«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыҚазақстанРеспубликасыныңТұңғышПрезиденті–

ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтыңбастамасымен

«Руханижаңғыру»мемлекеттік

бағдарламасыаясында

іскеасырылды.

ANTHONYKENNY

ANEWHISTORYOFWESTERNPHILOSOPHY

zxVolume3xc

THERISEOFMODERN

PHILOSOPHY

ЭНТОНИКЕННИ

БАТЫСФИЛОСОФИЯСЫНЫҢЖАҢА

ТАРИХЫ

zx3-томxc

ҚАЗІРГІЗАМАН

ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

БАСТАУЫ

ӘОЖ1/14

КБЖ87

K31

«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»жобасының

редакциялықалқасы:

Редакциялықалқаныңтөрағасы

–

ТәжинМ.М.

Төрағаныңорынбасары– СағадиевЕ.К.

Жауаптыхатшы– КенжеханұлыР.

АлтаевЖ.А.

АлшановР.А.

ЖаманбалаеваШ.Е.

ЖолдасбековМ.Ж.

ҚасқабасовС.А.

ҚаринЕ.Т.

ҚұрманбайұлыШ.

МасалимоваӘ.Р.

МұтановҒ.М.

НұрышеваГ.Ж.

НысанбаевӘ.Н.

ӨмірзақовС.Ы.

СаңғылбаевО.С.

СыдықовЕ.Б.

Кітаптыбаспағаәзірлеген:Ұлттықаудармабюросы

Аудармашылар– НұрышеваГ.Ж.,

Әдебиредактор–

СыбанбайС.Ә.

ЖеңісұлыЕ.

Ғылымиредактор–

НұрышеваГ.Ж.,философияғылымдарыныңдокторы,профессор

Жауаптышығарушы–

СыбанбайС.Ә.

Пікіржазғандар–

РаевД.С.,философияғылымдарыныңдокторы,профессор

НұрмұратовС.Е.,философияғылымдарыныңдокторы,

профессор

FIRSTEDITIONwasoriginallypublishedinEnglishin2005.Thistranslationispublishedby

arrangement with Oxford University Press. «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры

(«National Bureau of Translations» Public Foundation) is solely responsible for this translation

from the original work and Oxford University Press shall have no liability for any errors,

omissionsorinaccuraciesorambiguitiesinsuchtranslationorforanylossescausedbyreliance

thereon».

K31КенниЭнтони

Батыс философиясының жаңа тарихы, 3-том, Қазіргі заман философиясының бастауы. –

Алматы:«Ұлттықаудармабюросы»қоғамдыққоры,2019жыл–412бет.

ISBN978-601-7943-24-0(3-том)

Философияның түп-тамырынан қазіргі күнге дейінгі төрт томдық тарихының үшінші

томы «The Rise of Modern Philosophy» – «Қазіргі заман философиясының бастауы» деп

аталады. Бұл том әлемдік ой тарихының XVI ғасырдың басынан ХІХ ғасырдың алғашқы

жылдарынадейінгікезеңінқамтиды.

Бұл томның бастапқы үш тарауында сол кезеңнің ойшылдарына хронологиялық шолу

жасалады. Қалған тарауларда олардың өзекті де нақты философиялық тақырыптарды

талқылауғақосқанүлесіқарастырылады.Философияежелгізамандажәнеортағасырларда

қалыптасқан ең құнды деген құралдардың кейбірінен бас тартса да, осы үшінші томда

қамтылатынкезеңфилософтарытұрақтықұндылықтардыорнықтыратүсугеқомақтыүлес

қосты.Оларосытомтарауларындатереңталданып,айқынсипатталды.

Бұл том, ең алдымен, бакалавриаттың екінші және үшінші курстарына арналған. Оған

қоса,бұлкітапфилософияілімінтанып-білугеталпынғанқауымныңқай-қайсысынадаөте

пайдалы.

ӘОЖ1/14

КБЖ87

ISBN978-601-7943-24-0(3-том)

©SirAnthonyKenny,2005

©«Ұлттықаудармабюросы»ҚҚ,2019

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің

қатарынақосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып

отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай,

олардыңөзегінеайналады.

Бізалдағыбірнешежылдагуманитарлықбілімніңбарлықбағыттарыбойыншаәлемдегіең

жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі

таңдаулыүлгілердіңнегізіндебілімалуғамүмкіндікжасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқты сананы

жаңғыртудыңнегізгіқағидаларынқоғамдаорнықтыратынбастыкүшкеайналады.Осылайша

болашақтыңнегізібілімордаларыныңаудиторияларындақаланады...

ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті

Н.Ә.Назарбаевтың

«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»аттыеңбегінен

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

IТарау.XVIғасырфилософиясы

Гуманизмжәнереформа

Күнә,рақатжәнееркіндік

Билікжәнеұждан

Логиканыңқұлдырауы

Скептицизм,әулиелікжәненадандық

Контрреформацияфилософиясы

ДжорданоБруно

Галилео

Бэкон

IIТарау.ДекарттанБерклигедейін

Декарт

Гоббс

Кембридждікплатоншылдар

Локк

Паскаль

Мальбранш

Спиноза

Лейбниц

Беркли

IIIТарау.ЮмненГегельгедейін

Юм

СмитжәнеРид

Ағартудәуірі

Руссо

ВольфжәнеЛессинг

Кант

ФихтеменШеллинг

Гегель

IVТарау.Таным

Монтеньніңскептицизмі

Декарттыңжауабы

Картезиандықкүмәндану

Гоббстыңэмпиризмі

Локктыңидеялары

Спинозаныңтанымсатыларытуралыойлары

Лейбництіңэпистемологиясы

Берклидіңқасиетпенидеятуралыойлары

Юмніңидеяменәсертуралыойлары

Канттыңсинтездікаприориі

Идеализмгеқарсыреализм

Идеалистікэпистемология

VТарау.Физика

Натурфилософия

Картезийфизикасы

Гассендидіңатомизмі

Ньютон

Континуумлабиринті

Канттыңантиномиясы

VIТарау.Метафизика

Суарестіңметафизикасы

Декарттыңмәңгілікақиқаттуралыойлары

Субстанцияныңүшұғымы

Біртұтасқажеттісубстанция

Кездейсоқтыққаорынтауыпберу

Берклидіңидеализмі

Юмніңсебептіліктуралыойлары

Канттыңжауабы

VIIТарау.Ақылменжан

Декарттыңақылтуралыойлары

Дуализмжәнеоныңнаразылығы

Детерминизм,еркіндікжәнекомпатибилизм

ТұлғабірегейлігітуралыЛокктыңойлары

Спинозафилософиясындағыжанұғымыжәнеденеидеясы

Лейбництіңмонадологиясы

БерклименЮмніңрухпенөзіндік«Мен»туралыойлары

Канттыңақылантиномиясы

VIIIТарау.Этика

Казуистика

Мистицизмжәнестоицизм

Паскальдыңиезуиттергеқарсышығуы

Спинозаныңэтикалықжүйесі

Юмніңақыл,құмарлық,ізгіліктуралыойлары

Канттыңмораль,парыз,заңжайындағыойлары

Гегельдіңэтикалықсинтезі

IXТарау.Cаясатфилософиясы

Макиавеллидің«Билеушісі»

Мордың«Утопиясы»

Әділеттіжәнеәділетсізсоғыстар

Гоббстыңхаоспенсуверенитеттуралыойлары

Спинозаныңсаясидетерминизмі

Локктыңазаматтыққоғамтуралыойлар

Монтескьеніңзаңтуралыпайымдары

Руссожәнежалпыерік

Гегельдіңұлттықмемлекеттуралыойлары

XТАРАУ.Құдай

Молинаныңаянжәнееркіндіктуралыойлары

Декарттыңрационалтеологиясы

ПаскальменСпинозаныңҚұдайтуралыойлары

Лейбництіңоптимизмі

БерклидіңҚұдайтуралытолғамы

Юмніңдінтуралытолғамы

Канттыңтеологиялықдиалектикасы

Гегельдіңабсолюті

Хронология

ҚЫСҚАРТУЛАРМЕНШАРТТЫБЕЛГІЛЕР

Пайдаланылғанәдебиеттертізімі

Иллюстрациялар

КІРІСПЕ

ұл – философияның қайнар бастауынан қазіргі күнге дейінгі

төрттомдықтарихыныңүшіншітомы.«Антикафилософиясы»

деп аталатын алғашқы томында (2004) классикалық Грекия мен

Римдегі ежелгі философия сипатталды. Екінші том, «Орта ғасыр

философиясы» (2005), оның Әулие Аугустиннен гуманистік Қайта

өрлеудәуірінедейінгітарихынбаяндады.ҮшіншітомXVIғасырдың

басынан ХІХ ғасырдың алғашқы жылдарына дейінгі кезеңді

қамтиды. Қорытынды томда Карл Маркс пен Джон Стюарт Милль

дәуірінен қазіргі заманға дейінгі философия тарихы

қарастырылады.

Ұсынылып отырған томның түзілімі алдыңғы екі томның

құрылымымен бірдей. Алғашқы үш тарауда мен сол кезеңнің

ойшылдарына хронологиялық шолу жасаймын. Қалған тарауларда

олардыңөзектіденақтыфилософиялықтақырыптардыталқылауға

қосқан үлесін қарастыруға тоқталамын. Философия тарихына, ең

алдымен,оныңбұрынғызаманныңадамыменқоғамынайқындауы

тұрғысынан қызығатындар көп-ақ. Оқырмандардың тағы бір тобы

ежелгі ойшылдарды қазіргі заманғы философиялық зерттеулер

тақырыбын аша түсу үшін зерделейді. Кітапты осылай құрастыра

отырып, мен оқырмандардың екі тобының да көңілінен шығамын

деп үміттенемін. Тарихи сипатына қызығушылық танытқандар,

қажет болғанжағдайда тақырыптықбөлімдерге де жүгінеотырып,

басты назарын хронологиялық шолуға шоғырландыра алады. Таза

философиялық тұрғыдан қарастыруға құштар қауым, ішінара

хронологиялық шолуға да сүйене отырып, оның аясында нақты

мәселелерқоюүшінменіңтомдарымныңтақырыптықбөлімдеріне

көбіреккөңілбөледі.

Бұл томдар, ең алдымен, бакалавриаттың екінші немесе үшінші

курсынаарналған.Алайда философиятарихына қызығатындардың

көбіфилософиялықемескурстардаоқиды.Солсебепті,оларқазіргі

заманғыфилософиялықәдістерменнемесетерминологияментаныс

деп ойламаймын. Бұл туындыларымда сол кезең ойшылдарының

тұпнұсқа мәтіндері ғана берілді, ағылшыннан басқа тілдегі

еңбектердіпайдаланылғанәдебиеттертізімінеқоспадым.

Сонымен қатар философияны, онымен кәсіби түрде

шұғылданушылардан бөлек, өзінің білімін арттыру мақсатында

қызығып оқитындарды көбірек тарту үшін әлемдік ой тарихын

айқын да анық жазуға және салалық жаргондарды қолданбауға

тырыстым. Бұл аса қиын болған жоқ, себебі тарихи еңбектерімнің

көбінменкәсібимамансияқтыемес,жайәуесқойретіндежаздым.

Ежелгіфилософтардыакадемиялықзерттеуүдемелітүрдекеңейіп,

дами түскен дәуірде ешкім де осы томда талқыланған ойшылдар

төңірегінде кейінгі жылдары өрбіген ауқымды қосымша әдебиет

бөліктерінен артық оқи алмаса керек. Қазіргі дәуірдің алғашқы

кезеңінің ұлы философтарының кейбірін, атап айтсақ, Декартты

ғылыми тұрғыдан талқылауға өзім де үлес қостым; тақырыптық

тарауларым қамтитын кейбір пәндер, мысалы, ақыл философиясы

және дін философиясы бойынша монографиялар да жарияладым.

Бірақ осы томның библиографиясын құрастырғанда, оқымаған

дүниемніңкөлеміөзімбілетінматериалданқаншалықтызорекенін

ұғындым.

Философияныңбүкілтарихынқамтуғатырысқанкезкелгенавтор

мәселені егжей-тегжейлізерттеуде жеке философтарды талдайтын

ғалымдарменсалыстырғанда,өзініңөтетиімсізжағдайдаекенінтез

түсінеді. Бірақ әуеден фотоға түсіру жер бедерінің төмендегі

адамдарға көрінбейтін ерекшеліктерін айқындай алатыны сияқты,

бір қолдан шыққан еңбек философия тарихының мамандар тобы

жазып шыққан топтамасында көзге түсе бермейтін қыр-сырын

аңғартаалады.

Қазіргі заманғы философияның алғашқы кезеңін ежелгі және

ортағасырлық дәуір тұрғысынан қарастыратын кей адамдар үшін

оның айрықша сипаты – даналық әлемінің ендігі сахнасында

Аристотель жоқ. Әрине, осы томда қамтылатын кезеңде

Аристотельді зерттеу оқу орындарында жалғасып жатты және

Оксфордтың негізі қаланғаннан бастап Аристотельді оқытпаған

кезең ешқашан болмаған. Десек те біздің дәуіріміздің орта

ғасырларданда,ХХғасырдандаерекшеленіптұратынтаңғаларлық

сипаттамасы – философия университеттерде емес, олардан тыс

жерлерде көбірек қудаланды. XVIІ және XVIІІ ғасырлардағы ұлы

ойшылдардың Вульф пен Канттан басқа ешқайсысы философия

докторылауазымынаиеболғанжоқ.

Мұныңжақсыда,жамандасалдарыфилософияныңАристотельден

терісайналуынаалыпкелді.Кеңмағынасындағыфилософияүшін–

біздің дәуіріміздің басым бөлігінде физикалық ғылымдарды

«табиғат философиясына» кіріспе ретінде қарастырып келген

философия үшін Аристотельдің ескі көзқарастарынан арылудың

маңызызореді.Аристотельдіңфизикасышүбәсізқатеболатын,бұл

біздіңзаманымыздың VI ғасырыныңөзінде-ақбайқалған-ды;орта

ғасырларда оған көрсетілген құрмет ғылыми прогресті тежеген

үлкен кедергіге айналды. Ал тар мағынадағы философия – қазір

университеттерде жеке пән ретінде оқытылып жүрген философия

үшін Аристотельден бас тартудың зардапты да, сонымен қатар

пайдалыдажақтарыболды.

Біз қарастыратын кезеңде екі ұлы философтың бәсі жоғары еді:

бірінің даңқы – осы кезеңнің басында (Декарт), екіншісі соңында

(Кант) дүркіреді. Декарт Аристотельге қарсы көзқарастың кәдімгі

көшбасшысы болатын. Метафизикада ол потенциалдық пен

актуалдықтуралы түсініктердітеріске шығарды, алфилософиялық

психологияда сананы менталдық белгі – рационалдықпен

алмастырды. Гоббс пен Локк Декарттың рационализміне жауап

ретінде британдық эмпиризм мектебінің негізін қалады, бірақ

оларды Декартпен үндестіріп тұрған болжамдар бір-бірінен бөліп

тұрған мәселелерге қарағанда маңыздырақ болды. Канттың

кемеңгерлігі адамның түсіну философиясында эмпириктер де,

рационалистердебөліптастағанжәнебұрмалағанәртүрлісезімдер

мензерденібіріктіругемүмкіндікберді.

Картезиандықдуализмгетәнайрықшабелгі–санаменматерияны

бөліп тастау, ол сананы сағат механизмінен ажырату сияқты

ойластырылған еді. Бұл осы томда қарастырылған кезеңдегі

метафизикалық қабылдауға кесе-көлденең жолыққан шыңырауға

айналды. Бір жағынан, спекулятивтік ойшылдар көпшілік

оқырманның сенгіштігін күшейте түскен жүйелер қалыптастырды.

Аристотельдің гилеоморфизмінің кемшіліктері қандай болса да,

оның заттары, мысалы, мысықтар мен орамжапырақ сияқтылар,

шынына келгенде, танып-білу мүмкін емес субстраттармен және

монадтармен, Ноумен мен Абсолютпен салыстырғанда күнделікті

өмірде шүбәсіз өмір сүреді. Екінші жағынан, скептикалық

бетбұрысқа жақындау ойшылдар Аристотельдің субстанциялық

формаларын ғана емес, бірінші және екінші қасиеттерді де,

материалдықзаттарды да, ақыраяғында, адамның ақылыныңөзін

деконструкциялады.

Философия тарихы туралы дәрістеріне алғы сөзінде Гегель бұл

бағыттакөзқарастардың,ойдыңқателіктеріменбұрмалануларының

жайғанатізбесітүріндебейнеленгенішпыстырарлықжазбалардан

аулақ болуды ескертеді. «Мұндай шығармаларда, – дейді ол, –

философияның бүкіл тарихы өлілердің сүйегіне толы шайқас

орнынаайналады;бұл–мертболғанжәнетұлабойынанжанкеткен

адамдардан ғана емес, терістелген және рухани өлі жүйелерден

тұратынпатшалық,себебіәрбірадамбасқалардытаптапөтіп,алға

ұмтылған»(LHP,17).

Өзімзерттегенкезеңніңжүйеліфилософтарыныңпікірлеріндұрыс

жазуға тырысқандықтан, бұл том Гегель айыптаған еңбектердің

қатарына кірмейді деп үміттенемін. Философия ежелгі заманда

және орта ғасырларда қалыптасқан ең құнды деген құралдардың

кейбірінен бас тартса да, осы кезең философтары тұрақты

құндылықтардыорнықтыратүсугебіразүлесқостыдепесептеймін.

Олар тақырыптық тарауларда айқындалып, сипатталды. Кітапты

жазу барысында пайдалы дүниелерді де, кемшіліктерді де

көрсетемін деген ниеттемін. Тіпті Гегель «ой батырлары» деп

атағандардың да шәлкестіктерін зерттей отырып, көп нәрсе білуге

болады депойлаймын. Өмірініңәр кезеңінде өрескел қателіктерге

ұрынумен болған ұлы философтардың кейбір жаңсақ қадамдарын

тізеберуолардықұрметтемеудібілдіререді.

Бұл томды тақырыптарға бөлу реті алдыңғы екі томдағыдан

өзгеше. Біріншіден, логика мен тілге арналған арнайы тарау жоқ,

себебі біз қарастырып отырған кезең философтары бұл салаларға

ортағасырнемесеХІХжәнеХХғасырфилософтарыныңеңбектеріне

тең келетіндей үлес қоспаған. (Данышпан логик Лейбництің осы

кезеңде өмір сүргені рас, бірақ оның логикадан жазған

шығармаларының ықпалы ХІХ ғасырға дейін мардымсыз болды.)

Екіншіден, саяси философияға арналған тарау алғаш рет енгізіліп

отыр.Макиавеллизаманынанбастапқанафилософтардыңсаясатқа

ықпалы байқалдыжәне солкезең саяси институттарының қызметі

саяси философтар пікір таластыратын деңгейге сай бола бастады.

Физикағаарналған тарауалдыңғытомдағыларданқысқалау, себебі

Ньютоннан бастап физиканың тарихы философтарға кеңістік пен

уақытты абстрактілі түсіндіруге аз ғана көңіл бөліп, негізінен,

философиятарихының емес, ғылымтарихыныңбөліміне айналды.

Петер Момчилофф пен оның Оксфорд университеті баспасындағы

әріптестеріне және белгісіз үш оқырманға осы томның бастапқы

жобасынжақсартуғақосқанүлестеріүшіналғысайтамын.

IТАРАУ

XVIғасырфилософиясы

Гуманизмжәнереформа

511жылданбасталатынонжылдықтыҚайтаөрлеудәуірініңең

биік шыңы деуге әбден болады. Рафаэль Ватиканда Папа

пәтерлерінің қабырғасын суреттерімен өрнектеді, ал

Микеланджелоның картиналары Сикстин капелласының төбесіне

сәнберді.ФлоренциядареформаторСавонаролақудалағанМедичи

отбасы билік басына және демеушілікке қайта оралды. Бұрынғы

республика қызметкерлерінің бірі, кейін үйқамақта отырған

НикколоМакиавеллиөзініңамалсызданпайдаболғанбосуақытын

саяси философияның классикалық мәтіні – «Билеушіні»

(ағылшынша:ThePrince,итальяншатүпнұсқадағыатауы–IlPrincipe)

жазуүшін пайдаланды. Ол бұлеңбегіндебилеушілергебилікке қол

жеткізу және оны уысында ұстау туралы ақыл-кеңестерін ұсынды.

Ренессанс өнері, жалпы Қайта өрлеу дәуірінің идеясы солтүстікке,

ГерманияменАнглияғадейінжетті.Микеланджелоныңбірәріптесі

Вестминстер аббаттығында VII Генрих қабірінің жобасын жасаса,

дәуірдің көрнекті ғалымы, нидерландтық Дезидерий Эразм

(көпшіліккеРоттердамдықЭразмдегенатпендебелгілі–ауд.)VIII

Генрихтің баласы билік ете бастаған кезеңде Кембриджде дәріс

оқыды. Өзін Англияда корольден кейінгі ең ықпалды адамға аз

уақытқа болса да айналдырған саяси мансабын бастайын деп

жатқанТомасМордыңүйінеЭразмжиіқонаққабаратын.

ЭразмменМор,сондай-ақоныңдостарыөткенғасырдаИталияда

орныққан гуманистік идеяларды Солтүстік Еуропада таратты.

«Гуманизм» сөзі ол кезде діни құндылықтарды зайырлы

құндылықтармен алмастыру деген мағынада емес еді: Эразм

діншілдікке қатысты бестселлер жазған дінбасы болды, ал Мор

өзініңдіникөзқарастарыүшіназапшекті.Гуманистерді«грекжәне

латын классиктерінің «гуманитарлық хаттарының» (гуманитарлық

әдебиетінің)ағартушылыққұндылықтарынасенгенадамдар»десек,

дұрысырақ болады. Олар мәтіндері жақында ғана қайта ашылған

жәнеендідамибастағанбаспаөнерініңарқасындажарыққашыққан

классикалық авторлардың жазу мәнерін зерттеді, соларға ұқсауға

тырысты.Оларежелгіпұтқатабынужайындағыбілімнің,өнермен

ғылымның Еуропада әлдеқашан ұмыт болған түрлерін қайтадан

қалпына келтіретініне, Киелі кітап пен көне шіркеу жазбалары

христиан әлеміне христиандықты таза және нақты түсінуге

көмектесетінінесенді.

Гуманистерортағасырғалымдарыкөбірекәуестенгентехникалық

ғылымдардан гөрі грамматиканы, филологияны және риториканы

жоғарырақ бағалады. Олар ортағасырлық университеттердің ортақ

тілі болған, Цицерон мен Ливий еңбектерінің мәнерлерінен алыс

жатқан латын тілін жек көрді. Сорбоннадағы оқыту тәсіліне

Эразмның көңілі толмады, Мор өзі Оксфордта оқытқан логиканы

келеке етті. Философияда олар Аристотельге және оның

ортағасырлықізбасарларынаемес,Платонғақайтаоралды.

Мор1516жылымінсізмемлекеттіңжоспарынжариялап,Платонға

дегенізетінбілдірді.Мордың«Утопиясында»(Utopia) –Платонның

«Мемлекетіндегі» (Republic) сияқты, меншік ортақ, ал әйелдер

еркектермен бірге әскерде қызмет етеді. Зерттеулер мен жаңалық

ашуғасырындаөмірсүріпотырғанМороныңмемлекетімұхиттың

арғы жағындағы аралда шынымен өмір сүрді деп өтірік айтты.

Бірақ,Платонсияқты,олдаойданшығарылғанелдіңсипаттамасын

теориялық саяси философияның және сол кездегі қоғамды

сынаудыңқұралыретіндепайдаланды.

Эразм саясатта пайдалану тұрғысынан келгенде Платонның

теориясына күмәнмен қарады. Морға арнап 1511 жылы жазған

«Ақымақтықты мадақтау» (Praise of Folly) атты еңбегінде ол

Платонның «ең бақытты қоғамды философ-корольдер басқарады»

деген тұжырымын күлкіге айналдырды. «Тарих бізге «дилетант-

философтың қолына билік тиген кездегідей зардапты бірде-бір

мемлекетбасынанкешкенемес»депескертеді»,–дедіол(М.100).

Алайда«Утопия»жарықкөргенжылыөзінің«Христианбилеушісіне

өсиетін»(InstructiontoaChristianPrince)жариялағандаолмардымды

ештеңе жасамады, тек Платон мен Аристотельде кездесетін

идеяларды қайталады. Сол себепті оның саяси философия туралы

трактатыМакиавеллидіңнемесеМордыңтанымалдығынаешқашан

жетеалмады.

ДезидерийЭразмныңЛуврдағыГольбейнсалғанпортреті.

Эразмды философиядан гөрі Құдайдың құдіреті көбірек

қызықтырды, спекулятивтік теологиядан гөрі Інжілге байланысты

зерттеулержиірекмазалады.СхоластарСкотпенОккамсияқты,ол

да ертеректегі ойшылдар айтқан «тікенектерден» аяқ алып жүре

алмадымдепнаразыболыпотыратын.Өткендәуірдегіхристиандық

ұлы ұстаздарының арасынан ол Киелі кітапты

 ивриттен жәнегрек

латынынанаударғанӘулиеИеронимді қадір тұтты. Эразмбірнеше

жыл Жаңа өсиетке түсіндірме жасаумен айналысты, қабылданған

мәтіндегі («Вулгата») бұрмалауды түзету үшін кейінірек өзіндік

латыннұсқасынжазужәне,қажетболғанжағдайда,Иеронимніңөзін

жетілдіру туралы шешімге келді. 1516 жылы ол өзінің латын

нұсқасын өз түсіндірмелерімен бірге жариялады және қосымша

ретінде Жаңа өсиеттің грекше мәтінін – бұрын-соңды жарық

көргендердің алғашқысын қосты. Грекше түпнұсқаға адалдығын

сақтауға ұмтыла отырып, өзінің латын нұсқасында ол тіпті ең

сүйіктіжәнесалтанаттымәтіндердідетүзетуденұялмады.Інжілдің

алғашқысөздері«Inprincipioerat verbum»«In principio eratsermo»-ға

айналды:еңбасындатұрған«Сөз»емес,«Сөйлеу»болыпшықты.

Оның үзінділерін Кембридждегі Король колледжінің шағын

шіркеуінің терезелерінен әлі күнге дейін оқуға болады, алайда,

жалпы алғанда, Эразмның латын нұсқасы қабылданбады. Десек те

олжариялағангрекшемәтін,1522жылыМартинЛютердайындаған

іргелі неміс нұсқасынан бастап, XVI ғасырдың халықтық ұлы

өсиетнамаларынанегізболды.

Лютер Аугустин монахы еді, себебі Эразм Папаның шешімімен

монахретіндегі міндеттеріненбосатылған болатын.Эразм сияқты,

Лютер де Әулие Павелдің римдіктерге жолдауын мұқият зерттеді.

Бұл оны Ренессанс католицизмініңэтосына түбегейлі күмәндануға

мәжбүр етті (этос – мінез-құлық, әдеп-иба, адамгершілік

ұстанымдарының жиынтығы, «этика» сөзінің түбірі – ауд.). Эразм

ЛютердіңЖаңаөсиетінВиттенбергуниверситетіндежариялағаннан

кейін бір жылдан соң, көпшілікке Папаның билікті асыра

пайдаланғанымәлімболды,атап айтқанда,Римдегі ӘулиеПетрдің

жаңаҰлышіркеуінсалуғаүлесқосқанадамныңкүнәсіүшінжазасы

жеңілдетілетінітуралыдаулыұсынысыәшкереленді.

Эразм мен Мор Лютердің дінбасылардың жоғарырақ

топтарындағыжемқорлықтыңөрбуінеалаңдауынқоштады:Эразм–

ІІЮлийПапағажазғанөткірсатирасында,алМор«Утопияда»сақта

сыпайы мысқылымен түйреді. Алайда Лютер католиктік тылсым

жүйенің үлкен бөліктерін айыптауды жалғастырғанда және

«құтқарылу үшін қажет жалғыз нәрсе – Христостың сіңірген

еңбегіне сенім немесе наным» деп үйреткенде, олардың екеуі де

бойларын аулақ ұстады. 1520 жылы Х Лео Папа Лютердің ілімінен

алынғанқырықбірбаптыайыптады,алЛютер«Айыптаубулласын»

отқа жаққан соң шіркеуден аластатылды (булла – ортағасырлық

ЕуропадаПапаның,императордыңнемесекорольдіңмөрбасылған

құжаты – ауд.). Король VIIІ Генрих болса, Мордың кейбір көмегіне

сүйене отырып «Жеті тылсымды бекітуді» (Assertion of the Seven

Sacraments) жариялады, бұл оған «Сенім қорғаушысы» деген

папалықатақәкелді.

Эразмныңпікірталастыбәсеңдеткісікелгенталпынысынаннәтиже

шыққан жоқ. Ол Лютерді: «Тіліңді тый да, пікіріңді ғалымдардың

әділталқысынасал»,–депкөндіругетырысты.Екіншіжағынан,ол

Папаның айыптау булласының түпнұсқа екеніне күмән келтіріп,

Лютерге1521жылыСеймжиынындасөзсөйлеугемүмкіндікберуге

V Карлды көндірді. Алайда Лютер өз ұстанымынан бас тартпады

ақыры оған империя тарапынан тыйым салынды. Лео Папа дүние

салды да, оның орнына Эразмның нидерландтық мектептес досы

келіп, VI Адриан деген есімге ие болды. Жаңа Папа Эразмға

реформаторларғақарсықаламтартудыұсынды.БұғанЭразмәрең-

әрең келісті, бірақ оның Лютерге қарсы жазған кітабы 1524 жылы

ғанажарықкөрді,олкездеАдриандүниеденөтіпкеткенеді.

Күнә,рақатжәнееркіндік

Эразмныңшайқасуүшінтаңдағаннегізгіұстанымы–ерікеркіндігі

еді. Бұл 1507 жылы Виттенберг қақпасына қағылған тезистердің

бірі-тұғын.Х Леоайыптағансөйлемдердің арасында«еркіндікжоқ

болса, күнә да жоқ»деген тезисболды. Лютержауап ретінде«Ерік

еркіндігі – артында нақты ештеңе жоқ, шынымен-ақ бос сөз,

сондықтан адам кез келген зұлымдықты немесе ізгілікті

жоспарлауға дәрменсіз» деген ұстанымын нығыздай түсті (WA

VII.91).

Өзінің«Диатрибанемесеерікеркіндігітуралыпайымдау»(Diatribe

deLiberoArbitrio)дегенжазбасындаЭразмадамдарерікеркіндігіне

ие екенін көрсету үшін Көне және Жаңа өсиеттен, шіркеу

докторларының еңбектері мен декреттерден (декрет – бұйрық,

шешім, үкім деген мағынада – ауд.) мәтіндер топтастырады. Ол

қасиетті жазбалардан табуға болатын уағыз, уәде, пәрмен, қоқан-

лоқы,жазғыружәнеқарғысатаулыеркінерікемес,қажеттілікқана

болса,олардыңешмәніжоқекенінүнеміескертіпотырды.Алеркін

ерік–ізгінемесезұлымістердіанықтаушытүпнегіз.Киелікітапты

түсіндіругебайланыстымәселелерЭразмныңкітабындабасымырақ

едіжәнеЛютердің«Ерікқұлдығытуралы»(DeServoArbitrio)еңбегіне

әлдеқайдакөлемдіжауапболды.

Философиялық тұрғыдан алғанда, Эразм аса нанымды емес. Ол

Валланыңерікеркіндігітуралысыр-сұхбаттарынасүйенеді,алайда

олардыкүшейтпейді.ОлҚұдайдыңқұдіретінадамныңеркіндігімен

үйлестіру мәселесіне бей-жай қарай алмайтын жүзжылдық

схоластикалық пікірталастардың жалпы тұстарын қайталайды.

Мысалы, ол болашақта болатын көптеген нәрселерді, айталық,

Күннің тұтылуын тіпті адамдар да біледі деуден танбайды. Бізді

жұлдыздардыңағымынаназатырақететінерікеркіндігітеориясын

Лютерге сенімді жауап деуге келмейді. Бірақ Эразм өзін

философиялықкүрделендіруденаулақұстауғаұмтылды.«Құдайдың

құдіреті міндетті немесе қажетті екенін схоластар қалай білді?»

дегенсауалқою–дінсаласынанбөлекқызығушылықтыңбірбөлігі.

Схоластардыңдосыболмасада,мұндайжаңалықЛютердіңашуын

туғызды. «Егер бұл діни емес, қызықты және өте күрделі нәрсе

болса,–депсауалтастайдыол,–ондадіни,байыптыжәнепайдалы

білім дегеніміз не екен?» «Құдай, – деп тұжырымдайды Лютер, –

ештеңені де кездейсоқ болжамайды. Ол бәрін Өзінің тұрақты,

мәңгілік және күнәсіз еркімен алдын ала көре біледі, мақсат-

мұратты көздейді және жүзеге асырады. Найзағай іспетті бұл күш

еркін ерікті қалауынша билеп-төстеп, қидалап тастайды» (WA

VII.615).

Лютер Констанция кеңесі «бәрі қажеттілік бойынша болып

отырады» деген тұжырымды Уиклифке таңды деген пікірді

қолдайды. Алайда ол «қажеттіліктің» екі мағынасын көрсетеді.

Адамның еркі «тұрақтылық қажеттілігіне» бағынады:ол өзінің туа

біткен зұлымдықты қалауын өзгерте алмайды. Бірақ бұл

қажеттіліктің басқа формасына, атап айтсақ, мәжбүрлікке

бағынбайды: ізгіліктен айырылған адам зұлымдықты аяқастынан,

өзеркіменжасайды.Адамныңеркіжегуліжануарғаұқсас:егероны

Құдайайдаса,олсолҚұдайқалағанжаққашабады;ібілісноқталаса,

соның айтқанымен жүреді. Өзін қамшылайтын шабандозды

таңдауғаолеріксіз.

«Ерік еркіндігі» аталымынан толығымен бас тартуды қалайтын

Лютер өзіне дейінгі және өзінен кейінгі авторлар қарастырған

«тосындықты» термин мәнін нақты білдіретін нәрсе деп

қабылдайды.

 Лютердің негізгі мақсаты – құтқарылу мен қарғыс

арасындағы айырмашылықты айқындайтын мәселелерде ерік

еркіндігінтерістеу.Басқажағдайлардаоліс-әрекеттіңқарама-қарсы

бағыттарының арасында нағыз таңдау жасау мүмкіндігін

мойындайтын сияқты. Адамдарда өзінен жоғары тұратынға емес,

төментұрғанғақатыстыалғандаерікеркіндігібар.Мысалы,күнәһар

көптегенкүнәлардыңарасынантаңдаужасайалады(WAVII.638).

Эразм жан-жақты ашып көрсеткендей, Киелі кітапта адамның

таңдауыеркіндеппайымдайтынтұстарбаршылық,соныменқатар

«пенде тағдырын Құдай анықтайды» деген үзінділер де аз емес.

Діншілсхоластарғасырларбойыөзескертпелерінмұқиятұғындыра

келе, мұндай қайшы пікірлерді қабыстыруға тырысты. «Құдайдың

рақымын пайдалана отырып, – дейді Лютер, – адамның еркін

айыптауға көп еңбек арналды». Бұл жерде Құдайдың қарапайым

еркі мен абсолют еркінің, себеп қажеттілігі мен салдар

қажеттілігінің және тағы басқа көптеген нәрселердің арасындағы

айырмашылық бөліп көрсетілді. Бірақ бұл тәсілдер оларды

надандарға мәжбүрлеп таңудан басқа ештеңеге жеткізген жоқ.

«Киелікітаптыңәртүрлі мәтіндерініңарасындағықайшылықтарды

шешугетырысып,уақытымыздыбосқажоғалтпауымызкерек,–деп

есептейді Лютер, – біз ең шеткері тәсілді ұстанып, ерік еркіндігін

толығыментерістеп,бәрінҚұдайдыңеркінеберуімізқажет».

СхоластикалыққитұрқылықтыжеккөруЛютергетәнемеседі:оны

Эразм мен Мор да жақтады. Мордың өзі Лютердің ағылшын

жақтасы,КиелікітаптыаударғанУильямТиндейлменерікеркіндігі

бойыншапікірталасжүргізді.Лютерандықдетерминизмменкүресте

Мор тағдырдың стоиктер философиясында талқылануынан бастау

алатынстратегиянықолданады:

«ОлардыңбірадамыАлмайнда(ГерманияныңВестфалияөлкесіндеорналасқанқазіргі

Алленқаласы–ауд.) оқыс оқиғағатапболды:кісітонап,соттыңалдынабарғанда,ол

қылмысжасағанынжоққашығарғанжоқ,бірақ:«Бұлқателіккеұрынуым–тағдырдың

жазмышы, сондықтан сот оған кінә таға алмайды»,– деді; сот өкілдері оның өз

доктринасынөзінеқолданаотырып:«Тонау–сеніңжазмышыңболғандықтан,сотсені

қамаудан босатуы тиіс болса, сені дарға асу – соттың жазмышы, сондықтан да сот

өкілдерініңүкімінетүсіністікпенқарауыңкерек,–депжауапберді»(Мор1931:196).

«Детерминизм дұрыс болса, бәрі кешірімді» деген тұжырымды

Лютердіңтеріскешығаратыныкүмәнсіз,себебіолкүнәданбасқаны

жасайалмағанкүнәһарлардыҚұдайәділжазаладыдепесептеді.

Философиялық тұрғыдан алғанда, ерте Реформация дәуіріндегі

еркіндік пен детерминизм туралы пікірталастар – ежелгі және

ортағасырлықфилософияғаортақдәлелдердіқайталауғана.Алайда

олар гуманистік білімнің жағымсыз жақтарын көрсетеді. Кейде

нәрсіз, татымсыз шығатын схоластикалық пікірталастар әдетте

парасаттыдасыпайыболатын.Мысалы,АкуинолықТомасылғида

өзі келіспейтін адамдардың тезистерінің ең жақсы түсіндірмесін

беруге ұмтылатын. Эразм Томастың кейбір эйреникалық рухтағы

көзқарастарын қолдады, ал Мор мен Лютер әуезді латын тілінде

дөрекі мысқылдай отырып, бір-біріне шабуылды жиілетті.

Гуманистік пікірталастың даулы сипаты Реформацияның екіге

бөлінуінкүшейтетүскеншарттардыңбіріболды.

Билікжәнеұждан

Ерік еркіндігі XVI ғасыр бойына жалғасты және біз келесі

тарауларда куә болатындай, күрделілеу қайшылықтар бұл

тақырыпқадегенфилософиялықкөзқарасқажаңасипатенгізуітиіс

еді. Осы кезеңде Лютер пікірталасқа жаңа маңызды элементті –

схоластикаға ғана емес, философияның өзіне деген дұшпандық

көзқарасты енгізді. Ол Аристотельді, атап айтқанда, оның

«Этикасын» (Ethics) «ізгіліктің ең жексұрын жауы» деп айыптады.

Оның бейсана ақыл күштеріне жеккөрініші Адамның күнәға

батуынан кісі табиғатының толығымен азғындауы мен әлсіреуі

басталдыдегенсенімініңнәтижесіеді.

Бір жағынан, Лютердің философиялық толғаныс туралы

скептицизмікейінгіортағасырлықсхоластикадакүшейгенағымның

жалғасы болатын. Скот заманындағы философтар тәңірлік

атрибуттардың табиғатын, діни уағыздардың мазмұнын немесе

адам жанының ажалсыздығын тек ақыл ғана анықтайды деп

тұжырымдауды азайтты.

 Олардың күшейе түскен скептицизміне

қарсы ұстаным – христиан дәстүрінде, Папа мен собор

уағыздарында көрініс тапқан шіркеу беделін мойындау болды.

Мұндай көзқарас Эразм трактатының бастапқы беттерінде жиі

ұшырасты: «Ол тұжырымдарды өте жек көретінім соншалық, мен

Киелікітаппеншіркеушешімінеқарсышықпайтынскептиктердің

көзқарастарынқолдаймын»(Е,6).

Бұл қарама-қарсылықты алып тастай отырып, Лютердің

Реформациясыскептикалықбағытқатыңсерпінберді.Әрине,Киелі

кітап сақталды және шешуші билік ретінде нақты атап көрсетілді:

«Киелікітапілімінеқатыстыалғанда,–дептұжырымдадыЛютер,–

христианныңскептикболуғаеркіжоқ»(WAVII.604).БірақендіКиелі

кітаптың мазмұнын философиялық білімге ие дінбасылар кәсіби

тұрғыда зерттемеуі тиіс. «Әрбір христиан, – дейді Лютер, – сенім

мәселесіне келгенде ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін айыра алу

жәнеөзіндіктүйінжасауқабілетінеие».Тиндейл(УильямТиндейл

немесе Тиндаль – гуманист-ғалым, Жаңа өсиет пен Бескітапты

аударушы, протестантизм реформаторы – ауд.): «Менің аудармам

егістесоқаайдапжүргенбаланыңөзінеКиелікітаптыҚұдайілімін

еңжақсызерттегендерденартықтүсіндіреалады»,–депмақтанды.

Рақым арқылы жетілдірілген зерденің адамгершілік қабілетіне

қатыстыпессимизмарнайыоқытылмаған,алайдасенімніңжарығы

сәулесін төккен интеллектуалды қабілетке деген оптимизммен

қатар жүрді. Екеуінің арасында қыспаққа түскен философия өз

рөлінің құдайшыл протестанттардың ортасында қатты

төмендегенінбайқады.

Лютердің мәселесі мынада еді: жалпы шіркеу үстемдігі

шектемеген және рационалдықты мойындағысы келмеген жеке

ұждан нанымның көптеген түрін туындата бастады. Франция мен

Швейцарияның Жан Кальвин мен Ульрих Цвингли сияқты

реформаторларыПапабилігіненбастартутуралыЛютеридеясымен

келісті,алайдаХристостыңЕвхаристияғақатысуынжәнеҚұдайдың

таңдаулыларды іріктеп алу жарлықтарын түсіну мәселесіне

келгенде оған қарсы шықты. Кальвин де, Лютер сияқты діни

ақиқатты жеке жанда орналастырды: дініне берік әрбір христиан

көктенберілгенаянныңадамтаңғаларлықкүшінсезіндіжәнеолкез

келгенпайымдаудангөрісенімдірекеді.Бірақдінінеберікхристиан

деп кімді айта аламыз? Егер Реформа дәуірін ескерсек, Кальвин

қойғанкритерий–сұрақ-өтініш;екіншіжағынан,шоқынғандардың

бәріесептелсе,мұндайжағдайсеніманархиясынаәкеліпсоғареді.

Протестанттардың пайымдауынша, шіркеуді жоғарғы билік деп

санауға болмайды, себебі оның тұжырымдары Киелі кітаптың

мәтіндеріне негізделген. Католиктер Аугустинге жүгіне отырып,

Киелікітаптықабылдаудыңбірден-бірсебебі–оныбізгешіркеудің

бергені деп мәлімдеді. Ақыр аяғында, Реформация кезеңінде

Еуропада талқыланған мәселелер рационалдық дәлелдемелермен

де, ішкі ағартушылықпен де реттелмеді. Еуропа елдерінің бірінен

соң бірінде жанжалдар қарудың күшімен немесе қылмыстық

заңнамамен басып-жаншылып отырды. Англия королі VIII Генрих

өзін шаршатқан некеден босатуға келіспеген Ватиканға өкпелеп,

Риммен қатынасын үзді және Морды Папаға адалдығы үшін

жазалады. Мемлекет оның қызы Марияның қол астындағы

католицизмнің Реформациясына және әпкесі Елизаветаның

қарамағындағы англикан мәмілесіне қарсы тұру үшін

католицизмніңжікшілбағытынанкорольдіңұлыVIЭдуардқолдаған

кальвинизмге көшті. Бұл шым-шытырық оқиғаның нәтижесінде

жүздеген протестант пен католик те азап шекті; бірақ Англия

континенттік Еуропадағы қаншама онжылдықтарға созылған діни

соғыстан,қантөгістенқұтылды.

ХVI ғасырдың ортасына таман діни ұстанымдар нығайып,

шамамен алғанда, 400 жыл сақталуы тиіс формаларға ие болды.

Лютердің көмекшісі Меланхтон (Филипп Меланхтон – неміс

гуманист-реформаторы,лютерантеологиясынжүйелеуші–ауд.)1530

жылыАугсбургтеортодоксиянытексерумақсатындақұлшылықету

тәртібін қалыптастырды. Келісім сол қалада 1555 жылы жасалды

және Қасиетті Рим империясының әр мемлекетінің басшысы қол

астындағылар лютеран бола ма, әлде католик бола ма – оны өзі

шешедідегеншартқойылды.Бұлпринципкейінірексuiusregio,eius

religio(«кімніңжері,соныңдіні»)дегенатауғаиеболды.Кальвиннің

«Христиан діни институттары» (Institutes of the Christian Religion,

1536)Швейцария,Франция,кейін Шотландия протестанттарыүшін

үлгі болды. Папа ІІІ Павел Римде иезуиттердің жаңа діни орденін

тағайындады және Трентте шіркеу тәртібін реформалау бойынша

кеңесшақырып,контрреформацияныңдамуынаықпалетті.Кеңесте

тек сенім арқылы ғана ақтау туралы лютеран доктринасы және

Кальвиннің «Құдай күнәһарларды кез келген күнәсі үшін тозаққа

аттандырады» деген доктринасы айыпталды. «Ерік еркіндігі, – деп

жарияладыол,–адамныңкүнәғабатуыменжойылғанжоқ.Оныбір

күйден екінші күйге көшу және дәстүрлі жеті тылсым ілімі

дәлелдеді». Кеңес өзінің жұмысын аяқтаған 1563 жылы Лютер

дүниеденөтті,алКальвинөлімаузындаеді.

Христиандүниесініңбөлінуіешқандайқажетіжоқтрагедияболды.

Лютер мен Кальвинді олардың католик қарсыластарынан

ажыратқан теология түйткілдері орта ғасырларда сектанттар

соғысынсыз-ақбірнешеретталқыланды;ХХғасыркатоликтерімен

протестанттарыныңарасындакәсібидінибілімалғандарыболмаса,

евхаристия, рақым жәнесәуегейліктің қарама-қарсы теорияларын,

олардың ХVI ғасырда анафема мен қантөгіске әкелген

айырмашылықтарының ақиқат себептерін білетіндердің саны аз

ғана.

Әрине,билікмәселелеріндоктринамәселелеріменсалыстырғанда

түсіну жеңілірек, ал шешу қиынырақ. Бірақ христиан дүниесінің

бірлігін, Оккам ұсынғандай, жалпы кеңеске бағынатын

Конституциялық Папа билігі арқылы сақтап қалуға болатын еді.

ХVIII ғасырда солай болған, тіпті Томас Мордың өзі өмірінің көп

бөлігінде«бұлшіркеуүшінтиімді»депесептеді.

Логиканыңқұлдырауы

Қайта өрлеу мен Реформацияның бірлескен әрекеті ХVI ғасырда

философия салаларының басым көпшілігін құртты. Логиканы

философияныңеңқатаңтармағыболдыдесе,артықемес-ті.Логика

оқыту сол заманның университеттерінде бұрынғыша жалғасып

жатты,алайдагуманистғалымдароныңтерминологиясынжабайы,

ал күрделілігін шатасу деп қарастыра отырып, оны қаламайтынын

аңғартты. Рабле «Пантагрюэль» (Pantagruel, 1532) атты еңбегінде

«боскеңістіктебелсендікелетінхимера(химера–жүзіәдеміәйелге,

денесіменқұйрықжағыжыланғаұқсайтынсұрықсызхайуан–ауд.)

тұрлаусыз ойларды жұтып қоя ала ма?» деген сауал тастап,

логиктердікелемежетеді.Стоиктерменортағасырлықлогиктердің

осысаладақолжеткізгенжетістіктерініңбасымкөпшілігітөртғасыр

ішінде жоқ болды. Оның орнына, кең тараған оқулықтарда

Аристотельнұсқасыбастауышдеңгейдеоқытылды.

Оларортағасырлардажергіліктітілдердежарияланабастады.1551

жылыТомасУилсонныңVIЭдуардқаарналған«Пайымдауережесі»

(TheRuleofReason)еңбегіжарыққашықты:онда,мысалы,«сөйлем»

деген сияқты ағылшын сөздері алғаш рет қолданылды, олар қазір

логиканың жалпы терминдері болып саналады. Басқа біреулер

мұндай латинизмнен бас тартып, мықты ағылшын-саксон

терминологиясын ойлап табуға бар күшін салды. Ральф Левер

логиканы «сиқыршылық» деп атаған дұрыс деп ойлады; өзінің

оқулығында қарама-қайшылықты сөйлем екі бөлімнен: біреуі –

мақұлдаушы, екіншісі – терістеуші сөйлемнен, осы сияқты,

предикатпенетістіктентұрадыдегендітүсіндіруүшінол:«Қарама-

қайшылықты сөйлем екі тұжырымнан тұрады, біріншісі –

мақұлдаушы, екіншісі – терістеуші, екеуінде де бастауыш,

баяндауышжәнеетістікбар»,

–депжазады.

Ағылшын тіліне тән бұл логикалық мәтіндер азды-көпті өз ізін

қалдырды. Франциядағы жағдай басқаша болды: Пьер де ла Раме

(Pierre de la Rame´e, 1515–1572) логик ретінде сіңірген еңбегіне

мүлде сәйкес келмейтінғаламат даңққа жетті. «Магистр дәрежесін

қорғағандаолАристотельдіңүйреткенініңбәріжалғандегентезисті

жақтады» деген аңыз бар. Әрине, ол Аристотельге қарсы

бағытталған қысқаша трактатты жариялауды жалғастырды және

Ройал колледжінің профессоры лауазымына ие болғаннан кейін

Аристотельді айыптаған жиырма кітап жазды. Оның француз

тілінде – 1555 жылы, латын тілінде – 1556 жылы және ағылшын

тілінде – 1574 жылы жарық көрген «Диалектикасы» (Dialectic) оған

дейінгі бүкіллогикалық мәтіндердіалмастыруы керек еді. Пьер де

ла Раме: «Бұл еңбекте бірінші болып адамдардың табиғи ойлауын

реттейтінзаңдарбаяндалды»,–дептұжырымдады.

«Логика, – дейді ол, – пікірталасты қалай жақсы жүргізуге

болатынын үйретеді. Ол екі бөлімнен тұрады: сөйлем және пікір».

Олардың әрқайсысы осы кітапта қарастырылған. Сөйлемді

талдағандасізқорғағыңызкеліптұрғанқорытындынықолдауүшін,

олтоғызтұғырнаманемесетақырыпұсынады.Олар:себеп,салдар,

субъект,қосымша,қарсышығу,салыстыру,есім,бөлужәнеанықтау.

Ол осытақырыптардың әрқайсысынклассикалық авторларданкөп

сілтеме келтіре отырып көрсетті және оның алғашқы қысқаша

кітабының жартысына жуығы осылардан құралды. Мысалы, Раме

қосымшаны онымен қабысатын субъект ретінде анықтап, оны

«дененің немесе жанның адъюнктері деп аталатын ізгілік немесе

зұлымдық»дейді; затқа, мәнненбасқа, мүмкіндікберетіннің бәрін

қосымша(адъюнкт)депатайды.СонансоңосыойынЦицеронның

сөзіненкөлемдіүзіндікелтіріп,нақтылайтүседі:

«Басы мен қасының үсті қырылып, жұлынғаны оның залым және ақылды жауынгер

екенінбілдіріптұрғанжоқпа?Олароныңқутүлкіекенінжылапайтыптұремеспе?»(L,

33).

Аристотельдіжеккөргенінеқарамастан,олтізбелегендәлелдердің

тақырыптарыныңбасымкөпшілігіАристотельшығармаларыныңәр

жерінен алынған және сол ретпен бөлінген. Ол енгізген жалғыз

жаңалық – негізгі мақсаттарға, Құдайдың құдіреті мен адамның

соттағы куәгерлігінің мысалдарына қатысты пікірталастар, олар

кітаптыңсоңындаберілген.

Екінші кітап – логиканың дәстүрлі пәніне жақынырақ. Түрлі

тұжырымдардыжіктеудежәнесиллогизмдердіңалуанформаларын

талдауда Раме тағы да Аристотельге сүйенеді. Оның басты

жаңалығы – есімдерден тұратын дәлелдемелерге Аристотельмен

салыстырғандаәлдеқайдакөбірекназараударуы.Мысалы:«Цезарь

өзініңтуғанелінқанапотыр;Туллийтуғанелінқанапотырғанжоқ;

сондықтанТуллий–Цезарьемес»(L,37).

Қазіргізаманғылогикатарихшыларыныңлогикағасіңіргенеңбегі

немесе төлтумалығы Раменің кітабында аса жоғары бағаланбауы

мүмкін, бірақ ол дүниеден өткен соң, Аристотель ізбасарлары мен

Рамені жақтаушылардың арасындағы пікірталас қызу жүрді, тіпті

жартылай рамешілдер топтары құрылды, олар ымыраға келуді

ұсынды.Раме1561жылыКальвинілімінқолдаушығаайналдыжәне

протестанттардың 1572 жылғы Варфоломей түніндегі қанды

қырғыныкезіндеөлтірілді.Азапшегушідәрежесінеиеболғаныоны

өзіешқандайдалайық емесқұрметке жеткіздіжәнеоныңықпалы

ғасырларбойыжалғасты.Мысалы,ДжонМильтон«Жоғалғанжұмақ»

(Paradise Lost) атты поэмасын аяқтағаннан кейін бес жылдан соң

Раменің логикасына арналған кітабын шығарды. Раменің даңқы

логиканы ұзақ уақытқа әлсіретті. Ортағасырлық логиктерді

тамсандырған модальдылық және контрфактілік логикасын

формалдауда ешқандай да алға жылжу болмады, олардың

еңбектерініңбасымбөлігііз-түссізжоғалды.

Скептицизм,әулиелікжәненадандық

Еретиктерді өлтірген тек қана католиктер емес. Өкпедегі қан

айналымынашқаниспандәрігеріМигельСервет1553жылыҮштікті

және Иисустың құдіреттілігін теріске шығарғаны үшін Кальвиннің

билігі жүріп тұрған Женевада отқа өртелді. Серветтің өлім жазасы

француз классигі, базельдік оқытушы Себастьян Кастеллионың

жанын түршіктіріп, ол «Еретиктер қудалана ма?» (Whether Heretics

are to be Persecuted?) атты трактатын жазды (Магдебург, 1554). Бұл

еңбегінде ол жұртшылықты толерантты болуға үндеді. Оның

дәлелдемелері–негізіненалғанда,ресмимәтіндерденүзіндінемесе

Христостанүлгіалуғашақыруеді.«О,Христос,сенжербетіндеөмір

сүргенде,сенен асқанмейірімді, рақымды, жалғандыққашыдамды

ешкімболмады...Сенендісоншалықтыөзгеріпкеттіңбе?..Егерсен,

Христос, осы жазалар мен азаптарға бұйрық берген болсаң, онда

ібіліс не істемейді?».

 Алайда кейінірек жазылған «Күмәндану

өнері»(The Art ofDoubting) еңбегінде Кастеллио эпистемологиялық

мазмұны басымдау дәлелдер келтірді. Кітапты түсіндірудің

қиындығы және христиан секталары арасындағы пікірлердің

әртүрлілігідінмәселелерітуралызаңдардықабылдаудабіздіөтесақ

болуға жетелеуітиіс. Әрине, күмән туғызбайтынақиқаттар да бар,

мысалы, Құдайдың бар екені және мейірімділігі; бірақ өзге діни

тақырыптарбойынша,айталық,басқаадамдыеретик,дінбұзардеп

өлтіруде әділ болуға ешкім өзіне толық сене алмайды.

Кастеллионыңдауысыөздәуіріндежалғызболды;алайдакейінірек

толеранттылықты жақтаушылар оның ізбасарлары ретінде қайта

оралды.

Кастеллионы дінге тым күмәнмен қарайды деп есептеген кейбір

замандастарыдінненбасқасалалардаскептицизмгеұрынабастады.

Бұл ежелгі грек скептигі Секст Эмпириктің орта ғасырларда

толығымен ұмыт болған еңбектері ХVI ғасырдың ортасында қайта

ашылғанда, айтарлықтай күшейді. Сексттің скептикалық

дәлелдемелерінфранцузақсүйегіМишельЭкемдеМонтень(1533–

1592) өзінің эссесінде кеңінен қолданды. Бұл эссе – әкесінің

өтінішімен аударып шыққан, табиғи теология бойынша ғасырлық

еңбекке өзі жазған түсіндірме еді. Айқын және қуақы француз

прозасы үлгісінде жазылған «Раймунд Сабунд апологиясы» (Apology

forRaimondSebond,1569)скептицизмтуралыклассикалықзаманауи

шығармағаайналды.

«Апология» – ежелгі скептикалық дәлелдемелерді қайталап қою

ғана емес, оның мазмұны әлдеқайда кең. Олармен таныстырмас

бұрын, Монтень өз оқырманының бойында интеллектуалды

мойындауды ояту үшін жалықпай еңбектенеді. Адамдар өздерін

шығармашылықтың шыңындамыз деп есептеуге бейім; бірақ олар

жер бетін өздерімен бірге мекендеп отырған басқа тіршілік

иелерінен шынымен де артық па? «Мен мысығыммен ойнаған

кезімде, – деп сауал тастайды Монтень, – мүмкін, оның менімен

біргеөткізетінуақытыменіңоныменөткізетінуақытымнанкөбірек

шығар,кімбілсін?»(ME,2,119).

Түрлі жануарлар дербес сезімдерге ие, олардың сезу қабілеті

біздікіне қарағанда күштірек; адамдар көп еңбектеніп барып қол

жеткізетін мәліметті олар түйсік арқылы тезірек алады. Олардың

қажеттіліктері мен эмоциялары дәл біздікі сияқты және адамдар

мақтан тұтатын кейбір қасиеттер мен ерекшеліктерге, белгілі бір

дәрежеде, олар да ие. Монтень адамдардың қатыгездігімен және

сатқындығымен салыстыру үшін адал да кеңпейіл иттер мен

мейірімді де жаны нәзік арыстандар туралы оқиғаларды көп

әңгімелейді. Аңдардың тапқырлығы туралы оның мысалдарының

басым көпшілігі грек және латын мәтіндерінен алынған. Мысал

ретінде иістің ізімен жүгіре отырып, көшенің қиылысына жеткен

жәнеекібағыттыосылайшаиіскепсезудіңкөмегіментауып,үшінші

бағытты иіскеусіз-ақ анықтайтын аты аңызға айналған ит туралы

әңгімесін айтуға болады. Монтень өзінің тәжірибесінеде сүйенеді,

мәселен, соқырларды жетектеуші иттер туралы баяндайды. Оның

жануарларға арналған аспаптарды қалай қолдануға болатыны

туралы кейбір мысалдары ғылымды өркендетуді талқылауға

құрылғанқазіргізаманғымақалалардадақисынсыземес.

ЖылқұстарыменбалықтардыңикемділігіМонтеньгеерекшеәсер

етті:

«Көктемде қайта оралған қарлығаштар үйіміздің барлық бұрышын зерттеп шығады:

мың орынның біреуі ғана өмір сүру үшін ең қолайлы екенін олар ойланбай-ақ және

мұқиятқарапшықпай-ақтаңдаймаекен?Өздерініңтамашадаәсемұяларынсалғанда,

олар дөңгелек емес, төртбұрышты формаларды, тік емес, тұйық бұрыштарды

таңдайды:қажеттіжағдайлар мен тиімділіктерді білмесе, оларосылайжасайаларма

еді?»–депжазадыол(ME,2,121).

«Туна балығы

 геометрия мен арифметика бойынша адамдармен

бәсекелесе алады, ал астрономиядан ісжүзінде тіпті оларданасып

түседі,–депбіздінандыруғатырысадыМонтень.–Оларәсемтекше

пішініне ұқсас жасақ құра топтанып жүзеді, ал күннің қысқы

тоқырауы кезінде тұрған жерлерінде қалт етпестен тоқтап,

көктемдекүнментүнтеңелгеншеқозғалмайды»(МЕ,146).

Монтень «жануарлардың шебер қимылдары олардың басынан

өтетінойлардыңбіздіңбасымыздаболатынойларменбірдейекенін

дәлелдейді»депесептейді.Қатыпқалғанөзенніңүстіненөтудіңең

қауіпсіз жолын таңдау үшін түлкі құлағын тігіп, тың тыңдайды.

«Әрине, сондықтан оның басында біздің басымыздағыдай

қабылдаудан бастап, қорытындымен аяқталатын пайым жүріп

жатады деуімізге себепбар: дыбыс шығаратын нәрсе – қозғалады,

қозғалатын нәрсе – әлі қатпаған, қатпаған нәрсе – сұйық, сұйық

нәрсе–жолашады»(МЕ,146).

Адамның айрықшақабілетін ашып көрсете алатын екісала – дін

және философия. Құмырсқалардың жерлеу салты мен пілдердің

Күнге мінәжат рәсімін сипаттай отырып, Монтень табынуға

қабілетіміз тұрғысынан алғанда жалғыз еместігімізді дәлелдеуге

батылкіріседі.Қарама-қарсыдоктриналардыңәртүрлілігімендіни

рәсімдер өткізудің кісіні көбіне қалжыратып жіберер сипатын

ескере келіп, ол: «Адамдар өздерінің діни сенімдері үшін

мақтанбауыкерек»,– дегентұжырымжасайды.Оныңбұл байламы,

расында да, нанымды шыққан. Философияға келсек, басқа

ғұламалардың сынына төтеп бере алатындай жүйе құрған

ойшылдың ешқашан болмағанын ол еш қиналмай мойындайды.

Өзінен кейінгі көптеген философтар секілді, ол да Цицеронның:

«Басқа бір философтың осыған дейін айтып кеткенінен өткен

сандырақ ойлап табу мүмкін емес», –деген пікірін ұсынады (МЕ,

211).

Өзінің «Раймунд Сабунд апологиясы» (Раймунд Сабунд немесе

Раймунд де Сабунде – каталон философы – ауд.) еңбегінде

Монтеньніңадамтабиғатынсоншалықтытөмендетуі–Пикоделла

Мирандоланың1486жылыжазылған«Адамныңқұндылығытуралы»

(On the Dignity of Man) шығармасында адамзатты асқақтатуына

антитеза.

КлассикалықмәтіндердіңқайтаашылуыменФлоренция

Ренессансында бейнелеу өнерінің кеңінен қанат жаюынан

туындаған оптимизм Франциядағы сектанттар соғысы быт-шытын

шығарғанконтрреформациялықпессимизмгеорын берді. Монтень

Еуропа мемлекеттерінің білімді де өркениетті азаматтарын,

олардыңкемшіліктеріретінде,жақындағанаашылғанЖаңақұрлық

тұрғындарыныңқарапайымдығыменбекзаттығынақарсықойды.

Алайда Монтеньнің адам зердесінің шектеріне ерекше назар

аударуы оның католик христиандығының ақиқаттығына

айтарлықтай сенімдімін деп тұжырымдауына кедергі болмады.

Керісінше, ол өзінің философия туралы скептицизмінде Әулие

Павелдің коринфтіктерге арнаған алғашқы жолдауының ізімен

жүретінін мәлімдеді: «Бұл дүниенің даналығын ақымақтыққа

айналдырған Құдай емес пе? Хақ Тағала дана ғып жаратқан

дүниенің өзі Құдайды танымағандықтан, Құдай дінге сенушілерді

құтқару үшін ақымақ уағыздардың көмегіне жүгінді». Павелдің

мәтіндері,соныменқатарСексттенүзінділерМонтеньзерттеулеріне

сәулесін шашып тұр, себебі «дәл нәрсенің бәрі – ештеңенің дәл

анықталмайтыны».

ӨзскептицизмінортодоксияменүйлестіруүшінМонтень:«Менің

шабуылым – адам зердесінің ақиқатқа өз күшімен жетуге деген

талпынысы»,–депатапкөрсетеді.Бірақсенім–жетістікемес,ол–

Құдайдыңеркінсыйы:

«Біз дінімізді әбден пайымдап, түсінгеніміздің арқасында қабылдаған жоқпыз, оған

талапетуменжоғарыданберілгенбұйрықарқылыжеттік.Біздіңпікіріміздіңәлсіздігі–

күштен гөрі мықтырақ көмекші, соқырлығымыз – көзіміздің айқын көруінен

артығырақ демеу. Біздің танымымыз білім арқылы емес, дәл осы надандық арқылы

құдіреттіданалықпенбіргеартатүседі»(МЕ,166).

Контрреформацияфилософиясы

Монтеньніңаяндыасқақтатуыжәнеақылдытөмендетуі–фидеизм

деп атала бастаған ағым – контрреформацияға тән емес еді.

«Адамныңкүнәсі(АдамменХауаныңкүнәсітуралыайтылыптұр–

ауд.) оның зердесі мен еркін толығымен бұзды» деп нандыруға

тырысқан Лютерге жауап ретінде католик пікірсайысшылары:

«Негізгі діни ақиқаттар адами қарапайым зерденің аясына кіреді

жәнесенімніңөзіақылдыңқолдауыменқамқорлығынамұқтаж»,–

депатапкөрсетті.

Контрреформацияның осы оптимистік бағытының алдыңғы

қатарында иезуиттер – Иисус қоғамының мүшелері тұрды. Бұл

орденнің негізін бұрынғы сарбаз Игнатий Лойола салды және оны

1540 жылы ІІІ Павел Папа мақұлдады. Діни ордендер мүшелерінің

бәріқабылдағанкедейлік,пәктікжәнебойсұнуанттарынақосымша

ретінде иезуиттер Папаға сөзсіз бағыну антын қабылдайтын. Көп

ұзамай оның мүшелері білім беру және миссионерлік жұмысы

бойынша әлемнің көптеген елдерінде көзге түсті. Еуропада олар

контрреформация ісі үшін азапқа төзуге бақытты еді; Америка,

Үндістан және Қытайда олар басқа да христиан прозелитистеріне,

католиктеріне немесе протестанттарына қарағанда, жергілікті

халықтардың діндеріне көбірек ықылас танытты. Көп ұзамай олар

университеттердегі философиямен теологияда францискандықтар

мен доминикандықтар сияқты ежелгі діни ордендермен бәсекеге

түсе бастады. Олар схоластиканың жаңа, өздері жетілген деп

ойлағаннұсқасынұсынды.

ОртағасырлықсхоластарөздәрістеріндеАристотельшығармалары

жәнеЛомбардтықПетрдіңуағыздарысияқтыканондықмәтіндерге

сүйенсе,

 иезуиттер университеттерде түсіндірмелерді философия

мен теологияның толыққанды курстарына ауыстырды. ХVIІ

ғасырдың басында бұл үлгіні доминикандықтар мен

францискандықтар да қабылдады, мұның өзі философия мен

теология арасындағы айырмашылықтың бұрынғыдан айқынырақ

болуына әкелді. Философияны оқулықтың өзіндік формасы етіп

реформалау қозғалысының пионері – испандық иезуит Франсиско

Суарес. Оның «Метафизикалық пайымдаулары» (Disputationes

Metaphysicae, 1597) схоластикалық метафизикаға алғашқы жүйелі

көзқараседі.

Гранадада1548жылыдүниегекелгенСуаресИисусқоғамына1564

жылықосылды,өзініңбүкілкәсібиөмірінуниверситетпрофессоры

болып өткізді, Испанияның алты университетінде және Римдегі

иезуиттер колледжінде дәріс берді. Ол тақуа да білімді адам еді,

сондай-ақ таза интеллектуалды дарыны тұрғысынан алғанда, ХVI

ғасырдың ең үздік философы атағына таласа алатын. Алайда ол

философиятарихынанөзқабілетінесайорыналғанжоқ.Мұныңекі

себебі бар. Біріншіден, оның жұмысының басым бөлігі – жаңа

кеңістіктерді зерттеу емес, ортағасырлық тақырыптарды қайта

түсіндіружәненақтылауеді.Екіншіден,олжазушыретіндесоңына

28 том қалдырғанжемісті қаламгерболғанымен, тымкөпсөздіеді,

сонысымен де адамды шаршатып жіберетін. Сөз жоқ, ол өзінен

кейінгі философияға ықпал етті, бірақ көбіне өзінен гөрі жақсы

оқылатын ізбасарларының еңбектерінде жиірек аталуының

арқасындадеугеболады.

Суарес, шынында да, ықпалды болғанекі сала – метафизика мен

саяси философия. Оған Әулие Акуинолық Томас кепілдеме берген,

алайда метафизик ретінде ол Акуинолықтың емес, Ибн Сина мен

Дунс Скоттың ізімен жүрді. Таңғаларлық бір нәрсе – томизм ХVIІ,

ХVIІІ және ХІХ ғасырларда басынан өткерген нәрселердің көбі

«Пұтқа табынушыларға қарсы суммаларға» (Summa Contra Gentiles)

емес,Суарестіңметафизикасынажақынырақболды.Суарестіңсаяси

философияғақосқан үлесі– 1612жылы жазылған«Заңдар туралы»

(De legibus) еңбегі, бұл туынды танымал ойшылдардың көптеген

идеяларына түрткі болғаны сөзсіз. «Зайырлы монархтар өз билігін

Құдайдан тікелей алды» деген теорияға қарсы шығып, король І

Джеймспен билеушілердің құдіретті құқығы туралы пікір

таластыруыкезіндеоны әбдентанымалетті.Король Джеймсоның

кітабынкөпшіліктіңкөзалдындаөртепжіберді.

ХVI ғасырда католиктер мен протестанттарды екіге бөлген

философиялық айтыс-тартыстардың ең күрделісі – Трент кеңесі

(оны Рим-католик шіркеуі Италияда 1543–1565 жылдары құрды,

контрреформация мәселелерімен айналысады – ауд.) лютеран

детерминизмі мен кальвинистік предестинаризмге (Кальвиннің

«адамда еркіндік жоқ, оның өмірі алдын ала анықталып қояды»

деген ілімі – ауд.) қарсы жария еткен адамның еркінің еркіндігі

туралы мәселе болды. Иезуиттер өздерін адам еркіндігін

либертариандық тұрғыдан түсіндіру үшін күрескерге айналдырды.

СуареспеноныңиезуиттікәріптесіЛуисдеМолинаерікеркіндігін

іс-әрекеттің балама нұсқалары болуы тұрғысынан, яғни

«немқұрайдылық еркіндігі» тұрғысынан анықтауды ұсынды: «Іс-

әрекетке қажетті шарттардың бәрі болып тұрғанда әрекет жасай

алатын және әрекет жасаудан өзін тоқтата алатын немесе оған

қарама-қарсы нәрсені жасау мүмкіндігі бола тұра, бір іс-әрекетті

жасайтынадам–еркінадамдепаталады».

Мұндай анықтама адамдардың өзіндік таңдауын және

жауапкершіліктібасқаларғааударыптастаудытүсінуінайтарлықтай

ақтай алады. Алайда еркіндік туралы бұдан да шектеулірек

тұжырымдармен салыстырғанда, католиктер де, протестанттар да

сенетінкөзқарасты–адамның іс-әрекеттерінҚұдайдыңалдынала

анықтап қойғаны туралы ілімді түсіндіру өте қиын болды. Өзінің

атақты «Конкордиясында» (Concordia, 1589) Молина адамның

дүниедегі әр іс-әрекетінен Құдайдың жан-жақты хабардар екені

тұрғысынан мәселенің күрделі шешімін ұсынды.

 Бұл данышпан

тұжырымболсада,Молинаныңшешіміпротестанттардыңарасында

ғана емес, өзінің әріптес католиктерінің ортасында да аса беделді

болмады.

Доминикандық дінбасылар, олардың ең атақтысы – томист

Доминго Баньес еді (1528–1604), «иезуит дінбасылар адамның

еркіндігін шектен тыс асқақтатып, құдіретті биліктен бас тартты»

деп есептеді. Екі діни орденнің арасындағы пікірталастың

шиеленіскені соншалық, 1605 жылы Папа VIII Климент

қарастырылып отырған мәселені шешпестен, екі жақты да

үндемеуге мәжбүрледі. Тағдырдың тәлкегімен, Лейденнің

реформаланған лагерінде Арминий деген дінбасы Молинаның

көзқарастарына ұқсас, тіпті одан да күрделірек тұжырымдар

ұсынды. Дорт синоды (синод – гректің «жиын», «мәжіліс» деген

сөзінен туындаған термин – ауд.) 1619 жылы оларды кальвиндік

ортодоксияғасыйымсыздепжариялады.

ДжорданоБруно

Қызметі ортодоксияның шеңберінен асып кеткен (мейлі ол

католицизм немесе протестантизм болсын), ХVI ғасырдың кейінгі

жартысының ең көрнекті философы Джордано Бруно (1548–1600)

Неапольдің маңында дүниеге келіп, сол жерде 1565 жылы

Доминиканорденіне(католикмонахтарыныңордені,негізінсалған

испандық монах Әулие Доминик – ауд.) кірді. 1576 жылға таман

дінбұзарлыққа бой ұрды деп айыпталып, орденнен шығарылып

тасталды. Бруно Женеваның солтүстігіне сапар шекті, алайда ол

жерде,кальвиндіктерсияқты,танымалболаалмады.ОлФранцияда

– Тулуза мен Парижде дәріс оқып, ең жақсы табысқа жетті және

біразуақыткорольІІІАнридіңшапағатынабөленді.

РимдегіƏулиеИгнациошіркеуініңАндреаПоццоөрнектегентөбесінде

Иисусқоғамыныңнегізінсалушынымадақтаубейнеленген.

Бруно өзінің ең негізгі «Идеялар көлеңкесі» (On the Shadows of

Ideas) атты туындысында күрделі неоплатондық метафизикалық

жүйені есте сақтау өнері туралы практикалық кеңестермен

ұштастырды. Ең төменгі деңгейде – адамның идеялары, ал ең

жоғарыда– құдіреттісанадабірігетін тәңірлікидеялар орналасқан

идеялар иерархиясы бар. Біз түсіне алмайтын бұл иерархия

Құдайдың әмбебап сипатысаналатын табиғатта да көрініс тапқан.

Аспан дүниесінің бейнелері Құдайға біздің айдай әлеміміздің

кескін-келбетінен жақынырақ, яғни біз өзіміз білетін нәрселерді

жүйелі еске түсіріп отыратындай етіп қалыптастырғымыз келсе,

ойларымызды зодиак таңбаларының шеңберінде ойша басқарып

отыруымызқажет.

1583 жылы Бруно Англияға көшіп, Оксфордта біраз уақыт дәріс

оқыды. Бұл университетте оның жолы болмады. Бруно осы оқу

орнына келген және «дүмше» деген сөзге қалған ең соңғы

континенттік философ болмауы тиіс еді, бұл, өз кезегінде, оны

шақырған адамдардың идеядан гөрі бос сөзді көбірек көздеген

жандар екенін көрсетеді. Оксфорд педантизміне деген өзінің

жеккөрінішін,соныменқатаржан-жақтыфилософиялықмәселелер

туралы идеяларын ол 1584 жылғы диалогтар топтамасында, «Күл

үстіндегітой»(SupperonAshWednesday,итальянтүпнұсқасында–La

cena de le ceneri) еңбегінен бастап жазды. Бұл туындыларын ол

француздар мен ағылшындардың құпия қызметтерінің қосарлы

агентіретіндежазғандайболыпкөрінеді.

Бруноныңдиалогтарыноқуоңайемес.ОларВагнердіңқұдайлары

және Толкиеннің мақұлықтары сияқты шексіз күшке ие, түсіну

қиын,ұлы,бірақжұмбақтіршілікиелерінетолы.Оларклассикалық

құдайлардың есімдерімен бүркенсе де, істері Гомер мен

Вергилийденбіршама қашықтаужатыр. Мысалы, латынМеркурийі

гректердің Гермесіне ғана емес, египеттік Тату құдайына да сай

келеді: ол көбіне сәнге айналған Гермеске табынушылық ілімін

бейнелейді. Бұл – жақында табылған, Мұса заманындағы Египет

дәуіріне жатады деп есептелетін құжаттарға негізделген байлам.

Бруноның пікірінше, герметизм христиандықтан асып түсті және

оныалмастыруғатиіседі.

Біз көріп отырған құбылыстар – Бруноның диалогтарында

ұсынылған жүйеде табиғатты тірілтіп, оны біртұтас ағзаға

айналдыратын жан дүниенің әсерлері. Табиғат дүниесінің

шекарасы, үстіңгі қабаты, шегі жоқ. Бірақ дүниенің шексіздігі –

Құдайдыңшексіздігіемес,себебідүниешектелгенбөліктергеие,ал

Құдай дүниеде толығымен және оның әрбір бөлігінде орналасқан.

Бұл айырмашылық Бруноның ұстанымын пантеизмнен бөліп

көрсетуге мүмкіндік беретін шығар, алайда Құдай мен дүниенің

арасындағы байланыс бұлыңғыр күйде қалады. Керісінше, Бруно

Құдай – табиғатты жасаушы табиғат (natura naturans), ал ғалам –

табиғат жасаған табиғат (natura naturata) екенін айқын

түсіндірмейді.

Бруно жүйесінің мынаекі ерекшелігі – Коперниктің гипотезасын

қабылдауы және әртүрлі ғаламдардың бар екенін мойындауы –

тарихшылар мен ғалымдардың назарын аударды. Бруно Күннің

Жерді емес, Жердің Күнді айналатынымен келісті. Ол Коперниктің

идеяларынбатылдаөткірдамытудыжалғастырды.Жер–ғаламның

орталығы емес, бірақ Күн де солай. Біздің Күніміз – басқа

жұлдыздардың бірі және шексіз кеңістікте көптеген Күн жүйелері

бар. Күнді немесе жұлдызды ғаламның орталығы деуге болмайды,

себебіорналасунүктелерініңбәрісалыстырмалы.

Біздің Жеріміз бен Күн жүйесі қайталанбас басымдыққа ие емес.

Себебі біздің білетініміз – ғаламда басқа уақытта және басқа

орындарда интеллектуалды өмір болуы мүмкін. Жекелеген Күн

жүйелері пайда болады және жоғалады, олар – біртұтас шексіз

ағзаныңуақытшакезеңдері,оныңжаны–әлемніңжаны.Ғаламдағы

әрбір мақұлық – саналы, өлмейтін, өздерінде бүкіл жаратылысты

бейнелейтін атом. Бруно Құдай мен табиғатты біріктіруді

Спинозадан бұрын ұсынды, ал рационалды атом туралы

пайымдаудыЛейбництенбұрынайтты.

Бруноныңгерметизміжәнеоныңғаламдартеориясы–Құдайдың

Иисуста ғажайып көрініс тапқаны және христиандық толығымен

құдіреттіаянекені туралыілімгеқарсышықты. АлайдаАнглиядан

кеткен соң ол Виттенбергте белгілі бір уақытқа лютеран болып

қабылданды, ал 1591 жылы Цюрихте дәріс оқыды. Венеция

дожасының (дожа – Италияның теңіз жағалауындағы

республикаларында мемлекетбасшысы ұғымын білдіретін «көсем»

деген сөз – ауд.) шақыруын қабылдағаны дұрыс болмады,

нәтижесінде ол 1592 жылы жергілікті инквизиция түрмесіне

жабылды. Бір жылдан соң Бруно Рим инквизициясының қолына

тапсырылдыда,жетіжылғажуықсозылғансоттанкейін,1600жылы

дінбұзардепайыпталып,КамподейФиориалаңындаотқаөртелді.

Қазірсолжердеоныңескерткішітұр.

Бруно еңбектерінде көрініс тапқан идеялардың ортодоксалды

еместігі күмәнсіз. Бұл соттың ерекшелігі – сот барысында өз

идеяларын қорғауда ойшылдың табанды болғаны соншалық,

Бруноныңдінбұзарекеніндәлелдеугекөпуақыткетті.Ғаламдардың

көптігі туралы теориялар бүгінгі таңда ғарышты зерттеушілердің

арасында тағы да кеңінен таралып отырғанымен, Бруноны ғылым

үшін азап шегуші деп есептеу қате болар еді. Оның болжамдары

бақылау мен эксперименттерге емес, оккульттік дәстүрлер мен

априори философияға негізделді. Ол Коперниктің жүйесін

қолдағаны үшін емес, магиямен әуестеніп, Христостың әулиелігін

терістегеніүшінжазаланды.

Галилео

Инквизицияның қолына түскен тағы бір итальян философын –

Галилео Галилейді қарастырғанда сан алуан сұрақ туындайды.

Брунодан он екі жас кіші, Шекспирдің замандасы Галилей Пизада

дүниегекеліп,университеттеоқыдыжәне,ақыраяғында,солжерде

1589 жылы математика профессоры атағына ие болды. 1592 жылы

ол Падуяға қоныс аударып, он сегіз жыл бойы профессор

лауазымындақызмететті.Солкезеңдіолөмірініңеңбақыттышағы

депесінеалатын.

Жас кезінде-ақ Галилей әлі де үстем болып отырған Аристотель

физикасын сынай бастады, бірақ оның сыны неоплатондық

метафизикағанегізделгенБруноныңсынысияқтыемес,кілбақылау

менэкспериментнәтижесіеді.ПизадатұрғанжылдарыГалилейөзі

жасаған бір бақылау мен бір эксперименттің арқасында танымал

болды, алайда ол бұл экспериментті жасамаған болуы да мүмкін.

Шіркеудегі аспашамның қозғалысын бақылай отырып, ол

шамшырақтың тербелуіне кететін уақыттың оның салмағы немесе

тербелу көлеміне емес, ұзындығына ғана байланысты екенін

байқады.Аңыздаайтылатындай,Аристотельдіңауырденелержеңіл

денелерге қарағанда тезірек құлайды деген тұжырымының

бұрыстығын дәлелдеу үшін ол тербеліп тұрған таразыны шіркеу

мұнарасынанжерге лақтыра салмаған-ақшығар.Ал Аристотельдің

қазіргі заманғы қарсыластары ондай эксперимент жасап байқады,

оның нәтижесі Аристотельдің тұжырымына емес, Галилейдің

болжамына жақынырақ келді: салмағы 100 фунт болатын доп 1

фунттықдопқақарағандажергеанағұрлымтезірексоғылды.

Дәл осы Падуяда ол көлбеу жазықтықта домалайтын шарлармен

мынадай эксперимент өткізді: егер кедергі болмаса, салмағы

әртүрлі денелер берілген қашықтыққа бірдей уақытта жетеді,

жылдамдығын да бірдей арттырады екен. Сонымен қатар оның

эксперименттері Аристотель физикасының «егер қозғалысқа

сыртқы күш әсер етпесе, ештеңе де қозғалысқа түспейді» деген

іргелі тұжырымының қате екенін дәлелдеді. Галилей, керісінше,

қозғалыстағыдене,егероғанүйкеліссияқтықарама-қарсыкүшәсер

етпесе, қозғалысын жалғастыра береді деп пайымдады. Бұл тезис

Аристотельдің Филопон(ИоаннФилопон– христиандықфилософ-

неоплатонист, механик және физик – ауд.) секілді сыншылары

снарядтардың тоқтаусыз қозғалысын түсіндіру үшін сүйенген

импульс түсінігінен бас тартуға мүмкіндік берді.

 Ол кейінірек

Декарт пен Ньютон баяндаған «егер сырттан әсер етуші күш

болмаса, қозғалыстағы кез келген объект тұрақты жылдамдықпен

тікелей қозғала беруге ұмтылады» деген инерция принципіне жол

ашты. Галилейдің өзіне бұл принцип ұнай қоймады, себебі

планеталардың орбиталық қозғалысын түсіндіру үшін ол

инерциялық қозғалыс, негізінен, шеңбер бойымен жүреді деген

болжамжасады.

Галилей механика саласындағы еңбектерінің арқасында ұлы

ғалымдардың қатарынан орын алды, сонымен қатар ол

гидростатикадамаңыздыжаңалықтарашты.Алайдаастрономиялық

зерттеулеріоғандаңқпенбіргеқайғыдаәкелді.Жақындаашылған,

өзі едәуір жетілдірген телескопты қолдана отырып, ол Юпитердің

төртсерігінбақылауғамүмкіндікалды.ГалилейолардыТоскананың

Ұлы герцогі ІІ Козимоның құрметіне «Медичи жұлдыздары» деп

атады. Ол Ай бетіндегі тауларды және Күн бедеріндегі өзгермелі

дақтарды ашты; бұл жаңалықтар аспан денелерінің құрамы

Аристотель ойлағандай біркелкі кристалл квинтэссенция емес,

біздің Жер шарымыздың құрамымен бірдей екенін көрсетті. Бұл

жаңалықтар1610 жылы«Жұлдыздар хабаршысы» (Sidereus Nuncius)

кітабында жарияланды. Кітап герцог Козимоға арналды, ал ол

Галилейді бірден Тоскана сарайының өмір бойғы философы және

математигіетіптағайындады.

Осыдан соң көп ұзамай Галилей Шолпан ғаламшарының Ай

фазаларына ұқсас фазалардан өткенін байқады. Ол мұны Шолпан

Жерді емес, Күнді айналса ғана түсіндіруге болады деген

қорытынды жасады: бұл Коперник гипотезасының мықты дәлелі

еді. Юпитердің планеталық орбитасында оны айналып жүретін

серіктерініңашылуы-ақгелиоцентризмгеқарсыбағытталғанмықты

дәлелдемелердің бірін, атап айтсақ, Жердің өзі қозғалмайтын,

тыныш күйде болғанда ғана Ай оны айнала алады деген дәйекті

жоққашығарды.

Галилеобастапқыдаөзастрономиялықжаңалықтарыныңнегізінде

жасалған қорытындыларын көпшілікке жариялауда сақтық

танытты. Бірақ Римдегі шіркеу комиссиясы оның негізгі

тұжырымдарына ресми ескерту жасай бастаған соң, ол өзінің

гелиоцентристік идеяларын достарының ортасында кеңінен

таратуға көшті, ал 1613 жылы, Күннің бетіндегі дақтар туралы

кітабына қосымшада ол өзінің Коперниктің жолын қуушы екенін

жарияетті.ФлоренциядағыдоминикандықМонахістертуралы1:11

уағызында («Сіздер, галилейліктер, неге көкке қарайсыздар?»)

гелиоцентризмді Киелі кітап мәтіндеріне, мысалы, «Иисус Күнге

израильдіктер филистимдіктерді жеңуін аяқтағанша тоқтай тұр

деді» деген мәтіндерге қайшы келетіні үшін айыптады. Галилей

өзінің теологиялық статусын нақтылау үшін Римге аттану туралы

шешімқабылдады.

Алдымен ол белгілі кардинал-иезуит, Әулие Роберт Белларминге

хат жазып, оны «Күнді қозғалады деуші ардақты авторлардың

әрекетітекбелгіліидиоманықолдануғанағой,геометриядансабақ

беру олардың ойларында да болған жоқ» деп сендіруге тырысты.

Беллармин істі инквизиция комитетіне тапсырды, ал олар «Күн –

ғарыштың орталығы деген көзқарас дінбұзарлыққа жатады және

Жер қозғалады деу – кем дегенде, қателікке ұрыну» деген шешім

қабылдады. V Павелдің нұсқауы бойынша Беллармин Галилейден

осы пікірлердің ешқайсысын да ұстанбауын және қорғамауын

өтінді. «Егер гелиоцентризмнің ақиқат дәлелі болса, – деді ол

Галилейдің достарының біріне, – онда оларға қайшы іспетті

көрінгенКиелікітапмәтіндерінқайтақарастыруымызғатуракелер

еді;алайдаКоперниктіңтеориясы–дәлелденбегенгипотезағана».

Шынында да, Галилейдің өзіндік гелиоцентристік жүйесі –

дәйектерін жақсарта түссе де – оның қарсыластарының

геоцентристік жүйесі сияқты күрделі еді, ол эпициклдерге үнемі

қайта оралып отыруды қажет ететін.

 Оның дәлелдері өз

тұжырымдарын ұсынған кездегі батылдығы мен сенімділігіне сай

келмеді.

МұндайөзаракелісімдеБелларминғылымфилософиясындәуірдің

ұлы ғалымынан артығырақ ұғатынын, ал Галилей Киелі кітап

экзегетизмін дәуірдің ең әйгілі теологынан тереңірек білетінін

көрсеттідегенпікіржиіайтылады.Жағымды-ақпарадокс,бірақбұл

іс жүзінде екі жақтың пікірталасын әділ бейнелемейді. Істің

құндылығықандайболғанымен, нәтижесінде Галилейдіңеңбектері

айыпталмаса да, кейінгі бірнеше жылда олар туралы ешкім жақ

ашпады.

1624 жылы Галилей қайтадан Римге аттанды. V Павел мен

Беллармин дүниеден өтті, тәж киген басқа Папа таққа отырды:

кардинал Барберини сияқты, VIII Урбан да Галилейдің

астрономиялықжаңалықтарынабасиюшіболыпшықты.Галилейге

ПтоломейменКоперникмодельдерініңжүйелітүсіндірмесінжазуға

рұқсат етілді, бірақ оларға гелиоцентризмге басымдық бермей,

бейтарапсипаттаушартықойылды.

1632жылыПапацензурасыныңмақұлдауыменГалилей«Екінегізгі

әлемдік жүйе туралы диалогын» (Dialogue on the Two Chief World

Systems) жариялады. Кітаптың бір кейіпкері, Сальвати – Коперник

жүйесініңөкілі,алекіншісі,Симплиций,дәстүрліжүйеніқорғайды.

«Симплиций» аристотелизмді қорғаушыға лайық есім, себебі ол

Аристотельгетүсіндірмеберушігректердіңарасындағыеңатақтысы

еді.Алайдаоны«аңғал»дегенмағынабередідептеұғуғаболатын,

сол себепті Папа өз сөздерінің кейбірін Симплицийдің «аузынан

тауыпалғанда»,қаттыашуланды. Ол Галилей Коперниктің жүйесін

оның қарсыласынан гөрі тартымдылау сипатта көрсетті деген

ұйғарымға келіп, жариялауға рұқсат бермек уәдесінен бас тартты.

1633 жылы Галилей Римге шақырылып, инквизициядан өтті және

азаптаймыздепқорқытқаннанкейінгелиоцентризмненбастартуға

мәжбүр болды. Ол өмір бойы түрмеде отыружазасына кесілді, бұл

мерзімді 1642 жылы дүниеден өткенше әйгілі екі досының

үйлерінде, кейін Флоренциядан шет жатқан Беллосгардодағы өз

шаңырағындақамаудажатыпөтеді.

Үйқамақта отырған кезінде оған қонақ қабылдауға рұқсат етілді.

Қонақтар арасында өзінің «Ареопагитика» (Areopagitica)

трактатында: «Астрономияда Франциск және Доминикан

лицензиарларынанөзгешеойлағаныүшінинквизициятұтқындаған

әйгіліГалилеонықартайғаншағындаіздептауып,жолықтым»,–деп

жазған Джон Мильтон болды. Массачусетс штатында сол кезеңде

ашылған колледж Галилейді профессорлық қызметке шақырды,

алайда ол сыпайы түрде бас тартты. Көзінің нашарлай түскеніне

қарамастан, Галилей жазуын тоқтатпады, өмірлік ізденістерінің

нәтижелерін «Дискурстар және екі жаңа ғылымға қатысты

математикалық дәлелдемелер» (Discourses and Mathematical

Demonstrations Concerning Two New Sciences) еңбегіне енгізді. Ол

Лейденде1638жылыжарияланды,туындыларыныңарасындағыең

кеңтарағаныдаосыболды.

Билік Галилейге Бруномен және инквизицияның басқа көптеген

тұтқындарымен салыстырғанда дұрысырақ қарады, алайда оны

жазалаудың теріс салдары бүкіл Еуропада сезілді. Италиядағы

ғылыми зерттеулер құлдырады: «Бұл елде көптен бері ештеңе

жазылғанжоқ,жағымпаздықпенбоскөпіруғанаөршіптұр»,–деп

қиналды Мильтон. Тіпті протестанттық Нидерландта Декартты өз

ғылымикосмологиясынжариялауғатәуекелеткізбей,тежепұстаған

себеп те осы Галилейдің тағдыры еді. 1992 жылы Папа ІІ Иоанн

ПавелшіркеудіңГалилейгежасағанәділетсіздігінкөпшілікалдында

мойындап, кешірім сұрады, алайда бұл өте кешіккен, 350 жылдан

кейінгімойындауеді.

Бэкон

Галилейдің замандасы, ағылшын Фрэнсис Бэкон да Аристотельге

қарсы шықты, бірақ оны ғылыми әдістің практикасынан гөрі

теориясы көбірек қызықтырды. 1561 жылы Лондонда дүниеге

келгенБэконКембридждіңТринити-колледжіндебілімалып,Грейс-

Иннде құқықты зерттеді. Ол 1584 жылы Парламентке сайланып,

кейінірекЕлизаветапатшайымныңсүйіктісі–графЭссекстіңжақын

адамдарының біріне айналды. 1598 жылы Эссекс көтеріліс жасауға

дайындалғанда, Бэкон оны сатқындығы үшін қудалауға белсене

қатысты. Таққа І Джеймс отырғанда ол басты заңгер-кеңесші

лауазымына ие болып, рыцарьлыққа ұсынылды. 1606 жылы өзінің

ірі философиялық шығармаларының алғашқысын – ғылыми

пәндердің жіктелуін жүйелеген «Оқытуды жетілдіру» атты еңбегін

жариялады.

Бэконныңмансапжолында көтерілуініңшыңы–1618 жылыоған

Лорд Верулам лауазымы беріліп, Лорд-канцлер болып

тағайындалуы. Ол кең көлемде жұмыс жүргізіп, «Ұлы

Реставрацияны» (The Great Instauration) жүзеге асырып, білімнің

барлық саласын өркендетудіжоспарлады. Оның тек екі бөлігіғана

аяқталды: біріншісі – «Оқытуды жетілдіру» (The Advancement of

Learning), екіншісі – ғылыми әдіс жайындағы негізгі еңбегі «Жаңа

Органон» (Novum Organum). 1621 жылғы парламенттік тергеу

барысында ол пара алғаны туралы айыптау бойынша өз кінәсін

мойнына алып, әшкереленді және түрмеге қамалды. Ол басқа да

ғылымижәнетарихиеңбектержазды,олардығылымәлеміқазірде

жақсы біледі. Бэкон 1626 жылы Хайгейтте дүниеден өтті. «Ол

салқындату саласындағы эксперименттер үшін өз өмірін құрбан

етті,суықтемператураеттісақтауғаықпалетемедегенгипотезаны

тексерумақсатындатауықтыңағзасынқарментолтырыпжүргенде

суықтиіп,ауырыпөлді»дегенаңызбар.

«Білім беру, оқыту адам танымының үш саласына бағытталған:

тарих–естесақтауға,поэзия–елестетуге,философия–ақылға»(АL,

177).

Поэтикалық қана емес, прозалық та сипатқа ие поэзияны Бэкон

үстірт қарастырады: поэзия түрлерінің арасынан оны Эзоптың

аңыздары сияқты адамгершілікті мазмұнға ие әпсаналар ғана

тамсандырады. Алайда тарих пен философияның барлық

тармақтарынқамтиотырып,жан-жақтықарастырған.

Тарихтыңеңмаңыздыбөліктері–табиғаттарихыжәнеазаматтық

тарих. Біздің тарихдеп атап жүргеніміз – осы «Азаматтық тарих»:

БэконныңөзіVIIГенрихтіңбилікбасындаотырғанкезінбаяндауға

үлесқосқан.«Табиғаттарихы»–үшқұрамдасбөліктентұратынпән:

дамушытабиғаттарихы,адасқаннемесеөзгермелітабиғаттарихы,

өзгертілген немесе жасалған табиғат (механика) тарихы. Мысалы,

оған жаратылыстану ғылымдарының трактаттары, таңғажайыптар

туралыжазбаларжәнетехнологияларбойыншанұсқаулықтаркіреді.

