ch) – Англия және Уэльстің Үлкен соты шығарған

шешімдер, Канцлер бөлімі (England and Wales High Court (Chancery Division),

2006 жыл, шешім нөмірі 2903.

[2009] EWCA Civ 259 – Англия және Уэльстің Апелляциялық соты шығарған

шешімдер, Азаматтық істер бөлімі (England and Wales Court of Appeal (Civil

Division), 2009 жыл, шешім нөмірі 259.

[2016] 2 WLR 533 – Сот шешімдерінің апталық жинағы (Weekly Law Reports),

2016 жыл, 2-том, 533-бет.

Hansard, HL Vol. 715, col 1086 (December 9, 2009) – Лордтар палатасындағы

(HL) жарыссөздердің стенограммалары (Хансард) жинағының 715-томы,

1086-топтамасы (2009 жылғы 9 желтоқсан).

Ресми шарт (deed, кейде specialty деп аталады) – жазбаша рәсімделген, борышкер

(covenantor немесе promisor) кредитор (covenantee немесе promiseе) алдында

міндеттеме алып, қол қойған ресми құжат. Борышкердің қол қойғанын үшінші

тарап куәландыруға тиіс (33-бап). Мөр қойылмаған, бейресми (қарапайым)

келісімшарт деген мағынада contract under hand деген тіркес қолданылады.

Сенімгерлік меншік (trust of a promise) – ақша төлеу немесе мүлікті табыстау

міндеттемесі жүктелген материалдық емес мүлік. Мүлік айқын сенімгерлік меншік

нысанына айналғанда, кредитор (promisee) оның белгіленген бенефициары атынан

борышкерге қарсы сотқа арызданып, бенефициар үшін тиісті міндеттемеге

сай келісілген өнімді немесе игілікті (пайданы) өндіріп ала алады (88-бап).

Сот, арнайы юрисдикция соты (tribunal). Автор бұл еңбегінде «трибунал»

сөзін «сот», «судья» немесе «арбитраждық сот» сөздерінің синонимі ретінде

қолданған. Ағылшынның құқықтық лексиконында трибунал сөзі түрлі деңгейдегі

соттарды білдіретін жиынтық термин ретінде қолданылады. Трибунал сөзі орыс,

қазақ тілдерінде әскери қылмыскерлерді жауапқа тарту мақсатында арнайы

құрылатын сот органын, төтенше сотты білдіреді (Нюрнберг трибуналы, Гаага

трибуналы т.б.).

Кітапта кездесетін кей терминдердің анықтамалары

478

Сотты құрметтемеу (contempt of court) – азаматтық соттардың сот төрелігіне

қарсы әрекетке барған тарапты жазалау өкілеттігіне қатысты қолданылатын

ұғым. Жазалау шарасы соттың мәжбүрлеуші сипаттағы шешімдерін/қаулыларын

(мысалы, келісімшартты заттай орындату немесе соттың тыйым салуы)

орындамаған тарапқа қатысты қолданылады (187-бап, түсіндірме).

Талап-арыз беруші (claimant, plainti) – сотқа арызданған (істі сотта қарауға

бастамашы болған), шағымданған тарап. Қазақ тіліндегі ресми нормативтік-

құқықтық актілерде (Азаматтық кодексте) талап-арыз берген тарапты «талапкер»

деп те атайды. «Талап-арыз беруші» деген нұсқа, атап айтқанда, Әкімшілік іс жүргізу

кодексінде, ақпараттық, ресми сипаттағы дереккөздерде кеңінен қолданылады.

Тараптар (parties) немесе тарап (party) – келісімшарт жасасу мақсатымен ке-

ліссөздер жүргізе бастаған болашақ келісуші тараптар; келісімшарт жасасқан та-

раптар; қандай да бір себеппен тоқтатылған (бұзылған) келісімшартқа қатысушы

тараптар; жасалған деп танылған келісімшартқа қатысушы жеке тұлғалар.

Ыңғайласпа қанағаттандыру (consideration) – келісімшарт жасасушы тарап-

тың қарсы тарап пайдасына қандай да бір әрекетке баруға/бармауға, ақы төлеу-

ге және т.б. міндеттемесі. Қазақ тіліндегі терминологиялық сөздіктерде, норма-

тивтік-құқықтық актілерде бұл ұғымның «қарсы ұсыным», «бір-біріне бір нәрсе

беру» деген нұсқалары да кездеседі.