Бэконның табиғат тарихына қосқан өзіндік үлесі – зерттеу

материалдарының екі жинағы: «Желдер тарихы» (History of the

Winds)және«Өмірменөлімтарихы»(HistoryofLifeandDeath).Оның

пікірінше,«Адасқантабиғаттарихына»наным-сенімдер,дуалаумен

сиқырлау туралы жазбаларды енгізу қажет, сол арқылы осыларға

тән, бізден алыс жатқан тылсым күш-құдірет атаулыны табиғи

себептерге қаншалықты жатқызуға болатынын анықтай аламыз.

Алайда үшінші бөлім – «Механика тарихы» табиғат философиясы

үшін ең іргелі де пайдалы болды. Бэконның пікірінше, оның

құндылығы – ең алдымен, нақты қолдануға қолайлылығы мен

тиімділігінде.

Философияны жіктеуде Бэкон әуелі «Құдіретті философияны»

немесе табиғи теологияны бірінші орынға қояды, ол атеизмді

терістеймін дейді, алайда дінді негіздемейді. Содан соң ол

философияны–табиғижәнеадамфилософиясыдепбөледі.Табиғи

философия спекулятивтік немесе іс-әрекеттік болуы мүмкін:

спекулятивтікке физика да, метафизика да кіреді, ал іс-әрекеттік

философия механика мен магияны қатар қамтиды. Механика –

физиканың іс жүзінде қолданылуы, ал магия – метафизиканың

нақтықолданылуы.

Философияның мұндай өткір де дөрекілеу анатомиясы біз

ойлайтындай қисынды емес және Бэконның әртүрлі пәндерге

берген атауларының көбі ерекше әдістерде қолданылады.

Ойшылдың айтуынша, оның «табиғи магиясы» алхимия мен

астрологияның «аңқау және сенгіш түсініктерінен» айрықша

бөлектеніп тұруы тиіс. Компасты мысалға келтіргенде оның не

туралыайтыптұрғанымүлдетүсініксіз,біз«бұлнегемеханиканың

емес,магияныңмәселесі?»дегенсұраққояаламыз.

Бэконның«Оқытудыжетілдіру»еңбегініңОксфордта(1640)басылған

нұсқасыныңмұқабасы.

Физика заттардың нақты және материалдық себептерін

зерттеумен, ал метафизика ақырғы және формалды себептерді

қарастыруменайналысатынытуралыоқығанымызда,жауапөзінен-

өзі пайда болады. Яғни қайыққа қозғалыс беретін желкен физика

саласынажатады,алқайыққабағыткөрсететінкомпасметафизика

саласында әрекет етеді. Бэкон «метафизика» сөзін жаңа мағынада

қолданатынын ашық мойындайды. Басқалар метафизика деп

атайтын саланы ол «бірінші философия» немесе «қорытынды

философия» деп біледі: «Бұл, – дейді ол, – нақты пәндер үшін

ерекше емес бүкіл әмбебап принциптер жинақталған қойма».

(Мысалы, «егер теңге тең емес қосылса, нәтиже тең емес болып

шығады» деген аксиоманы, оның ойынша, заңда да, математикада

дақолдануғаболады.)

Бірақ физика мен метафизиканың арасын Аристотельдің төрт

себебіне сүйене отырып бөлу өзінен-өзі адастырады. Бэконның

табиғи магияға арналған схемасы телеологияға нақты орын

қалдырмайды: «Ақырғы себептерді зерттеу, – дейді ол бізге, –

Құдайды сүйетін пәк қыз сияқты жеміссіз». Ол «форма» жөнінде

айтқанда Аристотельдің субстанциялық формалары туралы,

мысалы, арыстан мен судың формасы сияқты ойланбайды. Себебі,

оның пікірінше, олар тым сантүрлі және күрделі, сондықтан бізге

көрінбейді. Зерттеудің орнына, біз олардың құрамына кіретін,

мысалы, әріптердің сөз құрайтыны сияқты қарапайымдау

формаларды іздеуіміз қажет. Метафизиканың міндеті – жеке

әріптергесәйкескелетінқарапайымдауформалардызерттеу:

«Сезімдердің формаларын, өз еркімен қозғалуды, өсімдіктерді, түстерді, ауыр мен

жеңілді, тығыз бен сиректі,жылыменсалқынды, сондай-ақ тағы басқа сипаттар мен

сапаларды зерттеу, әліпби сияқты, көп емес және қазіргі уақытта барлық тіршілік

етушілердіңмәндерінен(материядасақталған)құралған»(AL,196).

Бэконның қарапайым формалары – Галилей «әлемнің кітабы

жазылған әліпби» деп жариялаған математикалық формалармен

һәм символдармен салыстырғанда, көмескі белгілер. Алайда ол

формалар туралы айтқанда, заттардың ашық сыртқы түрі мен

әрекетінмеңзегісікелгенсияқты.

Табиғат философиясы туралы жеткілікті дәрежеде сөз еттік.

«Пәннің тағы бір маңызды тармағы – адам философиясы екі

бөлімнентұрады,–дейдіБэкон,–біріншісіадамдыжіктеп,екіншісі

жинақтап қарастырады». Бірінші бөлім – анатомия, физиология

және психологияға сәйкес келеді, ал екіншісі қазір әлеуметтік

ғылымдар деп атауға болатын салаларды қамтиды. Бэконның

егжей-тегжейлі тізбелеуі негізсіз және кездейсоқ болып көрінеді.

Дене туралы ғылымдарға – медицина, косметика, атлетика және

ләззат өнері кіреді, сондай-ақ қалжыңдасып ойнау да сол топқа

жатады. Жанды зерттеу – теологияның мәселесі, алайда адам

туралы ғылым да бар, ол жанның әрекеттерін зерттейді. Олар екі

топқа бөлінеді; түсінуге немесе ақыл-ойға жататын біріншісінің

қызметі–пікірқалыптастыру,екіншісіерікнемесеқалауғажатады,

оның қызметі – әрекет немесе орындау. Бэконның адам

қабілеттерін жіктеуінің алғашқы нұсқасында жоғары орынға ие

болғанелестетутуралынеайтылғанекен?

«Елестету–екісаладада,пікіржәнепайымсалаларында,қозғаушыкүшнемесенунций

(нунций – Рим Папасының дипломатиялық өкілі, Кенни бұл жерде қатысушы, өкіл

мағынасында айтып тұр – ауд.) қызметіне ие. Сезім елестету арқылы ақыл-ойдың

пайымдауына негіз болады және ақыл-ой елестетудің көмегімен пікір

қалыптастырады; елестету ылғи да еркін әрекет етеді; Янус сияқты, елестету де

екіжүзді: ақыл-ой үшін оның жүзінде ақиқаттың ізі бар, ал әрекет ету бағытында –

ізгіліккелбетінеие»(АL,217).

«Бірақелестету–басқақабілеттердіңжайғанақызметшісіемес,–

дейдіБэконсенімдітүрде,–олақыл-ойдыжеңіптекетеаладыжәне

дінисенімдердеайқынкөріністабады».

Анық байқалатыны, Бэкон ақыл-ойды әртүрлі бөлімдерден

тұратын ерекше бір ішкі қоғам деп түсінді, бұл бөлімдер билік

бөлінісін қолдайтын және құрметтейтін Конституцияда бекітілген.

Ол әлеуметтік ғылымдарды қарастыруға көшкенде, тағы да үш

бөлімді– ынтымақтастық, бизнесжәнеүкіметқоғамдастықтарына

сәйкес келетін бөлімдерді ұсынады. Саяси теория – азаматтық

философияның бөлімі, адам философиясының ол қоғамда өмір

сүргендеқандайигіліктергеиеболатынынзерттейтінтармағы.

Өзінің ғылымдарды жіктеуін аяқтай отырып, Бэкон: «Мен

интеллектуалдық дүниенің шағын глобусын жасап шықтым» (AL,

299), –деп мақтана алады. Оның көлемді каталогынан орын алған

әртүрліғылымдардыңдамукезеңдерібірдейемес.Олардыңкейбірі,

ойшылдыңпікірінше,дамудыңжоғарысатысынажетті,басқалары–

жетілмеген, ал кейбірін қазір жоқ деуге де болады. Көне

ғылымдардың бірі – логика, ал логиканың кемшіліктері басқа

ғылымдарды да әлсіретеді. Мәселе логикада ғылыми жаңалықтың

жоқтығында:

«Егертеңізшініңқырағылығы(Вест-ИндияаралдарыКолумбтыңтеңізшілерікемемен

жүзіпөтіпбара жатқанкездежағадағыбалдырлардатолыптұрғанжемістердібайқап

қалғаныныңарқасындаашылғанекен–ауд.)болмаса,Вест-Индияешқашанашылмас

еді деген сияқты, бірі – аса көлемді аймақ, екіншісі – шағын әрекет болса да, енді

өнертапқыштық пен ғылымда жаңалық ашуды ешқашан көрмесек, оған таңғалатын

ештеңежоқ»(Al,219).

Бэкон осы кемшілікті түзетуге және ғылымда зерттеушілерге

бағыт-бағдар беретін компас дайындауға бел байлады. Бұл – оның

«ЖаңаОрганон»еңбегі.

Бэкон өзінің ғылыми зерттеулерге реттілік енгізуге бағытталған

жобасындазерттеуқызметініңжағымсызжәнежағымдыжақтарын

көрсетеді.

Бірінші жағымсыз бөлік – зерттеушінің бақылауларын қателікке

ұрындыруымүмкінфакторлардантұрады.Бэконолардыңарасынан

төртеуінсипаттап,«пұттар»депатайды,себебіолар–біздіақиқатты

зерттеуден алыстататын фетиштер: тайпа пұты, үңгір пұты, базар

пұты және театр пұты. Тайпа пұты – бүкіл адам нәсіліне тән

алдамшы сенгіштік. Оларға: заттардың үстірт сипаттамалары

бойынша олар туралы пікір қалыптастыруға бейімдік, тобырдың

наным-сенімінің соңынан еруге бейімдік және табиғатты

антроморфтытүсіндіругебейімдікжатады.Апаннемесеүңгірпұты

– жеке мінез-құлық қасиеттері. Олар объективтілікке кедергі

болады: мысалы, кей адамдар тым кертартпа, ал қайсыбіреулер

жаңалықтарды қолдануға өте асығып тұрады. Әрбір адамның

«табиғаттыңсәулесінбұзып,бұрмалайтынөзжекеүңгірібар».Базар

пұты (немесе «алаң пұты», «фори пұты» деуге де болады) – біздің

қолданатын тілімізде жасырынған қақпандар, оларда мағынасыз,

қосмағыналыжәнебұлдырсөздербаршылық.Ақырында,театрпұты

– философияның жалғанжүйелері, олардың сахналық пьесалардан

артық ештеңесі жоқ, мейлі Аристотель секілді «софистикалық»

болсын, мейлі қазіргі заманғы алхимиктер сияқты «эмпирикалық»

болсын,мейлінеоплатонистерсекілді«ырымшылдар»болсын.Олар

философиянытеологияменшатастырады.

Зерттеушінің ізгі міндеті – индукция, нақты оқиғаларды жүйелі

түрде зерттей отырып, ғылыми заңдар ашу. Табиғатты жеткілікті

зерттемей жасалған жалпылама түйін болмас үшін бізге мұқият

жүйеленген тәртіп қажет, ол жекелеген жағдайлардан бірте-бірте

жалпы сипаты арта түсетін аксиомаларға көтерілуді көрсетеді.

Бэконосыүдерістібасқаруғақажеттіжан-жақтыережелерұсынады:

«Айталық,біздеХдепаталатынқұбылысбаржәнебізоныңақиқатформасыннемесе

түсіндірмесін ашқымыз келеді. Біз қатысу кестесін жасауымыз керек, яғни Х

қатысқанда,олардақатысатынА,В,С,Dпункттерінтізіпшығуымызқажет.Сонансоң,

қатыспау кестесін жасаймыз, Х қатыспағанда олар да қатыспайтын Е, F, G, H

тармақтарын тіземіз. Үшіншіден, дәрежелер кестесін құрастырамыз, X көбірек

қатысқандаJ,K,L,M-ныңқатысудәрежесікөбірекжәнеХазқатысқанда,олардыңда

қатысудәрежесіазырақ».

Бұл–әдістіңдайындықсатысығана.Индукцияныңнақтыжұмысы

Х формасы болудан үміткерлерді шығарып тастау үдерісін

бастағанда пайда болады. Табысқа жету үшін үміткер қатысу

кестесінде баяндалған әр оқиғаға қатысуы тиіс және қатыспау

кестесіндегіәроқиғағақатыспағанболуықажет.Бэконөзініңәдісін

жылуды мысалға ала отырып көрсетеді: жылу бар жағдайларды

(мысалы,күнніңсәулелері, шақпақтастыңұшқындары)жәнежылу

жоқ жағдайларды (Ай мен жұлдыздардың сәулелері) тізбелейік.

Қатыспау кестесінде тізбеленген жағдайларда жарық

қатысқандықтан,жарықтыжылудыңформасыретіндеалыптастай

аламыз. Әрі қарай кейбір элиминативті әрекеттер мен дәрежелер

кестесін(мысалы,жануарларкөбірекқимылдағансайын,жылудыда

көбірекалады)қолданып, Бэкон«жылу– қозғалыстың ерекшетүрі

екен» деген қорытындыға келеді («бақылаудың көмегімен

тежелінетін және ұсақ бөлшектер арқылы жол ашатын белсенді

қозғалыс»).

Бэкон«ЖаңаОрганонда»баяндаймындепжоспарлағанұсыныстар

сериясын аяқтай алмады, сондықтан оның жүйесі «индукция

логикасын» толықтырды деуге болмайды. Әйтсе де, ол заң жасау

үдерісінде жағымсыз мысалдар жағымды мысалдарға қарағанда

маңыздырақ екенін дәлелдеді. ХХ ғасырдың философтары табиғат

заңдарыныңтолығымен дәлелденуі мүмкін емес, бірақтолығымен

бұрмалануы ықтимал екенін алғаш көрсеткен адам болғаны үшін

оғанлайықтыбағасынберугедайынеді.

Дәлжәнеқайта-қайтажүргізілгенбақылаулардыңмаңыздылығын

Бэкон табанды түрде талап етті, сонымен бірге жаратылыстану

бірлесе жасалған ауқымды ізденістердің арқасында ғана ілгерілей

аладыдепмойындады.Олдүниеденөткенсоңжарықкөрген«Жаңа

Атлантидада» (New Atlantis) кеменің экипажы оңтүстік

теңіздеріндегіСаломонҮйідепаталатынмекемеорналасқанаралға

тоқтайды. Бұл – ғылымның Бэкон ұсынған утилитарлық идеалын,

адамзат тегін жақсарту үшін адамның табиғатқа жүргізіп отырған

үстемдігін кеңейту бағытында ғалымдар бірлесе жұмыс жүргізетін

зерттеу институты екен. Олар телефон, сүңгуір қайық және ұшақ

жасаудыдажоспарлапотырғанкөрінеді.Институтпрезидентіоның

мақсатынбылайшасипаттайды:

«Біздің қорымыздың түпкілікті мақсаты – заттардың себептері мен тылсым

қозғалыстарынбілу,соныменқатармүмкіннәрсеніңбәрінжүзегеасыруүшінадамзат

империясыныңшекараларынкеңейту»(В.480).

СаломонҮйіутопиялыққияледі;бірақнақтыәлемдеоныүлгіете

отырып құрылған мекеме «Жаңа Атлантида» жазылғаннан отыз

жылдан соң Бэконның отандастарының келесі ұрпағы Лондонның

Корольқоғамыныңнегізінқалағандапайдаболды.

МакиавеллименМордыңсаясифилософиясытолығырақ9-тарауда

талқыланады.

Қараңыз:1-том,256-б.Тосынеркіндікпеннемқұрайдылықеркіндігі

арасындағыайырмашылық.

Қараңыз:2-том,308,338-беттер.

W.andM.Kneale,TheDevelopmentofLogic(1979),p.299.

O.Chadwick,TheReformation(Harmondsworth:Penguin,1964),p.402

Монтеньайтқанскептикалықдəлелдемелер1-томның4-тарауында(230-б.)

берілген.

Қараңыз:2-том,149-150-беттер.

Қараңыз:2-том,84-бет.

Суарестіңметафизикасы6-тарауда,саяситеориясы9-тараудатолығырақ

талқыланады.

Молинаның«орташабілім»теориясы10-тараудатолығырақталданады.

Қараңыз:2-том,232-б.

ГалилеопланеталардыңэллиптикалықорбитасытуралыКеплерашқан

жаңалықтықоспады,олгелиоцентризмдіжеңілдетугеқажетеді.

IIТАРАУ

ДекарттанБерклигедейін

Декарт

анышпан философтардың тууы жағынан XVI ғасырмен

салыстырғандаXVII ғасыр әлдеқайдажемісті болды. «Қазіргі

заманғы философияның әкесі» деп жиі аталатын адам – Рене

Декарт.Ол1596жылы,шамаменалғандаШекспир«Гамлетті»жазып

жатқан кезде, Турен өлкесіндегі қазір Лаэ-Декарт деп аталатын

қалашықта дүниеге келді. Аурушаң бала мектептегі таңғы

жаттығуларданбосатылғандықтан,төсектежатыпойғабататын.Бұл

оныңөмірбойғыәдетінеайналды.Онбіржасынанонтоғызжасына

дейін ол иезуиттердің Ла Флеш колледжінде классика мен

философияны оқыды. Ол өмір бойы католик болды, бірақ есейген

шағындаөмірініңбасымбөлігінпротестанттықНидерландтаөткізу

туралышешімқабылдады.

1616жылыПуатьедеғылымидәрежеалғансоң,Декартбіразуақыт

ғылыми зерттеулермен айналысқан жоқ. Еуропаны бөлшектеп

тастағандіндерсоғысындаолекіжаққадаболысты.Біріншіден,ол

протестанттық принц Оранждың әскерінде ерікті ретінде ақысыз

қызмет етті; кейін британ королі І Джеймстің күйеу баласы –

палатендік курфюрст Фредерикпен соғысқан бавариялық католик

герцогМаксимилианныңәскеріндеболды.Әскерденкеткенсоң,ол

мамандығына қайта оралмады. Орта ғасырдың ұлы

философтарынан бір айырмашылығы – Декартты шіркеудің өкілі

деп те, академияның маманы деп те айтуға болмайтын. Ол

университетте ешқашан дәріс оқыған жоқ, cалт басты сері секілді

жекеөмірсүрді.Олөзініңеңтанымалеңбегінғылымәлемініңтілі–

латынша емес, қарапайым француз тілінде, өзі айтпақшы, «тіпті

әйелдердетүсінетіндей»етіпжазды.

ӘскердеқызмететкенкезіндеДекарттыңбойындафилософиямен

айналысуға қабілетім бар деген сенім пайда болды. 1619 жылдың

қысының бір күнін ол пештің қасында ойға шомып өткізді. Оған

адамды оқытудың барлық пәндерді тамаша бір ғылымның

тармақтары ретінде бейнелейтін реформасын жалғыз өзі жасау

туралы ой келді. Осы таңдауына деген сенімі сол түні үш түс

көргенденығаятүсті,олардыөзі«аянтүстер»депесептеді.Алайда

бірнеше жыл өткен соң ғана ол философиялық зерттеулермен

тұрақтыайналысабастады.

1620 жылдан 1625 жылға дейін ол Германия, Нидерланд және

Италияғасаяхатжасады,ал1625–1627жылдарықұмаройындармен

махаббатқа байланысты жекпе-жектерге қатысып, Париждің

қоғамдықөмірінеараласты.Оныңертеректежазылғанеңбектерінің

сақталған нұсқалары механика, математика мәселелеріне

қызығушылығын көрсетеді, олардың арасында музыка туралы

трактат та бар. Ол 1627 жылы Парижде көпшілік алдындағы

ауқымдыдәрістетуындағанпікірталастаайналасынтаңғалдырасөз

сөйледі: жиынға қатысып отырған кардинал Декартқа «Ендігі

өміріңізді философияны реформалауға арнаңыз» деген тілегін

жеткізді.

Бір жылдан соң Декарт Нидерландқа бет алып, сол жерде 1649

жылғадейін,дүниеденөтуінеазғанауақытқалғаншаөмірсүрді.Ол

бұл елді ауа райы мен толеранттығы үшін таңдады: ол қаланың

көңілді бөле беретін қым-қуыт беймазалығы мен таңертеңгі

қоңырауларынан азат өмірді асыға күтті. Декарт жиырма жылдың

ішіндеәртүрліонүшүйдетұрдыжәнеоныңмекенжайыең жақын

достарынан басқа адамдарға құпия болды. Протестанттардың

ортасындаолкатолицизмдіұстанды.

Декартғылымиортаменхатарқылыхабарласыптұрды.Оныңжиі

хатжазысатынадамы–оқымыстылардыңхалықаралықторабының

орталығы іспетті францискандық монах Марин Мерсенн әкей еді.

Мерсенн Декарттың әдеби агенті ретінде оның шығармаларын

жариялаумен айналысты және оны соңғы ғылыми жаңалықтардан

хабардар етіп отырды. Декарттың он томдық еңбегінің бес томы

оның хаттарынан тұрады, олар философ ойын дамыта түскен

маңыздыбастаулареді.

Декарт Нидерландта жайлы да тыныш өмір сүрді; оның

айналасындақоян-қолтықараласатынадамдарыболды.1635жылы

қызы Франсин некесіз дүниеге келді, алайда тек бес-ақ жыл өмір

сүрді. Ол Парижден өзімен бірге бірнеше кітап ала келді, олардың

арасында Акуинолық Томастың «Теология суммасы» да бар еді.

Декартты классикалық тілдер аса қызықтырмады: ол «кітап оқуға

уақытым өте аз» дейтін және «жиырма жылдан бері оқулықтың

бетін бір рет те ашпадым» деп мақтанатын. Бейтаныс адам оның

кітапханасын көруге ниет білдіргенде, ол бұзаудың паршаланған

денесініңжартысынкөрсетіпті.Қасапшыдантәжірибеүшінмалдың

тұтас етін сатып алғаннан басқа, ол оптикада эксперименттер

жүргізу мақсатында өз линзаларын ұнтақтады. Ол оқытуға емес,

экспериментке және бәрінен бұрын өзінің философиялық

толғаныстарынасенді.

Оның Нидерландта өткізген алғашқы жылдарында жазылған

еңбектері, негізінен алғанда, математикалық және физикалық

бағытта болды. Ол аналитикалық геометрияның негізін қалады:

әрбіроқушыбілетінДекарткоординаталарыоныңтегініңлатынша

атауынан(Cartesius)туындайды.Олсынудызерттеді,жарықпенкөз

табиғатын зерттеу бойынша мұқият жүргізілген теориялық және

эксперименттікжұмыстыңнәтижесін–синустарзаңынұсынды.Ол

кемпірқосақтардың шынайы табиғатын анықтауға тырысып,

метеорологиябойыншадаізденістержүргізді.

1632 жылы Декарт «жарықтың, Күннің және оны тудыратын

қозғалмайтынжұлдыздардыңтабиғатын;оныжеткізетінкөкті;оны

бейнелейтін планеталарды, кометаларды және Жерді; түрлі түсті,

мөлдір немесе жарқыраған жер денелерін; және оны бақылаушы

адамды» түсіндіре алатын көлемді еңбек жариялаймын деп

жоспарлады. Ол ұсынған жүйе гелиоцентристік болатын: Жер –

Күндіайналақозғалушыпланетаеді.

Бұл туынды «Дүние, немесе Жарық туралы трактат» (французша:

LeMonde,ouTraitédelaLumière)

депаталдыжәнеДекартГалилейдің

Коперник жүйесін қолдағаны үшін айыпталғанын естігенде, кітап

баспағадайынеді.Шіркеубилігіменжанжалғабарғысыкелмегенол

трактатынқайтаданүстелініңтартпасынатастайсалды.Декарттың

көзі тірісінде кітап жарық көрмеді, алайда оның материалының

басым көпшілігі он екі жыл өткен соң «Философия негіздері»

(PrinciplesofPhilosophy)депаталатыноқулыққаенгізілді.

Өзініңжүйесінжариялаудыңорнына,Декарт1637жылы«әдісінің

кейбірүлгілерін:диоптрика,геометрия,метеорологиясын»ұсынды.

Декартоларғақосымшаретінде«ақыл-ойдықалайшадұрысоятып,

ғылымда ақиқатты іздеуге болатыны» жайындағы пайымдауларын

жазды. Осы үш ғылыми трактатты қазір ғылымның тарихы

бойыншамамандарғана оқиды, ал«Әдістуралыпайым» (Discourse

on Method ) философияның бүкіл классиктерінің арасында ең көп

оқылатындардың қатарында. Маңызы жағынан ол Платонның

«Мемлекетімен» және Канттың «Таза ақылға сынымен» тайталаса

алады, бірақ олардың әрқайсысымен салыстырғандағы

артықшылығы–әлдеқайдақысқажәнеайтарлықтайкөпоқылады.

Сонымен қатар «Пайым»оның өмірбаянының көңілді де сыпайы

бөліміболыпесептеледі,онымынаүзінділерденбайқауғаболады:

«Парасатты ақыл – дүниеде ең көп тараған нәрсе; себебі әр адам оның өз басында

молынан жететініне сенімдіекені соншалық, әдетте өзара түсінісуі қиын адамдар да

осыпарасаттыақылдыңөздеріндебаршамасынанартыққаиеболудықаламайды.

Жетекшімнің бақылауынан құтылуға жасым жеткен бойда мен зерттеулерден

толығыменбастартып,өзімненнемесеәлемніңұлыкітабынантабуғаболатынілімнен

басқа ешқандай да ғылымды іздемеу туралы шешімге келдім... Өмірдің барлық

комедияларыныңактеріемес,көрерменіболуғаұмтылып,тоғызжыләлемдікездім.

Санжағынанкөп,өтееңбекқоржәнебасқа жұртқакөңілбөлгенненгөріөзшаруасын

көбірекойлайтын ұлыхалықтыңарасында,адамдар ең көпбаратынқалаларда маған

жайлылықжетіспеді,менеңалысшөлейттердеөмірсүргендейболып,жалғыздықпен

өгейліктібастанкештім»(ATVI,2,9,31,CSMKI.111,115,126).

Бірақ «Пайым» – Декарттың интеллектуалдық өмірбаянынан

әлдеқайда зор туынды: ол ойшылдың философиялық жүйесі мен

ғылыми әдісін егжей-тегжейлі бейнелейді. Декарттың күрделі

философиялық доктриналарды әдемі жеткізу қабілетіне ие екені

соншалық, олар бір оқығанда-ақ мейлінше түсінікті болатын,

сонымен бірге тәжірибелі философтарға да пайымдауға қажетті

материал бере алатын. Ол өзінің шығармаларын «кәдімгі роман

сияқты»оқуғаболатынынмақтаныштұтатын-ды.

«Пайымда» көрініс тапқан және келесі еңбектерде нақтылана

түскен екі негізгі идея бар. Біріншісі: адамдар – ойлай алатын

тіршілікиелері.Екіншісі:материя–қозғалушысозылыс(extension).

Оның жүйесі түгелдей сана мен материяның осы дуализмі

тұрғысынан түсіндірілуі тиіс. Егер біз қазіргі уақытта сана мен

материяны «өзіміз өмір сүріп отырған ғаламның бірін-бірі өзара

жоққа шығарушы және жоюшы екі ұлы бөлігі» деп ойлауға бейім

болсақ,оғансебепші–Декарт.

Декарт бұл қорытындыларға жүйелі күмәндану әдісін қолдану

арқылыжетеді.Жалғандықтыңқақпанынатүспеуүшінфилософөз

ісін күмәндануға болатынның бәріне күмәнданудан бастауы тиіс.

Сезімдеркейдебіздіалдайды;математиктеркейдеқателікжібереді;

біз ұйықтап жатқанымызға немесе ояу отырғанымызға ешқашан

сенімдіболаалмаймыз.Яғни:

«Осыған дейін басыма келген нәрсенің бәрі ұйықтағандағы түстің елесінен еш

айырмасыжоқақиқатболдыдепалдауғатырыстым.Алайдаосыданкейін-ақменбәрі

жалған деп ойлауға тырысқанымда, осылай ойлаған өзімнің бірдеңе екенімді бірден

байқадым.«Менойлаймын,демек,өмірсүремін»дегенақиқаттыңмығымжәнеберік

болғаны соншалық, скептиктердің ең қисынсыз болжамдары да оны теріске шығара

алмағанын байқап, оны философияның өзім іздеген бірінші принципі ретінде

қабылдауғаұялмауымкерекдепшештім»(НАVI.32;CSMKИ.127).

Осы әйгілі Cogito ergo sum – философтың екінші мақсаты, ол

скептицизмге апаратын жүйелі күмәндануға кедергі жасайды.

АлайдаДекартөзжүйесініңпринциптерінтуындатудыжалғастыра

берді. Егер мен ойламасам, онда мен өмір сүріп отырмын деп

болжауыманегізболмаседі;сондықтанмен–субстанциямын,оның

мәні–ойлауда;ал тәнғана болса,ол меніңмәнімнің бөлігіболып

есептелмейді. Осыны басқа адамға қатысты да айтуға болады.

Декарттыңбірінші,негізгітезисіосындай.

Cogito-ныңдұрысекенінеменінесендіреді?Оныңшындықекенін

анық көріп тұрғаным ғана. Мен бірдеңені айқын және анық

түсінгенде ғана оның шын екеніне сенемін. Алайда материалдық

объектілер туралы сөз еткенімізде, олардың барлық қасиеттерінің

арасынанайқындааныққабылдайтынымыз–форма,өлшемжәне

қозғалыс. Осылайша, Декарт «Материя – қозғалыстағы созылыс»

дегенекіншінегізгітезисінтұжырымдайды.

Бірақ мен айқын және анық көріп отырғанның бәрі дұрыс деген

принципке кім кепілдік береді? Құдайдың ақиқат табиғаты ғана.

Мен соның арқасындаойлауға қабілетті тіршілік иесі ретіндеөмір

сүріп отырмын, сол үшін мен оған қарыздармын. Сондықтан

Құдайдыңбарекеніндәлелдеу–Декартжүйесініңқажеттібөлігі.Ол:

«Құдайдыңбарекенініңекідәлелібар»,–дейді.Біріншіден,менде

мінсіз өмір сүру идеясы бар, оны тудыратын – жетілген тіршілік

иесі, деңгейітөмен тіршілікетуші оны жасайалмайды. Екіншіден,

жетілу үшін болмыс өз бойында барлық кемелдікті қамтуы тиіс;

бірақөмірсүрудіңөзі–кемелдік,сондықтанжетілгентіршілікиесі

барболуытиіс.

Бэкон сияқты, Декарт та білім ұғымын ағашпен салыстырды:

ағаштыңтамыры–метафизика, діңгегі–физика,алжемісберетін

бұтақтары – мораль және пайдалы ғылымдар. Оның «Пайымнан»

кейінгі шығармалары осы ретпен жазылды. 1641 жылы ол –

метафизикалық«Толғаныстарын»(Meditationesdeprimaphilosophia–

«Алғашқы философия туралы толғаныс», кейде «Метафизикалық

толғаныстар» деп те атала береді – ауд.), 1644 жылы – «Дүниенің»

физикалық жүйесінің қысқартылған нұсқасы саналатын

«Философия негіздері» еңбегін және, негізінен алғанда, этикалық

трактатдеугеболатын«Жанқұмарлықтарытуралы»(ThePassionsof

theSoul)трактатынжазды.

«Толғаныстар» бұрын «Пайымда» сипатталған жүйені толық

баяндаудан тұрады. Жарияланар алдында кітап мәтіні сын-

ескертпелер жинау мақсатымен ғалымдар мен ойшылдардың

арасындатаратуүшінМерсеннгежіберілді.Алтықарсыпікіркелді.

ОларДекарттыңжауаптарыменбірге1641жылғыбіріншібасылымға

жазылған көлемді қосымшада басылды. Осылайша, Декарттың

еңбегітарихта сараптамаданөткеналғашқы туындыболды. Қарсы

шыққандар әртүрлі және көрнекті топ еді: Мерсеннді айтпағанда,

олар – нидерландтық схоластар, Париждің аугустиндік теологы,

сонымен қатар философ-атомист Пьер Гассенди мен ағылшын

материалист-номиналисіТомасГоббсболатын.

«Толғаныстарды»сынаукітапжарықкөргенсоңдажалғастыжәне

сыни пікірлер тек қана әдеби емес-ті. Утрехт университетінің

ректорыГисбертВоэцийДекартты«атеизмдінасихаттаушықауіпті

адам» деп, ал Лейден университеті «пелагийшіл дінбұзар» деп

айыптады. Декарт өз ұстанымын қорғау үшін екі трактат жазды;

бірақ беделді достары ғана оны тұтқындалудан және кітаптарын

өртепжіберуденқұтқарды.

Оны жақсы қолдаған достарының бірі – өзі бір кездерде оған

қарсыәскердеқызмететкенкурфюстФредериктіңқызыЕлизавета

ханшайымеді.Олханшайыммен1643жылданбастапөзідүниеден

өткеншехаталысып,оныңөзшығармаларынабергенөткірсынына

жауап жазып тұрды (жазбаған кезі сирек еді). Декарт Елизаветаға

медициналықжәнеморальдықжағынанкөпкеңесбердіжәнеоның

ағасыкороль ІКарл жазаланғанда,жұбатуға тырысты. «Философия

негіздерін» ол дәл осы ханшайымға арнаған еді. Кітаптың бірінші

бөліміметафизикалықтолғаныстардықорытындылайды,алқалған

үш бөлігі физика ғылымына арналған, қозғалыс заңдарын

сипаттайды,салмақтың,жылуменжарықтыңтабиғатынтүсіндіреді.

Күн жүйесі гелиоцентристік және эволюциялық тұрғыда сәл

бүркемелей сипатталған. Декарт дүниенің қалай жаратылғанын

емес, Құдай риза болғанда, басқаша қалай жасайтынын сипаттап

отырғанынтүсіндірді.

Декарттың Елизавета ханшайыммен хат жазысуы оның тән мен

жан арасындағы өзара қарым-қатынасты одан әрі зерттеп, ежелгі

стоицизмді еске салатын этикалық жүйені қалыптастыруына алып

келді. Ол бұл пайымдауларын «Жан құмарлықтары туралы»

еңбегінде дамыта түсті. Алайда трактат жарық көргенде ол

Елизаветаға емес, философиямен әуестенген басқа бір ханымға –

Швеция патшайымы Кристинаға арналды. Патшайымның қатты

әсералғанысоншалық,Декарттысарайфилософыболуғашақырып,

оныНидерландтанжеткізуүшінөзадмиралынлинкорменжіберді.

Декарт көпшіліктен оқшауланған оңаша өмірін қимаса да көнді,

бірақ оның жаңа қызметке тағайындалуы жағдайын тіптен

қиындатып жіберді. Ол жалғыздықты басынан кешті, өзін ешкімге

керегі жоқ сияқты сезінді: балет жазумен айналысты және

патшайымға философияны оқыту үшін таңғы бесте тұруға мәжбүр

болды.

Декартөзініңкүшіне,әсіресеашқанәдісінеөтесенімдіеді.Олтағы

бірнешежылуақытберілсежәнезерттеулерінежеткіліктідәрежеде

қаржы бөлінсе, физиологияның шешілмеген мәселелерінің бәрін

шешіп, барлық аурудан жазылудың жолдарын таба аламын деп

ойлады. Осы кезде ол Швецияның қытымыр қысының құрбаны

болды. Науқас досының күтімімен айналысқан Декарттың ақыры

өкпесіқабынып,1650жылдың11ақпанындадүниесалды.Олөзіне

эпитафияретіндетаңдағанмынадайэпиграфбар:

«Дүниенітануғаталпынғанмен,

өзінтанып-білугеұмтылмаған

жаннанбасқаөлімненжапашеккенешкімжоқ».

Декарттыалғашқылардыңбіріболыпоқитынжəнеөткірсынайтын–

БогемиялықЕлизаветаханшайымеді.

Декартжан-жақтыдамығанданышпанһәмғажападамеді.Оның

физиология, физика, астрономия салаларындағы идеяларын

ғасырлар ығыстырып шығарды: олар Аристотель жүйесін

ауыстыруға лайық болғанымен, одан әлдеқайда кем бағаланды.

Алайда оның алгебра мен геометрия бойынша еңбектері

математиканыңмәңгілікмұрасынаенді;философиялықидеялары–

бұлжақсы ма, жаманба –осы күнгедейін өте ықпалды.Декартты

барлық дәуірлердің ұлы философтарының бірі деуге болатынына

ешкімдекүмәнкелтіреалмайды.

Алайда оның өзіндік бағалауына толығымен сүйенуге болмайды.

Өзінің«Әдістуралыпайымында»ол:«Индивидуумқұрғанжүйелер

қоғамдастыққұрғанжүйелерденартығырақ»,–дейді:

«Әдеттебірнешебөлімнентұратынжәнеәртүрлісуретшілерсалғаншығармалардабір

адамжасағантуындыдағыдаймінсіздікжоқ.Осылайша,бірсәулетшіжоспарлап,салып

шыққанғимаратбірнешеадамныңбасқамақсатқаарнапсалынғанескіқабырғаларды

бейімдеуарқылытұрғызғанғимаратынанжақсырақжәнетүзулеуболатынынкөреміз.

Тағы бір мысал: әуелі қалашық болып, уақыт өте қалаға айналған ежелгі қоныстар

әдетте сәулетшінің қиялына сай ашық үлгінің тұрақты суреті бойынша тұрғызылған

шаһарларменсалыстырғанданашаркеледі»(ATVI,11,CSMKI.116).

«Бұл готикалық сәулет өнерін емес, классикалық сәулет өнерін

таңдау талғамының жай ғана көрінісі емес, – деп жалғастырады

Декарт,–заңшығарушыбіркодекскесүйеніпжасағандағаназаңдар

жақсырақ болады». «Дәл осылайша, – деп ойлады ол, –

философияның ақиқат жүйесі – бір ғана адамның ақылының

жемісі»; Декарт өзін осы жүйені құрастыратын бірегей ойшылмын

депсанады.

Декарт, шынымен де, философиялық пайымдаудың жаңа, дара

түріне түрен салды. Ортағасырлық философтар, негізінен, білім

жиынтығын баяндаумен ғана айналысты; оны жетілдіру бойынша

ұсыныс жасай алса да, қалыптасқан дәстүрлердің аясынан шығуға

болмайтын еді. Қайта өрлеудәуірінің философтарыөздерін ежелгі

даналықты қайтадан ашып, қайта жариялаушымыз деп есептеді.

Декарт антиказаманынан беріөзін толығыменжаңашыл ойшылға

айналдырған бірінші философ болды; ол адам мен ғалам туралы

шындықтыбаяндауқұқынаиеболғантұңғыштұлғаеді.Декарттың

соңынан басқалар да – Локк,Юм және Кантерді. Жаңадәуір үшін

олардың әрқайсысы өз философиясын мығым ғылыми

принциптердің негізінде құрастырылған жаңа туынды ретінде

ұсынды.«Меніңеңбегімдіоқыңызда,меніңалдымдағылардыалып

тастаңыз» – XVII және XVIII ғасырлардың ойшылдары мен

авторларыныңтұрақтытақырыбыосы.

Акуинолық Томас, Скот және Оккам секілді ортағасырлық

философтарды зерттегенде, студент жаңалықтардың қандай

деңгейде дамитынын түсіну үшін мәтіндерді егжей-тегжейлі оқуға

тиіс:жаңашарапескібөтелкелергеылғидаосындайұқыптылықпен

құйылады. Декарт пен оның ізбасарларының күрделілігі бұған

қарама-қарсы: бірегей түсінік ретінде ұсынылып отырған нәрсені

ертеректеөмірсүргенавторлардыңеңбектерінентабуғаболатынын

ұғу үшін мәтіннің шеңберінен шығу керек. Ол өзінің алдындағы

схоластарға қарыздар еместігін бірнеше рет айтқан. Декарттың

сөзіне күмәнданудың қажеті жоқ. Ол плагиатшы емес еді, алайда

өскен ортасының интеллектуалдық атмосферасын өз бойына

қаншалықтыкүштіжинағанынтүсінбеді.

Декарт бәрін күмән елегінен өткізуге тырысқанда, ол

күмәнданбаған жалғыз нәрсе – өзінің оқшау пайымдауларында

қолданғансөздерінің мағынасы. Егеркүмәнданса,оған тіптібіздің

монологта қолданатын сөздеріміздің мағынасы әлеуметтік

қоғамнан бастау алатынын түсінуге тура келер еді, сондықтан ол

жеке де жалғыз идеялардан өз философиясын құрастыра алмады.

Сонымен қатар Декарт оның жүйесінің негізгі құрастырушы

бөліктері – табиғи сәуле берген айқын да анық түсініктерге

күмәндануға болмайды деп есептеді. Бірақ іс жүзінде, біз келесі

тараулардақарастыратындай,ол «жанымыздағытабиғисәуле бізді

бірдеңегеүйретеді»дегенде,ЛаФлештегіиезуиттерденалғанілімін

меңзептұр.

Декарттың өз заманынан қазіргі күнге дейінгі ықпалы аса зор

екені сөзсіз. Алайда оның қазіргі заманғы философиямен

байланысы әкенің балаға, сәулетшінің сарайға, жобалаушының

қалаға қатынасына ұқсамайды. Философия тарихында оның

ұстанымықұм-сағаттыңбелінеұқсасдесек,дұрысболар.Әйнектен

жасалған осындайсағаттың жоғарғыжағындағы құмтөменгі тұсқа

екі бөліктің арасындағы тар қуыс арқылы жететіні сияқты, орта

ғасырдан бастау алған идеялар қазіргі заманға Декарт

данышпанныңсүзгісіарқылыжетті.

Гоббс

1641 жылы Декарттың «Толғаныстарына» пікір айтуға

шақырылғандардың арасындағы ең көрнектісі – сол дәуірдің ұлы

философыТомасГоббсболды.Испанармадасықұрылған1588жылы

дүниегекелгенГоббсолкездеелуүшжастаеді.ОлОксфордтабілім

алып, Кавендиш отбасында тәлімгер болды, Фрэнсис Бэконның

хатшысы болып қызмет етті. 1629 жылы Фукидидтің «Пелопоннес

соғысы тарихының» ағылшынша аудармасын жариялады. 1630

жылдарыПарижгебарғансапарындаолДекарттыңфранцискандық

досы,өзі«философияныңбарлықсалаларыныңкөрнектіөкілі»деп

атаған Марин Мерсеннмен кездесті. 1640 жылы ағылшын тілінде

«Табиғижәнесаясиқұқықэлементтері»(ElementsofLaw,Naturaland

Political) трактатын жазды. Бұл еңбегіндеол, негізінен, өзінің адам

табиғаты мен адам қоғамы философиясының принциптерін

сипаттады.ҮлкенПарламентжариялағаназаматтықсоғыстыалдын

ала болжап, ол сол жылы Парижге аттанды. Гоббс Франция

астанасында он жылдан астам тұрып, тақтан тайдырылған

билеушінің мұрагері, болашақ король ІІ Карлдың тәлімгері болды.

1642 жылы «Азаматтық туралы» (De Cive) деп аталатын латынша

трактатында «Құқық элементтері» бойынша бірқатар идеяларын

ұсынып,Францияғатанымалболабастады.

Гоббстың Декартқа айтқан сыны «Толғаныстарды» онша жақсы

түсінбегенін көрсетеді, сол себепті екі ойшылды философияның

қарама-қарсы полюстерінде тұрған адамдар ретінде қарастыру

дәстүрі қалыптасты. Шынына келгенде, олардың бірнеше ортақ

қыры бар-ды. Мысалы, математикаға құштарлық. Гоббстың ең

белсендібиографы,сөзуарДжонОбрионыңгеометрияменалғашқы

кездесуінбылайшасуреттейді:

«Геометрияғаназараударғанкездеол40жастаедіжәнебәрікездейсоқболды.Белгісіз

бір джентльменнің кітапханасында Евклидтің «Элементтер» еңбегінің ашық жатқан

бетінекөзітүсіп,Ікітаптың47-элементіндегісөйлемдіоқыдыда:«Антетемін,мүмкін

емес!» – деді. Өзі оқыған пікірге қарай бағыттайтын дәлелдемелерді оқып, пікірге

қайта оралады, ол келесі пікірге сілтейді. Осылайша, жалғастыра отырып, ақырында

қорытындының ақиқаттығына көзі жетеді. Бұл оны геометрияға ғашық етті» (Aubrey

1975:158).

Алайда ол Декарттың аналитикалық геометриясының маңызын

түсінбеді және «оған өткірлік жетпей тұр» деп ойлады. Оның

философиясын, атап айтқанда, физикасы мен табиғат

философиясын одан да нашар деп есептеді. «Гоббс мырза, – дейді

Обри, – Декарт толығымен геометрияда өмір сүрді, әлемдегі ең

үздікгеометрболды,бірақоныңбасынафилософияғақажеттісілті

жетіспеді деп білді». Бұл жерде мысқыл бар. Өмірінің кейінгі

кезеңінде Гоббс геометрияны байыпты түрде зерттей бастағанда,

Оксфордтың математика профессорларымен бірге шеңбердің

ауданынталқылауғаталайжылынбосқасарпетті.

Декарт пен Гоббстың ортақ қырлары көп. Екеуі де Аристотельді

және университеттердегі оның ілімін насихаттаушыларды жек

көрді. Екеуі де жалғыздықты бастан кешкен, өмірінің көп бөлігін

Стюартты жақтаушылардың қуғынында өткізген ойшылдар еді.

Екеуініңдеқарапайымкітапханаларыболдыжәнекітапшылдықты

сүймейтін.КітаптыкөпоқитындарғаГоббс:«Кітапоқу–босқауақыт

жоғалту;түтіндіккетүсіпкетіп,камерағақамалған,әйнектерезеден

алдамшы жарық түскенде жанталасып, қайда барарын анықтауға

ақылы жетпейтін құстарға ұқсайсыңдар», – дейді (L, 24). Декарт

сияқтыГоббстахалықтықпрозашеберіедіжәнеқалыңкөпшілікке

де,соныменқатарғылымиәлемөкілдерінедеарнапжазды.

Осыекітұлғаныңарасындағыеңмаңыздыфилософиялықкелісім

– екеуі де материалдық дүние тек қозғалыс тұрғысынан ғана

түсіндірілуі тиіс екеніне сенді. Гоббс: «Әмбебап заттардың (ең

құрығанда,себебібарлардың)себептеріөзінен-өзікөрінеді(әдетте

солай деп айтады) немесе табиғатта байқалады; сондықтан оларға

әдіс қажет емес; өйткені оларда бір ғана әмбебап себептен –

қозғалыстан басқаның бәрі бар», – деп жазды (De Corpore VІ.5).

Декарт секілді Гоббс та түс, дыбыс және жылу сияқты жанама

қасиеттердің, сонымен қатар бүкіл бақытсыз жағдайлардың

объективтінақтыбарекенінжоққашығарды.«Біздіңсезімдерімізде

олардүниедебардепойлауғамәжбүрететінешқандайдабақытсыз

оқиғалар мен қасиеттер нақты өмір сүрмейді, олар – тек елестер

мен құбылыстар ғана. Біз жоқ дүниеде нақты бар нәрсе – осы

құбылыстарғасебепболғанқозғалыстар»(Құқықэлементтері»,І,10).

Декарт сияқты Гоббс та оптика ғылымын түйсіктің ақиқат

табиғатынтүсінугежетелейтінкілтдепесептеді.

Алайда Гоббс Декарттың материя философиясына жақын

болғанымен, оның ілімінің екінші бөліміне – ақыл-ой

философиясынаүзілді-кесілдіқарсышықты.Шынындада,олақыл-

ойдың Декарт түсінгендей өмір сүретінін теріске шығарды. Гоббс

үшінөңделмегенжәнеқозғалмайтынтәнсубстанциясыдегенұғым

болғанжоқ.Адами,періштелікнемесеқұдіреттітәнсізрухдегендер

болмаған. Оның айтуынша, «тәнсіз субстанция» ұғымының өзі –

«дөңгелек төртбұрыш» деген сияқты сандырақ. «Гоббстың

материализмі Құдайдың бар екенін жоққа шығаруға байланысты

болды ма, әлде ол Құдай шексіз және көрінбейтін бірдеңенің тәні

дептүсіндіме?»деген сұраққатарихшылардың көзқарасыәртүрлі.

Гоббстыатеистдеуқиын;алайдаоныңадамболмысындағыақыл-ой

менматерияныңдуализмінтерістегенісөзсіз.

Олар ұстанған көзқарастар мен наным-сенімдердің әртүрлі

болғанына қарамастан, Гоббстың материализмі оның Декарттың

қарсыласы деген атағын ақтайды. Алайда материализм мен

дуализмнің арасында метафизикалық айырмашылық байқалса да,

философия тарихшылары көбіне бұл екі философты қарама-қарсы

эпистемологиялық мектептердің – британдық эмпиризм мен

континенттік рационализмнің негізін салушылар ретінде

қарастырады. 4-тарауда осы екі мектептің арасындағы

айырмашылықтыңоншакөпеместігіндәлелдеугетырысамын.

ГоббсДекарттанотызжылғажуықартықөмірсүрді,бірақфранцуз

ойшылы1650 жылыдүниеденөткен соң, Париждекөптұрған жоқ.

Ол протестант адам өзін Парижде онша жақсы сезінбейді деп

есептеді: Мерсеннің католицизмге бой ұруға үгіттегеніне көнбеген

олқаттыауырып,әлүстіндежатқанкезде,англиканрәсімінесәйкес

жөн-жоралғыжасалуынталапетті.

ӨмірініңсоңғыжылдарындаолПариждеөзініңдаңқынмәңгілікке

қалдыруға тиіс «Левиафан немесе шіркеу мен азаматтық

мемлекеттіңматериясы,формасыжәнебилігі»еңбегінжазды.

Табиғи күйде, кез келген мемлекеттен тыс жерде «бәрінің бәріне

қарсы қарапайым соғысынан басқа ештеңе де болмас еді» деген

тезисті ұстана отырып, Гоббс рационалдық эгоизм принциптері

адамды өзініңшексіз еркіндігінбасқалар тарапынантең шегініске

айырбастап, бас тартуына итермелер еді деп тұжырымдайды.

Мұндайпринциптерадамныңөзқұқығын,өзін-өзіқорғауқұқынан

басқасын, орталық билікке беруге алып келеді. Бұл билік заңның

орындалуыноныбұзғанадамдыжазалауарқылықамтамасызетуге

қабілетті.Әрадамныңбасқабірадамменкелісімінжоғарғыбилеуші

тағайындамайды, оның өзі келісімге қатыспайды, сондықтан оны

бұзаалмайды.Мұндайсуверензаңныңжәнемүлікқұқығыныңнегізі

болып есептеледі, оның қызметі – мемлекетті құрайтын алғашқы

келісімшарттың ғана емес, оның қол астындағылар бір-бірімен

жасайтын жеке келісімшарттардың да орындалуын қамтамасыз

ету.

«Левиафан» Лондонда 1651 жылы жарияланды. Абсолют

суверенитетті жақтаған дәлелдер әдемілеп баяндалғанымен,

еңбектің көшірмесімен танысқан ІІ Карлдың ортасы оны жақсы

қабылдай қоймады. Сарайдан қуылған, ең жақсы католик достары

дүниеденөтіп,жалғызсырағанГоббсIКарлданкейінпротекторатқа

өткенАнглияғаоралутуралышешімқабылдады.

ПротектораттыңкезіндеГоббсЛондондатынышөмірсүріп,саяси

философиядан ештеңе жазбады. Ол өзінің физика философиясын

«Тәнтуралы» (DeCorpore)деген атаумен1655 жылы латын тілінде,

1656 жылы ағылшын тілінде жариялады. Ол епископ Брэмхолл

Деримен пікір таластырды және бізге Мильтон жеткізгендей,

«Жоғалған жұмақтың» (Paradise Lost) ібілістері тақырыбын

талқылады:«Аян,болжам,ерікһәмтағдыр/жазмыш,еркінерікжәне

абсолютті болжау». Пікірталас «сиқырлы шытырман жолдарда

адасып, соңынадейін жетпегенібілістер» секілдінәтижесіз болды.

1658жылыол«Тәнтуралы»еңбегінлатынтіліндеқайтажариялады.

Бұл кітабында да, «Азамат туралы» трактатындағы сияқты,

халықаралықоқырманға«Құқықэлементтерінің»кейбіридеяларын

ұсынды.

«Левиафанның»мұқабасы,Гоббстыңөзідайындағанболуымүмкін.Денесі

қоластындағыларданқұрастырылғанбилеушіазаматтықбиліктіде,шіркеу

билігіндесемсерменшоқпарарқылыбілдіреді.

ІІ Карл 1660 жылы тағына қайта отырған соң Гоббс қызметіне

оралды. Оған зейнетақы тағайындалып, сарайға жол ашылды,

алайда Гоббс сарайдағылардың ызасын келтіретін. «Король оны

көріп: «Міне, жемтікке айналатын аю келе жатыр», – деген екен;

алайда ол мұндай келемежге өткір әзілмен және тапқырлықпен

жауап беретін». Бірақ «Левиафан» күмәндану нысаны болып қала

берді. «Король таққа отырған соң көп ұзамай кейбір епископтар

парламентке қартайған мейірімді джентльменді дінбұзар ретінде

отқажағутуралыөтінішжасады»,–депжеткізедібізгеОбри(Джон

Обри–Гоббстыңбиографы–ауд.).

1660 жылдан бастап өмірден өткенге дейін Гоббс, негізінен, граф

ДевонширдіңЛондондағыжәнеСатсвортпенХардвиктегіүйлерінде

тұрды.Олендіфилософияданештеңежазбады,бірақ«Илиада»мен

«Одиссеяны» аударды, азаматтық соғыстың тарихына арналған

«Бегемот» еңбегін жазды, бірақ оны корольдің өтініші бойынша

жариялағанжоқ. Ол Хардвик-холлда1679 жылдыңжелтоқсанында,

91жасында,паркинсондертінешалдыққанынақарамастан,өмірінің

соңынадейінкүш-қуатынтолықсақтағанкүйіндеқайтысболды.Ол

өзінің белсенді қарттығын үш нәрсеге бағыттады: жетпіс жасқа

дейін жүйелі түрде теннис ойнады, алпыс жастан бастап шарап

ішуді тоқтатты және дауысын жаттықтырып, ән айтуды

жалғастырды.«Түнде,–депжазадыОбри,–төсегінежатып,ұйқыға

кетерде, есік жабылып, оның дауысын ешкім естімейтіндей

болғанда,ол әнсалатын(дауысы кереметдеу артықтау, әрине). Ол

ән айту денсаулыққа пайдалы, өкпені жаттықтырып, өмірді

ұзартадыдепесептеді».

Гоббс философия тарихында, ең алдымен, саяси философияға

қосқанүлесініңарқасындатанымалболды.Соныменқатаролөзінің

тілфилософиясынерекшемаңыздыдепсанады.«Баспақызметінің

пайда болуы, – деп атап көрсетеді ол, – жазудың пайда болуымен

салыстырғанда соншалықты маңызды емес, ал жазу өз кезегінде

сөйлеудің пайда болуына қарағанда маңызсыз, ол бізді

жануарлардан ерекшелендіреді және ғылыммен айналысуға

қабілетті етеді. Сөз болмаса, арыстан, аю және қасқырларда

мемлекетте,қоғамда,келісімде,бейбітшіліктеболмағанысияқты,

бұларадамдарарасындаболмаседі»(L,20).

Сөйлеудің мақсаты – ойларымызды сөзге аудару. Бізде оны

қолданудыңтөрттүрібар:

«Біріншісі–ойларымыздытіркеуденөткізу,ойлаудың көмегімен біз қазір бар болып

отырғаннемесебұрынболғанқандайдабірзаттыңсебебінанықтаймыз,нәтижесінде,

сөйлейбілуөнеріпайдаболады.Екіншіден,басқаларғаөзімізжинағанбіліміміздіберу,

яғни оқытып, үйрету. Үшіншіден, бір-бірімізге өзара көмектесе алу үшін басқаларға

ниетіміз бен мақсатымызды жеткізу. Төртіншіден, сөздерімізді рақаттану немесе

әсемдеу үшін ойната отырып, өзімізге де, басқаларға да шын жүрегімізден қуаныш

сыйлау»(L,21).

Сөздерді қолданудың төрт түріне сәйкес төрт теріс қолдану бар

жәнеоларданаулақболуүшінкөпкүшсалуқажет.«Себебі,сөздер–

ақылды адамдардың құралы, олар сөздерді бағалай отырып

қолданады; алайда сөздерді ақымақтар да түсінбестен қолдана

береді»(L,21).

Гоббс–жүйеліноминалист:барлықсөздер–ұғым-атаулар,алолар

жекелеген адамдарға ғана қатысты айтылады. Ұғымдар, мысалы,

Питер деген сияқты нақты немесе «жылқы» деген секілді жалпы

болуы мүмкін, сонымен қатар, мәселен, «өмір» немесе «ұзындық»

тәріздіабстрактілідеболаалады.Олартіптісипаттаудаболаалады

(оларды Гоббс «астарлап айту» дейді), мысалы, «Илиаданы жазған

адам» деген секілді. Бірақ ұғым қандай формада болсын, ол

ешқашанбірнемесебірнешеадамнанбасқаештеңенібелгілемейді.

«Адам»және «ағаш»сияқтыжалпылама ұғымдардүниедегі қандай

дабірнақтызаттынемесеойдағықандайдабіридеяныбілдірмейді,

алайдакөпадамдыжәнеағаштысипаттайды:«әмбебепдегенсөзде

есімдерденбасқаештеңежоқ;өздерібелгілепотырғанзаттарүшін

олардыңәрқайсысыдербесжәнебірегей».

Гоббстыңпікірінше,ұғымдарсөйлемқұрастыруүшінбіріктіріледі.

Егербіз«Сократ–әділ»десек,«әділ»сөзініңСократдегенадаммен

семантикалықбайланысы«Сократ»сөзіменбірдей:екеуідеұғым,ал

сөйлемдегі предикат ұғымның cубъектісімен бірдей мағынаны

білдіреді. Сөйлемдегі екі ұғым бір ғана нәрсенің атауы болғанда,

сөйлем–дұрыс.«Адам–тірімақұлық»дегенсөйлем–ақиқат,себебі

«тірімақұлық»–«адам»дегенсөздібілдіретінұғым.«Әрбірадам–

әділ» деген сөйлем – жалған, себебі «әділ» – әрбір адамның атауы

емес,адамзаттыңбасымбөлігі«әділетсіз»дегенатауғалайық(L,23;

G,38).

Қосатаутеориясы–семантиканыңаңғалбөлігі,олөзіортағасыр

кезеңінде ұшыраған және ХІХ ғасырда Готлоб Фрегенің еңбегінде

ұшырауы тиіс логикалық сынға төтеп бере алмас еді. Гоббс

теориясының нұсқасы ортағасырлық көрнекті ойшыл Уильям

Оккамның

 нұсқасымен салыстырғанда тым дөрекі, алайда ол

көпшілік Оккам мен Гоббстың мұрагерлері деп есептеген британ

эмпириктерініңарасындаықпалдыболды.

Кембридждікплатоншылдар

XVII ғасырдың ортасында алты ағылшын философы Гоббсқа да,

Декартқа да қарсы тұратын бағдарды ұстанды. Олардың бесеуі

Кембридждің Эммануил колледжініңтүлектері еді, ең көрнектісі –

РальфКедуорт(1617–1688)болса,біреуі–ГенриМор–Кембридждің

Христос колледжінің түлегі-тін, бұл колледжде Кедуорт отыз жыл

ұстаздық еткен-ді. Бұлардың бәрі Платонға, Плотинге және

шіркеудіңертекезеңдегіәкейлерінетәнтіеді.Сондықтанбұлтопты

әдетте«кембридждікплатоншылдар»депатайды.

Кембриджмүшелеріболғанынақарамастан,топөкілдеріосықала

мен университетте азамат соғысы кезінде кең тараған

пуритандыққа өшпенділік танытты. Олар жазмыш, адам еркіндігі

туралы кальвиндік доктриналардан бас тартып, діни төзімділіктің

жақсы жақтарын уағыздады. Алайда атеистерге келгенде олардың

төзімділігіненжұрнақтақалғанжоқ.Бұлтоптыңөшпенділігіәсіресе

Гоббсқа айрықша бағытталды, оның материализмін бұлар тіпті

атеизммен тең деп есептеді. І Карлдың билігі тұсында англикан

иерархиясына пуритандықтың қарсы тұруы корольдің тақтан

тайдырылып, жазалануымен қатар жүрді. Кембридждік

платоншылдар «Епископ жоқ болса, король де жоқ» деген саяси

ұранға ұқсас «Рух жоқ болса, Құдай да жоқ» деген ұстанымды

басшылыққаалды.Біруақыттаматериалистте,теисттеболумүмкін

емес-ті.

Кембридждік платоншылдар осыған дейін сананың материядан

айырмашылығын атап көрсетіп, Декартты жақтады, ал Гоббсқа

қарсы тұрды. Олар Мордың «Атеизмге қарсы Антидот» (Antidote

аgainstAtheism),«Жанныңажалсыздығы»(TheImmortalityoftheSoul)

жәнеКедуорттың«Ғаламныңақиқатинтеллектуалдықжүйесі»(True

Intellectual System of the Universe) трактаттарында адам жанының

өлмейтінін және Құдай рухының бар екенін дәлелдеуге тырысты.

Мордың пікірінше, адам – «сезім мен ақылға, сондай-ақ жердегі

материяның адам формасында ұйымдастырылған күшіне ие рух

қалыптастырған» тіршілік иесі.

 Декарт сияқты, Кедуорт та

Жаратқанның бар екенін біздің бойымызда Құдай идеясының

болуымен дәлелдеу әбден мүмкін деді: «Құдай болмаса, абсолютті

жәнешексізжетілгентіршілікетушітуралыидеянысаясаткерлерде,

ақындар да, философтар да, басқа ешкім де жасай немесе жарата

алмаседі».Құдайидеясыжүйелісаналады,«сондықтанолміндетті

түрде қандай да бір түрге немесе басқа бір не актуалды, не

потенциалдыбірдеңегеиеболуытиіс;бірақҚұдайжоқболса,олбар

болаалмайды,демек,олшынындадаөмірсүреді».

Декарт сияқты, кембридждік платоншылдар туабітті идеяларға

сенді:«Сана – сезімдержазылатынбос парақемес, қайтасезімдер

ашуғатиістіжабықкітап.Туабіттіидеяларбіздіңсанамыздасазгер

көк шалғында шалқасынан түсіп ұйықтап жатқан кезде оның

басындапайдаболғанәуендерсияқтыорынтепкен»(Антидот, 17).

Адам санасындағы туабітті идеялардың арасында пікірталасты

қажет етпейтін іргелі, моральдық принциптер бар, олардың кем

дегенде жиырма үші 1668 жылғы анықтамада жариялау үшін

әзірленеді.«Гоббстыңәділетпенәділетсіздікқарапайымғанаадами

келісімшарттыңнәтижесіндепайдаболдыдеуімүлдемдұрысемес,

– дейді Кедуорт. –Жекелегенадамдар өмірмен өлімніңөздерінде

жоқ билігін суверенге сол арқылы бере алатындай ешқандай тәсіл

жоқ».

Кембридждік платоншылдар іргелі этикалық принциптерді

түсіндіругекелгендеДекартпенкеліспейді.Кедуорттыңшағынатын

жөні бар, адамгершілік және тағы басқа мәңгілік ақиқаттар

Құдайдың құдіретті еркіне тәуелді, сондықтан ол негізгі өзгермелі

принципкежатадыдеуқисынсыз.«Ізгілікпенқасиетжасалғаністің

өзіндеболады,–дедіолқауымдарпалатасында1647жылыайтқан

уағызында,–бірақҚұдайолардыұнатып,солайсанағандықтанемес,

өздері шынында да жақсы болып, Құдай оларды сол үшін

сүйгендіктен».

Платоншылдардың Декартпен келіспеушілігі оның материалдық

дүние туралы жазбаларын қарастырғанда күшейе түсті. Олар –

Кедуорт та, басқалар да – Король қоғамының мүшелері

болғандықтан ғылымдағы жаңа жетістіктерге қарсы шықпады,

алайда бұл құбылыстарды материя және қозғалыс тұрғысынан

механикалықтүрдетүсіндіругеболатынынтерістеді.Декартсияқты

емес, олар жануарлардың санасы мен сезімге ие жанының бар

екеніне сенді; тіпті ауыр дененің құлауы да, олардың пікірінше,

бейматериалдық принциптің әрекеті арқылы түсіндірілуі тиіс. Бұл

Құдайбәрінтікелей,өзқолыменжасадыдегендіемес,олфизикалық

дүниені өзінің делдалына – жүйелі және телеологиялық түрде

әрекет ететін әлемдік жанға ұқсас «пластикалық табиғатқа» сеніп

тапсырдыдегендібілдіреді.ТелеологиянытеріскешығарғанДекарт

сияқтылар жай ғана «механикалық теистер» еді, олардың

материалистГоббстанешқандайартықшылығыжоқ.

Локк

Гоббс қазіргізаманғы эмпиризмніңпионері болды, алайдамінсіз

практикДжонЛокктыңдаңқыодандаасыптүсті.Локк1632жылы

кезінде парламенттік кавалерия құрамында соғысқа қатысқан

қарапайым ғана джентльменнің отбасында дүниеге келді. Ол

Вестминстер мектебінде грек және латын тілдерінде ғана емес,

ивритше де білім алып, Оксфордтағы Христ шіркеуіндегі жабық

оқуға ауысты, сол жерде 1658 жылы магистр атағын алды. 1660

жылыІІКарлтаққақайтаотырғаннанкейінолбұлжымасангликан

ұстанымын қорғап, бірнеше памфлет жазды, университетте грек

тілінен сабақ беріп, бірнеше колледжде оқытушы болып жұмыс

істеді. Оны химия мен физиология қызықтырып, медицина

саласынамамандануүшінжетіжылоқыды.

ІІ Карлдың оқшау кеңесінің мүшесі, көп ұзамай граф Шефтсбери

атанған Энтони Эшли Купердің саяси кеңесшісі болу үшін және

дәрігерлік қызметпен айналысу мақсатында Локк 1667 жылы

Оксфордтанкетті.Лондонғакелгесіназуақыттансоң«Толеранттық

туралы хаттарын» жазған ол, бұл еңбегінде алдыңғы

трактаттарындағыдай емес, Рим католиктерінен басқалардың

бәрінен доктриналық шектеулерді алып тастауды ұсынды. 1676–

1678 жылдарды ол Францияда өткізіп, Декарт ізбасарларының

бірқатарыменкездестіжәне олардыңфилософиясынзерттеуге ден

қойды.

Билік басындағы қызметі өрлеген сайын, әсіресе оның інісі және

мұрагері,ЙоркгерцогіІІЯков(ағылшындарДжеймсдептеатайды–

ауд.) католицизмді қабылдаған соң, ІІ Карлдың беделі төмендей

берді.1679жылы«корольдіөлтіріп,оныңінісінтаққаотырғызуүшін

Папалардың астыртын әрекетіне қатысты-мыс» деген сылтаумен

көптегенкатоликтісоттап,жазалағаннанкейінпротестанттарбилік

басына келді. Шефтсбери Вигтер партиясының көшбасшысына

айналды, бұл партия Яковты мұрагерліктен шығарып тастауға

ұмтылды; осы туралы заң жобасын қабылдатуға жасалған

талпыныстарКарл1681жылыпарламенттітаратыпжібергендеғана

жеңіліске ұшырады. Ағайынды корольдерге қарсы 1681 жылы

ұйымдастырылған астыртын әрекетке қосылған соң Шефтсбери

Нидерландқақашып,солелде1683жылықайтысболды.

ЛоккШефтсберидіңжобаларыменайтарлықтайтығызбайланысты

еді,солсебептіолІІКарлдіңөмірініңсоңындаТорипартиясықайта

өркендеген уақытта және оның інісі ІІ Яков (1685–1688) аз уақыт

билік құрғанда, қудалауға ұшырады. Папалар қастандық жасауға

дайындалған және өзі қудаланған кезде ол «Басқару туралы екі

трактатын»(TwoTreatisesonGovernment)жазды.Біріншісіндеолсэр

РобертФилмердіңкорольдердіңқұдіреттіқұқығынқорғағанеңбегін

быт-шыт етіп күйретті. Екіншісінде табиғаттың күйі туралы есеп

берді, оның мазмұны Гоббстың еңбегіне қарағанда әлдеқайда

оптимистік болып шықты. Ол «үкімет пен мемлекет адамдардың

меншігін қорғау үшін қоғамдық келісім арқылы құрылады» деп

тұжырымдады.Оныңпікірінше,егерүкіметойынакелгеніністейтін

болсажәнебиліктіңбіртармағыекіншісініңрөлінбасыпалса,онда

үкіметтаратыладыда,көтерілісақталады.

Нидерландта болған кезінде ол өзінің ұлы шығармасы – «Адам

түсінігіжөніндегітәжірибені»(EssayConcerningHumanUnderstanding)

жазумен айналысты. Осы еңбекке байланысты ескертпелерді ол

ертеректеЛондондаболғанкезіндежасағанеді,алайда1690жылға

дейін жарық көрмеген туынды кейін Локктың көзі тірісінде төрт

қайтарабасылыпшықты.

«Тәжірибе»төрткітаптантұрады.«Туабіттіұғымдар»дегенбірінші

және еңқысқа жинақта Локк«біздің санамыздатеориялық немесе

практикалық туабітті принцип жоқ» деп тұжырымдайды. Біздің

идеяларымыздың бәрі не тікелей, не тәжірибе жүзінде біріктіріліп

немесе бейнеленіп туындайды. Тіпті геометрия сияқты априори

пәндердің өзінде біз қолданатын идеялар туабітті саналмайды.

Екінші кітаптың отыз үш тарауында идеялардың жан-жақтылығы

қарастырылады. «Идея» – біздің ойлау қабілетімізді және ойдың

ұғымдарынсипаттауүшінЛоккқолданатынжалпытермин:

«Әрбір ойлаушы адам ойланғанда өз пайымында бұрыннан бар бірнеше идеяны,

мысалы,ақ,қатты,тәтті,ойлау,қозғалыс,адам,піл,әскер,маскүнемдікжәнетағыбасқа

сияқтысөздерарқылыбейнеленгенидеяларды қолданады деу –күмән туғызады» (E,

104).

Локк идеяларды әрқалай жіктейді: қарапайым және күрделі

идеялар; айқын жәнеанық идеялар; көмескі және шатыс идеялар;

түйсік идеялары және бейнелеу идеялары. Қарапайым идеяларды

Локк қасиеттері арқылы бөледі, ол қасиеттердің екі тобы бар:

алғашқысынажататындар–тығыздық,қозғалысжәнепішін.Бұлар

–тәнніңқасиеттері,бізолардыосысипаттарарқылықабылдаймыз

немесе қабылдамаймыз. Екінші қасиеттерге түс сияқты сипаттар

жатады, олар объектінің өзінде жоқ, бірақ біздің әртүрлі

түйсінуімізге, яғни қабылдауымызға байланысты. Бейнелеу

идеяларыныңішіндегіеңмаңыздысы–қабылдауидеясы,себебіол

–сананыңидеяларғақатыстыалғашқыәрекеті.Қабылдаудегеніміз

– таза енжар тәжірибе, оны әр адам өзіне қарап-ақ біледі. Локк

қабылдаудың енжар тәжірибесін негізге ала отырып өз

философиясынқалыптастырды.

«Тәжірибенің» екінші кітабы – сана мен еріктің эмпирикалық

философиясы,сонымен қатаркітаптабасқа дакөптеген мәселелер

қамтылған: мысалы, уақыт, кеңістік, сан және адами құштарлық

туралы пайымдаулар. Еңбекте cебеп-салдарлық, сондай-ақ тағы

басқа қатынастар, сонымен бірге тұлғалық бірегейліктің табиғаты

туралыкеңжәнеайтарлықтаймаңыздыпікірталастардаберілген.

Локк «біз өзіміздегі қарапайым идеяларды сыртқы көмексіз-ақ

танып-білеаламыз,олардытанып-білеалмасақешқандайсөзбізге

көмектесе алмайды» десе де, өзі іс жүзінде оларды бейнелейтін

сөздердің көмегімен бізге сол идеялар туралы мәлімет жеткізетін

идеяларды анықтайды. Ол: «Біздің абстрактілі идеяларымыз бен

жалпыламасөздеріміздіңбір-бірінеқатынасыөтетұрақтыболғаны

соншалық, ең алдымен, тілдің табиғатын, қолданылуын және

мағынасын қарастырмай, сөйлемдер арқылы берілген біліміміз

туралы айқын да анық бірдеңе айту мүмкін емес», – деп

мойындайды(Е,401).

Ол үшінші кітабын осы тақырыпқа арнайды. Бұл жинақтың ең

белгілі бөлімдері абстрактілі идеялар мен субстанция теориясын

талқылауға арналған. «Ақыл, – дейді Локк, – табиғи объектілердің

арасындағы ұқсастықтарды байқай отырып, оларды абстрактілі

жалпыидеяларғажіктейдіжәнежалпыатауларбереді».Олбізгебұл

жалпы идеялардың керемет қасиеттерге ие екенін ұғындырады:

мысалы, үшбұрыштың жалпы идеясы «көлбеу де, тікбұрышты да,

теңқабырғалы да, теңбүйірлі де болмауға тиіс және бірден

осылардың әрқайсысы бола тұра, жеке алғанда бұлардың

ешқайсысы болмауы керек». Дүниедегі субстанциялар әртүрлі

қасиеттерге және қабілеттерге ие, оларды заттардың әр түрін

анықтағанда қолданамыз; бірақ біз берген анықтамалар олардың

нағыз болмысын аша алмайды, тек «номиналдық мәнін» ғана

ашады. Субстанция туралы біз білетін жалғыз идея – оның

қасиеттерін«білмейтініміз».

Эпистемологиялықпайымдаулар«Тәжірибенің»бүкілмазмұнында

кездеседі, алайда төртінші кітап білім тақырыбына тұтасымен

арналған.Себебізаттардыңнақтымәндерібізгебелгісіз,бізтабиғи

дүние туралы егжей-тегжейлі біле алмаймыз, тек шамалап қана

айтамыз. Біз өзіміздің өмір сүріп отырғанымызды және Құдайдың

бар екенін анық біле аламыз; іс жүзіндегі түйсіктерге сүйене

отырып, басқа заттардың өмір сүріп отырғанын болжай аламыз.

Ақиқатқадегенсүйіспеншілікбіздіңкезкелгенсөйлемдіолтуралы

дәлелдерден артық сеніммен қабылдауымызға кедергі жасауы

мүмкін: «Осы келісім аясынан шығып кететін адамның ақиқатқа

деген сүйіспеншіліктің ақиқатына жете алмайтыны, ақиқатты

ақиқатүшінсүймейтініанық»(Е,697).

Қуғындалу кезеңінде, король ХІV Людовик француз

протестанттарынатөзімділік танытатынНант жарлығынқайтарып

алған 1685 жылдың шамасында, Локк «Толеранттық туралы

хаттарын» (Epistola de Tolerantia) латынша жазды. Ол осыған дейін

ағылшынша жазғанындағы сияқты, Еуропа тұрғындарының –

христиандардың діни сенімдердің кең көлемін қабылдауын

жақтады.

1688жылы«Жарқынреволюция»ІІЯковтыорнынанығыстырып,

оны нидерландтық протестант Орандық Вильгельм ауыстырғанда,

ағылшын монархиясы жаңа құқықтық негізде, «құқықтар туралы

Билльге» және парламент рөлінің едәуір кеңейтілуіне сүйене

отырыптағайындалды.Локктыңосығандейінбасыпшығаруғатым

қауіптіболғанеңбектерінжариялауғажолашылды.1689және1690

жылдары «Басқару туралы екі трактат», «Тәжірибенің» бірінші

басылымы және «Толеранттық туралы хаттардың» ағылшын

нұсқасы жарық көрді. Пікірталастарға қарсы жауап ретінде Локк

толеранттыққақатыстытағыекідүниесінжариялады,үшіншісі1692

жылыжарыққашықты.

1684жылыІІКарлЛокктыХристшіркеуіндеұстаздықетуқұқынан

айырды. Жер аударудан оралғаннан кейінгі уақытының көбін

Лондонда өткізген ол азаматтық қызметте бірқатар лауазымдарға

ие болды, соның ішінде сауда бойынша кеңес комиссары болып

жұмысістеді.Ол«Тәрбиетуралыкейбіройларын»(SomeThoughtson

Education, 1693), ақша табиғаты туралы екі мақаласын (1691 және

1695), сондай-ақ «Христиандық парасатын» (The Reasonableness of

Christianity) жазуға уақыт тапты. Христиандықтың Локк парасатты

деп есептеген формасы өте либералды еді, сондықтан ол өз

трактатыныңекі«Ақтауында»(Vindications,1695,1697)консерватор

сыншылардан қорғануға тиіс болды. 1696 және 1698 жылдар

аралығында ол «Тәжірибені» діннің тыныш өмірі үшін тым

рационалистік деп есептеген вустерлік епископ Стиллингфлитпен

пікірсайысқақатысты.Қарама-қайшылықтыосыеңбектердіңбасым

көпшілігі жасырын түрде, лақап атпен жарияланды; көзі тірісінде

тек«Тәжірибе»ғанаоныңөзатынанжарықкөрді.

1691 жылы Локкқа кембридждік платоншыл Ральф Кедуорттың

қызы Дамариске үйленген Фрэнсис Мэшемнің Эссекстегі меншігі

Оутстан үй берілді. Жылдар өткен сайын Локк уақытының көп

бөлігін Оутста өткізді, ал 1700 жылдан қайтыс болған 1704 жылға

дейін ол ойшылдың үйіне айналды. Өмірінің соңғы жылдарында

Локкденсаулығынашарболсада,ӘулиеПавелдіңжолдауынасыни

да діни түсіндірме жазды. Ол 1704 жылдың 28 қазанында, Мэшем

ханымоғанпсалмалароқыпотырғанкездедүниеденөтті.

Паскаль

Гоббс пен Локк – бірі Декарттың көзі тірісінде, екіншісі ол

дүниеден өткен соң – өздерін сол француз философының

қарсыластарымыз деп санады. Іс жүзінде олардың екеуінің де

көзқарастарыоныңіргеліболжамдарынасайкеледі,менмұныосы

және келесі тарауларда дәлелдеуге тырысамын. Осы пікірді

Декарттан кейінгі француз философтарына, оның

шығармашылығынсынаушыларғада,әріқарайжалғастырушыларға

да қатысты айтуға болады. Бірінші топтың арасындағылардан ең

көрнектісі–БлезПаскаль,алекіншітоптыңеңатақтысы–Николя

Мальбранш.

Паскаль 1632 жылы Оверньдегі король шенеунігінің отбасында

дүниеге келді. Үйден оқып, білім алған ол он алты жасында конус

қималарының геометриясын жариялап үлгерді және салық салу

ісіндеәкесінекөмектесуүшін қарапайымесептегішмашинаойлап

тапты. Ол вакуумның эмпирикалық түрде де мүмкін екенін

дәлелдейтінэксперименттерсериясынжасауғақұлшынысыноятты,

ал Декарт мұны априори теріске шығарған еді. Кейінірек ол

ықтималдықтыматематикалықтұрғыданзерттеудідамытуғаелеулі

үлесқосты,сондықтандаПаскальдыойындартеориясыныңнегізін

салушылардыңбірідеугеболады.

Оның өз пікірінше, математика мен физика саласындағы

еңбектері маңыздылығы жағынан екінші орынға ығыса бастады.

1654 жылы басынан кешкен діни тәжірибе оның дінге берілуіне

және теология мәселелеріне қызығушылығының оянуына алып

келді. Ол Пор-Рояль монастырінде шоғырланған тақуалардың

жақын серіктесіне айналды, әпкесі Жаклин осы жерде 1652 жылы

монахтыққа өткен еді. Бұл тақуа топтың мүшелері «янсендіктер»

деп аталды, себебі олар Әулие Аугустин туралы әйгілі трактат

жазғаннидерландепископыЯнсендіқұрметтұтатын.Бұлтрактатта

Янсен католицизмнің пессимистік және ригористік нұсқасын

қорғады. Янсенизм адам табиғатының азғындалып, әбден

бұзылғанын атап көрсетті және «адам баласының аз ғана бөлігі

құтқарылуданүміттенеалады»деді.Қазіргіуақыттакейбірғажайып

уағыздар, тіпті әлемдегі ең жақсы тілек болғанның өзінде де,

адамдардың санасына жете бермейді. Бұл жерде еркін ерік

жеткіліксіз: бір жағынан – күнәдан қашып құтылу мүмкін емес,

екіншіжағынан–рақаттанбастартудақиын.

Мұндай ілімді 1653 жылы Иннокентий Папа айыптады, алайда

янсендіктер «қаша ұрыс салып, ұзақ шайқасты» және олардың

Паскальғаықпалытереңболды.Азғындағанадамтабиғатыкүшінің

құлдырауын көрген Паскаль философияның қуатына, әсіресе

Құдайды танып-білуге қатысты алғанда, күмәнмен қарады.

«Философиялық пайымдаудың ақиқат тәсілі, – деп жазды ол бір

кездері,–философияғауақыттаппайды:алДекартқакелерболсақ,

ол «дүдәмал жәнепайдасы шамалы» еді» (Р, 445, 671). Янсендіктер

ерік еркіндігіне дұрыс қарамағандықтан, католиктердің басты

қорғаушылары – иезуиттермен үнемі айқасып отырды. Паскаль

«Провинциал хаттарын» (французша: Lettres Provinciales) жазып,

шайқасқа тұтқиылдан қосылды. Бұл еңбекте иезуиттердің

адамгершілік теологиясы күнәһарларға тым әлсіздік танытуы мен

кешірімділігіүшінсыналды.

Ол1662жылықайтысболғанда,сырт

киімінің қалтасынан «Философтар мен ғалымдардың емес,

Авраамның Құдайы, Исаактың Құдайы, Иаковтың Құдайы» деген

сөздержазылғанқағазтабылды.

КорольІІКарлдыңХристшіркеуініңдеканыменбасшысынаЛоккты

шəкірттергесабақберуқұқынанайырутуралытапсырмасы.

ДүниеденөткендеПаскальартындабірқатарқысқашаескертпелер

қалдырды, олар 1670 жылы «Ойлар» (Pensees) деген атпен

жарияланды. Ол афоризмнің шебері еді, айтқандарының көбі

танымал нақыл сөздерге айналатын: «Аппақ кеңістікте мені

мәңгілік үнсіздік қоршап тұр»; «Клеопатраның мұрны келтелеу

болғанда, әлемнің жүзі өзгерер еді», «Біз жалғыздықта өлеміз».

Олардыңарасындағыеңмықтыларыныңбірі:

«Адам–құраққана,табиғаттағыеңәлсізжаратылыс;бірақол–ойлаушықұрақ.Оны

күйрету үшін бүкіл ғаламды жұмылдырудың керегі жоқ: тек желдің лебі мен судың

тамшысы-ақжеткілікті.Бірақғаламоныжоқетседе,адамбәрібіроданасқақ,себебіол

өмірменқоштасатынын,өзініңғаламнанәлсіз екенінсаналы түрдетүсінеді,алғалам

өзініңадамнанкүштіекенінбілмейді»(P,231).

Ескертпелердіңкөбіхристиандінініңақталуыныңбірбөлігііспетті

еді, сонымен қатар сенбейтіндерді сенім жолына түсіруге, жердегі

сенушілерді реформалауға арналған болатын. Алайда жоба

аяқталмады,ғалымдароныңақырғыформасытуралымәмілегекеле

алмады. Алайда сақталып қалған үзінділерде екі тақырып

қайталанады–адамзаттыңҚұдайсызазапшегуіжәнедіниөміруәде

еткенбақыт:

«Біздің күйіміздің бейшаралығын скептиктер мен рационалистердің арасындағы

философиялықдебаттартүсіндіріпбереді.Скептиктер«бізтіптіояуекенімізгенемесе

ұйықтап жатқанымызға сенімді бола алмаймыз»деп дұрыс айтты;рационалистердің

«бізкүмәнданаалмайтынкейбіртабиғипринциптербар»деуідекөкейгеқонады.Бірақ

бұл принциптер дұрыс па, жоқ па – ол біздің мейірімді Құдайдан немесе залым

жыннанпайдаболғанымызғабайланысты.Бізсенімгеиеболмасақ,Құдайбарма,жоқ

па–оныбілеалмаймыз;оныңбарекенініңсенімдідәлелдерітабиғаттажоқ.Егербіз

аянды қабылдамасақ, қолымыздан келетінінің ең жақсысы – Құдай бар деген

ұстанымдықабылдау»

(P,38,42).

Біз адам табиғатының қаптаған қарама-қайшылыққа толы

екенінен хабардамыз. Бізде ақиқаттың идеалы бар, десек те, біз

ақиқат еместі ғана білеміз. Бізде бақытқа ұмтылыс бар, алайда біз

оған жете алмаймыз. Адамзат – кісі шошырлық құбыжық секілді:

«Бейберекет,қарама-қайшылығымол,сондадағажайыпсырыбар;

бүкіл зат атаулыға үкім шығарушы, дей тұрғанмен жерде

жыбырлаған мәнсіз құртқа да ұқсайды, шындықтың шырақшысы,

солай бола тұра қателіктің лас пен қоқысқа толы апаны да;

ғаламның даңқын шығара отырып, оның тастандысы іспетті күй

кешеді». Паскаль Александр Поуптың «Адам туралы эссесінен»

(EssayonMan)бұрынырақбылайдепжазғанеді:

«Қым-қуытойқашандақұмарлықпенұштасқан;

Өзін-өзіжұбатып,кейдеалысаұстасқан;

Еңсетіктеп,зорайып,кейдеқайтақұлаған;

Төрешісішындықтың,адастымдепжылаған;

Бүкілзаттыңқұдайы,бәрініңдеқұрбаны–

Бұлғаламныңдаңқыһәммазағыда,жұмбағы!»(РІІ,13).

Бұл жұмбақтың шешімі христиан іліміндегі адамның тұңғыш

күнәсі доктринасында жатыр. Адамның табиғаты екіжүзді екені

айдан анық. Егер адамдар ешқашан күнә жасап бұзылмаса, олар

өздерінің шындық пен ләззатқа бөленген пәк күйінде рақаттанып

өмірсүререді.Егеролартуражолдантайыпбұзылса,ондаолардың

ақиқат жайында да, ләззат туралы да түсініктері ешқашан болмас

еді. Бірақ «барлық христиан ілімдері адамның өзін түсінуіне жол

ашатын кілт болды» деп түсіндіретін адамның тұңғыш күнәсі

мәселесіндеақыл-ойдышошындыратыннәрсебар:

«Біздің бейшара әділеттілігіміздің заңдарына адамның тұңғыш күнәсі үшін одан

соншалықтыалысжатқан,оданалтымыңжылкейіндүниегекелген,кінәліболуғаеш

себеп жоқ болса да, күнәһарсың деп айыпталып, қарғыс арқалаған сәбидің жауап

беретінінен артық қайшылықты не бар? Әрине, бізді осы доктрина қатты қинайды.

Бірақта,бізгетүсініксізжұмбақтардыңарасындағыосыеңкүрделісіншешпей,өзімізді

түсінуімізодансайынқиындайтүседі»(Р,164).

Алайдаақыл-ойадамныңтұңғышкүнәсінеқарсышықса,идеяның

ақиқаттығын анықтай алады. Оның бастапқы нүктесі – адамның

азапшегуі:

«Адам ұлылығының айқындығы соншалық, оны тіпті оның бейшаралығынан да

туындатуғаболады.Адамныңхайуанитабиғатынбізоныңбейшаралығыдепатаймыз.

Осы арқылы оның табиғаты жануардың табиғатына ұқсас екенін мойындаймыз, ол

бұрын болған ең жақсы табиғатынан төмен қарай құлдырады. Патшаның жоқтығына

тақтантайдырылғанпатшаданбасқакімренжиді?»

Паскаль тексенім ғана ақиқатты құтқаруғамүмкіндік береді, тек

Құдайдың рақымы ғана бізге мәңгілік бақыт әкеледі деп сенсе де,

философиялық жазбаларында өзі жиі байқатқан ақыл-ойдың жауы

бола қойған жоқ. Әрине, оның танымал афоризмі – «Жүректің өз

ақыл-ойы бар, ол туралы ақыл-ой ештеңе білмейді». Алайда біз

оның «жүрек» сөзін қолдануын зерттесек, сезімді

рационалдылықтан жоғары қоймағанын, бірақ, мәселен, біз

математикалықкестелердіжатқаайтқанда,интуицияныдедуктивті

пайымдаумен байланыстыра қарастырғанын көреміз. Дәл осы

«жүрек бізге геометрия негіздерін үйретеді» дегенінде де осыны

байқаймыз. Осы тұста ол Декарттың рационализміне мүлде қарсы

келмейді.

Мальбранш

IVЛюдовикхатшыларыныңбірініңұлыНиколяМальбраншДекарт

«Әдіс туралы пайымын» жариялаған 1638 жылы дүниеге келді.

Жиырма алты жасында, 1664 жылы ол Декарттың жебеушісі –

кардинал Беруль негізін қалаған Франция риторикасының

дінбасылығынаөтті,солжылыДекарткөзжұмғансоңжарықкөрген

«Адам туралы трактатты» (бұл Рене Декарттың «Дүние туралы

трактатының»екіншібөлігі–ауд.)оқыпшықты.«Оныңбұлкітапқа

тәнті болғаны соншалық, – дейді оның биографы, – жүрегі қатты

соғып, кітапты қайта-қайта үзіліс жасай отырып оқуға мәжбүр

болды». Ол картезиандықтардың арасында Декартты ең құлай

сүйгенізбасарынаайналдыжәнеөзөмірінайқындаанықидеяларға

ұмтылуғаарнады.

1674–1675 жылдары Мальбранш өзінің ең маңызды еңбегі –

«Ақиқаттанкейінгі ізденісті»(De la recherche de la Verite) жазды, ал

1688 жылы өзінің жүйесін «Метафизика туралы әңгімелерде»

(Entretiens sur la Metaphysique) қорытындылады. Оның басқа

еңбектерінің көбі, 1680 жылғы «Табиғат пен рақым туралы

трактаттан» (Treatise on Nature and Grace) бастап, діни

пікірталастарға арналған шығармалар еді. Ол Арнольдпен рақым

туралы және Фенелонмен Құдайдың махаббатына дұрыс жол табу

жайында пікір таластырып, өз заманының талай белгілі

теологтарын жеңді: оның трактаты 1690 жылы тізімге (тыйым

салынған еңбектер тізіміне – ауд.) енгізілді. 1715 жылы қайтыс

болар алдында ол Джон Локктың өлімінен кейін жарияланған

пікірталасыныңобъектісінеайналды.

Мальбранштың өз еңбектерінде сезімді, зердені, елестету мен

еріктібаяндауынДекарттүсініктеріменбірдейдеугеболады.Негізгі

жаңалығы – «идеялар ассоциациясын ми талшықтарыжүйелерінің

терминдері арқылы түсіндіру. Бұл жүйелердің кейбірі туабітті

саналады: мысалы, тік жар идеясына сәйкес келетін ми талшығы

өлімидеясынасәйкескелетінмиталшығыментуабіттібайланысты.

Басқа бір жүйелер тәжірибе арқылы қалыптасады: мысалы, сіз бір

тарихиоқиғағақатыссаңыз,сондағыадамдарды,уақытпенорынды

біргебіріктіретінмижүйесіқұрастырылады»(RdeV2.1,5).

Мальбранш Декарттың дуализмін қабылдады: сана – ойлаушы

субстанция,алматерияныңмәні–оныңсозылысекенінде.Алайда

олөзіпіртұтқантұлғаныңсанаментәнарасындағыөзарабайланыс

туралытүсінігінжақсартуғаталпынды,бұлұзақуақытбойыДекарт

жүйесініңеңәлсіз нүктесісаналғанеді.Мальбранш Декарттангөрі

жүйелірек пайымдап, сана – таза ой, ал материя – таза созылыс

болса,олардыңбірде-біріекіншісінеәсеретеалмағанболаредідеп

тұжырымдады.Санаментәнқатаржұмысістейді,алайдаөзараәсер

етпейді. «Маған рухани тіршілік етуші еркінің дүниедегі ең

кішкентай денені қозғалтуға дәрменсіздігі толық дәлелді секілді».

Мысалы, қолымызды қозғалтуда еркіміз бен қол қозғалысының

арасындаешқандайқажеттібайланысжоқекеніайдананық.Әрине,

мен қозғалтқанда, қолым қозғалады, бірақ мен қозғалтқандықтан

емес.Егерқолымдықозғалтқаншыныменменболсам,мұнықалай

жасағанымды білер едім; бірақ мен саусақтарымды қалай

жыбырлататынымдытүсіндіредеалмаймын.

Егерқолымдыменқозғалтпасам,кімқозғалтады?«Құдай,–дейді

Мальбранш.–Құдай–жалғызақиқатсебеп».Мәңгілікатаулыданол

неболуытиісжәнеқашанболуытиістіңбәрінқалады.Сондықтанол

менің қалауымның еркін және дәл сол уақытта менің қолымның

қозғалысынқабылетті.Меніңқалауым–себепемес,алайдаҚұдайға

себеп жасауға сылтау ғана береді. Осы себеп Мальбранштың

жүйесінде «кездейсоқтық» деп аталады. Денеге әсер етпейтін сана

ғана емес; оған басқа тән де әсер ете алмайды. Егер денелер

соқтығысып,бір-біріненалыстаса,ісжүзінде«олардыңәрбірісәйкес

сәттерде сәйкес орындарда болсын» деген Құдайдың қалауы

орындалыпжатыр.«Мынадайқайшылықбар:бірдененібасқадене

қозғалтаалмайды»(ЕМ.7,10).

Егер денеге сана әсер ете алмаса, оған басқа дене де әсер ете

алмаса, бәлкім, дененің өзі санаға әсер етер? Әдетте біз санамыз

дүниеденөзсезімдерімізарқылыүнемімәліметалыпотырадыдеп

ойлаймыз. Мальбранш «біздің идеяларымыз олар бейнелейтін

денелердентуындайдынемесеолардыбізжасаймыз»дегенпікірді

терістейді.«Олар Құдайдантікелей туындайды, тексол ғанабіздің

зердемізге себепті әсер етуге қабілетті. Егер мен саусағыма ине

шаншыпалсам,ауырсынуинедентуындамайды:онытікелейҚұдай

тудырады»(ЕМ,6).БізбәрінҚұдайданкөреміз:кеңістіктіңденелер

орналасқанортаекенісияқты,Құдай–санаөмірсүретінорта.Джон

Локктыңашу-ызасынтудырғанда–дәлосыілім.

Аугустин бастаған христиан ойшылдары «адамдар Құдайдың

ақыл-ойындағы идеялар хақында қандай түрде болсын пайымдай

отырып, мәңгілік ақиқаттар мен адами заңдарды көреді» деп

есептеді. Осы тұжырымды ұсынса, Мальбранштың беделі

Аугустинмен бірдей болар еді. Алайда өзгермелі материалдық

объектілер туралы біздің біліміміз тікелей Құдайдың құдіретті

сәулесіне тәуелді деу – жаңалық еді. Түптеп келгенде, Құдай –

материалды немесе өзгермелі емес: Құдайда бар нәрсенің бәрі –

ақылменигерілетінсозылыстыңтазаидеясы.Созылыстыңмәңгілік

құдіретті архетипін қабылдау бізді қоршаған дүниеде қозғалып,

өзгеріп отырған денелердің шартты тарихы туралы қандай да бір

білімбереалама?

Мальбранш берген жауап мынадай: созылыстың архетипін көре

отырып, біз материалдық дүниенің ретін басқарып тұрған Декарт

физикасыныңбарлықзаңдарындатүсінеміз.Ғаламныңшынүрдісін

болжамдауға осы жеткілікті болуы үшін заңдар екі шартқа сәйкес

келуікерек:оларқарапайымзаңжәнежалпызаңболуытиіс.Бұл–

Мальбранштың «Табиғат пен рақым туралы трактатының»

тақырыбы:

«Құдай өз даналығының сарқылмайтын қазынасы аясында дүниелердің шексіз

байлығын(олбелгілейалатынқозғалыстардыңміндеттітүрдетуындайтынсалдарлары

ретінде) аша отырып, қарапайым заңдар арқылы құрылып, сақталуы мүмкін, оны

жасауға немесе сақтауға қажетті тәсілдердің қарапайымдығы тұрғысынан алғанда ең

кемелболуытиісдүниеніөзіқұрастырады»(TNG,116).

Мальбранштыңпікірінше,қозғалыстыңекізаңыбүкілфизикалық

құбылыстардытүсіндіреалады–біріншіден,қозғалыстағыденелер

өз қимылын тура сызық бойынша жалғастыру үрдісіне ие;

екіншіден, екі дене соқтығысқанда, олардың қозғалысы екеуінің

өлшемінесәйкесекігебөлінеді.

Мальбранштың іргелі заңдардың қарапайымдығы мен

жалпылығына сенімі біздің сыртқы дүниені танып-білуіміздің

эпистемологиялық мәселесін ғана емес, рақымды Құдай жаратқан

нәрселердіңарасындазұлымдықтыңкездесетінітуралыморальдық

мәселеніде шешеді.Құдай дүниеніқазіргіден декемел етіпжасай

алареді;мысалы,ЖаратушыИемізбіздіңжеріміздіқұнарлыететін

жаңбырешқандаймақсатқақызмететпейтінтеңізгежауғаннангөрі,

өңделетін жерге үнемі жауатындай етіп жасай алар еді. Алайда

мұны жасауүшін оғанзаңдардың қарапайымдығынөзгертуге тура

келереді.Жәнеде,заңдардыбелгілегенненкейіноларменқайтадан

әуреболуҚұдайдыңдеңгейінелайықсызіс;заңдарбарлықжерүшін

ғанаемес,барлықуақытүшіндежалпыболуытиіс:

«Егер жаңбыр тек белгілі бір жерлерге ғана жауса, басқаларды күн қатты күйдірсе;

егіскежағымдыкүнрайынансоңсолегістіқұртыпжіберетінбұршаққатаржауса;егер

сәбидүниегекемтарболыптуып,ешпайдасызбасыкеудесіненөсіптұрса,мұныҚұдай

ерекшебір өсиеттерарқылы жасады деген сөз емес; бұл –оның қозғалысты жүйелеу

үшін заңдар тағайындағанынан, осы салдарлар – олардан туындаған қажетті

салдарлар»(TNG,118).

Мәселе Құдайдың құбыжықтарды жақсы көретінінде немесе

оларды тудыратын табиғат заңдарын ойлап шығаратынында емес,

мынада: ол қарапайым заңдар арқылы бұдан кемел дүние жасай

алмады.Зұлымдықмәселесінежолашаркілт–Құдайдыңжекелеген

ерікке сүйеніп емес, жалпы заңдарды негізге алып әрекет ететінін

түсіну.

СоныменқатарбіздекейінірекАлександрПоуптың«Адамтуралы

эссесінде»жалпықорытылғанидеялардабар.«Біз,–дейдіПоуп,–

жеке рақатымызға арналған табиғатты көргіміз келіп елігеміз».

Алайдабізқарсылыққаұшырап,мынадайжауапаламыз:

«Кәрліажалтүнеріп,төбеміздентөнгенде,

Зілзаладанкөпүйдіңот-ошағысөнгенде,

Дауылдарданталайжұртжерқойнынаенгенде,

Шатастыматабиғат,жаңылдымаҚұдайым?

«Жоқ»(депжауапберілді)«ҚұдіреттіЖаратқан

Жекеемес,жалпыортақзаңменжүредіұдайы»(I.140-5).

Мальбранштың «Құдай аянның жекелеген көріністері бойынша

емес,табиғаттыңжалпызаңдарынасүйеніпәрекететеді»дегенілімі

теологтардың ызасын келтірді, олар бұл ұстаным ғажайыптардың

пайда болуы туралы библиялық және дәстүрлі әңгімелермен

үйлеспейді деп есептеді. Бұл қателік зор күнә деп саналып, оны

дәуірдіңкөрнектіепископыБоссет1683жылыФранцияпатшайымы

МарияТерезаныжерлеукезіндеайыптады.

Спиноза

Протестанттық Нидерландта Декарт идеясын Мальбранштан да

батылырақдамытқаневрейфилософыпайдаболды.БарухСпиноза

1632 жылы Амстердамда алдыңғы ғасырда Португалиядан қоныс

аударғанауқаттысаудагердіңотбасындадүниегекелді.Оныңәкесі,

еврейлер қауымының белді мүшесі Майкл Спиноза баласының

иврит тілін меңгеруіне, раввиндердің жергілікті мектебінде оқып,

Киелі кітап пен Талмудты

 зерттеуіне жағдай жасады. Майкл 1654

жылыдүниеденөткенде,Барухкоммерциялықфирманыңжұмысын

ағасымен бірге мойнына алды, алайда оны философиялық және

діни пайымдаулар көбірек қызықтырды. Португал, испан және

нидерланд тілдерін бала кезінен білетін ол өзін Декарт

еңбектерімен таныстырып, ойының дамуына айтарлықтай ықпал

еткен, христиан дінін қабылдаған дәрігер Фрэнсис Ван ден

Энденненлатынтілінүйренебастады.

Спинозажасөспірімкезіндееврейлердіңдіниілімінекүмәнданды,

ал есейе келе еврей салттарының басым көпшілігінен бас тартты.

1656жылыолсинагогаданаластатылды,Құдайғасенетіневрейлерге

онымен сөйлесуге, хат алысуға және бір бөлмеде отыруға тыйым

салынды.Оллинзалардыөңдеуісінүйреніпалдыда,көзілдірікжәне

тағы басқа оптикалық бұйымдар жасай бастады. Бұл мамандық

оның бос уақытының болуына, ғылыми пайымдаулар мен

зерттеулерге уақыт табуына мүмкіндік берді; сонымен қатар осы

қызметініңарқасындаолөзеңбегіменкүнкөргенежелгідүниеден

бергіалғашқыфилософболды.

1660 жылы ол Амстердамнан Лейденнің маңындағы Рейнсбургке

көшті. Сол жылы Лондонда Король қоғамы құрылып, оның негізін

қалаушы әрі хатшысы Генри Ольденбург Спинозаға хат жазып,

Декарт пен Бэконның жүйелері туралы жазбаша философиялық

пікір алысуға шақырды. «Король қоғамы, – деді ол, – өз күш-

қуатымызды эксперименттер мен бақылауларға жұмсайтын және,

негізінен, механикалық өнерлер тарихын құрастырумен

айналысатынфилософиялықколледж»(ЕР,3).

Рейнсбургте 1661 жылы болған нидерланд саяхатшысы бұл

мекендегіөмірдісипаттап:

«Бұрын христиан болған бір еврейді енді атеист десе де болады. Оны Көне өсиет

мазаламайды.ОлүшінЖаңаөсиеттіңде,Құранныңда,Эзопаңыздарыныңдамаңызы

бірдей. Бірақ басқа адамдармен қатынаста ол өзін адал ұстайды, ешкімге зияны жоқ

жәнетелескоптарменмикроскоптарқұрастыруменайналысады»,–депжазғанекен.

Иудейлер шіркеуден аластаған соң Спинозаның христиандықты

қабылдағаны жайында ешқандай дәлел жоқ, алайда дін туралы

еңбектеріндеолИисустыеврейпайғамбарларынанжоғарықояды.

Осы кезде Спиноза өзінің алғашқы еңбегін – түсінуді жетілдіру

туралытрактатын(Tractatus de intellectus emendation) жаза бастады.

Бұлеңбегінолаяқтағанжоқ,өмірденөткеніншежарықтакөрмеді.

Ол Декарттың интеллектуалдық қайта өзгеруді баяндау және

зерттеу тақырыбын анықтау әдісі туралы «Әдіс туралы пайым»

шығармасына ұқсас еді. Спиноза «Құдай, адам және бақыт туралы

қысқаша трактат» (Short Treatise on God, Man, and Happiness) деп

аталатын жеке сипаттағы еңбегін де осы кезде жазған сияқты, ол

1851жылғадейінбелгісізболды.

1663 жылы Спиноза Декарттың «Философия негіздерін»

салтанатты түрде «геометриялық формада» баяндап, жариялады.

Декарттың өзі анықтамалар мен аксиомалардан ақиқатты

туындатудыңгеометриялықәдісінөтежоғарыбағалады,сондай-ақ

«Метафизикалық толғаныстар» еңбегіне қарсы пікірлердің екінші

топтамасында–онанықтаманы,беспостулаттыжәнеонаксиоманы

ұсынды, олардың арасынанҚұдайдың бар екенін, сана ментәннің

арасындағы нақты айырмашылықты көрсететін төрт тұжырым

дәлелденген(ATVII.160–70;CSMKII.113–19).Спинозабұлжобаны

жеке шәкірт ретінде әрі қарай жалғастырып, өзінің досы, Лейден

университетінің докторы Лодейк Мейердің өтініші бойынша

«Философия негіздерінің» алғашқы екі кітабына жазған

ескертпелерініңтолықнұсқасынжасады.

ТомасСпраттың«Корольқоғамыныңтарихы»еңбегініңмұқабасы.

Спиноза Декарттың анықтамалары мен аксиомаларын кеңейтіп,

елу сегіз сөйлемді дәлелдеді, олардың алғашқысы – «өзіміздің

тіршілік етіп отырғанымызды білмейінше, біз ештеңеге толық

сенімді бола алмаймыз»; ал соңғысы – «егер белгілі бір денені аз

ғана күш жұмсап, кез келген бағытта қозғасақ, онда оны қозғалу

жылдамдығыбірдейденелердіңқоршаптұрғанысөзсіз».Сипаттама

әдеттегідей өте дұрыс, бірақ басылымның алғы сөзінде Мейер

оқырмандарды Спинозаның ерекше көзқарастары Декарттың

ойларымен барлық жағынан үндес деп түсінуге болмайтынын

ескертті. Мысалы, Спиноза Декарттың ақыл философиясынан

алшақтады: ол зерде мен еріктің бір-бірінен айырмашылығы бар

екеніне, Декарттың тұжырымыдеп есептелетін«адам – еркіндікке

рақаттануға жаратылған тіршілік иесі» дегенге сенбеді (ЕР, 8).

Спинозаныңқарқындыдамыпкележатқанөзіндікфилософиясына

тән бірқатар идеялары «Метафизика туралы ойлар» деп аталған

геометриялықэкспозицияғақосымшадабаяндалды.

Спиноза 1663 жылы Гааганың маңындағы Воорбургке көшті.

Астроном Кристиан Гюйгенс осы қалаға 1665 жылы келіп,

Спинозамен кездесті. Екеуі микроскоптар мен телескоптарды

талқылап, Юпитер планетасын бақылады. 1665 жылы ол өзінің

иудаизмненшығыпкеткеніүшінақталғанапологиясынжазутуралы

шешімге келді: бұл еңбек Библия мен саяси теорияны сынаған

әлдеқайда үлкен туындыға – «Діни-саяси трактатқа» (Tractatus

Theologico-Politicus)айналды,ол1670жылыжасырынжарияланды.

Трактатта еврей библиясының мәтіндері мұқият зерттелген, ал

біздің қолымызда бар мәтіндер заманымыздың V ғасырынан

берірек жасалған көне материалдан құрастырылған. Қасиетті

кітаптар канонының Маккавейлер дәуірінен ерте жазылғаны жоқ

жәнеМоисейдіБескітаптыңнемесеДавидтіПсалманыңавторыдеп

есептеуақымақтықболареді(ЕІ.126,146).Қасиеттіжазушылардеп

жүргеніміз –өздері өмір сүрген жерлер мен дәуірлердің жемісі,

көзқарастары мен ойлары әртүрлі наным-сенімдерге толы надан

адамдарболғаныөзінен-өзітүсінікті.Егерпайғамбаршаруанемесе

жер жыртушы болса, өгіз туралы жазды; ал патша сарайының

қызметшісі тақ туралы әңгімеледі. «Сұхбат жүргізуші Құдайдың

ерекше әңгіме өрбіту мәнері жоқ, бірақ оны баяндаушының

зердесіне,қабілетінеқарайолбілімсіз,қатал,қолапайсыз,мылжың

жәнетүсініксізболыпкөрінуімүмкін»(ЕІ.31).

Пайғамбарлардың кемшіліктері олардың өз міндеттерін –

ақиқатты үйрету емес, бойсұнуға жетектеуді атқаруына кедергі

болмады. Библияны ғылыми мәлімет ретінде қарастыру қисынсыз

болареді;солайететінәрбірадамКүнніңЖердіайналатынынажәне

Пи-дің 3,14-ке тең екеніне сенетін болады. Ғылым мен діни

кітаптыңқызметтеріәртүрлі,олардыңешқайсысыдабасқаларынан

асып түспейді. Теология ақылға немесе ақыл теологияға қызмет

етугеміндеттіемес(ЕІ.190).

Киелі кітаптан үзіндіні оның өзімен байланыстыра қарастыру

керек:тұжырымнегізделмеген,сондықтаноныауыспалымағынада

түсіну қажет деуге болмайды. Тек мына мағынада ғана Құдай –

Киелі кітаптың авторы: оның іргелі тұжырымы – Құдайды сүюді

жәнежақыныңды өзіңдейсүюді бәріненжоғары қоюКөне өсиетке

де, Жаңа өсиетке де ортақ ақиқат діннің тұжырымы. Еврейлер

Израильде биліктің ерекше формасы үстемдік еткен кезде өмір

сүргендеғанаҚұдайдыңтаңдаулыадамдарыболды:қазіргіуақытта

«еврейлердебасқаадамдарданасыпиемденетіндейештеңедежоқ»

(ЕІ.55).

Егер сіз Киелі кітапта баяндалған барлық оқиғаларға сенсеңіз,

бірақ олардың түпкі мәнін толық ұқпасаңыз, Софоклді немесе

Құрандыжақсылапоқыпалыңыз.Екіншіжағынан,ақиқатжәнетаза

өмір сүріп жатқан адам Киелі кітапты білмесе де, толығымен

Құдайдыңрақымынабөленген,бойындаХристтіңрухыбарадам(Е

І. 79). Бірақ кімде-кім оны қалай оқу керек екенін түсінсе, Інжіл

кедергіболмауытиіс.«Еврейлер,– дейдіСпиноза, – маңызыаздау

себептер туралы айтпайды, алайда бәрін Құдайға аудара салады;

мысалы, олар сауда-саттық шаруада ақша жасағанда оны «Құдай

берді»дейді.СондықтанІнжілде«Құдайкөктіашты»депжазылған

сөйлем«жаңбырқаттыжауды»дегендібілдіреді;Құдайдың:«Нойға

садағымды бұлтқа түйредім» дегені – күннің сәулелері мен судың

тамшыларының сынуын, соның бейнеленуін жеткізудің тағы бір

тәсілі»(ЕІ.90).

Трактатмұқиятнегізделген,сыпайыбаяндалған.Кітаптағыәдеби

жанрларды сыни тұрғыда қарастыра отырып, Спиноза діндар

протестанттар ХІХ ғасырда («Інжілді басқа кез келген кітапты

оқығандай оқу керек») және құдайшыл католиктер ХХ ғасырда

(«Інжілді түсіндірушілер Шығыстың алыс жатқан ғасырларының

рухына қарай артқа жүргені жөн») айтуға тиіс пікірлерді өзі өмір

сүрген заманда-ақ айтып тастады. Дегенмен Көне өсиетті

либералды жолмен түсіндірген кітап еврейлердің ғана емес,

нидерланд кальвинистерінің де қатты қарсылығын тудырды, олар

бұл еңбекті бірнеше синодтарда айыптады. Алайда басқа

замандастарына кітап қатты ұнап, тамсандырды және оның

авторының кім екені белгілі болғанда, Спинозаның беделі

халықаралықдеңгейгекөтерілді.

Нәтижесінде 1673 жылы электор-палатин Спинозаға Гейдель

университетінің философия кафедрасын басқару туралы ұсыныс

жасады. «Сіз философиялық ілім саласында мейлінше толық

еркіндіккеиеболасыз, –депуәдесінбердіэлектордыңхатшысы,–

билеушімізонытеріспайдаланбайтыныңызға,көпшілікқабылдаған

діндібұзбайтыныңызғасенімді».АлайдаСпинозасақтықтанытып,

ұсыныстансыпайытүрдебастартты:

«Менің ойымша, біріншіден, егер жас студенттерді оқытуға келісім берсем,

философиялық ізденістерімнен бас тартуға тура келеді. Екіншіден, егер мен жалпы

қабылданған дінге кедергі келтірмесем, философиядан сабақ беруге де шек

қойылмайдыдепойлаймын»(Ер,48).

Спиноза ешқандай академиялық қызмет істеген жоқ және

ешқашанүйленбеді.Олоңаша,алайдажайлыөмірсүрді,анда-санда

ғалымдарға барып, өзінің оларға деген құрметін білдіріп тұрды.

Мысалы,1676жылыГ.В.Лейбницпенкездесті.Спинозаөзініңнегізгі

еңбегі «Геометриялық реттілікпен дәлелденген этиканы» (Ethics

DemonstratedaccordingtotheGeometricalOrder) асықпайжазды.Оны

1675 жылы аяқтап, басып шығару мақсатымен кітаптың мәтінін

өзімен бірге Амстердамға ала барды; бірақ достары кітап жарық

көрсе, атеист ретінде қудалануы мүмкін екенін ескертті. Спиноза

кітабынүстелінеқайтадантастап,«Саяситрактат»(PoliticalTreatise)

жазудыбастапкетті;бірақол,басқадакөптегенжобаларысияқты,

өзі өмірден өткенше аяқталмай қалды. Ол 1667 жылы линза

жасауменайналысатынмамандардаәйнекшаңынжұтқаннанпайда

болатын қауіпті ауру – құрт ауруынан қайтыс болды. Спинозаның

«Этикасы» (Ethics), «Саяси трактаты», сонымен қатар «Ақылды

жетілдіруі» (Improvement of the Intellect) мен бірқатар хаттары ол

дүниеден өткен жылы жарық көргенімен, сол уақытта Нидерланд

мемлекетіндебұлеңбектергетыйымсалынды.

«Этикада» Спинозаның өзіндік жүйесі баяндалады, ол Декарт

осыған дейін Евклид геометриясы үлгісіне негізделген жүйеге

сүйенеотырыпжасалған.Олбесбөлімнентұрады:«Құдайтуралы»,

«Ақылдың табиғаты мен пайда болуы туралы», «Құмарлықтың

пайда болуы мен табиғаты туралы», «Адам құлдығы», «Адам

еркіндігі». Әр бөлім анықтамалар мен аксиомалар жиынтығынан

құралып, нөмірленген сөйлемдердің формалды дәлелдемелерін

ұсынуды жалғастырады. Олардың әрқайсысында аксиомалар мен

анықтамалардан туындамайтын ештеңе жоқ екеніне біз сенуге

тиіспіз. Қорытындысында QED ұсынылады (өз пайымдауларын

Спиноза көбіне QED әріптерімен аяқтап отырды: Quod erat

demonstrandum – «Дәлелденуге тиіснәрсе осы» дегендібілдіреді –

ауд.). Геометриялық әдісті баяндаудың ең табысты тәсілі деп

қарастыруға болмайды. Дәлелдемелер көбіне қорытындыларды

толық түсіндіре алмайды, мықтағанда «Этиканың» басқа

бөлімдеріне гипермәтіндік сілтемелер жиынтығын ұсынады.

Философиялық сөл (бұл жерде «философияның нағыз мәні» деген

мағынада айтылып тұр – ауд.) көбіне түсіндірмелермен,

қорытындыларменжәнеқосымшаларменкөмкерілген.

Алайда Спиноза өз философиясын толығымен айқын, жасырын

болжамсыз,бірсөйлемдікелесісөйлемгежалғаптұратынлогикалық

байланыстардан басқа ештеңе болмайтындай етіп түзу үшін

қолынан келгеннің бәрін жасағаны еш күмән тудырмайды.

Евклидтіңіліміпайдағааспайқалғанда,шығарманыңгеометриялық

мағынасытереңдейтүседі:олбүкілғаламдытұжырымдамалармен

өзара қатынастардың ережелері арқылы геометрия бойынша

қарапайым білімге ие оқушыларға түсінікті етіп сипаттап беруге

тырысады. Ақыр соңында, жоба сәтсіздікке ұшыраса, кінәлі –

философемес,философияныңөзініңтабиғатыболмақ.

Түрлі бөлімдердің атаулары көрсетіп тұрғандай, трактатта

этикадан басқа да талай мәселе қарастырылған. Бірінші кітап –

метафизика трактаты, сонымен қатар табиғи теология трактаты:

онда табиғат субстанциясы теориясы баяндалады, ол Құдай

болмысының да онтологиялық дәлелі болып есептеледі. Декарт

субстанцияның екі – психологиялық және материалдық – түрі

туралыайтса,Спиноза:«Бірғанасубстанциябар(оныне«Құдай»,не

«табиғат»депатауғаболады),олойлаужәнеөсуқасиеттерінеие»,–

дейді. Адам санаға және тәнге ие, яғни әртүрлі екі дүниеде бола

алмайды: сана, екінші кітапта түсіндірілгендей, ойлау қасиетінің

әдісіболыпесептеледі,дәлосылайша,тән–адамныңөсуқасиетінің

әдісісаналады.Санаментәнажырамасбірлікте:адамныңсанасы–

іс жүзінде оның тәнінің идеясы ғана. Осыны негізге ала отырып,

Спиноза танымның үш деңгейінің эпистемологиялық теориясын

құрастырады:елестету,санажәнеинтуиция.

Үшіншітрактаттакітаптыңатауынажақындаймыз.Басқатіршілік

иелері секілді, адамдар да өмір сүруге ұмтылып, өздеріне төніп

тұрған қауіптің бәрінен қорғануға тырысады. Осыны түсіну

адамдардыңбойындақалаутудырады,олеркінболғанда,бізрақат

сезімінебөленеміз,алоғанкедергіпайдаболса,жанымызауырады.

Адамның бүкіл эмоциясы қалау, рақат және ауырсынудың басты

құмарлықтарынан пайда болады. Ізгілік пен зұлымдық туралы

пікірлеріміз бен іс-әрекеттерімізді тудыратын – өз қалауларымыз

бен жеккөрулеріміз; алайда «Этиканың» соңғы екі кітабы бізге

құмарлықтарымыздың құлдығынан (адами құлдық) оларды

интеллектуалды түсіну (адами еркіндік) арқылы қалай құтылуға

болатынынүйретеді.

Оған жол ашатын кілт – белсенді және енжар эмоциялардың

арасындағы айырмашылық. Үрей мен ыза секілді енжар

эмоцияларды сыртқы күштер тудырады; белсенді эмоциялар

адамның өз ақылының көмегімен түсіне алуынан пайда болады;

сондықтаненжарэмоциялардыбелсендіэмоцияларғаалмастыру–

құтылу, азат болу жолы. Атап айтқанда, біз үрейге, әсіресе өлім

үрейінеқұмарлықтанбастартуымызкерек.«Еркінадамөлімтуралы

ғанаойлайды, алоның даналығы –өлім туралыемес,өмір туралы

пайымдайтынында»(Eth,151).

Таңғалатын бір нәрсе – моральдық еркіндік барлық заттардың

қажеттілік деңгейін түсінуге байланысты. Басқалардың іс-әрекетін

олардың жаратылысы алдын ала шешіп қойғанын түсінгенде, біз

оларды жек көруімізді тоқтатамыз. Жек көруге қайта оралу оны

күшейтетүседі;алайдамахаббатқасүйенеотырыпжасалғанәрекет

қана жиренішті жеңеді. Құдайдың назары түскен нәрселерді шола

отырып, заттардың бүкіл қажетті табиғи жүйесін «мәңгіліктің

сәулесі»тұрғысынанқарастыруымызқажет.

Спинозаның қайталанбас жүйесін тарихи тұрғыдан бірнеше

бағытта зерделеуге болады. Оның субстанция теориясын Локктың

ілімімен салыстыра аламыз. Локк та, Спиноза да субстанцияның

Аристотель берген ұғымын алып тастады: Локк жекелеген

субстанцияларнөлгедейінжоқболыпкетедідесе,Спинозаілімінде

субстанцияның созыла беретіні соншалық, бір субстанция бүкіл

ғаламды қамтиды. Алайда салыстыру нүктесі ретінде Декартты

алсақ, оның болжамдарының салдарын анықтауда Спиноза

Мальбранштанозыпкеткеніанық.Мальбранш«Құдай–ғаламдағы

жалғызделдал»дегенқорытындығакелді;Спинозаоданасып,«ол–

жалғызсубстанция»дептұжырымдады.АлайдаСпинозаосыжалғыз

субстанция «Құдай немесе Табиғат» дегенде, бұл оның пантеист

немесе атеист екенін білдіре ме? Ол: «Құдай» – табиғи ғаламның

ретін белгілейтін код сөз, ғалымдар «Табиғат» туралы айтқанда,

ылғи да Құдай туралы айтып отыр», – деп, мағынаны әділ бөліп,

байламжасады.

Философияда XVII ғасыр – Аристотельге қарсы шығу дәуірі. Осы

қарсылықты аяғына жейін жеткізген Спиноза еді. Аристотель

схоластикасының айрықша белгілері – ол жасаған

айырмашылықтар, сондай-ақ адам болмысы мен материалдық

дүниені түсіндіру үшін қолданылатын жұп ұғымдар: актуалдық

және потенциалдық; форма және материя: орын және іс-әрекет;

зерде және ерік; табиғи және рационалдық күштер; ақырғы және

формалды себептер. Бұл айырмашылықтардың бәрін Спиноза

бұзды. Аристотель ілімінде субстанция мен кездейсоқтық

арасындағыайырмашылықтыкөреміз,алсхоластикалықаппаратта

мән мен тіршілік етудің аражігін айқындаймыз. Оларды Спиноза

текбіррет–шектелгенжәнешектелмегенболмыстыңарасындағы

байланысты көрсету үшін ғана қолданады. Спинозаның жүйесі

Акуинолық Томастың ортағасырлық аристотелизмінен мейлінше

алысжатыр.

Таңғалатын бір нәрсе – Спиноза мен Аристотель бір межеде,

бәрінен ең жоғары нүктеде қиылысады. Спиноза өз «Этикасының»

соңғы кітабында ұсынатын Құдайдың интеллектуалдық махаббаты

тылсым құдіретті қуана отырып тамашалауға өте ұқсас, оны

Аристотель өз «Этикасының» оныншы кітабында адамның

саулығыныңеңжоғарықұрамдасбөлігідепкөрсетеді.

Спиноза философиясы көбіне рационализмнің ең айрықша

формасы ретінде қарастырылады. Ол өз жүйесін Евклид

терминдерінде баяндады, бұл әдісті қолданғанда оның әртүрлі

тезистерінің арасындағы логикалық қатынастарды айқындауға

талпынумен шектелген жоқ: ол үшін логикалық реттілік ғаламды

біріктіріпұстаптұрғаннәрсееді.Спинозалогикалықжәнесебептік

байланыстардыңарасындаайырмашылықжоқдепесептеді:олүшін

идеялардыңретіменбайланысызаттардыңретіменбайланысымен

бірдей. Соған қарамастан, осы бір архо-рационалист романтика

дәуірінде зор танымалдыққа жетті. Немістің романтик ақыны

Новалис оны «Құдай идеясына мас болған адам» деп жариялады,

кейінірек оны Кьеркегор да жақсы көрді. Уордсуорт пен Колридж

оның философиясын Сомерсетте 1797 жылы бірге талқылаймын

деп, сонысы үшін тұтқындалуға шақ қалды: екі ақынды

«француздың революцияшыл агенттері емес пе?» деген күдікті

тексеру үшін жіберілген үкімет тыңшысы олардың Спинозадан

үзіндікелтіріпотырғанынестіп,қаттыашуланды.

CпинозаныңҚұдайментабиғаттытеңдестіруіекіақынныңдаосы

кезеңде жазған өлеңдерінде ізін қалдырды. Уордсуорт өзін

табиғатқа табынушы ретінде сипаттап, 1798 жылы жазылған

«Тинтернаббаттығыаспанындатуғанжыр»туындысындабылайша

шаттанажазды:

«Менсезіндім

Асқақойларды,асқақсезімдердің

менімазалағанынақуанып,көзілмедім;

Жүрегіметереңбойлағанойдыңәуресі,

Оныңмекені–батқанкүнніңсәулесі,

Айналамда–шалқармұхит,тазаауа,

көгілдіраспан…адамдысанасыменұғып,

ойлауғажетелейтін–қозғалыспенрух;

Барлыққұбылыстар,заттарменойлар

Осыларарқылыөтеді».

Сол жылы Колридж «Түн ортасындағы аяз» өлеңінде өз ұлының

құмды көлдер мен тау жартастарының сұлулығы аясында өмір

сүретінінболжап,оғанбылайдеді:

«Иә,сенғажайыпмүсіндердікөресің,

Зордыбыстарғаелегізіп,елеңдейбересің.

ОларҚұдайыңжаратқантіліңарқылы

Санаңақұйылып,бөлепғажапкүйгетегі,

Өзінбәрінежәнеөзіндегібәрінеүйретеді».

Лейбниц

Готфрид Вильгельм Лейбниц XVII ғасыр мен XVIIІ ғасырдың

тоғысында өмір сүрді. Жетпіс жыл өмірінің елу төрт жылы XVII

ғасырда өтсе де, оның негізгі философиялық еңбектері XVIIІ

ғасырда жазылып, жарияланды. Шындығында, философтың

маңызды мәтіндерінің көбі ол бақилық болғаннан кейін, тіпті

өлімінен бірталай жыл өткен соң жарық көрді. Ол белгілі бір

жүйемен жазған автор емес-ті, философия тарихшылары қысқаша

кітапшалардан, кездейсоқ бөлімдерден және үзік мақалалардан

реттідекөлемдіжүйеқалыптастыруғатырысыпбақты.Бірақоның

зерде күші ешқашан күмән туғызған жоқ, кейінгі философтардың

көбіөздерініңоғанқарыздарекенінмойындады.

ЛейбницЛейпцигтегіфилософияпрофессорыныңбаласыеді,әкесі

1652 жылы, ұлы алты жасқа келгенде қайтыс болды. Лейбниц

балалықшағының көпбөлігін әкесінен қалғанкітапханада өткізіп,

кітапқақаршадайкезіненертеқызығып,тымқұнығадақұмарлана

оқыды. Саналы ғұмырында ол өзімен тұрғылас өмір сүрген

философтардыңарасындаеңкөпоқылғанойшылретіндетанылды.

Оның қызығушылығы әдебиет, тарих, заң ғылымы, математика,

физика,химияжәнетеологиясалаларынкеңіненқамтыды.Алайда

онүшжасынанбастаплогикаменфилософиябасымболабастады.

Ол жасөспірім кезінде-ақ Суарес шығармаларының роман сияқты

жеңіл оқылатынын байқап, сейіл-серуен кезінде өз санасында

аристотелизмменкартезиандықтыңбәсекелесжағымдыжақтарын

салыстыражүретін.

Лейбниц 1661 жылы Лейпциг университетіне оқуға түсті. 1663

жылы индивидтеу принципі бойынша схоластикалық

диссертациясы (G IV. 15–26) үшін бакалавр дипломын алып, әуелі

математиканы оқу үшін Йенаға, кейін құқықты зерттеу үшін

Альтдорфқа қоныс аударды. Оларға қосымша ретінде 19 жасында

«Комбинаторлық өнер туралы» (De Arte Combinatoria) атты шағын

логикалық трактатын жариялады. Онда Аристотельдің қалыпты

силлогистикасынакейбіртүзетулеренгізіп,дамытып,геометриялық

ұғымдарды арифметикалық таңбалар арқылы бейнелеуді ұсынды.

Олөзініңкүрделітерминдердіқарапайымтерминдерменауыстыру

әдісін жаңалық ашудың дедуктивті логикасына алып келеді деп

үміттенді,бұлосығандейінлогиктершешеалмағанмәселееді(GIV.

27–102).

Лейбниц«Заңдағыкүрделіістер»(HardCasesinLaw)тақырыбында

диссертацияжазып,1667жылыАльтдорфтадокторлықдәрежегеие

болды. Оған әжептәуір лауазымдық орын ұсынылды, бірақ ол өз

мансабын сарай қызметкері және дипломат ретінде жалғастыруды

жөнкөрді.ОлҚасиеттіРимимпериясысайлауалқасымүшелерінің

біріархиепископМайнцтыңқарамағынақызметкетұрды.Олнеміс

заңнамасынрационалдаубойыншаұсыныстарымен«Заңғылымын

оқытудың жаңа әдісі» тәрізді академиялық жарияланымдарын

архиепископқаарнады.АрхиепископтыңөтінішібойыншаолХVIII

ғасырда схоластикалық философияны айыптап жазылған, кейін

ұмыт болған трактатты қайта басып шығарды, бірақ оны өзінің

Аристотельді Декарттың шабуылдарынан қорғаған

тұжырымдарымен толықтырды (G I. 15–27, 129–76). Католик

сарайының протестанты ретінде ол экумендік сипаттағы бірнеше

діни еңбегін жазды. Оларда барлық христиан конфессияларын

біріктіруге бағытталған доктриналарға басты назар аударды (G IV.

105–36).

1672 жылы Лейбниц XIV Людовикті Египетке крест жорығын

бастап баруға көндіру үшін Парижге аттанды. Оның сапары

дипломатиялық тұрғыдан алғанда сәтсіз болғанымен,

философиялық жағынан жемісті болды. Ол Арнольдпен және

Мальбраншпен кездесіп, Декарт пен Гассендидің еңбектерін аса

зейін қойып оқи бастады. Ол аз уақыт Гассендидің атомизмімен

жәнематериализміменәуестенді,бірақкейіносыісінеөкінді.«Жас

кезімде, – деп жазды ол 1716 жылы, – атомдар мен вакуумның

қақпанына мен де түстім, бірақ ақыл-ойымның арқасында есімді

тезжидым»(GVII.377).

КелесіжылыЛондонғадипломатиялықсапарбарысындаЛейбниц

Бойльмен және Ольденбургпен танысты. Ол Король қоғамының

басқа мүшелеріне есептеуіш машинаның үлгісін көрсетті, қатты

таңғалған олар Лейбницті өздерінің қатарына қосты. Германияға

қайтаржолдаолАмстердамдағыСпинозағасоғып,оның«Этикасын»

қолжазба түрінде оқып шықты және маңызды ескертпелер жазды.

Алайда «Этика» жарық көрген соң Спинозаға жаппай шабуыл

жасалып, ауыр сөздер айтылғанда, Лейбниц бұрынғы достығын

сақтапқалды.

1676 жылдан өмірден өткенге дейін Лейбниц Ганновер

билеушілерініңсарайларындажұмысістеді,кітапханашыданбастап,

тау инженеріне дейін талай қызмет атқарды. Ол Майнцпен бірге

қолғаалғанэкумендікбастамаларынқайтажаңғыртып,конфессия-

аралықхристиандықапологетикабағытындағыкітаптарынжазуды

бастады, оның барысында Арнольдтың кеңестеріне, Ватиканның

қолдауына сүйенді. 1677 жылы лақап атпен жариялаған кітабында

ол:«Еуропаныңхристианмемлекеттерітұтасдостастықтантұрады,

император–оныңзайырлыбасшысы,алПапа–руханижетекшісі»,

–депатапкөрсетті.

Бұл экумендік жоба оны қаржыландырған герцог 1680 жылы

дүниеден өткен соң тоқтап қалды. Лейбництің жаңа қожайыны

Брауншвейгтік Эрнст Август еді. Оның әйелі София – король І

ДжеймспенДекарттыңдосқұрбысыЕлизаветаханымныңнемересі

болатын. ЭрнстАвгуст философқаГермания, Австрияжәне Италия

мұрағаттарын ақтарып, өзінің герцог әулетінің тарихын жазуды

тапсырды. Лейбниц бұл тапсырмаға аса маңыз беріп, аймақтың

тарихынеңежелгідәуіргедейінзерттеді.Еңбектіңолөмірденөткен

соңаяқталғанбөлігігенеалогиядангөріСаксонияныңжерқыртысы

мен минералдарын сипаттайтын геологиялық туындыға көбірек

ұқсапкетті.

1685 жылдың қысында Лейбниц өз шығармаларының бірінші

бөлігін – «Метафизика туралы пайымды» (The Discourse on

Metaphysics) жазды, ол кейін өте танымал шығармаға айналды.

Жазғанбойда-ақойшылбұлеңбегітуралымәліметтердіАрнольдқа

жіберді,бірақолсәлемдеменісалқындауқарсыалды;онжылішінде

сол деректердің бірде-бірін жарияламауы, бәлкім, содан шығар.

Лейбницмұнытолыққандыфилософиялықұстанымыныңалғашқы

көрінісі деп қарастырды. Қысқа да айқын жазылған бұл еңбек әлі

күнгеоныңфилософиялықжүйесітуралыеңүздіккіріспесаналады

жәнедоктринасыныңкөптегенсипаттамаларынқамтиды.

Ол сипаттамалардың ең біріншісі – біз мүмкін дүниелердің ең

үздігінде өмір сүріпжатырмыз, бұл дүниені Құдай еркінтаңдаған,

оләрқашанбелгілібірретпенжәнесебепкесайәрекететеді.Құдай,

Спинозаойлағандай,жалғызсубстанцияемес:адамбаласыжасаған

басқанегіздердебар.Әрадамныңөміріндеталайпредикат-мәлімет

кездеседі, олардың жиынтығы тұлғаны субстанция ретінде

анықтайды. Осындай әр субстанция «ғаламды өзінше бейнелейді»,

дүниенібелгілібіркөзқарастұрғысынанқалыптастырады.Адамдар

–сондай субстанция: олардың әрекеттері шартты, қажетсіз және

ерікеркіндігінетәуелді.Біздіңтаңдауымыздыңсебептерібар,бірақ

солсебептердіңқажеттілігіжоқ.Жасалғансубстанцияларбасқаларға

тікелей әсер етпейді, бірақ Құдай бәрін бір субстанцияда болып

жатқанжайтқалғандарындақалыптасатынжағдайғасайкелетіндей

етіпжасаған.ЯғниәрсубстанцияҚұдайданбасқаныңкезкелгеніне

тәуелсізоқшаудүниегеұқсас.

Адамның ақыл-ойында түп-тегінен бастап барлық заттардың

идеялары бар; біздің жанымызға әсер ете алатын Құдайдан басқа

сыртқы объект жоқ. Алайда біздің идеяларымыз – Құдайдың

идеяларыемес,өзіміздікі.Дәлосыпікірдібіздіңеркімізгеқатысты

даайтуғаболады,оныҚұдаймәжбүрлемей-ақбағындырады.Құдай

біздің болмысымызды үнемі сақтайды, алайда ойымыздың ағыны

ретсізжәнееркін.Жанментәнөзараәрекеттеспейді,алайдаойлар

мен денедегі құбылыстар бір-бірімен байланысты, себебі олар

Құдайдың сүюші аянымен үнемі қарым-қатынаста. Құдай

ғаламдағы қымбат дүние саналатын жан атаулыны толық өзіндік

санада мәңгілік өмір сүретін етіп жаратқан; сонымен қатар өзін

сүйетіндергеоладамсенгісізбақытсыйлады.

Осы қысқаша түйіндемеден Лейбниц «Пайымының» Аристотель

метафизикасыменжәнедәстүрліхристиандықпенүйлесіптұрғаны,

сонымен қатар онда кейінгі континенттік философтардың мұқият

жетілдірілген, өзара байланыстырылған элементтері қамтылғаны

көрініп тұр. Оның негізгі идеялары 1695 жылғы ғылыми журналда

«Табиғаттыңжаңажүйесіжәнесубстанциялардыңөзараәсері»деген

тақырыппен жарияланды. Өзін ашық сынаған ғалымдардың ойын

Лейбницбатылтеріскешығарып,лайықтыжауапберді.1698жылы

олбасқабірмақаланы–«Табиғаттыңөзітуралы»мақаласынжазуды

жалғастырып, өз жүйесінің Декарт, Мальбранш және Спиноза

жүйелерінен айырмашылығын айқын көрсетті. Лейбництің өзі

олардыңжүйелерініңсинтезінжасағанболатын.

Католиктерменпротестанттардыбіріктірудіжүзегеасыраалмаған

Лейбниц (1686 жылы әртүрлі конфессия арасындағы ортақ

тұғырнамалар баяндалған Systema Theologicum, яғни «Теология

жүйесі» еңбегінің жазылғанына қарамастан) өзінің алдына

жеңілірек мақсат – кальвиндік протестанттар мен лютерандық

протестанттардың арасын татуластыруға қол жеткізу міндетін

қойды.Бұлдаоныңдәлелдеужәненандырумүмкіндігіненжоғары

тұрған жайт еді. Сонымен қатар христиан мемлекеттерінің

еуропалықконфедерациясытуралығаламатжобасыдаболды,оның

бұл жобаға француз ХІV Людовик пен ресейлік Ұлы Петрді

қызықтыруға тырысуы бос әурешілік болып шықты. Алайда оның

экуменизмге құштарлығы азаймады, өмірінің соңғы жылында ол

католик христиандығы мен дәстүрлі сенімдердің, сондай-ақ

қытайлық конфуцийшілдер рәсімдерінің арасында үйлесім табуға

тырысқан иезуиттерді қолдады. Лейбниц өле-өлгенше протестант

болып қала берді, алайда ара-тұра тәспі ұстайтын, мұнысы оны

бірде Адриат айқасы кезіндегі дауылда кеменің жақтауынан

дінбұзарИонасияқтылақтырылудансақтапқалды.

«Адам түсінігі жөніндегі тәжірибе» еңбегінде Локктың туабітті

идеялардан бас тартуы Лейбництің эмпиризмге ұдайы шабуыл

жасауынатүрткіболды.Ол1704жылышығармасынаяқтады,алайда

Локк сол жылы дүние салғандықтан, Лейбниц оны жарияламауды

ұйғарды. Бұл туынды автордың өлімінен елу жылдан соң «Адам

ақыл-ойы жөніндегі жаңа тәжірибе» деген атпен жарық көрді.

Лейбництің көзі тірісінде жарияланған ең ұзақ шығармасы –

Құдайдың әділеттілігін дүниедегі зұлымдықтың алдында ақтау

мақсатында жазылған «Теодицея туралы эссе» (Essays in Theodicy)

Пруссия патшайымы Шарлоттаға арналды. «Теодицея» – псевдо-

грекшесөз,олҚұдайдыңістерінадамныңалдындаақтауүшінойлап

табылған. Кітапта, сыртқы көріністерге қарамастан, біз, шынында

да, мүмкін дүниелердің арасындағы ең жақсысында өмір сүріп

отырмыз деген ой тұжырымдалады. Оның жолдауын Александр

Поупөзінің«Адамтуралыэссесінде»былайжеткізді:

«Жүйедегенқайшылықтантұрады,

Шексіздікқойданалықтыңтұрағы...

Сыйлауқажетқайкездедеадамды,

Танытадыолкім-кімгедеадалдық.

Төлтабиғат–өнерсағанбелгісіз:

Кездейсоқтық–бағытқойсенкөргісіз,

Ұғыспағанараздықпенжарасым;

Зұлымдықпенжалпығаортақбарасыл;

Адасқаной,болғаныментәрізіоң,

Шындықосы:«Неболсада,бәріЖӨН».

«Адамтуралыэссесі»ағылшынтіліндегіеңұзақфилософиялықпоэма

саналатынАлександрПоуптыңДжонатанРичардсонсалғансуреті.

Поуптың қаламынан бұл жыр 1734 жылы туды. Ширек ғасырдан

соң Вольтер Лиссабондағы жер сілкінісінен кейінгі мұндай

оптимизмге таңғалып, жауап ретінде «Кандид» сатирасын жазды.

Бұл романда Лейбницті еске түсіретін кейіпкер доктор Панглосс

азаптар мен зілзалаларға: «Мүмкін дүниелердің ең жақсысында

болып жатқанның бәрі жақсылық үшін», – деп жауап береді.

Кандидтің жауабы: «Ең жақсысы осы болса, басқалары қандай

болмақ?».

1714 жылы Лейбництің екі маңызды қысқаша трактаты жарыққа

шықты: «Монадология» және «Табиғат пен рақым принциптері».

«Монадология» жүйенің дамыған және мұқият өңделген

формасының «Метафизика туралы пайымда» сипатталуын

қарастырады.«Күрделініңбәрі,–дейдіол,–қарапайымнантұрады,

алқарапайымныңбәрі–созылмаған,себебіолкеңейетінболса,әрі

қарайбөлінеберереді».Алайдаматериалдынәрсеніңбәрісозылып,

кеңейеді,сондықтанқарапайымбейматериалдықэлементтерболуы

тиіс. Мәнге ұқсас бұл жандарды Лейбниц монадалар деп атады,

«Пайымда» олар «әлемніңбөлшектері» делінеді. Спиноза «бір ғана

суб-станцияөмірсүреді, олақыл-ойғада,созылып-кеңеюге де ие»

десе, Лейбниц «тек қана жанға иеөте көпсубстанция өмірсүреді»

дейді.

Мальбраншсекілді,Лейбництетіршілікетушілергебасқатіршілік

иелері себепті әсер ете алады дегенді терістеді. «Монадалардың, –

дейдіол,–оларарқылыбірдеңекіретіннемесешығатынтерезелері

жоқ». Олардың өмірі – менталдық күйлер мен қабылдаулардың

тізбегі,алайдаолардысыртқыдүниетуындатпайды.Монададүние

оған нұрын төккеннен емес, Құдай оны өзге әлеммен бірдей

өзгеретін етіп жаратқандықтан ғана дүниені бейнелейді. Жақсы

сағат шебері екеуі өмір бойы бір сәтте бірдей соғатын мінсіз

уақытқа бағдарланған екі сағат жасай алады. Өзі жаратқандардың

бәрінеқатысты алғанда, Құдай– осындайсағат шебері:заттардың

түпнегізіндеолғаламныңүйлесіміналдыналажоспарлап,орнатып

қойды.

Лейбниц «Монадологиясын» жазған жылы Ұлыбритания

патшайымыАннадүниесалды.Тақмұрагерлігітуралы1701жылғы

Британия Акті Ганновер сайлау алқасының мүшесі Софияның

мұрагерлерінің таққа отыру құқын бекітті де, оның ұлы курфюст

ГеоргЛюдвигАнглиякороліІГеоргболды.Лейбницқожайынының

соңынанЛондонғааттанбай,Ганновердеқалды.Англияонышексіз

аздар қисабы теориясының авторлығына қатысты Ньютонмен

арадағы жанжалдың кесірінен елге кіргізбей қоюы да мүмкін еді.

Бұл дау-дамайға Король қоғамы араласып, 1712 жылы осы теория

бойыншатартыстыНьютонныңпайдасынашешті.

Лейбниц соңында көптеген жарияланбаған еңбектері мен

аяқталмаған жобаларын қалдырып, 1716 жылы өмірден озды.

Осындайтуындыларыныңарасындағыеңмықтысы–адамбілімінің

толықэнциклопедиясыеді.Бұл–бенедиктшілдермениезуитшілдер

секілдідіниордендермен,соныменқатаржақындақұрылғанКороль

қоғамымен, Париждегі Ғылым академиясымен және Лейбниц өзі

біріншіпрезидентіболғанПруссияакадемиясыменбірлесежасалған

жұмыс болатын. Жобадан ештеңе шықпады, қазір Лейбництің

еңбектерін толық жариялауды 1923 жылы бастаған Германия

академиясыбағдарламаныңжартысынадажетеалмайотыр.

Беркли

Лейбництің өмірінің соңғы жылдарында ғылым кеңістігінде

дарындыжасойшылдыңпайдаболғанынкөрсететінбірнешееңбек

жарыққа шықты. Ол ойшыл Джордж Беркли еді. 1685 жылы

ИрландиядағыКилкенни маңындадүниегекелген олІХ ғасырдағы

Иоанн Скот Эриугенадан кейін осы аралдан шыққан ең талантты

философ болды.

 15 жасында Тринити-колледжге түскен Беркли

бакалавр дәрежесін алды және математикадан жазған екі

шығармасының негізінде колледж қызметкері болып жұмысқа

қабылданды. Лейбництен айырмашылығы – ол өзінің ең үздік

философиялық шығармаларын жас кезінде, жиырма төрт пен

жиырмасегізжасаралығындажазды.

Берклидің «Көрудің жаңа теориясының тәжірибесі» (An Essay

towardsa New Theory of Vision) аттыеңбегі 1709жылыжарияланды.

Бұл шығармада көрініп тұрған объектілердің арақашықтығы мен

өлшемінқалайбағалайтынымызтуралыбаяндалған.Арақашықтық

«көздің соңындағы сызық бола отырып», өздігінен көрінбейді: біз

онысыртқывизуалдытүрайқындығыныңдеңгейіарқылы,сонымен

қатар көзіміз толық көруге ұмтылғанда сезінетін түйсіктеріміз

бойынша бағалаймыз. Өлшемді визуалды қабылдауды

қарастырғанымызда, біз көрінетін көлем мен нақты сезілетін

көлемді айырып қарауға тиіспіз. «Көру арқылы қабылданатын

объектілердің екі түрі бар, олардың әрқайсысының өзіндік белгілі

бір көлемі немесе кеңеюі болады – біреуі сезіледі, яғни сипау

арқылы өлшенеді, көру аясына бірден кірмейді; екіншісі – дұрыс

жәнебірденкөрінеді,оларқылыбіріншісікөруаясынакіргізіледі».

Мысалы, Айдың көрінетінаумағы оның көкжиектен қашықтығына

байланысты өзгереді, бірақ оның нақты көзге түсетін көлемі

тұрақты болып қала береді. Әдетте дәл осы көрінетін, визуалды

көлемарқылыбізсезілетінкөлемдібағалаймыз.Өлшемтұрғысынан

да, қашықтық тұрғысынан алғанда да, Берклидің талқылауы

эмпирикалық қорытындыға алып келеді: визуалды пікірлеріміз

түйсіктерарасындағыбайланыстәжірибесіненегізделген:

«Қашықтықты қалай көрсек, көлемді де солай көреміз. Адамның түрінен ұят пен

ашуды аңғаратынымыз сияқты, мына екеуін де көре аламыз. Ұят пен ашу өздігінен

көрінбейді, бірақ көзіміз оларды түстер арқылы және жүзіміздің өзгеруі бойынша

ажыратады:олар–көрудіңтікелейобъектісі,ұятпен,ашуменқатаржүретіндіктенғана

осы сезімдерді білдіреді. Тәжірибе болмаса, біз ұялған кезімізде қуанғандағымыздай

қызармауымызкерекеді»(BPW,309).

Көру арқылы бағаланатын форма мен сипау арқылы сезілетін

форманың арасындағы байланыс тәжірибеде ғана зерттеледі.

Шынына келгенде, көрінетін дөңгелек зат пен сезілетін доғал

нәрсенің арасында ортақештеңе жоқ. Дүниеге соқыр болыпкеліп,

сипалау арқылы ғана кубты шардан айырып үйренген адам, егер

оның көру қабілеті аяқ астынан қалпына келсе, жалғыз өзі қарап

отырып,үстелүстіндегіекізаттыңқайсысыкуб,қайсысышарекенін

айтаалмаседі.БерклиЛокктыңізіменосылайтұжырымдады.

«Жаңа теорияның» экспериментті психологияға, сонымен қатар

ақыл-ой философиясына қосылған үлес болғаны сөзсіз. Мысалы,

осының алдында баяндаған тезисіміз концептуалды сараптаудың

бөлігі болып саналмайды, оны экспериментті түрдеғана тексеруге

болады.

Берклидің1710жылыжарықкөргенкелесіеңбегі–«Адамбілімінің

негіздері» (Principles of Human Knowledge) сан қилы мәселелерді

қарастырды: ол «материя ұғымы жоқ» деген таңғаларлық тезисті

ұсынып, керемет қорғап шықты. Кітап жарық көрген бойда оны

оқып шыққан Лейбництің өзі естен тана жаздады. «Мұндағы көп

ойлар маған дұрыс сияқты көрінеді», – деп жазды ол өзінің

шолуында. Алайда ойлардың өте тосын баяндалғаны рас. Себебі

«материя дегеніміз – ештеңе» деп айтуға қажеттілік жоқ. Бұл

кемпірқосақсекілдіқұбылысдесек,жеткілікті.

1713жылыағылшынтіліндежазылғанеңғажайыпфилософиялық

туынды саналатын шағын еңбек – Хилас пен Филон арасында

өрбитін «Үш диалогта» Берклидің бейматериализмі қайта көрініс

тапты. Бұл екеуінің сөзсайысында сананың ғашығы Филон

материяның жақтаушысы Хиластан басым түседі. Дәлелдеу төрт

кезеңге созылады. Біріншісінде ақыл-ойға қонымды қасиеттердің

бәрі де – идеялар екені тұжырымдалады. Екіншісінде самарқау

материя ұғымы сын тезіне салынады. Үшіншісінде Құдайдың бар

екеніне дәлелдер келтіріледі. Ең соңында, қарапайым тіл

бейматериалистік метафизикаға сәйкес қайта қарастырылады.

Ақырында, Хилас ағаштар мен орындықтардың Құдай біздің

санамызда тудырған идеялар екеніне, оларды үздіксіз тіршілік

ахуалындаұстаптұратынжалғызұстын–Жаратқанныңөзқұдіреті

екенінекелісіптынады.

Берклидіңтеориялықфилософиябағытындағысоңғытуындысы–

латынша жазылып, 1712 жылы жарияланған қозғалыс туралы

трактаты.ОсыкездеоныңИрландияпротестанттықшіркеуініңдіни

қызметшісі болып жұмыс істеп жатқанына екі жыл болған еді. Ол

ара-тұраЛондонғабаратын,солжердеАлександрПоуппендостасты

және оны Джонатан Свифт сарайға таныстырды. 1714 жылы ол

континенттіаралап,ғаламатсаяхатжасады,қысортасындаАльпіні

ашық орындықта отырып бағындырды, оны «ержүрек адамның

жүрегінеріксізерітерліктейбиік,жартасты,айтарлықтайтік»Мон-

Сениқаттытамсандырды.

1724жылыДерриқаласыныңбасшысыболғанБерклиТринитидегі

бауырластықтан кетті. Көп ұзамай континенттік Америкадағы

британ колонистерінің балаларын жергілікті америкалықтармен

біргеоқытужәнедінибілімберуүшінБермударалдарындаколледж

ашужоспарынойластырды.Олкүндердіңкүніндеөркениеттіәлемді

басқару Американың қолына өтетінін алдын ала болжап,

«Америкадағы өнер мен білім берудің болашағы туралы» өлеңінде

былайдепжазды:

«Империябатысжақтышабады,

Аяқталдыалдындағытөртакті.

Бесіншісішымылдықтыжабады:

Бекзатболареңсоңғысыұрпақтың».

Беркли өзінің колледжіне қолдаушылар тапты, оған 20 000 фунт

стерлинг көлемінде парламенттің гранты беріледі деп уәде етілді.

Ол 1728 жылы Атлантикаға аттанды. Ньюпортқа, Рой-Айлендке

жеткенсоң,көпұзамайсолжерлердіакадемиясыүшінеңқолайлы

деп шешті. Алайда уәде етілген грант ақырында берілмеді де, ол

1731жылыештеңебітірместенАнглияға оралды.ДегенменҚұрама

Штаттардың азаматтары өз ата-бабаларына оның жасаған

қамқорлығын ұмытпай, Берклидің есімін Йельдегі колледж бен

Калифорниядағыуниверситетқалашығынаберді.

Беркли1734жылыКлойнепископыболыптағайындалды.Олісіне

адал епископ болса да, оның шіркеу қызметшісі ретіндегі міндеті

аса қиын емес-ті, сондықтан ол өз уақытын шайыр-судың ізгі

қасиеттерін насихаттауға арнады. Оның пікірінше, бұл су адам

ауруларының басым көпшілігінен айықтыра алады. Шайыр-су

қарағайдың қабығынан дайындалатын, Беркли Америкада оның

шешекке қарсы ем ретінде қолданылатынын көрген еді. Ол өзінің

«Сейрис» деп аталатын трактатында: «Табиғат сондай жұмсақ та

жомарт және адамның дене құрылысына – қыздырмай

жылытатындай, мас болмай шаттанатындай үйлесімді», – деп

жазды. Оның сөздерін кейінірек Каупер деген ақын ұрлап алып,

шайдымадақтауғапайдаланды.

1749 жылы Беркли «Данышпанға сөз» (A Word to the Wise)

шығармасын жазды. Ол бұл еңбегінде өз епархиясындағы Рим-

католик дінбасылығын отандастарының тұқымында бар

жалқаулықтан арылтып, Ирландияның экономикалық жағдайын

жақсартуға бағытталған ұмтылысын қолдауға шақырады. Үш жыл

өткенсоңүкіметоғантабысыбұрынғыданмолыраққызметұсынды,

бірақ Беркли одан бас тартып, Оксфордқа қоныс аударып, оқшау

ғұмыркешті.ӨмірініңсоңғыжылынолХолиуэлл-Стриттегіжұпыны

үйінде өткізді. Ол 1753 жылдың басында әйелінің Киелі кітапты

оқығанын тыңдай отырып, дүниеден өтті; сүйегі Христ

ғибадатханасындажерленді,ескерткішіқазіргедейінсондатұр.

«Материя жоқ, материалдық объектілер дегеніміз – Құдай анда-

санда бізбен бөлісіп отыратын идеялар» деген таңғаларлық тезисі

үшін тек философиялық орта ғана емес, жалпы жұртшылық та

Берклиді ұзақ уақыт еске алып отырды. Оның «болу дегеніміз –

қабылдану» тезисіне көп сілтеме жасалып, көп келемеж етілетін.

Самуэль Джонсон сияқты кей кісілер оның ілімі керемет деп

ойлады;ал ақынАртурХью Клафсияқтылароның ілімі өмірімізді

түктеөзгерткенжоқдепесептеді.

Джеймс Босуэлл болса, Джонсон екеуі зираттың басында

Берклидің имматериализмін қалай талқылағанын сипаттайды:

«Мен «біз cенің іліміңнің дұрыс еместігін білсек те, оны теріске

шығарумүмкінемес»,–дедім.СондағыДжонсонныңаяғыменүлкен

тасты қатты теуіп, ұшырып жіберіп: «Мен оны осылайша

терістеймін», – деп қызбалана жауап бергенін ешқашан

ұмытпаймын».

Клафтың «Dipsychus» трагедиясында жас кейіпкер Құдаймен

жалғыз сырласудың мінсіз жолын ұстанады. Оның сұхбаттасы,

күнделікті тұрмыстың дана тәжірибесінің дауысы мұны қинала

қабылдайды:

«Даналаршабұлайайту,ұғайық,

МальбраншпенБерклигелайық.

Күнәболмас,керіайналмасісбірден,

Егердеменжауапберсеммысқылмен.

Тілүйірердәмдіетпенбалшарап,

Сыртсипатықарапайымболарма?

Жандүниемдіжайландырарбаршама

Жәнеерекшеүйлесімбароларда.

Әсемжүздіңжарқырағанкелбеті

Елеспеекен,күмәнтудыкеудеде;

Бірақоныуысымақысқанда,

Олтуралыойламадымменнеге?».

(Өлеңдері(Oxford:OxfordUniversityPress,1974),p.241)

Декарттыңтабиғаттеологиясы10-тараудатолығыраққарастырылады.

Гоббстыңсаясатфилософиясы9-тараудатолығыраққарастырылады.

Қараңыз:2-том,194-195-бб.

TheImmortalityoftheSoul(1659),bk1,ch.8.

TheTrueIntellectualSystemoftheUniverse(1678),II.537,III.49–50.

C.Taliaferro,EvidenceandFaith(Cambridge:CambridgeUniversityPress,

2005),11.

Локктыңсаясатфилософиясытолығырақ9-тараудақарастырылады.

«Провинциалхаттарының»адамгершілікфилософиясы10-тарауда

талқыланады.

Паскальдыңпікірталасы10-тараудабаяндалады.

W.N.A.KleverinCCS,p.25.

Спинозаныңметафизикасы6-тарауда,табиғаттеологиясы10-тарауда,ал

гносеологиясы4-тараудакеңірекқарастырылады.

Спинозаныңэтикасы8-тараудатолығыраққарастырылады.

Coleridge,BiographiaLiteraria,Ch.10

Қараңыз:2-том,53–58-бб.

Расындада,1963жылғысынақбарысындамұныңжалғанекеніанықталды:

көзініңқа-саңқабығыалмастырылғанадамбірденқалтасындағы

қолсағатынсипапұстағанбойдауақыттыайтыпбереалатындайсезінген.

R.L.Gregory,TheOxfordCompaniontotheMind(Oxford:OxfordUniversity

Press,1987),p.95

Лейбництің“Принциптерінде”жазылған,С.Браунүзіндікелтіріпотыр

(Leibniz,Brighton:HarvesterPress,1984,p.42).

IIIТАРАУ

ЮмненГегельгедейін

Юм

еркли Дублинде өзінің эмпирикалық метафизикасын барша

әлемгежарияеткенненкейінкөпұзамайЭдинбургтеэмпирика

принциптерін антиметафизикалық қарама-қарсы сипатта

қолданатын философ пайда болды. Дэвид Юм 1711 жылы атақты

шотландәулетініңкішітармағындадүниегекелді.Олжастайжесір

қалған анасының кенжесі болатын, өмірдегі өз жолын ерте

таңдауына тура келді. 12–15 жас аралығында Эдинбург

университетінде әдебиет пен философияны оқыды, өзі айтқандай,

екі пәнге де ғашық болды. Содан соң заңгер мамандығына

дайындалудыұйғарды,бірақкейінбұлойынанбастартты,себебі,өз

сөзіменайтсақ,«философияменжалпыоқуғаұмтылыстанбасқаның

бәрінөтежеккөріпкетті».

Соған қарамастан, Юм Бристоль қаласындағы қант фирмасында

коммерциялық қызметпен айналысып көрді; бірақ клерк болып

істеген төрт ай оның бизнес үшін жаралмаған адам екеніне көзін

жеткізді.Оләкесіненқалғаншағынғанамұрасынүнемдепжұмсап,

қала сыртындағы үйде тұру аса қымбатқа түспейтін Францияға

аттанды. 1734 жылдан 1737 жылға дейін ол Анжудағы Ла-Флеште

өмір сүрді, бұл Декарт иезуиттер колледжінде білім алған жер еді.

Колледжкітапханасынпайдаланаотырып,Юмөзініңалғашқыіргелі

еңбегін – «Адам табиғаты туралы трактатты» (Treatise of Human

Nature)жазды.

Англияғақайтаоралғанолосытуындысынжариялаудақиындыққа

ұшырады, ал кітабы жарық көргенде оны қоғамның қалай

қабылдағанына қарап, көңілі қалды. Юм өз өмірбаянында: «Менің

трактатымдайсәтсізәдебиетешқашанболғанемес,олбаспаданөлі

күйінде шықты», – деп жазды. ХVІІІ ғасырдағы неміс идеалистері

менХІХғасырдағыбританидеалистеріЮмніңеңбегінэмпиризмді

сынау объектісі ретінде қабылдады; оны жек көрді, әйтсе де

құрметпенқарады.

Ла-Флешколледжі.XVIIғасырдағыгравюра.

Британ эмпириктері ХХ ғасырда трактатты ағылшынтілді

философияның ұлы шығармасы деп асқақтата мақтады. Әрине,

Юмніңкеңтанымалидеяларыбаяндалғанкейінгіеңбектерісияқты,

бұл туындының ықпалы да Декарт заманынан бергі кез келген

философтың шығармаларынан асып түсті. Ла-Флеш өңірі өзінің

философияғақосқанүлесіменқалаймақтансадажарасады.

Трактат үш том болып жарияланды, алғашқы екеуі («Түсіну

туралы»және«Құмарлықтуралы»)1739жылы,алүшіншісі(«Мораль

туралы») –1740 жылы басылды. Еңбектің мақсаты бірінші

басылымның басында баяндалды, ол – пайымдаудың

эксперименттік әдістерін адамгершілік субъектілеріне енгізу

талпынысы еді. Юм эксперименттік әдісті моральдық пәндерге

қолдана отырып, өзінің психология үшін атқарған ісі Ньютонның

физикаға сіңірген еңбегімен тең деп есептеді. Ол идеялардың

арасындағы өзара байланыс туралы қорытынды жазып, ұсынуды

жоспарлады,мұндайбайланысденелерарасындағыгравитациялық

тартылыстың үлгісі бола алар еді. Метафизиктер шатастырған

себеп-салдарлық байланыс пен қажеттілік ұғымдарына алғаш рет

айқындық енгізілетін болды. Бұл барлық ғылымдар үшін пайдалы

еді:білімдер шекарасындағышағынбекіністерді алғаннангөрі,біз

енді «осы ғылымдардың астанасына немесе орталығына, адам

табиғатыныңөзінетікелейтартаредік»(Т).

Трактаттың бірінші кітабы сана («қабылдау») мазмұнын жіктеуді

баяндаудан басталады. Бұл Локк пен Берклидің эпистемологиясы

сияқтынегіздіңауқымдыбөлігінқамтиды,алайдаЮмқабылдауды

әсерлер және идеялар деп, екі түрге бөледі. Әсерлер идеялардан

мықтырақжәне жарқынырақ. Әсерлертүйсіктер менэмоцияларды

қамтиды, ал идеялар – ойлауға және пайымдауға байланысты

қабылдау түрлері. Юм ес идеясы мен елестету идеясын, олардың

арасындағыбайланысты егжей-тегжейліқарастырады. Ол Локктың

абстрактілі идеяларына қатысты Берклидің сынын мақұлдап, оны

күшейтетүседі.

Кеңістікжәнеуақыт

идеяларынаарналғанекіншітарауданкейін

Юм «Білім және ықтималдық» бөлімінде өзінің ең қайталанбас,

ықпалдыойларынұсынады.«Сезімгетікелейәсерететіншеңберден

асып кететін барлықбілім, – деп тұжырымдайды Юм, – себеп пен

салдар ұғымдарына байланысты». Дәл осы идеялар арқылы біз

бұрын не болғанын білеміз және болашақта не болатынын

болжаймыз. Сондықтан осы идеялардың шығу тегін мұқият

зерттеуімізқажет.

Юмнің пікірінше, себеп-салдарлық байланыстар объектіге тән

қандай да бір қасиеттен туындай алмайды, өйткені себептер мен

салдарларәрқилытүрлердіңобъектілеріболаалады.Оныңорнына

объектілерарасындағыбайланыстардыіздеуімізқажет;бізсебептер

менсалдарлар үзіліссіз, біріненсоңбірі жүруге тиісжәнесебептер

салдарларғадейінболуықажетдепсанаймыз.Сондай-ақекітүрдің

объектілері тұрақты байланыста екенін көрмесек, екі объектіні

себеппенсалдардепжариялауүшінүзіліссіздікпенбірізділіказдық

етеді. Бұл жеткіліксіз: біз себептің белгілі бір әсері туралы

қорытынды жасағымыз келсе, себеп пен салдардың арасында

қажеттібайланысболуытиісдепесептейміз.

Шебер пайымдауға толы талай парақтан кейін Юм бізді

таңғаларлық қорытындыға алып келеді: қорытындымыз себеп пен

салдардыңарасындағықажеттібайланысқатәуелдіемес,керісінше,

қажеттібайланысбіздіңқорытындығатәуелді.Қажеттібайланысқа

сеніміміз – пайымдау мәселесі емес, әдет; бізді қарама-қарсы

доктринадан бас тартқызу үшін Юм ақыл мен сенімнің өзара

байланысының өзіндік сараптамасын ұсынады. Ол таным туралы

кітабында өзінің жаңа скептицизмін баяндайды, оны

скептицизмнің басқа, ежелгі және қазіргі заманғы нұсқалары

аясында қарастырады. Тарау Юм философтар ойлап тапқан

«Меннің»барекенінтерістейтінәйгілібөлімментәмамдалады.

Философ трактаттың екінші кітабын құмарлық пен эмоцияға

арнайотырып,ДекартпенСпинозаныңжолынжалғады.Алайдаосы

тақырып аталған рационалист ойшылдармен салыстырғанда Юм

үшін әлдеқайда маңызды еді, себебі әлгілер сананың қызметі деп

қарастырған көп әрекетті оның философиясы құмарлыққа тән

әрекет деп тұжырады. Себепті қорытынды – олардың ең мықты

мысалығана.

«Құмарлық, – дейді Юм, – әсерлердің ерекше түрі». Қабылдауды

әсерлер мен идеяларға бөле отырып, ол аса ерекше және екінші

дәрежеліәсерлердептағыбіржіктеужасайды:сезімдікәсер,тәннің

ауырсынуы мен рақат – аса ерекше әсерлер, ал екінші дәрежелі

әсерлер – кітаптың негізгі тақырыбы болған құмарлықтар.

Тәкаппарлық пен бойсұну, махаббат пен өшпенділік секілді нақты

құмарлықтарқисынсыздаутүрдеегжей-тегжейліталқыланады.

Кітаптыңеңтаңғаларлыққорытындысы–құмарлықпенақыл-ой

арасындағыкөпталқыланғанжанжалдыңметафизикалықмифекені

туралы тұжырым. Ақыл-ойдың өзі әрекет жасауға еш қабілетсіз

екенін айттық: саналы түрде, өз еркімен жасалған әрекеттерді

құмарлық басқарады. Ақыл-ой құмарлықты ешқашан жеңе

алмайды, оны тек қарама-қарсы құштарлық қана жеңе алады. Бұл

тезис бізді алаңдатпауы тиіс: «Ақыл-ой – құмарлықтың құлы ғана

және солай болуы тиіс, оларға қызмет етіп, бағынудан басқа

ештеңегеүміттенедеалмайды»(TII.3.3).

Екінші кітаптың соңына таман Юмнің этикалық жүйесі дәстүрлі

мораль философиясының кез келгенінен айрықша екені мәлім

болады. Ақыл-ой бізді әрекет етуге мәжбүрлей алмайтындықтан,

моральдық пайымдар ақыл-ойдың нәтижесі бола алмайды, себебі

ондай пайымдардың бар мақсаты – мінез-құлқымызды бағыттап

отыру. Ақыл-ой не идеялардың қатынастарына, не фактілерге

байланысты,алайдаолардыңешқайсысыіс-әрекеткеұласпайды.Іс-

әрекетті тек құмарлық қана жасай алады, ақыл-ой біздің

құмарлықтарымызды туындата да, бағалай да алмайды.

«Саусағымның тырналмауын бүкіл әлемнің күйреуінен жоғары

қоюым–қисынғақайшыкелмейді».Ақыл-ойдыңқолынанкелетіні

– құмарлықты және оған жетудің ең жақсы әдістерін іздеуші

объектілердің мүмкіндігін анықтау. Юм ақыл-ой мен құмарлық

туралыескертпелерінмынаәйгілісөздерменаяқтайды:

«Мен осыған дейін кездестірген мораль жүйесінің бәрінде де автордың кей уақ

пайымдаудыңқарапайым үрдісіне көшіп,Құдайдыңбарекеніндәлелдейтініннемесе

адамның іс-әрекетіне ескертпелер жасайтынын байқадым. Алайда әдеттегідей «бар»

және«жоқ»дегенпікірлержиынтығыныңорнына,осылайболуытиіснемесеболмауы

тиісдегенболжамдардааяқастынанпайдаболақалады.Бұлөзгерісбайқалабермейді;

бірақоныңтүпкіліктісалдарыбар»(TIII.1.1).

«Болуға тиіс» «нақты өмір сүріп, бар болып отырғаннан»

туындамайды: біз «ізгілік пен зұлымдықтың, дұрыс пен бұрыстың

арасындағы айырмашылық ақыл-ойдың емес, моральдық сезімнің

жемісісаналады»дегенқорытындыжасауымызқажет.

Осы пікірге сүйене отырып, Юм кітабының екінші тарауында

әділдік пен әділетсіздікті, ал үшіншісінде ақпейілділік пен

парасаттылықты талқылауды жалғастырады. Ол моральдық

айырмашылықтардың негізгі бастауы – басқаларды ұнатып,

жанашырлық таныту сезімі деген қорытындыға келеді. Әділеттілік

мақұлданып бекітіледі, себебі ол қоғамдық игілікке ұмтылады; ал

қоғамдық игілік, ондағы жанашырлық өзімізді қызықтырған

жағдайлардағанаболмаса,бізгетәуелдіемес.«Ізгілікмақсатқажету

құралыретіндеқарастырылады.Құралдарсоңғымақсатқажеткенше

ғана құнды. Алайда бөтен адамдардың бақыты бізге мейірімділік,

жанашырлықсезіміарқылығанаәсеретеді»(TIII.3.6).

«Адам табиғаты туралы трактат» жиырма жастағы адам үшін

кереметжетістікеді,сондықтаносыеңбегінқоғамныңоншажақсы

қабыл алмағанына Юмнің көңілі толмауы түсінікті. Ол алғашқы

күйзелісінен айығып, кітаптың кемшілігі оның мазмұнында емес,

көпшілікке дұрыс таныстырылмауында деп шешті. Соған орай, ол

1740 жылы осы еңбек туралы, әсіресе оның себептілік теориясы

жайындағы қысқаша тезисті лақап атпен жариялады. Лақап атпен

жарық көріп, жақсы қабылданған келесі екі томнан – «Моральдық

жәнесаясиочерктерден»(EssaysMoralandPolitical)кейінолтрактат

мазмұныныңбасымбөлігінкөпшіліккеұғынықтыетіпқайтажазып

шықты. Бірінші томға сәйкес келетін «Адам танымы туралы

зерттеулер» 1748 жылы (сәл басқаша атаумен) және 1750 жылы

(соңғыбасылымда)жарықкөрді.Бұлнұсқағабұрынқарастырылған

кеңістік пен уақыт енгізілмеді, алайда ғажайыптар туралы тарау

қосылды,оныңмазмұныКиелікітаптыңескішілоқырмандарының

намысына тиді. Сонымен қатар Юм 1751 жылы «Мораль

принциптерітуралы зерттеу»(An Enquiry Concerning the Principlesof

Morals)аттыеңбегін жариялады, олтрактаттың үшінші тарауының

қысқартылғанжәнеқайтақарастырылғаннұсқасыеді.

1745 жылы Юм Эдинбургте профессор лауазымын алуға өтініш

берді.Онысысәтсізаяқталды,алайдаЮмжасмаркизАннандейлдің

тәлімгері қызметіне орналасты. Әрі қарай ол өзінің алыс

ағайындарының бірі – генерал Сент-Клердің қарамағында болып,

АвстриятағыүшінсоғыстаБретаньтеңізэкспедициясындақызмет

етті.Осысоғыстыңсоңынатаман,1747жылыгенералдыңВенамен

Туриндегі дипломатиялық миссиясына қатысты. Ақыр аяғында, ол

астатөкдәулеттіңдәмінтатты:«1000фунтстерлингқоржинадым»,

– деп мақтанатын оны бір замандасы «Тасбақа жұтқан төре» деп

суреттеді. 1751 жылы ол адвокаттар факультетінің кітапханашысы

қызметінеорналастыжәнеәпкесіекеуіқаладанүйсалыпалды.

1750жылдарыЮмніңфилософиялықшығармаларыжақсысатыла

бастап, едәуір даңққа, ең аз дегенде, танымалдыққа ие болды.

«Әулиелер мен дінбасылардың жауаптары жылына екі-үш рет

шығатын», – дейді ол. Сөйтіп, оның жұмысы жаңа қарқын алды.

1754–1761жылдараралығындаолАнглияныңалтытомдықтарихын

жазып шықты, оның мазмұнынан Тори партиясының ұстанымы

қаттысезілетін.Көзітірікезіндеолфилософретіндеемес,тарихшы

ретіндекөбіректанылды.

1763жылы,жетіжылдықсоғыстансоңЮмБританияныңПариждегі

елшілігініңхатшысыміндетінатқарды,албірелшіменекіншіелші

қызметінің арасындағы алты айда – істер бойынша сенімді өкіл

болды. Ол Дидро, Даламбер сияқты философтармен араласып,

графиня де Буффлермен әдемі көңіл жарастырған бұл топты ең

жағымды орта деп сүйсінді. Графинямен байланысын өзі

Британияға оралғаннан кейін демахаббатқа толы хаттары арқылы

жалғастырды. Ол Лондонға өзімен бірге швейцариялық философ,

құрлықта қудаланудан қауіптеніп жүрген Жан-Жак Руссоны ала

келді. Руссоның қиын мінезі Юмнің оны қорғағысы келген ізгі

ниетіне, достық ықыласына қарама-қайшы келіп отырды, сол

себепті екі философ 1767 жылы әбден жария болған жанжалдан

кейінбір-бірінеқошайтысты.

Юмнің мемлекеттік қызметтегі мансабы герцог Графтон

әкімшілігінің солтүстік бөлімшесі хатшысының орынбасары болып

екі жыл – 1767 жылдан 1769 жылға дейін – жұмыс істеуімен

аяқталды. Ол Эдинбургке кетіп, сол жерде 1776 жылы дүниеден

өткеншеөмірсүрді.Юмбіршамауақыттабиғидінтуралысұхбаттар

жиынтығын қайта қарастырды, оның нәтижесі философ дүниеден

өткен соң, 1779 жылы жарық көрді. Джеймс Босуэллдің (ол Юмнің

сырқатының соңын егжей-тегжейлі жазды) өкінішіне қарай, Юм

дінніңжұбатуынанбастартып,тып-тынышкөзжұмды.Олқысқаша

өмірбаянынқалдырды,оны1777жылыдосы,экономистАдамСмит

жариялады. Смиттің өзі Юм туралы: «Жалпы алғанда, мен оны

әрқашан – көзінің тірісінде де, өмірден өткен соң да, мінсіз

данышпан және ізгі адам идеясына әбден жақын тұлға ретінде

құрметтедім»,–депжазғанеді.

СмитжәнеРид

АдамСмиттіңфилософиятарихындаемес,экономикатарихында

өзіндік орны бар, алайда ол Глазго университетінде логика және

мораль философиясы кафедрасын басқарды, ал 1759 жылы

«Моральдық сезімдер теориясын» (Theory of Moral Sentiments)

жариялады. Бұл еңбегінде ол іш тартудың күрделі сараптамасын

жасады, оның моральдық пайымдарымыздың негізгі элементі

ретіндегі рөлін атап көрсетті. Юм үшін іш тарту – жылы шырай

таныту, рақатты немесе ауруды басқамен бөлісу болса, Смиттің

пікірінше,оныңауқымыкеңжәнекезкелгенқұмарлықтыбөлісуден

туындай алады. Сонымен біздің әділет жайында алаңдауымыз

зардап шеккен адамның ренішіне жанашырлық білдіруден пайда

болады. Біздің мейірімді жылышырайымыз

 берушінің

жомарттығынан да, алушының алғысынан да туындайды.

Моральдық пайымның қалыптасуындағы іш тартудың

 рөліне

байланысты әрекеттің себебі оның нәтижесіне қарағанда көбірек

маңызға ие; яғни пайдалылық экономикада маңызы жағынан

бірінші орында тұрса да, моральдың ақырғы өлшемі саналмайды.

«Ақылдыңпайдалылығы–біздіңмақұлдауымыздыңалғашқынегізі

болуы сирек кездеседі, мақұлдау сезімінің құрамында әрқашан

әдептіліксезімібар,олпайдалылықтықабылдауданмүлдембөлек»

(TMS,189).

ЮмніңРуссоныАнглияғашақырғанхатыныңжобасы.

«Моральдық сот, – дейді ол, – шынына келгенде, әлеуметтік

құбылыс: елсіз аралда өскен адам бетінің әдемілігі немесе

ұсқынсыздығынан басқа өз мінез-құлқының, іс-әрекетінің

дұрыстығы мен бұрыстығы, ақыл-ойының тартымдылығы мен

сиықсыздығы туралы ойлай алмайтын» (TMS, 110). Бізге өзімізді

көрсететінқоғамайнасықажет:егербізқандайдабіртүрдеолардан

алыстай алмасақ, өз сезімдеріміз бен себептерімізге баға бере

алмаймыз.Яғни:

«Мен өзімді екі адамға бөлгендей боламын... біріншісі – көрермен, өзімді соның

орнынақояотырып,оныңменіңмінез-құлқымақатыстысезімдерінеенугежәненақты

осы көзқарас тұрғысынан қарастырғанда менің қалай көрінетінімді байқауға

тырысамын. Екіншісі – өкіл, өзімді осылайша атағаным жөн деп шештім, мен

көрерменнің мінез-құлқына сәйкес, қандай да бір пікір қалыптастыруға ұмтылдым»

(TMS,113).

Смитосылайшаэтикағаенгізгенбұлкейіпкер,бейтарапкөрермен,

адамгершілік туралы пайымдаған кейінгі философтардың

еңбектеріндежиікөрінугетиіседі.

Адам Смит Юмге қайран қалып, таңдана отырып, оның

философиялық идеяларының кейбірін достық ниетпен дамытса,

оның Глазгодағы ізбасары, мораль философиясының профессоры

ТомасРид(1710–1796)Юмдіғанаемес,олкіретінбүкілдәстүрдіәу

бастан аяусыз сынаушылардың бірі болды. 1764 жылы ол Юмнің

трактатына қарсы жауап ретінде «Адам санасындағы қисынды

мағынақағидаларытуралызерттеуін»жариялады,соданкейін1780

жылдары адамның интеллектуалды және белсенді күші туралы екі

очерк жазды. Юм зерттеулерінің нәтижесінде тұжырымдалған

тосын түйіндердің ықпалымен Рид оның бастапқы негізгі

қағидаларына, атап айтқанда, британдық эмпириктерге де,

континенттік картезиандықтарға да ортақ идеялар жүйесіне

күмәнданабастады:

«Біз Декарттан бастап епископ Берклиге дейінгі ең мықты философтарды тауып,

материалдық дүниенің бар екенін дәлелдейтін дәйек жинағанымызда, ешкім де

сынақтан өте алмасы анық; дәуірдің ең күшті метафизиктері – епископ Беркли мен

мистер Юм: «Ғаламда материя деген ештеңе жоқ, Күн, Ай, жұлдыздар, біз өмір сүріп

жатқан Жер, өзіміздің денелеріміз және достарымыздың денелері – санамыздағы

идеяларғанабар,оларөмірсүрмейді,текойымыздағанаболады»,–деппайымдаған

екен;соңғы тұжырымды –«дене де, ақыл да жоқ;табиғатта идеялармен әсерлерден

басқа ештеңе болмайды, олардың нақты өмір сүретініне сенімділік жоқ немесе тіпті

математикалықаксиомаларда да ықтималдық жоқ» деген тұжырымды естігенде,мен

былай деймін: ең мықты деген авторлардың осы тақырыпқа жазған былжырағын

қарастырғанкезде,оныңбәріөздерініңөрмегіндешатасып,біздіңмиымыздыашытып

отырғаннақұрысадамдардыңармандарығанадепойлауғамәжбүрміз».

«Бүкіл қазіргі заманғы философия, егер оның алғашқы принципі

жалғанболса,тіптіеңақылдыдегенадамдардыңдаадасуымүмкін

екенінкөрсетеді»,–дейдіРид.

Рид Декарт пен Локктың «идея» сөзінің екіұштылығынан

туындайтын негізгі қатесін дәл атап көрсетеді. Қарапайым тілде

«идея» сананың әрекетін; бірдеңе туралы түсініктің болуын, яғни

ойлауды, ол туралы ұғымға ие болуды білдіреді. «Алайда

философтар оған түрлі мағына берді», – дейді Рид. Бұл мағынаға

сәйкес«ол – сананыңбіз ойнемесетұжырым депатайтынәрекеті

емес, ойдың белгісіз бір объектісі». Әуелі заттардың қарапайым

бейнелері немесе өкілдері ретінде енгізілетін идеялар, ақыр

соңында, өздері бейнелеп отырған нәрселерді түгел ығыстырып

шығарады немесе өздерінен басқаның бәрін бұзады: «Идеялардың

табиғатындаөздеріненбасқатіршілікетушілергедегендұшпандық

әлденебарсекілді».

Ридтің ойынша, философиялық мағынадағы идеялар – сана мен

дүниенің арасындағы делдал, ойдан шығарылған бірдеңе. Әрине,

бізде көп заттың тұжырымдамасы бар, алайда тұжырымдамалар –

бейнелер емес, білімді құрастыратын негізгі бөлік болып та

саналмайды, «байлам» десек, соған жуықтайды. Локктың

ізбасарлары білім жалаң ұғымдардан («қарапайым түсініктерден»)

тұрады деп есептейді, оларды біз кейін сенім мен пайым

қалыптастыру үшін біріктіреміз. Бірақ бұл – заттарға деген бұрыс

көзқарас. «Сенім немесе білім қарапайым түсініктерді біріктіре

отырыпалынадыдеудіңорнына,бізқарапайымтүсініктабиғижәне

бастапқы пайымды шешіп, сараптау арқылы жүзеге асырылады

деуге тиіспіз» (I. 2, 4). «Тұжырымдамалар логикалық түрде

пікірлерден құрастырылады және оларды сараптаудың нәтижесі

саналады» деген тезис ХХ ғасырдың кейбір аналитикалық

философтарыкеңқолданғандоктринаныалдыналаболжайбілді.

«Ағаштыкөріптұрғанкезімде,–дептұжырымдайдыРид,–менол

туралы қарапайым түсінік алмаймын; менің ағашты көруім ол

белгілі бір формада, өлшемде және орында өмір сүреді деген

пайымнан тұрады». Ойдың алғашқы іргетасы – байланыссыз

идеялардыңжиынтығыемес,«бастапқыжәнетабиғипайымдардың»

жиынтығы. Олар Рид «адамзаттың жалпыға ортақ көзқарасы» деп

атайтын ұғымды құрайды. «Жалпыға ортақ көзқарасты» Ридке

дейінгі философтар әдетте түрлі сыртқы сезімдер берген мәндік

мәліметтерді айырып, біріктіретін ішкі сезімдерді белгілеу үшін

қолданғанеді.АлРидосысөзгеқазіргімәнін–жалпықабылданған,

негізсіз қағидалардың қоймасы ретіндегі мағынасын берді.

«Адамзаттың басым көпшілігінде, – дейді Рид, – ақыл-ойдың

осыдан жоғары деңгейі жоқ, бірақ бұл – көктен берілген әмбебап

сый».

Ридпікірлердіңнегізіретіндеқарастыратынжалпықағидалардың

арасындабритандықэмпириктербаяндағанпринциптердебар.Ол

Берклигеқарсышығып,«өлшем,формажәнеқозғалысматериалдық

заттарға тән» деп тұжырымдайды. Екінші дәрежелі сапалар да

нақтысапа саналады дейкеле,ол Локкпенкеліспейтінін білдіреді:

«Заттың мен көріп тұрған түсі менің түйсігіммен бірдей емес,

алайда ол – осы түйсіктің себебі». Юмге қарсы шыға отырып, ол

«біздіңзерделі ойларымыздаөзіміз санадеп атайтын нәрсеболуы

тиіс» деп тұжырымдайды. Рид тіршілік ете бастаған нәрсенің

бәрінің оларды туындатқан себебі болуы тиіс деген принципті

қайталайды(«Адамсанасыныңбелсендікүштерітуралыочерктер»,

8.3,6).

Юмтұрпайытүсініктер,мысалы,объектілерқабылданбай-ақөмір

сүре береді деген наным туралы жағымсыз сипатта жиі жазатын.

Рид философтар тұрпайы түсініктерді жек көреді, олар сөздердің

мағыналарынжасырынөзгерткендіктенғанаөзнанымынанайнып

кете алады деп есептейді. «Әрине, олар күн сайын көріп,

танитындарынатұрпайыдегенатаубереалады;философтаралдын

ала ескертпей, сөздің жалпы мағынасын өзгерткенде, оларды тілді

дұрысқолданбадыдепайыптауәділсияқты».

Рид:«Қисынды мағынаменфилософияның арасындағытең емес

жарыста философия ұятқа қалып, жеңіледі», – дейді (I, 1, 4). Бұл

сөздерді ғылым мен техникаға қарсы шыққан тоғышар Луддиттің

сөздері сияқты қабылдамау керек. Өзі ізашары болған тіл

философтары тәрізді, ол пікірлердің ақиқаттығын немесе

жалғандығынемес,сөздердіңмағынасынқұрметтегендеғанасоңғы

сөзайтуқұқыкөшедеөмірсүретінадамғаберіледідепесептеді.Ол

«қисынды мағына» туралы сөз еткенде, халықтың табиғат жайлы

наным-сеніміннемесеқартайғанәйелдердіңөсек-аяңынемес,басқа

философтар ақыл-ой интуициясы деп ұсынған өзінен-өзі айқын

принциптерді айтып тұр. Ғылымның өзі қарапайым қисынды

мағынаныңемес,оныңаясындажүргізілетінрационалдызерттеудің

ісі;ғылымизерттеудіңнәтижелерітұрпайыжекенаным-сенімдерді

басыпозаалады.

Ридтің өзі көзге көрініп тұрған объектілер геометриясында

айрықша нәтижелер берген ғалым-экспериментші болды, ол

нәтиженіңкейбіріевклидтікемесгеометрияныңдамуыналдынала

болжады. Өз философиясында ол қарапайым адамның реализмі

рационалистер мен эмпириктердің шебер құрастырылған

софистикалық философиясы сияқты ең аз дегенде ғылымға

ұмтылыспенүйлесімдіекенінкөрсеткісікелді.

Ағартудәуірі

АдамСмитпенТомасРидкейінірекшотландАғартудәуіріретінде

белгілі болған құбылысқа ерекше реңк берген екі көрнекті ойшыл

болды. XVIII ғасырдағы Еуропаның күллі зиялы қауымы надандық

пен тұрпайы наным-сенім жайлаған аймақтарға ақыл-ойдың

сәулесінжеткізіпотырмыздепесептеді,бірақтекФранциянығана

Ағарту дәуірінің басым көрініс тапқан ошағы деп қарастырды.

Француз Ағартушылығының шыңы – Дени Дидро мен Жан

Даламбердің басшылығымен дайындалған «Энциклопедия немесе

ғылым,өнер жәнекәсіп сөздігінің»1750–1760 жылдар аралығында

онжетітомыныңжариялануыболды.Алайдабұлманифестіңнегізін

басқа француз ойшылдары жарты ғасырдан астам уақыт

дайындағанеді.

Пьер Бейль (1647–1706) «Тарихи және сыни сөздігін»(Dictionnaire

Historique et Critique) ұсынып, Киелі кітаптағы кейіпкерлер мен

тарихи қаһармандарды егжей-тегжейлі зерттеп, табиғи және

жасалғантеологияныңқайшылығыменжүйесіздігінкөрсетті.Оның

шолуындағыморальмынадай:Құдайғасенімдінгееріктілікжаппай

орнағандағанамүмкінжәнеэтиканыоқытудіннентәуелсізболуға

тиіс.АдамныңажалсыздығынанемесеҚұдайдыңбарекенінесенім

ізгіліктіөмірүшінқажеттіболғанемес.

Бейльдің скептицизмін көп ойшылдар, әсіресе Лейбниц өзінің

«Теодицеясында» терістеді. Бірақ оның діни билікке жағымсыз

көзқарасыГерманиядағы,ФранциядағыАғартудәуіріойшылдарына

қуат берді. Ағарту дәуірінің жағымды элементі – адамның

әлеуметтікжәнесаясижағдайынғылымитүсінугежетуталпынысы

– ең алдымен, басқа жүйедегі ойшыл Шарль де Секонда барон

Монтескьенің(1689–1755)жетістігі.

Монтескьеніңұлышығармасы–«Заңдаррухы»(1748),бұлеңбекте

мемлекет табиғатының теориясы тарихи және әлеуметтік білім

негізінде құрастырылған. Ұзақ уақыт жазылған осы туындының

алдында қысқа екі шығарма жарық көрді – 1721 жылғы «Парсы

хаттары», онда француз қоғамы мысқылға ұшырап, ежелгі

римдіктердіңұлылығыменқұлдырауысөзболады(1734).

Монтескье біраз уақытын Англияда өткізіп, ағылшын

Конституциясына өте риза болып қайтты. Кейінгі Ағарту дәуірінің

философтары, өздерін Декарт, Спиноза, Лейбництің емес, Бэкон,

Локк,Ньютонныңізбасарларымыздепесептегенойшылдарсекілді,

олдаағылшындарғаайрықшақұрметпенқарады.Вольтердің(1694

жылы дүниеге келгендегі аты-жөні Франсуа Мари Аруэ) бірінші

философиялықшығармасы–1734жылыжазылған«Философиялық

хаттар» ағылшындардың саяси және шіркеу институттарының

салыстырмалы еркіндігі мен ұстамдылығына деген ризашылыққа

толы. 1726 жылы Англияға жер аударылуынан бұрын ақсүйектерді

даттаған памфлеттері үшін екі рет Бастилияға қамалғаны оның

британдық толеранттылыққа сүйсінуінің шынайылығын күшейте

түсті.

«Локк,–дейдіВольтерөзініңонүшіншіхатында,–адамныңжаны

туралы оған дейінгі философтар құрастырған романтикалық

қиялдардыңорнынапарасаттытүсіндірмебергеналғашқыфилософ

болды. Ол адамзатқа кісінің ақыл-ойын адам тәнінің механизмін

түсіндірген жақсы анатомист сияқты етіп көрсетіп берді».

«Энциклопедия» жарыққа шығатын 1738 жылы Вольтер өзінің

«Ньютон философиясын» жариялап, ағылшын ғылымы мен

философиясының белсенді публицисіне айналды. Энциклопедия

идеясының өзі 1728 жылы Эфраим Чемберс екі томдық

«Энциклопедияны немесе Өнерлер мен ғылымдардың әмбебап

сөздігін»басыпшығарғанАнглияданкелді.

«Энциклопедияның» екі редакторы – таланты мен темпераменті

жағынан алғанда әртүрлі адамдар еді. Даламбер – сұйықтық

динамикасы саласында қайталанбас еңбек жазған дарынды

математик. Ол адамдардың бәріне арифметика мен геометрияның

айқындығымендәлдігінжеткізугеұмтылды.Олбіртұтасұлығылым

идеалын бұрыннан жақтаған ғалым еді. «Ғалам, – деп жазды ол

«Энциклопедияға» кіріспесінде, – оны бір көзқарас тұрғысынан

қалай қабылдау керектігінбілетін адамдарғатек бірғана факт, бір

ұлы ақиқат болар еді». Оны физикадан гөрі биологиялық және

әлеуметтік ғылымдар көбірек қызықтырды. Даламбер академияда

оқыпжүргенкездеДидроғаламдықұрастырумәселесінекүмәнмен

қараған«Соқырлартуралыхаттары»үшінтүрмедеотырды.Бұлекі

тұлғада ғылыми прогрестің жеңісіне, христиан дінінің адамды

жетілдіру жолындағы үлкен кедергі екеніне және адамның

табиғатынаматериалистіктұрғыданқарауұстанымыжөніненортақ

сенім болды. Олар «Энциклопедия» авторлары ретінде өздерімен

мүдделес ойшылдар тобын жинады, бұл ғалымдардың арасында

Монтескье, Вольтермен қатар, философ-дәрігер, жуықта

жарияланған«Адам-машина»еңбегініңавторыЖюльендеЛаметри,

керемет философиялық салонды басқарған атеист барон Гольбах

және«адамдардаешқандайинтеллектуалдыққабілетжоқ,сезімдер

ғана бар» деп жазғаны үшін аты шулы болып кеткен психолог-

детерминистКлодГельвецийбареді.

Юбердіңгравюрасы:басқафилософтарменбіргетүскіасішіпотырған

Вольтер.