Dictum (көпше түрі dicta) – істі қараған судьяның норма жасаушы сипатқа ие

емес пайымы. Dicta сотта қаралған істің мәні бойынша қабылдаған шешімге

жатпайды, дегенмен басқа судьялар оған міндетті түрде көңіл бөледі, іс бойынша

шешім шығарғанда басшылыққа алады.

Primafacie (лат. «бір қарағанда») – басқаша дәлел, терістейтін айғақ келтірілме-

се, дұрыс/шын деп қабылданатын тұжырым, дерек.

Quantum meruit (лат. «атқарылған жұмысқа әділ ақы беру») – көрсетілген

қызметтерге қатысты қолданылатын реституциялық құқықтық қорғау амалы.

Көрсетілген қызметтер үшін төленетін реституциялық сома (quantum meruit)

сол қызметтердің объективті құнын ескеріп есептелуге тиіс (мысалы, 8, 133,

196-баптарды қараңыз).

Quantum valebat (лат. «сатылған, жеткізілген тауарлардың әділ құны») – жет-

кізілген тауарларға қатысты қолданылатын реституциялық құқықтық қорғау

амалы (мысалы, 8, 133, 196-баптарды қараңыз).

479

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН

ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы: Ысқақов Ерлан Нұрланұлы – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық

университетінің халықаралық қатынастар факультетін тамамдаған. Мемлекеттік

саясат магистрі (Джордж Вашингтон Университеті, АҚШ). Ұлттық аударма бю-

росында аудармашы қызметінде. Ағылшын, қазақ, орыс тілдеріне аударма жа-

сайды. Ағылшын тіліндегі тұрақты тіркестерді қазақ тіліне аудару, корпустық

лингвистика және аудармадағы корпустық әдістер мәселелері бойынша зерттеу

жұмыстарымен айналысуда. «Прямая речь: о чем говорят пророки, политики и

писатели. Памятные изречения и их переводческие соответствия на английском,

казахском и русском языках» (2018), «Английские идиомы, устойчивые выра-

жения и фразовые глаголы в переводе на русский и казахский языки» (2018),

«Энергия будущего: Англо-русско-казахские соответствия. Краткий справоч-

ник распространенных терминов, слов и словосочетаний в области энергетики,

изменения климата и устойчивого развития» (2016) атты кітаптардың авторы.

Әдеби редактор: Гүлзат Нұрмолдақызы – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық

университетінің журналистика факультетінің түлегі. Қазақстан Журналистер

одағының мүшесі. «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының иегері. Іскерлік

журналистика саласында ұйымдастырылған түрлі республикалық байқаулардың

бірнеше мәрте жеңімпазы. MediaNet халықаралық журналистика мектебі

шығарған «Қазақстандағы практикалық журналистика» оқу құралына,

«Іскерлік журналистика» оқу құралына авторлық тәжірибелік материалдары

енген. Әр жылдары ҚР Қаржы министрлігінің баспасөз қызметінде редактор,

Республикалық «Жас Алаш» газетінде тілші, бөлім редакторы, «Жас қазақ»

апталығында экономика және талдау бөлімінің жетекшісі, жауапты хатшы

қызметін атқарған. Қазір Ұлттық аударма бюросының редакторы.

Ғылыми редактор: Абилова Майгүл – «Құқықтану» бойынша философия

(PhD) докторы. М.С. Нәрікбаев атындағы KazGUU университетінің ассистент

профессоры. Халықаралық жеке құқық, азаматтық құқық саласының білікті

маманы, 36 ғылыми еңбектің авторы.

Нил Эндрюс

КЕЛІСІМШАРТ

ЕРЕЖЕЛЕРІ

Ағылшын

құқығына түсініктеме

Басуға 03.02.2020 ж. қол қойылды. Офсеттік басылым.

Қаріп түрі «Times New Roman».

Пішімі 70х100/16. Көлемі 30 б.т.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №

Нұрмолдақызы Г.

Омарова С.С.

Абылғазыева Б.М.

Редактор

Корректор

Дизайнын әзірлеген

және беттеген

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛЫП БАСЫЛДЫ