Ағартудәуіріфилософтарыантиклерикалдарболғанмен,атеистер

емес-ті. Мысалы, Вольтер Ньютонтүсіндірген әлем, сағаттың сағат

жөндеушіні көрсететіні сияқты, Құдайдың бар екенін ашып берді

деп ойлады. Ол 1764 жылы өзінің философиялық сөздігін

жариялағанда,атеизмтуралы:

«Атеизм –билік басындағылардың,соныменқатарғалымадамдардыңбойындағыең

құбыжық зұлымдық, тіпті олардың өмірі еш күнәсіз болса да. Себебі олар өздерінің

зерттеу объектісі ретінде лауазымды қызметтегі адамдарды таңдап алуы мүмкін; ол

фанатизм секілді соншалықты қауіпті болмаса да, ізгілік үшін ылғи дерлік өліммен

аяқталады. Философ емесматематиктерақырғы себептерден бас тартты, бірақ нағыз

философтар оларды қабылдайды; және белгілі автор айтқандай, катехизис Құдайды

балаларғатүсіндіреді,алНьютононыданаадамдарғакөрсетеді»(PD,38).

«ЕгерҚұдайбарболмаса,–дейдіВольтерөзінетәнтапқырлықпен,

– оны ойлап табукерек еді: әйтпесе моральдық заңның ешқандай

мәні қалмайды». Алайда оның өзі әлемді еркін жаратқан Құдайға

сенбеді.Мұндай ҚұдайЛиссабонда 1755жылы болғанжер сілкінісі

сияқтыапаттардыңжауапкершілігінөзмойнынаалуытиіседі.Әлем

еркін жаратылған жоқ, ол қажетті жаратылыс, Құдайдың бар

екенінің мәңгілік салдары болды. Атеист деген айыптаулардан бас

тартуүшінВольтерөзін«теистпін»депатады,алайдадіндарлықтың

олұсынғантүрінесенетіндерүшінқалыптыфилософиялықтермин

–«деист»термині.

Өздерікөбінефранцузреволюциясыныңізашарларыболсада,бұл

философтаррадикал,тіптідемократтаемес-ті.ДидроРесейдіңҰлы

Екатеринасының қамқорлығын қабыл алды, ал Вольтер үш жыл

пруссиялық ІІ Фридрихтің камергері болды. Олардың еркіндік

туралы ойлары 1789 жылғы француз революционерлерінің

идеяларынан гөрі, 1688 жылғы ағылшын төңкерісшілерінің

идеяларын көбірек еске салатын. Өз ойын ашық білдіру еркіндігі

оларүшінеңбағалыеркіндікболды,олартаңдаулыдеспоттарының

білімділігіөздерікүткеннентөменекенінбайқасада,автократияға

түбегейлі қарсы болмады. Екеуі де үкімет тарапынан жасалған

қиянаттарға қарсы тұру үшін тәуекелге бел байлауға дайын еді,

бірақ қандай да бір іргелі саяси өзгерістерге ұмтылмады. Олар

қарапайым адамдардың құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтуді

онша қаламады, Вольтердің осыған орай қолданатын сүйікті сөзі

«тобыр»еді.

Руссо

Ғылыми ізденістерді әрі қарай жүргізуге білек сыбана кіріскен

энциклопедист– музыка тақырыбынабірнеше мақаладайындаған

Жан-Жак Руссо болатын. Женевада 1712 жылы сағат жөндеуші

шебердің отбасында дүниеге келген Руссо кальвинистік тәрбие

алды, алайда он алты жасында Туринге қашып кетіп, ақырында

католикке айналды. Оның мұндай қадамына себеп болған 1729–

1740 жылдараралығында өзімен біргетұрған Баронде Варенс еді.

Ән айтып, сосын үйдеүйрететін репетиторболып аз уақытжұмыс

істеген Руссо 1743 жылы Францияның Венециядағы елшісінің

хатшысы қызметіне кірісті. Кейін тәртіпке бағынбағаны үшін

жұмыстан қуылған ол Парижге жол тартып, Дидромен жақын

танысты, тіпті түрмеде отырғанында оған барып та тұрды. Руссо

біршама уақыт Даламбермен және Вольтермен жақсы қарым-

қатынаста болды. Алайда 1750 жылы «Өнер менғылымның дамуы

моральға әсер етті ме?» деген сұраққа теріс жауап берген эссесін

жариялап,Руссофилософтардышалқасынантүсірді.Төртжылөткен

соң ол «Адамдар арасындағы теңсіздіктің шығу тегі мен негіздері

туралытолғамын»(DiscourseontheOriginandFoundationofInequality

among Men) жариялады. Екі туындының да тақырыбы – «адамзат

жақсы еді, алайда әлеуметтік институттар оны бұзды» дегенге

саятын. Яғни «адамның «ізгілікті жабайы» тіршілік етуші ретіндегі

мінсіз болмысын өркениет күйретті» дейді. Әрине, мұның бәрі

ғылыми және әлеуметтік прогреске сенген энциклопедистердің

ілімдеріне қарама-қайшы еді: мәселен, Вольтер «Толғамды»

«адамзатқақарсыкітап»депатады.

ӘлеуметтіккелісіматаулыныжеккөретінінРуссокіржуушыәйел

ТерезаЛевассерменұзаққасозылғанбайланысыарқылыісжүзінде

көрсетті. Екеуінен туған балаларының бірінен соң бірін Руссо

жасөспірімдер госпиталіне берді. Фонтеблода ХV Людовиктің

алдындаорындалған«Ауылданшыққансәуегей»(LeDevinduvillage)

операсынжазғансоң,ол1754жылыЖеневағаоралып,азаматтығын

қайтып алу үшін қайтадан кальвинист бола қалды. Вольтер

БерлинненЖеневағақонысаударды,алайдаекіфилософтыңжақсы

көрші болуын тағдыр жазбады: олардың бір-біріне деген

өшпенділігі Руссоның 1756 жылы жазылған «Аян туралы хатында»

көріністапты.Даламбер1757жылыэнциклопедиядаЖеневатуралы

мақаласын жариялап, қала басшылығының комедияларды қоюға

тыйым салғанына қатысты өкінішін білдіргенде, Руссо Платонның

«Мемлекетінің»ізіментеатрдыңқоғамға адамгершіліктұрғысынан

кері әсері туралы баяндаған жауабын – «Даламберге хатын»

жариялады. Руссо Дидроға деген сенімінен айырылып, онымен

араздасып та үлгерді, ал оның философтармен байланысы 1761

жылы өзінің «Мораль туралы хаттары» жарық көргенде біржола

үзілді.

1758–1761 жылдар аралығындағы кезең қызметінен кетіп,

қаланың сыртындағы шағын үйінде тұрып жатқан Руссо үшін өте

жемісті болды. Оның «Жаңа Элоиза» (La Nouvelle Heloıse) романы

1761жылыПариждежарықкөргенбойдабестселлергеайналды.Ол

философиялық екі трактат жазды: бірі – білім беру тақырыбында,

«Эмиль» деп аталады; екіншісі – саяси философия мәселелеріне

арналған «Қоғамдық келісім». «Эмиль» эксперимент ретінде басқа

балалардан бөлек білім алған сәбидің өмірін суреттейді; ал

«Қоғамдықкелісім»«адамеркінболыптуыпеді,ендібарлықжерде

бұғауланған» деген есте қаларлық сөздермен басталады.



Бұл екі

еңбек1762 жылыжарияланды, сол бойда-ақолардағы арандатушы

деп сипатталған доктрина қоғамның ашу-ызасын тудырды.

Архиепископ пен парламент айыптаған «Эмиль» «Қоғамдық

келісіммен»біргеПариждеотқаөртелді.Қамауғаалынуқаупітуған

соң, Руссо Швейцарияға қашып кетті (Женева ол уақытта бұл елге

қарамайтын). Кейін континенттің әртүрлі қалаларынан баспана

іздеген оған Дэвид Юмнің көмегімен Англияда тұруға рұқсат

беріліп, ІІІ Георгтың атынан зейнетақы тағайындалды. Бірақ

адамның жақсылығын бағаламайтын жаман қасиеті оның Юммен

ренжісуіне себепкер болды да, Руссо Францияға оралып, өмірінің

соңғыжылдарын(1770–1778)Париждеөткізді.Осыкезеңніңбасты

жетістігі: өзі дүниеден өткен соң бірнеше жылдан кейін жарық

көргенөмірбаяндықкітабы–«Тәубе»(Confessions).

Осысуреттіңавторысекілді,Руссодаəйелдерфилософиялықпайымдау

үшінемес,эмоцияүшінжаралғандепесептеді.

Сол 1778 жылы Вольтер де қайтыс болды. Өмірінің кейінгі

жылдарында оның жазбаларының антихристиандық мазмұны

күшейетүсті.Женевағажақынорналасқан, өзіүшінқауіпсізмекен

саналатын Ферниде ол өткір сипаттағы «Философиялық қалта

сөздігін» (1765) және «Теистердің сенім қуатын» (1768) бітіріп,

жариялады.Соныменқатаролтарихишығармалармендрамаларда

жазып, «Ирэн» пьесасы алғаш рет салтанaтты түрде қойылған түні

Парижгеоралғанбойдадүниесалды.ӨмірдежауласыпөткенРуссо

менВольтербүгінПариждеФранцияныңұлыадамдарынаарналып

салынғанмавзолейде–пантеондағытабыттақатаржатыр.

Француз Ағарту дәуірі философтарының көбі, әсіресе Руссо, олар

дүниеден өткен соң Франция мен Еуропаны дүр сілкіндірген

төңкерістергежауаптыдепесептеледі.«Французреволюциясының»

авторы Томас Карлейльді бизнесмендер бір кездері «қарапайым

идеяларға тым еліккіш» деп сөккен болатын. «Кезінде ішінде

идеядан басқа ештеңе жоқ кітап жазған Руссо деген адам өмір

сүрген», – деп жауап берді оларға Карлейль. Екінші басылым

біріншісініңмұқабасыменшықты.

ВольфжәнеЛессинг

Ағартушылықтың Германиядағы формасы бұл мемлекетке аса

қауіпті бола қойған жоқ. Оның себебі – Пруссияның 1740–1786

жылдардағыкороліҰлыФридрихтіңАғартушылықтықолдауыекені

сөзсіз. ХVIII ғасырдың бірінші жартысындағы Германияның

көрнекті философы – қызметін Галль университетіндематематика

профессоры ретінде бастаған Кристиан Вольф (1679–1754) еді. Ол

осы лауазымға Лейбництің ұсынысымен қабылданған болатын.

Вольф философиямен айналысуға алғаш талпынғанда, лютеран

діншілдерініңөшпенділігінтудырдыжәнеонықызметіненкетіріп,

Пруссиядан қуып жіберу үшін олар сол кездегі монархты

пайдаланды.Вольфтыфилософтарменбіріктіріптұрғаннәрсе–тек

осы қудалану тәжірибесі ғана; әйтпесе ол басқалардан

байыптылығымен, бекзаттығымен, жүйелілігімен және жан-жақты

білімділігімен ерекшеленетін. Оның рационализмі Руссоның

романтикасынақарама-қарсыеді.

Вольф он жеті жыл Марбургтегі кальвиндік университетте сабақ

берді, алайда таққа Ұлы Фридрих отырған кезден бастап өзінің

Галледегіқызметінеқайтаоралып,өмірініңсоңынадейінсолжерде

жұмыс істеді. Кейін ол университеттің вице-канцлері болып,

Қасиетті Рим империясының бароны деген атақ алды. Оның

философиялық жүйесі классикалық аристотелизмнің, латын

схоластикасының, Декарт рационализмінің және Лейбниц

метафизикасының элементтерін қамтыған ауқымды әрі

эклектикалық сипатта болды. Ол өзіне Лейбництің ақыл-ойдың

қисындылығы принципін алып, оны метафизиканың бірегейлік

принципімен қоса, іргелі негіз деп есептеді. Дүниенің өмір сүру

себептерінің саны құдіреті күшті Құдайда жеткілікті, оның бар

екенін дәстүрлі онтологиялық және космологиялық дәйектермен

дәлелдеуге болады. Біз тіршілік етіп отырған әлем – бар болуы

мүмкін дүниелердің арасындағы ең жақсысы, оны құдіретті

Жаратушыеркінтаңдаған.

Вольф философиясында өзінедейінгі авторлардан алып, оны төл

жүйесіне икемдеп өзгерткеннен басқа аса ерекшелік болмады.

Мысалы, ол Аристотель метафизикасының хаосын ретке келтіруді

өз міндеті санады. Философияның әртүрлі салаларын жіктеп, орта

ғасырда талқыланбаған табиғи теология мен жалпы метафизика

(«онтология»)арасындағыайырмашылықтардыкөпшіліккетаратты.

Вольфтің онтологияны «мүмкін болатын заттардың бәрі туралы

ғылым» ретінде, негізгі назарын іс жүзінде тіршілік ететін

нәрселерге емес, тіршілік етуі мүмкін нәрселерге аудара отырып

түсінуі – шын мәнінде Ибн Сина мен Дунс Скот бағытын

жалғастыру. Ол физика (бұ дүниенің шартты табиғи заңдарын

экспериментті түрде зерттеу) мен космологияның (мүмкін әрбір

дүниеніаприоризерттеу)арасынажаңаайырмашылықенгізді.

Декарт сияқты, Вольф те адам жанының тіршілік ететінін

мойындап, оны өзіндік сана ұғына алатын қарапайым субстанция

деп есептеді; алайда жан мен тән арасындағы байланысты ол

Лейбництің алдын ала қалыптасқан үйлесіміне сүйене отырып

түсіндірді. Вольфтің этикалықжүйесінің негізгі ұғымы – кемелдік.

Жақсы дегеніміз – кемелдікті арттыратын нәрсе, ал зұлымдық –

оныазайтады.Адамныңбастыұстанымы–өзін-өзіжетілдіру,оған

жалпыигіліктіөрлетуменҚұдайғақызмететукіреді.Тіріденелер,

соның ішінде адам денесі немесе машина болсын, еркін еріктен

ләззат алады: рационалдық таңдау сезімталдықтың барлық

қысымынжеңеаладыжәнежеңуітиіс.

Қазір Вольфті ағылшын оқырмандары мүлдем оқымайды деуге

болады. Оның философия тарихындағы маңызы – Вольф жүйесі

Германияда рационалистік метафизиканың парадигмасы ретінде

қабылдана бастады және кейінгі авторлардың оған байланысты

өзіндік ұстанымдары қалыптасты. Бұл Иммануил Кантқа қатысты

алғанда да әбден дұрыс, оның метафизикаға берген салмақты

сынындакөбінеВольфдоктриналарыныңықпалыбайқалады.

Ағартушылықтың Франция мен Ұлыбританияда қабылданған

түсінігінебіршамажақынболғанойшыл–ГотхольдЭфраимЛессинг

(1729–1781).Лютеранпасторыныңұлыәуелден-ақшіркеугеқызмет

ету үшін тәрбиеленді, алайда ол теологиядан бас тартып,

Брауншвейг герцогының кітапханашысы қызметі арқылы әдеби

мансаптытаңдады.Философтарсияқты,олөзойларынэсселермен

драмалардың көмегімен жеткізді және академиялық оқулықтарды

жоғарыбағалады.

Оның алғашқы жарияланымы – еврей философы Моисей

Мендельсонмен бірге жазған «Папа метафизик!» эссесі. Ол, бір

жағынан,Поуптың«Адамтуралыэссесінде»көріністапқанЛейбниц

көзқарастарына шабуыл болса, сонымен қатар философия мен

поэзияныбір-бірінен мүлдебөлек екірухани әрекет ретінде қатаң

бөліп тастау туралы жалбарыну да еді. 1776 жылы жазылған

«Лаокоон» еңбегінде ол поэзия мен бейнелеу өнерін дәл осылай

бөлу туралы жалынып сұрады: «Вергилийдің Лаокоон өлімін

сипаттауының көркемдік әсері, – деп тұжырымдады ол, –

Ватикандағыклассикалықмүсінгеасасайкелмейді».Аристотельдің

«Поэтикасын» («Евклидтің элементтері» секілді мінсіз шығарма»)

бастапқы негіз ретінде ала отырып, Лейбниц әр жағдайда ақынға

ерекше,жартылайкөріпкелдікрөлберіпотырды.Соныменбіргеол

романтизмнің басты тақырыптарының бірін алдын ала болжап

білді.

Романтиктер сияқты, Лессинг те Спинозаға сүйсінді. Ол дүниені

біртұтас, біріктірілген, құрамдас бөліктері Құдайдың санасындағы

идеяларға сәйкес келетін жүйе ретінде қарастырды. Лессинг

«детерминизм – ақиқат» және «еркіндік – елес» деп мойындауға

дайынеді;екіншіжағынан,дүниедеалдыналаболжауғакелмейтін,

олардың нәтижесінде құдіретті идеялардың кейбірі шартты түрде

ғана ұшырасатын жағдайлардың бар екенін де қабыл алуға әзір

болды. Ол Спинозаны тағдырдан қашып құтылуға болмайтынын

мойындау арқылы ғана үрейден құтылу мүмкін екенін түсінгені

үшін мақтады. «Мәжбүр екенім үшін, жақсы нәрсенің түбінде

болатыныүшінҚұдайымаалғысайтамын»,–дедіол.

Лессингтің маңызды философиялық еңбегі – «Адам тегін

тәрбиелеу» (1780). Адамның тұлғасы сияқты, оның тегі де әртүрлі

кезеңдерден өтеді, оқытудың белгілі бір түрлері сол кезеңдерге

сәйкес келеді. Сәбиді тәрбиелеу дегеніміз – материалдық тұрғыда

ынталандыру мен жазалау процесі: ал адамзаттың балалық шағы

Көнеөсиетдәуіріболды.Жасөспірімкезіміздетәрбиелеушілербізге

жақсы тәртібіміз үшін рухани мадақты көбірек айтады; олар

өлмейтін жан үшін мәңгілік марапат саналады. Бұл тарихтың

христиан діні басым болған кезеңіне сай. Алайда Лессинг Жаңа

өсиетті сыни тұрғыда зерттеген еңбектерінің бірқатарында

христиан Құдайының пайда болуының дәлелдері көңілге

қонбайтынын көрсетуге тырысты. Лессингтің пікірінше, мүмкін

фактілер туралы ең сенімді тарихи дәлелдердің өзі де құдірет

мәселесінекелгендеқажеттіақиқатқорытындыжасауғажарамсыз.

Яғнихристиандіні–адамбаласынтәрбиелеукезеңіндегібірбелес

қана, оның догмаларының құндылығы тым қарапайым. Кәмелетке

толған адамның табиғаты христиандықтан кісінің әмбебап

бауырластығынадегенсенімдіалуғатиісжәне(Лессингадамөлген

соң оның жаны жаңа денеге ауысады десе де) моральдық

құндылықтарғақандайдабірмарапатүшінемес,өзіүшінұмтылуы

қажет.ФранцузАғартушылығыныңкөшбасшыларысияқты,Лессинг

тедінитолеранттылықтықаттыжақтады;оныөзінің«ДанаНатан»

(1779) драмасында толық бейнеледі. Толеранттылық себептерінің

бірі:адамныңқұндылығыоныңнанымдарыныңдұрыстығынаемес,

ақиқатқа жету үшін қаншама қиындықты жеңгеніне байланысты.

Бұл жаңа дәлел әлі де қолданылатын мына бір ойларда көрініс

тапты:

«Егер Құдай оң қолында – барлық ақиқатты, сол қолында – мен ылғи да дәйім

қателесуім үшін ақиқатқа мәңгілік ұмтылуды ұстап тұрып, маған таңда десе, мен

басымдыиебойсұнып,солқолдытаңдап,«әкей,мағаносынысыйла,абсолюттікақиқат

тексағанғанаберілген»дередім»(Gesammelte Werke, ed.LachmannandMuncker,XIII.

23).

Кант

Бүкілөмірінабсолюттікақиқатқажетугеарнағанбірден-бірадам–

Иммануил Кант: шынында да, оның өмірбаяны туралы осы ұлы

ұмтылыстан басқа айтатын нәрсе де аз. Ол 1724 жылы сол кездегі

ПруссияныңшығысжағындаорналасқанКенисбергтедүниегекеліп,

өмір бойы сол қалада тұрды. 1755–1770 жылдары ол Кенисберг

университетінде приват-доцент немесе оқытушылық қызмет

атқарып, 1770 жылдан өзі өмірден өткен 1804 жылға дейін логика

мен метафизика профессоры лауазымында болды. Ол ешқашан

сапарға шыққан емес, ешқашан үйленбеген және мемлекеттік

қызметтеболмаған,оныңөмірініңтарихы–текидеяларыныңғана

тарихы.

Кант лютеран ұстанымындағы шаңырақта тәрбиеленді, соңынан

діни салттарды үнемі сақтап отырса да, оның теологиялық

көзқарастарында либерализм байқала бастады. Ол күн тәртібін

әрқашанқатаңсақтаған,өтедәлдігіменатышыққанадамеді:таңғы

бесте тұрып, кешкі онда ұйқыға жататын, таңғы жетіден сегізге

дейін дәріс оқып, сосын мол жайылатын түскі ас дастарқанына

дейін жазумен айналысатын. Кенисберг тұрғындары Кантты

сырттай бақылай отырып, «оның түстен кейінгі серуенінен соң

сағатымыздытүзеп алуға болатын»деп әзілдеушіеді. Университет

студенті кезінде оған Вольф сабақ берді, бірақ оның бастапқы

қызығушылықтары философиядан гөрі ғылымға көбірек жақын

болатын, сондықтан Кант приват-доцент ретінде логика мен

метафизикадан ғана емес, антропология, география және

минералогия сияқты пәндерден де дәріс оқыды. Оның алғашқы

кітаптары, әсіресе «Табиғаттың жалпы тарихы және Көк аспан

теориясы»(1775)ғылымитақырыптажазылды.

1760 жылдан бастап ол философияны ыждағатпен зерттей

бастады, алайда содан кейінгі жиырма жылда жарияланған

еңбектерін сақтық танытып, көпшілікке ұғынықты, жалпы

қабылданған сипатта жазды. 1762 жылы дәстүрлі силлогистика

туралы қысқа да едәуір өткір эссе жазып, ол туралы қалыптасқан

түсініктің қажетсіз нәзіктігін (эссенің атауындай «Die falsche

Sptizndigkeit») сынады. Сол жылы «Құдайдың бар екенін

дәлелдеудің жалғыз мүмкін негізі» (The Only Possible Ground for a

Demonstration of God’s Existence) атты еңбегін жазып, Құдайдың бар

екенінің қалыпты үш дәлелін терістеді және Вольф пен Дунс

Скоттың ізімен, «егер қандай да бір мүмкін тіршілік иелері бар

болса, осы мүмкіндіктің негізін қамтамасыз ететін мінсіз тіршілік

иесідеболуғатиіс»дептұжырымдады.

1763 жылы Берлин Академиясы «Қандай метафизикалық

ақиқаттар геометрияның ақиқаттары сияқты сенімді түрде

дәлелдене алады?» деген сұраққа жауап үшін сый тағайындады.

Канттың сый алу үшін ұсынған (бірақ сәтсіз болған) жауабы

математикалық, философиялық әдістердің арасындағы

айырмашылықтарды тізіп көрсетті. Математиктер айқын

анықтамаларданбастайдыда,тұжырымдаматүзедіжәнеолардыәрі

қарай дамыта береді; философтар шатасқан ұғымдардан бастайды

және анықтамаға жету үшін оларды сараптайды. Ньютонның

әдістерін ұстанып, оларды физикалық дүниеге емес, ішкі

тәжірибенің құбылыстарына қолдануға тиіс мамандар –

математиктеремес,метафизиктер.

КанттыңосыбағдарламасыЮмніңөзалдынақойғанміндетінеөте

ұқсас. Кейінірек Кант Юмге өзі Лейбниц пен Вольфтің

философиясын қабылдаған кезде «догмалық ұйқыдан» оятқаны

үшін қарызын қайтарғандай болды. Канттың Юмді байыпты

зерттеуді қашан бастағаны белгісіз, бірақ 1760 жылдары-ақ оның

ғылыми метафизиканың мүмкіндіктеріне деген күмәні күшейе

түсті. 1766 жылғы «Елес сәуегейдің түстерінде» ол жасырын,

қорқынышты метафизикалық жорамалдарды көреген Эммануил

Сведенборгтың эзотерикалық қиялдарымен салыстырды. Басқа

пікірлермен қатар Кант Юмнің ізімен жүре отырып: «Себеп-

салдарлық қатынастар тек тәжірибенің негізінде ғана белгілі бола

алады,ондаешқашанлогикалыққажеттілікболмаседі»,–депатап

көрсетті. Дегенмен оның тереңдетілген профессорлық

диссертациясынан («Сезіммен және ақылмен игерілетін дүниенің

формаларыменпринциптері»)Лейбництіңықпалысезіледі.

Оныңпрофессорлығыныңалғашқыонбіржылыөзініңасаерекше

жүйесін жасауға кетті, бұл жүйе 1781 жылы «Таза ақылға сын»

еңбегінде жарияланды және соған дейінгі жұмыстарын көлеңкеде

қалдырып, заманның ұлы философтарының бірі ретінде Кантты

әлемгетанытты.Бұлеңбектенкейінолөзидеяларынқысқашажәне

көпшілікке түсінікті түрде баяндап, «Кез келген болашақ

метафизикаға кіріспесін» жазды, оны 1783 жылы жариялап, 1787

жылыекіншіретбасыпшығарды.

Канттың сыни философиядағы басты мақсаты – философияны

толығымен ғылыми ету еді. Математика ұзақ ғасырлар бойы

ғылымиболыпкележатыр,физикадакемелденгендәрежегежетті.

Алайда метафизика – басқа ғылымдар күйретуші жабайылықтың

шыңырауындақұрдымғакеткен күндедеаманқалатын көнебілім

саласы – кемелдіктен әлі де болса алыс. Метафизикалық

қызығушылық адам табиғатына тән болды: адамдар

метафизиканың негізгі үш объектісіне – атап айтсақ, Құдайға,

еркіндікке және мәңгілік өмірге қызықпай тұра алмады. Бірақ

метафизиканағызғылымғаайналаалама?

Байқағанымыздай, Юм мен басқа ойшылдар Ньютонның тән

философиясына жасағанын сана философиясына қолдануға

тырысты, яғни идеялар ассоциациясын денелер арасындағы

гравитациялықтартылысқаұқсастыруғаұмтылды.Канттыңғылыми

метафизикатуралыбағдарламасығаламатеді.Текфилософияғана

жетіспей тұрған ол бағдарлама Күнді өз орнына қою үшін Жерді

ғаламның ортасынан ығыстырған Коперниктің революциясындай

төңкеріске мұқтаж еді. Коперник бізге мынаны көрсетіп берді:

біздің Күн Жерді айналадыдеп түсініп жүргеніміз – өз Жеріміздің

айналуын көруіміздің нәтижесі. Кант біздің ақыл-ойымызға

Коперниктің көру қабілетімізге жасаған әдісін қолданды. Біліміміз

оның объектілеріне қалай сәйкес келуі мүмкін екенін сұраудың

орнына, объектілер біздің білімімізге сәйкес болуы тиіс деген

болжамнан бастауымыз керек. Тек осылай ғана метафизиканың

қажетті және әмбебап білімге ие болу туралы талабын түсіндіре

аламыз.

Кант білімнің екі тәсілін бөліп көрсетеді: априори білім және

апостериори білім. Апостериори ақиқат – біз тәжірибе арқылы

жететінақиқат;априориақиқат–бізтәжірибесіз-ақбілетінақиқат.

Біздің барлық біліміміз тәжірибеден басталады деген мәселе

бойынша Кант Локкпен келіседі, алайда бәрі тәжірибеден пайда

болады деген тұжырымға сенбейді. «Тәжірибе қорытындыларын

жинақтау»деугекелмейтін,бізаприорибілетін,іргеліақиқатболып

есептелетін кейбір нәрселер бар. «Біз априори жасайтын

тұжырымдардыңкейбірі–аналитикалық,алкейбірі–синтездік»,–

дейді Кант. «Барлық денелер – созылған» деген секілді

аналитикалық пайымдарда біз осыған дейін субъект ұғымында

болған нәрсені предикатта нақты көрсетеміз. Алайда синтездік

пайымда предикаттың субъект мазмұнына қосары бар: Кант

«барлықзаттар–ауыр»дегенмысалкелтіреді.Барлықапостериори

пайымдар–синтездік,албарлықаналитикалықпайымдараприори

саналады. Синтездік болып есептелетін, бірақ априори саналатын

пайымдар болуы мүмкін бе? Канттың ойынша, ондайлар бар. Ол

математикадан осындай синтездік априори ақиқаттардың

мысалдарын табуға болады дейді. Ең бастысы – априори да,

синтездік те болып есептелетін пайымдардың болуы, сонда ғана

метафизикаданнағызғылымжасауғаболады.

Канттыңбірінші«Сынын»жазғанжастағыкезінбейнелегенгравюра.

Философтың бірінші міндеті – сананың табиғаты мен күшінің

шекараларын анықтау. Өзіне дейінгі ортағасырлық және

рационалистік философтар сияқты, Кант зерде мен сезімді жіті

айырып қарастырады; алайда зердеде ол түсіну (Verstand) мен

ақылдың (Vernunft) арасына жаңа айырмашылық енгізеді.

Сезімдермен біріге отырып, түсіну адамға білім береді: сезім

арқылы объектілерді қабылдаймыз; түсінудің көмегімен олар ой

арқылы өтеді. Тәжірибенің мазмұнын – сезімдер, ал оның

құрылымын – түсіну қамтамасыз етеді. Ақылдың түсінуден

ерекшелігі – зерденің түсіну жете алатын шекарадан асып түсуге

ұмтылысы. Ол тәжірибеден бөлек қарастырылғанда – «таза ақыл»,

Кантсыныныңмақсатыдаосы.

Ақылға кіріспес бұрын Канттың «Сыны» сезімдер мен түсінуді

жүйелі түрде зерттейді. Сезімдер – «Трансценденталды эстетика»

бөлімінде, ал түсіну – «Трансценденталды логика» бөлімінде

талданады.«Трансценденталды»–Канттыңсүйіктісөзі;олбұлсөзді

бірнеше мағынада қолданады, бірақ оларға ортақ мағына –

шекаралардан және нақты тәжірибеден арылу шегінен шығатын

(жақсы немесе жаман жаққа) әлденені бейнелейтін ұғым екені.

«Трансценденталды эстетиканың» басым бөлігі кеңістік пен

уақыттызерттеугеарналған.Канттыңайтуынша,түйсіктерматерия

(немесе мазмұн) мен формаға ие. Кеңістік пен уақыт – сананың

көмегімен ашылған әлемдер емес: олар – сезімдер

қалыптастыратын тәжірибенің үлгісі. Өзінің трансценденталды

эстетикасынбаяндайотырып,Кант«Кеңістікпенуақытнақтыөмір

сүреме?»дегенмәңгіліксұрақтыңөзіндікжаңашешімінұсынады.

Трансценденталды эстетикадан трансценденталды логикаға

көшкенде, біз тағы да екі бөлінуге тап боламыз. Логика екі ірі

бөлімнентұрады,олардыКант«Трансценденталдыаналитика»және

«Трансценденталды диалектика» деп атайды. Аналитика түсінуді

эмпирикалық түрде қолданудың критерийлерін айқындайды; ал

диалектикаақыл-ойаналитикатағайындағаншекараларданшығып

кетуге талпынғанда пайда болатын иллюзияларды ашады. Өзінің

аналитикасында Кант априори ұғымдар жиынтығын баяндап,

оларды «категориялар» деп атайды. Сонымен қатар өзі

«принциптер» деп атаған априори ұғымдарды да ұсынады. Осыған

сәйкес, аналитика тағы да екі бөлімге бөлінеді: олар –

«Категориялардедукциясы»және«Принциптержүйесі».

Бірінші бөлімде категориялардың дедукциясы, яғни

легимитациясы талданған. Категориялар – ерекше іргелі ұғымдар:

Кант «себеп» және «субстанция» ұғымдарын мысалға алады. «Бұл

категорияларсыз, – дейді ол, – біз үзік-үзік нұсқада берілген,

реттелмеген ең қарапайым тәжірибенің өзін ұғынып, түсіне алмас

едік». Мұндағы мақсаты – эмпириктің сауалына оның өз

ұстанымына сай жауап беру. Эмпириктердің бүкіл біліміміз

тәжірибеден басталады деген пікірімен ол келіседі, бірақ осының

бәрітәжірибеденпайдаболадыдегендітерістейді.ОлЮмбұзғысы

келген метафизикалық тұжырымдарсыз оның тәжірибенің негізгі

элементтері, әсерлер мен идеялар туралы түсініктері өзінен-өзі

ыдырапкететінінкөрсетугеұмтылады.

Аналитиканыңекіншібөлімі–«Принциптержүйесінде»тәжірибе

туралы бірқатар синтездік априори пайымдар бар. Канттың

тұжырымдауынша,тәжірибекөлемніңекітүрінеиеболғатиіс–кең

көлемді(екінүктеарасындағыарақашықтық)жәнебелсендікөлемді

(жылылықтың белгілі бір деңгейі). «Одан бөлек, біздің

түсініктеріміздің арасында қажетті байланыстар болғанда ғана

тәжірибе қалыптасуы мүмкін», – дейді Кант. Юмнің: «Біз

құбылыстардың арасындағы уақыттық сабақтастықты

қабылдаймыз,сосынбіреуінсебепретінде,екіншісінсалдарретінде

қарастырамыз», – деген ойы дұрыс емес. Керісінше, біз себеп пен

салдарарасындағыөзарабайланыстыәліайқындамасақ,ондабұл–

объективтіуақыттықреттіліктіайқындайалмадықдегенсөз.

Эмпиризмге қарсы бола тұра, Кант рационализмді де одан кем

түспес белсенділікпен сынайды. Сараптауының соңында, ол

категориялар өздерінің қолданылу деңгейін анықтай алмайды, ал

принциптер өз ақиқаттығын айқындауғақабілетсіз депдәлелдеуге

ұмтылады. Түсіну «өздігінен субстанция секілді қандай да бір зат

бар»немесе«әрбірөзгерістіңсебебібар»дегендідәлелдейалмайды.

Тәжірибежүзегеасып,априоридәлелдеугеболатынныңбәрібелгілі

бір шарттарға сай болуы тиіс. Бірақ тәжірибенің жүзеге асатынын

алдын ала айқындау мүмкін емес; тәжірибенің жүзеге асу

мүмкіндігіноныңөзініңнақтыпайдаболуығанакөрсетеді.

Сараптау дүниеде қандай да бір категориялар немесе ережелер

арқылы бейнелеуге болмайтын қарапайым құбылыстардың,

сезімдердіңқарапайымобъектілерініңжоқекенінкөрсетеді.Алайда

біз бұдан тек зерде ғана анықтайтын сезімсіз дүние өмір сүреді

деген қорытынды жасай алмаймыз. Таза ақылдың көмегімен

зерттеуге болатын экстра-сезімдік объектілер бар деп мойындау–

иллюзияәлеміне енудеген сөз, алКант өзінің«Трансценденталды

диалектикасында»осысиқырлыәлемдізерттейді.

Осыған дейін айтқанымыздай, «трансценденталды» деген ұғым

шектен шығатын немесе нақты тәжірибеден арылу шекарасынан

асатын бірдеңені білдіреді, ал Кант диалектикасының үш негізгі

мақсаты бар: метафизикалық психология, метафизикалық

космологияжәнеметафизикалықтеология.«Тазаақыл,–дейдіол,–

жан туралы трансценденталды ілімді, дүние туралы

трансценденталды ғылымды және ақырында Құдайды

трансценденталды тану идеясын ұсынды». Ол мына үш ұғымды –

материалдық емес өлмейтін жанды, ғаламдық тұтастықты және

абсолюттіқажеттіболмыстыкүйреусынағынанөткізеді.

Декарт қолданған рационалистік психология «мен ойлаймын»

деген пікірден басталып, материалдық емес, мәңгілік, жеке және

өлмейтін субстанцияның тіршілік ететінімен аяқталды. Канттың

тұжырымынша, дәлелдеудің осы бағыты қателікке толы – ол бұл

қателердің төртеуін көрсетіп, оларды «таза ақылдың

паралогизмдері» деп атайды. Бұл паралогизмдер кездейсоқ емес:

әдетте эмпирикалық психологияның шекарасынан асудың кез

келгенталпынысы–адасудыңсебебіболуытиіс.

Априори космологияны шешу үшін Кант төрт антиномия құрды.

Антиномия – қайшылыққа немесе ой-тұжырымдарға (тезис және

антитезис) әкелетін, бір-біріне қарама-қарсы дәлелдемелер жұбы.

Төрт антиномияның біріншісінің тезисі: «Дүниенің уақыттық

бастауы бар және ол кеңістікте шектелген»; антитезисі: «Дүниенің

уақыттықбастауыжоқжәнекеңістіктеешшектелмеген».Кантосы

сөйлемдердіңекеуініңдедәлелдемелерінұсынады.Әрине,бұл«біз

екіқайшылықтадұрысдепқорыттық»дегендібілдірмейді:мораль

мынада–ақыл-ойдың«дүние»туралыжалпысөзқозғауғақұқыжоқ.

Әр антиномияда тезис «белгілі бір кезең толық аяқталды» деп

тұжырымдаса; антитеза «ол мәңгілік жалғасады» дейді. Екінші

антиномия – бөлінгіштікті; үшіншісі – себеп-салдарлық

байланысты; төртіншісі – күтпеген жағдайларды қарастырады. Әр

жағдайдаКантбелгілібіркезеңдібасқабірдеңетудырғаннәрселер

кезеңі ретінде көрсетеді – мысалы, Канттың терминдерінде әсер

оныңсебебінен«туындайды».Антиномиялардыңәрбіріндедәйектің

тезисі шексіз абсолютпен аяқталады. Кант әр антиномияның екі

жағы да қате деп есептейді: тезис – догматизмнің қателігі, ал

антитеза–эмпиризмніңқателігі.Антиномияқұрастырудыңмәні–

эмпирикалықзерттеусаласыментазаақылталаптарыарасындағы

сәйкессіздікті көрсету. Тезис дүниені ойдан шағын етіп көрсетеді

(біз оның шекарасынан асып ойлай аламыз); антитеза оны ойдан

үлкен етіп көрсетеді (біз ақырына дейін ойлай алмаймыз). Біз

космостық идеяларымызды эмпирикалық зерттеуге бейімдей

қысқартаотырып,оймендүниегесайболуымызкерек.

Төртінші антиномиясында Кант қажетті болмыстың өмір сүруін

растайтынжәнетерістейтіндәйектерұсынады,сонансоң«Сынның»

кейінгі бөлімдерінде табиғи теология ұстанатын Құдай

тұжырымдамасын қарастыруды жалғастырады. Ол Құдайдың бар

екенінрастайтындәйектердіүшнегізгітипкебөледіжәнеәртиптің

дәлелдемелері қалайша қате болып шығатынын көрсетеді. Егер

Құдай біздің ойымыз бен өмірімізде бар болса, оның бар екені

рационалдықдәлелдерменрасталмауытиіс.

«Таза ақылға сын» – оқу оңайға соқпайтын кітап, оның

қиындығының себебі зерттеу пәнінің тереңдігі немесе Канттың

ойыныңерекшелігіғанаемес.Кант(көзімізжеткендей)техникалық

терминдер жасаумен әуестенді және (осы кітаптың басқа тұсынан

көрінетіндей) идеяларды барынша қатаң схемаларға жинақтауға

ұмтылды.Бірақоныңқиынмәтіндеріноқудатабандылықтанытқан

оқырманныңмолфилософиялықолжағакенелетінісөзсіз.

Жасы алпыстан асқан шағында Кант өзінің іргелі үш еңбегінде

этика мен эстетикаға назар аударды: «Адамгершілік

метафизикасының негіздері» (1785); «Тәжірибелік ақылға сын»

(1788) және «Пайымдау қабілетіне сын» (1790). Ол алғашқы екі

еңбекте, өзінің алғашқы «Сынында» теориялық ақыл-ойдың

синтездік априори принциптерін баяндағаны сияқты, тәжірибелік

ақыл-ойдың синтездік априори принциптерін сыни тұрғыда

талдауғатырысты.

Канттыңморальдықтеориясыныңтүпкібастауы–жіктеудентыс,

яғниөздігіненізгілікболыпесептелетінізгіерік.Талант,мінезжәне

байлықжаманмақсатүшінқолданылуымүмкін,тіптібақыттыңөзі

адамды азғындата алады. Мәселе ізгі еріктің маңызы бар нәрсеге

ғана жетуі туралы емес, тіпті оның нәтижелері ойдағыдай болып

шықпасада,жігерленіп,күшсалудыңөзі-ақізгілік.Еріктіізгі,жақсы

ететін – оның парызға негізделуі: парызға сүйеніп әрекет ету

дегеніміз – қиындықтардың алдында ізгі ерік таныта алу. Кей

адамдаржақсылықжасапрақаттанадынемесеізгілікжасайотырып,

пайдатабады,алайдамінездіңқұндылығыадамжақсылықтысоған

бейімболғандаемес,парызүшінжасағандағанабайқалады.

Парызға сүйеніп әрекет ету дегеніміз – адамгершілік заңын

құрметтеп, моральдық императивке бағына отырып әрекет ету.

Императивтіңекітүрібар:гипотезалықжәнекесімді.Гипотезалық

императивтіңұстанымы–белгілібірмақсатқажету,солүшінәрекет

ету. Ал кесімді императив «қандай мақсатты көздегеніңізге

қарамастан, мынадай да мынадай әдіс-жолдар арқылы әрекет

етіңіз» дейді. Сонымен қатар гипотезалық императивтер едәуір

баршылық, себебі адамдардың алға қойған мақсаттары әртүрлі.

Алайдабірғанакесімдіимперативбар,ол–«ісіңжалпығаортақзаң

болатындай етіп әрекет жаса». Белгілі бір әрекет жасауға бейім

болған кезде, мысалы, «ол кейін қайтарылады» деп ойламастан,

қарызға ақша берерде, сіз ылғи да өзіңізден «егер бәрі осылай

жасаса,неболареді?»депсұрауыңызкерек.

Кант кесімді императивті басқаша тұжырымдайды: «Адамзатты

немесе басқа бір адамды ешқашан да құрал ретінде емес, мақсат

ретіндеқарастыраотырып,іс-әрекетжаса».«Адамретінде,–дейді

Кант, – мен – тек мен ғана емеспін, мақсаттар патшалығының,

жалпы заңмен біріктірілген ақылды тіршілік иелері одағының

мүшесімін. Мақсаттар патшалығында бәріміз – заң шығарушымыз

және субъектіміз. Рационалды тіршілік етуші «өзі шығарған және

әмбебапболыпсаналатынзаңдарғағанабағынады».

Өзініңүшіншісыны–«Пайымдауқабілетінесында»Кантсұлулық

және асқақтық сияқты эстетикалық ұғымдарды қарастырып,

ертеректегі сыни ескертпелерін ғылыми, эстетикалық

тұжырымдамаларға қолданды. Эстетикалық талғам туралы

пайымдар сезімдерге сүйенеді, десек те олар әмбебаптық пен

негізділіккеұмтылады.Бірақолардыәмбебапмақсатқақатыстыдеп

ойлау–қате.Кант:«Жалпығаортақболаалатыннәрсеелестетумен

түсінудің арасындағы ішкі жеке қатынастарға көбірек жақын, бұл

талғамтуралыпікіргетән»,–дептұжырымдайды.

Өзінің сыни философиясы мығым орныққан 1790 жылдары Кант

жай философиялық тәуекелшілдіктен жоғары тұрған салаларды

зерттеугебелбуды.1793жылыолжартылайтеологиялық«Бірғана

ақыл аясындағы дін» (Religion within the Bounds of Reason Alone)

еңбегін жариялады. Бұл кітапта бірнеше христиандық ілімді қайта

қарастыру ұсынылды, ал 1795 жылы, француз революциялық

соғыстарының қайнаған кезінде, ол «Мәңгілік бейбітшілік туралы»

(On Perpetual Peace) кітапша жазды. Осы еңбектің бірінші бөлімі

ПруссияныңжаңакороліІІФридрихтіңнамысынатиіп,ренжітті.Ол

Канттың бұл еңбегін Киелі кітаптың беделіне еш негізсіз нұқсан

келтіреді деп есептеді. Кант өз көзқарасын өзгертуден бас тартты,

бірақендігіжердедінитақырыптарғажазбауғажәнедәрісоқымауға

келісті. Король қайтыс болған соң теология мен философия

арасындағы өзара қатынастар туралы «Факультеттер жанжалы»

еңбегінжазған1798жылғадейіносыуәдесіндетұрды.1797жылыол

«Адамгершілікметафизикасыныңнегіздеріндегі»өзініңморальдық

жүйесін күшейтті. Жүйе енді екі бөлікке бөлінді: біріншісі – жеке

абыройға, екіншісі – құқықтық теорияға байланысты. Ол бұдан

ертерек жазылған «Адамгершілік метафизикасының негіздерін»

салыстырғандамаңыздылау,алайдаықпалыаздаутрактатеді.

Кант 1804 жылы қайтыс болды. Оның құлпытасына «Тәжірибелік

ақылғасынның»қорытындысынаналынғаной-тұжырымжазылды:

«Жанымызды екі нәрсе сүйсіндіріп, таңдандырады: төбемдегі

жұлдызды аспан және ішіміздегі адамгершілік заңы, біз оларға

бұрынғыдандажиіжәнетабандылықпенжүгінеміз».

ФихтеменШеллинг

Кантөмірініңсоңғыкүнінедейінкөлемдідебатылфилософиялық

жобажазуменайналысты,онысыөзіқайтысболғансоңғанажарық

көрді(OpusPostumum).Бұлоныңөмірініңкейінгікезеңіндебірінші

«Сынның»кейбіраспектілерінекүмәнданғанынкөрсетеді.Канттың

ең адал табынушылары мен шәкірттерінің арасынан оны

сынаушылар шыға бастады. Бұлардың қатарынан, ең алдымен,

Иоганн Готлиб Фихтені атауға болады, ол Кант дүниеден өткенде

қырықекіжастаедіжәнефилософиялықмансабыөрлептұрған-ды.

Фихте кедей отбасында дүниеге келіп, жастайынан қаз бағумен

айналысты. Оның интеллектуалдық қабілеті мейірбан баронның

назарын аударып, көп ұзамай Йена университетінде теологияны

зерттеуге мүмкіндік алды. Осы оқу орнында ол Лессинг, Спиноза

және Кант сияқты философтардың еңбектерімен сүйсіне танысты.

Фихтенің алғашқы туындысы – «Барлық аяндарға сын» (Critique of

All Revelations, 1792) деп аталды, бұл еңбектің Канттың мәнерімен

сәтті жазылғаны соншалық, жұртшылық оны ұлы философтың

туындысы деп қабылдады. Кант авторлықтан бас тартты, алайда

туындыөтежақсыбағаланды.ГетеніңықпалыменФихте1794жылы

Йена университетінің профессоры болып тағайындалды, оның

әріптестерінің қатарында ұлы ақын және драматург Фридрих

Шиллерболды.

Фихтеніңдәрістеріәуелдежақсықабылданды,алайдакөпұзамай

студенттер мен оқытушылар оларды тым пуритандық сипаты мен

діни мазмұнының жұтаңдығы үшін сынай бастады. Ол 1799 жылы

университеттенкетугемәжбүрболды,сөйтіп,1810жылыБерлиннің

жаңауниверситетіндедеканболыптағайындалғанғадейінштаттық

академиялық лауазымсыз қалды. Наполеонның Еуропадағы

үстемдігі кезінде ол неміс ұлтшылдығын қайта өркендетуге бар

күшінсалды.1808жылғы«Немісхалқынаүндеуінде»олнемістерді

Ватерлоо шайқасында Наполеоннан жеңілуге әкелген

бытыраңқылығы үшін айыптады және 1812 жылы қарсылық

әскерінде өз еркімен қызмет етті. Ол 1814 жылы өзінің әскери

медбикеәйеліненжұққансүзекауруынанқайтысболды.

Фихтенің философиялық даңқы 1804 жылы жазылған «Ғылыми

ілім»(Wissenschaftslehre)еңбегіменшықты.Философияныңміндеті–

Кант терминін қолдана айтқанда, «тәжірибенің мүмкіндіктерін

трансценденталдық баяндау» деп түсінді ол. Мұндай баяндау таза

объективтіліктен (өзіндік зат) немесе еркін субъективтіліктен

(«Мен»)басталуымүмкін.Біріншіжол–догматизмжолы,екіншісі–

идеализм жолы. Фихте мәселенің Кант ұсынған шешімін терістеп,

кезкелгенөзіндікзатұғымынанбастартты.Олдүниедегініңбәрін,

барлықтұтастықтыойлаушысубъектініңеркінсанасынаншығаруға

ұмтылды. Осылайша, Фихте өзін неміс идеализмінің нағыз негізін

салушысынаайналдырды.

Бәрісоданбасталатын«Мен»дегенімізне?Бұлөзін-өзіталдаудан

бастала ма? «Өзіндік санам осы қимылдарды зердемен

түйсінбейінше, мен жылдамдықты үдете алмаймын, қолымды

немесе аяғымды қозғалта алмаймын», – дейді Фихте. Егер бұл

теорияның мәні – индивид, жеке тұлға бүкіл әлемді жасай алады

дегентұжырымболса, біз, шамасы, оншасенімсізжәнетартымсыз

солипсизмге тап болып отырмыз. «Бірақ бұл – бұрыс түсінік, –

деуден танбайды Фихте. – Бұл – индивидуум емес, тікелей бір

рухани Өмір, ол барлық құбылыстарды, соның ішінде физикалық

тұлғаларды да жаратушы» (Sammtliche Werke, ed. I. H. Fichte

(Berlin,1845–6),II.607).

Бұл жерде философ Құдайды меңзеп тұр. Кейін жазылған,

танымалдау еңбектерінде Фихте осы ойын одан әрі дамытып:

«Ақырғы «Мен» емес, Құдіретті идея өмір сүреді, бүкіл

философияның негізі – осы; адамның өзі жасағанның бәрі –

жарамсыз, түкке тұрмайды. Бүкіл тіршілік өздігінен өмір сүріп

әрекет етеді, болмыстан басқа ешқандай өмір жоқ және Құдайдан

басқа ешқандай болмыс жоқ», – дейді. Алайда басқа бір жерде ол:

«Моральдық реттіліктен басқа кез келген құдіретті тіршілік иесіне

сену–ырымшылдық»,–дегенпікірбілдіреді.Мұндаоныңтеизмнен

гөріпантеизмгекөбірекжақынекеніайқынбайқалыптұр.Фихтенің

дін философиясы, оның ең адал шәкірттерінің бірі, 1798 жылы

жиырма үш жасында Йена университетінің профессоры

лауазымына тағайындалған әріптесі Фридрих Шеллинг атап

көрсеткендей, Спинозаның философиясын еске салады. «Фихтенің

философиясы сыни формада, ал Спинозаның ілімі догмалық

формадаболды»,–дептұжырымдадыШеллинг.Олөзидеализмінің

ымырасыздығы аздау формасын – «Табиғат философиясын»

дамытуды жалғастырды. Шеллингтің бұл философиясы бойынша,

алғашқы Абсолют бір-бірімен қатар өмір сүретін екі тең принцип

туындатады: рухани санажәне физикалық табиғат. Біз бұл жерден

Спинозаның елесін кездестіреміз: бастапқы абсолют – Natura

Naturans,материалдықтабиғатжүйесі–NaturaNaturata.

Фихтеніңдəрістіеркіноқуəдісіоныңшығармашылығыныңқатаң

табиғатыменүйлесебермейтін.

Шеллингтіңжүйесіөтебай,біраққиын,сондықтаноныңеңбектері

қазіргі уақытта ағылшынтілді елдерде аса көп оқылмайды. Өзіне

қаттыеліктегенжәнебағалаған,тіптіоныңжұмыстарынанплагиат

жасаумен айналысты деп айыпталған Самуэль Тейлор Колриджге

тигізгенықпалыныңарқасындаШеллингтіАнглиядағыеңтанымал

философ деуге болатын шығар.

 Философия тарихын баяндаудың

көпшілігіндеШеллингФихтеніңидеализміменөзіоныменЙенада

1802–1803 жылдары философиялық журналдың редакторы ретінде

қызметтес болған Георг Вильгельм Фридрих Гегельдің арасындағы

көпірретіндекөрсетілген.

Гегель

Гегельдің алғашқы кітабы шындығында Фихте мен Шеллинг

философиясын салыстыру еді (1801). Ол 1770 жылы дүниеге келіп,

Тюбинген университетінде теологияны зерттеді; 1801 жылы Йена

университетіне қызметке орналасып, әлгі екі философтың

әріптесінеайналды.ЙенауниверситетіндеолНаполеон1806жылы

Пруссияәскерінкүйретежеңгенненкейінжабылғаншасабақберді.

Қайыршылықтың сәл алдындағы Гегель осыдан соң көп ұзамай

өзініңіргеліеңбегін–«Рухфеноменологиясын»(DiePhanomenologie

desGeistes)жариялады.

Тек 1816 жылы ғана Гегель Гейдельберг университетінің

профессоры қызметіне ие болды; осы уақытқа дейін оның басты

еңбегі–«Логикағылымы»(TheScienceofLogic)басылыпшыққанеді.

Бір жылдан соң ол философиялық ғылымдар энциклопедиясын:

логика ғылымын, табиғат философиясын, рух философиясын

жарыққа шығарды. 1818 жылы Гегель Берлинге лауазымды

қызметке шақырылып, өзі тырысқақ ауруынан дүние салған 1831

жылға дейін осы жерде жұмыс істеді. Осы жылдары оның

жарияланымдарыазболды,бірақдәрістеркурсыөзіөмірденөткен

соңбасыпшығарылды.Оларфилософиятарихынталдауғақосымша

эстетика, дін философиясы және философия тарихы бойынша

жазылған еді. Оның қиын ресми жарияланымдарымен

салыстырғанда жеңілірек оқылатын бұл туындылары Гегельдің

қайталанбасжәнежан-жақтыақыл-ойынайқынкөрсетті.

Ой әлеміне қосқан Гегельдің ең үлкен үлесі – философияға

тарихилық элементін енгізуі. Ол философияның алғашқы

тарихшысы емес, бұл атаққа Аристотель лайық. Ол тарихтың

алғашқы философы да емес: оған дейін осы тақырыпқа өздерінің

классикалықүлестерінқосқанекіойшылболғанеді–Джамбаттиста

Виконың «Жаңа ғылымы» (1725) және Иоганн Готфрид Гердердің

«Адамзат тарихы философиясының идеялары». Екеуі де тарихи

әдісті бейнелейді, адам дамуының эволюциясын атап көрсетеді.

Алайда Гегель ғана тарихтың философиядағы және философтың

тарихнамадағыерекшеорнынайқындапберді.

«Философтарихтуралыерекшетүсініккеие,әдеттетарихшыларға

осы жетіспейді», – деп есептеді Гегель. Тек философ қана ақыл-

ойдың дүниені билейтінін және дүниенің тарихы – рационалдық

үдеріс екенін түсінеді. Осы түсінікке жетудің екі тәсілі бар:

метафизикалық жүйені зерттеу, не болмаса, тарихтың өзінзерттеу

арқылы.«Тарих–ақыл-ойдыашу»дегенсенімдіқабылдауқұдіретті

аянға құлай сенуге сәйкес келеді; алайда метафизикалық түсіну

теологиялық түсініктен терең, себебі тарихтың нақты сипатын

ұғындыруғажалпыаянжеткіліксіз.Дүниеніңақырғытағдырын,оны

қалайжүзегеасырукеректігінфилософқанабіледі.

Гегельдіңайтуынша,ғаламтарихыжанның(рухтың)өміртарихын

баяндаудан тұрады. Рухтың ішкі дамуы нақты өмірде көрініс

табады.«Мәңгіліктенбастауалатын,көкпенжердеболғанныңбәрі,

Құдайдыңөмірі,уақыттыңбарлыққозғалысы–рухтыңөзінтанып-

білу үшін және өзін табу үшін күресі» (LHP I. 23). Рух – алдын ала

толық берілген нәрсе емес: ол потенциалдықтан нақты дүниеге

көшеді,тарихтыңқозғаушы күші–рухтыңөз потенциалынжүзеге

асыруғаұмтылуы.Әмбебаптарихдегеніміз–«рухтыңпотенциалды

мүмкіннәрсетуралыбілімдіөндіруүдерісі».

«Рухтың тіршілік етуі – логиканың мәселесі»деп тұжырымдайды

Гегель. Алайда «логика» сөзін ол ерекше мағынасында қолданады.

Тарихтылогиканыңкөрінісідептүсіндіргенісекілді,логиканыдаол

тарихи, әскери терминдерде бейнелеуге бейім. Егер екі пікір

қарама-қайшы болса, Гегель оны олардың арасындағы жанжал

ретіндесипаттайды:пікірлербір-біріменшайқасып,бұлшайқастан

жеңіп немесе жеңіліп шығады. Бұл – бір пікір («тезис») басқа

пікірмен («антитезиспен») күресіп, ақыры екеуін де үшінші пікір

(«синтез»)жеңіпкететінүдеріс,ол«диалектика»депаталады.

Рухқа жету үшін диалектиканың екі кезеңінен өтеміз. Біз

абсолюттен,нақтыдүниеніңжиынтығынанбастаймыз,олалдыңғы,

ерте кезеңдердегі философтар айтқан Болмысқа ұқсайды. Біздің

бірінші тезисіміз мынадай: абсолют – таза Болмыс. Алайда таза

Болмыс қандай да бір қасиеті болмаса, ештеңеге айналады,

сондықтан біз қарама-қарсылыққа әкелеміз: «Абсолют дегеніміз –

ештеңе».Тезиспенантитезистенсинтезарқылыарыламыз:Болмыс

пен Бейболмыстың бірігуі енді Қалыптасу үстінде, сондықтан біз:

«АбсолютҚалыптасуүдерісіненөтуде»,–дейміз.

Абсолюттің қалыптасуы мен өмірі диалектиканың екінші

кезеңіндеөтеді.Бізабсолюттіәдеттеойдыңсубъектісіәріәмбебап

ойшылретіндеқарастыруданбастаймыз:Гегельоны «ұғым»дейді,

ал зердені ойлауды туындататын ұғымдардың жиынтығы деп

есептейді. Ол абсолютті ой объектісі ретінде қарастырып, оны

«табиғат» деп атайды және зерде зерттей алатын объектілердің

жиынтығы деп түсінеді. Абсолют өзін саналы түсініп, ойдың

субъектісі де, объектісі де болғанда, ұғым мен табиғат бірігеді.

Өзіндіксананыңбұлсинтезі–рух.

Гегельдің рух туралы түсінігі бір қарағанда қабылдауға қиын.

Келесі тарауларда түсіндіруге талпынып көреміз, бірақ оның нені

білдіретіні туралы алғашқы пікір қалыптастыруға қазірден

тырысқанымыз жөн. Біз: «Рух Құдаймен тең бе, әлде Спинозадағы

сияқты, табиғатпен тең бе?» – деген сұрақ қоямыз. Немесе

медициналық оқулықтарда жеке бауырлар туралы емес, жалпы

«бауыр» туралы айтылатыны сияқты, «рух» – адамдардың жеке

рухтары туралы айтудың адастыруға жетелейтін ұлы тәсілі деп

болжамдайаламыз.Бұлболжамдардыңешқайсысыдадұрысемес.

Гегельдіңөсімдіктуралыидеяларыдамудыңтүрлісатыларынкөрсететін

ботаникалықиллюстрациялардыескесалады.

Біз адам тегі туралы не айтатынымызды пайымдаудан

бастағанымыз дұрыс. Ешқандай да метафизикалық теорияға

сүйенбей-ақ, біз адам тегі дамыды немесе құлдырады, болмаса,

бұрын білмегендерінің көбін білді деген сияқты нәрселерді қуана

айтамыз. Гегель «рух» сөзін қолданғанда сол бұрынғы ұғымды

пайдаланады,бірақметафизикағаберілгенмазмұнныңекіқабатын

қосады.Біріншіден,оладамзаттыңтарихытуралығанаемес,бүкіл

ғаламның тарихы туралы айтады; екіншіден, ол ғаламды өмірлік

даму кезеңдеріне ие органикалық біртұтас дүние ретінде

қарастырады.

Гегель бізге ғаламды табиғаттағы нақты ағзалар сияқты

қарастырудыұсынады.Бұтақшасыменжапырағынжайып,гүлденіп,

жемісін беріп, өсімдік даму кезеңдерінен өтеді; ол мұны өзінің

түріне сай үлгіге сәйкес жасайды. Гегель Платонға арнайы бас ие

отырып, мұны өсімдік идеясы деп атайды. Әрине, өсімдік өзінің

идеясын түсінбейді. Бірақ адам баласы күш-қуатының дамып,

интеллектуалдыққабілетініңпайдаболуынасәйкес,біртіндепөзін,

өзінің табиғатын немесе идеясын саналы түсіну деңгейіне

көтеріледі(LHP I.29). Рухтыңпрогресі бұлдамуды ғарышаясында

жасайды:

«Рух жеке, ақырғы сана ретінде ғана емес, өзінің ішінде әмбебап және нақты рух

ретінде қарастырылуы тиіс... Рухтың ақылды түсінуі – жалпы эволюциялық даму

үдерісіненөтіпжатқаннақтыдүниеніңалғақарайдамуыда.Бұл–өзініңжолынжеке

адамныңойыарқылыжүргізетінжәнеөзінбіртұтассанадакөрсететіндамуемес,себебі

ол –өзін дүниежүзінің тарихында жан-жақты,бай формада көрсететін әмбебап рух»

(LHPI.33).

Осылайша,әлемніңтарихы–рухтыңүнеміөсіпотыратынөзіндік

санасының тарихы. Ғарыш идеясының әртүрлі кезеңдері әртүрлі

уақытта әртүрлі халықтар үшін әртүрлі байқалады. Рух еркіндік

санасында адамдардың еркіндікті саналы түсінуімен бірге

өркендеп, дамиды. Шығыс деспоттарының қол астында өмір

сүргендереркінтіршілікетудегенніңнеекенінбілмеді.Гректермен

римдіктер өздерінің еркін екенін білді, бірақ олардың құлдықты

мойындауы адамның еркін екенін білмейтінін көрсетті. «Неміс

халқы христиандықтың әсерімен адамның адам ретінде еркін

екенінтүсінді:оныңмәнінқұраптұрған–рухтыңеркіндігі».

Рухтың еркіндігі – жалпы тартылыс сияқты заңдардың

қажеттілігіне байланысты материядан оның айырмашылығын

көрсетіп тұрған белгі. Дүниежүзінің тарихы – рухтың өз еркіндігі

мен сол еркіндігін саналы түсінуінің кеңеюі. Эгоист тұлғалар мен

халықтар рухтың тағдырын анықтайтын бейсана құралдар болып

есептеледі: олар ғарыштық драмадағы өз рөлін ұлттық мемлекет

болып қалыптасар сәтте саналы ұғына бастайды. Мемлекет –

еркіндіктің, яғни түпкі мақсаттың жүзеге асуы, ол өзі үшін өмір

сүреді.«Мемлекетөзініңазаматтарыүшінөмірсүрмейді,керісінше,

көз–тірідененіңбөлігіретіндеғанабағаланатынысияқты,азамат

тамемлекеттіңмүшесіретіндеғанабелгілібірқұндылыққаие».

Түрлі мемлекеттер өздері біріктіріп отырған ұлттардың рухына

сай сан қилы сипаттамаға ие болады. Әртүрлі халықтық рухтар

әлемдік рух бағдарламасының алғашқы көрінісі саналады, ал

олардың құрамына кіретін адамдар әлемде бір дәуір барысында

үстемдікетеді.Әрхалықүшінмұндайсәтбірретқанасоғады,Гегель

өзі өмір сүрген кезеңде осындай сәт неміс халқы үшін соқты деп

сенді. Пруссия монархиясы жер бетінде мінсіз мемлекетті жүзеге

асыруғажақындады.

Десек те, рухтың ең маңызды көрінісі – саяси институттар емес,

философияның өзі. Абсолюттің өзіндік санасын адамның

философиялық рефлексиясы туындатады; философия тарихы

абсолютті өзімен бетпе-бет жақындатады. Гегель философия

өркендеп, прогреске жетті деп нық сенді: «Ең соңғы, ең заманауи

жәнееңжаңафилософия–еңдамыған,еңбайжәнетерең»,–дейді

ол бізге. «Философия тарихы бойынша дәрістерінде» ол өзіне

дейінгі философияны бірінен соң бірі диалектика жолымен жүріп,

немісидеализмібағытыменкележатқансипатындакөрсетті.

Осытомның4-тарауынқараңыз.

Юмніңсебептіліктуралыойларытолығырақ6-тарауда,алоныңөзіндік

«Мені»жайында7-тараудаберілген.

Монтескьеніңсаясатфилософиясы9-тараудатолығырақбаяндалады.

Руссоныңсаясатфилософиясытолығырақ9-тараудабаяндалады.

Сілтеме:AlasdairMacIntyre,AShortHistoryofEthics(London:Routledge,

1976),p.182.

Канттыңкеңістікпенуақыттыталдауы5-тараудақарастырылады.

Канттыңуақытпенсебептіліктуралыойлары6-тараудатолығырақ

талданады.

Антиномиялартуралыбаяндау5-тараудажалғасады.

Канттыңморальфилософиясы8-тараудакеңіректалқыланады.

АлайдаКолриджФихтеніңізбасарыемес,олФихтеніңидеализмінмына

өлеңіндеəжуалады:

«Мен,мен,текқанамен!

Формаменсубстанция,негеһəмнемен,

Қашанһəмқайда,биікжəнетөмен!

Ішіндеһəмсыртында,аспанменЖер,

Мен,сен,олжəнеол,сен,мен

Бүкілжанменкүллідене–текқанамен!

Бəрітекмен!

(Ақымақтар!Осыойменкелісімгекел!)

Бəріменікі!Бəріменікі!Демек,

Ол–БеттиМартинқосқандінбұзартөбет!»

(BiographiaLiteraria,Ch.9)

Гегельдіңсаясатфилософиясытолығырақ9-тараудақарастырылады.

IVТАРАУ

Таным

Монтеньніңскептицизмі

кептицизмнің XVI ғасырда қайтадан кең таралуына бірнеше

фактор ықпал етті. Түрлі христиан секталары арасындағы

қақтығыстар, мәдениеті мен дініәртүрлі жаңа халықтардың пайда

болуы прозелитизм мен қудалаудың өрши түсуіне тікелей әсерін

тигізді;алайдамұндайжанжалдаркейбіройшылдардыңкезкелген

адами жүйенің шындыққа қол жеткізу мүмкіндігі туралы

тұжырымдарға күмәндануын да туғызды. Секст Эмпирик секілді

ежелгі ғұламалардың скептикалық еңбектерінің қайта ашылуы

адамның танымдық қабілетінің дәлелді екеніне қарсы қойылған

дәйек болды. Жаңа скептицизмнің шебер баяндалуын Монтеньнің

«РаймондСебондтыңапологиясы»еңбегінентабуғаболады.

Секст сияқты, Монтень де скептицизмнің ең қатаң формасын –

АлександрМакедонскийзаманындаөмірсүрген,«ештеңенітанып-

білумүмкінемес»депжариялағанЭлидалықПиррон(атыәжептәуір

аңызғаайналған)негізінқалағанпиррондықскептицизмдітаңдады.

Монтень сезім мен зерденің қателігін көрсету үшін қолданатын

мысалдардың көбі Сексттің еңбектерінен алынған, бірақ өз

пайымдаулары барысында пайдаланған классикалық үзінділердің

көбін Сексттен емес, Эпикурдің латындық ізбасары Лукрецийдің

«Заттар табиғатынан» алған, бұл – Қайта өрлеу дәуірінің тағы бір

ұлыжаңалығы.

Классикалық латын кезеңі философиясының ең ықпалды екі

бағыты – эпикуршілдер мен стоиктер. «Эпикуршілдер егер сезім

сенімді болмаса, онда таным ұғымы туралы сөз етудің керегі жоқ

деп тұжырымдады», – дейді бізге Монтень. Ал стоиктер: «Таным

деген зат бар болса, ол сезім арқылы келмейді, себебі толығымен

дәйексіз», – дейді. Секст сияқты, Монтень де сезімдердің қате

екенін дәлелдеу үшін – стоиктердің дәйектерін, ал эмпирикалық

емес білімдердің мүмкін еместігін көрсету үшін Эпикурдің

дәлелдерін қолданады. Ол әр бағыттың теріс дәлелін қолдана

отырып, оларға қарсы шығады және нақты білім ұғымының жоқ

екеніндәйектеугеұмтылады.

Сезімдердің бізді адастыратынын аңдату үшін Монтень таныс

дәлелдерді қайталайды. Квадрат мұнаралар алыстан дөңгелек

болып көрінеді, көз жанарының қысымы адамның көру қабілетін

бұзады,сарыаурубарлықзаттардысарытүстекөругемәжбүретеді,

кемеден қарағанда таулар біздің қасымыздан өтіп бара жатқан

сияқты сезіледі және т.б. Екі сезім бір-біріне қарама-қайшы

келгенде,айырмашылықтысезінудіңешқандайтәсіліжоқ.Монтень

Лукрецийдіңмынаәйгілісөздерінкелтіреді:

Құлақкөзгеүкімшығараалама?

Күнәлініңқұлағынанбірсипап,

өтіріктісезінугеболама?

Бірақ ол Лукрецийдің «сезімдер жаңылмайды» деген

қорытындысыменкеліспейді.Лукрецийбылайжазғанеді:

Сезімніңжеткізгеніболсабұрыс,

Ондаақыл-ойөтірікдегендұрыс.

Сезімменақыл білімгеқолжеткізуүшінекеуі біргеқызмететіп,

бірі екіншісінқолдамайынша, жалғандыққағана тап болмақ. Ақыл

бізге «мына тақтай жүріп өтуге жарайтындай жалпақ» десе де, біз

төменге қарағанда бойымызда пайда болатын қорқыныш сезімі

шыңыраудан енсіз тақтай арқылы өтуге кедергі жасайды. Екінші

жағынан, еркіміздегі құштарлық сезіміміздің көмегімен

қабылдайтын нәрселерге әсер ете алады: долылық пен махаббат

оларда жоқ заттарды көруімізге мәжбүрлейді. Монтень: «Біздің

жанымыз тірі және белсенді, ол өзінің бар күшін сергек

қалпындағыдан артық та, кем де қолданбайды», – деп

тұжырымдайды. Ұйқы мен ояудың арасындағы айырмашылық

күндізгіжарықпентүнгіқараңғылықарасындағыайырмашылықтан

аз(МЭII.260-1).

Әртүрлі және қарама-қайшы әсерлеріміз бен наным-

сенімдеріміздің жігін айыру үшін бізге қандай да бір критерий

қажет. Бірақ ондай критерийдің болуы мүмкін емес. Кез келген

білікті қазы не католик, не протестант болғандықтан, католиктер

мен протестанттар арасындағы келіспеушілікті шешу үшін әділ

төреші таба алмайтынымыз сияқты, бір де бір адам жас пен

қарттың, сау мен аурудың, ұйқыдағы мен ояудың тәжірибелері

арасындағыжанжалдыреттейалмаседі:

«Объектілерден алатын құбылыстарға баға беру үшін бізге қандай да бір бағалау

құралы қажет; мұндай құралды сынақтан өткізу үшін бізге эксперимент керек;

экспериментті тексеру үшін қандай да бір құрал қажет: біз осылайша шеңбердің

бойыменайналыпжүреміз»(МЭII.265).

Монтень ежелгі скептицизм қорына ерекше жаңалық қосады.

Өзініңсүйіктітақырыптарыныңбірінеоралғанолкейбіржануарлар

менқұстардыңсезу қабілетібіздікінеқарағандажіті екеніненазар

аударады.Олардабізгемүлдежетіспейтінсезімдердебар(мәселен,

әтешкеқашанайқайлаукеректігінайтатынсезім).Біздегібессезім–

ие бола алатын сезімдеріміздің аз ғана бөлігі. Ақиқат көзқараспен

салыстыра алғанда, біздің ғаламға көзқарасымыз – соқыр болып

туған адамның көру қабілетіне ие адаммен салыстырғандағы

көзқарасынанартықжетілмеген.

Декарттыңжауабы

Декарт «Толғаныстарында» (Meditationes de prima philosophia –

«Алғашқыфилософиятуралытолғаныстар»,кейде«Метафизикалық

толғаныстар»дептеаталабереді–ауд.)өзініңалдынафилософияны

бұрынғыжүзжылдықтапайдаболғанскептицизмқаупіненазатету

міндетін қойды. Ол үшін әуелі өзі теріске шығарғысы келген

скептикалық ұстанымды көрсетуге тура келді. Алғашқы

«Толғаныста» ол Монтеньнің ойларын мақұлдайды, алайда

дәлелдерін өткір де мұқият формада баяндайды. Сезімдердің

еркіндігіне әуелі олардың алдамшылығынан алынған сараптау,

сонансоңтүскөруденалынғандәйеккүмәнкелтіреді:

«Осыған дейін нағыз басымдық деп санаған нәрсемді мен сезімдерден, не болмаса

сезімдердің көмегімен алдым. Енді мені бір кездері алдап келген сезімдерді қолыма

түсірдім;данаадамөзінбұрыналдағандарғаешқашантолықсенбейді.

Кейбірөтеұсақжәнеалысобъектілергеқатыстыалғанда,сезімдеркейдебіздіалдауы

мүмкінболғанымен,солбастауданжиналған,бірақкүмәнтудырмайтынанықфактілер

баршылық: мысалы, мен осы жерде, алаудың жанында, қысқы плащты жамылып,

қолымақағазұстапотырмынжәнет.с.с.

Керемет дәйек! Құдды түнде ұйықтайтын және ұйықтаған кезімде осы адамдар

оянғандабасынанкешетін(немесекейдетіптіодандақорқынышты)әсерлердіөзімде

сезінетін жан болмағансияқтымын! Сол жерде, плащты киіп алып, алаудың басында

отырмындеген таныс сезім мендетүнгі уақыттажиі болады – ал, шындығында, мен

шешініп,төсектежатырмын!»(ATVII.19;CSMKII.13).

Алайдатіптіармандарданақтыдүниеденалынғанэлементтерден

тұрады:

«Айталық, мен армандап жатырмын,сондықтан көзімді аштым,басымдышайқадым,

қолымды тартып алдым деген егжей-тегжейлі нәрселер дұрыс емес; менде осындай

қолда,осындайденедежоқдейік;бірақнедесекте,түсіміздекөргензаттар–суретте

бейнеленген елестер, нақты дүниедегі объектілерге ұқсас болмаса, қалыптаса

алмайтын сұлбалар сияқты екенін мойындау қажет. Яғни ең құрығанда осы жалпы

заттар – көз, бас, қол, дене – елестетілген емес, нақты объектілер болуы тиіс» (AT

VII.20;CSMKII.14).

Бұларалдамшыжиынтықтарболуыдамүмкін;ондаосыденелерді

құрайтын қарапайымдау элементтер: кеңею, форма, өлшем, сан,

орын,уақыт–міндеттітүрденақтыболуыкерек.Егернақтыболса,

біз бұл объектілерді зерттейтін арифметика және геометрия

ғылымдарына сене аламыз. «Мен ояумын немесе ұйықтап

жатырмын, екіге үшті қосқанда бес болады, квадраттың тек төрт

қабырғасы бар деген айқын ақиқаттарды жалған деп күмәндану

мүмкінемес»(ATVII.20;CSMKII.14).

АлайдатіптіматематиканыңөзідеДекарттыңкүмәндануынантыс

қалмады.Олаздесеңіз,математиктеркейдеқателеседі:тіптібүкіл

пәнніңөзіадасуболуыықтимал.Құдайқұдіретті,екігеүштіқосып,

квадраттыңқабырғаларынсанайбастағанымызда-ақолбіздібасқа

жаққа бұрып жібере алатынын білеміз. Бірақ, әрине, мейірімді

Құдайбұлайетпеседі!Онда:

«Мен ақиқаттың бастауы, қайырымды Құдай бар деп ойламаймын, мықты және

ақылды, мені алдау үшін қолынан келгеннің бәрін жасаушы өте жоғары деңгейдегі

залым рух бар деп есептеймін. Аспан, ауа, жер, бояулар, формалар, дыбыстар және

барлықсыртқыобъектілер–бұлардыңкөмегіарқылыосырухменіңсенімімеқақпан

құратынелестүстерғанадепойлаймын.Менқолымда,көзімде,денемде,қанымда,

сезімдерім де жоқ, тек қана осылардың бәріне иемін деген жалған сенім бар деп

білемін»(ATVII.23;CSMKII.15).

Екінші«Толғаныс»осыкүмәндардысоңынадейінжеткізіп,Декарт

соныңкөмегіменөзініңөмірсүретініндәлелдейтінатақтыдәйек–

Cogito-ныдүниегеәкелді.Алайдазалымрухоныалдайалмайды:

«Егеролменіалдаса,ондаөмірсүріпотырғанымкүмәнсіз;олқаншалықтыалдайалса,

соншалықты алдасын, ол менің ештеңе емес екенім туралы тұжырымды ешқашан

жасайалмайды,менойлауқабілетімдісақтапотырғанда,әлідеболсабірдеңемін.«Мен

өмір сүріп отырмын» деген ойдың шын болмауы мүмкін емес; алайда осы туралы

ойланбасам,оғанкүмәнданаалмаймын.Яғниол–ақиқатқанаемес,күмәнсізде,себебі

оғанкүмәндануғаталпынысжасағансайын,меноныңақиқатекенінкөремін».

Cogito–Декартэпистемологиясыныңіргетасы.Солкезденбастап,

қазірге дейін сыншылар оның қаншалықты мығым екеніне

күмәнданумен болды. «Мен ойлаймын, демек, өмір сүремін»

тұжырымының негізді дәйек екені шүбәсіз, оның дұрыстығы

ақылмен бір шолғанда-ақ қабылданады. Алайда «мен жүремін,

демек, өмір сүремін» де осындай ғой: сонда Cogito-ның ерекшелігі

неде? Декарт: «Мен жүремін» деген түпкі пайымды күмәндану

елегіненөткізугеболады(мүмкін,меніңденемжоқшығар),алайда

«мен ойлаймын» түпкі пайымына күмәндануға болмайды, себебі

күмәнданудың өзі – ойлау», – деп жауап береді. Екінші жағынан,

«мен ойлаймын, демек, өмір сүремін» – cogito-ның өте қолайлы

формасы: түпкі пайымда айтылған ойлау – «мен өмір сүріп

отырмын» деген тек қана өзіндік рефлексия ойы емес, кез келген

түрдегіойболуымүмкін.

«Менөмірсүремін»тұжырымындағыеңмаңыздымәселе–«Мен».

Күнделікті өмірде бірінші жақ есімдігі оны айтатын денемен

байланыстықарастырғанда ғанамәнгеие болады. «Менді»өзімен-

өзі іштен сөйлескенде қолдану құқына ие денесінің бар екеніне

біреукүмәнданама?Мүмкін,Декарт«солжердеойлаужүріпжатыр»

деп тұрған болар? Осыған ұқсас сұрақтар «Мен өмір сүремін»

тұжырымындағы «Мен»-ге қатысты туындауы ықтимал. Мүмкін,

тұжырым «өмір сүру жалғасып жатыр» ғана болуы керек шығар?

Сыншылардың пікірінше, күмәнданушы Декарттың тұрақты,

маңызды«Мен»туралытұжырымжасауғақұқыболғанжоқ.Мүмкін,

олтезөтіпкететінойтуралынемесетіптіиесіжоқойлардыңболуы

мүмкін екені жөніндегі уақытша мәселеге келуі тиіс пе еді? Ол

күмәндануәдісіарқылыайқындалған«Меннің»«РенеДекарт»деген

есімгекүмәнданбайжауапбергенадамекенінесенімдіме?

Тіпті өзінің шарттарына сүйенгенде де, cogito Декарттың адам

ретіндегі тұтас болмысын дәлелдей алмайды. Бұл оның ақыл-

ойының ғана өмір сүріп, бар болып отырғанын өзінен-өзі

айғақтайды. Cogito-дан соң Декарт өзінің денеге ие екеніне

күмәндануды жалғастырады және бірталай пайымдаулардан кейін

ғанаденесініңшынындадабарекенітуралытұжырымғакеледі.Ол

ылғи дабілетін нәрсеақыл-ойының мазмұнын құрайды, ғылымды

олдәлсоларғасүйенеотырып,қайтақалпынакелтіруітиіс.Декарт

сogito-дан өзінің бар екенінен әлдеқайда көп нәрсе алды: өзіндік

мәнін; Құдайдың бар екенін; ақиқаттың критерийін. Бірақ қазіргі

мақсатымыз үшін маңыздысы – скептикалық дәлелдер теріске

шығарған когнитивті жүйені қайтадан қалпына келтіру үшін оның

осыАрхимеднүктесіненқалайбастауалатыны.

Картезиандықкүмәндану

Біздің ақыл-ойымыздың мазмұны – ойлар. Декарт ойды өте кең

қолданады:менталдыарифметиканыңбөлшегі,сексуалдықиялдау,

тістің өте қатты ауруы, Маттерхорн көрінісі немесе классикалық

шараптың дәмі – осының бәрі оның терминологиялық ойларында

жинақталған. Декарттың пікірінше, ойлау тек интеллектуалдық

пайымдауды ғана емес, адамның еркін таңдауын, эмоциясын,

ауруын, ләззатын, интеллектуалдық түсінігі мен түйсігін қамтиды.

Осы элементтердің бәрін біріктіріп, ойға айналдырып тұрған

ерекшелік – олардың сана элементтері екені. «Біз бірден саналы

болуымыз үшін, ішкі дүниеміздегінің бәрін қосу үшін мен осы

терминді қолданамын. Сөйтіп, еріктің, зерденің, елестетудің және

сезімнің барлық іс-әрекеті – ой болып саналады. Тіпті сезім мен

елестетудіңсыртқыобъектілеріөмірсүрмеседе,оларойлаудыңжай

ғана тәсілдері болып есептелді, мен түйсіктер мен түсініктер деп

атайтын ойлау тәсілдері менің бойымда өмір сүреді» (AT VII. 35;

CSMK II. 34). Демек, бұл ойлар – Декарт гносеологиясының негізгі

сипаттамалары.

Мына бір үзінді Декарттың «ой» деген сөзді кез келген саналы

тәжірибегеқолданатынынөтеайқынкөрсетеді:

«Мен түйсіктерге иемін немесе материалдық объектілерді сезімдерім арқылы

қабылдаймын. Сөйтіп, қазір жарықты көріп, шуды естіп тұрмын, жылуды сезініп

отырмын. Бұл объектілер нақты өмір сүріп отырған жоқ, себебі ұйықтап жатырмын;

бірақ мен, ең аз дегенде, көремін, естимін, жылынамын. Мұның нақты өмір сүрмеуі

мүмкін емес, бұл – менің түйсігім деп дұрыс аталған нәрсе; дәл осылай

қарастырылатын әрі қарайғы түйсік – ойдың әрекетінен басқа ештеңе де емес» (AT

VII.29;CSMKII.19).

Дене болмаса да бар сияқты сезілетін бұл түйсік – философтар

кейін«сезімдерегі»депатағаннәрсе.Декартжүйесініңөміршеңдігі

осындай ұғымға когеренттік мағына беру бола ма деген мәселеге

тәуелді.

Үшінші «Толғаныста» Декарт ойлардың маңызды тобын бөліп

көрсетіп, оларға «идеялар» деген атау береді: «Менің ойларымның

кейбірі объектілердің бейнелері сияқты, ал кейбірі өздігінен

«идеялар»депдұрысаталады–мысалы,менадамнемесеқұбыжық,

немесе аспан, немесе періште, немесе Құдай туралы ойлағандағы

қиялым» (VII.37). «Идея» сөзін енді үйде әдеттегіше қолданып

жүрміз, алайда бұл Декарт адам санасының мазмұны үшін

қолданғанысияқтыжүйелітүрдепайдалануғакөшугеқажеттіжаңа

шегініс болды: философтар осыған дейін оны әдетте Платонның

формаларыннемесеҚұдайсанасындағыархетиптердібелгілеуүшін

қолданып келді. Дөрекілеу айтсақ, енді біз «Декарт идеяларды

сөздердің менталдық көшірмесі деп есептеді» дей аламыз: «Осы

сөздер белгілеп тұрған нәрсенің идеясы менің ішкі дүниемде бар

екеніне сенімді болмасам, ештеңені де сөзбен жеткізе алмаймын»

(ATVII.160).

Декартидеялардыүштопқабөледі:«Меніңидеяларымныңкейбірі

туа біткен, кейбірі – уақыт өте қалыптасқан, ал кейбірі – менің

ойлап тапқаным сияқты». Туабітті идеялардың мысалы ретінде

Декарт зат, ақиқат және ой идеяларын ұсынады. Декарт шуды

естіген, Күнді көрген немесе оттың жылуын сезінген кезде

туындайтын идеялар сыртқы объектілерден пайда болады. Екінші

жағынан, бөртегүл мен гиппогриф идеялары Декарттың ойлап

тапқаны секілді көрінеді. Эпистемологиялық саяхаттың осы

кезеңінде мұның бәрі prima facie, бір қарағанда ғана жіктеу болуы

мүмкін, себебі Декарт өзінің санасында пайда болатын бұл

идеялардыңқайданшыққанытуралы әзіргеештеңе білмейді.Атап

айтқанда, ол «уақыт өте қалыптасқан» идеялардың сыртқы

объектілерден туындайтынына кепіл бола алмайды. Сонда да, ол

идеяларды туындататын объектілердің идеяларға ұқсайтынына

сенімдіемес.

АлайдаДекарттыңсанасынантыспайдаболатынбіридеябар.Ол

– «мәңгі, бәрін шексіз білетін, құдіретті және өзінен тыс өмір

сүретіннің бәрін жаратқан» Құдай идеясы. Оның идеяларының

басым көпшілігі – ой, субстанция, ұзақтық, сан сияқты идеялар –

оныңөзінентуындайдыдесекте,шексіздік,тәуелсіздік,еңжоғары

ақыл-ойжәнекүшатрибуттарыоныңөзісияқтышектеулі,тәуелді,

надан, өмір ұрығын себуге қабілетсіз тіршілік иесі туралы

пайымдаулардан туындай алмайды. Құдай туралы түсінікте

біріктірілген кемелдіктердің оның өз бойынан таба алатын

қасиеттеріненасыптүсетінісоншалық,бұлидеяныоныңөзіойлап

табуы мүмкін емес. Осыған сәйкес, Декарт өзінің ғаламда жалғыз

еместігінекөзжеткізеалады:оныңидеясынасайкелетінҚұдайда

бар. Құдайдың өзі осы идеяның бастауы және оны Декарттың

бойындатуабіткенненқалыптастырды:

«Бұлдәлелдеулердіңбәрімынағанкеліптіреледі:егерҚұдайісжүзіндежоқболса,мен

де Құдайдың идеясынсыз өмір сүрмеген болар едім; Құдайдың өзі, бұл жерде өзінің

идеясынмағанбергенҚұдайтуралыайтыптұрмын–менжетеалатын,бірақтүсінуге

өрем жетпейтін кемелдіктердің бәріне ие болуы тиіс және оның ешқандай кемшілігі

болмауыкерек»(ATVII.52,CSMKII.35).

Сонымен Құдай – Декарт мойындайтын ойлаудан тыс жатқан

алғашқы тіршілік етуші. Ол ғылым ғимаратын қалыптастыруда

маңыздырөлатқарады.«Құдайдыңкемшіліктеріболмағандықтан,–

деп тұжырымдайды Декарт, – оның өтірікші болуы мүмкін емес,

себебі алдау немесе алаяқтық алдаушының қандай да бір

кемшілігіненпайдаболады».Құдайалдаушыемесдегенпринцип–

Декарттың бізді скептицизмнің шытырманынан алып шығуына

мүмкіндікберетінжіп.

Айқындығымен анықтығысоншалық, ақылдыңназарынаілінген

сәтте-ақ еш күмән туғызбайтын кейбір ақиқаттар бар. Алайда біз

ойымызда қандай да бір тақырыпты ұзақ ұстап тұра алмаймыз;

көбіне есімізде жай ғана сақталатыны – нақты пікірді айқын да

аныққабылдағанымыз.БірақендібізҚұдайдыңалдаушыеместігін

білгендіктен,айқындааныққабылдағанымыздыңбәрінақиқатдей

аламыз.Яғнибіздіңнақты өмірсүріп отырғанымызсекілдітекбір

сәттікинтуицияларғағанаемес,арифметикаменгеометриясияқты

априори ғылымдардың бәріне сенімді болуға құқымыз бар. «Олар

біздің ояу екенімізге немесе ұйықтап жатқанымызға қарамастан,

дұрысжәнеайқынболыпқалабереді»,–дептұжырымдайдыДекарт.

Осылайша, ол өз денесінің және сыртқы дүниенің бар екеніне

теориялықжағынанасасенімдіболмасада,бұлғылымдардыөзінің

танымдық құндылықтарының қатарына қоса алады. Дүниеде

үшбұрышформасынаиебірдеңеніңбарнежоқекенінбілмейтұрып,

олүшбұрыштартуралыбілеалады(VII.70;CSMKII.48).

Алтыншы «Толғаныстан» кейін ғана Декарт материалдық

заттардың және өзінің денесінің бар екенін дәлелдеп, көңілі

тыншыды. Ол біздің назарымызды зерде мен елестетудің

арасындағы айырмашылыққа аударады. Геометрия – зерде

қызметінің жемісі, ол бойынша біз, мысалы, мың қабырғасы бар

көпбұрыш пен миллион қабырғалы көпбұрыштың арасындағы

айырмашылықты айқындай аламыз. Алайда біз елестетудің

көмегімен чилиагонның (мың бұрыштың – ауд.) немесе

майриагонның (он мың бұрыштың – ауд.) ойша айқын көрінісін

үшбұрыштың немесе бесбұрыштың бейнесіндей көз алдымызға

келтіре алмаймыз. Елестету күші міндетті емес, ол сана үшін

маңызды болып есептелетін зерде күшіне қосымша ретінде

беріледі. Осы қосымша күштің болуын түсіндірудің бір тәсілі –

қандай да бір дененің санамен тығыз байланысын негіз етіп алу.

Елестету мен түсінудің арасындағы айырмашылық мынадай

болады: «Түсіну барысында ақыл назарын өзіне бұрып, өзінде бар

идеялардыңбірінқарастырады;елестетубарысындаолтәнгекөңіл

аударып, өзі түсінген идеяны еске салатын әлденені бақылайды».

Алайдабұлорайдаол–ықтималгипотезағана(ATVII.73;CSMKII.

50).

«Маған Құдай олардың қайдан пайда болатынын түсіну қабілетін берген жоқ; екінші

жағынан,олмағанбұлидеялардыңматериалдықобъектілердентуындайтынынасенуге

мықтыбейімдіктіберді;сондықтаноларісжүзіндематериалдықобъектілерденемес,

басқалардан пайда болса, мен Құдай алдаушы емес деп айтуға негіз таппай тұрмын.

Сондықтанматериалдықобъектілербарболып,өмірсүруітиіс»(ATVII.80;CSMK,II.55).

Құдайалдаушыемес,табиғаттыжаратушыболғандықтан,табиғат

үйреткен нәрсе – ақиқат. Бізге табиғат үйрететін екі негізгі нәрсе

бар:

«Мендетәнніңбарекеніненартықтабиғаттыңайқындәлеліжоқ;менжарақаталғанда,

тән ауырсынады; мен аштықты немесе шөлді сезінгенде, оған тамақ немесе сусын

қажетжәнет.с.с.

Одан бөлек, табиғат менің тәнімді басқа денелердің қоршап тұрғанын, олардың

кейбіріне ұмтылып, кейбірінен қашуым керектігін үйретеді. Бояулардың,

дыбыстардың, иістердің, қолдаудың, қаталдық деңгейлерінің көптігінен, осы түрлі

сезімдік қабылдаулар пайда болатын денелерде оларға ұқсас болмаса да, соларға

сәйкесәртүрлілікбардегентұжырымжасауға,әрине,құқылымын».

АқылментəнніңарасындағыбайланысДекартдиаграммаларыныңбірінде

көрсетілген.Қозғалыскүйіпқалғанқолдандомалақбезгедейінжүйке

арқылыжүріп,жаноныауырсынуретіндеқабылдайды.

Алайда бізге табиғи болып көрінетіннің бәрін бірдей іс жүзінде

табиғатберебермейдіжәнеҚұдайдыңәділдігікепілболаалмайды,

сондықтан келтірілген үзіндіде «оларға ұқсас болмаса да» деген

ескерту бар. Біз айқын да анық қабылдаған нәрсені ғана табиғат

үйретеді,солсебепті,ақиқатқажеткімізкелсе,көзқарасымыздыосы

шекаралар аясында мұқият шектеуіміз қажет. Дәл осылай ғана

материалдық объектілер туралы мықты ғылым құрастырылып, ол

Аристотельдіңескіфизикасыныңорнынбасаалады.

Бүгінде көп философтар Декарттың гносеологиясына илана

бермейді, себебі, олардың ойынша, Құдайдың бар болуы – ол

кепілдік беруге тиіс күнделікті және ғылыми ақиқаттардан гөрі

әлдеқайда күрделі мәселе. Қазіргі заманғы сыншылардың

әрқайсысы оның дәлелдеу әдісіне қарсы шығуды өздеріне бақыт

санар еді, бірақ олардың бір де бірі Құдайдың бар екеніне

күмәндануға дайын болмады. Алайда Декарт өз ғылыми жүйесін

Құдай әділеттілігінің негізінде қалыптастыру әдісін қорғауға тиіс

болса,оғанәртүрліекііргеліпікірқарсышықты.

Біріншіден, егер Құдайалдаушы болмаса, мен неге үнеміадасуға

тап бола беремін? Бойымда бар қабілеттерді маған әділетті Құдай

берді;оларменіқалайадастыраалады?Декарттыңжауабымынадай

–дұрысқолданылғанқабілеттербіздіешқашанжолымызданбұрып,

адастырмайды. Менде бір қабілет бар – зерде, ол заттар мен

ақиқаттарды қабылдауды ұсынады; тағы бір қабілетім – ерік, оған

сүйене отырып, мен пікірдің ақиқаттығын немесе жалғандығын

бағалай аламын. Егер мен еріктің пайымдауын зерденің айқын да

анық қабылдауымен шектесем, ешқашан да адаспаймын. Адасу

айқында аныққабылдаудан бұрынасығыс тұжырымжасағанымда

ғана пайда болады. «Толғаныстардың» интеллектуалдық

жаттығуларының бәрі оқырманның айқындық пен анықтық

болмағансәттепікірқалыптастыруынтоқтатуынамүмкіндікберуге

бағытталған.

Декарттың әдісіне қарсы екінші пікір «Декарт шеңбері» деген

атпенбелгілі.ОныңавторыАнтуанАрноДекарттың«Құдай–айқын

да анық қабылдаудың кепілі» деп қарастыруының доға бойынша

айналып келіп отыратын құбылмалы сипатын атап көрсеткен

алғашқыойшылболды.«Құдайдыңбарекенінебізоныңөмірсүріп

отырғанын айқын да анық түсінгендіктен сенімді бола аламыз;

сондықтанҚұдайдыңбарекенінесенімдіболмайтұрып,бізайқын

да анық қабылдайтынның бәрі ақиқат екеніне сенімді болуымыз

керек»(VII.245;CSMKІІ.170).

Декарттың бұл қарсыпікірге жауабы бар, ол, бір жағынан, нақты

айқын да анық түсініктердің арасындағы айырмашылықтарға,

екінші жағынан, біз айқын да анық қабылдайтынның бәрі ақиқат

деген жалпы қағидаға байланысты. Жеке қабылдаудың

ақиқаттығына көз жеткізу үшін Құдайдың әділеттілігіне жүгінудің

ешқажетіжоқ.Менбарболыпотырмыннемесеекігеүшқосылғанда

бесболадыдегенинтуицияларды,олардыайқындааныққабылдап

тұрғанымда, күмәннің тезінен өткізуге болмайды. Алайда мен осы

жердежәнеқазірайқындааныққабылдапотырғанымакүмәндана

алмасам да, Құдайдың бар екенін анықтағанша, айқын да анық

қабылдап отырғанның бәрі ақиқат деген жалпы болжамға

күмәндана аламын. Ал жеке интуициялар өткен шақта болғанда,

олардыкүмәнніңтезіненөткізугеболады.Менекінші«Толғанысты»

оқи отырып, бір оқиғаны айқын да анық қабылдағанда «мұнда

қандайдабірақиқатбарма?»дегенсұрақтықояаламын.

Қарапайым интуициялар ақылдың алдында тұрғанда күмән

тезіненөткізілмейтіндіктен, олардыанықтауүшінешқандай дәлел

қажетемес;Декарт«интуицияақиқатқажетуәдісіретіндедәлелден

асыптүседі»депесептеді.Жекеинтуицияларменәлгіндекөрсеткен

айналмалы әдіске ғана күмәндана алады: олар мазмұнын жария

етугебайланыстықандайдабіркүмәндануғажатпайды.Текжалпы

принципке және нақты қабылдауларға қатысты ғана Құдіретті

шындыққа жүгіну қажет. Яғни Декарттың дәйектеуінде айналмалы

әдіс жоқ. Алайда «Толғаныста» ақыл өзін анықтау үшін

қолданылатынысөзсіз.Бірақмұндайайналмалыәдісміндеттітүрде

боладыжәнеолзиянсыз.

Гоббстыңэмпиризмі

Философия тарихшыларының XVII және XVIII ғасырлардағы

британ философиясы мен континент философиясын бір-біріне

қарсы қоюы жиі кездеседі: олардың ойынша, континенттіктер –

ақыл-ой пайымдауына сенетін рационалистер, ал ағылшындар –

сезімнің тәжірибесінен алынған білімге сүйенген эмпириктер.

Британдық және континенттік эпистемологияның арасындағы

нақты айырмашылықты бағалау үшін біз Гоббс ілімін мұқият

зерттеуіміз қажет, оны британ эмпиризмінің негізін салушы деуге

әбденболады.

Гоббстың «Левиафаны» «Сезімдер» тарауынан басталады, оның

сыртында: «Адамның ақылында әуелі оның сезім мүшелерінде

толығымен немесе бөлінген күйде туындамаған ұғым жоқ.

Қалғаныныңбәріосытүпнұсқаданалынған»(L,9),–дегенманифест

менмұндалап тұр. Ақылдың басқа әрекеттері: ес, елестету және

пайымдаутолығымен түйсіккетәуелді. Елестетумен ес– екеуібір

нәрсе,атапайтсақ,ыдыраушысезім:

«Алыстан қарағанда нәрсенің көмескі болып көрінетіні, ұсақ бөлшектерін айыру

мүмкін еместігі; алыстан естілген дауыстың әлсіз және сөздері түсініксіз болатыны

сияқты, уақыт өтіп, біз одан алыстаған сайын өткенімізді әрең-әрең елестетеміз, біз

(мысалы) көрген қалаларымызды, жүрген көшелерімізді, іс-әрекеттерімізді, нақты

жағдайлардыжадымызданжоғалтамыз»(L,66).

«Пайымдаулар, – дейді Гоббс, – біздің ойларымызды белгілеп,

білдіретін болып келісілген жалпы атаулардың салдарын

мөлшерлеу; сондықтан ойлар ол үшін әрқашан түйсіктен алынған

ойшабейнелер(есімдермензаттардың)болыпсаналады.Олардың

бәрі – қандай да бір сапаның көрінісі немесе сыртқы түрі, тәннің

басқажағдайы»(L,66).

Гоббстың пікірінше, білудің екі түрі бар: деректі білу және

салдардыбілу.Салдардыбілу–неніңнедентуындайтынынбілу:ол

білгендеріміздің тұрақты реттілігін немесе реттілігінің тәртібін

сақтайды.Бұлтілдешарттызаңдарарқылы–«егерАболса,ондаВ»

формасындабілдіріледі. Бізкуәгерден талапететінбілудің түрін–

деректібілімдісезімменесбереді.Қарапайымпайымдаубұрынғы

немесе болашақ деректі толық білумен ешқашан аяқталмайды (L,

42).

Cезіммен қабылдайтын қабілетімізді белгілі бір кезеңде тікелей

немесежанамақолданбасақ,біздіқоршағанортатуралымәліметке

қол жеткізе алмайтынымыз туралы эмпириктердің тұжырымы

дұрыс.Британэмпиризмініңәлсізтұсымынада:оларқабылдаудың

шын мәнін қарабайыр ұғынады және жеткілікті дәрежеде

сипаттамайды.Гоббсмүлдем жоққашығарғанАристотельдәстүрін

ұстанған ойшылдар «біздің сезімдеріміз айыра білу қабілетіне ие»

депатапкөрсеткенболатын:мысалы,біртүстіекіншісінен,әртүрлі

дыбыстар мен дәмдерді айыра білу қабілеті және т.с.с. Олардың

пікірінше, сезімдер тәжірибеде белсенді рөл атқарады:

қабылдаудыңкезкелгеннақтыкөрінісі(мысалы,қанттыңтүйірінің

тәттілігіноныңдәмінтатуарқылыбағалау)дүниедегізат(қанттың

қасиеті) пен қабылдаушының қабілетінің (дәм сезу күші)

арасындағы транзакция болып саналады. Гоббс пен оның

ізбасарлары үшін сезіну, керісінше, енжар құбылыс – бейненің

немесеқиялдыңсанадапайдаболуы.

ГерцогДевонширдіңрезиденциясы–Хардвик-холлдағыГоббстың

портреті.

Гоббстыңпікірінше,сезінудіңбелсендіэлементінақтыөмірсүреді;

алайда әңгіме нақты дүниедегі нағыз қасиеттердің

айырмашылығынжіктеутуралыболыпотырғанжоқ,мәселе–елес

қиялсаналатынзаттардыдүниегебағыттауда:

«Сезінудің, түйсіктің себебі – сыртқы дене немесе объект; ол әрбір сезімге сәйкес

мүшеге қысым түсіріп немесе дәм сезу мен сипай сезуге әсер еткен сияқты тікелей;

немесекөру,есту,иіссезудегісияқтыжанамаәсеретеді:жүйкетамырларыжәнебасқа

тамырлармен дененің жарғақшалары арқылыішке,миға,жүрекке жетеді, осы жерде

қарсықозғалыс,әлдеқарсықысымжүректіңкүшжұмсауынтуындатады,сыртқақарай

бағытталатындықтан, тыста орналасқан бірдеңе сияқты болып көрінеді. Осы елесті

адамдар сезім, түйсік деп атайды; ол көзге – жарық немесе түс, құлаққа – дыбыс,

танауға– хошиіс; тілмен дәм сезуге –жағымды дәм, ал дененің қалған бөліктеріне

ыстық, салқын, қатқыл, жұмсақ және тағы басқа біз сезінетін қасиеттер болып әсер

етеді.Бізсезімдепатайтыносықасиеттеролардытуындататынобъектідеорналасқан,

бірақ материя олар арқылы біздің мүшелерімізге әсер ететін қозғалыстардың саны

көп»(L,9).

Гоббстың түйсікті түсіндіруі рационалист Декарттың

түсіндірмесімен бірдей. Екеуі де түс пен дәм сезу сияқты

қасиеттердіалдамшытәжірибе,жекесананыңэлементтеріғанадеп

есептейді: Гоббс үшін – «фантазия», Декарт үшін – «пайымдау».

Екінші дәрежелі қасиеттердің субъективтілігін көрсету үшін Гоббс

Декарттың дәйектеріне ұқсас дәлелдерді қолданады: біз түстерді

сәулелерде көреміз; көзге бағытталған соққы бізді жұлдыздарды

көруге мәжбүрлейді және т.с.с. Декарт тәрізді, Гоббс та біздің

сезімдіктәжірибеміздің,ойшабейнелерімізбенармандарымыздың

арасында ішкі айырмашылық жоқ деп есептейді. Бұл Декарттың

«тіпті денем мен сыртқы дүние жоқ болса да, өз ойларымның

мазмұнына сенімдімін» дегені сияқты, Гоббс та дүние

жойылғанымен, біздің бейнеміз сол күйінде қалар еді деп

тұжырымдайды(L,22).

Декарт пен Гоббсқа ортақ қателік – сезімдік қасиеттердің

объективтілігін терістеуі, салыстырмалылық пен субъективтілікті

шатастыруы. Сезімдік қасиеттердің салыстырмалы екені, яғни

сезімдікқабылдауларғатәуелдіекенірас.Белгілібірқасиеткеиезат

адамғанемесежануарғаәсеретеалады;оныңнақтыәсерібелгілібір

шарттар мен жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Алайда

қасиеттің салыстырмалы сапа екені – ол объективті сапа емес

дегенді білдірмейді. «Жерден үлкен болу» салыстырмалы сапа

болып саналады; алайда Күннің Жерден үлкен екені – объективті

факт.

Гоббстың Декарттан айырмашылығы – ол зерде мен елестетуді

бөлек қарастыруға мән бермейді. Егер зерде, шамалап айтқанда,

тілді қолданып, түсіну қабілеті болса, онда бұл – санадағы

бейнелерден мүлдем бөлек нәрсе. Декарт зерде мен елестетудің

арасындағы айырмашылықты алтыншы «Толғаныстың» мына бір

үзіндісіндетамашакөрсетті:

«Үшбұрыштыелестеткенде,меноныңүшсызықпенқоршалғанфигурағанаемесекенін

түсініпқана қоймаймын; менің санамда пайда болған үш сызықтыда көремін,ойша

елестететінімде–солар.Енді,егерменчилиагонтуралыойлағымкелсе,үшбұрыш–үш

қабырғадан тұратын фигура екенін түсінетінім сияқты, оның мың қабырғасы бар

фигура екенін түсінемін; алайда мың қабырғаны елестете алмаймын немесе көре

алмаймын»(ATVII.71;CSMII.50).

Гоббс еш жердедеосылайшаажыратып көрсетпейдіжәне Декарт

елестетудепатағаннәрсеменақылдыжүйелітүрдетеңқарастырып

отырады. Шын мәнінде, Гоббс тілдің интеллектуалдық қызметтегі

рөлі туралы білді және оның адамзатты басқа мақұлықтардан

жоғары қоятын артықшылық екенін көре алды. Мысалы, ол былай

депжазды:

«Атаулардыңартықшылығы–бізолардыңарқасындағылымғақабілеттіміз,атауларды

қолданбайтынаңдардамұндайқабілетжоқ:олардықолданбайтынадам,бізбір,екі,үш

деп атайтын реттілік сандарын білмейтін жас бала аң сияқты, демек, сөздер мен

сандардыауызшанемесеойшақайталамағанбірдебірадамалдындажатқанақшаның

немесезаттыңшамасынбілмейді»(L,35-6).

Алайда ол ақыл арқылы өтетін бейнелер легі заттардың емес,

атаулардың бейнелерінен тұрады деген дерек қиялдың ағынын

зерденің амалына айналдыру үшін жеткілікті деп жазады. Бірақ

ойша бейнелер тұрғысынан түсіндірудің ешқайсысы Гоббс

пайымдауларының сүйікті парадигмасын – қарапайым

арифметиканыдатүсіндіреалмайды.Егер97-ні62-геқосқымкелсе,

мен кез келген санның ойша бейнесін елестете алмаймын; егер

менталдықарифметиканыңұзақтақиынүдерісіненөтпесем,маған

сандардың ойша бейнелері де көмектесе алмайды. Бейнелердің

пайдаболуыбұлүдерістітүсіндірмейді,оларосыүдерістіңсалдары

ретіндеғанаарифметикалықмақсаттарғапайдалы.

Локктыңидеялары

Эмпиризмді Гоббс ұсынғандай дөрекі де қатаң формада негіздеу

жиікездесебермейді,сондықтанДжонЛокктыңедәуіртанымалдау

жәнекөпшіліккөбірекқабылдағантүсінігіненазараударудыңкезегі

келді. Локк пен Декартты бір-біріне ұқсамайтын екі бағыттың

өкілдері ретінде жиі салыстырады, алайда іс жүзінде олардың

көзқарастарыортақ. Локк өзжүйесін «идеяларға»негіздейді, оның

«идеялары»Декарттың«ойларына» өте ұқсас. Екіфилософтаәуелі

санаданбастайды:идеяларменойлардыбізөзімізгеүңілгендеғана

табааламыз.Екіфилософтаөздерініңтүйінтерминдерініңқауіпті

екіұштылығын түсіндіруге келгенде жеңіліске ұшырайды, олардың

эпистемологиясы мен сана философиясына зиянын тигізіп тұрған

даосы.

Мысалы, Локк ілімінде «идея» объектіні (қабылданатын немесе

ойланылатын) білдіре ме, әлде іс-әрекетті (қабылдаунемесе ойлау

акті) аңғарта ма – мұны анықтау көбіне қиынға түседі. Локктың

пікірінше, идея – ойлау үдерісінде ақылды қолдануға болатын

нәрсе.Маңыздыекіұштылық«ақылдықолдануғаболатын»дегенсөз

тіркесінде жатыр, бұл ақыл ойлайтын нәрсені (объектіні) де, ақыл

жасайтыннәрсеніде(іс-әрекет)білдіруімүмкін.Локк«жасылтүс–

дүниенің объектісі ме, әлде ақылдың жемісі ме?» деген сауалға

жауапіздегенде,көпмағыналылықтыңзиянынсезінеді.

Локк Декартқа жиі қарсы шыққанымен, өз философиясының

өзекті сауалдарының басым бөлігін содан алады және жан-жақты

қарастырады:жануарлардымашинадепсанауғаболама?Жанылғи

да ойлай ма? Материясыз кеңістік болуы мүмкін бе? Туа біткен

идеяларбарма?

Соңғы сұрақ көбіне шешуші мәселе ретінде қабылданады:

философтың жауабы оның рационалист немесе эмпирик екенін

көрсетеді. Алайда бұл – жай сұрақ емес. Егер біз оны әртүрлі

мағыналары бойынша бөлсек, Локк пен Декарт ұстанымдарының

арасындаайтарлықтайалшақтықжоқекенінкөреміз.

Біріншіден,біз:«Сәбианасыныңқұрсағындажатқанкезіндеойлай

ма?» – деген сұрақ қоя аламыз. Декарт сияқты, Локк та әлі дүние

есігін ашпаған сәбилерде ауырсыну немесе жылуды сезіну секілді

қарапайымойларменидеяларбардепсенді.Локкалманыңотемес

екенін білетін сәби қайшылықтардың жоқтығы принципімен

келіседі деген ойды күлкіге айналдырады (E, 61). Алайда Декарт,

Локк сияқты емес, сәбилерде философиялық күрделі ойлар бар

дегенгеоншасенбеді.Сәбидіңөздігіненайқынпринциптертуралы

туабіткен түсініктері– оныңтұқым қуалауарқылы берілетінқұяң

ауруынабейімдігісияқтығана(ATVIII.357;CSMKI.303).

Осытұрғыданалғандабізбұлсұрақтыойлаудыңқызметідепемес,

ойлайбілуқабілетіретіндеқарастырааламыз.Адамдарғағанатән,

олардыңбәрінеортақтуабіткентүсінуқабілетібарма?Декартта,

Локк та «иә» деп жауап береді. «Адам түсінігі жөніндегі тәжірибе»

дәл осы түсіну қабілеті адамдарды басқа ақылды мақұлықтардан

жоғарықоядыдегентұжырымнанбасталады(Е,43).

Локк назарын түсінуге деген жалпы қабілетке емес, «бірге екіні

қосқанда үш болады», «бір нәрсенің болуы да, болмауы да мүмкін

емес» деген секілді белгілі бір нақты тұжырымдарды мақұлдауға

аударады.Осындайақиқаттардымақұлдауымызтәжірибегетәуелді

ме? «Жоқ, олар біз мойындайтын туабітті принциптер», – дейді

Декарт. Локк та олар тәжірибеге тәуелді деп ойламайды; оның

пікірінше, тәжірибе бізге тұжырымдарды қалыптастырған соң

мақұлдауымызды қамтамасыз ету үшін емес, осы тұжырымдардан

құралатынтұжырымдамаларұсынуүшінқажет.«АдамдарСөздерді

күмәнсіз ақиқат ретіндемойындау үшін түсінгеннен соң-ақ, ендігі

жерде ешқашан жеңіліске ұшырамайды» (Е, 56). Екінші жағынан,

Декарттуабіттіидеялардыңбәрінтүсінілгенбойда-ақмақұлданған

принциптер демейді: олардың кейбірі көп еңбектенген соң ғана

мақұлдаудыталапетедіжәнеайқындаанықидеяларғаайналады.

Локкөзініңтуабіттіидеялардыталдауыныңбасымбөлігін«жалпы

мойындауды талап ететін қандай да бір, мейлі, теориялық немесе

практикалық болсын, принциптер бар ма?» деген сұрақтың

төңірегінеқұрады.Оладамдардыңбәрі,балаларменжабайыларды

қоса алғанда, ұстанатын қандай да бір теориялық принциптер бар

дегенді теріске шығарады. Практикалық принциптерді қарастыра

отырып, ол барлық өркениетті христиандар үшін іргелі болып

есептелетін ең негізгі, мысалы, «ата-аналар өз балаларын қорғап,

мәпелейді» деген сияқты моральдық принциптерді бұзудың

мысалдарынәртүрлі мәдениеттенөзі іздептабады(Е, 65-84).Олар

тіптіжалпымойындалғанақиқатболғанкүндеде,олардыңтуабітті

принциптер екенін дәлелдеуге бұл жеткіліксіз болар еді, себебі

түсіндіру–оқытудыңжалпыүдерісіболуымүмкін.

Бірақ Декарт «жалпы мойындау туа біткендікті білдірмейді»

дегенмен келісе алады, сонымен қатар «туа біткендік жалпы

мойындаудыбілдірмейді»дегенгеқарсышығаалады.Оныңәдісінің

негізгі принципі – кей адамдар, шындығында, адамдардың көбі,

наным-сенімдері мен жалқаулығының кесірінен өздерінің

санасындажасырынжатқантуабіттіпринциптердімойындауғажете

алмайқалады.

Туабітті идеялар тақырыбы бойынша Локк пен Декарттың

дәлелдері бір-біріне едәуір ұқсас. Декарт тәжірибе туабітті

элементсіз ғылыми білімнің интуитивті негізі деп тұжырады; ал

Локк тәжірибе болмаса, туабітті тұжырымдамалар біздің дүние

туралы білетіндерімізді түсіндіре алмайтынына сенімді. Екі

тұжырымныңдақисыныбар.

Локктың пікірінше, рационалистердің дәлелдері «заттардың

түстері, дыбыстар, дәм сезу, сандар туралы біздің идеяларымызды

туабіттідепболжауғамәжбүрлереді,алақылментәжірибегебұдан

артыққарама-қарсыештеңежоқ»(Е,58).Декартнақтыалманыңтүсі

немесе дәмі туралы біліміміздің туа біткеніне сенбеді; алайда ол

Локктың өзі қабылдаған, атап айтсақ, «осындай қасиеттер туралы

түсініктеріміз толығымен субъективті» деген себеп бойынша,

қызарудың немесе тәттіліктің туа біткені туралы жалпы идеяда

абсурд ештеңе жоқ деп есептеді. Рационализм мен эмпиризмнің

арасындағыүстіртталастыіргелікелісімтағыдажасырыптұр.

Локктың түс пен дәм сезу сияқты қасиеттердің субъективтілігі

туралы дәйектемесі біздің санамызға бір ғана түйсік жеткізетін

идеялар мен бірнеше түйсік жеткізетін идеялардың арасын

айырудан басталады. Дыбыстар, дәм сезу мен иіс сезу – бірінші

түрге жататын мысалдар; сонымен қатар бұған кіретіндер – «ақ,

қызыл, сары, көк секілді түстер; олардың бірнеше реңктері мен

қоспалары, мысалы, жасыл, алқызыл, күлгін, теңіз түсті көгілдір

және тағы басқалары». Бірнеше түйсік арқылы алынатын

идеялардың мысалы ретінде Локк созылысты, форманы, қозғалыс

пен тыныштықты атайды, оларды біз көріп те, сезініп те біле

аламыз.

Идеялардың екі түрі арасындағы осы ерекшелікке сәйкес,

денелерден табуға болатын қасиеттердің арасындағы

айырмашылықтар анықталады. Біз идеяларды ажырата білуіміз

керек, себебі олар –материяның денелердегі модификациясы,

санада қабылданады және осы қабылдауларды туындатады;

идеяларымыздың оларды туындататын денелердегі әлдененің дәл

бейнесі екенін өзінен-өзі бола қалатын нәрсе деп есептемеуіміз

керек. Біздің санамыздағы идея туындату қабілетін Локк

«қасиеттер» деп атайды. Бірнеше түйсік арқылы сезілетін

қасиеттерді ол – «бірінші қасиеттер» деп, ал бір ғана түйсік

қабылдайтындарын «екінші қасиеттер» дейді. Бұл айырмашылық

жаңалық емес-ті: Аристотельдің өзі «жалпы сезімдер» («бірінші

қасиеттер») және «дұрыс сезімдер» («¼ екінші қасиеттер») деп

бөлгенболатын(E,134-5).

Нағыз сезімталдықтың объективтілігін терістей отырып, Локк

Аристотельденалшақтайды.Осытұрғыданалғанда,олқабылдауды

ғылыми сипатта баяндай отырып, тек бірінші қасиеттерге ғана

сүйену керек деп тұжырымдаған Декарттан асып түсті. Қатқылдау

айтсақ,жылылық,түстержәнедәмсезулертексанадағана,сондай-

ақ«ыстықденедеменіңжылутуралыидеямнанбірдеңебар»немесе

«жасыл затта менің түйсігімдегімен бірдей жасылдық бар» деп

ойлау – қате болар еді (VII.82; CSMK, II.56). Бізді көруге, естуге

немесе дәмсезуге мәжбүрлейтіндене құбылыстары– материяның

қозғалыстары. Осы қорытындыны қолдау үшін Локк Декарттың

ойларына ұқсас пікір ұсынады, бірақ оның дәйектеу жүйесі

тұрақтырақ.

Біріншіден, Локк тек бірінші қасиеттер ғана өз иелерімен

ажырамас байланыста деп тұжырымдайды: денеде иіс пен дәм

болмауымүмкін,бірақформасыменөлшеміжоқденеболуымүмкін

емес.Егер тарыныңдәніналып, онықайта-қайтабөлсек,ол өзінің

түсі мен дәмін жоғалтуы мүмкін, бірақ созылысын, формасы мен

ширақтығынсақтапқалады.Декартосығанұқсасдәйектіқолданды,

бірақмысалретіндетарыныемес,тастыалды,бұлдененіңмәнінің

бөлігісозылысқанаекеніндәлелдеуүшінқажетеді.

Қандай да бір дене туралы идеямызды, мысалы, тасты

бақылауымызға алып, біз одан дененің табиғатына байланысты

емес нәрселердің бәрін алып тастауға тиіспіз. Әуелі оның

мығымдығын терістейміз; себебі тас балқытылса немесе ұсақ

ұнтаққа бөлінсе, ол дене ретіндегі қабілетін сақтай отырып, өзінің

осы қасиетін жоғалтады. Біз түсті де терістейміз: мөлдірлігі

соншалық, түсі жоқ деп сипаттауға болатын тастарды жиі

кездестіреміз.

Бізмұндайдәйектердінеістеуімізкерек?Денебелгілібірформаға

ие болатыны рас, бірақ кез келген нақты форма жоғалуы мүмкін.

Басқа бір жерде Декарттың есімізге салғанындай, балауыздың

формасы кубтан дөңгелек түрге айнала алады. Локктың екінші

қасиеттергеқатыстыайтқанынкейбірбіріншіқасиеттергедеайтуға

болады. Қозғалыс негізгі қасиет болып саналады, бірақ дене

қозғалмайтын болуы мүмкін. Шынында да, қозғалыс пен

тыныштық, Локк айтқандай, бірінші қасиеттер жұбы ретінде

қарастырылуыкерекболса,денегекезкелгенуақыттаолардыңбірі

жетіспеуітиіс.

Бірінші қасиеттердің тұрақтылығы туралы дәйек оларды

жалпылауға байланысты болуы мүмкін: дене қандай да бір

ұзындыққа, қандай да бір енге, қандай да бір биіктікке ие болуды

тоқтата алмайды. Басқа қасиеттердің тұрақсыздығы туралы дәйек,

шамасы, оларды таңдауға байланысты қалыптасқан: дене өзінің

ерекшетүсін,иісіннемеседәмінжоғалтуымүмкін.Дененіңдәмсіз,

иіссіз және көзге көрінбейтін болуы ықтимал екені рас, алайда

дененіңешқандайсозылуғаиеболмауымүмкінемес.Бірақосындай

қасиеттер денелердің маңызсыз қасиеттері болып есептелетіні –

олар денелердің нағыз қасиеттері саналмайды деген сөз емес.

Дененің куб формасын жоғалта алатыны осы куб формасының, ол

өзінсақтағанша,дененіңнағызқасиетіеместігінкөрсетеді.

Локктың айтуынша, екінші қасиеттер – біздің бойымызда түйсік

туындату қабілеті. Біз мұны шындық немесе ақиқатқа жақын деп

мойындасақ та, бұл «екінші қасиеттер – оларға ие болып отырған

объектілердің нағыз қасиеттері емес, жай ғана субъективті

қасиеттері»дегендібілдірмейді.Параллельмысалдыалсақ,улыболу

– тірі мақұлықтың бойында белгілі бір әрекет туындату қабілеті;

алайдабұл–объективтіматерия,осынақтыағзаүшінбірнәрсеулы

ма,жоқпадегендіанықтауғаболатынмәселе.Бұлжердебіз,Декарт

пен Гоббстың теориясындағы секілді, салыстырмалылық пен

субъективтіліктің арасын шатастыруға тап боламыз. Қасиет кемел

бола отырып, салыстырмалы да болуы мүмкін. Кілттің құлыпқа

сәйкес келуі – қарапайым факт және Локктың замандасы Роберт

Бойл ескерткендей, екінші қасиеттер – нақты құлыптарға сәйкес

келетінкілттер,алқұлыптар–адамныңәртүрлісезімдері.

«Қандай да бір сезімдер қабылдай ма, жоқ па, оған қарамастан,

оттың немесе қардың бөліктерінің белгілі бір массасы, саны,

фигурасы және қозғалысы шынында да олардың бойында бар», –

дедіЛокк.Екіншіжағынан,денедегіжарық,жылу,ақтүс,салқындық

іс жүзінде дерттеннемесе тамақтың ішімізді ауыртатын ауруынан

көпемес.«Олардантүйсіктіалыптастаңыздар;көзжарықтынемесе

түстерді көрмесін, немесе құлақ дыбыстарды естімесін; олар

осындай нақты идеялар болғандықтан, дәмдер де, иістер мен

дыбыстардажоғалып,тоқтасын»(Е, 138).БұлдәйекЛокктыңжаңа

ғана айтқан «екінші қасиеттер – объектілердің біздің бойымызда

түйсік тудыру қабілеті» деген ойына сай келмейді. Әрине, бұл

қабілет сезім мүшелерінің қатысуымен ғана жүзеге асады; алайда

қабілеттеролардыжүзегеасырмағандадасақталабереді(көбімізде

«Соқыр үш тышқанды» оқу құқы бар, алайда оны сирек

қолданамыз).

Локктыңтұжырымдауынша,бойымыздаекіншіқасиеттеридеясын

туындататын – қабілеттерге ие объектінің бірінші қасиеттері.

Мысалы,жылусезімінбасқабірбелгісіздененіңөтеұсақбөлшектері

туындатып, денеміздің ұсақ бөлшектері қозғалысының күшеюіне

немесе азаюына әкеледі: «Алайда осы жылу сезімінің қалай

туындайтыныныңнағызтүсіндірмесіболғанкүндеде,түйсіктіңөзі

– жүйкеміздің ұсақ бөлшектері қозғалысының түрі және деңгейі

ғана деген қорытынды жасаудың қажеті қанша?» Осы сияқты

қорытындының жалғыз негіздемесі – мұндайды туындататын

архаикалық принцип сияқты. Алайда Локктың өзінің мысалын

алсақ:затөзіауруболмасада,аурутуғызаалады.

Локк ақтүстілік пен салқындықтың объектілер екенін терістейді,

себебі, оның пікірінше, біздің санамыздағы идеялар мен денедегі

қасиеттердің арасында ешқандай ұқсастық жоқ. Бұл байлам идея

тұжырымдамасының ең басында айтқан екіұштылыққа қатысты.

Егеркөгілдірлікидеясыкөгілдіртүстіқабылдауәрекетініңмысалы

болса, скрипкада ойнау скрипканы еске салады деп күту сияқты,

идея түсті еске салатын болды деп күтуге еш негіз жоқ. Екінші

жағынан,көгілдірлікидеясы–қабылданатыннәрсеболса,ондамен

дельфиниумды көргенде, идея – көгілдірліктің бейнесі емес,

көгілдірліктің өзі. Локк мұны дәлелдеуге ұмтылып отырмын деп

болжамдапқанатерістейалады.

Локктыңсоңғыдәйегі–қабылдауменсезімарасындағыаналогия:

«Оттыңбелгілібірқашықтықтабіздіңбойымыздажылусезімін,алжақындапкелгенде

– мүлде басқаны: ауырсыну сезімін туындататынына назар аударған адам от

туындатқанжылу идеясышынымен де оттың бойында орналасқан,алсолот дәл сол

әдісарқылытуындатқанауырсынуидеясыоттыңбойындаемесдептұжырымдауына

қандайнегізбарекенітуралыойлануытиіс»(E,137).

Аналогия дұрыс қолданылмай тұр. От ыстық қана емес, ол

ауыртадыда.«Ауыртыптұр»дейотырып,ешкімде«аурудысезініп

тұрмын» деп айтпайды; дәл сол сияқты, «ыстық» дей отырып,

«жылыны сезіндім» демейді. Егер Локктың дәлелі іске қосылса, ол

оныңөзінеқарсышығареді.Оныңмысалыналыпқарастырсақ,ол

мынадай: «Мен өзімді пышақпен кескенде, пышақтың қисық

сызығын,соныменқатарауырсынудысезінемін»–бұл«қозғалыста

екіншіқасиетсаналады»дегендібілдіреме?

Үйреншікті мысалдарға сүйене отырып, Локк бір объектіден

туындайтын түйсіктер жағдайға байланысты өзгеріп отырады деп

сенімдітүрдемәлімдейді(жылысуғасалқынқолыңыздысалсаңыз,

су ыстық сияқты болып, ал ыстық қолыңызды салсаңыз, салқын

сияқты болып көрінеді, біз порфирде (жанартау тасы – ауд.) көріп

отырғантүстероғантүсіптұрғанжарықтыңшамасынажәнебіздің

оған алыс немесе жақын орналасқанымызға байланысты). Бірақ

бұдан шығатын мораль екінші қасиеттер объективті емес дегенді

білдірмейді. Шөп – көк, бәрі керемет; алайда «көк» – Локк

ойлағандай, жеке тәжірибенің атауы саналмайды, көк болу –

қарапайым ғана қасиет емес, ол – күрделі, жарықтың белгілі бір

жағдайларындағыкөктүс.

Спинозаныңтанымсатыларытуралыойлары

Спиноза жүйесінде эпистемология Локктағы сияқты айқын

байқалмайды, алайда бірқатар өзіндік ерекшелікке ие. Біріншіден,

естуарқылыжиналатынбілімбар:мысалы,мендүниеесігінқашан

ашқанымды, ата-анамның кім екенін білемін. Екіншіден,

«қарапайым тәжірибе» арқылы жиналған білім бар: Спиноза «су

отты сөндіреді», «мен бір күні өлемін» деген сияқты индуктивті

тұжырымдар туралы айтып тұр. Үшіншіден, «бірінің мәні

екіншісінен туындайтын, бірақ екеуі бірдей емес» білім бар.

Спиноза аса түсінікті емес бұл анықтаманы «Күн біз ойлағаннан

үлкен» деген байламды мысалға ала отырып, көрсетуге тырысады.

Ақырында, заттардың мәні бойынша жиналған білім бар: мысалы,

шеңбертуралыбізгегеометрияберетінбілім.Білімніңосытөртінші

түрі–бізгезаттартуралыдұрыс,қатесізтүсінікберетінжалғызбілім

(E II.11). Спиноза танымның осы түрлерінің бәрін «қабылдау» деп

атайды, алайда онысы шикілеу – өйткені қабылдау білімнің түрі

болыпесептелмейді.

Кейін жазылған «Этика» еңбегінде Спиноза білімді төртке емес,

үшке бөледі. Бізге енді басқалардан есту арқылы жеткен білім

туралы ештеңе айтылмайды, бұл – әдетте философтар елей

бермейтінмаңыздытақырып, оғанназараударғанXVIII ғасырда–

Юм, ХІХ ғасырда Ньюмен және ХХ ғасырда Витгенштейн ғана

болды. Оның орнына бізге білімнің үш деңгейі туралы айтылады,

атапкөрсетсек:елестету,ақыл-ойжәнеинтуиция.Басқаларданесту

арқылы жеткен білім елестету деңгейінің бөліміне айналған, ол

бұрынғы жіктеудің екінші тармағы еді. Ақыл-ой мен интуиция

бұрынғыжіктеудіңсоңғыекітармағынасәйкескеледі.

Декарт пен Локк сияқты, Спиноза да білімді санамыздағы идея

термині арқылы сипаттайды, олар секілді «идея» терминінің

мазмұнына ұғымдарды да (үшбұрыш идеясы), пікірлерді де

(үшбұрыштың үш қабырғасы бар екені туралы идея) енгізеді.

«Осындай ұғымдар мен пікірлер, – деп тұжырымдайды ол, – бір-

бірімен ажырамас бірлікте. Үшбұрыш туралы ұғымға ие болмай

тұрып, мен үшбұрыштың үш қабырғасы бар дей алмаймын;

сонымен қатар үшбұрыштың үш қабырғасы бар екенін анықтап

алмай,үшбұрыштуралыұғымғаиеболаалмаймын»(Eth,63).

Спинозагеометрияныбілімніңпарадигмасыдепесептеді.Оныңөзіндік

жүйесіЕвклидтің«Элементтеріне»негізделген.

Спиноза «Х идеясы» туралы айтқанда түсініксіздік, екіұштылық

жиі туындайды: бізде «ның» жалғауы субъективті ілік септігі ме,

әлдеобъективтііліксептігіме?»дегенсұрақпайдаболады:яғниХ

идеясыХ-кетиесіліидеяма,әлдемазмұныХболыпсаналатынидея

ма? Спиноза бізге Құдай идеясына Құдайдың мәні мен одан

міндеттітүрде туындайтыннәрселердіңбәрі кіредідегенде,Құдай

идеяға, сіз бен біз Құдайдан ала алатын идеяға емес, Құдіретті

идеяға ие деп айқын айтады (Eth, 33). Бірақ «Құдай идеясына»

сілтеменің бәрі бірдей осындай анық емес. Осыған сәйкес

екіұштылық «адамның ақыл-ойы – адам денесінің идеясы» деген

тұжырымында да бар.

 Алайда Спиноза Декарт пен Локкты

оқығанда ыңғайсыздық тудыратын «идея» терминіндегі

екіұштылықтыалыптастады:

«Ақиқат идея – бізде ол бар – оның объектісінен (ideatum) ерекшеленетін бірдеңе.

Осылайша, шеңбер – бір нәрсе, ал шеңбердің идеясы – шеңбер сияқты көлемі мен

орталық нүктесі бар нәрсе емес. Тағы да айтсақ, дененің идеясы – дененің өзінен

өзгешебірнәрсе»(EII.12).

Питердегенкісі–нақты;алПитердіңидеясыда–нақтызат,бірақ

өзгеше. Сонымен қатар біз Питердің идеясы туралы түсінікке ие

болааламыз,бұлосылайшашексізжалғасабереді.

Егер біз бірдеңені білсек, сол білетінімізді білеміз және сол

білетінімізді білетінімізді білеміз. Философтар білетінімізді қалай

білеміз деп сұрайды және білуді қарапайым сенімнен айырып

қарайтынқандайдабіркритерийдііздейді;олардыңойынша,онсыз

бізайқындыққаешқашанжетеалмаймыз.«Бірақбұлпроцессмүлде

басқа тараптан басталуы тиіс», – дейді Спиноза. Білетінімізді білу

үшін әуелі білуіміз керек; айқындыққа жету үшін бізге осыған сай

келетінидеяғаиеболуданбасқаешқандайдаерекшебелгініңкерегі

жоқ. Ақиқат идеяға ие адам өзінде ақиқат идеяның бар екенін eo

ipso (бірден – ауд.) біледі және оның ақиқаттығына күмәндана

алмайды (Eth, 58). «Идеясының объектіге сәйкес келетініне адам

қалайсенімдіболаалады?»–депсұрайдыфилософтар.Спинозаның

жауабы мынадай:«Адамның білімі– оның объектісінесай келетін

идеяның адамда бар екенінен туындайды; басқаша айтқанда,

ақиқат–оныңөзіндіккритерийі»(Eth,59).

Танымның әртүрлі кезеңдері әрқилы қасиетке ие идеяларға сай

келеді. Идея толыққанды болмағанымен, ақиқат бола алады,

сонымен қатар айқын да анық көрініс таппағанымен, толыққанды

болуы мүмкін. Басқа объектілермен қатынас жасайтын денеміздің

тәжірибесіненбізПитерсияқтыадамдардыңидеяларынғанаемес,

адам,атнемесеитсекілдіжалпыидеялардыдажинаймыз.Осындай

жалпыидеялардыңпайдаболуынСпинозабылайтүсіндіреді:

«Олар адамдардың көптеген бейнелерінің бір уақытта қалыптасып, кісінің елестету

қабілетінен асып түсуінен пайда болады. Бұл асып түсу толық болмаса да, ақыл

адамдардың арасындағы аздаған айырмашылығы (түсін, өлшемін және т.с.с.) мен

нақты санын ажырата алмайтын күйге дейін жетеді. Ол осы индивидуумдарға ортақ

нәрселердіденегеқаншалықтыәсереткеншамадағанаанықелестетеалады,себебібұл

– индивидуумдардың әрқайсысы оған әсер еткен нүкте. Осыны ақыл адамның есімі

арқылыбілдіредіжәнебұлоныңшексізиндивидуумдарыныңпредикатысаналады»(E

II.112).

Ендібіридеяларсимволдардан,бізоқығаннемесеестігенбелгілі

бір сөздерден қалыптасады. Олар дұрыс болса да шым-шытырық,

жүйесізкеледі.Осындайұғымдарқорыбіздіңбіліміміздіңалғашқы

түрін құрастырады. Оларды «пікір» немесе «елестету» деп

атауымызғаболады.

Алайда заттардың қасиеттерін толыққанды бейнелейтін барлық

адамға ортақ идеялар да бар. Мысалы, созылыс және қозғалыс

идеялары осындай. Спиноза толыққанды идеяға «объектіге

қатыссыз, өздігінен қарастырыла алатын, ақиқат идеяның барлық

қасиеттеріне немесе ішкі белгілеріне ие идея» деген анықтама

береді (Eth, 32). Алайда, шынына келсек, бұл оның «ақиқат идея

өзінің ақиқаттығын атап көрсетуді қажет етпейді» деген

тұжырымымен қалай үйлесетіні онша түсінікті емес. Спиноза бұл

жердетолыққандыидеялардыңбасқаақиқаттардантуындамайтын,

өздігінен айқын ақиқаттарды білдіретіні туралы айтып тұр деп

ойлауғаболареді.Бірақісжүзіндетолыққандыидеяларбірімен-бірі

логикалық байланысты және қажетті ақиқаттар жүйесін

қалыптастырады.Ақыл-ойдыңосысаласы(қатынастары)–білімнің

екінші түрі (Eth, 57). Олай болса, білімнің екінші және үшінші

түрлерідебізгеақиқатжәнетолыққандыидеяларбереалады.

Білімнің үшінші түрін Спиноза «интуитивті білім» деп атайды,

білімнің нақ осы формасы ең бағалы саналады. Алайда бізгеоның

табиғатын түсіну үшін берілетін көмек шамалы. Ақыл-ойдың

асықпай, ақырын қадам жасай отырып әрекет ететіні, интуиция

дегеніміздің ойша көру екені белгілі. Маңызды тағы бір нәрсе –

интуиция заттардың мәнін ұғынады; яғни олардың әмбебап

ерекшеліктерін және ғаламның жалпы себептілік ретіндегі орнын

түсінеді. Ақыл-ой Күннің бізге көрініп тұрған қалпынан үлкен

екенінайтаалады;оныңнегесолайекенітуралытекинтуицияғана

толық түсінік бере алмақ. Бірақ Спинозаның интуитивті білімді

шартты түрде бөлуі оң шешім емес, одан туындайтын сұрақ көп:

«Білімнің мұндай түрі заттардың мәні туралы толыққанды білімге

жетуүшінҚұдайдыңбелгілі біратрибуттарының шарттымәндерін

толықтүсіну қажеттігінентуындайды» (Eth, 57). Мүмкін, этиканың

бүкіл философиялық жүйесін толық меңгеру ғана бізге осындай

білімберетіншығар.

Cпинозаның эпистемологиясы маңызды бір сұраққа жауап беруі

тиіс. «Кез келген идеяның мазмұнында ақиқаттан басқа жағымды

элемент жоқ», – деп тұжырымдайды ол (Eth, 53). Бірақ идеяларда

оларды жалған деуге негіз беретін жағымды элемент жоқ болса,

қателік қалай пайда болуы мүмкін? Декарт қателікті былайша

түсіндірді:қателік–бұрыспайымдау,алпайымдау–зерденіңемес,

еріктің әрекеті; зерде тарапынан айқындық болмаған кезде ерік

өзінше пайымдап, содан қателік пайда болады. Спиноза осы

түсіндіруден аттап кете алмайды, себебі ол ерік пен зердені бөліп

қарастырмайды; сондықтан ол «зерде айқын да анық идея бере

алмаса,қателікболмауүшінпайымдаудытоқтататұруқажет»деген

кеңесбереалмайды.

Спинозаның жауабы мынадай: қателік – жағымды нәрсе емес.

Білімніңалғашқыдеңгейіндеғанапайдаболатынқателік–қандай

дабіридеяныңбарболуындаемес,болуытиісқандайдабірбасқа

идеяныңжоқекенінде:

«Демек,бізКүнгеқараптұрып,олбізденшамаменекіжүзфутқашықтықтаорналасқан

деп елестеткенімізде, бұл елестету – қателік емес; қателігіміз мынада шығар: біз

елестеткенімізбен, Күннің шын қашықтығын да, елестетуіміздің себептерін де

білмейміз»(Сонда).

Пайымдаудытоқтату–мүмкініс,бірақеріктіңқандайдабіреркін

әрекетіарқылыемес.Біреупайымдауынтоқтаттыдегенімізде,оның

қарастырылыпотырғанмәселетуралытолыққандытүсінігіжоқдеп

болжаймыз. Біз тіпті ұйықтаған кезімізде де, түсімізге армандап

жатқанымызкіргенде,пайымдаудытоқтатамыз(Eth,66).

Лейбництіңэпистемологиясы

Спинозаның эпистемологиясы білім мен тәжірибе туралы

айтатынымызбенойлайтынымыздыоның«ақылдағыидеялармен

денедегіқозғалыстар–жалғызсубстанцияболыпсаналатынҚұдай

мен табиғаттың жеке туындыларының екі қыры ғана» деген

метафизикалық тезисімен үйлестіру талпыныстарынан тұрады.

Лейбництің эпистемологиясы да – қарапайым тіл мен ойды

метафизикалық жүйемен салыстыру талпынысы. Бірақ ол –

«идеялар мен қозғалыстар бір-біріне ұқсамайды, өзара мүлде

әрекеттеспейді, Құдайдың ақылында алдын ала ойластырылған

үйлесіммен ғана байланыстырылған оқиғалардың әртүрлі және

толық тәуелсіз екі тобына жатады» деп тұжырымдаған Спиноза

эпистемологиясынақарама-қарсы.

Лейбництіңресмижасалғанмонадалартеориясынескерсек,оның

қандай да бір эпистемологияға қалайша ие болғанын түсіну қиын.

Мысалы, сана мен сыртқы дүниенің арасында ешқандай байланыс

болмаса да, ол сезімдік қабылдау туралы қалайша баяндай алды?

Біздің идеяларымыздың қайсысының туа біткені, ал қайсысының

уақыт өте қалыптасқаны туралы пікірталасқа ол қалайша қатыса

алады,себебіолүшінәрбіридея–тексананыңғанаішкітуындысы

емес пе? Алайда Лейбництің ең маңызды еңбектерінің бірі –

эпистемология бойынша жазылған «Адам түсінігі жөніндегі жаңа

тәжірибелер». Бұл жұмысында ол Локкқа тиесілі білімнің

эмпирикалықтеориясынжан-жақтысынайды.«Жаңатәжірибелер»

– Локктың өкілі Филалет пен Лейбництің ойын жеткізуші

Феофилдің арасындағы 500 беттік пікірталас. Еңбектің әр тарауы

Локктың «Тәжірибесінің» тарауына сәйкес келеді және сондағы

сауалдарғажауапіздейді.

Лейбництің «Жаңа тәжірибелерде» қорғаған ұстанымдары мен

қолданған дәлелдерінің көбі, шынына келгенде, метафизикалық

көзқарасы басымырақ философқа тән еді. Лейбниц мұны түсініп,

философ Коперниктің Күннің шығуы мен батуы туралы айтуды

жалғастырғаны сияқты, мәселенің мәнін егжей-тегжейлі түсіндіру

мақсатында«санағаәсерететінденелертуралысөзқозғауғаменде

құқылымын» деп, өзін қорғауға тырысады (G V. 67). Шынында да,

«Жаңа тәжірибелерде» бәрін ресми метафизикалық жүйеге сәйкес

етіпжасау қиын, алайдабұл ерекшеліккітаптыңэпистемологияны

монадологияданжоғарықоятындарүшінкөбірекқызықтыболуына

ықпалетіптұр.

Эмпиристер «сезімде жоқ ештеңе зердеде де болмайды» дейді.

Лейбниц бұған «зерденің өзінен басқа» деген ескертпені қосады.

Біздің жанымыз – болмыс, субстанция, өзіне тең бірлік, сондай-ақ

идеялар мен пайымдаулардың себебі мен шоғыры. Яғни болмыс,

субстанция және тағы басқалардың идеялары жанның өзі туралы

пайымдауларынан туындай алады. Оларды ешқашан сезімдерден

алу мүмкін емес (G V. 45, 100-1). Сонда бұл идеялар ең толық

мағынасында туа біткен болып саналады. Бұл «дүние есігін жаңа

ашқан сәби олар туралы бірден ойлай бастайды» деген сөз емес;

бірақ сәби зерттей білуден асып түсетін қабілетке ие: сәбидің

бойындаолардыұғынуғабейімдікбар.Егерсананыбоялмағанкенеп

деп ойлағымыз келсе, солай ойлай аламыз; бірақ бұл – сандарды

жазуүшінқарындашпеналдыналабелгіленіпқойғанкенеп(GV.45,

132).

Осы тұрғыдан алғанда туабітті саналатын идеялардың қатарына

Лейбниц логика, арифметика және геометрия негіздерін қосады.

Алайда «жасыл емес, қызыл» немесе «ащы емес, тәтті» деген

ақиқаттар – қандай ақиқаттар? Лейбниц «ащы емес, тәтті» деген

ақиқат «квадрат – шеңбер емес» деген мағынада туабітті болып

саналмайды» деп жауап береді. «Тәтті және ащы түйсіктері

сезімдерден туындайды», – дейді ол (G V.79). Сыртқы дүниенің

санаға әсер ететінін терістеуді «жанның бүкіл ойлары мен іс-

әрекеттері ішкі дүниеде жүріп жатады» деген тезиспен қалай

үйлестіругеболады?

Бұлсұраққажауапберу үшінбіз Лейбниц«адамның жаныноның

денесінің әртүрлі бөліктері мен мүшелеріне сай келетін, қайтадан

тірілген мәндер болып саналатын монадалар пирамидасының

шыңында орналасқан басым монада» деп қарастырғанын еске

түсіруіміз керек. «Кейбір әсерлер сезімдерден туындайды» деген

тұжырым «билікке ие кей монадалар идеясы сапасы нашар

монадалардан туындайды» дегенді білдіреді. Төмен монадаларды

қабылдау билікке ие монадалардың өзіндік санасында,

апперцепцияда шоғырланған. «Монадалардың терезелері жоқ, –

дейдіЛейбниц,–сондықтансыртқыдүниеденештеңенікіргізбейді;

алайда монада басқа монадамен телепатия сияқты әдіс арқылы

сөйлесуімүмкін».

Лейбниц мұны сананың деңгейлерін зерттеу барысында жүзеге

асырады, бұл – оның гносеологиясының ең қызықты бөлімдерінің

бірі. «Бізде сансыз қабылдаулар үнемі болады, бірақ «олар –

апперцепциялар мен пайымдауларсыз» деп ойлауға мәжбүрлейтін

мыңдағанбелгілербар»(GV.46).Диірменніңнемесесарқыраманың

қасында тұратын адам көп ұзамай оның дыбысын елемейтін

болады. Теңіз маңында қыдырып жүргенде, жағаға соққан жаңа

толқындардыңшуынестиміз,бірақжекелегентолқынныңдыбысын

айыра алмаймыз. Саналы тәжірибеміздің көп бөлігі өте шағын

түсініктержиынтығынан тұрады, алайдабіздіңолар туралыайқын

пікіріміз жоқ. Төмен монадаларға тән қабылдау – шатасқан, шым-

шытырық идеялар; басым монаданың апперцепциясы біздің

идеяларымызғаайқындықпенайырмашылықенгізеді.Оныңсебебі

– сырттан келетін сезімдік қабылдаулардың бізді

шатастыратынында.

АғартудəуіріндеЛейбництіқұрметтұтушылароныөздерініңжадындаосы

бейнедеқалдырды.

Туабітті идеяларға қарсы қалыпты қарсылыққа жауап беру үшін

Лейбниц сана деңгейлерінің арасындағы айырмашылық туралы

өзіндік теориясын қолданады. Атап айтсақ, біз жеке ақиқаттарды

логиканың іргелі заңдарын ұғынудан әлдеқайда бұрын білеміз.

«Жалпы принциптер, – дейдіол, – біздіңойларымызға енеді және

әрқайсысының жаны мен олардың арасындағы байланысты

қалыптастырады». Қадам басуымыз үшін бұлшық ет пен сіңір

қандайқажетболса,жалпыпринциптер,бізолартуралыойланбасақ

та, соншалықты қажет. Ақыл логикаға үнемі жүгініп отырады,

алайда өз заңдарын анықтап, оларды нақтылау үшін өзі күш

жұмсайды. Қытайлықтар еуропалықтар сияқты айқын айтылатын

дыбыстар арқылы сөйлейді; алайда оны мойындауды білдіретін

әліпбижасамады(GV.69-70).

Локкүшінбілімдердіқалыптастыратыннегізгіқұрамдасбөліктер

– сезім мүшелері туындататын қарапайым идеялар. Лейбниц

қарапайымидеяұғымынелесретіндеқарастырады:

«Сезім идеяларының қарапайым болып көріну себебі – олардың шатастырылып,

бұлдыркүйгетүскеніндедеугеболатыншығар;оларақылғаөзмазмұндарынажырату

мүмкіндігін бермей тұр. Бұл алыста орналасқан объектілердің бізге, олар туралы

қандайдабірбұлдырәсерқабылдасақта,дөңгелекболыпкөрінетінінеұқсайды,себебі

біз бұрыштарды ажырата алмаймыз. Жасыл түстің көк түс пен сары түсті

араластырғанда пайда болатыны айқын, яғни жасыл түстің идеясы осы екі идеядан

тұрады деп ойлай беруіңізге болады. Десек те жасылдың идеясы, көк түстің немесе

ыстықтың идеясы сияқты, қарапайым болып көрінеді. Сондықтан көк пен ыстықтың

идеяларықарапайымшығардепсенугетиіспіз»(Г.В.109).

Лейбниц Локктың түс секілді субъективті екінші қасиеттер мен

форма сияқты объективті қасиеттердің арасын айыруын теріске

шығарды:олбіріншіқасиеттердіде,екіншіқасиеттердідефеномен

ретіндеқарастырды.ОныңбұлмәселебойыншаұстанымынБеркли

толық тұжырымдады (оның алдыңғы еңбектерін Лейбниц оқып

шығып,мақұлдады).

Берклидіңқасиетпенидеятуралыойлары

«ГиласпенФилонарасындағыдиалогтардың»біріншісіндеБеркли

Локкты өзінің одақтасы ретінде пайдаланып, екінші қасиеттердің

субъективтілігіндәлелдейді;одансоңЛоккқақарсышығып,бірінші

қасиеттердіңсубъективтілігінрастайтындәлелдерқұрастырады.Ол

ешқандай да идеялар, тіпті бірінші қасиеттер де, объектілерге

ұқсамайдыдегенқорытындығакеледі.

Диалогта материалист Гилас Локктың материалдық заттардың

өздерін емес, олардың сезімдік қасиеттерін ғана қабылдаймыз

деген алғышартын күмәнсіз қабылдағандықтан, материяны

қорғауда қиындыққа тап болады. «Сезіммен қабылданатын

нәрселерді ғана сезімдік заттар деп түсінемін; шынында да,

сезімдер өздері бірден қабылдамаған нәрселерден басқа ештеңені

қабылдамайды, себебі олар ешқандай қорытынды жасамайды», –

дейді ол (BPW, 138). Материалдық заттар қорытындыланып

шығарылуымүмкін,алайдаоларқабылданбайды.Сезімдікзаттар–

шынмәнінде,сезімдікқасиеттердіңжиынтығы.Бірақбұлқасиеттер

санадантәуелсіз.

Диалогтағы идеалист Филон Гиластың сезімдік қасиеттердің

объективтілігіне деген сенімін бұзу үшін жылудың субъективтілігі

туралы Локктың дәлелдемесін қолданады. Жылудың барлық

деңгейлерісезіммүшелеріарқылықабылданады,жылуөскенсайын,

оның сезімдік қабылдануы да өршиді. Бірақ жылу деңгейінің өсе

түсуі ауырсынудың күшеюіне әкеледі; материалдық субстанция

ауырсынуды сезінуге қабілетті емес, сондықтан материалдық

субстанцияда қатты ыстық деген болмайды. Ыстықтың барлық

градустары бірдей, тепе-тең деңгейде нақты, сол себепті қатты

ыстық қандай да бір сыртқы объектіде болмаса, онда ешқандай

жылудажоқ.

Дәлелдеме қатеге толы, оларды Беркли шебер жасырып тұр.

Жалған пікірлерді Филон емес, Гилас айтатын етіп ойластырған.

Филонжетелеушісұрақтарқоюменшектеледі,алГиласоларға«иә»

немесе«жоқ»депжауапбереді.Бірнешемысалкелтірейік:

Филон:Соныменжылылық–сезімдікнәрсеме?

Гилас:Әрине.

Филон: Сезімдік нәрселердің нақтылығы – олардың қабылдайтыны болып шыққаны

ма,сонда?Әлдебұлқабылдауданбөлек,ақыл-ойғаешқатысыжоқбірдеңеме?

Гилас:Барболуменқабылдану–бір-біріненбөлек,оларбірдейемес».

Біз ыстық туралы физикалық терминдер арқылы анықталатын

энергия формасы ретінде емес, сезілетін қасиет ретінде айтып

тұрғанымызды мойындайықшы. Гилас «бар болу, тіршілік ету

дегеніміз – қабылдану дегенді білдірмейді» деп дұрыс айтып тұр:

пештегі от айналасында оны сезініп, қабылдайтын ешкім

болмағанда да ыстық болуы мүмкін. Алайда ол Филонның

«қабылдаудан өзгеше» және «санаға қатысы жоқ» дегендерін

құптамауы тиіс еді, ал ол әлі мақұлдап отыр. Қасиеттердің

объективтілігінқырағықорғаушы«олардыңбарболуы–ісжүзінде

қабылдануынан өзгеше» деп тұжырымдаудан танбастан,

«қасиеттердіңқабылдауғақатысыбар»депмойындауыкерекеді.

Тағыбірмысал:

Филон:Жылудыңеңкүштіжәнежойқындеңгейітымқаттыауырсынуемеспееді?

Гилас:Оныешкімжоққашығараалмайды.

Филон:Сондай-ақ кез келгенжансыз нәрсе ауырсынуға немесе рақаттануға қабілетті

ғой?

Гилас:Жоқ.

Филон:Сендердіңматериалдықсубстанцияларыңсезімненадатіршілікетушіме,әлде

сезімменқабылдауғаиетіршілікетушіме?

Гилас:Оныңсезімненадаекенікүмәнсіз.

Филон:Сондықтанолауырсынусубъектісіболаалмайма?

Гилас:Болаалмайды.

БіріншісұраққаГиласбылайшажауапберуікерекеді:«Ыстықтың

еңжоғарыдеңгейікүйдірутуғызатыныменкелісемін,алыстықтың

өзіқаттыауыртадыдегенойменкеліспеймін».«Сезімненадазаттар

ауырсынуға қабілетті ме?» – деп сұрағанда, ол мынаны анықтап

айтуыкерекеді:«Оларауырсынудысезінеалмайды;алауыртуға –

қабілетті».Ол:«Материалдықзаттарсезімненада,кейбіріндесезім

жоқ(мысалы,тастар),алкейбірінде(мысалы,мысықтар)бар»,–деп

ешқашан мойындамауы тиіс еді. Алайда бұл жерде кінәлі – Локк

және оның «материалдық субстанция сезімге ие бола алмайды,

себебіол–сезімгеөздігінение»дегендәлелдемесі.

Ептілігінің арқасында біртіндеп алдап, жылудың ғана емес,

дәмдердің, дыбыстар мен түстердің объективтілігін теріске

шығаратын Гиластың ізімен жүру шаршатып жіберері анық.

Диалогтың ортасында Гилас екінші қасиеттердің санадан тысөмір

сүрмейтінін мойындайды. Бірақ ол Локктың «бірінші қасиеттер

шынымендеденелердеанықбар»дегенұстанымынқорғапшығуға

ұмтылады.ФилонендіЛокктыңекіншіқасиеттердіңобъективтілігін

жоққашығару үшінқолданатындәлелдерін біріншіқасиеттергеде

қарсықоюғаболатынынкөрсетеалармықтытұғырнамағаиеболып

тұр.

Локк«иістер –нағыз қасиеттеремес» дептұжырымдайды,себебі

бізүшінжағымсызсезілетіниіс–жануарларүшінхошиіс.Көлемде

нақтықасиетемесделінеді,себебібіздіңбірімізәрең-әреңкөретін

нәрсе қандай да бір жануарға ғаламат тау сияқты емес пе? (BPW,

152). Егер су бір жағынан жылы, екінші жағынан салқын сияқты

болып көрінгендіктен, онда жылылық та, суықтық та жоқ деп

тұжырымдасақ, онда дүниеде нақты көлем немесе форма жоқ дей

аламыз. Себебі жақын орналасқан көз үшін үлкен және қырлы

болып көрінетін нәрсе, алыс орналасқан көзге кішкентай және

дөңгелекболыпкөрінеді(BPW,153).

Бірінші диалогтың соңында Гилас материалдық объектілер

өздігінен сезілмейді деп мойындай отырып, олар біздің

идеяларымыз арқылы қабылданады дейді. Алайда Филон мұны

келекеге айналдырады: өздігінен көрінбейтін нақты зат қалайша

бояуы,түсібарзатқа ұқсайды?Гилас идеяданбасқа ештеңеидеяға

ұқсас бола алмайтынымен, ешбір идея санадан тыс өмір сүре

алмайтынымен келісуі тиіс: сол себепті ол «идеялар санадан тыс

бірдеңе туралы қандай да бір мәлімет береді» деген тұжырымды

қорғайалмайтұр.

Біз келесі тарауларда Беркли өзінің метафизикалық

имматериализмін негіздеуге ұмтылған екінші және үшінші

диалогтардағы дәйектеулерінің ізімен жүреміз. Бірақ Беркли

эпистемологиясы туралы әңгімемізді аяқтау үшін, оның сезім-

түйсік идеялары туралы ғана емес, әрқашан зерде саласы болып

есептелгенуниверсалидеялартуралыдаайтқанынқарастыруымыз

керек. Локктың пікірінше, жалпы идея қалыптастыру қабілеті –

адамдар мен мылқау жануарлардың арасындағы ең басты

айырмашылық. Адамдардың жануарлардан ерекшелігі – олар тілді

қолданады;тілдіңсөздеріидеяларбілдіріптұрғанмағынағаиежәне

жалпы сөздер жалпы абстракт идеяларға сәйкес келеді. «Адам

білімінің негіздері» еңбегінде Беркли Локктың абстракция

теориясына күйрете соққы берді. Абстракт идеяларға былайша

жетугеболады:

«Ақыл Питер, Джеймс және Джонның бір-біріне формасы мен басқа да қасиеттері

жөнінен белгілі бір ортақ келісімдері бойынша ұқсайтынын байқап, олардың

әрқайсысына,ПитерменДжеймскежәнекезкелгеннақтыадамғатәнкүрделінемесе

құрамдас идеялардан өз назарын олардың бәріне ортақ идеяларға аударып, соларды

ғанақалдырады;сондықтанкезкелгеннақтытіршілікетугеқажеттібарлықжағдайлар

мен айырмашылықтардан жоғары тұратын, сондай-ақ бүкіл бөлшектер бірдей

қатысатын абстракт идея жасайды. Осыдан кейін біз Адамның абстракт идеясына

жеттікдейміз»(BPW,48).

НегізгіқасиеттердіңобъективтілігінтеріскешығаруүшінБеркли

микроскоптыңашылуынқолданды(мысалы,Гукбүргесініңсуретін).

Яғниадамныңабстрактидеясынданақтытүстуралыемес,жалпы

түс туралы, нақты бой биіктігі емес, жалпы бой биіктігі туралы

айтыладыжәнет.с.с.

Беркли мұны абсурд деп есептейді: «Мен құрастыратын адам

идеясы ақ немесе қара немесе жирен; түзу немесе қисық; бойшаң

немесе тапал, немесе орташа болуы тиіс. Мен қаншама қатты

ойлансам да, абстракт идеяны елестете алмаймын». Оның бұл

жағынан қателескені сөзсіз. Егер «идея» ұғымды білдірсе, онда

«адам» ұғымы адамдардың түсі мен дене бітіміне қарамастан,

олардың бәріне қатысты екені күмәнсіз және осы ұғымға ие адам

мұны біледі. Беркли идеяны бейне деп ойласа, ол қате сияқты

көрінеді: менталды түрде, ойша жасалған бейнелерде оларды

құрастырып тұрған қасиеттердің бәрі бірдей болмайды. Авраам

меніңойшаелестетуімдеұзында,тапалдаемес;оныңкімболғаны

туралы хабарым да жоқ. Берклидің ойша жасалатын бейнелерді

нақтыбейнелердіңүлгісібойыншақабылдауыкүшті;алайдаосыны

ескергенкүнніңөзіндеде,олқателеседі.Кенептегіпортретәйелдің

бүкілерекшеліктерінбейнелепбермейді,әрбіркөйлектіңнақтыбір

түсіболсада,суреттеоныкөрсетуміндеттіемес.

Локк:«Үшбұрыштыңжалпыидеясынқалыптастыруүшіншеберлік

қажет, себебі ол қиғаш та, тікбұрышты да, теңқабырғалы да,

қабырғалары әртүрлі де болмауы тиіс, бірақ олардың бәрі және

ешқайсысы бір уақытта бола алмайды», – деп жазады. Берклидің

мұның бәрін абсурд деуі дұрыс. Алайда ол «кез келген түрдегі

бейнеге ие болу ұғымдарға ие болуымызды түсіндіру үшін

жеткілікті» дей отырып, Локкқа қарсы шығады. Бұл – оның бұрыс

бейнелерді таңдауы немесе оларды қарама-қайшы терминдерде

сипаттауыемес,Локктыңтілтеориясынашыныменсәйкескелмеуі.

Х-ті елестетуге қажетті суретті немесе фигураны қолдану үшін,

сізде оған дейін Х ұғымы болуы тиіс. Сурет-бейнеде ол елестетіп

тұрған нәрсенің ешқандай анықтамасы жоқ. Емен жапырағының

бейнесі емен жапырағының суреті ретінде жапырақ емес, ағаш,

барлаушыбаланыңерлігі,әскериатақнемесебасқадакөпнәрселер

болуымүмкін.Яғнибейнелерденобъектілердіжайғанаалыптастау

арқылыұғымдардыалаалмаймыз.Көктүстіңбіржолағыонытүстің

бейнесі ретінде қолдану үшін не істеу керек? Кез келген жағдайда

бейнелердің ешқайсысына сай келмейтін ұғымдар бар: мысалы,

«кейбір» немесе «емес»; немесе «егер» ұғымдары. Ешқашан

бейнелердентуындатумүмкін емесұғымдар,мысалы, арифметика

ұғымыбар.Бірбейненіңөзітөртаяқпенбіраттынемесежетіағаш

пенбіртоғайдыбілдіреалады.

Юмніңидеяменәсертуралыойлары

Берклидің Локкқа қарсы шыға отырып, тілді меңгеруді абстракт

жалпы бейнелерге ие болудан бөліп қарастыруы дұрыс-ақ. Алайда

ол «ойша бейнелер – тілдің кілті» деген идеяны сақтап қалды:

Беркли үшін жалпы атау – жекелеген абстракт бейнелерді емес,

«нақты бейнелердің дербес тобын» сипаттайды. Алайда ие болу

ұғымын бейне ұғымынан ажыратқан бойда-ақ ментал-ойша

бейнелер тіл философиясы мен ақыл-ой философиясы үшін

маңызын жоғалтады. Елестетудің ойлау үшін қажеттігі кітаптарға

суреттердіңқажеттігіненмаңыздыемес.Ұғымдарғаиеболуымызды

бейнелер түсіндірмейді, керісінше, біздің ұғымдарымыз

бейнелерімізгемәнберіптұр.

Ойлау мен елестетуді эмпирикалық түрде салыстырудың шегіне

жетуіЮмфилософиясындабайқалады.БірақЮмоларды«идеялар»

депатаудыңорнына,қабылдаулардың,әсерлердіңжәнеидеялардың

екі тобын бөліп қарастыра отырып, Локк пен Берклидің

теорияларын дамыта түсуге тырысады. «Бәрі сезім мен ойлаудың

арасындағы айырмашылықты біледі, – дейді Юм. – Сезім –

әсерлерге, түйсіктер мен эмоцияларға қатысты мәселе. Ойлау

идеяларды, мысалы, трактатты оқыпотырғанда басыңызғакелетін

нәрселердіқамтиды»(T,1).

Юмнің «идеялары» – ментал-ойша бейнелер екені толық айқын

болып тұр. Ол «идеялар әсерлерге ұқсас, алайда күштілігі мен

көрнекілігі аздау» дейді. Сондай-ақ қарапайым идеялар –

әсерлердің көшірмелері. Әуелі бұл «идеяның» анықтамасы сияқты

болып көрінеді, бірақ Юм оны қолдау үшін тәжірибеге жүгінеді.

Принциптітексерумақсатындаоларасындаоқырманғаөзініңішкі

дүниесінеүңіліпотырудыжәнеқарсымысалдаркелтірудіұсынады.

Алайда түсті идеяларға қатысты алғанда өзі қарсы мысал жасауға

дайын.Айталық, адамкөктүстің бірнақтыреңкіненбасқа барлық

түстердікездестірді:

«Осытүстіңжалғызреңкіненбасқалары,еңқоюынанбастапеңашығынадейін,оның

алдына қойылсын; ол осы реңкті қажет етіп тұрған бос жерді қабылдайтыны айқын

және осы жердегі аралас түстердің арасындағы қашықтық басқалардан көбірек

болғаныдұрыс.Меніңсұрайтыным:бұлреңктісезімдероғанешқашанбермеседе,ол

өзінемүмкіндікжасап,осынақтыреңктіңидеясынөзініңбойындакөтереалама?Мен

оныңбұлайетугемүмкіндігіаздепойлаймын,алайдасолайжасайаладыдегенпікірде

бар»(EII.17).

Юм бұл ойша экспериментті «идеялардың бәрі – әсерлердің

туындылары» деген принципке жатпайтын сынақ ретінде

қабылдауға бейім. «Оның қайталанбас даралығы соншалық, – деп

жалғастырады Юм, – ол біздің бақылауымызға, тек сол үшін ғана

жалпы қағидамызды өзгертуге мұқтаж емес». Қарсы мысалды

осылайша дөрекі терістеу Юмнің сананы зерттеудегі

эксперименттікәдістіқолдайтынынакүмәнтуғызуытиіс.«Алдыңғы

әсерсіз идея жоқ» деген принципті ол метафизиканы жоққа

шығарғысыкелгенсайынешқысылмастанбелсендіқолданады.

Идеяларменәсерлердіңаражігінайыруүшінөміршеңдікұғымына

жүгіне отырып, Юм оның негізінде идеялардың екі түрін бөліп

көрсетеді:естесақтауидеяларыжәнеелестетуидеялары.Ол:«Есте

сақтау идеяларының елестету идеяларына қарағанда өміршең де

күштірек екені, бұрынғы қабілеттілік өз объектілерін кейінгісі

қолданатынтүстергеқарағандаайқынырақреңктергебояйтыныбір

қарағанда-ақ көрініп тұр», – дейді. Өзінің жалпы принципіне сай,

Юм екі идеяның да алдында сәйкес әсер болуы тиіс деп

тұжырымдайды, алайда олардың арасындағы айырмашылықты да

атап көрсетеді: есте сақтау идеяларына қарағанда елестету

идеялары түпнұсқа әсерлердің уақыт пен кеңістіктегі ретіне

байланыпқалмаған.

Осылайша,естесақтаудыелестетуденбөліпкөрсетуүшінбізгеекі

критерий берілген: өміршеңдік және реттілік. Алайда бұл

критерийлердің қалай қолданылуы тиіс екені түсініксіз. Мұның

бізгенағызестесақтаудыжалғанестесақтауданайыруғамүмкіндік

беретіні күмәнсіз («Хатты жібергенім есімде ме, әлде мен оны тек

елестетіп тұрмын ба?»). Екіншікритерий бөліпқарастырады, бірақ

күмәнданған жағдайда ешқашан қолданыла алмайды; бірінші

критерийді күмәнданушы қолдана алады, алайда ол сенімсіз

болады, себебі қиялдар есте сақтауға қарағанда күштірек,

оңайлықпенойданкетпейді.

Юм есте сақтаудыбұрынғы оқиғалардың санада қайта жаңғыруы

дептүсінеді:бірақ,әрине,Гастингсшайқасыныңкүнінестесақтау,

омлеттің қалай жасалатынын есте сақтау немесе Оксфордтан

Лондонға баратын жолды есте сақтау – бір-біріне ұқсас емес. Есте

сақтаудыңбасқатүрлерідекөп.Дәлосылайша«елестету»сөзіойша

бейнелердіңеркінойынынанәлдеқайдакөпнәрсеніқамтиды:оған

бұрыселестету(«біреуесікқағыптұрма,әлдеменсолайелестетіп

тұрмын ба?»), гипотезалар («егер бәрі осылай жасаса, әлем қандай

болар еді, елестетіп көріңізші») және шығармашылық даралық

(«Жүзіктерәміршісі»–кереметқиялтуындысы»).Юмніңестесақтау

мен елестетуге назар аударуы ментал құбылыстардың,

қабілеттердің, іс-әрекеттердің және қателіктердің аса зор көлемін

бірғанаэмпирикалықкөндірукөйлегінесыйғызуғаталпынады.

Юмұсынғансипаттамағасайкелетінжағдайлардакездеседі.Мен

құстың сайрағанын естіп, әуенді ойша қайталауға тырысамын;

өрнекті тұсқағазға қарап, көзімді жұмған соң да оның суретін

көремін.БірақтіптіосымысалдардадаЮмжағдайдыбұрмалаптұр.

Бірқарағанда,әсерлерменидеялардыңарасындағыайырмашылық

мынада: маған қатысты алғанда, құс пен тұсқағаз – сыртқы

нәрселер, ал олардан туындайтын елестету мен жеке дауыспен

ыңылдау – ішкі оқиғалар болып саналады. Алайда Юм «біз бір

кездері білгеннің бәрі – өзіндік қабылдауымыз» деген эмпиристік

тезис жасайды. Құстың сайрауын менің естуім – құс екеуміздің

арамыздағыбайланысемес,құстыңтамашадыбысыменкездесуім.

Юм үшін өмірдің әрбір сәті – бірінен соң бірі жүріп отыратын

интроспекция(өзіндіксараптау–ауд.)ғана.

Cондықтан біз өзіндік сараптау жасап, жадымыз бен

ойларымыздың арасындағы айырмашылықты біле алатынымызды

түсінуіміз керек. Осы екеуінің арасындағы айырмашылықты сенім

тұрғысынан қарастырған жөн деуге болады. Егер өзімнен «р»-ны

есте сақтауды талап етсем, онда «р»екеніне сенемін;алайда оның

осындай екенін ешқандай сенімсіз де елестете аламын. Юмнің өзі

айтқандай, біз өзіміз сенбейтін көп нәрселерді елестетеміз. Бірақ

оныңпсихологиялықкүйлердіжіктеуіЮмніңсенімгелайықтыорын

табуынқиындатады.

Айырмашылықмынадағана:біз«р»депойлаймызжәнешынында

да «р» – мазмұндағы айырмашылық бола алмайды деп

пайымдаймыз. Юм тұжырымдағандай, сенім – идеяға немесе

сенетін нәрсені құрайтын идеяларға қосымша идеяны қосу емес.

Дәлелдемелердің бірі мынадай: біз өзімізге ұнайтын кез келген

идеяны қоса аламыз, бірақ кез келген нәрсеге сене алмаймыз.

Нанымдырақсебепмынауболареді:сенімдегенімізқосымшаидея

болса, Цезарь өз төсегінде қайтыс болды деп санайтын адам мен

Цезарьдің өз төсегінде қайтыс болғанына сенбейтін адам бір-

бірімен жанжалдасуға бармайды, себебі олар бірдей пікірлерді

қарастырмайды(T,95).

«Моральпринциптерітуралызерттеуінде»Юм:«Сенімдегеніміз–

сезімнен немесе қиялға еркін табынудан ерекшеленетін көңіл

күйдентұратынұғым»,–дейді.Алайдамұндайсезімніңәсерекені

сөзсіз; «Адам табиғаты туралы трактатына» қосымшасында Юм

мұның тәжірибеге тікелей қайшы келетінін батыл тұжырымдап,

сенімнің идеялардан ғанатұратынын айтады. Бірақ олбұрынғыша

«мақұлданғанидеяжалғанидеяданерекшеленеді»деудентанбайды

және сезімдерді сипаттау үшін әртүрлі атаулар ұсынады: «Күш,

өміршеңдік, байсалдылық, мығымдық». Ол: «Бұл сезімді немесе

ұғымның әдісін толығымен түсіндіру мүмкін емес», – деп

мойындаумен аяқтайды (T, 629). Бірақ ол өз туындысын тарихи

кітаптарды (оларды біз деректі деп есептейміз) оқу романдарды

оқудан әлдеқайда қызықты деген шындыққа жанаспайтын

тұжырымдынегізгеалаотырып,қабылалуғашақырады(Т,97).

Юмнің өміршеңдікті сенімнің белгісі ретінде сипаттауы

барысындағыкейбірқиындықтар–оныңжүйесініңішкімәселелері.

Біз оның идея да, әсер де саналатын қабылдауды кездестіргенде

қиналыпқалатынынбайқаймыз.Бізмынадайсұраққойсақболады:

«Цезарьдің өз төсегінде өлгеніне деген сенімді өз төсегінде өлім

аузында жатқан Цезарь туралы есімізде сақталған мәліметтен

қалайшаайыра аламыз, себебіөміршеңдік–әркімнің белгісіғой?»

Бірақ басқа қиындықтар жүйенің жай ішкі мәселелері ғана емес.

Негізгі түйткіл мынада: сенім жалпы бейнелерді қамтымауы тиіс

(отырған кезімде, орындықтың мені сүйейтініне сенемін; алайда

бұл туралы ешқандай бейне немесе ой санама кірмейді). Сенім

бейнелерді қамтыған кезде, ойыңнан кетпейтін жабысқақ қиял

(мысалы, жарыңның көзіңе шөп салғаны) нағыз сенімнен

өміршеңдеуболуымүмкін.

Юмнің идеялар ассоциациясы туралы түсініксіздеу ескертулерін

эпистемологияда ұсынуы Ньютонның физикаға жаңалық

енгізгеніндей дәрежеде еді. Оның бұлай адасуында аянышты

бірдеңе бар-тын. Алайда философиялық психологиясының бізді

соншалықтыжалықтыратыныүшіноныайыптауәділетсізболареді:

XVIIғасыройшылдарынанжеткенақылфилософиясытымәлсізеді,

эмпирикалық дәстүрдің олқылықтары мен жүйесіздігін Юмнің

ашық мойындауы олармен салыстырғанда жиірек кездеседі. Оны

ұлы философ етіп тұрған идеялар психологиялық қаптамалардан

құтылып, қайта қарастыруды жалғастыруға қабілетті. Оның себеп-

салдарлық байланыстарға, өзінділікке, мораль мен дінге

көзқарастары сәйкес тарауларда қарастырылады. Юмнің

эпистемологияға қосқан басты үлесі – скептицизмнің жаңа

формасынұсынуы.

Ол форма идеялар байланысын білдіретін пікірлер мен фактілер

байланысын көрсететін пікірлер арасындағы айырмашылықтан

басталады, мұны бірнеше философта кездестірген болатынбыз.

«Әрбір фактіге қарама-қарсы факт болуы мүмкін, себебі бұл

ешқашан қайшылықты білдірмейді», – дейді Юм. Күннің ертең

шықпай қалуы –оның шығатыны туралы тұжырым сияқты

соншалықты түсінікті және логикаға сай келеді. Онда біз неге

алғашқысынаемес,соңғысынасенеміз?(ЕII.25-6).

«Материя мәселелері туралы пайымдауымыздың бәрі себеп-

салдарлық байланыстарға негізделген», – деп тұжырымдайды Юм.

Алайда себеп-салдарлық байланыстар туралы қалай білеміз?

Объектілердің сезімдік қасиеттері олар туындатқан себептерді де,

олардан шығатын салдарларды да ашпайды. Жарылғыш ұнтаққа

жай ғана қарап тұрып, оны жарылады деп ешқашан ойламайсыз;

оттың затты өртеп жіберетінін білу үшін тәжірибе қажет. Тіпті

табиғаттың қарапайым заңдылықтары да априори тағайындала

алмайды,өйткенісебеппенсалдар–мүлдеәртүрліоқиғалар,бірін

екіншісінен туындату мүмкін емес. Бильярд шарының басқа бір

шарға қарай домалап келе жатқанын көріп, ол өзінің қозғалысын

екіншішарғабередідепкүтеміз.Бірақнеге?«Осышарлардыңекеуі

де абсолют тыныштықта бола алмай ма? Бірінші шар тіке қайта

оралама,әлдеекіншісінен кезкелген жолға,басқа бағытқасекіріп

өте ме? Бұл болжамдардың бәрі қайшылықты емес және ақылға

сыйымды»(ЕII.30).

Юмнің«баспаданөлішыққан»«Трактатының»біріншібасылымының

сыртқымұқабасы.

Жауап, шамасы, табиғат заңдылықтарын тәжірибеден

білетінімізде шығар. Бірақ Юм зерттеулерін әрі қарай

жалғастырады. Тіпті біз себеп-салдарлық байланыстар тәжірибесі

туралы білгеннен кейін де, ол: «Осы тәжірибеден қорытынды

шығаруғасанадақандайнегізбар?»–дегенсұраққояды.Тәжірибе

бізгеөткенобъектілерменқұбылыстартуралымәліметқанабереді:

ол бұрынғы объектілерге тек сыртқы түрі бойынша ұқсас болашақ

объектілермендәуірлергенесебептіқатыстыболуытиіс?Нанмені

өткен шағымда тойдырды, бірақ бұл ол болашақта да солай

тойдырадыдегенсенімдінегебереді?

«Бұл екі сөйлем бірдей болудан алыс жатыр. Мен осы объектінің осындай салдары

болғанын байқадым, сондықтан сыртқы түрі ұқсас басқа объектілерде де осы сияқты

салдарлар болатынын алдын ала білемін. Қаласаңыз, бір пікірдің басқа пікірден әділ

түрде туындауына мүмкіндік бере аламын: оның, шынында да, әрқашан осылай

туындап отыратынын білемін. Бірақ қорытындының пайымдаулар легі арқылы

жасалғанынталапетсеңіз,олпайымдардыкелтіргеніңіздіқаларедім»(EII.34).

Ешқандай көрнекі дәлелдеме болмайды: «Келесі жолы мен

шәйнекті пешке қойғанда, су қайнаудан бас тартады» деген

болжамда қайшылықты ештеңе жоқ. Бірақ тәжірибеден ешқандай

дәлелкелтірумүмкінемес;себебітабиғаттыңүрдісіөзгеруімүмкін

дегенмен келіссек, онда тәжірибені сенімді түрде басшылыққа ала

алмаймыз.Болашақтың өткенге ұқсастығындәлелдеушікез келген

дәйек шеңбер түрінде болуы тиіс. Сондықтан да дәл солай

болатынына сенуге бізді мәжбүрлейтін – пайымдаулар еместігі

әбденайқын.

Дәйектеу деңгейінде скептицизм жеңіске жетеді. Бірақ Юм бұл

жаңалық күмән туғызбауы тиіс дейді: біз табиғат заңдылығына

пайымдаудан гөрі күштірек принцип бойынша сенеміз. Бұл

принцип – дәстүр немесе әдет. Ешкім себептік байланыс туралы

қорытындыны тек тәжірибеге сүйеніп жасамаған, сондықтан ол

сезім арқылы бақылауға болатын нәрсе емес. Алайда үнемі бірігіп

отыратынұқсасобъектілердінемесеоқиғалардыбақылағансоң,біз

біроқиғаныекіншісіненбірдентуындатамыз.Десектеқорытынды

жасау үшін бізге жүз мысал жалғыз мысалдан артық негіз бере

алмайды.«Мысалы,екіобъектінің–жылуменоттың,ауырлықпен

тығыздықтың–үнеміқосылыпотыруынанкейін,бізбірініңсыртқы

түріненекіншісініңтуындауынәдеттегідейкүтеміз»(EII.43).Адам

өмірініңұлыбасшысы–ақылемес,әдет.

Канттыңсинтездікаприориі

Уақыт өте келе көп оқырман Юм түйген қорытындыны оның

біздің дәйектелген тәжірибемізге берген күйретуші соққысының

орнын басатын аз-кем жұбаныш ретінде бағалады. Юмнің

скептикалық пікірлеріне Иммануил Канттай қарсы шыққан, оған

жауап беріп, біздің қабылдауларымызды реттеудегі зерденің

қызметінқайтаданқалпынакелтіруүшінолсияқтықажырлыеңбек

еткенешкімболғанжоқ.

Юмніңөзпікірталасынфактіменидеябайланыстарыныңқарама-

қайшылығынан бастайтыны сияқты, Кант та жауабын пайым

түрлерінің арасындағы айырмашылықтарды талдаудан бастайды.

Алайда бір айырмашылықтың орнына екеуін ұсынады: бірі –

эпистемологиялық,екіншісі–логикалық.Біріншіден,олтанымның

екі тәсілін келтіреді: тәжірибеден алынған білім, оны апостериори

деп атайды және тәжірибеден тәуелсіз, дербес білім, ол априори

білім деп аталады. Әрі қарай ол пайымдардың екі түрін бөліп

көрсетеді: аналитикалық және синтездік. Ол «А дегеніміз В»

үлгісіндегі пайымның қай түрге жататынын шешудің жолын

түсіндіреді:

«В предикаты не А ұғымында бар (жасырын болса да) нәрсе ретінде А субъектісіне

тиісілі, не ол А ұғымына қосақталған болса да, одан тыс. Бірінші пайымды мен –

аналитикалықдеп,екіншісінсинтездікдепатаймын»(A,6).

Аналитикалық пайымның мысалы ретінде ол «барлық денелер

созылады»дегенбайламды,алсинтездікпайымныңмысалыретінде

«барлық денелер ауыр» деген тұжырымды келтіреді. «Созылу»

«дене»ұғымының бөлігісаналады, ал«салмақ» – саналмайды»деп

түсіндіредіол.

Канттың аналитикалық пайымдар мен синтездік пайымдар

арасындағы айырмашылықты көрсетуі онша көңіл көншітпейді.

Шамасы, ол барлық пайымдарға әмбебап қолданылуы тиіс, алайда

пайымдардың бәрі бірдей ол өз анықтамасында қолданатын

қарапайым субъект-предикат формасында құрастырылмаған.

Айырмашылықтың логикалық болуы айқын көзделсе де, «мазмұн»

ұғымы метафоралық болып саналады, Кант кейде мұны

психологияның мәселесі сияқты етіп айтады. Кейінгі кейбір

философтар айырмашылықты қатаңдатуға тырысты, ал басқалары

оныбұзуғаталпынды;алайдаолфилософиялықпікірталастаөзінің

тұрақтыорнынсақтапқалды.

Априори/апостериори эпистемологиялық айырмашылық пен

аналитикалық-синтездік логикалық айырмашылықтың арасындағы

байланысқандай?Екіайырмашылықәртүрлінегіздежасалғанжәне,

Канттың айтуынша, олардың қолданылуы бірдей емес. Барлық

аналитикалық пайымдар – априори, алайда априори пайымдардың

бәрі бірдей аналитикалық емес. Синтездік априори пайымдау

ұғымында қайшылық жоқ, осындай пайымдаудың мысалдары да

шынымен көп. Біздің математикалық біліміміз априори, себебі

математика ақиқаттары әмбебап және қажетті, ал тәжірибеден

алынған ешқандай қорытынды осы қасиеттерге ие бола алмайды.

Алайда арифметика мен геометрияның көптеген ақиқаттары –

аналитикалық емес, синтездік. «Екі нүктенің арасындағы тік

сызықтыңеңқысқаекені–синтездікпайым.Себебіменіңтіксызық

туралыұғымымдаөлшемұғымыжоқ,текқасиетұғымыбар»(В,16).

Физикада да материяның сақталу заңы сияқты синтездік априори

принциптер бар. Түптеп келгенде, нағыз метафизика синтездік

ақиқаттартуралыаприорибілімсізмүмкінемес.

Осындай синтездік априори пайымдардың қаншалықты мүмкін

екені–философияныңнегізгімәселесі.Оныңшешіміадамбілімінің

сезім мен ақылдың бірлесе әрекет етуінен қалай туындайтыны

туралыпайымдауарқылытабылуытиіс.Сезімдербізгеобъектілерді

жеткізеді; ақыл объектілер туралы ойлануға мүмкіндік береді.

Сезімдеріміз тәжірибеміздің мазмұнын анықтайды, ақылымыз

оның құрылымын жасайды. Мазмұн мен құрылым арасындағы

айырмашылықтыатапкөрсетуүшінКантАристотельдің«материя»

және «форма» терминдерін қолданады. Сезімнің мазмұны көктің

жарығы мен жасылдың жарығын немесе скрипканың дыбысы мен

кернейдің дыбысын айырып тұрған нәрсені қамтиды. Егер сезімді

ақылға нақты жататынның бәрінен оқшаулап тастасақ, таза

сенсорлық түйсінудің екі формасы – кеңістік пен уақыттың өмір

сүретінін көреміз, бұл жалпы құрылымы, оған біздің

қабылдауларымызкіреді.Алайданақтыөмірдеадамдардаешқашан

тазасезімдіктүйсінуболмайды.

Адамныңтанымынасезімде,ақылдақажет:

«Бұл қабілеттердің ешқайсысы да басқасынан басым емес. Сезім болмаса, бір де бір

объектіні білмес едік, ақыл болмаса, ешбір объект туралы ойлай алмас едік. Ойлар

мазмұнсыз – бос, сезіну ұғымдарсыз – соқыр... Ақыл ештеңе білмейді, сезім ештеңе

ойлайалмайды.Теколардыңодағыарқылығанабілімпайдаболады»(А,51).

Адамның тәжірибесінде сезімнің кез келген объектісі –

сыналатын, жіктелетін және таңбаланатынның бәрі ойдың да

объектісіболыпсаналады;яғнионыақылбірнемесебірнешеұғым

арқылықамтамасызетеді.

Ақылға қосымша, Кант бізге адамдардың пікір қалыптастыру

қабілеті бар екенін айтады. Пайымдау – ұғым қалыптастыру

қабілеті, ал пікір қалыптастыру – олардың қолдана білу қабілеті.

Пайымдау қызметі жекелеген сөздерден көрініс табады, ал пікір

қалыптастыру тұтас сөйлемдер арқылы жеткізіледі. Ұғымдар –

белгілібірпікірлерқұрастыруқабілеті(мысалы,«өсімдік»ұғымына

ие болу – құрамында «ұғым» сөзі немесе оның эквиваленті бар

сөйлемдерарқылыжеткізілетінпікірқалыптастыруқұқынаиеболу

дегендібілдіреді).

Пайымдаудыңсантүрібар:мысалы,оларәмбебапнемесенақты,

позитивтінемесенегативтіболуымүмкін.Маңыздытағыбірнәрсе,

Кантмысалдарарқылыкөрсеткендей,оларкесімді(«жетілгенәділет

бар») немесе гипотезалық («егер жетілген әділет бар болса, қыңыр

залымдар жазаланады») немесе дизъюнктивті («әлем не соқыр

мүмкіндік арқылы, не ішкі қажеттілік арқылы, не сыртқы себеп

арқылы өмір сүреді») болады. Пайымдардың түріне сәйкес,

ұғымдардыңдатүрлііргелітиптерібар.

Ұғымдар мен пайымдар эмпирикалық немесе априори болуы

мүмкін:априорипайымдарпринциптердеп,алаприориұғымдар–

категориялар деп аталады. Категорияларды жан-жақты және сәл

күмәнді жіктеуінде Кант әрбір категорияны пайымдаудың басқа

түрімен байланыстырады. Мысалы, субстанция категориясын –

кесімді пайымдауға, гипотезалық шешімдерді – себеп

категориясына, ал дизъюнктивті шешімдерді өзара әсер ету

категориясына жатқызады. Осы нақты байланыстарға сенеміз бе,

жоқ па – оған қарамастан, біз Канттың қажетті саналатын кейбір

ұғымдар бар екені туралы жалпы тұжырымының маңыздылығын

егер пайымдау қызметін есепке алсақ терістей алмаймыз. Осы

тұжырымақиқатпа?

Мүмкін, оны лингвистикалық формада көрсетсек, бұл сұраққа

жауап беру жеңілірек соғар? Кез келген тілде бейнелеуге болатын

қандай да бір ұғымдар бар ма? Сірә, бұған «тілді нағыз

қолданушылардың қай-қайсысы да, біз үшін қаншалықты жат

болсын, терістеу ұғымына және «бәрі», «кейбір» сияқты сандық

көрсеткіштерге бейім келеді» деп жауап беруге болар. Бұлар –

Канттың позитивті және негативті пайымдары арасындағы

айырмашылыққасәйкескелетінұғымдар.Сондай-ақтілдірационал

қолданушылардың кез келгеніне нанымдардан қорытынды жасау

қабілеті қажет болады, бұл қабілет Канттың гипотезалық

пайымдаулар табына байланысты «егер», «онда» және «яғни»

сияқты сөздерді меңгеруде көрініс табады. Сонымен

категориялардың трансценденталды дедукциясының нақты

бөлшектері туралы не ойлайтынымызға қарамастан, ұғымдарды

пайымдаулармен байланыстырып, «белгілі бір ұғым кез келген

пайымүшіннегізгіболуғатиіс»деудұрыссияқты.

Кант «тәжірибені түсінгіміз келсе, бізге қажет болатын априори

ұғымдарғанаемес,принциптердепаталатынаприориұғымдарда

бар» деп тұжырымдауды жалғастыра береді. Олардың кейбірі

аналитикалық болып саналады, алайда, шынымен де, маңызды

принциптерсинтездікпайымдауларғанегізболады.

Осындай принциптердің бірі – бүкіл тәжірибенің жалғасы

болатыны. Біз сынап отырған нәрсе кеңейе түседі, яғни не

кеңістікте,неуақыттабасқабөліктерденөзгешебөліктергеие.Дәл

осы принцип – екі нүктенің арасында бір ғана тік сызық болуы

мүмкіндегенгеометрияныңаксиомасысияқты,синтездікаприори

аксиомаларыныңнегізі.

Екіншіпринцип– сезімобъектісініңқарқындыкөлемге иеекені.

Мысалы, жылудың көтерілгенін аңғарсаңыз, ыстық немесе аздап

ыстықбірдеңенісезетініңіздібілесіз:сіздіңсезетініңіз–екібағытта

созылып жатқан межедегі нүкте. Түс те табиғатынан шоғырда

орналасқан. Менде түйсік пайда болғанда, осындай түйсіктердің

жалпы меженің басқа нүктесінде мүмкін екенін априори білемін.

Кантмұны«қабылдаудыкүту»депатайды,бірақтерминсәтсіз–ол

ендігітүйсіктіңқандайболатынынайтааласыздегендібілдірмейді;

оның өзі айтқандай, «түйсік – алдын ала күтуге болмайтын

элемент».«Күтуден»жақсырақсөз–«проекция»болуымүмкін.

Идеализмгеқарсыреализм

Келесі тарауларда Кант өзінің трансценденталды сараптамасы

барысында тұжырымдаған басқа категориялар мен принциптерді

толығырақ қарастырамыз. Бірақ оның біздің тәжірибеміздегі

элементтерді тамаша баяндауында көрініс тапқан

эпистемологиялықсұрақ мынадай:ақыл-ойымыз соншалықтыкөп

нәрсеніжасадыдесек,нақты,экстра-менталдүниедеқандайдабір

шынайы білімге ие бола аламыз ба? Бірінші «Сынның» оқырманы

бұлсұрақтуралытрансценденталдысараптауданәлдеқайдабұрын,

трансценденталды эстетиканың соңында оған «кеңістік пен уақыт

эмпирикалық жағынан нақты, алайда трансценденталды тұрғыдан

мінсіз»делінгенкездемазасызданабастайды.«Егерсубъектініалып

тастасақ, – дейді бізге Кант, – кеңістік пен уақыт жоғалып кетеді:

олар құбылыстар ретінде өздігінен өмір сүре алмайды, тек бізбен

біргеғанатіршілікетеді».

Егер кеңістік пен уақыт осылайша субъективті болса, жай ғана

сыртқыкөріністенбасқаауқымдырақбірдеңеніңболуымүмкінбе?

Кант бұл сұраққа жауап бере отырып: «Біз әдетте тәжірибені

адамдардыңбәрінебірдейәділеттіболатыннәрсежәнетекбірғана

көзқарасдепбөліпқарастырамыз»,–дейді.

Күн шығып тұрғанда жауған жаңбырда пайда болған

кемпірқосақтықарапайымғанақұбылысдеугеболады,алжаңбыр–

өзіндік зат ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда,

қарапайым тәжірибеге бәрін жатқыза беруге болмайды деп

мойындаймыз.«Бірақсыртқыкөрініспеннақтылықтыңарасындағы

осы айырмашылық эмпирикалық нәрсе саналады», – деп

жалғастырадыКант.Бізмұқиятқарасақ,«жаңбырдыңтамшылары–

жай ғана сыртқы көріністер, құбылыстар емес, тіпті олардың

дөңгелек формасы, олар таматын кеңістік – біздің сезімдік

біліміміздің өзгерісі немесе іргелі формалары екенін және

трансценденталдыобъектбізгебелгісізкүйдеқалатынынтүсінеміз»

(А,46).

ОсындайүзінділерКантты«біздіңсанамыздағыидеяларданбасқа

нақты ештеңе жоқ» деп есептейтін идеалист ретінде көрсетеді.

Шындығында,Кантөзінедейінгіидеалистерден,мейліоларДекарт

сияқты«күмәндіидеалистер»ме(«Менбармын»–жалғызкүмәнсіз

эмпирикалық тұжырым осы), әлде Беркли сияқты «догмат

идеалистер»ме(сыртқыдүние–елес),аулақболуғаұмтылады.Кант

идеализмнің екі нұсқасына да тән – ішкі дүние сыртқы дүниеге

қарағанда көбірек белгілі және сыртқы нәрселер ішкі тәжірибеден

(дұрыснемесебұрыс)туындайдыдегентұжырымдыұстанады.

«Шындығында, біздің ішкі тәжірибеміз сыртқы тәжірибе бар

болғанда ғана мүмкін», – дейді Кант. «Мен ментал күйімнің

өзгергенін түсінемін, сондықтан өзімнің уақытта өмір сүріп

отырғанымды саналы ұғынамын, яғни әуелі бір сәтті, сосын басқа

бірсәттібасымнанкешіп,қабылдауымарқылы.Алайдаөзгерістерді

қабылдау – тұрақты бірдеңені қабылдауды білдіреді: егер өзгерту

керекболса,қарапайымсабақтастықтанбасқаәуелібіріншісі,сосын

басқасыболатынбірдеңеболуытиіс.Бірақбұлтұрақтынәрсе–өзім

емес: менің тәжірибемнің біріктіруші субъектісі – тәжірибенің

объектісі емес. Яғни менде сыртқы тәжірибе болғанда ғана өткен

шақ туралы пікір айта аламын – тіпті өзіндік бұрынғы ішкі

тәжірибемтуралыда»(B,275-6).

«Философтар феномендер (құбылыстар) мен ноумендердің (ой

объектілері)арасынажыратыпқарастырады»,–дейдіКант.Алайда

трансценденталды аналитика көрсеткендей, қандай да бір

категориялар арқылы сипатталмайтын немесе қандай да бір

ережелер құрастырмайтын қарапайым құбылыстар, қарапайым

сезімдік сипаттамалар дүниесінің болуы мүмкін емес. Кез келген

жағымдымағынадағытазаноумен,яғнисезімдікбілімнентәуелсіз

интеллектуалды интуиция объектілері болмайды. Алайда егер біз

құбылыстуралыайтсақ,оны–Кант«трансценденталдыобъект»деп

атағанбірдеңеніңбейнесідепойлауғатиіспіз.Бірақбұлбізбілетін

«белгісіз Х» қана, ол танымымыздың қазіргі құрылымына сүйенсе,

түктебілеалмайды».Бізбұлтуралыештеңеайтаалмаймыз:олүшін

оны категорияға жатқызуымыз керек, ал категорияларды тек

сезімдік білімде қолдануға болады. Ноумен ұғымы шектеуші ұғым

ретінде тек жағымсыз мағынада түсініле алады, оның қызметі –

сезімдіктің шекараларын айқындау (A, 255-6; B, 307-10). Бірақ

Канттың «ол трансценденталды идеалист болса да, эмпирикалық

деңгейдеБерклисияқтыидеалистемес,реалист»дегентұжырымы–

іргелітұжырым.

Кант өзінің ұстанымын жаңа заман кезеңінің басқа басындағы

философтарынан өзгеше етіп көрсету үшін көп еңбектенді. Ақыр

соңында,оныңұстанымыносыдәуірденбұрынғыкезеңфилософы,

Кант оған Беркли немесе Декартқа қарағанда көбірек ұқсайтын

ойшыл – Әулие Акуинолық Томастың ілімімен салыстырған

пайдалыболареді.КантпенТомасбілімдісезіммензерденіңбірлігі

арқылығанаалуғаболадыдегенменкеліседі.АкуинолықТомастың

пікірі бойынша, ұғымдарға ие болумен шектелмей, оларды жүзеге

асыру үшін зерде «фантасматтарға» сүйенуге тиіс, олар Канттың

«сезімдік коллекторына» – ішкі және сыртқы сезімдерге еркіндік

беруге сай келеді. Кант сияқты, Акуинолық Томас та «ұғымдар

тәжірибесіз – бос, ал қиялдар ұғымдарсыз – түсініксіз» деп

пайымдайды.

Бізсоңғысараптауда«АкуинолықТомаспенКантидеалистболып

саналама?»депсұрасақболады:оларнақтыдүниеніешқашанбіле

алмайтынымызға немесе түсіне алмайтынымызға, тек қана ақыл-

ойдың идеяларын ғана білетінімізге сене ме? Томастың

көзқарасына сүйене отырып тікелей жауап беру жеңілірек. Ол

идеялардыуниверсалдардептүсінді,алуниверсалдар–ақыл-ойдың

жемісі: нақты дүниеде универсал тіршілік етуші болмаған. Алайда

бұл «Томас – белгілі бір мағынада идеалист» деген сөз емес.

Универсалұғымдаринтеллектуалдыбілімніңобъектісіболғанжоқ:

олар – зерденің бізді қоршаған дүние туралы, материалдық

субстанциялардың табиғаты туралы білім жинауына көмектесетін

құрал. Яғни барлық пайымдауда идея қолданылады, бірақ

пайымдаудың бәрі бірдей идея туралы емес. Табиғи объектілер

өзіндік нақтылыққа ие, табиғи дүниенің басым бөлігі біз үшін

белгісізболыпқалаберседе,бізосынақтылықтан,тәжірибеарқылы

туындатаотырып,жекелегенжәнеорташабілімжинауғамүмкіндік

аламыз.

Алайда Кант өз ұстанымының Берклидің көзқарасынан ерекше

екенінмына тұжырымдарыарқылы ғанакөрсетеалады: «Бізсезім

арқылыда,зердеарқылыдатанып-білеалмайтынқұбылыстардың

негізінде жатқан және сипаттау мүмкін емес ноумен, яғни өзіндік

зат бар». Ол «құбылыстан басқа ештеңе жоқ деу дұрыс емес» деп

батыл тұжырымдайды; алайда оның оқырмандарының басым

көпшілігіне ештеңе туралы еш нәрсе айтпағаннан жақсы іс жоқ

сияқтыболыпкөрінеді.

Идеалистікэпистемология

Кант дүниеден өткен бойда-ақ оның жүйесін түбегейлі сынау

басталып кетті. Фихте оның «Таза ақылға сынын» мүлде жүйесіз

еңбек деп есептеді. Шынымен-ақ, «біздің тәжірибеміз өзіндік

заттардантуындайды»дегенпікірінде,«себепұғымынқұбылыстар

саласындағанақолдануғаболады»секілдіұстанымындадұрысдеу

қаншалықтыақылғасыяды?Фихтеніңайтуынша,бұлқайшылықтан

құтылудың амалы – құбылыстардың белгісіз, ақыл-ойдан тәуелсіз

себебі туралы идеядан бас тартып, «тәжірибе дүниесі – ойлаушы

субъекті жаратқан дүние» дегенидеалистік ұстанымдытолығымен

мойындау.

Фихтенің ғаламды дербес эгоның субъективтілігінен шығаруға

болатынытуралыойынасенгенадамазеді,алгерманидеализмінде

оның Гегель тұжырымдаған шындыққа жақынырақ және ықпалды

формасы пайда болды. Гегельдің пікірінше, өзіндік затты жоюға

болады, алайда ақылдың шығармашылық белсенділігі жеке сана

шамасындаемес,ғарышдеңгейіндежүріпотырады.

Соған қарамастан, мақсаты метафизикалық болса да, «Рух

феноменологиясында» (немісше: Phänomenologie des Geistes)

күнделікті қарапайым білім мен қабылдаудың табиғаты туралы

батыл пікірлер бар. Әдеттегі тәсіліне сүйене отырып, Гегель

адамның танымдық қабілетін үш сатылы, біртіндеп өсе түсетін

иерархия түрінде қарастырады: сана, өзіндік сана және ақыл-ой.

Санаөзкезегіндеүшкезеңненөтеді:cезіну(DiesinnlicheGewissheit),

қабылдау(Wahrnehmung)жәнеұғыну(Verstand).

Тікелей сезіну, дөрекі сезімдік мәліметтерді қабылдау Гегельге

дейінгіде,оданкейінгідекөптегенфилософтарғабілімніңеңтолық

жәнемығым формасысияқты көрінгенеді. Гегельмұның, шындап

келгенде, сананың ең әлсіз және түкке тұрмайтын деңгейі екенін

көрсетеді. Егер біз сезініп отырған нәрсемізді түсіну, пайымдау

категориясынсыз жеткізуге талпынып қарасақ, онда мүлгіген

тыныштыққатапболамыз.Бізтіптісезімдікмәліметтерімізді«бұл,

осы жерде, қазір» деп те анықтай алмаймыз; мұндай нұсқаушы

сөздердің бәрі шындығында универсал сөздер, оларды әртүрлі

жағдайларда бір-біріне мүлдем ұқсамайтын оқиғаларды, уақыттар

менорындардысипаттауүшінқолдануғаболады.

Қабылдаудеңгейіндеғанасанабілімгеұмтылаалады.Бұлкезеңде

бізсезімобъектілерінқасиеттергеиезаттарретіндеқабылдаймыз.

Алайда бұл – білімнің алдамшы формасы. Гегель Канттың ойына

келісе отырып, «сезімдік тәжірибенің көптүрлілігін заттағы

қасиеттердің біртұтастығымен үйлестіргіміз келсе, біз ұғыну

деңгейінедейінкөтерілуімізкерек,ұғыну–сезімдікқұбылыстарды

ретке келтіру үшін ғылыми қисынсыз категорияларды қолданады»

деген тұжырымын ұсынады. Осылайша, біз мәжбүрлеу ұғымына

жүгініп, оның іс-әрекетін реттейтін табиғи заңдар құрастырамыз.

Бірақпайымдауларбұлзаңдардыңсоншалықтыкереметобъективті

жүйеніңемес,ұғынудыңөзжемісіекенінкөрсетеді.Яғнисанаөзіне

оралып,өзіндіксанағаайналуытиіс.

Санамен өзіндіксана, өз кезегінде, еңжоғары қабілетке–ақыл-

ойға көшеді, ол сананың объектісі – табиғатты да, біртұтас ішкі

рухтың көрінісі саналатын өзіндік сананың объектісі – ұғыну-

пайымды да көре алады. Осы сәтте эпистемология метафизикаға

айналады. Ақыл-ойдың ендігі міндеті – дүниені бұрынғыша

бақылап, танып-біліп қана қою емес, оны құрастыру және

қалыптастыру. Себебі оның өзі – бәрін қамтушы рухтың өмірдегі

көрінісі.

Біз қарастырған кезеңнің бәрінде эпистемология философияның

бастысаласыболды.«Бізнебілеаламызжәнеқалайбілеаламыз?»

дегенсауалшешушіфилософиялықмәселегеайналды.Шынындада,

негізгі философиялық мектептерге оларды эпистемологиялық

терминдер арқылы анықтайтын «эмпиристер» және

«рационалистер» деген атаулар берілген. Бұл қазіргі заманғы

философияның алғашқы кезеңі мен ежелгі және ортағасырлық

кезеңдері арасындағы, сонымен қатар қазіргі заманғы

философияның алғашқы кезеңі мен постгегельдік дәуірдің

арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Гегель дәстүрінде

эпистемология метафизикамен бірігіп кетті; ХХ ғасырда әлемнің

көпбөлігіндебасымболуытиісбасқабірдәстүрделогикаментілді

зерттеу негізгі философиялық пән болып саналатын

эпистемологияның орнын басты. Мұны біз келесі – соңғы

томымыздакөреміз.

DeRerumNatura4.484-7;қараңыз:1-том,219-б.

Осытомның8-тарауынқараңыз.

Осытомның7-тарауынқараңыз.

Қабылдауменапперцепциятуралы286-беттенқараңыз.

Қараңыз:2-том,297–299-бб.

VТАРАУ

Физика

Натурфилософия

VI ғасырдың соңы мен XVIІ ғасырдың басы – табиғат әлемі

философиясындағы ең маңызды кезеңдердің бірі болды.

Осыған дейін біртұтас болған «табиғат философиясы»

(натурфилософия) біртіндеп әрқилы екі пәнге: натурфилософияға

және физика ғылымына бөлінді. Екі пәннің де объектісі ортақ,

алайда мақсаты мен ізденіс жолдары әртүрлі. Натурфилософия біз

табиғи құбылыстарды сипаттап, баяндауда қолданатын «кеңістік»,

«уақыт», «қозғалыс» және «өзгеріс» сияқты ұғымдарды түсінуге

ұмтылады. Ғылыми физика болса, құбылыстарды априори

пайымдауларнемесеұғымдардыталдауарқылыемес,бақылаудың,

эксперименттіңжәнегипотезаныңкөмегіменайқындап,белгілеуге

талпынады. Бұл екі пән бәсекелес емес, шындығында, әрқайсысы

екіншісіне мұқтаж; алайда олардың мақсаттары мен әдістерінің

арасындағыайырмашылықтыескеруөтемаңызды.

Бұл екеуінің бөлінуі заманымыздың алғашқы кезеңінде,

Аристотельдің осы екі пәнді шым-шытырық байланыстырып

жіберген табиғат философиясының беделі үшін шайқасбарысында

жүзеге асты. Бұл философия осы кезең бойына католик және

протестант университеттерінің бәрінде де басым болды. Оның

ықпалы механика, астрономия сияқты ғылымдардың дамуын

тежегені сөзсіз. Аталған ғылымдар Аристотельдің бұғауынан

құтылған бойда дамуға мүмкіндік алды, бұл академиялық

мейнстрим(мейнстрим–жалпықабылданғанбағыт,негізгіағым–

ауд.) жүйесін сырттан шабуылдаған үш философпен – Галилей,

БэконжәнеДекартпенбайланыстыеді.Өкінішкеқарай,физиканың

еркіндіккеқолжеткізуіфилософияныңқұлдырауыменқатаржүрді.

Аристотельдің ғылыми физикасы негізінен алғанда қате болып

шықсада,оныңконцептуалдықүлгісіөзқұндылығынсақтапқалды.

Әдеттежаманды да, жақсыныда кеменіңсыртына біргелақтырып

тастаужиікездеседіғой.

Галилейді қуғындаған билік өкілдерін тарихшылар ұзақ уақыт

бойыүстемжүйеніқолдаушы,өресізжәнекертартпадепжазғырып

келді. Атап айтсақ, схоласт профессорларды «бақылау мен

эксперименттенаприорипайымдаудыжоғарықояды»депкінәлады.

Оларға «өздері зерттеу жүргізбейтінімен қоймай, басқалардың

зерттеуін есепке алғысы келмейді» деген айып тағылды. Зерттеу

жүргізу мүмкіндігі берілген кезде де, мысалы, профессор

ПадуанныңГалилейдіңтелескопынақарауданбастартқанысияқты,

оларбақылаудытеріскешығарды.

Састерман:қартГалилейдіңпортреті.

Айыптаутымауырболсада,негізіненәділеді.Галилейдіңиезуит

қарсыластарының кейбірі беделді астроном болатын. Есімізде

ұстауғатиістағыбірмаңыздыжайт–кейінгіаристотельшілдердің

антиэмпирикалық ұстанымдары Аристотельдің өзіне тән емес-ті.

Мына бір әйгілі сөзінде Аристотель нақты фактінің ойлаудан

басымдығы туралы пікірін тұжырымдады: «Біз теорияға емес,

бақылауға сенуіміз керек, бақыланған нәрсенің нәтижесі

тұжырыммен сәйкес келгенде ғана теорияға сенуге тиіспіз».

Шынында да, Галилейді сынаушылар осы үзіндіге жиі жүгінетін:

гелиоцентризмтеория болыпқана қалды, алКүннің қозғалысыбіз

өзкөзімізбенкөргеннәрсееді.

Аристотельдің еңбектері ерекше және егжей-тегжейлі бақылауға

толы,сондықтаноныңфизикасыарадаонсегізғасырөткенсоңқате

деп танылса, бұл – оның кінәсі емес. Ежелгі дүниенің ұлы

ғалымдарының бірі саналатын оның қазіргі заманның бастапқы

кезеңдеріндеғылымипрогрессжолындағыең үлкенкедергі болып

шыққаны – адам сенбес құбылыс. Алайда мұны түсіндіру оңай.

Аристотель еңбектерінің мәні латындық Батыста қайтадан ашыла

бастағанда, ол,негізінен, мәтінге байланып қалған қоғам еді.

Иудаизм мен ислам сияқты, христиандық та «кітап діні» болды.

Жоғарғы билік Киелі кітапқа сүйенді: шіркеудің қызметі – осы

кітаптағы жолдауларды сақтау, жариялау және оларға түсіндірме

беру, сонымен бірге оның идеалдары мен салттарын насихаттау.

Аристотель мәтіндері латын академиясында мойындалған соң,

оларды зерттеу ұстанымы ретінде тереңдетіп оқудың орнына,

қасиеттікітапсияқтықұрметтейбастады.ГалилейдіңАристотельге

шындапқарсышығуыоның«Киелікітаптақайшылықтарбар-мыс»

дегенкөзқарастарысияқтыжанжалтуындатты.

Кейінгі ғасырларда ғылыми әдіс төрт кезеңнен тұрады деген

тұжырымқалыптасқан.Біріншіден,түсіндіріліпотырғанқұбылысқа

жүйелі түрде бақылау жүргізіледі. Екіншіден, осы құбылыстарды

түсіндіретін теория ұсынылады. Үшіншіден, осы теориядан шолуға

енгізілген құбылыстан басқа бір құбылыс болжамдалады.

Төртіншіден, болжам эмпирикалық жолмен тексеріледі: егер ол

жалған болып шықса, теория терістеледі; ал дәлелденсе, онда

осыған дейінгітеория қайтаданжазылып, әрі қарайсынала беруге

тиіс. Осы кезеңдердің әрқайсысында математика шешуші рөл

атқарады: құбылыстарды дәл өлшеуде және эксперимент

нәтижелерін түсіндіруде, сонымен қатар сәйкес гипотезалар мен

олардыңықтималсалдарынқорытындылаудаоласақажет.

Біз қарастырып отырған кезеңнің төрт философы – Аристотель,

Галилей, Бэкон және Декарт өз еңбектері арқылы мәмілеге келуге

ықпал етті. Алайда олардың әрқайсысының кемшілігі – синтезге

қажетті белгілі бір элементті бағалай алмауы. Сонымен қатар

олардың басым көпшілігінің басты қателігі деп ғылым мен

математиканыңарасындағы өзарабайланысты түсінбегенінайтуға

болады.

Іс жүзінде тамаша эмпирикалық зерттеуші бола отырып,

Аристотель өзінің «Екінші аналитикасында» (Analytica posteriora)

ғылымның мейлінше дүдәмал үлгісін ұсынды, ол кезінде

математиканыңеңозықсаласыболғангеометрияғанегізделгенеді.

Ойшылаяқталғанбілімдіаксиомааприорижүйеретіндесипаттауға

болады деп есептеді, ол жүйені кейін Евклид жасап шыққан

болатын. Ұлы математик болса да, Декарт «ғылым математикаға

оныңәдістеріменесептеулерінқабылдауарқылыемес,қарапайым

арифметика мен негізгі геометрия тұжырымдары сияқты тікелей

интуитивтікөрнекіліккеиеақиқаттардыіздеуарқылыұқсасболуы

тиіс»депсанады.

Бэкон эмпирикалық мәліметтерді жүйелі жинақтау рәсімін

сипаттауға және сәйкес гипотезаларды қалыптастыруға осы

философтардың қайсысынан болсын көп назар аударса да,

математиканың аталған міндеттерді шешудегі маңызын онша

түсінбеді. Ол математиканы ғылымның жай ғана қосымшасы деп

ойлады, «математиканы физикадан үстем санайтын

математиктердің кербездігі мен өркөкіректігін» айыптады (De

Augmentis,476).

Біздің әлгі төрттігімізден тек Галилей ғана математиканың

маңыздырөлінтолықбағалады.Ол:«Ғаламныңкітабыматематика

тілінде жазылған, оның символдары – адамзат онсыз ғаламнан

жеткенбірде-бірхабардытүсінеалмайтынүшбұрыш,шеңбержәне

тағы басқа геометриялық фигуралар», – деп тауып айтты (Il

Saggiatore, 6). Оның әлсізжері – Аристотельдің қарсыластары атап

көрсеткен мына бір түсінігі: ол гипотезаны сәтті болжамдап қана

қоймай,батылдәлелдеугедеболатынынтолықбағалайалмады.Дәл

осықателіккеХХғасырдыңғылымифилософтарыПьерДухеммен

Карл Поппер де назар аударып, Белларминді (Беллармин – иезуит

ғалым, діндар, Галилей, Коперник, Бруно ілімдерінің қарсыласы –

ауд.) гелиоцентризм бойынша пікірталастың жеңімпазы деп

жариялады. Олардың «кардинал гипотезалық дедуктивті әдісті

толықтүсінді»дептұжыруы–асырабағалаусияқты.

Картезийфизикасы

Эксперименттерді құрастырып, оларды верификациядан өткізуде

математиканы қолдану туралы Галилей теориясынан хабардар

болмасада,Декартматематиканыфизиканыңкілтідепесептеді,ал

Бэконның бұл мәселе туралы көзқарасы өзгеше. «Философия

негіздерінде»Декарт:

«Менматерияныңгеометрлерсандепатайтынжәнеолардыөздәлелдемелеріретінде

ұсынатын бөлінудің барлық түріне, форма мен қозғалысқа бейімдігінен басқа

материалдықзаттардағыешқандайматериянымойындамаймын.Оданбасқа,оныңтек

мынақасиеттерін ғанақарастырамын,олар– бөліну,форма және қозғалыс;сонымен

қатаролартуралыбілімдердіңматематикалықдәлелдеугежататынайқындықарқылы

ақиқат аксиомалардан алынғанын ғана қабылдаймын. Мен табиғат құбылыстарының

бәрін осылай түсіндіруге болатынын көрсетемін: сондықтан физикаға басқа бір

принциптерқажетнемеселайықдепойламаймын»(ВVIII.78;CSMKИ.247).

Декарттың физикалық жүйесі – механикалық, яғни ол табиғат

құбылыстарының бәрін геометриялық материяның қозғалысы

арқылы түсіндіруге болады деп пайымдайды. Мәселе санадан тыс

нәрсенің бәрін қарапайым сағат сияқты қарастыруда емес.

Сағаттардың ең қарапайым түрінің өзі механикалық жүйе болып

саналмайды, себебі оған салмақ ұғымы кіреді, ал Декарттың

ойынша, салмақ – қозғалыстан немесе созылудан өзгеше, ол

субъективті немесе екінші қасиеттер ретінде терістелуі тиіс

көптегенқасиеттердіңбіріғана:

«Мен… түстер, иістер, дәмдер және басқаларының бәрі – ойымда бар сезімдер ғана

болғанын, олардың денеден айырмашылығы ауырсынудың оны тудыратын құралдың

формасы мен қозғалысынан айырмашылығы көп еместігін байқадым. Ақырында

салмақ, тығыздық, жылыту күші, тарту күші, тазарту күші және денелер сезетін

қасиеттердің бәрі – тек қозғалысқа немесе оның жоқтығына ғана, сонымен қатар

олардың бөліктерінің орналасуына және жағдайына байланысты екенін көрдім» (AT

VII.440;CSMKII.397).

Материяның мәні – созылатыны екенін дәлелдеу үшін, Декарт

дене дене күйінде қала отырып, өз қасиеттерінің созылудан

басқаларының кез келгенінен айырылуы мүмкін деп

тұжырымдайды. Тас туралы түсінігімізді қарастырайық. Оның

тығыздығы маңызды емес, себебі оны ұсақ ұнтаққа айналдыруға

болады. Түс те маңызды емес: кейбір тастар түссіз. Салмақ дене

үшін маңызды емес: от – денеге ие, алайда жеңіл. Тас жылыдан

салқынға дейін өзгере алады, бірақ тас болып қала береді.

«Ұзындығының, енінің және тереңдігінің созылатынынан басқа,

біздің идеямыздың ешқандай да элементінің өмір сүрмейтінін

байқайаламыз».

Түс және жылу сияқты қасиеттер дене үшін маңызды емес деген

пікірменкелісугеболады,бірақолардынағыз,объективтіқасиеттер

деп те сипаттай аламыз. Осындай көзқарасқа сүйенген Декарттың

алдындағы схоласт ойшылдар мұны заттардың нақты

акциденциясы деп есептеді, «нақты» болатын себебі – олар

объективті,ал«акциденциялығының»себебі–олармаңыздыемес.

Декартосыұстанымғақарсыбірнешедәлелкелтіреді.

Біріншіден, ол осындай қасиеттердің бір ғана сезіммен

қабылданатынын көрсетеді, ал форма мен қозғалыс бірнеше

сезіммен қабылданады. Жылу мен түс – Аристотельдің тілімен

айтсақ,«жалпы сезімдеремес», «қисындысезімдер».Бұл дәлеласа

тиянақты көрінбейді. Пікірлер объективті болу үшін олар

бағаланатынжәнетүзетілетінболуытиіс,сондай-ақбірпайымның

пікірін басқа бір пайым түзете алмайды деген тұжырым дұрыс.

Бірақкезкелгенадамныңпайым-пікіріноныңәріқарайғы,осыған

ұқсас зерттеуі немесе осы қабілетті қолданушы басқа

бақылаушыларменбірлесежасағанқызметітүзетеалады.

Өзіндік сезімдердің субъективтілігі туралы Декарттың негізгі

дәлелітерісболыпсаналады:схоластардың«нақтыакциденциялар»

ұғымы– жүйесіз, түсініксізұғым.Егер бірдеңенақтыболса, олзат

болуы тиіс, ал бұл – акциденция, кездейсоқ болса, ол зат бола

алмайды.Егернағызакциденциязаттардыңөмірсүруімүмкінболса,

олардыҚұдайбелгілібіркезеңгеғана,арнайыжаратқанболуытиіс

еді(III.505,VII.441;CSMKII.298,III.208).

Декарттыңкейбірсхоластзамандастарынабұлдәлелықпалеткен

де шығар. Алайда Акуинолық Томас ғасырлар бұрын «акциденция

формалар – заттар болуы тиіс» деген ойдың тілді түсінбеуге

негізделгенінатапкөрсеткенеді:

«Көп адам форманызатсияқтыбағалай отырып,қателеседі.Оның себебі – біз ақ түс

немесеізгілікжәнетағыбасқалартуралыайтқандағысияқты,формаабстрактұғымдар

арқылызатсекілдібейнеленеді.Соныменкейбірадамдаросыәдістіқолданып,оларды

зат ретінде қарастырады. Формалар жасырын, тылсым болуы керек және

құрастырылуытиісдепойлағанадамдардыңқателіктеріосыданпайдаболды»(Q.D.de

VirtвComm.,ed.Р.Pession(Turin:Marietti,1949),11).

Бүкіл табиғатты қозғалыс пен созылу тұрғысынан түсіндіре

алатынына сенімді Декарт схоластардың акциденция және форма

теориясынқажетсанамады.Оныңтұжырымдауынша,материямен

созылыс тепе-тең болғандықтан, ешқандай бос кеңістіктің немесе

вакуумның болуы мүмкін емес және денелердің жалғыз мүмкін

қозғалысы–шеңбербойыншақозғалу:В-ныАорнынанқозғайды,В

өзкезегіндеС-ныитередіжәнеАбосатқанжергеZорынтепкенше

осылай жалғаса береді. Құдай материяны қозғалыспен және

тыныштықпен бірге жаратты: ол ғаламдағы қозғалыстың жалпы

мөлшерін тұрақты күйде сақтайды, бірақ оның осылай бөлінуін

табиғат заңдарына сәйкес қайта өзгертіп отырады. Декарттың

пікірінше, бұл заңдар Құдайдың өзгермейтіні себепті – априори.

Бірінші заң мынадай: сыртқы себептер әсер етпеген әрбір дене

қозғалыстыңбіркүйінсақтайды,яғнитыныштықтаболады;екінші

заң бойынша, қарапайым немесе бастапқы ұғым әрқашан тік

сызықта болады. Декарт осы заңдардың негізінде құйындардың,

яғни заттардың көлемі мен жылдамдығы әртүрлі бөлшектерінің

күрделі жүйесін құрастырды. Оның айтуынша, табиғат дүниесінің

барлыққұбылысынтүсіндіруүшіносыжүйежеткілікті(ATVIII,42-

54,61-8,CSMKI.224-33,240-5).

Декарттыңфизикалықжүйесібелгілібіркезеңдебіршаматанымал

болды, алайда жүз жылдың ішінде толығымен ығыстырып

шығарылды. Шынына келгенде, оған ішкі ретсіздік тән еді, оны

көптеген тәсілдер арқылы дәлелдеп шығуға болады. Қарапайым

мысал–инерция.Декарттыңбіріншізаңынасәйкес,заттардыңбәрі

өзінің қозғалыстағы немесе тыныштықтағы күйін мүмкіндігінше

өзгеріссіз сақтауға ұмтылады. Алайда қозғалыстағы дененің

қозғалыстыжалғастыруғабейімдігідененіңнағызқасиетіболмаса,

олфизикалық салдардытүсіндіре алмайды. Екіншіжағынан, бұл–

дененіңнағызқасиетіболса,ондаоныңқозғалыспенгеометриялық

қасиеттерінен басқа ешқандай қасиеті жоқ деу дұрыс емес. Себебі

қозғалысқа бейімдікті іс жүзіндегі қозғалыспен теңестіруге

болмайды; бірі екіншісінсіз өмір сүре алады. Аристотельдің

актуалдық және потенциалдық категорияларын теріске шығаруы

Декартқабұлжердекесірінтигізіптұр.

Оның көзі тірісінде жүргізілген эксперименттік бақылаулар

Декарт жүйесінің әлсіз тұстарын көрсетті. Ол адам денесі туралы

баяндамасына Уильям Гарвей жақында ашқан қан айналымы

теориясын кіргізді, бірақ оны таза механикалық түрде – сұйылу

жәнеқоюланутұрғысынантүсіндіругеталпынды.Бұлоныжүректің

қозғалысын сипаттауға жетеледі, бірақ ол Гарвейдің нәтижелеріне

толығымен қарама-қарсы болып шықты, себебі оның түсінігі

Гарвейден өзгеше болды. Декарттың ойынша, қан айналысына

жауапты–жүректіңжиырылуыемес,босаңсуы.

Cонымен қатар материяны созылумен теңестіргендіктен, Декарт

вакуумболумүмкіндігінтерістеді.ЕгерҚұдайбарлықзаттыыдысқа

жинап, оны ауыстыруға мүмкіндік бермесе, онда ыдыстың барлық

қабырғасыбір-бірінетиіптұрареді(VIII.51;CSMKI.231).Вакуумды

терістегендіктен, ол атом гипотезасына да қарсы шықты.

Созылумен тепе-тең материя шексіз бөлінетін болуы тиіс,

атомдардың қозғалуына қажетті бос кеңістік деген ұғым жоқ.

Декарт вакуум туралы дәлелдерін түсіндіруге тырысты, олар

Евангелиста Торричеллидің 1643 жылы барометрді ашуына негіз

болды.

Гассендидіңатомизмі

Декарт өзінің «Негіздерін» жариялаған кезде, Пьер Гассенди

Демокрит пен Эпикурдың ежелгі теорияларына сүйене отырып,

атомизмді қайта жаңғыртқан еді. Ғалымдар бұл идеялармен

ЛукрецийЭпикурдыңілімінбаяндаған«Заттартабиғаты»(DeRerum

Natura) тамаша поэмасының қайта ашылып, көпшілікке кең

тарауының арқасында танысты.

 Математика профессоры және

дінбасы қызметтерін қатар атқарған Гассенди пұтқа табынушы

Эпикурдың философиясын христиандықпен үйлестіру христиан

ілімін пұтқа табынушы Аристотельдің философиясымен

тоғыстыруға қарағанда қиын еместігін көрсетуге тырысты. Пұтқа

табынушыфилософтыңекеуіде«дүниемәңгіжәнежаратылмаған»

депқателесті;алайдафилософиялықкөзқарастұрғысынаналғанда,

физикалық құбылыстарды атом болмысы терминдері арқылы

түсіндіру – заттық формалар мен нақты акциденциялардан

дұрысырақ еді. Гассенди Аристотельге қарсы шабуылын өзінің

алғашқытрактатындабастап,1647жылғыжәнеөзідүниеденөткен

1655 жылғы еңбектерінде жалғастырды. Гассенди Эпикурдың

атомизмінғанаемес,этикасыментұлғасындақорғады.

Эпикурдың ізімен жүре келе Гассенди «табиғат денелері –

материяныңұсақбөлшектерініңжиынтығы»дейді.Бұлбөлшектер–

атомдар, яғни бөлінбейді. Олар көлемге, формаға, салмаққа,

мығымдыққа немесе беріктікке ие. Гассендидің айтуынша, бұл

атомдар құдіретті алғашқы қозғаушының үнемі әсер етуінің

нәтижесінде қозғалып отырады: олар басқа атомдармен

соқтығыспаса немесе үлкен бөлікке (оны «молекула» деп атайды)

қосылып кетпесе, тік бағытта қозғалады. Кез келген формадағы

барлықденелератомдардыңмолекуласынантұрады,алатомдардың

қозғалысы – табиғаттағы бүкіл денелерқозғалысының қайнаркөзі

жәнесебебі.

«Атомизмге қарсы философиялық пікірлер физика мен

метафизиканың арасын шатастырудан туындаған», – деп

тұжырымдады Гассенди. Теориялық тұрғыдан алғанда, кез келген

зат әрі қарай бөлінуге қабілетті болуы тиіс, мысалы, сызықтың

қаншалықты қысқа екеніне қарамастан, жартысынан ұзынырақ

сызық туралы айтуға болады. Сонымен қатар құдіретті Құдайдан

басқа ешкім бөле алмайтын кейбір физикалық денелер бар деп те

тұжырымдай аламыз. Бөлінудің осы екі түрінің айырмашылығы

Декарт көрсеткен зат пен созылудың арасындағы тепе-теңдікті

қабылдасаққанажойылады.АлайдаГассендимұндайтепе-теңдікті

терістеп, өзінің атомдарын құрайтындарды сипаттау үшін

Аристотельдің«алғашқыматерия»терминінқабылдауғадайынеді.

Тағы да Эпикурге сүйене отырып, олардың орын ауыстыруына

қажетті бос кеңістік болмаған жағдайда, атомдардың да, құрамдас

денелердің де ешқандай қозғалысының болуы мүмкін емес деп,

Гассенди Аристотель мен Декартқа қарсы шығады. Мысалы, ауа

қысылғанкезде,ауаныңатомдарыолардыңарасындаосығандейін

болған бос кеңістіктерге орын ауыстырады. Оның пікірінше, бос

кеңістікденелерөмірсүрмегенкездеде–олжаратылғанғадейінде,

жаратылукезіндедеболды:

«Денелер болмаған күнде де, тұрақты орын мен ағымдағы уақыт қала берер еді:

сондықтан уақыт пен орын, шамасы, денелер мен олардың акциденцияларынан

тәуелсіз...Орынменуақытнақтызаттарсаналуытиіс,себебіоларзатпенакциденция

болыпесептелмеседе,ісжүзіндеөмірсүредіжәнесанадандербесболады;ақылолар

туралыойлайма,жоқпа–оғанқарамастан,орынқалабередіжәнеуақытөтебереді»

(1658,182-3).

Гассендидің айтуынша, кеңістік – зор және қозғалыссыз, ал

кеңістіксалалары,соныменқатарденесіздерухмағынасындаемес,

өткізгіштіктұрғысынаналғанда,қаттыденесаналмайды.

Ньютон

Кейінгі ойшылдар материяның табиғаты мен вакуумның

мүмкіндіктерімәселесібойыншаДекарттангөріГассендидікөбірек

қолдады. Десек те XVII ғасырдың ортасында Гассендидің жүйесі

Декарттың теорияларымен бәсекелесе алмайтын. Декарттың

физикасына күйрете соққы берген – сэр Исаак Ньютонның 1687

жылы жарық көрген «Математика негіздері» еді. Ньютон

тартылыстыңәмбебапзаңынашты,оныңмәнімынада:денелербір-

біріне өздерінің массасына тура пропорционал және олардың

арақашықтығының квадратына кері пропорционал күшпен

тартылады. Тартылыс күші Декарттың физикасындағы созылған

материяның жай ғана қозғалысынан жоғарырақ нәрсе еді. Декарт

денелердің арасындағы тартылыс ұғымын қарастырды, бірақ оны

«Аристотельдің ақырғы себептеріне тым ұқсас және енжар

массалардысаналысанайды»деп,теріскешығарды.

«Біртекті қатты денелердің бөліктерін өзара байланыстыратын

не?» – деген сауал тастайды Ньютон. Декарт мұны «қозғалыстың

болмауы» дейді; ал Гассенди ілгіштер мен атомдардың көздері

туралы айтады. Біріншісінің жауабы ешқандай түсінік бермейді;

екіншісі сұрақты қайтадан қояды. «Мен олардың біртұтастығынан

тікелей қатынастағы бөліктері өте мықты белгісіз бір күшпен бір-

біріне тартылады деген қорытынды шығардым, – дейді Ньютон. –

Тікелей байланыссыз денелерге әсер ететін күш – дәл осы

гравитация, тартылыс күші. Бұл қашықтықта әрекет ете ме?».

Ньютон бастапқыда мұны теріске шығарды; алайда «Оптикасын»

(1706 ж.) жариялаған кезде ол гравитация, магнетизм және электр

құбылыстарының елеулі күш немесе дене бөліктерінің бір-біріне

қашықтықтан әсер етуіне көмектесетін қуат екенін мойындаған

секілді. Өзі ашқан заңдарды эфир сияқты кейбір ортаның

аксиомасы арқылы вакуумдағы әрекеттерді қарастырмай түсіндіру

мәселесінекелгендеНьютонды,бәлкім,агностикдеугеболар.

Материяжәнеқозғалыстұрғысынантүсіндірмесіболмауымүмкін

күштердің табиғатта өмір сүретінін мойындай отырып, Ньютон

физикасы Декарт механизмімен байланысын толығыменүзді. Жер

бетінеқұлаптүсерденелердіңқозғалысынғанаемес,АйдыңЖерді

айнала және планеталардың Күнді айнала қозғалуын да бір заңға

сәйкестендіреотырып,НьютонАристотельдіңЖердегіденелермен

аспан денелері бір-бірінен толығымен өзгеше деген идеясын

біржола жоққа шығарды. Оның физикасының өзі ауыстырған

бәсекелесжүйелерденерекшелігіөтекүштіеді,сондықтанкелесіекі

жүзжылдықтафизикатекНьютонфизикасыболды.

Континуумлабиринті

Физиканың табиғат философиясынан бөлінуі Галилейден

басталып, ақырында толығымен жүзеге асты. Десек те Ньютон

философтарға ғасырбойы, әлде одан да көбірек әурелену үшін бір

уайым қалдырды, ол – кеңістік мәселесі еді. Вакуум бойынша

эксперименттердің негізінде Ньютон «кеңістік – денелер

арасындағы қатынастардың жай ғана жиынтығы емес, толық

жетілген болмыс» деп есептеді. Бұл ойы Гассенди ұстанымын еске

түсіргенімен,кеңістікті«Құдайдыңсенсориумы»депатағанНьютон

одан да асып түсті. Оның нені айтып тұрғаны түсініксіз, әйтеуір

«Құдайдың сезім мүшелері бар» дегісі келмеген шығар, бірақ

кеңістікті құдіретті атрибут деп есептегені күмән туғызбайды.

«Құдай–мәңгілікжәнебарлықжердебар.Әрқашан,барлықжерде

өмір сүретін ол кеңістікті, мәңгілікті және шексіздікті жаратады»

(Ньютон1723:483).

Лейбниц Ньютонның осы көзқарастарын Уэльс ханшайымы

Кэролайнға жазған хатында сынға алды. Бұл оның Ньютонның

ізбасарыСамуэльКларкпенхаталмасқанәйгіліқарым-қатынасына

негіз болды. Лейбниц «кеңістік – нақты емес, бірақ мінсіз» деп

тұжырымдады: «Мен кеңістікті уақыт сияқты жай ғана

салыстырмалы нәрсе деп есептеймін; оны қатар тіршілік ету реті

деп қана санаймын, себебі, уақыт – өту реті. Ықтималдық

терминдерімен айтқанда, кеңістік – дәл сол уақытта тіршілік етіп

отырған,қатарөмірсүрудедепесептелетінзаттардыңреті»(а,25-6).

Бос кеңістік, оның пікірінше, субъектісіз атрибут болуы керек еді,

сондықтанол«кеңістік–затнемесеабсолюттіршілікетуші»дегенге

қарсыкөпдәлелұсынды.

Кларк өз жауабында Ньютонның уақыт пен кеңістік Құдайға

тиесілідегентүсінігінқолдады:

«Кеңістік – зат емес, атрибут... Кеңістік – өте үлкен, өзгермеген және мәңгілік,

сондықтан Ұзақтық та. Алайда бұл Құдайдан тыс мәңгі бірдеңе бар деген сөз емес.

Себебі Кеңістік пен Ұзақтық – Құдайдың себептері емес, бірақ оның бар болуынан

туындағантікелейжәнеқажеттісалдар:олбұларсызМәңгілігіненжәнеБарлықжерде

тіршілікетуінен(немесе,барлықжердеболуынан)айырылады».

Кеңістікті Құдайдың шексіздігімен cәйкестендіру шындыққа

жанаспайды, себебі Құдайдың бөліктері жоқ, ал кеңістік туралы

түсінік болу үшін оның бір бөлігінің екіншісінен айырмашылығы

болуы қажет. Екінші жағынан, Лейбництің өзіндік көзқарасы тұтас

кеңістікұғымынақайшыкеліпқанақоймайды,оныңқандайдабір

нақтылығын терістейді. Себебі оның жүйесіндегі жалғыз нақты

нәрсе–монадалар,алолардыңәрқайсысыныңөзіндікдүниесібар,

сондықтанкеңістіктұрғысынанбір-біріменешқатынасыжоқ.Осы

ұстанымға тоқтауының себебі – ол континуумның нақтылығын

қабылдаудың жүйелі тәсілін көре алмады. «Геометрлер созылудың

нүктелерден құрастырылмайтынын көрсетеді, – деп жазады

Лейбниц, – бірақ метафизиктер материя бірігулерден немесе

қарапайым элементтерден жасалуы тиіс деп тұжырымдайды» (G

II.278).

Мәселе,сірә,осындажатсакерек.Кеңістікшексізбөлінетіндіктен,

онда орналасқан денелер де шексіз бөлінетін болуы тиіс. Яғни

оларда бөліктердің белгілі бір саны болуы керек. Бұл бөліктер

қаншалықты үлкен? Егер оларға, мысалы, нүктелердің саны

жеткіліксізболса,ондакейбірінекөлемжетіспейдіде,қандайдабір

денесозылаалмайды.Екіншіжағынан,егеркөлеміжеткіліктіболса,

ондакезкелгенденеөзініңкөлемінеолардыңкөлемінқосыпалады

да,шексізсозылабереді.

Аристотель бұл мәселеден құтылудың жолы – шексіз

бөлінгіштіктіңекітүсінігініңарасынашыпкөрсетуекенінбаяғыда-

ақайтқанеді.«Шексіздіккедейінбөлінетін»дегентұжырым,–дейді

ол, – «шексіз көп бөліктерге бөлінетін» дегенді емес, «шексіз

бөлінетін» дегенді білдіреді». Алайда заттың көлемі қаншалықты

жиі бөлшектенсе де, оны әрі қарай бөле беруге болады, себебі

бөлінудің шегі жоқ. Алайда бұл «континуум шексіз көп бөліктерге

ие» деген сөз емес, шексіздік ылғи да потенциалды, ол ешқашан

актуалды болмайды.

 Гассенди осы метафизикалық шексіз

бөлінгіштіктің «кейбір физикалық объектілерді ешқандай

физикалық күш бөле алмайды» деген атомистік теорияға қарсы

келмеуітиістігінкөрсетті.

Лейбниц ат қойып, айдар таққан «Континуум лабиринтін» екі

негізге – Аристотельдің актуалдық және потенциалдық

метафизикасынан бас тартуға, сосын Декарттың материяны

созылумен сәйкестендіруін қабылдауға – сүйенген адасу деуге

болады.Біріншісіболмаса–шексізбөлінгендікұғымынанқандайда

бір қайшылық көруге себеп жоқ. Ал екіншісі болмаса – денелер

шексізбөлінгішболуытиіс,себебікеңістікшексізбөлінебередідей

алмаймыз. Материя атом түрінде, кедір-бұдыр созылыссыз болуы

мүмкін.

Алайда XVII ғасыр барысында континуум философияның ұлы

жұмбақтарыныңбіріболыпсаналды.ДэвидЮмсенімдіжолтапты:

ол кеңістік пен уақыттың шексіз бөлінгіштігін теріске шығарып,

оны «жай сөз ойнатуға құмар схоластар» ғана қолдайтын ең

қисынсызжәнетүсініксізпікірлердіңбірідепкелекеетті.Олшексіз

бөлінгіштікке қарсы өз дәлелін адам ақылының шектеулі

табиғатынанегіздейотырыпқалыптастырды:

«Шексізбөлінетіннәрсеніңбәріндебөліктердіңшексізсаныболуғатиіс,соныменқатар

шекаралардыанықтапалмайтұрып,бөліктердіңсанынақандайдабіршекқоюмүмкін

емес. Осыдан келіп,«біз кез келген ақырғы қасиеттен қалыптастыратын идея шексіз

бөлінбейді,алайда дұрысайыруменбөлуболса,бізосыидеяны өтеқарапайымжәне

бөлінбейтін төменгі сатыға ауыстыра аламыз» деп қорытындылауға жетпей тұрған

индукцияғақажеттілікпайдаболады.Ақылдыңшексізмүмкіндігінтерістейотырып,ол

түбіндеөзидеяларыныңбөлінуінежетеаладыжәнеосықорытындыныңдәлелдерінен

құтылудың ешқандай мүмкін тәсілдері жоқ деп болжаймыз. «Сонымен елестетудің

минимумгедейінжететініне,өзбойындаоданқандайболсынбөлінудікөреалмайтын

жәнетолықжойылусызазайтылмайтынидеянықалыптастыратынынасенімдімін»(T,

27).

Идея туралы пікірлер әсерлерге де қатысты: «Сияны қағазға

тамызып, оған қараңыз да, ол көзге көрінбейтіндей қашықтыққа

алыстаңыз»;олкөзденжоғаларсәттесуреттіңнемесеіздіңмүлдем

бөлінбегенкүйдеболғаныанық(T,27).

Канттыңантиномиясы

Кантконтинууммәселесін жаңатәсілменшешті.Ол өзінедейінгі

ойшылдардың дәйектерін алып (уақыттың шексіз ұзақтығын

мақұлдау және терістеу, материяның ішкі бөлінуін дұрыс және

бұрыс деп тұжырымдау), осы топтың бірін қолдаудың орнына:

«Пікірталастарды шешудің мүмкін еместігі жалпы ғалам туралы

айтудыңнемесекеңістікпенуақыттынақтыбардепқарастырудың

қате екенін көрсетті», – деп мәлімдеді. Оның трансценденталды

диалектика бойынша қабылдаған тактикасы «таза ақылдың

антиномиясы»депаталады.

Бірінші антиномия уақыт пен кеңістіктің созылғанына қатысты.

Егер біз қазіргі кеңістікті есепке алмасақ, тезис – «дүниенің

уақыттықбастауыбар»,алантитезис–«дүниеніңуақыттықбастауы

жоқ»болмақ.Екітұжырымдыдафилософтаркөптенберіталқылап

келеді. Аристотель антитезисті дәлелдеуге болады деп ойлады,

Аугустин тезисті дәлелдеу мүмкін десе, Акуинолық Томас тезисті

дәлелдеу мүмкін емес деп есептеді. Кант екеуін де дәлелдеуді

ұсынады:қайшылықтыекіақиқаттыңбарекенінбайқатуүшінемес,

ақылдың «дүние» туралы жалпы сөз қозғауға қабілетсіз екенін

көрсетуүшін(а,426-34).

Тезистіңдәлелі мынадай. Шексізқатар – ешқашанаяқталмайтын

кезең,сондықтаншексізуақыттықжағдайлардыңөтіпкетуімүмкін

емес. Бұл дәйек «аяқталу» сөзінің екіұштылығының кесірінен

жарамсыз болып тұр. Екі шеті бар кез келген дискрет қатардың

шексізболуыныңмүмкінеместігіайқын,бірақмұндайқатардыбір

шетінен тоқтатып, екінші шетінен мәңгілік жалғастыра беруге

болады. Біткен уақыт осы шақтағы ақырғы нүкте бола отырып

«аяқталады»жәнеөткеншаққамәңгіліккеоралады.

Антитезаны дәлелдеуші дәйек те нанымды емес. Егер дүниенің

бастауы болса, дүние әлі пайда болмаған кездіңболғаны. Осы «еш

нәрсе жоқуақыттың» кезкелген сәтін басқасынанайрықша ететін

ештеңе жоқ; яғни «ол осыны жасағанда, дүние неге басталды?»

деген сұраққа жауаптың болуы мүмкін емес. Дүниенің басталған

күнін сырттан белгілеудің («еш нәрсе жоқ уақыттың мынадай

сәтінде») мүмкін еместігімен келісуге болады, бірақ та оны іштен

табуғаболатынынмойындаймыз(«уақытбірліктеріосыкүнгедейін

көп»). Аугустин мен Акуинолық Томас «еш нәрсе жоқ уақыт»

ұғымынанбастартуғакелісереді:оларүшінуақытдүниеменбірге

басталды.

Екінші антиномия уақытқа емес, кеңістікке, дәлірек айтсақ,

заттардыңкеңістікте бөлінуіненазараударады. Тезис –«дүниедегі

әрбір құрамдас зат қарапайым бөліктерден құралған»; антитеза –

«дүниедегі бірде-бір құрамдас зат қарапайым бөліктерден

құралмаған».Тезис–атомизмдімақұлдау,антитезис–онытерістеу.

Канттың антиномияның екі жағына да ұсынған дәлелдері тағы да

нанымсыз: олар Аристотельдің шексіз бөліктерге бөлінетін

нәрселер мен бөліктерге шексіз бөлінетіндер арасындағы

айырмашылықтыкөрсеткенінескеребермейді.

Антиномиялар дүние туралы сұрақ қоюдың, жалпы алғанда, еш

мағынасыжоқекенін көрсетугеарналған, бірақкеңістікпен уақыт

туралы айтсақ, Кант олардың нақты еместігін бұдан бұрынырақ,

бірінші «Сында», трансценденталды эстетикада қолдады. Ол ішкі

және сыртқы сезімдердің арасындағы айырмашылықтан бастады.

Канттыңтұжырымдауынша,кеңістік–сыртқысезімніңформасы:ал

бұл – бізден тыс объектілерді саналы түсінуіміздің субъективтік

шарты(А,26).Екіншіжағынан,уақыт–ішкісезімніңформасы,ақыл

оларқылыөзініңкеңістіктесозылмайтын,бірақуақыттареттелген

ішкікүйлерінсынайды:

«Кеңістікжәнеуақытдегенімізне?Оларшыныменбарма?Әлдеболуыда,болмауыда

мүмкін заттарға тән анықтамалар немесе байланыстар ғана ма? Әлде кеңістік пен

уақыт – түсіну формасына, яғни ақылымыздың субъективтік құрылымына ғана тән

жәнеоданбасқаештеңегетиесіліемеспе?»

«Догматметафизик«шексізкеңістікпеншексізуақыттытәжірибе

болжамдайды, біз кеңістік пен уақытты объектілерсіз елестете

аламыз, бірақ кеңістік пен уақытсыз объектілерді елестете

алмаймыз» деп тұжырымдаған еді», – дейді Кант. Алайда біз

түсінуге негізделген (себебі олар аналитикалық емес), сонда да

априори (себебі олар қажетті және әмбебап) кеңістік пен уақыт

туралыақиқаттықалайбілетініміздісұрайаламыз.Канттыңжауабы

мынадай: «Синтездік априори ақиқатты білуді олар өзіндік

заттардыңқасиеттеріемес,сезімдіктәжірибеніңқатаңэлементтері

болсағанатүсіндіругеболады».

Бұлоларнақтыемесдегендібілдіреме?«Эмпирикалықтұрғыдан

оларнақты,алайдатрансценденталдыжағынанмінсіз,–депжауап

береді Кант. – Егер затты алып тастасақ, кеңістік пен уақыт

жоғалады: олар құбылыс ретінде өздігінен өмір сүре алмайды, тек

біздіңбойымыздағанатіршілік етеді».Өзіндікқұбылыстардантыс

нәрсе–бізгемүлдебелгісізнәрсе.

Осы томда қамтылған кезеңде материалдық дүниені

философиялық зерттеу екі белестен өткеніне куә болдық. XVII

ғасырдағыбіріншібелестебұрынғытабиғатфилософиясыбіртіндеп

физика ғылымы мен физика философиясына бөлінді. Физика

ғылымының міндеті – маңызды табиғат заңдарын эмпирикалық

зерттеу болса, физика философиясының міндеті – кез келген

физикалық зерттеуде қажет болатын ұғымдарды сараптау еді.

Екінші кезеңде философтар кеңістік пен уақыттың көп

тұжырымдамасының Ньютон мен Кларктың бөлекше реализмінен

басталып, Канттың субъективті идеализмімен аяқталатын кең

ауқымын қарастырды. Біздің келесі – соңғы томымызда физика

философиясынаарналғантақырыптықтарауболмайды.ХІХғасырға

таманфизика толықжетілген, философиядандербесэмпирикалық

ғылымболды;физикатарихы қазірфилософия тарихынанмүлдем

бөлектенді. Әрине, физика философиясы өзінің жолын жаңа

физикалық теориялардың түбегейлі салдарларын сараптау ретінде

жалғастыра бермек. Алайда мұндай пәнді қазіргі заманғы физика

ғылымы туралы философияның кіріспе тарихының

оқырмандарынан гөрі көбірек білім жинаған адамдар ғана жүзеге

асыраалады.

Философтарғасырларбойыосышақпенөткеншақтыталқылады.Канттың

онысубъективтіқұбылысретіндеқарастыруыXVIIғасырдағыфранцуз

ксилографиясындабейнеленген.

Қараңыз:1-том,107-б.

Қараңыз:1-том,234-236-бб.

Қараңыз:SeeStevenNadler,‘DoctrinesofExplanation’,inCHSCP,pp.342–6.

Қараңыз:1-том,235-б.

VIТАРАУ

Метафизика

Суарестіңметафизикасы

аңа дәуірдің алғашқы кезеңінің философтары орта ғасыр

метафизикасымен Франсиско Суарестің «Метафизикалық

пайымдаулар» (Disputationes metaphysicae, 1597) еңбегі арқылы

тікелей де, жанама датанысты. Суарес ортағасыр ойшылдарының

еңбектерінжақсыбілді,олардыңұстанымдарынжіктеп,философтар

ұсынған ілімдердің негізінде өзіндік жүйе қалыптастырды.

«Пайымдаулардың» басты тұжырымдарын қорытындылау – біздің

кезеңіміздіңметафизикасынқарастырудыңжақсыкіріспесіболады

дейаламыз.

Cуарес Аристотельдің зерттеу пәні – болмыс екенін анықтаудан

бастайды. Испан философы оны кеңейтеді және дихотомиялар

жиынтығына сүйене отырып, болмыстың әртүрлі типтерінің

жіктемесінұсынады.Біріншіден,шексіз болмыс(ensase, өздігінен

бар)пеншектелгенболмыстың(ensabalio,басқажақтан)арасында

айырмашылық бар. Шектелген болмыс дүниесі, ең алдымен, суб-

станция және акциденция деп бөлінеді. Субстанцияға жұлдыздар,

иттер, малта тастар жатады, олар өздігінен тіршілік етеді; ал

акциденция дегеніміз – мәселен, жарқырау, қаталдық және

мығымдық, бұлар субстанциялардың бойында тұқымқуалаушылық

арқылығанаөмірсүреді,дербестарихыжоқ.Субстанциялардытірі

жәнеөлі деп,ал тірісубстанцияларды жануарларжәне көкөністер,

т.с.с. бөліп, әрі қарай жылжуымызға болады; сонымен қатар

акциденциялардыңАристотельдің категорияларынасәйкес келетін

ең аз дегенде тоғыз түрін көрсете аламыз. Алайда бөлуді осылай

жалғастыру бізді жалпы ең абстрактілі деңгейде әрекет ететін

метафизиканың шекарасынан шығарып жібереді. Осы заттардың

бәрі – тіршілік етушілер, бірақ метафизиканы олардың qua beings

болмысын зерттеу ғана қызықтырады. Мысалы, qua living, тірі

мақұлықтарды зерттеу – метафизикалық емес, биологиялық

пәндердің, айталық, биологияның, зоологияның немесе

психологияныңміндеті.

Аристотельдің анықтамасына Суарес дәрежелеуді қосады.

Шындығында,метафизиканыңпәні–бұрынғыболмысемес,нақты

болмыс.Бізалдыңғытармақтақарастырғаннәрселер,қаталдықпен

мығымдық сияқтыларды қоса алғанда, нақты тіршілік етіп, бар

болып отыр деп есептеледі. Тағы қандай нәрселер тіршілік етеді?

«Бұлардан басқа ақыл-ойдың туындылары (entia rationis) бар, олар

нақты дүниеде емес, тек санада өмір сүреді», – дейді Суарес.

Соқырлық – ақыл-ойдың туындысы: бірақ бұл нақты емес немесе

ойдан шығарылған бірдеңе дегенді білдірмейді; бұл – оның көру

күші секілді позитивті нақтылық емес, сол күштің жоқтығы деген

сөз. Қатынастардың кейбір типі ақыл-ой туындыларының басқа

табын қалыптастырады: мен немере аға атанғанымда, жаңа

қатынастарға көшемін, бірақ өзімде нақты өзгерістер болмайды.

Ақырсоңындақиялтуындатқаннәрселербар:мысалы,химерамен

гиппогриф.Соныменақыл-ойтуындыларыныңүштипібар:терістеу,

қатынасжәнефикция.Бұлар–метафизиканыңбастымәселесіемес,

маңыздылығыжағынанекіншідеңгейдегітақырыптары.

Олай болса, басты мәселеге – нақты болмысқа оралайық.

Болмыстың әр түріне бірдей мағынада қолданылатын біртұтас

тұжырымдамасыбарма?АкуинолықТомас«жоқ»депжауапберді:

«болмыс» сондай термин болса, Құдай құмырсқа сияқты тіршілік

етіп отырған болып шығар еді. Скот «иә» деді: «болмысты» басқа

тіршілік етушілерге қатысты қалай қолдансақ, Құдай туралы

айтқандададәлсолайқолдануғаболады.Cуарестіңсыпайыжауабы

оныңАкуинолықТомастыда,Скоттыдақолдауынамүмкіндікберді.

Болмыстың барлық нәрсеге бірдей ортақ біртұтас абстракт ұғымы

бар,сондықтанСкоттың тұжырымыжөн;алайдабұл оғанқатысты

объектілер туралы нақты немесе жаңа мәлімет беретін

тұжырымдама емес, осы жағынан келгенде Акуинолық Томастың

көзқарасыдұрысболыпшығады.«Бұлмақұлық–ит»немесе«бұлит

– ақ» деген пікірлер пайдалыболуы мүмкін,себебі предикатзатта

болжанбаған мәліметті жеткізіп тұр. Бірақ «...бұл – болмыс» деген

предикат ешқашан осындай пайдалы бола алмайды: болмыс –

жануарданнемесеиттенөзгешеіс-әрекетнемесеатрибутемес(DM

2.1,9;2.3,7).

Осы арқылы Суарес орта ғасырда өте көп талқыланған, атап

айтсақ, «тіршілік етушілерде мән мен болудың арасында нақты

айырмашылықбарма?»дегенпікірталастықозғайды.Сұрақайқын

емес және оның мағынасы екі шешімге байланысты. Біріншіден,

«мәнді» жалпы мән ретінде аламыз ба, әлде жеке мән (мысалы,

«адамзат», әлде «Питер деген адам») ретінде аламыз ба – осы

маңызды. Екінші маңызды нәрсе – болуды «тіршілік етудің»

эквивалентідепқабылдаймызба,әлде«болмыстың»бәрінқамтушы

предикатыретіндетүсінемізбе?Айқынжауапберетінбірнұсқабар.

Егер біз мәнді жалпы мағынада, ал болуды тіршілік ету ретінде

қабылдасақ, онда мән мен тіршілік етудің арасында талассыз

айырмашылық болады: мән – «Х дегеніміз не?» деген сұраққа, ал

тіршілік ету – «бұл Хs пе?» деген сұраққа жауап береді. Сұрақтар

арасындағыайырмашылықтыңкөптігісоншалық, нақтыерекшелік

туралыәңгімелертүккетұрғысызболыпқалады.

Суарес «мән мен болудың арасында нақты айырмашылық бар»

дегендітерістейді;«айырмашылықменталды(tantumratione)ғана»

дейді ол. Оның қандай нұсқаны қабылдағанын біз мұқият

қарастыруымыз қажет. «Мән» деп ол жеке мәнді, адамзатқа

абстрактілі түрде ұқсайтын бірдеңені емес, жеке адамның –

Питердің мәнін түсінетіні айқын көрініп тұр; сонымен қатар ол

«болу»депметафизиканыңмәнінжітіанықтайтын,бәрінқамтушы

предикатты айтады. Нағыз айырмашылықты терістей отырып, ол

болмыс пен Питердің болмысының арасында қандай да бір нақты

айырмашылықтың Питердің бойында бар екенін терістейді. Біз

Питерге әртүрлі предикаттарды қолдана аламыз: «Питер дегеніміз

Питер» және (ағылшынша тұрақты сөз болмаса, латынша болады)

«Питер бар» деуімізге болады. Алайда сөйлеудің осы екі түрін

қолданғанда, біз Питерде «Питердің бойы ұзын» және «Питер –

данышпан»дегенәртүрлінақтыекісипаттамабардепойламаймыз.

Схоластиканың алғашқы кезеңінің кейбір өкілдері, әсіресе

Акуинолық Томас Питердің мәні туралы айтылатын пікір «Питер

дегеніміз Питер» деген пікір емес, «Питер – адам» деген пікір дер

еді. Себебі АкуинолықТомас индивидтеу принципі дегеніміз – екі

бұршақты бір емес, екі етіп тұрған олардың қасиеттерінің

арасындағы айырмашылық емес, материяның екі түйірі екені деп

есептеді.Томастыңайтуынша,Питерсияқтыадамдаоғантұлғалық

мазмұн беріп тұрған адамилықтан басқа қосымша ешқандай

формалды элемент жоқ. Екінші жағынан, Дунс Скот пен оның

мектебіүшінөзініңадамилығынақосымшаПитердіңтағыбіржеке

қасиеті болды, ол – оның «айрықшалығы». Суарес өз ізашарларын

тағыдақолдағысыкеледі.«Индивидтеудіңтолыққандыпринципі–

материя мен форманың одағы, форма басты принцип болып

есептеледі,соныменқатаржиынтықтыңбелгілібіртүрдегіжекезат

ретінде сандық тұрғыдан қарастырылуы үшін ол жеткілікті».

Шындығына келсек, Суарестің Скотты қолдап тұрғаны күмәнсіз.

Питерде нақты формалды элемент – жеке айырмашылық бар, ол

оның адами ерекше табиғатын толықтырып тұр және оның Павел

емес,Питерекенінкөрсетеді(DM.5.2,8-9).

Осылайша,СкоттыңАкуинолықТомасқолданғанқұралғақосымша

метафизикалық элемент қосатынын көріп отырмыз. Суарес өз

кезегінде оны қосымша элементпен толықтырады. Енді Питерде

Аристотельдің ізбасарларының бәрі қабылдаған материя мен

формадан бөлек, Скот қосқан жеке элементтен басқа, Питерді

акциденция емес, субстанция етіп тұрған қосымша нәрсе де бар.

Акциденцияға емес, субстанцияға тән тіршілік ету мен оның

формалары модусқа индивидтелген мән қосып, құрылымның

ерекше формасы – «модус+жетілдірілген нәрсе» пайда болады.

Суарес модус ұғымын тіршілік етуші жан мен өлгеннен кейінгі

жанның арасындағы айырмашылықты көрсету талпынысында

қолданды.Алайдаоныңжаңатерминологиясыкеңіненқолданылып,

әсіресеДекартарқылытанымалболды.

Декарттыңмәңгілікақиқаттуралыойлары

Декарт схоластика метафизикасының субстанция, модус, форма,

мән және т.б. көптеген техникалық терминдерін қабылдап

алғанымен, олардың көбін жаңаша қолданды. Оның

метафизикадағы ең маңызды жаңалығы көзінің тірісінде

жарияланған еңбектерінде баяндалмай, өзі дүниеден өткен соң

халыққабелгіліболды.Бұл–оныңмәңгілікақиқаттартуралыілімі

еді.

1630 жылы «Дүние, немесе Жарық туралы трактатын» аяқтауға

жақындағандаолМерсеннгежазғанхатындабылайдепеді:

«Сізмәңгілікдепатайтынматематикалықақиқаттардыңнегізінқалаған–Құдай,олар

Оған,Олжаратқанбасқаданәрселерсияқты,толығыментәуелді…Өтінемін,патшаның

өзпатшалығындазаңдардытағайындайтынысияқты,табиғаттаосызаңдардыңнегізін

салған Құдай екенін барлық жерде тұжырымдап, жариялауға ұялмаңызшы» (И. 135;

CSMK,III.23).

«Мәңгілік ақиқаттарға қатысты айтсақ, оларды Құдай ақиқат және мүмкін ретінде

білгендіктен ғана ақиқат және мүмкін болып отырғанын тағы да қайталаймын.

Олардың Құдайдан тәуелсіз ақиқаттығын білдіретін басқаша түрі белгісіз. Құдайда

қалауменбілу–бірнәрсе,яғнибірдеңеніқалаубарболса,соныбіледіжәнесондықтан

дабұл–ақиқат»(И.147;CSMK,III.13).

Бұл – «логика мен математиканың ақиқаттары Құдайдың еркіне

тәуелді» деп тұжыруға жасалған жаңа қадам болды. Схоласт

философтарҚұдайғатәуелділікпенкелісті,бірақоныңеркінеемес,

мәнінетәуелдіміздептұжырымдады:олар«Евклидүшбұрышының

үшбұрышыекітікбұрышынатеңекенініңақиқаттылығыҚұдайдың

еркінетәуелді»дегенгеДекартсенгендейсенбеді(ATIV.110;CSMK.

III.151; Aquinas, ScG II.25). Оның үстіне, схоластар «дүние

жаратылғаншалогикалықжәнематематикалықақиқаттарҚұдайдан

тәуелсіз нақтылыққа ие болған жоқ» деп есептеді; ал Декарт үшін

бұл ақиқаттар – Құдайдың жаратушылық құдіретінің мәңгі екенін

байқатар мысалдар. «Заттарды дүниеге әкеліп қана қоймай,

олардыңмәніндежаратқаныкүмәнсіз;осымән–мәңгілікақиқат...

МеносыныңбәрінжаратушыҚұдайекенінбілемін,осыақиқаттар–

бірдеңелер,яғниолардыжаратқан–Құдай»(ATI.151;CSMKIII.25).

Декарт «логика мен математиканың ақиқаттары материалдық

дүниеде де, құдіретті санада да, адам санасында да болмады» деп

есептеді. Мәңгілік ақиқаттар – материалдық объектілер туралы

ақиқаттаремес:үшбұрыштартуралытеореманыүшбұрыштыбірде-

бір объект болмаған күнде де дәлелдеуге болар еді, ал геометрия

сыртқы дүние толығымен елес болғанда да дұрыс деп саналды.

Мәңгілік ақиқаттар адамның ақыл-ойына дейін және одан дербес

өмірсүрді,Құдайғатәуелдіболсада,оныңақыл-ойынанерекшееді.

МәңгілікақиқаттарежелгідәуірдеПлатонөмірсүргенортағаұқсас

үшіншіпатшалыққатиесілі.ӘулиеАугустинПлатонныңидеяларын

Құдайдың ақыл-ойына көшірді, бұл христиан философтарының

арасындаСуарескедейінқалыптыжағдайсаналды.Декарттыңжаңа

ілімі оны қазіргі заманғы платонизмнің негізін қалаушыға

айналдырды.

Мәңгілік ақиқаттарды құрастыру теориясы Декарттың

метафизикасыменфизикасындаіргелірөлатқарады.Өзтеориясын

Мерсеннге түсіндіргенде, Декарт Аристотельдің нақты қасиеттер

мен материалдық формалар метафизикасына үнемі жасалатын

шабуылтуралыжазды. Материалдықформаларданбастартумәнді

теріске шығаруға әкеліп соғады, себебі осы екеуі Аристотель

жүйесінде тығыз байланысты – бейматериалдық нәрселерде мән

менформатең,алматериалдықнәрселердемәндегеніміз–форма

+сәйкесматерия.Декартмәнтерминологиясынформаменқасиетті

терістегендей жоққа шығармады, бірақ оны түбегейлі талдады.

Декарттың пікірінше, мән – мәңгілік ақиқаттар; ол Мерсеннге

осыныбаяндады.

Аристотельжүйесіндедәлосыформаларменмәндерқұбылыстар

ағынындағытұрақтылықэлементін–шынындадаәмбебапғылыми

білімнің болуына қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етті. Мәндер

мен формаларды теріске шығарған Декартқа физиканың жаңа

іргетасы қажет болды, оны ол мәңгілік ақиқаттардан тапты. Егер

мәндік формалар жоқ болса, тарихтың бір сәтінде затты басқа

затпен байланыстыратын – Құдайдың еркінен басқа ештеңе емес

(VII.80;ATXI.37).

Құдай мәңгілік ақиқаттарда көрініс тапқан табиғат заңдарының

негізін қалады. Оған логика мен математика заңдары ғана емес,

инерция заңы және қозғалыстың басқа да заңдары жатады. Яғни

олармеханикалықфизиканыңнегізінқалады.БірақоларҚұдайдың

шексізеркінетәуелдіболса,олардыңөзгермейтінінқайданбілеміз?

Әрине, Құдайдың өз пікірін өзгертуі туралы әңгіме жоқ; бірақ ол

белгілі бір сәтте заңдар өзгеруі тиіс деген бұйрық шығармай ма

екен? Осыны болдырмау үшін Декарт «Құдай алдамайды» деген

пікірге тағы да жүгінеді. Құдайдың ақиқаттығы оның

постаристотельдік жүйесінде осы айқын да анық қабылданатын

тұрақтынақтылығынкөрсетуүшінқажет.

Декарт«Толғаныстарының»французтіліндегібіріншібасылымының

мұқабасы.

Әлгіндеайтқанымыздай,мәңгілік ақиқаттарды құрастырутуралы

ілім, бір жағынан, ғаламат жаңалық болды. Алайда оны

философияныңкейінгіортағасырда–Құдайғатәнқұдіретшегінің

біртіндеп кеңеюі кезеңіндегі дамуының шыңы ретінде де

қарастыруға болады. Адами ақиқаттарға келсек, Акуинолық

Томаспен салыстырғанда, Скот пен Оккам Құдайдың еркіне

әлдеқайда ауқымды азат кеңістік берді. Діни салада бұл үрдісті

ҚұдайдыңабсолютдербестігітуралыЖанКальвинніңілімішыңына

жеткізді.Оныңпікірінше,Құдайадамдардықұтқарунемесежазалау

туралы шешімдерді еркін және ешкімнің алдында есеп берместен

қабылдайды. Құдай еркіндігін Декарттың логика мен математика

салаларына таратуын кальвиндік абсолютизмнің философиялық

үлгісідепқарастыруғаболады.

Субстанцияныңүшұғымы

Аристотельдің жүйесінде субстанция ұғымы маңызды: барлық

сапаларменқасиеттер–субстанцияғатәнакциденциялар,тексуб-

станция ғана нақты және дербес. Субстанция Декарт

философиясындадаіргелірөлатқарды.«Ештеңеешқандайсапамен

қасиеткеиеболаалмайды,–депжаздыол,–сондықтанбізкейбірін

қабылдаған жерде олар тәуелді нәрсе міндетті түрде болуы тиіс».

Бұл «cogito»-дан «sum»-ға, алғашқы субстанцияның, Декарттың

өзіндік «Менінің» өмір сүретінін анықтауға жасалған қадам еді.

Өзінің «Философия негіздерінде» ол субстанцияның «өмір сүретіні

соншалық, тіршілікетуі үшінбасқа ештеңені қажететпейді» деген

анықтамасын ұсынды. Тегінде, осы анықтама бойынша тек Құдай

ғанасуб-станцияболыпсаналады,алайдажаратылғаннәрселерді–

өмірсүруүшінҚұдайдыңғанакелісіміналуытиісзаттардепатауға

болады(VIII.24;CSMKI.210).

Аристотельшілдер үшін субстанцияның көптеген түрі бар,

олардыңәрқайсысыбелгілібірсубстанциялықформағаие,мысалы,

адамдарадамзатформасыбойыншажәнет.с.с.Декарттыңойынша,

субстанциялықформадеген жоқ, субстанцияныңекі түріғанабар:

ақыл, немесе ойлаушы субстанция және дене, немесе созылушы

субстанция. Олардың мазмұндық формалары жоқ, бірақ мәндері

бар: ақылдың мәні – ой, ал дененің мәні – созылу. Осы екі түрдің

нақты субстанциясының қалай индивидтелетіні Декарттың

жүйесіндебелгісізболыпқалабереді,алденетуралыолкейде«тек

бір ғана ғарыштық субстанция өмір сүреді, біз соқтығысып

отыратын объектілер – локалдық трансакцияларға қатысатын

локалдықфрагменттерғана»депжазады(ATVIII.54,61,CSMKI.233,

240).

«Зерде әрбір субстанцияның табиғатын зерттеуді талап етсе де,

субстанциялар–сезімдерарқылыкөрінетінжәнесезілетінмәндер»,

–депесептедіаристотельшілдер.Текғылымғанамағаналтынның

не екенін айта алатын болса да, алтынның кесегін көріп

тұрғанымда, мен шынымен субстанцияны көремін. Ал Декарттың

пікіріөзгеше. «Біздесубстанцияныбірдентүсіну жоқ, – депжазды

ол «Төртінші жауабында», – шамасы, өмір сүру үшін бірдеңенің

бойында болуы тиіс белгілі бір формалар мен атрибуттарды

қабылдауымыз арқылы бізсоның бойында болып отырған нәрсені

субстанция деп атаймыз» (AT VII. 222; CSMK II.156). Осылайша,

субстанциясезімарқылықабылданбайды,олардыңтереңтабиғаты

ғана емес, өмір сүруі де тек интеллектуалды ойтұжырым арқылы

ғанаайқындалады.

Локк субстанциялардың сезім арқылы қабылданбайтыны туралы

пікірді айтарлықтай дамытты. «Субстанция ұғымы кейбір

идеялардыңқатаржүретінінбақылауымыздантуындайды»,–дейді

ол.Егерсубстанцияныңқандайдабіридеясына,негізінен,«белгісіз

күңгірт-ақшылдау түсті, қатты, созылғыш және балқығыш

қасиеттерінің белгілі бір деңгейі бар қарапайым идея» деп

қосылсақ, біз қорғасын туралы түсінікке ие боламыз.

Субстанцияның кез келген түрінің идеясында оның жалпы ұғымы

ылғи да бар; алайда, әрине, бұл нақты, айқын да анық идея емес,

«қандай қасиеттерді қолдау әдетте акциденциялар деп аталатын

қарапайым идеялар туындататыны туралы болжам жасай ғана

аламыз»(Е,295).

Осылайша, субстанцияның нақты түрі туралы идеяларымыздың

негізгі бөлігі – қарапайым бірнеше идеядан тұратын күрделі идея.

Мысалы, Күн идеясы «Жарық, ыстық, дөңгелек, тұрақты қозғалып

отыратын, бізден белгілі бір қашықтықта орналасқан және тағы

басқақарапайымидеялардыңжиынтығы»болыпсаналады(Е,299).

Субстанция түрлерінің идеялары, мысалы, ат немесе алтын

идеялары «сұрыпталған идеялар» деп аталады: олар қарапайым

идеялардың жиынтығы мен белгісіз бір субстраттың түсініксіз

идеясынан құралады. Осы әртүрлі сұрыптарға немесе түрлерге

жататыннақтыжекенәрселернақтысубстанциядепаталады.

Әртүрлісубстанциялармәндерге ие:адамболунемесе еменболу

адам мәніне ие болу немесе емен мәніне ие болуды білдіреді.

Алайда, Локктың пікірінше, мәннің екі түрі бар: нақты және

номинал.Нақтымәнмынадай:«нақты,ішкі,бірақ,жалпыалғанда,

субстанциядағы нәрселердің белгісіз құрылымы және

субстанцияның қасиеттері оларға байланысты». Номинал мән –

қарапайымидеялардың жиынтығы, оларзаттардысұрыпқа немесе

түрге бөлу үшін жинақталып, атауларға бекітілген. Номинал мән

белгілібіратауғаиеболуқұқынбереді,олкөбінеадамтілініңеркін

туындысысаналады.

Үшбұрыштықарастырсақ,оныңнақтымәніменноминалмәні(үш

қабырғалыфигура)бірдей.Субстанциядаолайемес.Локксаусақтағы

алтынсақинанымысалғаалады:

«Бұл – сезімнен ада бөліктердің нағыз құрылымы, бойынан табылуы мүмкін түс,

салмақ, балқығыштық, қозғалыссыздық қасиеттері оларға тәуелді. Қандай құрылым

екенін біз білмейміз, сондықтан ол туралы нақты идеямыз болмағандықтан, оның

белгісі саналатын атау да жоқ. Бірақ оны алтын етіп тұрған түсі, салмағы,

балқығыштығы, жылжымайтындығы және т.б. оған осы атауға ие болу құқын береді,

сондықтандаоныңноминалмәніболыпесептеледі.Солсебептіештеңеалтынболып

атала алмайды, тек қана осындай абстрактілі кешенді идеяның қасиетіне сәйкес

келетіннәрсегеғанаосыатауберіледі»(E,419).

Заттардың нақты мәндері, мысалы, алтынның жасырын

құрылымы сияқты, бізге тіпті белгісіз. Адам туралы айтқанда да

бізде оның шіркеу сағаттарын соғуға мәжбүр ететін барабан мен

серіппегеиешаруаекеніненбасқаақиқатмәнітуралытүсінікжоқ(Е

440).

Мәндер жеке адамдарға емес, тектерге тиесілі. Адамдарда нақты

да, номинал да мән жоқ. «Менде ештеңе жоқ, бұл мен үшін өте

маңызды,–дейдіЛокк.–Бақытсызоқиғанемеседертменіңтүсімді

немесе формамды қатты өзгертіп жіберуі ықтимал; безгек ауруы

немесе жығылу мені ақыл-ойымнан, есімнен немесе екеуінен де

айыруымүмкін;апоплексиядаөмірдіңмәніненде,өмірдітүсінуден

де,өмірдіңөзінендеештеңеқалдырмайды»(E,440).Шамасы,нағыз

Локк – адамнан мүлдем өзгеше бірдеңе, әртүрлі қасиеттердің

негізгі,мызғымассубстратыболсакерек.

Локк: «Субстанцияның өзін сипаттау мүмкін емес, себебі ол

ештеңеге ие емес», – деп тұжырады. Алайда әлдекімнің «зат

қасиеттерге ие болғандықтан да, қасиеттерге ие емес» деп ой

қорытуыадам сенгісізсияқты.«Индивидуумдер номиналмәнгеие

емес» деген тезис «тұлғаны анықтап, содан соң барып бұл

жаратылыс оны «адам», «тау» немесе «ай» ретінде жіктейтін

қасиеттергеиеме?»дегенсұраққакөшугеболадыдегендібілдіреді.

Бірақ ештеңеге ие емес адамды бірінші кезекте қалай анықтауға

болады?

Аристотельдәстүріндеештеңегеиеемес субстанцияұғымы, яғни

нақты адамды қандай да бір сұрыптаусыз анықтауға мүмкіндік

беретінәлденеболғанжоқ.Фидо–анықтауғаболатыниндивидуум,

олитқалпындатұраберсе,бульдогсұрпыноғансоншамаұзақуақыт

қолдануғаболады.Біз«FтеBcияқтыдәлсолайиндивидуалдыжәне

индивидуум болып санала ма?» деп сұрай алмаймыз, мұнда F

сұрыптың орнын алып тұр: «адам», «тау» немесе кім болса да.

Локктың субстанция туралы шиеленісті доктринасы оны ұқсастық

пен индивидтеуге қатысты шешілмес қиындықтарға ұшыратты: 8-

тарауда тұлғалық сәйкестік тақырыбын қарастыру барысында біз

оларментағыдакездесеміз.

Біртұтасқажеттісубстанция

Локк Англияда субстанция ұғымын қандай да бір маңызды

мазмұннан жұрдай еткен кезде Спиноза Нидерландта оны өзінің

метафизикалық жүйесінің негізіне айналдырды. «Этикадағы»

алғашқы анықтамалардың бірі мынадай: «Субстанция деп мен

өздігіненжәнеөзіойластырылатындүниені:ұғымбасқабірдеңенің

ұғымынантәуелсізқалыптастырылааладыдегеннәрсенітүсінемін»

(Eth,1).Декартсубстанцияға«өмірсүруүшінөзіненбасқаештеңені

қажететпейтіннәрсе»дегенанықтамаберді.Спинозаныңойынша,

мұндай анықтама ең көп нәрсені Құдайға бере алар еді; Декарт

субстанция деп есептеген ақырғы ақыл-ойлар мен денелерді өмір

сүрсіндепҚұдайдыңөзіжаратып,өзіқорғауытиіседі.

Декарт сияқты, Спиноза да субстанция ұғымын атрибут және

модус ұғымдарымен байланыстырады. Атрибут – субстанцияның

қасиеті; модус – субстанцияның негізінде ғана мүмкін болатын

маңызды қасиет. Осындай анықтамалармен қаруланған Спиноза

осытүрдіңбірденартықсубстанциясыныңболуымүмкінеместігін

дәлелдейді. Екі немесе одан да көп әртүрлі субстанция болғанда

оларды не атрибуттарыбойынша, не модустары бойынша айырып

қарастырған дұрыс. Оларды модустары бойынша жіктеуге

болмайды, себебі субстанция модустың алдында, сондықтан

модустар арасында кез келген айырмашылық болуға тиіс, бірақ

модустар суб-станциялар арасындағы айырмашылықтарды

құрастыраалмайды. Cондықтанортақатрибутқаиеекісубстанция

болса, оларды болуы мүмкін емес атрибуттар бойынша бөліп

қарастырукерек.Сондай-ақешқандайатрибутқандайдабірбасқа

субстанцияны туындата алмайды, өйткені салдар өзінің себебімен

ортақбірдеңегеиеболуықажет,түрдегіекісубстанцияныңмүлдем

бөлек болуға тиістігінбіз жаңа ғана көрсеттік. «Этиканың» бірінші

кітабының жетінші тұжырымы «ол өмір сүру үшін субстанцияның

табиғатынажатады»дейдіжәнеоныңдәлелімынасипаттакөрінеді:

«Субстанцияныоның өзінен басқа ештеңе туындата алмайды; сондықтан ол –өзінің

өзіндік себебі болуға тиіс, яғни оның мәні өмір сүруді міндетті түрде талап етеді

немесеолөмірсүруүшінтабиғатқатиесілі»(Eth,4).

«Құдай – шексіз субстанция» деген анықтамадан басқа жерде

«Құдай» сөзі осыған дейін «Этикада» аталған жоқ. Алайда осы

параққажеткенәрбіроқырманСпинозаныңқайдаапаражатқанын

сезугетиіс.Келесітұжырым«кезкелгенсубстанцияміндеттітүрде

шексіз»дейді. Осысәтте«субстанция осындайжоғары қасиеттерге

иеболған кезде, бізқандайда бірсубстанциялардыңөмір сүретіні

өзінен-өзі түсінікті деп санай алмаймыз» деп, қарсы пікір айтуға

бейім екенімізді сезуімізге болады. Спиноза мұнымен келіседі:

«Этиканың» алғашқы бірнеше тұжырымы біреуден артық

субстанция жоқ екенін көрсетуге бағытталған. Тек қана он бірінші

пікірде ол «ең болмағанда бір суб-станция – Құдай өмір сүреді»

дегендідәлелдеудіжалғастырады.

Спинозаның Құдайдың бар екені және табиғат туралы

пайымдаулары10-тараудатолығыраққарастырылады.Мынажерде

біз ол ақырғы тіршілік етушілер метафизикасы үшін бейнелеген

салдарлардыкездестіріпотырмыз.Санаменматерия–субстанция

емес, себебі олар субстанция болса, Құдайға шектеу салар еді де,

Құдай бар болып отырған күйінде, яғни шексіз болмас еді. Бар

болып отырғанның бәрі Құдайда бар және Құдайсыз тіршілік ете

алмайды немесе жаратыла алмайды. Ой мен созылыс – ақыл мен

материяның сипаттамаларын анықтаушы, ал олар, шынына

келгенде,Құдайдыңөзініңатрибуттары,сондықтанҚұдайойлауда,

созылғаннәрсе де:олақылға да, соныменқатар денегедежатады

(Eth, 33). Жеке ақылдар мен денелер – модустар немесе құдіретті

атрибуттардың, яғни ой мен созылыстың белгілі бейнелері болып

саналады. Сонымен кез келген жеке нәрсенің идеясы Құдайдың

мәңгілікжәнешексізмәнітуралыойдықамтиды.

Спинозаның замандастары «ақырғы субстанциялардың бәрі

өздерінің алғашқы себебіне – Құдайға тәуелді» деген пікірмен

жаппай келісті. Спиноза болса, Құдай мен ақырғы субстанциялар

арасындағы байланысты физикалық себеп-салдарлық терминдер

арқылы емес, субъект пен предикаттың логикалық терминдерінің

көмегімен сипаттайды. Ақырғы субстанция туралы кез келген

айқын тұжырым, шынына келгенде, Құдай туралы болжам: біз

сияқты тіршілік иелеріне сөз арнаудың дұрыс тәсілі – зат есімді

емес,сынесімдіқолдану.Шындығында,«жарату»дегенсөзжоқ:ол

ЖаратушыменОлжаратқаннәрсеніңарасындағыайырмашылықты

меңзейді, ал Спинозада Құдай мен табиғаттың арасында мұндай

айырмашылықжоқ.

Спинозамонизмініңеңбастыэлементі–оныңбірғанасубстанция

бар деген доктринасы емес, салдар мен себептің арасындағы кез

келген айырмашылықты жою. Салдардың бір ғана байланысы бар:

ол салдарды – себеппен, қорытындыны алғышартпен

байланыстырып тұр. Аксиома теоремадан қалай туындаса, түтін

оттандәлсолайпайдаболады.Сондықтантабиғатзаңдарылогика

заңдарысияқтықажетті,қайталанбаскезкелгенсебептенміндетті

түрде салдар туындайды және бәрі абсолют логикалық қажеттілік

арқылыбасқарылыпотырады.Өзгеойшылдардыңбасымкөпшілігі

үшін себеп салдардан өзгеше болуға тиіс. Спинозаның себеп-

салдарлық байланысты айқындауын ескерсек, ол басқаша

пайымдайды. Құдай – өзіне-өзі себеп, сондықтан ол өмір сүріп

отырғанбарлықнәрселердіңөтпелісебебіемес,тұрақты,имманент

себебіболыпсаналады.

Бұл жүйе ұғынуға өте қиын, тіпті ақыр соңында түсініксіз болып

шығуы әбден мүмкін. Ал Спиноза ғаламның құрылымын түсіндіру

үшін ұсынған мына бір ойдың ізімен жүру әлдеқайда тиімдірек.

«Біздің денеміз, – деп ескертеді ол, – табиғаты бір-бірінен өзгеше

әртүрлі бөліктерден тұрады; бөліктер өзгеріп, түрленуі мүмкін,

бірақ әр адам өзінің табиғаты мен бірегейлігін сақтап қалады.

Осылайша, біз табиғатқа жеңіл көшіп, бүкіл табиғатты бөліктері

тұтас адамның бойында қандай да бір өзгерістер жасамастан,

барлық денелер сияқты шексіз өзгеріп отыратын индивидуум

сияқты елестете аламыз» (Eth, 43). Бұл бізді ақырғы өмір сүруші

нәрселерді және Құдайдың арасындағы байланысты себеп пен

салдар тұрғысынан емес, тұтас пен салдар тұрғысынан көруге

итермелейді.

СпинозабұлгравюрадаКиелікітаптыісжүзіндегідендемұқиятзерттеуші

ретіндебейнеленген.

Біз денеміздің мүшелерін іс-әрекетті жүзеге асыратын және

өзгерістерге ұшырайтын бөліктер деп жиі айтамыз, бірақ осылай

деудің дұрыс еместігін түсінген жөн. Көріп отырған менің көзім

емес,қанымдытазалап отырғанменіңбауырымемес. Меніңкөзім

мен бауырымның өзіндік өмірі жоқ, олардың қызметі – менің

біртұтасағзамныңқызметі.Аристотельшілфилософтарәріқарайда

«мен көзім арқылы көремін, денем бауырымды қанымды тазалау

үшін пайдаланады деген дұрыс» деп атап көрсетті. Спинозаның

сөзіне құлақ ассақ, ойшылдың табиғатты әрқайсысымыз оның

бөлшегі және құралы болып саналатын біртұтас органикалық зат

ретіндеқарастыруғашақырғанынкөреміз.

Табиғатты осылайша түсіну, яғни біртұтас, өзін-өзі түсіндіретін

жүйе ретінде қарастыру көп адамды қызықтырады. Олар да «егер

ғалам өзін-өзі түсіндірсе, онда болып жатқанның бәрі алдын ала

анықталып қойған, сондықтан оқиғалардың нақты реттілігінен

басқа ештеңе жоқ» деп тұжырымдап, соның ізімен жүруге дайын.

«Табиғаттакездейсоқештеңежоқ,бәріҚұдіреттітабиғаттыңбелгілі

біртүрде өмірсүріп, әрекетету қажеттілігіарқылыанықталады»,–

дейдіСпиноза(Eth,20).

Кездейсоқтыққаорынтауыпберу

Спиноза замандастарының арасынан оған ең жақын философ

Мальбраншеді.Спинозасекілді,Мальбранштасебеппенсалдардың

арасындағы байланыс міндетті түрде болуға тиіс деп есептеді.

«Ақиқатсебеп–себеппеноныңсалдарынақыл-ойдыңұғынуы»деп

жаздыол(RdeV6.2,3).Юмніңсебеп-салдарлықбайланыстартуралы

ойларын оқыған көпшілік оған дейінгі философтардың арасында

себеп пен салдардың қажетті байланысы болуы керек деген

бірыңғай пікір қалыптасты деп есептейді. Алайда, шынына

келгенде, Спиноза мен Мальбранштың себептен салдардың

туындауын алғышарттан ойтұжырымның шығуымен бірдей

деңгейде қарастыруы басқалардан өзгеше болды. Мысалы,

Акуинолық Томас «себептік байланыс – ол туындатқан заттарды

түсіндірудің бөлігі болып саналмайды» деп тұжырымдаған. Заттар

себепсіздепайдаболааладыдегендікөрсетуүшінолдәйекіздейді.

Олдәйекмынадай:

«Заттың өз ұғымына жатпайтын нәрсе арқылы айқындалуына, мысалы, адамның

ақшыл түссіз анықталуына кедергі келтірер ештеңе жоқ, бірақ себептер туындатқан

байланыстіршілікетіпотырғанзаттардытүсінудіңбөлігіболмасакерек,себебіоларды

онсыздаұғынуғаболады»(ST.1a,44.1).

АкуинолықТомасзаттарсебепсізпайдаболааладыдегенпікірмен

келіспейді,бірақдәйектіңмаңызышамалыалғышартынатиіспейді.

Екінші жағынан, Спиноза мен Мальбранш үшін себеппен салдар

арасындағы қажетті байланыс шынында да маңызды болды. Оны

себеп-салдарлық байланыстың ақиқаттылығының шарты ретінде

негіздеу арқылы, дүниедегі ақиқат себеп-салдарлық

байланыстардың үлгісін іздеуді қиындатып отырғанын олардың

екеуі де түсінді. Заттың қозғалыстағы бөліктері ақиқат себеп бола

алмайды. Дененің өздігінен қозғалыста болуы мүмкін емес, себебі

дене ұғымы қозғалыс ұғымын қамтымайды, бір денедегі қозғалыс

пен екінші денедегі қозғалыстың арасында логикалық байланыс

болмағандықтан, бірде-бір дене басқа денені қозғай алмайды.

Шындығында, Спиноза да, Мальбранш та физикалық дүниеде

жалғызғанаақиқатсебеп–Құдайәрекететедідегенқорытындыға

келді.

Бірақ Мальбранштың ұстанымы Спинозамен салыстырғанда

күрделілеу болды. Спинозаның пікірінше, Құдай – физикалық

дүниедегіғанаемес,тұтасғаламдағыжалғызсебеп(олақыл-оймен

созылуды бір мәннің екі жағы деп есептеді). Оған қоса, Спиноза

үшінҚұдайғаламдағыжалғызсебепқанаемес,жалғызсубстанция

да және оның өмір сүруі мен қызметі – логикалық қажеттілік

сұрақтары.

Алайда Мальбранш Құдай мен материалдық дүниеден басқа

ақырғы жандардың өмір сүретінін жоққа шығармайды, олар –

еркіндіктің белгілі бір деңгейіне ие әрекет етуші нағыз рухтар.

Мысалы,адамдарөз ойыменеркінбасқабір бағытқаемес,белгілі

бір бағытқа қарай ұмтылдыра алады. Бірақ жаратылушы рухтар

табиғат дүниесіне қандай да бір әсер етуге қабілетсіз. «Мен тіпті

қолымды жыбырлата да алмаймын. Мен қозғасам, оның

қозғалатыны шын; алайда мен осы қозғалыстың табиғи себебі

емеспін, оның кездейсоқ қана себебімін», – дейді ол. Яғни менің

еркімнің ішкі ісі Құдайдың менің қолымның сыртқы дүниеде

қозғалуынтудыруынамүмкіндікбереді.Меніңденемніңбөліктеріне

қатысты нәрсе басқа материалдық объектілерге одан сайын

маңызды: «Сіздің өз креслоңызды қозғалта алатыныңызда

қайшылық бар… Ешқандай да күш оны Құдай көшіргісі келмеген

жерге апара алмайды немесе Құдай орналастырғысы келмеген

жергеорналастыраалмайды»(EM,7,15).

СондықтанМальбраншСпинозаданөзгешепайымдауғатырысып:

«Физикалық ғаламда кездейсоқтық бар, бірақ ол мәңгілік, еркін

Құдайдыңәмірінен туындайды», – дейді. Құдайуақыт аралығында

болатынның бәрі қандай да бір өзгеріссіз немесе сабақтастықсыз

өтіп отырғанын қалайды. Ол (Спинозаның Құдайы сияқты емес) –

табиғи тарих үдерісінің шарттарын анықтаушы емес, бірақ

материалдық дүниеге кездейсоқ жағдайларды енгізетін одан басқа

себептікәрекететушіжоқ.

Лейбниц Мальбраншпен және Спинозамен осы тұста келіспейді:

құдіретті және адами еркіндікті қамтамасыз ету мақсатында ол

бүкілғаламдакездейсоқжағдайларүшінорынбосатыпбергісікелді.

Лейбниц өзінің «Монадологиясында» ақыл-ой ақиқаты мен іс

жүзіндегі ақиқаттың айырмашылығын ашып көрсетеді. Ақыл-ой

ақиқаты қажетті, ал оның қарама-қарсылығы мүмкін емес; іс

жүзіндегі ақиқат шартталған, оның қарама-қарсылығы болуы

мүмкін. Ақыл-ой ақиқаты математиктердің аксиомалар мен

анықтамаларарқылықорытындышығаруынапараллельлогикалық

сараптау бойынша айқындалады; олардың ақырғы негізі –

қайшылықсыздық принципі. Іс жүзіндегі ақиқат басқа принципке

негізделген: неге бұл басқаша емес, дәл осылай болуға тиіс? Яғни

жеткіліктісебепсізештеңедеболмайды(G,6,612-13).

Лейбниц өзінің жаңалығы саналатын жеткілікті ақыл-ой

принципіне зор маңыз берді. «Іс жүзіндегі ақиқаттар өздерінің

жеткілікті негіздеме принципіне сүйенетіні туралы тұжырымға

тәуелді» деген пікірді қалай үйлестіретініміз бірден айқын бола

қоймайды.Бізкелісімгекездейсоқтықтыңжаңажәнеминималистік

түсіндірмелеріарқылыжететініміздібайқаймыз.

Бір қарағанда, адамдар қажетті болып саналатын кейбір

қасиеттерге ие, алайда кездейсоқ басқа да қасиеттері бар.

Антуанныңадамекеніанық,бірақолүйленгенбе,әлдебойдақпа,

бұл – оның кездейсоқ қасиеті. Осылайша, схоласт философтар

субстанцияныңмәндікқасиеттеріменкездейсоққасиеттерінбөліп

қарастырды. Бірақ мәселе Лейбниц айтқандай емес. Ол «субъект

ұғымын тамаша түсінген адам предикат та оған тиесілі деп

тұжырымдау үшін нақты субъектіге ақиқат болған әрбір предикат

қандайдабіртүрдеоныңмәнініңбөлігісаналады»депболжамдады

(DVIII).

Александр Македонскийдің тарихын қарастырайық, ол бірқатар

нақты істердің ақиқаттарынан құралған. Александр туралы жеке

ұғымдыкөреотырып,шыныменде,оныңісідепесептелетінақиқат

предикаттардыбайқаймыз:олДарийдіжеңдіме,өзажалынанөлді

межәнет.с.с.«Дарийдіжеңді»дегенпредикатАлександрдыңтолық

жәнекемел идеясындапайдаболуға тиіс. Осыпредикатол туралы

ақиқат болмаса, ол адам біздің Александрымыз емес, басқа біреу

болареді(DVIII).

Лейбницбізгегеометрияменарифметиканыңақиқаттарысияқты

ақиқаттар аналитикалық болып саналатынын айтады: «Ақиқат

қажет болғанда, оның себебін сараптау арқылы, яғни маңызды

ақиқатқа жеткенше онықарапайым идеялармен ақиқаттарға бөлу

арқылы табуға болады». Осыны қалай жүзеге асырудың мысалы

ретінде Лейбництің 2+2=4дәлелдемесін алуымызғаболады: біз үш

жіктеуден: (і) 2=1+1; (ii) 3=2+1; (iii) 4=3+1 және «теңді теңмен

ауыстырса, теңдік сақталады» деген аксиомадан бастаймыз. Содан

соңмынаныкөрсетеміз:

2+2=2+1+1(іжіктеу)

=3+1(ііжіктеу)

=4(іііжіктеу).

Қазіргі іс жүзіндегі ақиқаттар осындай дәлелдеулерді көрсете

алмайды; адамдар оларды эмпирикалық зерттеулер арқылы ғана

айқындайалатынсияқты.БірақЛейбництіңжекеұғымдарғаберген

сипаттамасы«әрфактінітұжырымдағандапредикатзаттажасырын

қамтылады»дегендібілдіреді.Яғнифактінітұжырымдаубелгілібір

мағынадааналитикалықболыпсаналады.Алайдамұныдәлелдеуге

қажеттіанализшексізболареді,онытекҚұдайғанааяқтайалады.

Фактіні тұжырымдау Құдайдың көзқарасы тұрғысынан

аналитикалық болса, ол қалай кездейсоқ болуы мүмкін? Лейбниц:

«Оның предикаттары субъектілеріне тиесілі екені сандар немесе

геометрия сияқты абсолют емес», – деп жауап береді, бірақ ол

заттардың Құдай таңдаған және Құдайдың алғашқы еркін

бұйрығына негізделген, ең жетілген нәрсені жүзеге асыруы тиіс

реттілігін мойындайды (DXIII). Бұл жауапта екі элемент бар:

біріншіден,ДарийденжеңілгенАлександрұғымында,мысалы,төрт

қабырғалы үшбұрыш ұғымындағы сияқты қайшылық жоқ.

Екіншіден, біздің Александрымыздың ұғымына предикатты қосу –

Құдайдыңосындайадамдыжаратутуралыеркінүкімініңнәтижесі.

Әрине, бұл Александрдың жеңісін белгілі бір мағынада қажеттілік

етіптұр,бірақ–олметафизикалықемес,текморальдыққажеттілік.

Құдайдыңеңүздіктітаңдамауымүмкінемес,алайдаолмұныөзінің

құдіретті билігінің қандай да бір түрде шектелгенінен емес,

мейірімділігіненжасайды(Т,367).

Біз құрастырған кездейсоқтық өте икемді сияқты. Александрдың

әрбір қасиеті оның бойында нақты бар екені мен өмірінің әрбір

оқиғасынбасынанкешкеніндекездейсоқештеңежоқ.Кездейсоқтық

болыпсаналатын–ҚұдайжаратуымүмкінбасқаАлександрлардың

кезкелгеніемес,нақтыөмірсүріпотырған,өзініңнақтытарихыбар

Александрдың бар болуы. Бұл тіпті Құдайдың көзқарасы

тұрғысынан да кездейсоқ болып есептеледі: жалғыз қажетті өмір

сүру–Құдайдыңөзініңөмірсүруі.

Бұл жерде сәйкестік деген тамаша ұғымның қатысып отырғаны

айқын. Егер мен өзімді иегімдегі сақалымның бір талы артық

күйімде елестетсем, Лейбництің термині бойынша, мен –

физикалық қабілеттері әртүрлі адаммын. Лейбниц сәйкестік

логикасытуралыкөппайымдап,олтуралыекітеоремажариялады.

Біріншіден, А В-ға ұқсас болса, А үшін ақиқат нәрсе – В үшін де

ақиқат және В үшін ақиқаттың бәрі – А үшін де ақиқат. Екінші

теоремамынадай:егерА-дағыкезкелгеннәрсеАүшінақиқатжәне

керісіншеболса,ондаАВ-ғатең.

Әдетте«Лейбницзаңы»атауымен танымал біріншіпринцип оған

дейін де, одан кейін де белгілі болды. Өте ұқсастардың сәйкестігі

депаталатынекіншіпринципылғидапікірталастудырыпотырды:

ол – «екі адамның ешқайсысы өз қасиеттерінің бәріне ие емес»

дегентезис.Лейбництіңөзі«Метафизикатуралыпайымда»(ІХ)екі

субстанциябір-бірінетолығыментеңболуыжәнесанжағынанғана

ерекшеленуі мүмкін емес деп жариялағанда, оны «маңызды

парадокс»депатады.

Алайда ол беделді ойшылдардың ілімдеріне сүйене алады.

Аристотельдің схоласт ізбасарлары индивидтеупринципі, яғни бір

адамның екінші адамнан айырмашылығын көрсету маңызды деп

есептеді:екібұршақ–бір-бірінеқаншамаұқсасболсада,бірбұршақ

емес, екі бұршақ, себебі олар материяның екі түйірі.

 Осының

нәтижесінде,АкуинолықТомас сияқты ойшылдарбейматериалдық

субстанциялар, мысалы, періштелер өмір сүрсе, онда әр түрден

біреуі ғана болар еді, себебі түрдің бір мүшесін екіншісінен

ерекшелендіретін ешқандай айырмашылық жоқ деп түсінді.

Лейбництің жеке ұғымдар немесе мәндер туралы ілімі оны жалпы

қорытындылауға мәжбүр етті: Томастың періштелері ғана емес,

барлық субстанциялар да өз түрлерінің қайталанбас үлгілері

саналады.Егертабиғаттабір-біріненерекшеленбейтінекізатболса,

Құдайдыңолардыңәрқайсысынаәртүрліқарауынегізсіз(GVII.393).

Сәйкестік принципі қажетті ме, әлде кездейсоқ па? Лейбниц,

шамасы, бір шешімге келе алмаса керек. Оны анықтау үшін

қайшылықсыздық принципіне емес, жеткілікті негіздердің болуы

принципіне жүгінетіндіктен, ол кездейсоқтықты қолдаған секілді;

олөзініңхатында:«Оларөмірсүредідепболжаудұрысболмасада,

бір-бірінен аумайтын екі субстанцияны елестетуге болады», – деп

жазды(GVII.394).Алайдаөзінің«Жаңатәжірибелерінде»«егерекі

адам бір-біріне өте ұқсас, бір-бірінен мүлде аумайтын болса,

олардыңарасында ешқандайайырмашылықболмас еді»дейді;әрі

қарай ол «атом теориясы жалған болуы керек» деген қорытынды

жасайды.Біратомекіншісіненбасқауақыттажәнебасқажердеөмір

сүреді деу жеткіліксіз: айырмашылықтардың қандай да бір ішкі

принципіболуыкерек,әйтпесеекіатомемес,бірғанаатомболады

(GV.214).

Берклидіңидеализмі

Лейбництің идеализмі – нақты дүние, ақыр соңында, ментал

мәндерден, яғни бейматериалдық қабылдаушылардан тұрады деп

түсінетін идеализмнің антика дәуірінен бері алғашқы жүйелі

баяндалуы. Идеализмнің тағы бір нұсқасын көзінің тірісінде

епископ Беркли ұсынды. Екі жүйе бір-біріне ұқсас, бірақ маңызды

айырмашылықтары бар: Лейбництің идеализмі – рационалдық

идеализм; Берклидің идеализмі – эмпирикалық идеализм.

Айырмашылық екі философ жолының түпкі бастауларынан

туындайды. Сондықтан екі жүйенің элементтерін салыстырмас

бұрынбізБерклиұстанғандәйектеужолыменжүруімізкерек.

Лейбницсарайханымдарынабірдейекіжапырақтыңболмайтынынкөрсете

отырып,сəйкестіктеориясынтүсіндіруде.

Берклидің«Диалогтарының»екіншісіндеәуелібіріншіжәнеекінші

қасиеттертекқанаменталдықдепкеліскенГиласендіматериалдық

субстанция тұжырымдамасын қорғауға ұмтылады. Материяның

өмір сүретінін дәлелдейтін дәйектер тез терістелді. Материя

қабылданбайды,себебітекидеяларғанақабылданадыдепшешіліп

қойған. Сондықтан сезімдер арқылы емес, ақыл-ой арқылы

қабылданатынбірдеңеболуғатиіс.Оныидеялардыңсебебідепайта

аламыз ба? Алайда материя енжар, ол ойлай алмайды, сондықтан

ойдың себебі бола алмайды. Мүмкін Гилас «материяның

қозғалыстары – Құдайдың ұлы істерінің құралы» дейтін шығар?

Бірақ материяның сезімдік қасиеттері болмаса, ол қозғалысқа

немесе тіпті созылуға да ие бола алмайды; ал қарапайым еркі

бойыншаәрекететеалатынҚұдайжансызқұралдарғамұқтажемес.

Мальбраншсияқты,бізде«материяҚұдайғаәрекететумүмкіндігін

береді» дейміз бе? Әрине, дана адам қолдауды қажет етпейді!

«Материяныңосындайәртүрлімағыналарында,–депмысқылдайды

Филон,– сіздерпайымдауәдістерітуралыда, құралдардықолдану

түрлері жайында да біле алмайтындарыңызды, тек қана болжам

жасайтындарыңызды түсінбейсіздер ме?». Ол өзінің дәйегін

салтанаттытүрдеқорытындылайды:

«Материяның болмысын сіз не тікелей, не жанама қабылдайсыз. Тікелей болса, оны

қандай сезімнің көмегімен қабылдағаныңызды айтуыңызды өтінемін. Егер жанама

болса, тікелей қабылдаған қандай нәрселерден қандай пайымдау арқылы

шығарғаныңыздымағанжеткізіңіз.Қабылдаутымкөп.«Олайболса,материя–объект,

субстрат, себеп, құрал немесе құбылыс па?» – деп сұраймын мен. Сіз ұғымдарды

өзгерте отырып, материяны кейде бір формада, содан соң басқа формада көрінуге

мәжбүрлейсіз. Сондықтан сіздің ұсынғаныңыз өздігінен терістеліп отырады» (BPW,

184).

Егер Гилас материяның өмір сүретінін қолдауды жалғастырса,

онда ол «материя» ұғымы немесе «өмір сүру» ұғымы нені

білдіретінінбілмейдідегенсөз.

Меніңойымша,субстанцияныңЛоккұсынғанжәнебайғұсГиласты

мазалағанұғымынБеркликүйретежеңдідегенменкелісуімізкерек.

Алайда Филон Гиласпен емес, Аристотельмен пікір таластыруы

керекедідепойлайықшы.Олқандайжауапалареді?«Материалдық

субстанциялар,–дередіол,–шынындада,сезіммүшелеріарқылы

қабылданады».Мысықтыалыпқараңыз:меноныкөремін,естимін,

сеземін, иіскеймін және осы мен жасағанды сіз де жасай аласыз.

Оның қандай субстанция екенін сезімнің көмегімен емес, зерде

арқылы білемін, оның мысық екенін жануарларды жіктеуді

үйренгенімнің арқасында айыра аламын, алайда бұл – «мен

пайымдаудың көмегімен оның мысық екені туралы қорытынды

жасаймын» деген сөз емес. Материалдық субстанция туралы көп

айттық; ал материяның өзі туралы ше? Мен оны да сезімдерім

арқылы қабылдаймын, ал біз кездестіріп отырған субстанциялар –

материяныңбөліктері,бізсөзетіпотырғаносыжағдайдыалсақ,ол–

мысықтықтыңформалары.Алғашқы,қандайдабірформағаиеемес

материя, шынында да, ешқандай сезім арқылы қабылданбайды;

бірақ оның себебі – мұндай нәрсенің нақты дүниеде жоқтығы;

алғашқы материя – субстанциялық өзгерістерді сараптау

мақсатыменқалыптастырылғанфилософиялықабстракция.

Әрине, Аристотельдің субстанция мен материяға берген

анықтамасын XVII ғасыр ғалымдары қозғалыс пен өзгерістерді

сараптау-түсіндіру саласындағы жетістіктеріне үйлестіру немесе

бейімдеу өзінен-өзі бола қоятын нәрсе деп есептеу жөнемес. Мен

бұл тұста субстанцияның дәстүрлі түсінігі Локк тұжырымдаған

мүлде басқа, жүйесіз ұғымды Берклидің жоққа шығаруынан

арылмағанынғанаайтамын.

Шынына келгенде, материяның сыны Берклидің идеализмін

құрастыруға онша әсерін тигізе алмайды; тек оны қабылдаудағы

кедергіні жоюмен ғана шектеледі. Материя біздің идеямызға негіз

болу үшін ойлап шығарылған. Берклидің жүйесінде бұл рөл

материяға емес, Құдайға тиесілі. Осы қорытындыны қолдайтын

біріншіалғышарт – адамдардыңидеялардан басқа ештеңебілмеуі;

бұл алғышарт материалдық субстанцияға шабуылдан әлдеқашан

бұрынбаяндалды.«Адам білімі негіздерінің» бірінші кітабы былай

басталады:

«Адам білімінің объектілерін зерттейтін кез келген ізденуші үшін олардың не

сезімдердетаңбасынқалдырғанидеялар,неақылдыңқұштарлығыменәрекетіарқылы

қабылданатын идеялар немесе ес пен елестетудің көмегі арқылы қалыптастырылған

идеяларекеніайқын».

Бұл, әрине, мүлдем айқын емес. Қаласаңыз, «идея» сөзін кең

мағынасында қолданып, ақиқат ету үшін Х-ті қабылдап, оны

есіңіздесақтап,олтуралыойлағансайын«мендеХидеясыбар»деп,

және Р туралы естіп, сеніп, білген сайын «менде оған сәйкес идея

бар» деп ойлаңыз. Адамның бүкіл білімінің объектілері – идеялар

екені туралы қорытынды әлі жасалған жоқ. Анықтаманың кең

сипатынаншығатыны–кезкелгентанымдықәрекетнемесежағдай

менің идеяларымды қамтиды; бірақ бұл «әрбір танымдық әрекет

немесежағдайосыидеяларғақатыстыжәнеосыидеялар–олардың

объектілері» дегенді білдірмейді. Осы терминологияны ескерсек,

егер мен жирафты көрсем, жираф туралы түсінігім болады; бірақ

менің көріп тұрғаным жираф емес, идея. Егер бақтың түбіндегі

қарағай ағашын көрсем, осы ағаш туралы тағы да түсінікке ие

боламын; бірақ мен ойлап тұрған нәрсе – ағаш емес, идея. Әрине,

мен осы идея туралы да ойлай аламын; мысалы, ол біршама

бұлыңғыр деп топшылауым мүмкін. Бірақ ол – мүлде басқа идея,

ағаштуралыойемес,идеятуралыой.Ойлайотырып,менағашаса

бұлыңғырдеп ойламаймын. Идеялартуралы осылай ойлауғатиісті

болсақ,идеялар–бізойлайтыннәрсебопшықпақ;алолар,шынын

айтқанда,бізолтуралыойлайтыннәрсеемес.

«Негіздерден» келтірілген үзіндінің жаңалығында ұзақ дәйектің

соңыболып саналатынидеализм бар. Идеализмой әрекеттерімен

олардың объектілерінің арасындағы бастапқы жаңылысулардан

байқалады. Осы сынды түзетуге болатынын Беркли білмеді дей

алмаймыз. Бірінші диалогтың соңында объекті мен сезінудің

арасынайырыпкөрсетіп,былайдейді:

«Меніңсезімдікқабылдауым–ақылдыңқабылдауәрекетіжәнеқабылданушыбірдеңе

бар, мен оны объект деп атаймын. Мысалы, қызыл және сары қызғалдақ бар. Олай

болса,осытүстердіқабылдауқызғалдақтаемес,текмендеғана»(BPW,158).

Осы наразылыққа қарамастан, өзінің айырмашылығын қорғау

үшін оған қарсы пікірталас жүргізудің Гиласқа қажеті жоқ. Ол

жасауға тиіс нәрсе – тек «ойдағы құбылыс» сөзтіркесін «ойдың

әрекеті» сөзтіркесіне алмастыру ғана. Алайда Филон екіұшты

«қабылдау» сөзін белгісіздеу, екіұшты «идея» сөзіне ауыстырып,

«қабылдау объектісі қабылдаудың бөлігі болып саналады» дегенді

өзінен-өзі түсінікті тұжырым ретінде қабылдай отырып, өз

қорытындысынжасайды(BPW,159).

Егер идеялардан басқа біз біле алатын ештеңе жоқ болса және

идеялар тек ақылда ғана өмір сүрсе, онда Беркли біз өмір сүру

туралы біле алатынның бәрі Құдайдың ақылында ғана деген

қорытындығакелмеуікерек:

«Мен сезімдік заттардың ақылдан тыс өмір сүретінін терістегенде, өзімнің жеке

ақылым туралы емес, бүкіл ақыл атаулыны айтып тұрмын. Олардың ақылымнан тыс

өмірсүретінімағанендіайқын;себебіоғантәжірибежүзіндекөзімжетті.Сондықтан

оларөмірсүретінбасқаақылбар,сезімдікзаттарондаменолардықабылдағануақыт

арасында:менөміргекелгенгедейінде,өмірденкеткенненкейіндеөмірсүреді.Осы

пікір жаратылушы басқа рухтарға қатысты алғанда да дұрыс болғандықтан, бұдан

мынадайтұжырымміндеттітүрдешығады:барлықжердеболаалатын,мәңгілік,бәрін

білетінжәнеигеретінақыл-ойөмірсүреді».

ҚорытындыдиалогтаБерклиФилонныңалдынашектелгеннемесе

шексіз ақылдағы идеялардан басқа ештеңе өмір сүрмейді деген

тезистің дүние туралы қисынды пікірімізге өте үйлесімді екенін

көрсету міндетін қояды. Бұл қарапайым тілді батыл қайта

түсіндіруді қажет етеді. Материалдық субстанциялар туралы

тұжырым идеялар жиынтығы жайындағы тұжырымға аударылуға

тиіс: мысалы, шие дегеніміз – әртүрлі сезім мүшелеріміз арқылы

қабылданатын ақылды әсерлердің немесе идеялардың жиынтығы

(BPW, 211). «Мұны жасау оларды Локктың енжар субстраттары

жайында ой тұжыру деп түсіндіруден әлдеқайда оңай», – деп

түйіндейдіФилон.«Нақтызаттар–менөзімніңсезімдерімарқылы

көріп, сезіп, қабылдайтын заттар… Мысалы, нанның сезілетін бір

тілімі менің асқазаным үшін, сіз айтып отырғандай, сезілмейтін,

түсініксіз нағыз, он есе көп наннан жақсырақ болар еді» (А, 192).

Беркли теконың феномендік жүйесі ғана қардыңақ, оттың ыстық

екенінанықайтуғамүмкіндікбередідепесептейді.

Материалдық субстанция – ақылдың әртүрлі сезімдер туралы

түсініктерінің жиынтығы, олар бір-бірімен үнемі байланысты

болғандықтан, ақыл оларды біртұтас деп қарастырады. Берклидің

пікірінше, бұл тезис ғылыми құралдарды қолдануға және табиғат

заңдарынқалыптастыруғаөтеүйлесімді.Мұндайзаңдарзаттардың

емес, құбылыстардың, яғни идеялардың арасында қатынас

орнатады. Ғылыми құралдардың әрекеті – біздің бұрынғы

қатынастарымызғажаңақұбылыстаренгізу.Егербізсыртқытүрмен

нақтылықтың арасындағы айырмашылықты көрсетсек, онда шын

мәнінде жасайтынымыз – айқындау идеяларды күңгірттеу

идеяларғақарсықойып,идеяларымызбенқатаржүріпотыратын,өз

еркімен жүзеге асырылатын бақылаудың әртүрлі деңгейлерін

салыстыру.Жасырыннақтыдүниежоқ:бәрі–сыртқытүр.Бұл–ХІХ

ғасырға дейін ғылыми айналыста болмаған сөзді қолдансақ,

«феноменализм»доктринасы.

Лейбниц те, Беркли де – «материалдық дүние – нақты дүниенің

емес, сыртқы түрдің мәселесі» деген тұжырыммен келісуі

тұрғысынан алғанда, феноменалистер. Бірақ олар құбылыстардың

табиғаты мен олардың алғашқы себептерін әртүрлі түсіндіреді.

Эмпирик Беркли идеялардышексіз бөліне береді деп есептемейді,

себебі ақылдың сезім айырмашылықтарын ұғыну қабілеті

шектелген. Екінші жағынан, рационалист Лейбниц мұндай

атомизмді теріске шығарады: феномен дүние геометрия мен

арифметикадабар қасиеттергеие. Құбылыстартабиғатындағыосы

айырмашылықтардантұрақтысебептердіңайырмасыпайдаболады.

Негізгінақтыдүние–Лейбництіңпікірінше,жандымонадалардың

шексіздігі;алБерклидіңтұжырымдауынша,бәрінбілетінҚұдай.

Юмніңсебептіліктуралыойлары

Егеросыфилософиялықжүйеніңбірде-бірі,ақырсоңында,сенімге

лайықсыз болып шықса, бұл олардың негізін салушылардың білім

деңгейініңжеткіліксіздігіненемес.Одандаәржүйеніңкемшілігінің

тамырыбірдесек,дұрысырақболады:ол–рационалистДекартпен

эмпирик Локктың мұра етіп қалдырған идеялар

эпистемологиясының шатысқан түсініксіздігі. Осындай

эпистемологияныңсалдарытолықкөрінетінфилософ–ДэвидЮм.

Оның«бәрі–идеяларменәсерлердіңжиынтығығана»дегенресми

жүйесі – абсурдтан басқа ештеңе емес. Десек те жүйесіндегі

бұрмалауларменшектеулергеқарамастан,Юмніңданышпандығы–

философияға маңызды үлес қоса білуінде. Бұл ерекшелік оның

себеп-салдарлықбайланыстытүсіндіруіндеөтеайқынбайқалады.

Юмге дейінгі философтар себеп туралы мынадай үш көзқарас

ұстанғанболатын:

1.Әрбіркездейсоқболмыстыңөзсебебібар.

2.Себеппенсалдарбір-бірінеұқсасболуыкерек.

3.Себептенсалдарміндеттітүрдетуындауғатиіс.

Алғашқы екі пікір аристотельшіл философтар мен олардың

қарсыластарына ортақ. Аристотель философиясындағы себеп-

салдар парадигмасының мысалдары– тіріболмыстың түрлері мен

төртэлементтіңәрекететуіболды.Әржануардыңата-анасыбар,ал

ата-аналар мен олардың ұрпақтары бір-біріне ұқсас: иттен – ит,

мысықтанмысық пайдаболады,яғни белгілі біртүрөзіне ұқсасты

дүниегеәкеледі.Отжанады,сусөндіреді,яғнисебепретіндеыстық

зат басқа заттарды ыстық етеді, ал дымқыл нәрсе басқа заттарды

дымқыл етеді; қазіргі заманғы философияның алғашқы кезеңінің

философтары себептік қатынастардың бұдан да өткір мысалдарын

ұсынды, бірақ олар бірінші және екінші ұстанымдардан айныған

жоқ.

Үшінші пікір қарапайым емес-ті. Спиноза «белгілі бір себептерді

ескереотырып,салдарқажеттіліктентуындайды»депмәлімдесе(E

I,3), Гоббс жағдайдың барлық себептік элементтері қатысып

отырғанда «бұл түсініксіз болады, алайда салдар туындайды» деп

тұжырымдады. Бірақ Аристотель Спиноза мен Гоббс секілді

детерминист болмады; ол табиғи себептер мен рационал

себептердің арасын жіктеді. От сияқты табиғи себеп «бір нәрсе

туындатады»; рационал себептің, мысалы, адам болмысының,

екіжақтыкүшібар:оныңниет-қалауынасәйкесжүзегеасырылатын

немесе асырылмайтын. Тіпті осы жағдайда да Аристотель себеп

және қажеттілік ұғымдарын байланыстыруға дайын болды: оны

жүзеге асыруға ниеттенсе, рационалдық күшке ие мақұлық оны

қажеттілікбойыншажасайалады.

Юм жоғарыда баяндалған үш тезисті де жоққа шығаруға

тырысады. Ол мұны себеп-салдарлық байланыстың әдеттегі

мысалдарын өзгерте отырып жүзеге асырады. Юм үшін қалыпты

себеп–затемес(мысалы,итнемесепешемес),құбылыс(мысалы,

бильярдшарыныңүстелденасыпкетуі).Парадигманыөзгертусебеп

пен салдарды «объектілер» ретінде баяндаудың астарында

жасырылған. Ашығын айтсақ, Юмнің дүниесінде болуы мүмкін

жалғыз оқиға – идеялар мен әсерлердің пайда болуы; бірақ, бір

жақсысы, пікірталаста бұл ереже үнемі сақтала бермейді. Үнемі

қатаң сақталатын ереже мынадай: себеп пен салдар бір-бірінен

тәуелсізанықталатынекіқұбылысболуғатиіс.

Cебептіліктіңдәстүрліанықтамасынтерістеудібастайотырып,Юм

өмір сүруді бастағаннәрселердің бәрінің себебі болуы керекдеген

пікірдіәуеліжоққашығарады:

«Әртүрлі идеялардың бәрі бір-бірінен бөлек, себеп пен салдар идеялары, көзіміз

жеткендей, әртүрлі болғандықтан, себеп-салдар принципін қоспай-ақ, кез келген

объектіні осы сәтте өмір сүрмейді және келесі сәтте өмір сүреді деп елестету жеңіл

болады»(T,79).

Идеялар бөліне алатындықтан, объектілер де бөлінуге қабілетті;

сондықтанөмірсүрудіңнақтыбастауыныңсебепсіздеболатынында

тұрғанқайшылықжоқ.Әрине,«салдар»мен«себеп»–«еркек»және

«әйел» сияқты сәйкес терминдер. Әр еркектің әйелі болуы тиістігі

сияқты, әр салдардың себебі болуға тиіс. Бірақ бұл – әр еркек

үйленген болуы керек деген секілді, әр құбылыстың себебі болуы

қажетдегенсөземес.

Қандай да бір себепсіз пайда болатын нәрсе туралы ойлау

қисынсыз болмаса, белгілі бір түрдің себепсіз пайда болуында

тұрғандақисынсызештеңежоқ.«Бәрікезкелгеннәрсенітуындата

алады, – дейдіЮм. – Бірнәрсе өзінеұқсасты дүниегеәкелуге тиіс

деп ойлауға логикалық себеп жоқ. Объектілер бір-біріне қайшы

келмесе, cебеп пен салдар байланысы оған толығымен тәуелді

тұрақты бірігудіңжүзеге асуынакедергі келтіре алмайды» (T, 173).

Әртүрлісалдарларбелгілібірсебептерденлогикалықтүрдешығады

деп пайымдалатындықтан, тәжірибе ғана нақты нәрсені күтуге

мәжбүрлейді.Бірақненіңнегізінде?

Юм себеп пен салдар туралы пікір қалыптастыруға арналған үш

ережеұсынады:

1.Себеппенсалдаркеңістікпенуақыттаүзіліссізболуғатиіс.

2.Себепсалдарғадейінболуықажет.

3.Себеппенсалдардыңарасындатұрақтыбайланысболуыкерек(T,173).

Үшінші ереже – ең маңыздысы: «Екі қатынас бірнеше құбылыста

сақталмайтынын түсінбесек, үзіліссіздік пен кезектілік кез келген

екіобъектінісебеппенсалдардеуімізүшінжеткіліксіз».Алайдабұл

біздіәріқарайқайдаапарады?Егерсебеп-салдарлықбайланысбір

құбылыстан көрінбесе, оны қайталанатын құбылыстардан қалай

көругеболады?

Юмнің жауабы мынадай: тұрақты байланысты бақылау ақылда

жаңаәсерлертуындатады.В-ныңА-данкейінпайдаболуыныңсаны

жеткіліктіекенінбайқағанымызда,А-ныкездестіргендеВ-ғабатыл

көшуді сеземіз. Бұл дәстүрлі аксиомалардың үшіншісінде

бейнеленген. Қажеттілік – «ақылдың ішкі әсері немесе

ойларымызды бір объектіден екіншісіне батыл көшіру». Осы

анықтама тезис тағы да тексеріліп, алдыңғы әсерсіз идея жоқ деп

тұжырымдауға мүмкіндік берді. Себеп байқалғанда, салдарды

күтуден немесе әдеттегі байланыстан туындаған әсер – қажетті

байланысидеясытуындайтынәсерболыпсаналады.

Юм себеп-салдарлық байланыстың екі анықтамасын ұсынып,

пікірталасты қорытындылайды. Біріншіден, «объектіге ұқсас және

басқағажақын»нәрсесебепболыпсаналады,алғашқынәрсегеұқсас

объектілердің бәрі соңғыларын еске салатындармен бірдей

басымдықпен жақындыққаие болады. Бұланықтамада қажеттілік

байланысы туралы ештеңе айтылмайды және ақылдың қызметіне

ешқандай сілтеме жоқ. Сондықтан философиялық сараптауды

айқындай түсетін екінші анықтама ұсынылған. «Объектіге ұқсас

жәнебасқағажақын»нәрсесебепболыпесептеледі,сондықтанолар

елестетуде онымен бірігіп кетеді; идея басқаның идеясын

қалыптастырады және одан туындаған әсер басқаның одан да

өміршеңидеясынтүзеді(T,170,172).

Осы екі анықтамадан да сұрақ туады. Әуелі екіншісін

қарастырайық. «Ақыл бір идеядан екіншісін қалыптастыруға бел

шешкен»дейдібізге.Бұл–шеңбердіңбойыменжүруемеспеекен?

Өйткені«салдардың»«себептен»соншалықтыайырмашылығыжоқ.

Юмнің қажетті байланыс туралы теориясы моральдық, табиғи,

сонымен қатар физикалық қажеттілікке қолданылуға тиіс екені

естеріңізде ме? Бірінші анықтамаға келсек, ұқсастық ұғымын

мұқият қарастыруымыз керек. Егер Юмнің анықтамасын тура

мағынасындаалсақ, меніңкішкентайбаламның ақтышқаны оның

торындағы ірімшік тілімінің жоғалып кетуінің себебі болғанын

терістеуімізге тура келер еді; себебі ақ нәрселердің бәрі маған

тышқанымыздыескесалады,алайдаақзаттыңбәрібірдейірімшікті

жоқ қылып жібермейді. Ұқсастық ұғымының, осылайша (мысалы,

табиғи түрлерге жүгіну арқылы), себептілік ұғымдарына жанама

сілтемежасамай-ақ, қайтақарастырылумүмкіндігікүмән туғызуға

тиіс.

Канттыңжауабы

Юмнің себептілікке берген анықтамасы өткір сынға лайық еді

және солай болды да. Кант «уақыт ретін себептілікті анықтауға

қолдануғаболады»дегенидеяғақарсышықты;уақытретінанықтау

үшін себептілік ұғымдарын қолданамыз десек, дұрысырақ болар.

Жақындағана«тіршілікетудіңсебепсізбастауыболуымүмкінбе?»

деген сұрақ қойылған болатын: сонымен қатар бәрінің қашан

басталатынынбілуүшінбізсебептілікұғымдарынқолданамыздеп

осы жерде де тұжырымдауымызға болады.

 Десек те Юм себеп-

салдарлық байланысты философиялық тұрғыдан талдауға жаңа

көзқарас енгізді, осы талқылаудың күн тәртібі қазірге дейін ол

қойғантүрдесақталыпотыр.

Канттың Юмге шабуылы «Таза ақылға сынның» ыңғайсыздау

аталған «Тәжірибе аналогиясы» бөліміндегі принциптер жүйесінде

көрініс тапқан. Бұл бөлімде мына тезис баяндалады: тәжірибе –

біздің қабылдауларымыздың арасындағы қажетті байланыс

табылғанда ғана мүмкін болатын нәрсе. Дәлелдеуде үш кезең бар,

оларды Кант бірінші, екінші және үшінші аналогия деп атайды.

Алғашқыекеуімынадай:(а)егержалпытәжірибегеиеболғымкелсе,

менде объективті сала тәжірибесі болуы керек және онда тұрақты

субстанцияларболуғатиіс;(b)егеробъективтісалатәжірибесінеие

болғым келсе, менде себеп-салдарлық субстанциялар тәжірибесі

болуы қажет. Осы кезеңдердің әрқайсысы уақытты түсіну туралы

пайымдарымыздан басталады: уақыт әуелі ұзақтық, сонан соң

реттілік сипатында қарастырылады. Алғашқы екеуінде ұсынылған

дәйеккеқосымшанәрсебайқалатынүшіншіаналогияуақыттақатар

өмір сүруді қарастырудан пайда болады. Бір уақытта бір-бірімен

қатарөмірсүретінәртүрліобъектілеркеңістіктеөмірсүругетиіс,іс

жүзіндеосылайболса, оларөзараәсерету жүйесінқалыптастыруы

қажет.

Кант уақыттың қабылданбайтынын атап көрсетуден бастайды.

Тәжірибенің дербес атомы ретінде қарастырылатын бір сәттік

сезімде оның қашан болғанын, кез келген басқа ішкі оқиғаның

алдында немесе соңынан болатынын көрсететін ештеңе жоқ. Егер

осындай құбылыстарды қандай да бір тұрақты субстратпен

байланыстыра алсақ, біз уақыт туралы ғана біле аламыз. Бұдан

басқа,жайғанасабақтастықемес,нағызөзгерістерболуүшінәуелі

біреуі, одан кейін басқасы ретімен өтуі тиіс. Алайда бұл тұрақты

элементті өзі үнемі қозғалыста болып отыратын тәжірибеміз бере

алмайды; сондықтан оны объективті нәрсе қамтамасыз етуге тиіс,

оныбіз«субстанция»депатаймыз.«Уақыттағыбүкілөмірсүрумен

сол уақыттағы күллі өзгерістер – сақталып қалатын және жалғаса

беретін нәрсенің өмір сүру тәсілі ретінде қарастырылуға тиіс» (А,

184).

Бірінші аналогияның тұжырымы онша түсінікті емес. Кант

тәжірибе үрдісінің сыртында бір тұрақты нәрсе – сақталушы

материяның мәңгілік саны сияқты бірдеңе тұруға тиістігін

көрсеттімдепесептейтінсекілді.Әлдеоныңқорытындысы–әдетте

тастар мен ағаштарды солай қабылдайтынымыз сияқты, ұзақтығы

бір сәтқана болатын қандайда бір тұрақтынәрселер, объективтік

мәндерболуғатиісдегенжайғанатұжырымба?Бірақбұләлсіздеу

қорытындыэмпирикалықатомизмдітеріскешығаруүшінқажет.

Екінші аналогия қарапайым аналогияға негізделген, Кант оның

маңызын түсінген алғашқы философ болды. Егер мен бір орында

тұрып, кеменің өзен бойымен төмен қарай жүзіп бара жатқанын

бақыласам,оғанбелгілібір ретпенкөз саламын:кеме әуеліағысқа

қарсы,сонансоңағыстыңбойыментөменжүзедіжәнет.с.с.Алайда

дәлосылайшаүйгеқарасам,меніңтәжірибемдебелгілібірреттілік

болады: әуелі үйдің шатырына қарауым мүмкін, сосын жоғарғы

және төменгі қабаттарына, ақырында, жертөлеге қарайтын

шығармын. Құбылыстардың таза субъективті реті (үйдің әртүрлі

көріністері) мен өзгерісті объективті бақылаудың (кеменің ағыс

бойынша төмен жүзуі) арасында қандай айырмашылық бар? Бір

жағдайда (алайда басқа жағдайда емес) мен қабылдау ретін өз

қалауыма сәйкес өзгерте алар едім. Бірақ айырмашылықты

айқындауға,кейбірқажеттісебептілікретіненбасқа,ешнегізжоқ:

«Мәселен,ережебойыншаөзіодантуындауғатиіс,өзіненбұрынғыжағдайғаешқандай

қатысыжоқоқиғаөмірдеболдыделік.Мұндайжағдайдақабылдаудыңбүкілретінтек

қана алдын ала болжап, сезіну арқылы анықтауға тура келеді, яғни қабылдау

субъективті болып, қандай қабылдау бірінші, қандай қабылдау кейінірек пайда

болғанын анықтаудың ешбір тәсілі болмас еді. Осылайша, объектіге қатысты

қабылдаулардыңойыны басталады да, бір құбылыстың екіншісінен айырмашылығын

түсінумүмкінболмайқалады»(A,194).

Бұл Юмнің «біз әуелі құбылыстардың арасындағы уақыт ретін

қабылдаймыз, сосын ғана бірін – себеп, екіншісін салдар ретінде

қабылдаудыжалғастырамыз»дегенидеясындатүбегейлідұрысемес

әлдененің барын көрсетеді. Бәрі керісінше: себеп-салдарлық

байланыссыз біз уақыттағы реттілікті анықтай алмаймыз.

«Анықтағанкүндеде,–депжалғастырадыКант,–жалаңуақыттық

сабақтастық себеп-салдарлық байланысты түсіндіруге жеткіліксіз,

өйткенісебеппенсалдарбірдейболуымүмкін».Аугустиніздіңаяқ

емес, аяқтың із қалдыратынын әлдеқашан-ақ айтқан еді, ал Кант:

«Қаттыжастықтыңүстінедопқойылғанбойда,солжержапырылып,

ойықпайдаболады:доп–себеп,алойық–салдар.Бізмұныбілеміз,

себебіәрдопойықжасайды,бірақәройықтадоппайдаболмайды»,

–деп,онықайталайды.

Үшіншіаналогияекіншіаналогияныңтамырынантаралады,бірақ

қарама-қарсыбағытқақарайжүреді:

«МенөзімніңқабылдауымдыәуеліАйға,сосынЖергенемесе,керісінше,әуеліЖерге,

сонансоңАйғабағыттайаламын;жәнеосыобъектілердіқабылдаубір-біріненсоңкез

келгенреттежүреалатындықтан,меноларқатарөмірсүредідеймін»(B,258).

Бірақ маған кез келген қабылдауда «объектілердің арасындағы

реттілікалыныптасталуымүмкін,яғниоларбір-біріменқатарөмір

сүреді» деп ештеңе айтып тұрған жоқ. «Осылайша, – деп

қорытындылайдыКант,–мүмкінолмұнытымасығысжасаптұрған

да шығар, ғарыш субстанцияларының қатар өмір сүруі тәжірибеде

байқалмайды, олардың өзара әсер етуін тек болжап қана білуге

болады»(B,258).

Канттың аналогиялары қаншалықты сыналса да, олар уақыт пен

себеп-салдарлық байланыстардың арасындағы қатынастар Юм

ойлағаннан күрделі екенін және Берклидің дүние нақтылығын

идеалистік тұрғыдан түсініп, субстанция ұғымын теріске шығаруы

құбылыстардыңреттелгенжүйесінкүйрететінінкөрсетеді.Бұғанеш

күмәнболуымүмкінемес.

Кант «Таза ақылға сында» тәжірибе дүниесінен бөлек

қарастырылған білім туралы ойлардың бос әурешілік екенін

көрсетуге тырысса, Гегель, әсіресе «Рух феноменологиясында»

Абсолютті толық танып-білуге мүмкіндік беретін метафизиканың

ақиқаттылығын дәлелдеуге тырысты. Гегельдің идеализмі белгілі

бір мағынада метафизикалық ойлаудың ең жоғарғы шыңын

білдіреді, сондықтан метафизиканың қарсыластары оның

мәтіндеріненүзінділердіосындайістердіңешкімгебелгісіздігімен

пайдасыздығындәлелдеугеқажеттімысалретіндеқолданды.Десек

те осы тарауда қарастырылған мәселелерге қатысты идеяларды

бейнелейтінүзінділердіоныңеңбектерінентаңдапалып,ұсынудың

қиындығы таңғалдырады. Бұл Гегельге данышпандықтың

жетіспегеніненемес;оғансебеп–оныңойыныңбастысипаттамасы

болып есептелетін холизм (холизм – тұтасты бөліктен жоғары

қоятын философиялық ұстаным – ауд.). «Әр деңгейде бөліктерді

тұтастыңбөлігіретіндеғанатүсінугеболады»,–дептұжырымдады

Гегель. Егер біз тіпті ең кішкене деген заттың бүкіл ғаламға

қатынасын білмесек, ол туралы нақты біліміміздің болуы мүмкін

емес. Тұтас ақиқаттан басқа ешқандай ақиқат жоқ. Оның

еңбектерінің кейбірін алтынның түйіршіктері ретінде қабылдауға

болады,бірақоныңметафизикалықжүйесінебіртұтасілімретінде

қабылдануғатиіс,неоныелеусізқалдыруқажет.

Декарт пен Гегель арасындағы кезең – метафизикалық жүйе

құрудың ұлы ғасыры болды. Орта ғасырда дарынды метафизиктер

көпеді,бірақоларжаңажүйеқұрутуралыойланбады;шіркеуілімі

мен Аристотель ғұлама берген жүйені ішінара жетілдірді десек,

дұрыс шығар. Екінші жағынан, Декарт, Спиноза, Кант және Гегель

белгіліақиқаттардыңбәрініңүйлесімінжүзегеасыруүшіналғашрет

толық жүйе қалыптастырыпжатырмыз деп есептеді. Олар осы зор

міндетті орындауда табысқа жетті дей қою қиын; бірақ бұл

ойшылдардыңержүрекжеңілістерінендеүйренернәрселербар.

БатысфилософиясыХІХжәнеХХғасырлардаЕуропақұрлығымен

ағылшынтілдіәлемде қайшылықты дәстүрлергебөлініп,бір дәстүр

ортағасырлық үлгіні қабылдады, ал екіншісі қазіргі заманғы

метафизиктердің алғашқы тобының ізімен жүрді. Германия мен

Франция философтары өздеріне дейінгі ойшылдардың жүйесін

ығыстырып шығаратын жаңа жүйе құруды төл міндеті ретінде

түсінуді жалғастырды. Англия және Америка Құрама Штаттары

философтарының көбі жекелеген элементтерді жаратылыстану

ғылымдары мен күнделікті өміріміздің тілі берген шеңберде

түсіндіруге немесе өзгертуге талпынумен шектелді. Бірақ көп

философтарпарадигмабойыншаойлауғақарсышықты;оларменеш

әуестенбеудіңең жақсытәсілі – философиятарихын болашақтада

зерттеу.

Платонтуралықараңыз:1-том,80-82-бб.СхоластардыңарасындаГенттік

Генрих(оныДекарт,сірə,оқымағаншығар)оныңтұжырымынажақындау

болды(қараңыз:2-том,121-б.).

КейінірекФрегеатапкөрсеткендей,бұлдəлелдемедеолқылықбар:2+

(1+1)=(2+1)+1екеніЛейбницқосудыңассоциативтізаңынабайланысты

өзінен-өзіболадыдепболжамдады.

2-том,260–261-бб.

Қараңыз:1-том,249-б.

БерклидіңҚұдайдыңбарекеніндəлелдеуі10-тараудатолығырақберілген.

Қараңыз:G.E.M.Anscombe,‘CausalityandDetermination’,inMetaphysics

andthePhilosophyofMind(Oxford:Blackwell,1981),pp.133–4.

Қараңыз:G.E.M.Anscombe,‘Times,BeginningsandCauses’,inMetaphysics

andthePhilosophyofMind,pp.148–62.

VIIТАРАУ

Ақылменжан

Декарттыңақылтуралыойлары

азіргі заманғы философияның алғашқы кезеңінде ең жақсы

дамыған сала – ақыл философиясы. Бұл, ең алдымен,

Декарттың еңбегіне байланысты. Декарт физикасының ғұмыры

қысқа да абыройсыз болғанымен, психологиясы кеңінен танымал

еді,тіптіоныңықпалыфилософкітабынешқашаноқымағандармен

жүйесін таза теріске шығаратындардың санасында да сақталып,

сіңіпқалған.

Декарт ақыл мен жан арасындағы шекараны қайта бөлді және

психиканысипаттаудыңжаңатәсіліненгізді.Оныңдәуіріненбастап

философтар мен ғалымдар психологияны осылайша құрылымдай

бастады, бұл – аристотельшілдердің орта ғасыр мен Қайта өрлеу

дәуіріндеқолданғанәдісіненөзгеше.

Оладамментабиғатдүниесі

туралыкүнделіктіойлауғадаәсерінтигізді.

Аристотельшілдер ақыл ұғымын адамдардың жануарлардан

айырмашылығын көрсететін қабілет немесе қабілеттер жиынтығы

деп есептеді. Мылқау жануарлар біз секілді белгілі бір қабілет пен

әрекеткеие:ит,сиыр,шошқабізсияқтыкөреді,естидіжәнесезеді;

оларда бізбен бірдей қабілет немесе сезіну қабілеті бар. Бірақ тек

адамғанаабстрактіліойлап,рационалшешімқабылдайалады:олар

басқа мақұлықтардан зердесімен және еркімен ерекшеленеді.

Аристотельшілдердің пікірінше, негізінен, дәл осы екі қабілет

ақылды құрайды. Интеллектуалдық қызмет белгілі бір мағынада

имматериалдыболды,алсезіну–материалдықденесізмүмкінемес.

Декарт пен оның ізбасарлары үшін ақыл мен материяның

арасындағы шекара басқа тұста жатыр. Ақыл немесе рационализм

емес,сана ғана менталдықтыанықтаушыкритерийбола алады:ал

ақыл–өзін-өзісараптаусаласы.Осылайша,ақыладамныңұғынуы

мен еркін ғана емес, көру, есту, сезіну, ауырсыну және рақаттану

қабілеттеріндеқамтиды.Декарттыңпікірінше,адамтәжірибесінің

әр формасында материалды емес, рухани элемент – дене

себептерімен,көріністеріменжәнемеханизмдеріменшарттытүрде

ғанабайланыстыфеноменқұрамдасбөлікбар.

Аристотельшіл ізашарлары секілді, Декарт та ақыл адамды басқа

жануарларданерекшеетедідепесептеді;бірақмұндайойғамүлдем

басқа себептер бойынша келді. Аристотельшілдер ақыл

интеллектуалдыжанменшектелген жәнеоғантекадамдар ғанаие

деп түсінді. Декарттың ойынша, ақыл сезімді де қамтиды, алайда

ақиқатсезінутекадамдарғағанатән.Адамдардағысезінуменқатар

жүретін дене механизмі жануарлар денесінде де болуы мүмкін,

бірақауырсынусекілдіқұбылыс–жануарлардакезкелгенсанамен

қатаржүретінтазамеханикалыққұбылыс.

Декарттыңжануарлардықарапайыммашинаретіндеқарастыруын

қолдағандар аз болды, бірақ оның менталдықтың анықтаушы

сипаттамасы ретінде рационалдықты санамен алмастыруы өте

кеңінен танылды. Бұл ақылдың арнайы жеке орнының пайда

болуына алып келді. Тілді қолданушыларға тән интеллектуалдық

қабілеттердің қандай да бір ерекше құпиясы жоқ: мен кванттық

физиканытүсінемінбе,әлдекеудемсоқтыққасалыныптұрмынба–

мұныбасқаадаммененжақсыбілуімүмкін.Екіншіжағынан,кімнің

қандайәсералыптұрғанынбілгімкелсе,оныңсөздерінеерекшемән

беруім керек. Егер сіз маған өзіңіз көріп немесе естіп тұрған

сияқтыны, өзіңіз елестететінді немесе айтатынды баяндасаңыз, сіз

қателесе алмайсыз. Әрине, оның шындық болуы міндетті емес,

сіздіңөтірік айтуыңызнемесеқолданып тұрғансөздеріңіздідұрыс

түсінбеуіңізмүмкін,бірақсөздеріңізқатеболаалмайды.Осылайша,

әсерлербелгілібіркүмәнсіздік қасиетіне иежәне дәлосықасиетті

Декарт ойдың мәндік ерекшелігі деп түсініп, өзінің

эпистемологиялықжүйесініңнегізіретіндеқолданды.

Осы революциялық өзгеріске Декарттың қалай ықпал ететінін

көру үшін біз екінші «Толғанысқа» қайта оралуымыз қажет. Өмір

сүретініндәлелдеп,өзінекөңілітолғаннанкейінДекарт:«Меноның

өмірсүріпотырғанынбілетін«Мен»дегенне?»–деп,сауалдарлегін

жалғастырады.Тікелейжауапмынадай:«Мен»–ойлаушынәрсемін

(res cogitans)». «Ойлайтын нәрсе деген не? Бұл – күмәнданатын,

ұғынатын, ойластыратын, терістейтін, қалайтын, бас тартатын,

сонымен қатар елестететін және сезетін нәрсе» (AT VII.28; CSMK

II.19). Декарт философиясында «ойдың» кең мағынада түсінілуі

қалыптыжағдай:ойлау–ылғидабірдеңетуралыойғанаемес,тек

интеллектуалдық пайымдау ғана емес, өз пікірін еркін жеткізу.

Сезім мен эмоция да ой болып саналады. Алдыңғы авторлардың

ешқайсысы да сөзді осыншама кең түрде қолданған жоқ, алайда

Декартөзініңсөзмағынасынөзгертеалғанынасенбеді.Олсөздерді

ерекше заттарға қолданды, себебі олар қарапайым заттардың ең

маңыздыбелгілеріне,атапайтқанда,санағаиедепесептеді.«Біздің

ішкі дүниеміздегінің бәрін қамту мақсатында мен осы терминді

қолданамын, оларды бірден саналы түсінуіміз үшін де осылай

жасаймын»(ATVII.160;CSMKII.113).

Декарт res cogitans-тың (латынша: ойлаушы нәрсе – ауд.)

сипаттамасы ретінде баяндаған қызмет түрлерін талдайық.

Аристотельшілдер сияқты, Декарт та ұғыну мен түсінуді – яғни

ұғымдардыигеруді,айқынойларқұрастырудызерденіңқызметідеп

есептейді. Айқын да алуан ойлар мен қабылдауларды да ол,

негізінен, зерденің ісі деп түсінеді. Растауды немесе терістеуді

Декартқа дейінгілер зерденің әрекеті ретінде қарастырса, Декарт

пікіртүйіндеудізерденіңемес,еріктіңміндетідепсанады.Мысалы,

115+28дегенсөйлемдітүсінузерденіңқабылдауыболыпсаналады,

бірақ115+28=143екенінрастап,сөйлемніңақиқатекенітуралыпікір

түйіндеу–еріктіңқызметі.Зердежайғанаидеябереді,алеріконың

мазмұны бойынша шешім шығарады (АТ, VII.50; CSMK ІІ.34).

Ақылдың өз ойларын өзі түсінуі – тұжырым емес: идеяны немесе

идеялар жиынтығын олар мен нақты дүниенің арасындағы

ешқандай да байланысты растамай немесе терістемей, жай ғана

қабылдау–тұжырымболыпесептелмейді.«Растаунемесетерістеу»

Декарт тізімінің алдыңғы тармақтарына, яғни «ұғыну мен

терістеуге» жатпайды, ол «келісу мен бас тартуға» тиесілі. Ерік –

пікірлер (не болып жатқаны туралы) мен жобаларға (не істеу

керектігітуралы)«иә»немесе«жоқ»депайтуқабілеті.

Cонымен зерде – таным қабілеті (facultas cognoscendi), ал ерік –

таңдау қабілеті (facultas eligendi). Көп жағдайда ерік зердеге

қатысты идеялар туралы тұжырым жасаудан бас тарта алады.

Күмәндану (Декарттың тізімінде бірінші тұр, себебі ол жалпы

күмәнданудан шығады) – зерденің емес, еріктің қызметі. Алайда

интеллектуалдық қабылдау айқын да анық болғанда, күмәндану

мүмкін емес. Айқын да анық қабылдау – ерік қалай қарсыласып

бақса да, күмәнданудан бас тартқызатын қабылдау. Өзіндік өмір

сүрудісogitoқалыптастырғанқабылдауосындай.Мүмкін,айқында

анық қабылдау жоқ кезде тұжырым жасау – дұрыс емес те шығар.

Қатегеұрынбауүшін қабылдаумейліншеайқында анықболғанша

тоқтататұруқажет(АТVII.50;CSMKІІ.34).

Декарт ерік еркіндігіне сенді; бірақ оның ілімін түсіну үшін біз

немқұрайдылықеркіндігі(баламаларарасынантаңдауқабілеті)мен

тосынеркіндіктің(өзқалауыныңсоңынанеруқабілеті)арасындағы

айырмашылықты еске түсіруіміз қажет. Декарт немқұрайдылық

еркіндігіне аса қатты маңыз бермеді: ол себеп пен нақты таңдау

арасында тепе-теңдік болғанда ғана мүмкін еді. Ерікті мақұлдауға

мәжбүрлейтін айқын даанық қабылдау немқұрайдылық еркіндігін

алып тастайды, алайда тосын еркіндік сақтала береді: «Егер

бірдеңенің біз үшін пайдалы екенін өте айқын көрсек, онда

қалауларымыздыңүдерісін тоқтату өтеқиын, меніңойымша, тіпті

мүмкін емес». Адамның ақылы айқын да анық қабылдаумен

немқұрайды емес, тосыннан келіскенде, оның жағдайы жақсырақ

болмақ.

Ақыл қабілеті мен ерік туралы көп айттық. Бірақ res cogitans

қызметінің арасында елестету мен сезіну де баяндалған. Дәл осы

тұста Декарт өзінің ең мықты жаңалықтарын ашты.

Аристотельшілдер үшін сезіну денесіз мүмкін емес, себебі ол дене

мүшелерінің қызметіне қатысады. Декарт «sentire» («сезінемін» –

ауд.) етістігін кейде, оқырмандарын Аристотельдің нанымдарынан

әлідебастартқызбайтұрғанкезде,осығанұқсассипаттақолданады.

Алайда Декарт жүйесінің аясында сезіну – ойлау тәсілі. Өзінің

күмәндануынанарылуғатырысып:«Менқазіржарықтыкөріп,шуды

естіп, жылуды сезініп тұрмын. Бұл объектілер нақты емес, себебі

менұйықтап жатырмын;бірақ, еңкем дегенде, мені жылыту үшін

көріп және естіптұрған секілдімін. Мұның нақты болмауымүмкін

емес, менің сезінуім деп дұрыс аталатын нәрсе осы», – деп

пайымдағанүзіндінібізбұғандейіндекездестіргенбіз.Бұлтұстаол

күмәнсіз тікелей тәжірибені, ақиқат тәжірибеге де, жалған

тәжірибеге де ортақ элементті – қате болуы мүмкін емес және

көрініптұрғансияқтыжарықты оқшаулауғаұмтылады. Бұлқандай

да бір тұжырымға байланысты емес: бұл – мен, Декарт

күмәндануларының бөлігі ретінде, қандай да бір байлам жасаудан

тартынаотырып иебола алатыной. Бірақ, әрине, тұжырым оймен

қатар жүре алады, Аристотельдің ықпалынан әлі арылмаған

адамның «дүниеде менің қабылдауымды толығымен еске салатын

нақтынәрселербар»дегенқатебайламыоныменшынындадабірге

жүреді(ATVII.437;CSMKII.295).

Адамның сезінуін дененің қозғалыстары, мысалы, көру үдерісі

және көру жүйкелерінің ұштары туындатады, сондай-ақ онымен

қатар жүреді. Бірақ мұндай механикалық құбылыстар таза ментал

ойларға шартты түрде ғана байланысты, Декарт өзі «денем мен

сыртқы дүние бар ма?» деп, әлі де болса күмәнданып отырған

сатыда-ақ сезімдерінің туындағанына сенсе болады. Құдайдың

ақиқаттығы және Хақтың оған қандай қабілет бергені туралы

пайымдаулардан кейін ғана ол сезінуге қатысқан, заттандырылған

ақылғакіретінмеханикалықэлементтуралыайтуымүмкін.

Осындай механикалық қозғалыстар адамнан басқа жануарлар

денесіндедежүруімүмкін.Қаласақ,мұныкеңмағынадасезінудеп

айтуымызғаболады.Бірақжануарлардаойдыңболуымүмкінемес,

олардасезімғанабардепесептеледі.Осыданшығатыны:Декарттың

ойынша, жануар денесінің құрылымы оны адамның

ауырсынғанындай күйді басынан кешуіне мәжбүрлесе де, ол

ауырсынуданазапшегеалмайды:

«Менбіздікінеұқсаскөзі,құлағы,тіліжәнебасқасезіммүшелеріболғандықтан,оларда

бізсекілдісезінеалатынсияқтыдегенненбасқажануарлардаойдыңболуынқолдайтын

ешқандай дәйек көріп тұрғаным жоқ; ой біздің сезіну тәсілдерімізге кіретіндіктен,

осындай ой оларға да қатысты сияқты. Өте айқын осы дәйек адамдардың ақылын

жастайынанбилеп алды.Бірақ бұдан да күштірек, көбірек,бірақ керісінше ойлайтын

адамдарүшінсоншалықтыкүмәнсіземесбасқадәлелдердебар».

«Жануарларда сезім мен сана жоқ» деген ілім Декарттың

замандастарын таңғалдырмады, ондайлар бүгінгі адамдардың

арасындадакездеседі.Бірақоныңкейбірізбасарларының«адамдар

жануарлардан артық емес, тек оларға қарағанда күрделірек

машина»дегенпікірінеадамдаршошынақарады.

Дуализмжәнеоныңнаразылығы

Декарт адамның ақылы мен денесінің арасында едәуір

айырмашылықбардептұжырымдайды.Алтыншы«Толғанысында»:

«Ол бір нәрсені екіншісінсіз айқын да анық түсіне алса, бұл екі

нәрсенің екі түрлі екенін көрсетеді, себебі Құдай ең құрығанда

олардыайыраалады»,–дейді.Өмірсүріпотырғанынбілгендіктен,

олөзініңөзтабиғатынажататынынанбасқаештеңенібайқамайды,

өзініңойлаушынәрсеекенінғанабіледі,соныменқатарөзтабиғаты

менмәні–ойлаушынәрсеболуғанадегенқорытындығакеледі:ол,

шынындада,өзініңденесіненөзгешежәнеонсызөмірсүреалады.

Осы дәйекті қарастыра отырып, Декарттың «мен В-ны айқын да

аныққабылдамай-ақА-нықабылдаймын»және«МенА-ныВ-сызда

айқын, анық қабылдай аламын» деп шатастыратыны туралы

қорытындыныайналыпөтумүмкінемес.

«Бұ дүние адамдары – ақыл мен тәннің бірлігі» деген шартты

шындықпен Декарт келіседі. Бірақ осы құрылымның сипаты, ақыл

мен тәннің арасындағы «тылсым одақ» – Декарт жүйесінің ең

жасырынерекшеліктерініңбірі.Ақылмидағыдомалақбезденбасқа

дененің ешқандай бөлігінде көрінбейді деген тұжырымнан кейін

мәселе одан сайын қиындай түседі (AT XI.353, CSMK I. 340). Бүкіл

сезім мен эмоция денедегі қозғалыстардан тұрады, олар жүйке

жүйесі арқылы осы безге жетіп, белгілі бір тәжірибеге ие ақылға

белгібереді.

Декарткөрумеханизмінбылайшатүсіндіреді:

«Қандайдабіржануардыңбізгежақындағанынкөргенімізде,оныңденесінентараған

сәулеоныңкөзіміздіңәрқайсысындабір-бірденкөрінгенекі бейнесінкөрсетедіжәне

осы екі бейне көру жүйкелерінің көмегімен тағы екі бейне қалыптастырып, мидың

жоғарғы қабатында орналасқан қуыстарға жетеді; сол қуыстарды толтырып тұрған

өмірлік маңызы бар сұйықтықтар арқылы бұл бейнелер осы сұйықтықтарды қоршап

тұрғанбездергеберіледі;бездердегіәрбірнүктебейненіңәрбірнүктесінесәйкескеледі

де, осы қозғалыс жануардың бөлігі болып саналатын басқа бейненің нүктесін

қалыптастырады.Бұлмидыңформасындағыосыекібейне,оныңбірібездеорналасқан,

жанға тікелей әсер ете отырып, жануардың формасын көрудің себептері болып

шығады»(АТIX.355;CSMKИ.341).

Декарт«Əдістуралыпайымда»көрумеханизмінбейнелегендиаграмма.

Жан туралы көру немесе мидағы бейнелерді оқу ретінде айту –

жандыкішкентайадамнемесеергежейлідептүсінуменбірдей.Бұл

– Декарт өзінің «Диоптрияларында» көздің ішкі тор қабығы

бейнелерінің қалыптасуын сипаттағанда ескерткен адасу. «Осы

бейнелермәліметтідүниеденмиғажеткізуүдерісініңбөлігіболды,

өздері олардан пайда болған объектілермен ұқсастық дәрежесін

сақтапқалды,–дейдіолоқырмандарына.–Біздәлосыұқсастықтың

арқасында бейне объектілерді, оны көретін көзіміз мидың ішінде

барсияқтыетіп,түсінуімізгемәжбүрлейдідепойлауғатиісемеспіз».

Бірақергежейлітуралыадасужанмендөңгелекбездіңарасындағы

трансакцияны бақылау немесе талқылау сияқты етіп қарастыруға

итермелейді. Ақыл мен материяның арасындағы өзара әсердің

көздің сыртындағы да, оның ішіндегі де бірнеше сантиметрі

философиялық тұрғыдан ойландырып тастайды. Ми-дене мәселесі

шешілмеген,текдомалақбездіенгізуарқылыазайтылған.

Ақылменматерияныңарасындағыөзараәсер,Декарттыңойынша,

мейліншежұмбақ.Декарттыңфизикалықжүйесіндегіматериалдық

себеп-салдарлық байланыстың жалғыз формасы – қозғалыстық

байланыс,алақыл–кеңістіктеқозғалтуғаболатыннәрсеемес.«Жан

дененіқалайқозғалтаалады?»–депсұрайдыЕлизаветаханшайым.

Қозғалыс – байланысқа, байланыс созылуға итермелейді, ал жан

созылмайды.Декартоғанжауапбереотырып,қандайдабірүстірт

байланыссыз-ақ денені төменге итеріп жіберген салмақ, ауырлық

туралы ойлауды ұсынды. Бірақ салмақ ұғымы Декарттың өзі

схоластикалық шатасу деп атаған нәрсе екенін Елизавета тез

байқады.БірнешеретпікіралысқаннанкейінДекартханшайымның

сүйкімдібасынтүрлімәселелерменқатырмайтынболды.

Шын мәніне келсек, Елизавета ханшайым Декарттың ақыл

философиясының ең әлсіз жерін бірден тапты. Декарттың жүйесі

дуалистік еді, яғни жеке екі дүниеге – материяны қамтитын

физикалық дүние мен жеке психикалық құбылыстарды қамтитын

психикалық дүниеге – сенумен бірдей болды. Бұл екі дүниенің

жүйелі және әртүрлі сипатталатыны соншалық, ақыл дүниесі мен

физикалық дүние себептілік пен дәлелділіктің қалыпты

ережелерінің шеңберінен шығатын тылсым түрде ғана бір-біріне

әсер етуі мүмкін. Мұндай дуализм – түбірімен қате философия.

Елизавета ханшайым байқаған сәйкессіздікті келесі ғасырларда

Кант пен Витгенштейн оған мейлінше шыдамдылық таныта

отырып,атапкөрсетті.Десекте,картезиандықдуализмХХІғасырда

дадінаманөмірсүруде.

Детерминизм,еркіндікжәнекомпатибилизм

Кезінде дуализмді ең көп сынаған Томас Гоббс еді. Материалист

Гоббс картезиандықақыл сияқтықандай дабір жансыз рухтардың

өмір сүретінін теріске шығарды. Декарт адамдар мен жануарлар

арасындағы айырмашылықты арттыра түссе, Гоббс, керісінше,

мүлдеазайтуғатырысты.Оладамныңжүріс-тұрысынхайуанмінез-

құлқының ерекше формасы ретінде сипаттап, жануарларда

қозғалыс-әрекеттің екі түрі бар дейді: бірі – табиғи, екіншісі –

саналы. Өмірлік маңызы бар табиғи қозғалыстарға дем, ас қорыту

және қан айналымы кіреді. Саналы қозғалыстар – «жүру, сөйлеу,

аяқ-қолды санамыздаалғаш ретбейнеленгендей қозғалту». Декарт

(оған дейін аристотельшілдер де) ақылдың әрекеті деп атаған

елестетуді Гоббс жануарлардың бәріне тән, таза материалдық

саналатын қабілет деп ойлады, ал ойларды адамның басындағы

шағын әрекеттер деп түсінді. Егер елестетуді сөздер немесе басқа

бір белгілер туындатса, бұл «ұғыну» деп аталады. Бірақ бұл басқа

жануарларға да ортақ: «Ит әдетте өзін қожайыны шақырғанын

түсінедінемесеонытаниды,ондайтіршілікиелеріаземес»(L,3,10).

Жануарменадамарасындағыайырмашылықмынада:адамзатты

көргендеоныменнеістеугеболатынытуралысұраққояды.Алайда

бұл–зерденіңемес,еріктіңмәселесі.Ерік–адамдарғатәнқабілет

деген сөз емес, ерік – жай ғана қалау, пайымдаудың ең соңында

пайдаболатынқалау,сондықтан«пайымдауқабілетінеиеаңдарда

ерікке ие болуға тиіс». Адам мен жануардың қалаулары

механикалық күштердің бірдей салдары болып саналады.

Айырмашылығы: адамдардың қалауы кеңірек және оларды жүзеге

асыруүшінадамдарелестетудіқолданады.Адамдағыерікеркіндігі

жануарлардыңерікеркіндігіненкөпемес.

Бұл тезис қызу қолдауға ие болып, Гоббстың ойын жақтаушы

деррилік епископ-роялшыл Джон Брамхоллмен арадағы әйгілі

пікірталасқа ұласты.

 Гоббс: «Қажеттіліктен дербес еркіндікті

адамдарда,жануарлардақамтамасызетеалмайды»,–дептабанды

түрдетұжырымдады.Алайдаолеркіндікпенқажеттіліксыйымсыз

дегенпікірдідеұсынды:

«Еркіндік пен қажеттілік үйлесімді: олар еркіндікке ие болып қана қоймай, арнамен

ағуы тиіс су сияқты; сонымен қатар өз еркімен әрекет ететін адамдар секілді; олар

бірдеңені өз еркімен жасағанда, еркіндікке сүйенеді; сонда да адам еркінің әрбір

қылығы, әрбір қалауы мен бейімі басқа бір нәрседен туындайтын себептен, тұрақты

байланыс тізбегінен шығады, оның бастауы – ең бірінші себеп болып саналатын

Құдайдыңқолындажәнеқажеттіліктентуындайды»(L,140).

«Бұл–қатыгезеркіндік,–депқарсышығадыБрамхолл,–қанаты

қырқылған құсқа «ұш» деп бұйырған сияқты еркіндік». Қисынсыз

еркіндік дегеніміз осы емес пе? «Адамда өз еркінің ізімен жүру

еркіндігі бар, алайда онда ерік еркіндігі жоқ», – деп жауап берді

Гоббс. Мысалы, адамның жазғысы келуі немесе жазуға тыйым

салудықалауыоғанбелгісізбіралдыңғыеріктіңнәтижесіндекелген

жоқ. «Қалау еркіндігі мен жасау еркіндігінің арасындағы

айырмашылықты түсіне алмаған адам осы пікірталасты тыңдасын

және өзі осы жазушының орнында болып көрсін», – деп

мысқылдайдыГоббс.

Гоббстың еркіндікке берген анықтамасы оған еркіндік пен

детерминизмнің бір-бірімен үйлесімі туралы тезистің –

«компатибилизм» деп аталатын доктринаның авторы болу құқын

берді. Гоббс оны шамамен долбарлап қана жасады, ол, Брамхолл

атапкөрсеткендей,жансыззаттарменадамсияқтырационалөмір

сүрушілердің әрекеті арасындағы айқын айырмашылықты

түсіндіруде жеңіліске ұшырады. Ол ұсынған нұсқа әрқайсысы

келесісімен себеп-салдарлық байланыс арқылы жалғанған,

себептіліктіңретіменөрбігеноқиғалардыңжүйелілігісекілдібасты

моделіне тәуелді. Осылайша, менің іс-әрекетім менің еркімнің

алдында және содан туындаған, еркімнің алдындағы және еркімді

туындатқан нәрсе – менің пайымдауым, оның алдында – менің

бақылауымнан сырт жатқан қозғалыстар тізбегі, ол ақырында

Құдайдың алғашқы себептілігімен аяқталады. Менің іс-әрекетім

еркін,себебіоныңалдындағытікелейқұбылыс–еріктіңәрекеті;ол

қажетті, өйткені әрқайсысыөзінің алдындағының қажетті салдары

болыпсаналатынтізбектіңсоңындатұр.

Психикалықжәнефизикалыққұбылыстардыңарасындаосылайша

кезектесетін тізбек ұғымы бойынша мәселе туындайды. Гоббстың

пікірінше, ментал құбылыстар (ой немесе ерік) Декарт

философиясындағы секілді материалдық кеңістіктен тыс рухани

салада болмайды; оның ойынша, ақылдың барлық құбылыстары –

шындығында, денедегі қозғалыстар. Бірақ басқа да мәселелер бар,

олардыфилософтаркейінірек,ақылменфизикалыққұбылыстарды

салыстыра отырып зерттейді. Одан басқа, өз еркімен жасалған

әрекеттердің көбінде Гоббстың компатибилизмі талап ететін

себептілік рөлін атқаратын алдыңғы ақыл құбылысы жоқ.

Компатибилизмнің жағымды және жағымсыз жақтары кейінірек

Кант сияқты ойшылдар жасаған күрделірек нұсқаларда жақсы

бағаланды.

Ерік мәселесін Локктың қарастыруы Гоббс ұсынған нұсқаны

жақсарта түсті. Біз өз бойымыздан ақылымыз бен денеміздің

әрекеттерін«ойларымыздыңнемесеақылретініңқалауы,нақтыбір

әрекетті жасау, әлде жасамау туралы бұйрық беру» арқылы бастау,

некедергіжасауқабілетінкөреміз.Бұлкүш–біз«ерік»депатайтын

нәрсе, осындай жүйелі тәртіп билігін жүзеге асыру – ерік немесе

қалау болып саналады. Мұндай бұйрыққа сай әрекет етуді «өз

еркімен» деп атаймыз. Адамда ойлау немесе өз ақылының

бағытыменжүру-жүрмеуқабілетіболғанәржағдайдаоләлдеқайда

еркін(E,236-7).

Еркіндікпенерікекінәрсені–әрекеттіқалаудыжәнетыйымсалу

күшінқажететеді.Теннисдобыеркінемес,себебіолекеуінедеие

емес. Қираған көпірде құлаған адам құлауын тоқтатуды қалайды,

бірақ өйтетін күші жоқ; оның құлауы – еркін әрекет емес. Мен

бірдеңе жасауды қалағанда және оны шынымен жасағанымда,

әрекетімдіеркінетугебұлжеткіліксізболуымүмкін:

«Мәселен,қаттыұйықтапжатқанадамдыөзікөргісіжәнеәңгімелескісікелгенбасқабір

кісіотырғанбөлмегекөтеріпапарыптастадыделік;олсолбөлмеге қамалдыжәне ол

жерден шығып кетуге күші жетпейді: ол оянғанда, өзі қалаған ортаға тап болғанына

қуанып,оданкеткісікелмейқалады.Меніңсұрайтыным:еріктітүрдеосыжердеболу

дегеніміз осы емес пе? Бірде-бір дене бұған күмән келтірмейді деп ойлаймын:

қамалыпотырғандадаоныңеркінеместігішүбәсіз,қалмауғадаеркіндігіжоқ»(Е,238).

Бұл әрекеттің еркін болмаса да ерікті бола алатынын көрсетеді.

Еркіндік қажеттілікке қарама-қарсы, бірақ еріктілік қажеттілікпен

сыйымды.Қажеттілікбелгілібіркүйдіөзгермейтіндейетседе,адам

осы күйді қалауы мүмкін. Еріктілік еркіндіктің жеткілікті мәндегі

шарты болмаса да, маңызды, қажетті шарты болып саналады.

Ойларыда,қалауыдажоқзаттар–қажеттізаттар.

«Адамның еркі еркін бе, әлде жоқ па?» деген сұрақты не істесек

екен?Локкбұлсұрақты«түстезбенемесеізгіліктөртбұрыштыма?»

деген сауал сияқты қисынсыз дейді. Ерік – субъект емес, күш; ал

еркіндікке субъектілер ғана ие. Біз ерікті қабілет деп түсінгенде

оныңкейіптелуіненсақболуымызкерек.Қаласақ,бізәнсалунемесе

билеуқабілетітуралысөзқозғайаламыз;бірақәнайтуқабілетіән

салады немесе билеу қабілеті билейді деу абсурд болар еді. «Ерік

таңдайды немесе еркін» деудің де абсурдтық деңгейі бұдан кем

емес.

Локк бұл тұста Гоббсты мазалаған сауалды айналып өткісі келіп

тұрғандай. Ерікті білдіру – белгілі бір әрекетті бағыттап, не тежеп

отыратын ақылдың әрекеті. Субъект ақылдың осындай әрекетін

орындауға ерікті немесе еріксіз деуге бола ма? «Егер бізде оны

қолдануғакүшімізжететіндейнақтыбіройболса,ондабізеркінбіз»,

–дегенпікірдіЛоккжалпыболжамретіндеұсынады.Бірақеркімізді

білдіру, оның пікірінше, мұндай ойға жатпайды. «Адам қалауына

немесеЕріктуралызаңғақатыстыалсақ,оныңқұзырындағықандай

дабірәрекетненіқалайістеукеректігітуралыойларынаұсынылса,

оныңеркінболуымүмкінемес»(Е,245).

«Мәселе мынада: ояу кезімізде басқа бірдеңені қалауға

көмектеспек түгілі, өзіміздің нақты қалауымызға көмектесу де

қолымыздан келмейді», – дейді Локк. «Адам қозғалуды немесе

тыныштықты,сөйлеудінемесеүндемеудіқалаудаеркінбедепсұрау

–адамқалағанынқалайаламадепсұраументең»жәнебұлжауапты

қажет етпейтін сұрақ. Міне, Локк басқа да ұлы философтар тап

болғанадасуға кінәліболыпшықты: «Егер менміндеттітүрде Х-ті

таңдасам, Х-ті таңдаймын» деген ақиқат алғышарт «Егер мен Х-ті

таңдасам, міндетті түрде Х-ті таңдаймын» деген күмәнді

қорытындығаалыпкелді.

БірақЛоккта ерікеркіндігінен бастартудың маңызды себебібар.

Қандай да бір әрекетті жүзеге асыру таңдауының әрқайсысын

алдыңғы психикалық күй – заттың қазіргі жағдайына алаңдау

анықтайды. Ерікке тек қана алаңдау әсер етеді және таңдауды

анықтайды. Біз үнеміәртүрлі қиындықтарға тап болып отырамыз,

олардың жоюға болатын ең маңыздылары «өмірімізді құрайтын

саналы әрекеттеріміздің үдерісінде ерікті жүйелі түрде

нақтылайды». Қолымыздан келетін ең қомақты нәрсе – бізді ұзақ

уақытқа бақытты ететін әрекет туралы шешім қабылдап жатқан

кезімізде нақты қалаудың орындалуын тоқтата тұру. «Бұл – бүкіл

еркіндіктің бастауы, еркін ерік деп аталатын (бұрыс атау) нәрсе, –

дейді Локк. – Бірақжағымды және жағымсыз жақтарайқындалған

бойда-ақ,пайдаболғанқалауеріктіанықтайды»(E,250-63).

Локк өзінің жүйесіне «адамда қалай еткісі келсе, солай ету

еркіндігіжоқболса,ондаадаммүлдееркінемес»дегенқарсыпікір

бермейді; оның орнынабұрыс таңдауға адамды қандай факторлар

мәжбүрлейтінін қарастырады. Оның пікірі Платон «Протагорда»

берген түсіндірмемен бірдей: біз оптикалық елестің

интеллектуалдық эквивалентіне сүйене отырып, осы шақтағы

азаптарменләззаттардыңжәнеболашақазаптарменләззаттардың

арасындағы қатынасты қате бағалаймыз. Ол мұны бас жазуды

мысалғаалыпкөрсетеді:

«Шарапішкенненалатынләззатпенқатаржүретініштіңауруыменбастыңайналуыер

адамшарапқұйылғаныдыстықолынаалғандабасталады,бұлазаптарміндеттітүрде

бірнеше сағаттан кейін басталуға тиіс деуге болмайды. Менің ойымша, ешқандай да

дене мұны қаламас еді, ол оның орнына шарапты күн сайын ерніне тигізіп, жұтып

отыруын таңдар еді, сондықтан да уақыт аралығындағы аздаған айырмашылық

осындайадасуғаәкеледі»(E,276).

ТұлғабірегейлігітуралыЛокктыңойлары

Локктың адамды зерттеуге қосқан ең ықпалды үлесі ерік

еркіндігіне емес, тұлға бірегейлігі табиғатына қатысты болды.

БірегейлікпенкөптүрліліктіталдаудаЛоккбірегейліктіңабсолютті

емес, салыстырмалы екенін мойындайды: А – В сияқты F болуы

мүмкін, бірақ В сияқты G емес. Заттың массасының (бөліктерін

қосқанда және оларды алып тастағанда) бірегейлігінің критерийі

тірімақұлықтыңбірегейлігініңкритерийінесәйкескелмейді:

«Тірі нәрселердің бірегейлігі бірдей бөлшектердің массасына емес, басқа бірдеңеге

байланысты.Себебіолардағыматерияныңүлкенбөліктерініңөзгермелілігібірегейлікті

өзгертпейді:еменніңкөшеттендәуағашқадейінөсуіменқұлынныңатқадейінөсуін

мысалғаалуғаболады;аткейдесеміз,кейдеарықболуымүмкін,бірақсолаткүйінде

қалады; екі мысалда да бөліктердің өзгерісі айқын байқалып тұрса да,шындығында,

олардың массалары әрқилы болып келеді, сөйтіп, ақыр соңында, олардың бірі емен,

екіншісіатболыпқалабереді»(E,330).

Өсімдіктер мен жануарлардың ұқсастығы – олардың ағзаға тән

метаболизмге сәйкес үзіліссіз өмір сүруі. Адамдар дегеніміз –

мақұлықтарағзасы,алЛокк «бірадамныңбірегейлігінің»мынадай

сипаттамасын ұсынады (адам дегенде ол, әрине, адамның екі

жынысытуралыдаайтыптұр).Адамныңбірегейлігі–«жүйелітүрде

бір ғана ұйымдасқан денеге біріккен материя бөліктерін үнемі

қоректендіру арқылы жүзеге асырылып отырған бір ғана өмір

үдерісіне қатысудан басқа ештеңе де емес». Ол айтқандай, тек

осындайанықтамағанаэмбрионмен«белгілібіржастағы,алжасқан

және сау» адам бір адам ғана екенін түсінуге мүмкіндік береді,

бірегейліктің адам сенгісіз құбылыстарын қабылдауға қажеттілік

болмайды.

Адамның бірегейлігіне Локк берген анықтама осы күнге дейін

қисындыдаайқынсияқтыкөрінеді;бірақолжанныңинкарнациясы

мен трансмиграциясы туралы ежелгі дәуірдегі түсініктермен және

денесізжандардыңмәңгілікөмірсүретіні,баяғыданөліденелердің

қайтадан тірілу мүмкіндігі туралы христиандық доктриналармен

пікірталасқатүсугетуракелуінебайланыстыкүрделенебереді.Локк

«адам тұлғасы туралы сипаттамамызды адам жанының тұлғасына

негіздей алмаймыз» дейді. Себебі жан бір денеден екінші денеге

көшеалса,бізСократ,ПонтийПилатжәнеЧезареБорджиаүшеуінің

бір адам емес екеніне сенімді бола алмаймыз. Кейбіреулер залым

адамдардың, мысалы, Рим императоры Гелиогабалдың жаны ол

өлгеннен кейін жазалау ретінде хайуандардың денесіне жіберілді

деген пікір айтады. «Алайда мен ешқандай дене Гелиогабалдың

жаныөзшошқаларыныңбірінеендідегенгесенімдіболаалмаседі,

әйтседе,шошқабұрынадамнемесеГелиогабалболдыдепайтареді

деп ойлаймын» (E, 332). Адам – жануардың бір түрі, белгілі бір

формағаиетүрі.Тотықұсқаншалықтырационалжәнеақылдыболса

да,олбәрібірадамболаалмайды.

Десек те, адамның бірегейлігі туралы сауалдың жауабын іздеу

тұлға бірегейлігі мәселесін әлі реттей қойған жоқ. Локк «адам»

ұғымымен«тұлға»ұғымынбөліпқарастырады.Адам–«парасатпен

пайымдауғаиеақылдытіршілікиесі,әртүрліуақыттажәнеәртүрлі

жерде өзін санамен түсіне алатын ойлаушы нәрсемін деп

есептейді». Өзіндік сана – тұлғаның белгісі, ал адам тұлғасы –

өзіндік сананың бірегейлігі. Бұл сана өткен шаққа, бұрынғы кез

келген әрекетке немесе ойларға орала алатындықтан, адамның

бірегейлігін ұғынуды осы күнге дейін жалғастыра береді; бұл сол

кездегі «Мен»; және «бұл әрекеттің іске асқаны туралы қазір

пайымдапотырғаносыкүнгі«Мен»(E,335).

Сондықтан А деген адам (осы шақтағы) В деген адам ба (біраз

уақыт бұрынғы), жоқ па – білу үшін «А-ның санасы В-ға тән бе?»

дегенсұраққоямыз.«Иә»десе,ондаАменВ–бірадам,«жоқ»десе–

онда жоқ. Бірақ бұл өткенге созуға болатын неғылған сана?

«Сананыңтарихыүзіліссізболғаншаменіңсанамсозылабереді»деу

нанымды емес секілді. Ал осы сананы өзіндік сана етіп тұрған не?

Локкбұладамболмысыныңсанасыдепжауапбереалмайды,себебі

«адамментұлғаныңарасындаайырмашылықбар»дейді.

ДжонЛокктыңХристшіркеуініңзалындағыпортреті.

Яғни Локк «қазіргі санам менің осы күнге дейінгі өткен шағыма

қарай созылады және тек есімде сақталған кезге дейін ғана

созылады»депайтуғатиіссияқты.Олбұлпікірдің«егермендүниеге

келгенгедейінөмірсүргенадамныңтәжірибесіменіңесімдеболса,

ондамен–соладаммын»дегендібілдіретініменкеліседі:

«Осы шақ пен өткен шақ әрекеттерінің бәрі оларға ие бір адамның санасында

сақталған. Менің санамда Нұх кемесін және топан суды, былтыр тасыған Темзаны

көргенім немесе қазір жазып отырғаным сақталса, былтыр қыста тасыған Темзаны,

тасқындағыжайылымкөлдікөргенім–осыныңбәрінжәнекешеболғандықазіржазып

отырғанымменбірдей»(E,341).

Бұған қарама-қарсы тұжырым мынадай: егер мен оны ұмытсам,

өткеншағым–менікіемесжәнеменесімдеқалмағаністерімненбас

тартааламын.Менсолтұлғаемеспін,бірақжасағаністерінұмытқан

ғанаадаммын.

Локк жазалау мен мадақтау адамға емес, тұлғаға қатысты деп

есептейді:шамасы,менұмытыпқалғаністерімүшінжазаланбауым

керек.Локкмұнықабылдауға дайын сияқты, бірақ оныңөз пікірін

дәлелдеуүшінтаңдағанмысалытымжеке,біржақты.«Егерадамның

анда-сандаалжасыпқалатынұстамасыболса,–дейдіЛокк,–адами

заңдар«сау адамныңістері үшіналжасқан адамды;алжасқанадам

жасағаністерүшінсауадамдыжазаламайды,соларқылыолардыекі

адамға айналдырады». Алайда Локк өзінің «егер мен король Ирод

күнәсіз адамдарды өлтіру туралы бұйрық бергені есімде деп қате

ойласам,ондаменолардыңөліміүшінәділжазаланааламын»деген

тезисініңболашақсалдарытуралыпайымдағысыкелмейтінсияқты.

Локктың тұлғаға берген анықтамасының салдары мынадай:

«Өзіндік санаға әлі ие емес кішкентай сәбилер адам болып

саналмайды,сондықтаноларадамқұқынжәнеадамдарқолданатын

құқықтық қорғауды пайдаланбайды». Кейінгі ғасыр философтары

бұлсалдардықарастырды;кейбіріоныЛокктыңадамментұлғаның

арасындағы айырмашылығын reductio absurdum, абсурдқа дейін

азайтудеп,албасқаларыбалалардыөлтірудізаңдастырудептүсінді.

Локк ұсынған тұлғабірегейлігін өзіндік санамен байланыстыру –

адамдыкөпойлануғамәжбүрлейтінэтикалықпайымдауғанаемес.

XVIII ғасырда епископ Джозеф Баттлер айқын көрсеткен ең басты

қиындық– Локк іліміндегі естесақтаудың рөлі. Тития есімдіадам

бірдеңе жасағанымды білемін десе, оны шынында да жасағанын,

әлде тек қатысып қана отырғанын зерттеп, жадының дұрыс-

бұрыстығын тексере аламыз. Біз мұны оның денесін бақылай

отырып жасаймыз. Алайда Локктың: «Бұл бізге Титияның тұлғасы

туралыештеңеайтпайды,текТитиядегенадамтуралығанамәлімет

береді»,– деуідұрыс. Титияның өзіде естеліктердеп ұсынылатын

жалғандықтардыңарасынан шын естеліктер меннағыз бейнелерді

айыраалмайды.Локктыңөзіндіксананысипаттауышынестеліктер

мен жалған естеліктердің айырмашылығын түсінуді қиындата

түседі.БізЛоккбөліптастағандыбіріктіріп,тұлғадегеніміз–адам

депмойындағандағанаайырмашылықтыұғынуғаболады.

Локктың тұлға мен адам арасындағы айырмашылықты көрсетуі

бәрібір тұлғабірегейлігін түсінудіңқиындығын азайтпайды, себебі

ол өзбойында үшінші категорияны – рухтардықамтиды. Локктың

айтуынша,менадаммын(адамижануар),рухпын(жаннемесесуб-

станция) және тұлғамын (өзіндік сананың орталығы). Осы үш

болмыс та бір-бірінен ерекшеленеді, Локк олардағы өзгерістерді

әртүрлі бейнелейді. Шошқаларының біріне көшкен Гелиогабалдың

жаныбіррухтыңекіденедеболуқұбылысынкөрсетеді.Біррух екі

тұлғаны біріктіруі мүмкін: Локктың бір досы Сократтың бірде-бір

тәжірибесінесіндесақтамасада,өзінеСократтыңжаныкөшкендеп

есептеді. Екінші жағынан, егер Куинсбороның қазіргі мэрі

Сократтыңөмірінсаналытүрдеесінетүсірсе,біртұлғаныңбойында

екі рух болар еді. Локк күрделілеу жиынтықтарды зерттейді, бізге

оларды талдаудың керегі жоқ. Имматериал, рух субстанциясы

ретінде қарастырылатын жан ұғымында Локктың жүйесіне мүлде

тәнемесқиындықтаркездеседіжәнефилософзамандастарыныңаз

ғанабөлігіоныңтұлғабірегейлігітеориясыныңосыбөлігінсақтауға

ынталы.

Спинозафилософиясындағыжанұғымыжәнедене

идеясы

Декарт пен Локк философиясында маңызды мәселеге айналған

жан мен тәннің арасындағы байланыс Спиноза философиясын

зерттеугекіріскеніміздебұрын-соңдыболмағандеңгейдетүсініксіз

теорияғаайналады.Спинозаныңбұлтуралыжариялағантәсіліәдемі

естіледі: жан – дененің идеясы. Мұның нені білдіретіні түсініксіз;

бірақ,еңаздегенде,Спинозаныңжандытүсінуүшінбізәуеліденені

түсінуіміз керек деп ойлайтыны айқын (Eth, 40). Адам болмысы –

басқа денелерге байланысты және олар шектеген денелер; бұл

денелердіңбәрісозылудыңқұдіреттіатрибуты–созылудыңмодус-

түрлері.ӘрденежәнеәрдененіңәрбөлігіҚұдайдыңақылындаидея

түрінде көрінеді; яғни созылудың құдіретті атрибутының әр

элементіне ойдың құдіретті атрибутының элементі сәйкес келеді.

Питердің денесі болып саналатын құдіретті созылысқа сәйкес

келетін құдіретті ойдың элементі – Питердің ақылын құрайтын

нәрсе.«Осыданадамныңақылы–Құдайдыңшексіззердесініңбөлігі

екенішығады»,–дейдіСпиноза(Eth,39).

Жеке жан мен дербес дененің арасындағы байланыс болып

саналатын «сәйкестік» дегенімізне? Спиноза үшін бұл – ұқсастық.

Питердің жаны мен Питердің денесі – біз екі көзқарас нүктесінен

көретін бір нәрсе. Ол бізге ойлаушы субстанция мен созылған

субстанция – екеуі бір нәрсе, атап айтсақ, Құдай, ол біресе бір

атрибутбойынша,біресебасқаатрибутбойыншақарастырылғанын

меңзейді (Eth, 35). Осыны бұл атрибуттардың модус-түрлеріне

қатысты да айтуға болады. Питердің жаны – ойлау атрибутының

модусы, ал Питердің денесі – созылыс атрибутының модусы:

олардыңекеуі де бір нәрсе, текекі тәсілменбейнеленген. Бұлілім

Декарт тап болған мәселені шешуге, атап айтсақ, жан мен тәннің

өзара қалай әсер ететінін түсіндіруге бағытталған. Олар бір-біріне

өзараәсеретпейдідепжауапбередіСпиноза:олар–бірнәрсе.

Адамныңденесікөпбөліктентұрады,олардыңәрқайсысыкүрделі

жәнебасқаденелердіңәртүрліөзгертуінекөнеді.Ақылдықұрайтын

идеядакүрделі,идеялардыңкөптігіонытереңдетеді(Eth,44).«Ақыл

денеде болып жатқанның бәрін толық қабылдайды», – дейді

Спиноза (Eth, 39). Таңғаларлық осы тұжырымды «адамның ақылы

дене туралы білмейді, оның өмір сүретінінен бейхабар, тек қана

денедегі өзгерістер идеясы туралы біледі» деген кейінгі пікір

дәлелдейді (Eth, 47). Бізге мынадай сұрақ қою ғана қалады: «Сана

сарабына салсақ, ақыл санамен түсінбейтін үдерістер денеде неге

болаалмайды?Әрденеқұбылысынасәйкескелетінидеянегеболуға

тиіс?».

Спиноза біздің дене туралы білмейтініміздің көп екенімен

шынындадакеліседі.Оныңайтуынша,ақылөзініңденесіненбасқа

көптеген заттарды қабылдауға қабілетті, бұл дене олардың

көмегімен әсер алатын көптеген тәсілдерге пропорционал. Мен

қабылдағанда, ақылым арқылы өтетін идеялар денемді де, басқа

денелерді де қамтиды. «Осыдан шығатыны, – дейді Спиноза, –

сыртқы мүшелер туралы бізде бар идеялар сыртқы мүшелердің

табиғатынан гөрі өз денеміздің құрылымына нұсқайды» (Eth, 45).

Әрі қарай, ақыл дененің өзгеруі идеясын қандай мөлшерде

қабылдаса, өзін де тек сондай шамада біледі. Бұл идеялар

бұлыңғырлаужәнеәралуанемес;идеяларымыздыңжиынтығыбасқа

денелер немесе өз жанымыз туралы оларға сәйкес келетін білім

бермейді (Eth, 51). «Адамның ақылы заттарды табиғаттың жалпы

ретібойыншақабылдағанда,оларғасәйкескелетінбілімгеемес,өзі,

өзінің денесі және сыртқы денелер туралы шатасқан және үзік

білімгеиеболады»(Eth,51).

Спинозаның жанды тән идеясы ретінде баяндауы талай

оқырмандыойғабатырды.Біздітаңғалдыратыны–Питердіңжанын

индивидтеп, оны Полдың емес, Питердің жаны ететін не нәрсе?

Идеялар белгілі бір ойшылдарға тиесілі болғанда индивидтелген

болып есептеледі: менің Күн туралы идеям сіздің идеяңыздан

өзгеше, себебі ол сіздікі емес, менікі. Бірақ Спиноза осылай айта

алмайды,себебібүкілидеяатаулыныңиесі–текқана Құдай.Яғни

ол идеяны индивидтейтін иесі емес, мазмұны болуға тиіс. Бірақ

ПитердіңденесініңидеясыПитердіңсанасынанбасқаақылдардада

бар:олайболса,ПитердіңденесініңидеясыПитердіңжанынақалай

айналады?

Спинозабылайшажауапбереді:

«Біз Питердің ақылының мәнін құрайтын Питердің идеясы мен сол Питердің басқа

адамда,мысалы,Полдабаридеясыныңарасындағыайырмашылықнедеекенінайқын

түсінеміз. Біріншісі Питердің өз денесінің мәнін бейнелейді және Питер өмір сүріп

отырғанша ғана бар болады; алайда екіншісі Полдың табиғатына емес, денесінің

құрылымынанұсқайды,сондықтан,осыжағдайжалғасқанша,Питерөмірсүреалмаса

да,онышынбарболыпотырдепқарастырады»(Eth,46).

Мұндағытүйіндінәрсе–«ПитердіңжаныболыпсаналатынПитер

идеясыПитерөмірсүргенкезеңдеғанабарболады»дегентұжырым.

Бұдан«Питерөмірденөткендежаныдаоныменбіргекетеді»деген

ойтуама?БұлтұжырымСпинозаның«адамжанментәннентұрады,

жан мен тән – әртүрлі екі құрамдас бөліктен тұратын бір нәрсе»

дегенбайламынантуындайтынсияқты.Осыданөрбитіной–Питер,

Питердің жаны және Питердің денесі өмірге бірге кіріп, бірге

шығуға тиіс. Алайда «жан мәңгілік пе?» деген сұраққа Спиноза

толықжауапбермейді.Ол,біржағынан,«біздіңақылымызденемен

бірге өмір сүре береді» дейді, бірақ бұл ескерту «адамның ақыл-

ойынденетолыққұртаалмайды,оданқалғанбірдеңемәңгілікөмір

сүреді» деген сөйлемге жасаған сілтемесінде берілген (Eth, 172).

Шынына келгенде, бұл «біздің жанымыз – идея, барлық идеялар

Құдайдың ақылында өмір сүреді, ал Құдай – мәңгілік, сондықтан

жанымыз толығымен өмір сүрмейтін уақыт ешқашан болған жоқ

және болмайды да» дегенді ғана білдіреді. Біздің өміріміз –

Құдайдың мәңгілік ғұмырындағы үзік қана, біз өлгенде, осы өмір

сақталып қалады. Бұл – өлімнен кейінгі өмірден тым өзгеше

бірдеңе,халықтыңҚұдайғасенуініңкөрінісіеді.

«Денеменақылбірнәрсе»екенінмәлімдейотырып,Спинозаосы

күнге дейін сақталған мектептің негізін қалады деуге болады: бұл

мектеп «ақыл мен дене арасындағы қатынас – бірегейліктің бір

түрі» деп тұжырымдайды. Алайда бұл ілімнің Құдай мен табиғат

арасындағы тепе-теңдікпен араласып кеткені соншалық, оның

тезисінбірегейліктің кейінгітеорияшыларымен салыстыруқиынға

соғады.Спинозаныңорнынақылфилософиясыныңбасқабіріргелі

тезисі, атап айтқанда, психологиялық детерминизмі арқылы

анықтауәлдеқайдаоңай.

Гоббссияқты,Спинозада«ойымызбенәрекетіміздіңәрқайсысын

логикалық салдардың қажеттілігі сияқты қатаң қажеттілік алдын

ала анықтап қойған» деп ойлайды. Спиноза, шынында да,

өміріміздіңқажеттілігі–жалпытеориябойыншалогикалықсалдар

қажеттілігі,алзаттардыңретіменидеялардыңреті–бірнәрседеп

есептеді. «Үшбұрыштың мәнінен үш бұрыш екі тік бұрышқа тең

деген түйіннің шығатыны сияқты, Құдайдың мәңгілік әмірінен

басқаныңбәріміндеттітүрдетуындайды»(Eth,14).Бірақнәтижеекі

философ үшін де бірдей: ерік еркіндігі – надандықтан туындаған

елес:

«Адамдар өздерін еркінбіз деп есептеп, қателеседі; олардың пікірі өздерінің іс-

әрекеттерін түсінбеуден және оларды айқындайтын себептерді білмеуден тұрады.

Олардыңеркіндіктуралытүсініктері–өзәрекеттерініңқандайдабірсебебінбілмеуі

ғана»(Eth,53).

Гоббс пен оның басқа да ізбасарлары «біз не жасағымыз келсе,

соны жасауға ерікті болғанымызбен, қалағанымызды жасауға

еріксізбіз»дептүйеді.Спинозабұданәрітереңүңілекеле,ерікдеген

ұғымжоқдепшешеді:

«Адамның іс-әрекеті ерікке тәуелді деу – ешқандай идеяға сәйкес келмейтін сөздер

ғана.Неболатынын,дененіңқалайқозғалатынынолардыңешқайсысыбілмейді;олар

жандатұрақтыөмірсүргенде,мысқылнемесежиіркеніштуғызады»

(Eth,53).

Cпинозаның бұл тұстағы мақсаты – жанды домалақ безге

орналастырған, зерде мен еріктің арасындағы айырмашылықты

маңыздыдепесептегенДекарттыңілімінқарастыру.Спинозаүшін

ерікқабілетіжоқ;жекеқалауынеркінбілдіруғанабар,бірақолар–

алдыңғы идеялардан туындаған идеялар ғана, олар, өз кезегінде,

басқа идеялардан пайда болған, осылайша шексіздікке дейін

жалғасабереді.Декартеріктіңқызметіретіндебелгілегеннәрселер

– мысалы, пікір қалыптастыру немесе оны тоқтату – идеялар

жиынтығының ажырамас бөлігі, яғни қабылдау немесе оның

жоқтығы.Идеяменнақтыидея–екеуібірнәрсе,сондықтанерікпен

түсінуде–бірдей(Eth,63).

Лейбництіңмонадологиясы

Спинозаның біртұтас субстанцияның қырлары ретінде ақыл мен

ерікті біріктіруі, жан мен тәнді теңестіруі оның философиясының

Лейбницсынағанэлементтерініңбіріболды.БірақЛейбницақыл-ой

мен материя дуалистік ғаламның қарама-қарсы екі бағыты болған

Декарт жүйесіне қайтып оралған жоқ. Оның орнына, Лейбниц

ақылға теңдесі жоқ басымдық берді. Ақыл мен материяның

Картезий ұсынған жұбында ақыл, әрине, ылғи да жоғары тұрды;

бірақЛейбницүшінматерия–ұйықтапжатқанқосаққанаеді.

Лейбниц «Метафизика туралы пайымында» Декарттың материя

созылысқаиедегеніргелітұжырымынсынайды:

«Дененің табиғаты созылысты, яғни өлшем, форма және қозғалыста ғана емес, біз

денеде жанға ұқсас, өзіміз әдетте субстанциялы форма деп атайтын бірдеңенің бар

екенінміндеттітүрдемойындауымызкерек,тіпті олқұбылысқажануарлардың жаны

(егерболса)енгізерөзгерістерденасыптүсетінешбірөзгерісенбегенкүндеде»(D,12).

«Созылыс және қозғалыс ұғымдары Декарт ойлағандай әртүрлі

болған жоқ, – деп сөзін жалғастырады Лейбниц. – Осы бірінші

қасиетұғымдарындағысубъективтіэлементтүсжәнежылусияқты

екіншіқасиеттегілерденаземес».БұлтақырыптыкейінірекБеркли

зерттеді.

МатерияменсозылыстытеңестіругеқарсыЛейбництіңекінегізгі

дәлелі болды. «Біріншіден, өлшем мен формадан басқа ештеңе

болмаса, денелер бір-біріне қарсылық көрсетпес еді, – деп

пайымдадыол. – Домалапкележатқан тасөзініңжолында жатқан

қойтасқа соқтыққанда, өз күшінен ештеңе жоғалтпай-ақ, оны

қозғалтареді.Екіншіден,егерматерияжайғанасозылысболса,біз

жеке денелерді ешқашан да салыстыра алмас едік, себебі созылыс

шексізбөлінебереді».

Бөліміміздің қай нүктесіне тоқтасақ та, біз жиынтықты ғана

кездестіреміз, ал жиынтық (мысалы, Ұлы Моғол гауһары мен Ұлы

Дьюк гауһарынан құрылған жұп) – нақты өмір сүріп отырған зат

емес, елестегі объект ғана. Жанға ұқсас нәрсе ғана денеге жеке

тұтастықпенбелсенділіккүшінбереалады(D,21;GII,97).

Сол заманғы танымал философтар соншама жек көрген

субстанциялық формаларды Лейбництің қайтадан мойындауының

себептері осылар еді, оларға Аристотельдің есімін қайтадан

жаңғыртқан «энтелехия» деген атау берді. Алайда Лейбниц өз

дәуірінің аристотельшілдерінен екі тәсілімен ерекшеленді.

Біріншіден,субстанциялықформаларденелердіңсипатынтүсіндіру

үшін қажет, бірақ жеткіліксіз деп есептеді; нақты құбылыстарды

түсіндіру үшін қазіргі заманғы атом ғылымының математикалық

жәнемеханикалықтеорияларынажүгінукерек.Егеродансағаттың

уақытты қалай көрсететінін сұрасақ, «оларда таразылар мен

дөңгелектердіңқалайжұмысістейтінінтүсіндіруемес,уақытсанау

қабілеті бар деу пайдасыз» деп жауап берер еді (D, 10; G V. 61).

Екіншіден, ол адамда субстанциялық форма біреу ғана емес, оның

санышексіздепесептеді:әрмүшеөзіндікэнтелехияғаиежәне«әр

мүше, – дейді ол Арнольдке, – өзіндік энтелехияға ие басқа да

сансызкөпматериалдықсубстанцияларғатолыптұр»(GII.120).

Декарттың жүйесінен Лейбниц байқаған үлкен кемшілік – күш

ұғымыныңжоқтығыеді.«Энергиянемесекүшидеясы,–депжазды

ол1691жылы,–немісКрафтпенфранцуздар«laforce»депатаған,

мен оны түсіндіру үшін динамика ғылымын жобалаған идея суб-

станцияныңақиқаттүсінігінежолашады»(G,IV.469).Дәлосысебеп

–субстанциялықформаұғымынқайтақалыпқакелтіруқажеттігінің

себебі. Күштің рөлі лайықты бағаланған бойда-ақ, мұның форма

емес, материя болғаны анықталды. «Декарт философиясындағы

созылыс ұғымы, – деді ол Арноға, – кемпірқосақ секілді таза

құбылыседі».

Бірақ Лейбниц әлі де болса Декарттың ақыл-ойы мен

материясының жалған дихотомиясының қақпанында еді. Күш

қарапайым созылыс дүниесінде өзініңорнын табаалмағандықтан,

ол оныментал патшалығынаорналастырды және адамның қалауы

мен еркінің үлгісі ретінде түсінді. Бұл Лейбництің

«Монадологиясында» баяндалған философиясында айқынырақ

көрініс тапты. Оның жүйесінің негізі болып саналатын монадалар

мен энтелехия ақылдың ғана қасиеттеріне ие. Біз айналамызда

көріп, сезінетін енжар денелер – көрінбейтін, сезілмейтін

монадалардыңқұбылыстары,жиынтықтары.Лейбництіңайтуынша,

олар – елес тіршілік етушілер емес, айтарлықтай негізделген

құбылыстар.Бірақжалғызғанаақиқаттіршілікететіні–монадалар.

Монадалар–дербес,бөлінбейдіжәнеқайталанбайды.Солсебепті

өседе,ыдырайдаалмайды;олардықұрастыруғанемесежоюғағана

болады. Рас, олар өзгере алады, бірақ жан өзгере алатындай

деңгейде ғана. Бойларында өзгертетіндей физикалық қасиеттер

жоқ, сондықтан олардың өзгерісі – психикалық жағдайлардың

өзгерісі. «Монадалардың өмірі, – дейді Лейбниц, – қабылдаулар

топтамасы». Қабылдау – басқа нәрселердің ғаламдағы көрінісі

саналатынішкікүй.Бұлішкікүйқоршағанортаныңөзгеруінеемес,

Құдайболжапқойғанішкітетіккенемесеқалауғабайланысты.

Монадалар – денесіз автоматтар; олар барлық жерде бар және

олардыңсанымиллиондаған:

«Материяның ең шағын бөлігінде тірі нәрселерден, жануарлардан, энтелехиялардан

және жандардан тұратын жаратылған тіршілік етушілер дүниесі бар. Материяның әр

бөлігінөсімдіккетолыбақ,балыққатолысуқоймасыретіндеелестеугеболады.Бірақ

әрөсімдіктіңәрбірбұтағы, жануардың әр мүшесі және олардың дымқыл бөлігінің әр

тамшысыныңөзідебаққанемесетоғанғаұқсас»(GVI.66).

«Адамденесі–әрқайсысыөзіндікөміргеиежасушаларжиынтығы»

екені туралы идея, Лейбницке тән болмаса да, әлі жаңа идея еді.

Лейбниц жүйесіндегі адамденесіне сәйкес келмейтін монадалар –

материалдық емес және мәңгі өлмес саналатын жасушалардан

өзгеше,оларөмірсүрудіңжекетарихынаиежасушаларғаұқсас.

БізДекарттанбасталғанұзақжолдыжүріпөттік.Декарт«адамның

ақылы – жаратылған ғаламдағы жалғыз жанды нәрсе,

қалғандарының бәрі – жансыз механизм» деп пайымдады.

Лейбництіңтүсінуінше,еңкішкентайжәндіктіңеңкішкентайбөлігі

жанға ие және оның бір ғана емес, сансыз көп жаны бар. Біз «тірі

мақұлықтарғанажанғаие»дегенАристотельденшынымен-ақасып

түстік. Енді әрбір жиынтық пен тас жанға ие. Монадалардың

осындайүйірілгениіріміндеадамныңақылынқайталанбасқұбылыс

етіптұрғанненәрсе?

Лейбниц жанды және жансыз денелердің арасындағы

айырмашылықты былайша түсіндіреді. Органикалық денелер –

монадалардыңжиынтығығанаемес:олармонадаларғажекемәндік

бірлікберетінбіртұтасдоминантмонадағаие.Адамдағыдоминант

монада – адамның жаны. Барлық монадалар қабылдау мен

құштарлыққа ие, бірақ адамдағы доминант монада ақылының

ғұмыры жарқынырақ және құштарлығы өктемдеу. Ол жай

қабылдауғаемес,қабылдаудықұрайтынішкікүйлердірефлексиялы,

өзіндік сана арқылы танып-білуге – «апперцепцияға» ие. Басқа

монадалардың өмір сүретіні туралы біз философиялық пайымдау

арқылы білсек, осы өзіндік сананың көмегімен өз

субстанциялылығымызды түсінеміз. «Бізде субстанция туралы

белгілі бір деңгейде айқын, бірақ сәл бұлыңғырлау түсінік

қалыптасқан,– деп жазды Лейбницөзінің хатында, – оныңсебебі,

меніңойымша,біздеоныішкі,алдыналасезінубар»(G,III.247).

Жанның игілігі – оның өзіндік қызметінің ғана емес, ол

басқаратынбасқадамонадалардыңбәрініңмақсатынемесеақырғы

себебі.Бірақжанбасқамонадалардыңкезкелгенінеде,бірде-біріне

де әрекетті себеп бола алмайды: игілікке Құдай оның денесінде,

ортасында және бүкіл ғаламда алдын ала тағайындап қойған

үйлесім арқылы жетугеболады. Лейбницосылайша Аристотельден

асып түсіп, оны тағы да қорғап шығады. Ақырғы (мақсатты) себеп

Аристотельдің себептер квартетінің біреуі ғана болды; Декарт

оларды ғылымнан аластатқан-ды, бірақ олар енді биологиядағы

жалғыз ақырғы себеп ретінде ғылымға қайтадан енгізіліп, өз

тұғырынажайғасты.

Осының бәрінде өз пікірін еркін баяндауға орын бар ма?

Теориялық тұрғыдан алғанда, Лейбниц либертарлықтардың

(еркіндіктіжақтаушылар–ауд.)доктринасынтолықжақтайды:

«Қажеттілікке қарама-қарсылық ретінде қарастырылатын біздің еркіміз немқұрайды

күйдеекенікүмәнсіз,олбасқашажасаунемесеөзәрекетінтоқтатуқұқынаие,сонымен

қатарбірінші де, екіншіде балама нақты бар болыпотыр және бар болумүмкіндігін

сақтапқалады»(D,30).

Ақырғы және шексіз заттардың бәрі секілді, адамдар да іс-

әрекеттердіңсебебінемұқтаж;бұлжеткіліктіақыл-ойпринципінен

туындайды. Лейбниц еркін заттар тұрғысынан қарастырғанда іс-

әрекеттердің жеткілікті себебін қамтамасыз ететін сылтаулар

«икемдеседе,талапетпейді»дептұжырымдайды.Бірақоныңадам

еркіндігінің ерекше түріне орынды қалайша босатқысы келетінін

түсіну қиын. Оның жүйесінде бірде-бір зат сырттан әсер етпейді;

бәрі өздерін-өздері анықтайды. Алайда бірде-бір зат, рационал

немесе басқаша болсын, ол үшін әу бастан бар үйлесімде негізі

қаланған өмірлік тарихтың шекарасынан асып шыға алмайды.

Сондықтан Лейбниц біздің өзі сипаттаған немқұрайдылық

еркіндігін қолдануымызбен жүйелі түрде келісе алмайтын сияқты.

Тек«тосынеркіндік»–өзсылтауыбойыншаәрекететуқабілетіғана

қалады. Бірақ бұл – Брамхолл Гоббсқа қарсы айтқандай,

немқұрайдылықеркіндігіменқосажүрмесе,елесеркіндік.

БерклименЮмніңрухпенөзіндік«Мен»туралыойлары

Берклидің ғаламында тіршілік етушілердің екі түрі ғана бар:

рухтар және идеялар. «Алғашқылары, – дейді ол, – белсенді,

бөлінбейтін субстанциялар;кейінгілері – енжар, бір сәттік, тәуелді

тіршілікетушілер,оларөзбетіменөмірсүреалмайды,ақылменрух

суб- станцияларында тіршілік етіп, соларға сүйенеді» (BPW, 98).

Берклидің метафизикалық жүйесі рух туралы түсінікке басқа кез

келген философияға қарағанда тереңірек маңыз беретіндіктен, ол

бізгеосыұғымныңтолықсипаттамасынбередідепкүтуімізгеболар

еді; алайда, іс жүзіне келгенде, оның рух философиясының

нәтижесіздігі таңдандырады. «Шынында да, – дейді ол, – біз рух

дегенніңнеекенінбілмейміз».

Бұл тұжырымның агностикалық мазмұны біз ойлағаннан аздау,

себебі Беркли әдетте «идея» ұғымын бейнені белгілеу үшін

қолданады. Ол бізде рух ұғымы осы сөздің мағынасын түсінетін

деңгейде бар екенін мойындайды. Рух – нағыз тіршілік етуші, ол

ешқандайидеяда,идеяғаұқсайтынбірдеңедеемес,ол–«идеяны,

ерікті және себепті қабылдаушы» (BPW, 120). Үйлесімді болу үшін

Беркли «рух – дене болып саналады» дегені секілді, «рух –

идеяларды қозғаушы» деуі керек пе еді; бірақ рух туралы сөз

қозғағанда, дене жөнінде айтқандағыдай емес, ол оның негізінде

идеяданерекше, өзіндеидеянықамтитынсубстанцияжатырдеген

ұғымды қабылдауға дайын. Беркли философиясында «рух» пен

«ақыл»арасындаайырмашылықжоқ;олжайғанабіріншітерминді

қолданғанды дұрыс көреді, себебі ол ақылдың имматериалдығын

ерекшелейтүседідептүсінеді.

Рух деген нәрсенің бар екенін біз қайдан білеміз? «Біз өз өмір

сүруіміздіішкісезімнемесерефлексияарқылы,албасқалардырух-

ақыл арқылы түсінеміз», – дейді бізге Беркли; бірақ оның жүйелі

түрденеайтыптұрғанынтүсінуқиын.Менқабылдайалатыннемесе

пайымдайалатынжалғызнәрсе–идея;алБеркли:«Мен–идеямын

немесе ұғыммын дегеннен асқан абсурд ештеңе жоқ», – дейді.

Осылайша, солардың көмегімен басқа ақылдардың өмір сүретінін

көрсетугетырысқанпайымдаулартізбегібұзылады.

БерклидіңКлинепископыретіндебейнеленгенбұлпортретіоның

трансатлантикалықмақсаттарындаастарлапжеткізіптұр.

Берклидің пайымдауынша, рух-ақылды әйелім көргенімен, мен

көріп тұрғаным жоқ. Менің көретінім – бір-бірімен байланысты

идеялар жиынтығы ғана. Мен оның өмір сүретінін және басқа

адамдардың да өмір сүріп жатқанын білемін, себебі «идеялардың

бірнеше қозғалысын, өзгерісін және құрастыруын қабылдаймын,

бұл идеялар маған мен сияқты белгілі бір нақты тіршілік

етушілердің бар екенін хабарлайды және олармен қатар жүріп,

туындатуға келіседі» дейді ол бізге. «Бірақ мен көріп отырған

идеялар – әйелімнің емес, менің идеяларым; әйелім оларды

туындату үшін субстрат беретін идеялар – әйелімнің идеялары,

оларға ие болу мүмкіндігі менде жоқ». Беркли «әйелім менің

идеяларымдытуындатаалады»дегенгекеліспейді.Өзімненнемесе

Құдайдан басқа ешкім де мені идеяларға ие болуға мәжбүрлей

алмайды.

Берклидің себептілікті сипаттауы тым шағын. Біз бір нәрсені

себеп, екіншісін салдар дегенде, идеялар арасындағы қатынас

туралы айтамыз. «Идеялар байланысы себеп пен салдардың

байланысын білдірмейді, ол – тек белгі немесебелгіленіп отырған

заттың белгісі. Мен көріп отырған от – оған жақындағанда өзім

сезінетінауырсынудыңсебебіемес,бірақолауырсынутуралымаған

ескертіп тұрған белгі. Алайда әйелімді қабылдауымды құрайтын

идеялароныңменешқашанқабылдайалмайтынидеяларытуралы,

әйелімнің тіпті өзі қабылдамайтын рухтары туралы маған қалай

айта алады? Рух мәселесі Берклидің өзінен кейінгі

феноменалистергеқалдырғанжағымсызмұрасыеді.

Алайда Юм эмпиризм басқалардың ғана емес, өз ақылымыздың

мәселесінқоятынынкөрсетугетиіседі.Солипсизм,яғнитекөзіндік

«Мен» ғана өмір сүретініне сену – әрқашан «ақыл өз

қабылдауларынан басқа ештеңе білмейді» деген тезисті ұстанған

эмпиризмнің логикалық соңы еді. Юм бұл ойды алдыңғы

эмпиристерге қарағанда айқынырақ көрсетті, тіпті олардан да әрі

тереңдейкеле,«эмпиризмніңөзі–елес»дегентүйінжасады.

Декарт пен Локк заманынан бастап философтар сезінуді

қабылдаушы мен сыртқы дүние объектісінің арасындағы

трансакцияретіндеемес,ақылдыңқандайдабірішкісезімді,әсерді

немесе идеяны жеке қабылдауы деп түсінді. Оған ұқсасты нақты

визуалды бақылауға сүйене отырып – ойыншық аюды, сезімдік

бақылау арқылы тірі аюды қабылдаймыз. Ойшыл мен оның

ойларыныңқатынасы–ішкікөздіңішкікөркемгалереяғақатынасы.

Юм осы дәстүрді жан-тәнімен ұстанып, ақылдың әртүрлі

әрекеттерінің, құбылыстарының және күйлерінің арасындағы

айырмашылық туралы ішкі сипаттама беруге ұмтылады. Бұл оның

құмарлықтартуралыбаяндауындаайрықшаайқынкөріністапқан.

Құмарлық пен ол тиесілі ақылдың арасындағы қатынасты Юм

қабылданушының қабылданушыға қатынасы ретінде түсінеді.

«Ақылдаоныңқабылдауларынаннемесеәсерлеріменидеяларынан

...жек көру, сүю, ойлау, сезу, көруден басқа ештеңе ешқашан да

болмайды.Мұныңбәрі–қабылдау»(Т,67).Бұлүзіндідентүйетіной:

әйелдікөру–онықабылдаудыңбіртәсіліекенісияқты,әйелгедеген

махаббат–әйелдіқабылдаутәсілдерініңбірі;бірақбұлЮмайтқан

мағынада емес. Құмарлықты сезінгенде қабылданатын нәрсе –

құмарлықтың өзі. Ақыл өзіндебар болып отырғанқұмарлықтарды

қабылдайтынбақылаушыретіндекөрсетілген.

Осылайша ойластырылған өзіндік «Мен» шын мәнінде мынадай

ішкібақылауобъектісі:бұл–ішкікөрукөзі,ішкіестуқұлағынемесе

дұрысы, ол ішкі көздің де, ішкі құлақтың да иесі болуға тиіс және

басқакезкелгенішкісезіммүшелерінэмпирикалықэпистемология

қажет етуі мүмкін. Бұл менің, өзі болжағандай, құбыжық екенімді

көрсетуге батылы жеткен Юм еді. Эмпиризм сыртқы немесе ішкі

болмыстың, сезімдерім арқылы анықталатын нәрселерден басқа

нақтыештеңеніңболуымүмкінемесдепүйретеді.Оныңөзініңішкі

субъект ретінде сыртқы сезімдер арқылы анықталмайтыны айдан

анық. Бірақ оны ішкі бақылау көрсете ала ма? Ең мұқият

зерттеулерденкейіндеЮмөзіндік«Менді»табаалмады:

«Мен»депаталатынұғымғаенгенсайынменылғидақандайдабірнақтықабылдауға,

немесе басқаға: жылыға немесе салқынға, жарыққа немесе көлеңкеге, махаббатқа

немесе өшпенділікке, азапқа немесе ләззатқа тап боламын. Мен ешқашан өзімді

қабылдаусыз күйде сезінбеймін және қабылдаудан басқа ештеңені де бақылай

алмаймын... Егер кімде-кім байыпты да әділ пайымдаудан кейін өзі туралы басқаша

түсінігі бар десе, мен енді онымен пікір таластыруды жалғастырмайтынымды

мойындауға тиіспін. Менің қолымнан келетіні – оның пікірі де менікі секілді

айтарлықтайшүбәсізболуымүмкінжәнеекеуімізосыжағынаналғандаерекшеленеміз.

Мүмкін,олөзі«Мен»депатайтынқарапайымжәнеүзіліссізбірдеңеніқабылдайалатын

шығар;алменөзімдеондайпринциптіңжоқтығынасенімдімін»(T,252).

«Меннің»көзгекөрінбейтіні–оныңішкісезімдікэлементекенінің

салдары. Біз тісімізді тістей алмаймыз немесе көзімізді көре

алмаймыз: мен – көрінбейтін көз секілді, бақыланбайтын

бақылаушымын. Алайда, Юм көрсеткендей, «жүйелі эмпирикалық

зерттеу жасалғанда эмпирикалық «Мен» жоғалып кетеді. Оны

қандайдабірішкіжәнесыртқысезімарқылыанықтаумүмкінемес,

сондықтанолметафизикалыққұбыжықретіндетеріскешығарылуы

керек». Беркли идеялардың ақылдан басқа ештеңемен байланысы

жоқ деп тұжырымдады; Юм ақылда оларға тән ештеңе

болмайтынын көрсетті. «Мен» ешқандай әсер етпейді және «Мен»

туралы түсінік жоқ, әсерлер мен идеялардың қарапайым ғана

байланыстүйіншектерібар.

Юм ішкі субъектінің елес болғанын көрсетті, бірақ эмпириктерді

«Мен»туралыаңыздықолдауғамәжбүрлегеннегізгіқателіктіашып

қарастырмады. Тығырықтан шығаратын нақты жол – ақыл өзінің

идеяларынанбасқаештеңебілмейдідегентезистітерістеп,«ойшыл

– жападан жалғыз ішкі қабылдаушы емес, көпшіліктің ортасында

өмір кешетін нақты адам» деп мойындау. Юмнің өзімнен басқа

«Менім» жоқ деуі дұрыс; алайда оның өзі де әсерлердің шоғыры

емес, XVIII ғасыр қоғамының кәдімгі ет пен сүйектен жаралған

адамыболды.

Әсерлержиынтығыныңкезкелгенбелсендізаттанерекшеленетіні

соншалық,«олеркінқалаудықолданамадепталқылау–пайдасыз»

деп ойлауға да болар еді. Бірақ Юм өзінің ресми ақыл

философиясына мүлде назар аудармастан, еркіндік пен қажеттілік

тақырыбын қарастыруды жалғастырады. (Күрделі философиялық

тақырыптарға ұмтылу – оның әдеті, бұл талпынысы үшін оған

ризашылығымызды білдіреміз.) Оның жалпы тезисі мынадай:

адамның шешімдері мен іс-әрекеттерінің себептілік заңдары

арқылы анықталуы жансыз табиғат заңдары әрекеттерінің

айқындалуынан кем емес және алдын ала болжамдалуы жағынан

оныментеңтүседі:

«Егерадалжәнебайадамретіндебілетінжақындосымқызметшілерөріпжүргенүйіме

келсе, күмістен жасалған сия құйғышымды ұрлап кету үшін мені пышақтап

өлтірмейтініне сенімді болар едім... Өзінің алтынға толы әмиянын Шеринг-Кросс

көпірініңжағасындаталтүстеқалдырыпкеткенадамәмиянықауырсынсияқтыұшып

кетедідепте,бірсағаттанкейінешкімтимегенкүйдетабыладыдептедәлосылайша

күтеалады»(E,91).

«Біздің жасайтынымыздың бәрі, – деп тұжырымдайды Юм, –

себеп, жағдай және іс-әрекет арасындағы себеп-салдарлық

байланыспен айқындалған». Басқалардың арасында түр мінез бен

іс-әрекеттіанықтаушыфакторболыпсаналады:«Жалданыпжұмыс

істейтін адамның терісі, бұлшық еті мен жүйкесі сапалы

жұмыскердің терісінен, бұлшық етімен жүйесіненөзгеше». Юмнің

табандыдетерминизмікейдешындыққажуымайтынқорытындыға

әкеледі:жұмысшылардыңкөтеріліскешығуыолүшін,тірексізауыр

дененіңқұламайтынысияқты,ақылғасыйымсыз.

Адамныңіс-әрекеттеріанықталыпқойғандепесептеседе,Юмбіз

белгілі бір еркіндікке иеміз деп мойындауға дайын. Кейбір

ізбасарларысекілді,олда«тоғыстырушы»болды,яғниеркіндікпен

қажеттілікті үйлестіруге болады деп есептеді. Біздің әрекетімізді

қажетті деп мойындағымыз келмейтіні, оның ойынша, қажеттілік

пеншектеудішатастырудантуындайды:

«Тосын еркіндік (мектептерде аталатындай) пен немқұрайдылық еркіндігінің

арасындағы,күшкөрсетугеқарсылықжәнеқажеттілікпенсебептітерістеуарасындағы

айырмашылықты адамдардың аз ғана тобы түсіне алады. Біріншіден, бұл сөздің ең

қисынды мағынасы: бізге қатысты еркіндік түрі болғандықтан, ойымыз, негізінен

алғанда,соғанбағытталды,соныменқатарылғидасоныараластырыпотырды»(T,408).

Тәжірибе біздің тосын еркіндігімізді көрсетеді: біз көбіне

ойымызға келгенді шексіз жасаймыз. Бірақ тәжірибе

немқұрайдылықеркіндігінің,яғниісжүзіндегіденөзгешеәрекетету

қабілетінің шынайы дәлелі бола алмайды. Біз елестете аламыз,

мұндай еркіндіктің ішкі дүниемізде бар екенін сеземіз, алайда

көрермен біздің іс-әрекетімізді себептеріміз бен мінезімізден

туындатады, тіпті олай жасау қолынан келмеген күнде, ол біздің

күйімізбенмінезіміздіңәрсәтімен,жүзімізбенқылықтарымыздың

әр тылсым бастауымен таныс болғандай етіп жалпы қорытынды

түйіндейді(Т,408).

«Тылсым бастау» туралы мұндай әңгімелер осы мәселені

талқылағанда Юм ақыл жөніндегі өзіндік ресми теориясын және

себептіліктің ресми теориясын ұмытып кеткенін дәлелдейді.

Шынында да, адам еркіне берген анықтамасының өзі олармен

үйлеспейтіндей көрінеді. «Ерік деп мен дененің кез келген жаңа

қозғалысын,ақылымыздыңшым-шытырық қабылдауынсаналытүрде

туындатқанда сезінетін және саналы ұғынатын ішкі әсерді ғана

түсінемін» (T, 399). Оның себептілікке көзқарасын ескере отырып,

біз Юмнің қозғалыстар мен қабылдауларды талқылауының

дұрыстығы туралы мәселеге ораламыз. Бірақ «біз кез келген жаңа

қозғалысты саналы түрде туындатамыз» дегенді «кез келген жаңа

қозғалыс бақыланады» дегенге алмастырсақ, анықтама енді

ештеңегесәйкескелмейді.

Канттыңақылантиномиясы

Ақылдың Кант сипаттаған антиномиясында көптеген дәстүрлі

элементтер қамтылған. Ол зерде мен сезімдердің, сонымен қатар

ішкі сезімдер мен сыртқы бес сезімнің арасындағы

айырмашылықтарды ашып көрсетеді. Кейбір философтар теріске

шығарғанынақарамастан,бұлайырмашылықтарортағасырданбері

жалпы қабылданған еді. Кант енгізген жалғыз жаңалық – дәстүрлі

қабілетке жаңа эпистемологиялық функция беру. Алайда ол жаңа

айырмашылықтарды сипаттап, ақыл философиясына жаңа

идеялардыенгізудіжалғастырды.

«Пайымдау қабілетіне сында» Кант адам ақылының қабілетін: а)

когнитивті қабілеттер; ә) ләззат пен азапты сезіну қабілеті; б)

құмарлық қабілеті деп бөледі. «Когнитивті күштер» дегенді

интеллектуалдық күштер деп түсінген жөн, Кант бұл жерде ұғыну

(Verstand), ақыл (Vernunft) және пікір (Urteil) арасындағы үш түрлі

айырманы көрсетеді. Ұғыну – зерденің тәжірибені санамен түсіну

бағытындағы заңды әрекеті. Бұл біз бірінші сыннан білетін нәрсе,

онда «ақыл» зерденің трансценденттік пайымдардағы заңсыз

әрекеттерінсипаттайтынтехникалықтерминретіндеқолданылады.

Екінші сында ақылға этикалық мінез-құлық төрешісінің жағымды

рөліберілген.Алайдапікірқалыптастыруфункциясыалдыңғысыни

ескертпелерде айқын көрсетілмеген. Оған дейінгі философтар бұл

сөзді (Канттың өзі де жиі солай пайдаланады) кез келген

тұжырымменкелісудібілдірушіретіндеқолданды.Үшіншісынында

Кантэстетикалық талғамтуралыпікірлерге бастыназар аударады.

Осылай біз қабілеттер үштігіне келеміз: біріншісінің (ұғыну)

объектісі – ақиқат; екіншісінің (практикалық сын) объектісі –

кемелдік; үшіншісінің (пікір) объектісі – әсемдік пен асқақтық(М,

31В.).

Зерденіңбарлықәрекетіөзіндіксанаменқатаржүреді.Кантмұны

ұғынуда толығырақ баяндайды. Тәжірибені саналы түсіну сананың

барлық элементін біртұтас өзіндік санаға топтастыруды білдіреді.

Бірінші сынның «Апперцепцияның ерекше синтездік бірлігі» деп

аталатын қиын, бірақ ерекше және терең бөлімінде Кант өзіндік

сананыңбіртұтастығыдегенніңнеекенінсараптайды(B,132-43).

Мен бірдеңенің өзіндік санамның бөлігі екенін біле алмаймын.

«Мен сананыңосы элементіменбетпе-бет келіп, сосынбұл кімдікі

екендегенсұраққойып,сонансоңолмененбасқаешкімдікідеемес

деген қорытындыға келемін» деу ақылға сыйымсыз. Пайымдау

арқылыменсаналытәжірибемніңкөперекшелігін(осыауыртама?

бұл түсінікті ме?) саналы түсіне аламын, бірақ оның менікі екенін

түсіне алмаймын. Өзінің қабылдауын саналы түсінуін Кант

«апперцепция» деп атайды. Кант адамның өз санасын өзінікі деп

тануүшін тәжірибегесүйенбеуінбылайшатұжырымдайды: өзіндік

санағаиеболу–эмпирикалықапперцептемес,«трансценденталды

апперцепт».

Меніңәсерлерімдібіртұтассанадабіріктіріптұрған–тәжірибенің

өзіемес;«әсерлерөздігіненалғанда,–дейдіКант,–түрлітүстіжәне

әртүрлі келеді». Біртұтастықты құрастыратын – ұғынудың априори

қызметі, ол интуицияны синтездейді, оларды Кант

«апперцепцияныңтрансценденттібірлігі»дегенгебіріктіреді.Бірақ

бұл – менде трансцендентті өзін-өзі тану бар деген сөз емес.

Апперцепцияның алғашқы біртұтастығы маған өзім туралы ғана

ұғым береді; ал кез келген нақты өзін-өзін түсіну үшін тәжірибе

қажет.

Кант Декарттың «мен ойлаймын» деген ой кез келген басқа

ықтималойменқатаржүруікерекдегенпікіріменкеліседі.Өзін-өзі

саналытүсінуойменажырамасбірлікте,себебіөзін-өзітүсінуойлау

үшін керек, сондықтан біз заттарға олар туралы ойлаудың қажетті

шарты саналатын қасиеттерін тәжірибеге дейін, алдын ала беріп

қоямыз. Алайда Кант Декарттың өз Cogito-сынан түйген

қорытындыларымен мүлде келіспейді. Трансцендентал

диалектиканың «Таза ақылдың паралогизмдері» деп аталатын

бөлімінде ол Декарттың психологиясына, сонымен қатар априори

жәнерационалпсихологиясынадаүнеміқарсышығыпотырады.

Эмпирикалық психология жанды ішкі сезіну объектісі ретінде

қарастырса, рационал психология үшін ол – ойлау субъектісі.

«Рационалпсихология,–дейдіКант,–ғылым«Менойлаймын»деген

жалғыз пікірге негізделіп қалыптасқан деп тұжырымдайды». Бұл

белгісізХ-ті,ойлаудыңтрансценденттісубъектісіннемесеойлайтын

«менді»немесеоны(нәрсені)зерттеудібілдіреді(A,343-5).

Біздің эмпирикалық психология шекарасынан асып түскіміз

келген табиғи ұмтылысымыз қателіктерге әкеліп соғады. Кант

оларды«паралогизмдер»немесе жалғансиллогизмдердеп атайды.

Ол таза ақылдың төрт паралогизмін атап көрсетеді, оларды

шамамен былайша қорытындылауға болады: (1) «Ойлау субъектісі

міндетті түрде субъект болып саналады» дегеннен біз «Ойлау

субъектісі субъект болуға тиіс» деген қорытындыны; (2) «Менді»

бөлу мәнсіз» дегеннен «Мен» – бөлінбейтін субстанция» деген

қорытындыны; (3) «Мен саналы түсінгенде, бұл менің бір нәрсені

түсініп отырғанымды білдіреді» дегеннен «Мен саналы түсінгенде

бір нәрсені ғана түсінемін» деген қорытындыны; (4) «Мен өзім

туралы денемсіз ойлай аламын» дегеннен «Өз денемсіз мен өзім

туралыойлайаламын»дегенқорытындынышығарамыз.

Әр паралогизмде зиянсыз аналитикалық пайым логиканың

көмегімендаутуғызатынсинтездікаприорипайымғаайналыпшыға

келеді. Рационал психология паралогизмдерінің негізінде «Мен –

имматериал, бұзылмайтын, тұлғалық, ажалсыз тіршілік етушімін»

дегенқорытындыжасалады.

Жанның ажалсыздығын рационалды дәлелдеу – адасудан басқа

ештеңе емес. Алайда бұл болашақ өмірге практикалық ақылдың

постулаты ретінде сене алмаймыз дегенді білдірмейді. Бұ дүниеде

бақыт ізгілікке айқын пропорционал; сондықтан да, жақсы өмір

сүруімізге себеп тапқымыз келсе, тепе-теңдік басқа дүниеде және

басқажердеорнайдыдеп сенуімізкерек. «Рационалпсихологияны

терістеу, – деп тұжырымдайды Кант, – о дүниедегі өмірге сенуге

кедергі емес, керісінше, көмек. Тек ойша дәлелдеу адамдардың

қисынды ақылына ешқашан ықпал ете алған емес. Оның шаштың

қылындай жіңішкелігі соншалық, тіпті мектептердің өзі де оны

негізгіұстанымретіндетекмүмкінболғаныншағанақолданады»(B,

424).

Канттың ақыл философиясының ең ұзақ ықпалға ие болған

жағымды элементі – оның еркіндік пен детерминизмге қатынасы.

Оның осы тақырыпты зерттеуге қосқан үлесі рационал және

эмпирикалық психологияға арналған бірінші сынның бөлімінде

емес, ғарышты тұтас зерттеу талпыныстарының жүйесіздігін

көрсетугеұмтылатынантиномиялардыңарасынаорналастырылған.

Үшінші антиномия біртұтас детерминистік жүйе ретіндегі дүние

идеясын еркін және себепсіз әрекет жасау мүмкіндігімен

ұштастырады.ОсыантиномиятақырыбынкейінірекТолстойөзінің

«Соғысжәнебейбітшілік»еңбегіндешебербаяндады:

«Ерікеркіндігімәселесінадамзаттыңозықзердесіежелгізаманнанберізерттепкеледі,

олкөнедәуірденбастапөзініңасазормағынасындакөрініпотыр.Мәселемынада:егер

адамдыбақылауобъектісіретіндекезкелген–теологиялық,тарихи,этикалықнемесе

философиялық – тұрғыдан қарастырсақ, ол (басқа да өмір сүріп отырғандар сияқты)

бағынатын әмбебап қажеттілік заңын көреміз. Алайда адамды ішкі көзқарас арқылы

ішкі–өзіндіксананыңобъектісіретіндеқарастырғанда,бізөзіміздіеркінсезінеміз».

Толстойдың ойынша, қажеттілік заңдары бізді тереңірек ойлауға

үйретті, қиялдағы еркіндіктен арылуға, жалпы заңнан бейсана

тәуелділігіміздімойындауғамәжбүретті.

Екінші жағынан, Кант детерминизм мен еркіндікті үйлестіруге

болады деп есептеді. Үшінші антиномияда, алғашқы екі

антиномиядағыдай емес, жақсылап түсіндірсе, тезистер де,

антитезистер де дұрыс делінеді. Тезис мынадай: дүние

құбылыстарын түсіндіру үшін табиғи себептілік жеткіліксіз;

себептерді анықтаудан басқа біз еркіндік пен тосындықты

ескеруімізкерек.Антитеза:трансценденталдыеркіндікпостулатын

ұсыну – заңсыздыққа көзсіз мойынсұнуды білдіреді. Толстой

айтқандай: «Егер бір адам мың жылда миллион мүмкіндіктен бір

ретеркінәрекетету,яғниөзтаңдауыбойыншаісжасауқұқынаие

болса, онда адамның бүкіл іс-әрекетін реттеуші заңдардың жоқ

екеніндәлелдеуүшіносыадамныңбірғанаеркінәрекетіжеткілікті

екеніайқынкөрінеді».

Толстой, Кант секілді, детерминист, бірақ қатаң емес, жұмсақ

детерминист болды. Яғни ол детерминизм адамның еркіндігімен

жәнетосындығыменүйлесімдідепесептеді.«Адамныңеркі,–дейді

ол, – сезімталдықпен байланысты, бірақ еркін: ол құмарлыққа

бейім, бірақ оны құмарлық мәжбүрлемейді». Адамда сезімдік

импульстердің көмегімен мәжбүрлеуден тәуелсіз өзін-өзі анықтау

күшіболады.Бірақөзін-өзіанықтаудыңосыкүшінжүзегеасырудың

екі жағы бар: эмпирикалық (тәжірибеде сезіледі); интеллигибелді

(зерде ғана жете алады). Өз пікірімізді еркін жеткізуіміз қисынды

ақыл салдарларының интеллигибелді себебі саналады; сонымен

қатар осы қисынды ақыл құбылыстары – өзгермейтін заңдарға

сәйкес жүретін үзіліссіз тізбектердің бөлімі. Адамның еркіндігін

детерминистік табиғатпен үйлестіру үшін Кант: «Табиғат уақытта

әрекет етеді, ал адамның еркі уақыттың шекарасынан шығып

кететінфеномендік«Менге»тиесілі»,–дейді.

Теологтарғасырларбойықұдіреттібілімуақытқабағынбайдыдей

отырып, адамның еркіндігін Құдайдың бәрін білетінімен

үйлестіруге ұмтылды. Адамның еркіндігі уақыттан тыс деп

тұжырымдап, оны табиғаттың құдіреттілігімен үйлестіруге

тырысқан философ үшін мұндай көзқарас жаңалық еді.

Шындығында Канттың еркін әрекет туралы өзінің үстелдің

қасындағы орындықтан көтеріле алатыны сияқты мысал келтіре

отырып, адамның ерік-қалауы уақыттан тәуелсіз деген

тұжырымымен келісу қиын. Алайда философтардың айтарлықтай

маңызды легі, Кант сияқты, еркіндік пен детерминизмнің бір-

біріменүйлесімдіекенінкөрсетугеұмтылды.

Әрине, себептік түсіндіру (мені итергендіктен, мен оны қағып

өттім) мен ақыл бойынша түсіндіру (оған сабақ болсын деп қағып

өттім) – мүлде бөлек, олардың әрқайсысы басқасымен үйлеспейді.

Канттың осы айырмашылықты атап өтіп, ол әрбір үйлестіру

жобасыныңнегізіндежатуғатиісдепболжауы,әрине,дұрыс.

ЕркіндікпендетерминизмдіүйлестіруГегельдіңметафизикасында

қолайсыз формада көрсетілген. Адамның жеке шешімдерін,

мысалы,ЦезарьдыңРубикондыкешіпөтугебелбайлауын,шынына

келгенде,дүниежүзілікруханықтайды,олөзмақсатынажетуүшін

«ақылдың ептілігін» пайдаланады. Алайда индивидуум деңгейінде

әрекет ететін қажеттілік еркіндіктің ең жоғары формасының

көрінісі, себебі еркіндік – рухтың ажырамас атрибуты, оның өсе

түсіпотырғанкөрінісі–тарихтыбасқарушыкүш.

Гегель дүниежүзілік рух туралы айтқанда, оған сілтеме жасауы –

тұлғасыз тарихи күштердің іс-әрекетінің метафорасы емес.

ГегельдікрухКанттың өздігінентәжірибеобъектісі болаалмайтын

тәжірибесубъектісі ретіндегіапперцепциялардыңтрансценденттік

бірлігін еске салады. Кант әрбір ақылда осындай жеке орталық

боладыдепболжамдады.«Бірақбұлболжамқандайнегізгесүйеніп

жасалған?» – деп сұрайды Гегель. Канттың трансценденталды

«Менінің» сыртында Декарттың «Эгосы» тұр; Декарттың «cogitо»-

сын алғаш сынаушылар мынадай сәйкес сұрақ қойған болатын:

«Ойлаптұрғансіздегідүниежүзілікжанемес,сіздіңөзіңізекеніңізді

қайдан білесіз?». Гегельдік рух кез келген жеке санаға дейінгі

сананыңорталығыболуытиіс.БіррухДекарттолғамындада,Кант

тұжырымында да жеке-жеке ой пайымдайды, себебі мен бір адам

болғандықтан, өз денемнің әртүрлі бөлігінде бір уақытта тісімнің

ауырғанын да, белімнің сырқырауын да сезінемін. Алайда өзінің

әрекетін бүкіл ғаламда көрсететін рухты эмпирикалық немесе

аналитикалық психологияның аясына бейімдеу қиын. Гегель ақыл

философиясыныңорнынабізгеАқылФилософиясынұсынады.

Ақыл философиясын зерттеуге біз қарастырған кезеңде ең

маңыздыүлесқосқан–Кантекенішүбәсіз.XVIIжәнеXVIIIғасырлар

барысында ақыл философиясы Декарттың күмәншілдікке

ұмтылуына байланысты эпистемологияға бағындырылды. Осы

ұмтылыстыңжетегінеергенДекартпенрационалистерсезімдердің

рөлін жеткілікті бағаламады, ал британдық эмпириктер зерденің

рөлінжоққа шығарды. Алдыңғыойшылдардыңқуатты күшібұзған

нәрселердіқайтабіріктіріп,адамақылынсипаттап,оныңсантүрлі

қабілетіне лайықты бағасын беру үшін Канттың орасан зор

данышпандығықажетболды.Оныңтуындыларында,ортағасырдың

ең үздік еңбектеріндегідей, эпистемология мен философиялық

психологиятағыдабіргежүздеседі.

Қараңыз:2-том,8-тарау.

Осытомның4-тарауынқараңыз.

1663жылы«Еркіндік,қажеттілікжəнекездейсоқтыққақатыстысұрақтар»

еңбегінжариялады,үзінділеросыеңбектеналынған.

Осытомның297-бетінжəнеменіңMyWill,FreedomandPowerатты

кітабымдықараңыз(Oxford:Blackwell,1975),pp.145–61.

БұлметафизикалықтезистіңХидеясыХ-тенмүлдемөзгешедеген

эпистемологиялықтезиспенқалайүйлесетінімүлдетүсініксіз;мүмкінбізде

«Хидеясының»осыкітаптың273-бетіндекөрсетілгенекіұштылығы

құбылысыбаршығар.

Осытомның188-бетінқараңыз.

МенбұлтұстаДаниэлГарбергеқарыздармын.DanielGarber,«Leibnizon

Body,Matter,andExtension»,PASS(2004):23–40.

VIIIТАРАУ

Этика

VIII ғасырда этика тарихының тездетіп қайта қарастырылуы

жиіледі. Орта ғасыр дәуірінің бастапқы кезеңдеріндегі

адамгершілік философиясы Аристотельдің «Никомах этикасына»

түсіндірмелердежәнетабиғинемесеаянарқылыберілгенқұдіретті

заңдар туралы трактаттарда көрініс тапты. Акуинолық Томастың

«Теология суммалары» еңбегінде екі элемент біріктірілген, бірақ

жүйе құқық ұғымының емес, ізгілік ұғымының айналасына

топтастырылған. Томастың Дунс Скот бастаған ізбасарлары

христиандық моральда құдіретті заң теориясына айрықша маңыз

берді.

 Бірақ этиканың ортағасырлық дәстүрі Реформация мен

Контрреформацияның әсерінен алған қатты соққыдан есін жия

алмады.

Лютерде,Кальвиндехристиандініғанаұсынатынмейірімсізадам

табиғатының азғындайтынын атап көрсетті. Олар адамның

құтқарылуы мен бақытына моральдық ұмтылыстар арқылы емес,

сенімарқылығанажолтабуғаболадыдепесептеді.Алэтиканыңкез

келгенфилософиялықжүйесініңмүмкіндіктеріазболды.

Аристотель жалғыз ғана мүмкін жақсы өмірдің досы емес, жауы

еді. Ежелгі дәуірдің басқа даналарын қарастырсақ, олардың ілімі

ізгілікке әкеле алмайтын; Аугустин айтпақшы, оның қолынан

келетін ең жақсы нәрсе – зұлымдыққа аздаған асқақтық қосу

болатын.

Католиктер адамның бойындағы ізгілік бастауларын күнәһарлық

толығымен жойды дегенмен келіспеді, ал Трент кеңесі христиан

емес адамдардың барлық ісі күнәһарлық деуді дінбұзарлық деп

жариялады. Бірақ бұл Кеңестің тәртіп ережелері католиктік

моральдықтеологияғажаңабағытберді,бұлбағытАристотельмен

Аугустин этикасын Акуинолық Томастың талдауынан әбден

алыстатты.ЛютеранКеңесінің1215жылғыережесінкүшейтетүскен

1551жылғыжарлығыбарлықкатоликтержүйелітүрдедінбасының

алдында болып, тәубесіне келіп тұруға тиіс деп міндеттеді. Ол

күнәнің екі түрін ашып көрсетті: өлім жазасына лайық және

кешірілетін күнә. Өлім жазасына лайық күнәлар мойындалмаса,

онда күнәһар тозақта мәңгіге жазаланады. Жаңа ереже бойынша,

тәубегекелушіөзініңбүкілкүнәсінтүріне,санынажәнежағдайына

қарай мойындауы керек еді. Католик моралистері енді ізгілік

туралы пайымдарға күнәлардың ерекшелігі мен индивидтелуінен,

жазаларды күшейтетін немесе азайтатын жағдаяттардан азырақ

назараударабастады.

Казуистика

Трент жарлығы этиканың мүлдем жаңа пәнін – казуистиканы

дүниеге әкелді. Жалпы алғанда, казуистика – моральдық

принциптерді нақты шешімдерге, атап айтқанда, осындай

принциптер бір-біріне қарама-қарсы келуі мүмкін «ар-ұждан

істеріне» қолдану. Кең мағынада алсақ, сарапшылардың нақты

моральдық дилемманы шешуге бағытталған кез келген ұсынысы

казуистиканың үлгісі ретінде қарастырыла алады: оған, мысалы,

теологтар тобының V Карл императорға оның жаңа америкалық

субъектілерге қатынасы бойынша берген кеңестерін немесе

архиепископ Лоудтың І Карл корольге айтқан граф Страффордқа

импичмент жариялаудың заңдылығы туралы пікірлерін жатқызуға

болады. Алайда замандастар мен тарихшылар казуистика туралы

айтқанда, ХVІ және ХVІІ ғасырларда аса көп мөлшерде жарыққа

шыққан оқулықтар, оқу құралдары және нұсқаулықтар туралы сөз

етті. Оларда нақты шешімдер емес, жалған оқиғалар баяндалып,

тәубегекелтірушілермендінөкілдерінекүнәсіненарылушылармен

тақуалардыбасқаруғақатыстыақыл-кеңестерберілетін.

Нұсқаулықтарын әртүрлі ордендердің теологтары жазса да,

казуистика жақында құрылған иезуиттердің контрреформациялық

ордені – Иисус қоғамымен ерекше байланысты болды және әлі де

солбайланысты сақтапотыр.Оқытудың иезуиттікжүйесі ғылымға

бейім студенттердің Акуинолық Томастың моральдық жүйесін

зерттеуіне мүмкіндік берсе, академиялық емес жұмыспен

айналысқысы келгендер этиканы ар-ұждан құбылыстарын талдау,

казуистика бойынша оқулықтарды оқу, казуистердің дәрістерін

тыңдау және әртүрлі жиындарда пасторалдық көмек бойынша

тәжірибе жинақтау арқылы зерттеді. Иезуиттер тәубешілер, атап

айтқанда, ұлы және ізгі істер жасауға шақырушылар ретінде зор

беделге ие болды; сондықтан орден басшысы 1602 жылы арнайы

«Ханзадалар тәубесін» жариялауды өзінің парызы деп есептеді.

Осылайша,казуистикасаясида,этикалықтамаңызғаиеболды.

ХVІғасырдаказуистербірқатаржаңаморальдықмәселелергетап

болды. Олардың ең маңыздысының бірі – жаңадан ашылған

Америка құрлығының жергілікті тұрғындарына христиандардың

көзқарасы мәселесі еді. Испания мен Португалия отаршылдары

тұрғылықты халықтың жерлерін тартып алып, оларды өздерінің

құлынаайналдыруғақұқылыма?

CodexAzcatitla-ғажасалғаниллюстрациядаҮндістантұрғынын

монахтардыңарасындашоқындырубейнеленген.

V Карл император осы сұрақтың жауабын табу үшін 1550 жылы

Вальядолидте теологтар конференциясын ұйымдастырды. Оның

империялық тарихшысы Сепульведа өз теориясын Аристотельдің

«кейбір адамдар басқарудан гөрі қызмет етуге жақсырақ

бейімделген, сондықтан олар табиғи құлдар болып есептеледі»

деген іліміне негіздей отырып, өз түсінігінде «жабайы да

жарымжан» өмір кешкен, христиандықты білмейтін америкалық

үндістерді құлдыққа салу және қайта өзгерту әділ деп

тұжырымдады.БұлтұғырнамағамиссионерБартоломедеЛасКасас

қарсы шығып, сол кездегі ең танымал екі испан теологы –

доминикандық Франсиско де Витория мен иезуит Франсиско

Суарестіңжарияланымдарындааяусызсынғаұшырады.

Өзідүниеденөткенсоңжарықкөрген(1557)еңбегіндеВитория,ең

алдымен, Әулие Томастың пұтқа табынушыларды мәжбүрлеудің

әділетсіз болғаны туралы ілімін қорғады және Папаның да,

императордың да үндістердің үстінен билік жүргізу құқын теріске

шығарды. Ол үндістердің меншік құқы мен мүлік құқы

христиандықтармен бірдей деп мәлімдеді: олар – нақты саяси

қоғамдастық, олардың азаматтық келісімі ақыл-ойды толық

қолданатынынкөрсетеді:

«Олардаақыл-ойдықолданудықажетететінніңбәрібайқалады:істерінебелгілібірәдіс

тән,себебіолардареттелгенмемлекеттікқұрылым,белгілібірнекелікқатынастармен

соттар,билеуші,заңдарменжиындар,заталмасужүйесібар».

Виторияосыпұтқатабынушыхалықтардыңнақтыменшікқұқына

иееместігінсылтауратып,олардыңжерлеріменмүліктерінтартып

алуғаешнегізжоқекенітуралықорытындығакелді.ИезуитСуарес

соғыстың әділеттілігі мен әділетсіздігін талқылауда осыған ұқсас

көзқарастыұстанды.

ХVІғасырдашетелменхалықаралықсауданызерттеудіңкеңқанат

жаюы казуистерді теңіз мекемелерін қаржыландыру әдістерінің

этикасын зерттеуге мәжбүр етті. Киелі кітаптың кей мәтіндерінің,

сонымен қатар Аристотельдің ақша табиғатын сараптауының

негізіндеАкуинолықТомасқарызғаақшаберуденөсімалудыөткір

сынға алды.



Алайда Томас жобаны қаржыландырудың екі әдісі

арасындағы маңызды айырмашылықты мойындады. Бірі –

кәсіпкерге қарыз беру (мекеменің табысы бар ма, жоқ па, оған

қарамастан ақша кредиторға қайтарылуға тиіс); екіншісі –

мекеменің белгілі бір бөлігін сатып алу (қаржыгер де сәтсіздікке

ұшырауымүмкін, тәуекелгебел буады). Біріншісі– өсімқорлықеді

және ол күнәһарлық деп есептелді. Екіншісі – серіктестік, ол

құрметкелайықдепсаналды(ST2.2.78.2ad5).

Өсімқорлыққа тыйым салу орта ғасырдың барлық кезеңдерінде

сақталды: бұл ойды Медичи сияқты ірі қаржыгерлер орталығы

болған Флоренция қаласының ХV ғасырдағы епископы Әулие

Антониусқайталады.БірақАнтониуснақтыбіржағдайда–қарызды

өтеудегі кідіріс кредиторды күтпеген шығынға ұшыратқанда

(damnum emergens деген техникалық атауын ескере отырып) –

қарызбойыншаөсімалуғарұқсатберді.Бұлкредитбойыншапайыз

емес, келтірілген залалдың орнын өтеу ретінде қарастырылды.

Алайдатыйымсалудыосылайшасәлбосаңсытукелесіжүзжылдықта

казуистердіңонытолығыменбосаңсытуынаәкелді.

Алғашқықадам–шығынұғымыныңенгізілуі.Кредиттірәсімдеуде

бас тартуға болатын нәрселердің бірі – ақшаны басқа мақсаттарға

жұмсауданпайдатүсірумүмкіндігі. Осылайшаdamnum emergens–

lucrum cessans-пен (алуды тоқтату) шығынды өтеу атауы ретінде

біріктірілді. Капитализмнің ХVІ ғасырдағы экспансиясы балама

инвестициялар мүмкіндігін көбейтті, сондықтан казуистер

пайызданөсімалыпотырудыосылайшаақтауөтежиікездеседідеп

тұжырымдады.

Казуистердің логикасы күмәнді екені сөзсіз. Мен сізге беріп

отырғанақшамдыбасқамақсатқажұмсауымаболареді:оныбасқа

біреуге бере алар едім немесе оны ортақ іске салуыма да болатын

еді. Бірақ бірінші болжамым бойынша, ақшамды сізге бергенде

жоғалтатын жалғыз нәрсем – заңсыз болып саналатын ұтыс, атап

айтсақ, өсімқорлық. Екінші болжамымда да сізге кредит бере

отырып, бірдеңені жоғалтатыныма сенімді емеспін. Менің басқа

жобам ойлағандай болып шықпауы мүмкін, сондықтан табыс

алмаған уақытқа дейін мен де өз капиталымды жоғалтамын.

Мүмкін, сіз менен қарыз ала отырып, маған жақсылық жасаған

шығарсыз.

Дегенмен олардың кейбірі – ірі банктердің кеңесшісі қызметіне

жалданғанказуистерөсімқорлықтыайналыпөтуүшінбұрынғыдан

да күрделі жобалар ұсынды. Осындай жобалар мекемелерінде

кеңінен тараған Бавария герцогы 1580 жылы иезуиттер

комиссиясына мынадай оқиғаны қарастыруды ұсынды. Оған

сілтемені оның өз терминдерін сақтай отырып жасауға болады,

себебіоләдеттегі«ар-ұжданісі»түріндерәсімделген:

«ГермандықТицийСимпонийгеқарызғаақшабереді.Симпоний–қаражатыбарадам,

сондықтан ақша қандай да бір нақты мақсатсыз беріледі. Шарт мынадай: Тиций

қарызғаберілген жүз флоринненжыл сайын бес флорин алып тұруыкерек,сосынол

бүкіл капиталын қайтарып алады. Капиталға төніп тұрған қауіп жоқ және Симпоний

табыс түсіріп отыр ма, жоқ па, оған қарамастан, Тиций өзінің бес пайызын алуға

тиіс».

Мынадайсұраққойылды:бұлкелісімшартзаңдыболыпсаналама?

Комиссия мүшелері білікті жауап беріп, Иезуиттер Ордені оның

негізінде келісімшартты заңды деп жариялады. Өсімқорлыққа

тыйымсалуендігіжердеөліжазбағаайналды.

Мистицизмжәнестоицизм

1550–1650жылдараралығыказуистиканыңгүлденуғасырыболды.

Әрине, жарияланғанказуистика томдарынағана сүйеніпөмір сүру

мүмкін емес-ті. Бір жағынан, Құдайға адалдық жайындағы

практикалық моральдық кеңестерді қамтыған нұсқаулықтар көп

болды;екіншіжағынан,кейбіравторларежелгіэтикалықмәтіндерді

ұстанды. Осы екі үрдістің мысалдары ретінде Әулие Иоанн Крест

(испанша аты-жөні: Хуан де ла Крус – ауд.) пен Рене Декартты

қарастырааламыз.

Кармелиттер Орденін реформалаған Авилалық Әулие Терезаның

руханижетекшісіӘулиеИоаннКрест(1542–1591)ақынжәнемистик

болды. Оның «Жанның қараңғы түні» еңбегі құдіретті рухқа

ұласудың ұзақ таауыр жолы туралы баяндайды. Ол мақсатқа жету

ләззатын түсініксіз шаттану ретінде сипаттайды, алайда оған азап

пен өзін-өзі реттеу арқылы жетуге болатынын айқын көрсетеді.

Әуелісезімдердіңқараңғытүнінеенуқажет,бірақбұл–мистикалық

өрлеудің бірінші кезеңі ғана болып саналатын жанның қараңғы

түніне дайындықтың балабақша сияқты бастапқы сатысы ғана.

Руханиөмірдіңалғашқықадамдарынолдәлосылайсуреттейді:

«Еңоңайынемес,ылғиеңқиынынтаңдаңыз;

Кереметінемес,ылғикелемежінтаңдаңыз;

Ләззаттыеместәнсүйінген,қалаңызмолазапты;

Жұбантатын«жұмақты»емес,жалықтырар«тозақты»…

Рақаттануүшінжалпы,тілемеңізешрақат;

Иеленуүшінбәрін,тілемеңізтүктіде.

Бәріболуүшін,бәрінтілемеңізтіптіде».

Әулие Иоанның трактаты ХVІ ғасыр нұсқаулықтарының

арасындағы ең қаталы болды және оның бетперденің астында

жасырынған азшылыққа арналып жазылғаны айқын көрініп тұр.

Алайда осыған ұқсас ілімді француз епископы Әулие Франциск де

Салес «Тақуалық өмірге кіріспесінде» (1608), зайырлы өмір

сүрушілергебағытталғантақуалықтуралыалғашқынұсқаулығында

сыпайылаутүрдеұсынды.

Өзіұқыптыкатоликболсада,Декартөзморалінеқажеттішабытты

әртүрлі бастаулардан алып отырды. Бәрін қамтитын күмәндану

туралы жобасын жүзеге асыруға кіріскенде, ол өзін үш негізгі

принциптен тұратын уақытша моральдық кодекс жасау арқылы

қорғады; «біріншіден, өз еліңнің заңдары мен салттарына бағыну;

шешімқабылдағанбойдаоныжүзегеасырудабатылболу;дүниенің

ретін емес, өз қалауларыңды өзгерту». Оның айтуынша, бұл –

«фортунадан құтыла алған, азаптар мен кедейліктің арасында

отырып,олардыңқұдайларыөздерісияқтыбақыттыболдымаекен

деп пікірталас жүргізген көне философтардың құпиясы еді» (AT

VI.26;CSMKI.124).

Католиктік практиканы сақтау «өз еліңнің заңдары мен

салттарына бағыну» бөлімінде ғана көрініс тапты: жас Декарт дәл

осы ежелгі стоицизмге ұмтылды. Он жылдан кейін Елизавета

ханшайыммен хат алысқанда да осылай болды. Оған ақиқат

бақыттың табиғаты туралы кеңес беру үшін Декарт өзінің үш

ұстанымын қайталап, Сенеканың «Бақытты өмір» еңбегін оқып

шығуды ұсынды. Ол моральдық кеңестерінде белгілі бір игіліктер

олардың ақиқат бейнесінен жақсырақ деп сенуге мәжбүрлейтін

құмарлықтарды тежеудегі ақылдың рөлін үнемі атап көрсетіп

отырады. «Ақылдың ақиқат қызметі – өмірде жанымыз бен

тәніміздің барлық кемелдіктерін құмарлыққа бой алдырмай

бағалау, – деп жазады ол. – Оларды құлқымыз қалыптастырады

және кейбір нәрселерді алу үшін біз басқа бір нәрселерден бас

тартуға міндетті болғандықтан, ең үздігін таңдаймыз» (АТ IV.286;

CSMKРАЗДЕЛIII.265).

Өзінің Елизаветамен хат алысуының кейбір идеяларын Декарт

«Жан құмарлықтары туралы» трактатында қалыптастырды. Бұл –

моральдық философиядағы сияқты, спекулятивтік физиология

жаттығулары: Декарттың ойынша, біздің құмарлықтарымыздың

тәндік себептерін түсіну оларды рационал бақылауға бағындыруға

жақсы көмектеседі. Ол құмарлықтарды егжей-тегжейлі зерттеу

өзінің моральдық философиясын ежелгі философтардан жоғары

сатығакөтердідепесептеді(АТXI.327-8;CSMKI.328-9).

Декарттыңморальдықидеалдарынтолығырақашатынқұмарлық–

ағылшын тіліне дәл аударуға келмейтін generosityte ұғымы.

Genereux – жомарт дегенді білдіретіні сөзсіз, алайда ол бұдан

әлдеқайда кеңірек мағынадағы сөз, бұл – анахронизмді сақтай

отырып айтсақ, мінсіз джентльмен. «Мұндай адамдар, – дейді

Декарт, – әрине, ұлы істерге жетелейді, сонымен қатар өздерінің

қолынан келмейтін іске кіріспейді». Өз мүддесін қоя тұрып,

басқаларға жақсылық жасаудан артық ештеңе жоқ деп

бағалайтындықтан, олар ылғи да өте сыпайы, мейірімді және

өзгелергеқызмететугедайын.Оданбөлек,өзқұмарлықтарынылғи

дабилепотырады.Атапайтсақ,оларөзеркін,қызғаншақтығымен

қызғанышынбағындыраалады,себебіөтебағалыдепесептейтіннің

бәрінеқолжеткізуадамныңөзінеғанабайланыстыдеугелайық(AT

XI.448;CSMKИ.385).

Паскальдыңиезуиттергеқарсышығуы

Декарттың Genereux-сі – Құдайдың алдында ақталуға тырысып,

күнәнің теңізіне малынып жатқан, өздерін тәубеге келтіруші

әкейлерден ақыл-кеңес пен күнәлардан арылуды күтетін

казуистерден басқа дүниедегі тыныш, оқшау және толыққанды

өмір.

Алайда«Жанқұмарлықтары»жарияланғанкездеказуистержаман

атқа қалып, оның шыңы 1655 жылы Паскальдың «Провинциал

хаттарын» жариялауы болды. Казуистер мақұлдаған және Паскаль

ғана емес, басқа ойшылдар да даулы деп есептеген үш әдет атап

көрсетілді:екіұштылық, ықтималдықжәне ұмтылыстардыбасқару.

Бұлардыңәрқайсысынжекеқарастырамыз.

Дәстүрліхристиандықілімөтіріккеқатаңтыйымсалды:Аугустин

менАкуинолықТомассаналытүрдежалғансөйлеуәрқашандакүнә

екенімен келісті. Ылғи да шындықты айту міндетті емес, алайда

күнәсіз адамның өмірін құтқару үшін де ешқашан өтірік айтпау

қажет.БұлдоктринаХVІғасырдакөпшілікүшінтымқатыгезболып

көрінді. Елизавета ханшайым билеген Англияда елге дінбасының

немесе иезуиттің келуі ең үлкен қылмыс болып есептелді,

сондықтан католик миссионерлері жасырын жүріп, көбіне қала

сыртындағыоңашаүйлердеоқшаулануғамәжбүрболды.Егерүкімет

шенеуніктері дінбасыларды іздеп, үйді тінтетін болса, дінбасының

сондабарекенінқожайынныңтерістеуізаңдыма?

Ағылшын иезуиттерінің көшбасшысы, Генри Гарнет әкей 1595

жылы лақап атпен жарияланған «Екіұштылық немесе жалғандық

пен алаяқтық диссимиляциясы туралы трактат» еңбегінде бұл

сұраққа оң жауап берді. Үй иесі, не болмаса оның әйелі «үйде

дінбасыжоқ»деуітиіс,бұл«үйдебіреуолтуралысіздергеміндетті

түрде айтатын дінбасы жоқ» дегенді білдіреді. «Бұл өтірік емес, –

дептұжырымдайдыол,–себебіөтірікдегеніміз–бірнәрсеніайту,

бірақ басқаға сену». Осы мысалда ауызша айтылған пікір

сөйлеушініңақылындағыпікіргесәйкескеліптұр;ауызшаоныңбір

бөлігі ғана жеткізіліп тұрғанында түсініксіз ештеңе жоқ. Алайда

дінбасылардың арасында егер ол кінәсіз үшінші тарапқа зиянын

тигізсе, толық шындықты ешкім айтпауға тиіс деген көзқарас

қабылданған еді. Яғни осындай екіұштылық әбден заңды деп

есептелді.

Гарнеттің екіұштылық теориясы оның казуист әріптестерінің

талайын айран-асыр қалдырды. Кейбірі екіұштылықты, шынында

да, әртүрлі мағыналы сөздерден тұратын жауап түрінде қорғауға

дайын болды. Алайда бұл – айтылған пікірге жеке сөздерді қосып

немесе алып тастап (ол «ментал қулық» деп аталды), оның табиғи

мағынасынтолығыменөзгертуүшінқойылғаналаңдатпасұрақеді.

«Екіұштылықтың мұндай түрін екіжүзділікті алдаумен қосақтау

деуге болады, сондықтан ол жалғандықтан да жаман» деп

есептеушілеразболғанжоқ.Гарнет1605жылғыЖарылғышоқ-дәрі

қастандығына қатысқаны үшін сотталып, жазаланғаннан кейін

ағылшын протестанттары оны өтірікші иезуиттің парадигмасына

айналдырды.Шекспирдің«Макбетінде»Дункандыөлтіргенсоң,мас

портье өзін тозақ қақпасын күзетушімін деп елестетеді. Оған кіру

үшінқақпанысоғыптұрғандардыңарасында:

«Екібағытқада,кезкелгенбірбағытқадақарсыантетеалатынекіұштылықдегеніміз,

міне, осы сенім,олҚұдайүшінсатқындықтыжасапбақты, бірақ көкке ұшып,қашып

кетеалмады:қане,төрлетіңіз,екіұштылық»(ІІ,ііі).

ГенриГарнетЖарылғышоқ-дəріқастандығынақатысқаныүшінэшафотта

жазаланаралдында.

Гарнеттіңменталқулығынказуистердіңдеазғанатобықолдады.

Алайда олар маңызы жағынан екінші тұратын моральдық

принциптікеңінентараттыжәнеазшылықтыңпікірінеерекшемән

берді. Айталық, моралистер белгілі бір іс-әрекеттің күнә не күнә

еместігі, яғни оны жасаудың заңды немесе заңсыздығы туралы

мәселеде бір-бірімен келіспейді. Ойшылдардың бір мектебі

қауіпсіздеу жолды таңдап, тартыну керек деп жауап берді; бұл

«тутиоризм»депаталады,латыншаданаударғанда,tutior–қауіпсіз.

Басқа бір топ «іс-әрекетті биліктің басым көпшілігі заңды деп

танығандағанажасауғаболады»депжариялады.Бұл«пробабилизм»

еді, ол «адам ықтимал пікірді ұстануы керек» деп тұжырымдады.

Бірақ казуистердің көбі қолдаған үшінші теория да бар еді, ол

бойынша, ықтимал пікірді, егер ол мүмкін болса, заңды түрде

ұстануға болады. «Ықтимал» болу үшін осы пікірді беделді де

лауазымдыбірадамныңқолдауыжеткілікті,сарапшылардыңбасым

көпшілігініңоғанқарсышығуымаңыздыемес.Осы«пробабилизм»

ілімін 1577 жылы алғаш рет ұсынған Саламанкадан шыққан

доминикандық,ӘулиеТомасеңбектерініңтүсіндірушісіБартоломео

Медина еді. «Егер пікір ықтимал болса, қарама-қарсы пікір

ықтималдылау болған күннің өзінде де, оны ұстану заңды», – деп

жаздыол.

Шамасы, қазіргі заманда, «іс-әрекеттердің біз қабылдаған жолы

заңды»деугедайынадамтабылғанша,ықтималдықтықолданудың

адвокаттардың төңірегінде саудаласып жүре беру тәжірибесінен

онша айырмашылығы болмаған сияқты. Алайда Паскаль секілді

ойшылдарға олар бүкіл діни моральдың іргетасын жойған секілді

болып көрінді. Пробабилизм ілімі бойынша, моралистердің

маңызды мәселелер туралы пікірлерінің әртүрлілігі (тақуа

адамдардыңмұныжанжалдепқабылдауымүмкінеді)–ұлыигілік.

«Мен енді, – дейді ол қиялындағы иезуитке, – сіздің

докторларыңыздың әр тақырып туралы пікір қақтығысының

мақсатын көріп тұрмын. Олардың бірі –ылғи да сіздің жағыңызда

болады,екіншісі–сізгеешқандайзиянтигізбейді»(LPV.51).Кейбір

казуистер«пікірдібірғанаморалист,бірақбеделдіморалистұсынса,

ол ықтимал бола алады» дегенге дейін жетті. Бұл, Паскаль

айтқандай,«таяудағанаморальдықтеологиядабасшылыққызметке

ие болған кез келген Джонни бүкіл шіркеу әкейлерінің ілімін

лақтырыптастайалады»дегендібілдіретін.

«Тәубеге келтіруші иезуиттік әкейлер өздеріне жан сырын

ақтарушыларғатәнәлсіздіккеқолдаукөрсетіпотыр»,–депесептеді

Паскаль.Олосыәлсіздіккеқарсышабуылыныңбірмақсатыретінде

«ниетті бағыттау» тәжірибесін таңдап алған-ды. Жалған иезуит өз

кітабында: «Біздің бағыттау әдісіміз – өз іс-әрекетіміздің ақырғы

мақсаты ретінде шешілген объект ұсыну. Біз адамдарды тыйым

салынған заттардан әліміз жеткенше түңілдіруге тырысамыз,

олардың іс-әрекетін тоқтата алмаған күнде де, ең құрығанда

ниеттерін тазалаймыз», – дейді. Мысалы, Киелі кітап зұлымдыққа

зұлымдық жасама десе де, өзіңізді қорлаған адамды өлтіруге

болады. «Сіздің жасайтыныңыз – қылмыс болып саналатын өш

алмақ ойыңызды өз намысыңызды қорғау (оған рұқсат етілген)

ниетінеайналдыруғана».Жекпе-жеккетыйымсалынған,бірақбіреу

сізді оған шақырса, сол белгіленген орынға белгілі бір сағатта

шайқасу ниетімен емес, қорқақ атанбас үшін барасыз;

қарсыласыңыз өміріңізге қауіп төндірсе, өзін-өзі қорғау ережесіне

сүйеніп,оныөлтіругеболады.

Ниет-ұмтылыстыңбұлбағыты–әрине,елестетудегікөрініс,оның

адам өз мақсатыүшін таңдайтын құралдарда бейнеленетін ақиқат

ниеттенуменортақсипатыаз.ДәлосыдоктринажәнеПаскальдың

оған шабуыл жасауы жаман атағымен аты шыққан қоссалдарлық

доктринасына сүйенуді туындатты. Бұл доктрина бойынша, іс-

әрекеттердің болжамдалған және кенеттен пайда болған

көріністерінің арасында маңызды моральдық айырмашылық бар.

Егер қоссалдарлық теориясы ұмтылысты бағыттау практикасымен

үйлессе, ол ақырында құралдарды ақтаудың екіжүзді қорғаушысы

болыпшығады.

КазуистиканыңбелгіліклассигіЭскобардың«Моральдықтеология»

еңбегініңмұқабасы.

Алайдаказуистикабойыншаосыекітараптаекіжүзділікбайқатты.

Паскаль«Провинциалхаттарында»өзіниезуитдіндарларыныңтым

әлсіздігінен шошынған адам ретінде көрсетеді. Шындығында, ол

янсенист ретінде иезуиттерді ғана емес, Ібілістің құралы болып

саналатынадамәлсіздігінекешірімменқарауғадайынморалистерді

де кездестірді. Ол және оның Порт-Рояльдегі достары – өздерін

адамзат қарғыс жолымен зымырап бара жатқанда, құтылу амалын

тапқантаңдаулыадамдардыңшағынғанатобымыздепесептеді.

XVII ғасырдағы Порт-Рояль мен ХХ ғасырдағы Блумсберидің

арасындаұқсастықөтекөп.Біріндедеңгейіөтебиікинтеллектуал-

аскеттердің, екіншісінде гедонистердің шағын ғана тобы өздерін

тоғышарлар дүниесінің керемет білгіріміз деп есептеді. Әр топта

ұлы әдебиет өнерінің жазушылары болды, әр топ талантты

суретшілердіңдарынынақолдаукөрсетті.Әртопқаматематиканың

ұлы философы сән беріп тұрды: Блумсбериде – Бертран Рассел;

Порт-Рояльде – Блез Паскаль. Әр топ белгілі бір уақытта назардан

тыс қала бастады және біртіндеп соңдарынан рухани снобизмнің

күлімсіиісінқалдырып,белгісіздіктұңғиығындажоғалды.

Спинозаныңэтикалықжүйесі

Ешкім де Спинозаны белгілі бір топтың сойылын соқты деп

айыптайалмайды.Интеллектуалдықтұрғыданөтебатылоңашаой

кешетін философ күрделі, әсем де талапшыл этикалық жүйе

қалыптастырды.Декартсияқты,Спинозадақұмарлықтардыегжей-

тегжейлі зерттеуге ерекше маңыз беріп, «Этиканың» үшінші

кітабында толық баяндады. Алайда оның эмоцияларды

сараптауының философиялық субқұрылымы да, практикалық

қорытындысы да Декарттан мүлде өзгеше, сондықтан оның

этикалық жүйесі қазіргі заманғы жүйелердің ешқайсысына

ұқсамайды.

Спинозаның этикалық жүйесінің метафизикалық негізі –

экзистенциалдықинерцияпринципі.Тіршілікетіпотырғанныңбәрі

өз мәнінде болуға тырысып бағады. Әр заттың өзін-өзі сақтауға

ұмтылысыоныңмәніболады(Eth,75).Ерменәйелгеортақосыбір

адам қызметінің негізгі шарты – өзін-өзі сақтау. Құмарлықты

Спиноза«жанментәнніңөмірсүруінсақтауғасаналыұмтылыс»деп

анықтайды. Біз өмір сүруге деген осы құмарлықты ғана емес, іс-

әрекетіміздіңқуатыныңкөбеюіннемесеазаюынсанаментүсінеміз;

осындай көбеюді түсіну – рақатты, ал азаюын түсіну – азапты

білдіреді(Eth,77).Құмарлық,рақатжәнеазап–адамқозғалысының

негізгіүштүрі:басқаэмоциялар, мысалы,махаббат,жеккөру, үміт

пенүрейсолардантуындайды.

Алайдаэмоциялардыңбір-біріненөзгешеекітүрібар:енжаржәне

белсенді. Енжар эмоциялар немесе құмарлықтар «бізді қарама-

қарсыжелайдайтынтеңізтолқындарысияқтыәрі-берілақтырады»

(Eth,103).Енжарэмоциякезіндедененіңөзгеруіақылдаоғансәйкес

бұрыс және шатасқан идеялар туындатады. Бірақ белсенді

эмоциялар да бар, олар ақылдың өзіндік ұмтылыстарынан пайда

болады және айқын да анық идеялар туралы ойлана отырып, өз

түсініктерін кеңейтуге тырысады. Белсенді эмоциялар қалау мен

рақаттан ғана туындайды; адамның дене және ақыл күшінің

азайғанының белгісі саналатын ауырсыну белсенді эмоция

туындата алмайды. Белсенді эмоциялардан пайда болатын іс-

әрекеттермінезкүшініңкөрінісіболыпесептеледі(fortitudo). Мінез

күші адамның өзінің қызу іс-әрекеттерінде көрініс тапса,

«ержүректік» (animositas) деп аталады; ал басқалардың игілігіне

бағытталғаністердекөрінгенде,«бекзаттық»саналады(generositas).

«Этиканың» үшінші кітабының соңында енгізілген бекзаттық

ұғымы, бір қарағанда, кітаптың көп бөлігін алған құмарлықтарды

өте өзімшілдікпен саралауға қайшы келетіндей көрінеді. Мысалы,

«өзі жек көретін адамның ауырып жатқанын естігенде, адам

рақаттанады» (Eth, 82) және «бір адам ғана ие болатын объектіден

біреу рақат алып отырса, онда біз сол адамның оған иелік етуіне

кедергіжасауғатырысыпбағамыз»делінеді(Eth,87).Байқасақ,осы

сияқты арсыз пікірлердің қиыстырылуы көбіне қисынды-ақ:

мысалы, «адам бір кезде жақсы көрген, бірақ қазір жаратпайтын

нәрсесінжеккөребастаса,оныешқашансүймегеннендеартықжек

көре бастайды» (Eth, 90). Алайда ілуде бір кездесетін ерекше пікір

ғана бекзаттық ұғымына негіз дайындайды: мысалы, екі тарап та

бір-бірінжеккөргенде,олкүшейетүседі,бірақжеккөрудімахаббат

құртуымүмкін»(Eth,93).

Эгоизм мен альтруизмді Спиноза «Этиканың» төртінші және

екінші–«Адамқұлдығытуралы»және«Адамеркіндігітуралы»деп

аталатын кітаптарында татуластырады. Бұл кітаптардың басты

тақырыбымынадай:бізенжарэмоциялардысезінетіндейдәрежеде

құлдықтамыз және белсенді эмоцияларды сезінетіндей дәрежеде

еркінбіз.Бізэмоцияныңсебептерінұғынатынымызжайындаайқын

да анық түсінікке жеткен бойда-ақ ол енді құмарлық болмайды.

Таңғалуымыз мүмкін, бірақ еркіндікке жол ашатын кілт – нақты

дүниенің бәрінің қажеттілігін санамен түсіну. Біз болмыстың

детерминациясынан,яғниқажеттілігіненқашыпқұтылаалмаймыз,

бірақ моральдық прогрестің мәні – сыртқы қажеттілікті ішкі

қажеттілікпенауыстыруда.Біздіңендігіміндет–заттардыңқажетті

табиғижүйесінеҚұдайдыңкөзіменқарап,оны«мәңгіліктіңсәулесі

арқылыкөру».

Құмарлықтардың бәрін бірдей емес, тек жойып жіберуге

болмайтындарын ғана эмоцияға айналдыра аламыз. Мысалы,

өшпенділік – азаптың формасы, бірақ мен басқалардың іс-

әрекетінің анықталғанын түсінген бойда-ақ маған зиян жасап

отырғандарғаөштесудітоқтатамын.Түрліадамныңқұмарлығыбір-

біріменқақтығысқатүсуімүмкін,бірақақылменәрекетететінжәне

құмарлықты емес, эмоцияны сезінетін адамдар ортақ келісімге

келеді (Eth, 132). Өзін-өзі сақтау – кез келген ізгіліктің негізгі

қозғаушыкүші(Eth,127).Десекте,бізізгіліктіоныңөзіүшінқалауға

тиіспіз, себебі біз үшін оны мақсат еткеннен пайдалы нәрсе жоқ.

Эгоизмменальтруизмдіосылайтатуластыруқажет.Өзін-өзісақтау

ұлытұтастық–табиғаттағыөзорныңдысаналытүсінугеұласқанда

бекзаттыққамүмкіндіктуады:

«Адамға адамнан асқан пайдалы ештеңе жоқ, қайталап айтамын, адамның өз

болмысынсақтауүшінбұданартықбірдеңеқалайтынжөніжоқ:адамныңақылымен

денесі жалғыз ақыл және жалғыз дене сияқты болып қалыптасуға тиіс, адамдардың

бәрі бір келісімге келе отырып, бәріне пайдалы нәрсені іздегені абзал. Яғни ақылға

бағынатынадамдар ақылына сәйкес нәрселердііздейді, бүкіладамзатқа тілемейтінді

өздерінедетілемейді,сондықтаноларәділетті,адалжәнеқұрметті»(Eth,125).

«Адам еркіндігі туралы»еңбегінде Спинозаэмоцияларды талдап,

бізге олардың қайсысы жақсы, ал қайсысы жаман («жақсы» және

«жаман» деп ол адамның өзін-өзі сақтауына ықпал ететін немесе

ықпал етпейтін нәрселерді бөліп атайды) екенін айтады. Мысалы,

«көңілділік» – бізде тым көп болмауға тиіс жақсы эмоция; ал

«мұңаю» – ылғи да жаман (Eth, 138). Спиноза мұңаюды емдейтін

дәрі ретінде музыканы ұсынады (Eth, 115). Бәсекеге қабілетсіз

тауарларды қалау бір адам ғана ие бола алатын тауарларды

қалаудан басымырақ болуға тиіс. Ең жоғары игілік – жаппай бірге

қуана алатын ізгілікті көздеген адамдардың бәріне ортақ нәрсе.

«Ақылдыңеңжоғарыигілігі–Құдайдыбілу,алақылдыңеңжоғары

ізгілігі – Құдайды тану» (Eth, 129). Спиноза үшін Құдай, әрине,

табиғатпен бірдей, табиғат туралы біліміміз молая түскен сайын,

қуанышымыз да көбейе түседі. Себеп болып саналатын Құдай

туралыойменқатаржүретінбұлқуаныштыСпиноза«Құдайғадеген

интеллектуалдымахаббат»депатайды.

Спинозаның мінсіз адамының, Құдайға деген интеллектуалдық

махаббатбилегенеркінадамныңдетерминизмгебейімділігіжаман

ниетті құмарлықтарға бағынған жаннан еш кем емес. Екеуінің

айырмашылығы–еркінадамдысыртқысебептеремес,айқынжәне

жіті қабылданатын ішкі себептер анықтайды. Айқын да анық

қабылдаудың бір құбылысы – уақыттың өз мағынасын жоғалтуы.

Өткеншақ,осышақжәнеболашақбір-бірінетең.Біз,әрине,өткен

шақты – «өзгерту мүмкін емес нәрсе» деп, ал болашақты «таңдау

жолымыз ашық нәрсе» деп ойлаймыз. Алайда Спинозаның

детерминацияланған ғаламында болашақтың айқындығы өткен

шақтан кем емес. Сондықтан өткен шақ пен болашақтың

арасындағы айырмашылық дана адамның пайымдауларында

ешқандайрөлатқармауытиіс:бізболашаққаалаңдамауымызкерек

жәнеөткеншағымыздағыістерімізгеұялмауымызқажет.

Еркінадамныңбойындатүгеліменжойылуыкерекбірқұмарлық–

үрей. Үрей ешқашан да рационал эмоция бола алмайды; оның

объектісі – болашақ зұлымдық, сондықтан Спиноза үшін болашақ

та,зұлымдықтатүптіңтүбінденақтыемес.Еркінадамдажағымды

сәттерғанабар:олжақсытамақтанадыжәнеденсаулығынапайдалы

жаттығуларжасайды,мұныңбәрінолөзөліміналыстататүсуүшін

емес, өзіне ұнағандықтан жасайды. «Еркін адам өлім туралы аз

ойлайды, ал оның даналығы – өлім туралы емес, өмір туралы

пайымдау»(Eth,151).

Cпинозаның этикалық жазбасына тамсанбасқа лаж жоқ; оны

өмірде нақты басшылыққа алу одан да қиын. Спиноза – өз

жетістіктерініңқұрбаны:оныңэтиканыөзметафизикасыменәбден

байланыстырғаны соншалық, бірін екіншісінсіз түсіну қиын.

Спинозаның метафизикасын толық теріске шығарған Бертран

Рассел оны философия тарихындағы тамаша адам деп есептеп,

оның «Этикасынан» практикалық мораль шығару үшін батыл

қадамғабарды:

«Cпинозаның тұтас, тым болмағанда, сіздің жеке қайғыңыздан үлкенірек мәселе

туралы ойлану принципі, негізінен, пайдалы. Адамның зұлымдық пен азапқа толы

ғұмырығаламөмірініңшексізшағынбөлігіекенінкөрсетуүшіноныңжұбататынкезі

де бар. Мұндай пайымдаулар дін болып саналмауы да мүмкін, алайда дертті әлемде

олар қисынды ақылға ықпал етеді және толық түңілудің сал ауруына қарсы у екені

сөзсіз»(HWP,562).

Юмніңақыл,құмарлық,ізгіліктуралыойлары

Ежелгі дүниедегі Сократ сияқты, Спиноза да адамның жаман

істерінің бәрінің негізінде надандық жатыр деп есептейді: теріс

мінез, түптеп келгенде, ақылдың жетіспеушілігінен пайда болады.

Юмнің көзқарасы осы пікірге қарама-қарсы: оның ойынша, дұрыс

пен бұрыстың, ізгілік пен зұлымдықтың арасындағы

айырмашылыққа ақылдың еш қатысы жоқ. Ақылдың бірден-бір

қызметі – құмарлықтарымыз алдымызға қойған мақсаттарға

жетуімізгекөмектесу.Мақсаттарымыздыбағалауісіндеақылғаорын

жоқ. «Менің саусағымның жырылып кетуін бүкіл әлемнен жоғары

қою – қисынды ақылға қарсы келмейді». «Әбден күйреп бітпеуім

үшін жанталасуымды үндістің немесе маған мүлде бейтаныс

адамның мазасыздануынан жоғары қоюым санаға сыймас нәрсе

емес»(T,416).Ақылқұмарлықтыбағалайда,қадағалайдаалмайды;

құмарлықты тек басқа, одан күштірек құмарлық қана жеңе алады.

Онданегеадамдар,олардыңарасындафилософтардабар,ақылмен

құмарлықтыңарасындағыжанжалжайындасоншакөпәңгімеетеді?

Юмніңпікірінше,оларнәзік,зорлықсызқұмарлықтыңшынмәнінде

неекенітуралымәселедеқателеседі:

«Тұрақты да тыныш құмарлықтар мен ұмтылыстар бар, олар нағыз құмарлықтар

саналады, ақылда эмоция туғызбайды, тікелей әсері немесе түйсіктерінен гөрі

салдарлары арқылы көбірек ұғынылады. Мұндай құмарлықтың екі түрі бар:

мейірімділік пен өшпенділік, өмірге және балаларға деген махаббат сияқты біздің

табиғатымыздаәуелденқаланғантүйсіктер;немесебойымыздаәубастанбарізгілікке

құмарлықпензұлымдықтыжеккөру.Бұлқұмарлықтардыңқайсыбірітыныштықкүйде

болып,жандымазаламаса,олардыақылтудырғандепқабылдауғадайынбыз»(T,417).

Моральдық пайымдар – осындай тыныш құмарлықтар: олар

идеялар емес, әсерлер. Мораль бағалаудан дұрысырақ деп

есептеледі.Ізгілікбізге–рақат,алзұлымдықазапбереді.Іс-әрекет

немесекөңілкүй,әлдемінез–ізгілікпе,әлдезұлымдықпа?Болса

неге?Себебіпікірбелгілібіррақатнемесеәбігертуындатады.Бірақ,

әрине, бізге ләззат беретін әрбір әрекет, адам немесе зат ізгілікті

деуге болмайды: шарап, әйел немесе ән жақсы болуы мүмкін,

алайда олар беретін ләззат – моральдық тұрғыдан қарастырғанда,

ерекше рақат емес. Сонда жағымды моральдық пайыммен

байланыстыерекшерақаттыңбелгілеріқандай?Юмолардыңекеуін

ұсынады: ол пайдакөруге негізделмеуі және апробацияны қамтуы

керек. Олар моральдық пайымның эстетикалық пайымнан

айырмашылығын көрсетуге жеткіліксіз сияқты болып көрінеді.

Әрине,моральдыжайғанатүрде,талғаммәселесідептүсінбесек,біз

бірінекіншісіненайырыпқарастыруымызкерек.

Юмморальдықпайымдыжіктеугежеткіліктіқандайдабіржалпы

критерий ұсынбайды, бірақ жеке ізгіліктерді зерттеуге кіріседі.

Олардың маңызды екеуі – мейірім мен әділет. Мейірім бәрімізді

тәнтіетеді:бізазаптарданқұтқарып,азапшеккендердіжұбататын,

тіпті бейтаныс адамдарға кеңпейілдік танытатындарды құрмет

тұтамыз. Бірақ табиғи күйде біз өз жақындарымызға ғана

мейірімдіміз. «Адамның ақылында жеке қасиеттерге, іс-әрекетке

немесе өзі туралы ойына қарамастан, өзімен-өзі өмір сүретін,

адамзат махаббаты деп аталатын құмарлық жоқ» (Т, 481). Демек,

мейірім өздігінен алғанда әділеттің, тіпті бейтаныс адамдар мен

жауларымыздың қарызын төлеп беру міндетінің негізі бола

алмайды. Біз «әділет – табиғи ізгілік емес, жасанды ізгілік» деп

қорытуғатиіспіз.

Адамдар қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, бірақ қоғамда

әлеуметтікережелер,атапайтсақ,меншікқұқысақталмаса,мұндай

қоғамдытұрақсыздықжайлайды.Бізгеөздерініңжолыболғыштығы

мен еңбекқорлығының арқасында жинаған мүліктерін қорғау

мақсатында қоғамның барлық мүшелері кіретін конвенция қажет.

Сондықтан әділ сот пайдалылық пен кең мағынасында түсінілетін

жекемүдделергенегізделген:

«Бөтенмүліккеқатыстымәселедеөзіміздіңжәнежақындостарымыздыңмүдделерінен

бас тартудың орнына, біз осындай конвенцияның көмегіне жүгіне аламыз, себебі екі

жақтыңдамүддесіноданартықшешетінештеңежоқ;сондықтанолардыңда,біздіңде

аман-есенөмірсүруімізүшінсоншалықтықажетқоғамныңдәлосытүрінқолдаймыз»

(Т,489).

Пайдалылықты көздеп жасалған конвенцияға негізделгендіктен

ғанаәділет«жасандыізгілік»болыпсаналады.

Момындық, мейірімділік немесе жомарттық сияқты табиғи

ізгіліктерпайдағанегізделмеген,бірақадамтабиғатыныңіргелірек

ерекшелігінен – жанашырлықтан туындайды. Әр адамның

құмарлығы басқа адамдарда да бейнеленеді, себебі сезім қылдары

бір-біріменүндеседі.Табиғижәнежасандыізгіліктердіңарасындағы

айырмашылық мынада: мейірімнің жекелеген көріністері пайда

әкеледі, ал әділ соттың бүкіл жүйесі ғана бақытқа жетуге ықпал

етеді. «Соттар байларға беру үшін кедейлерден алады; олар азғын

адамғаеңбекқорадамныңтертөгіптапқантабысынсыйғатартады;

сондықтаносындайеңбектіңнәтижесінзалымныңалақанынасалу–

адамның өзіне де, басқаларға да зиян. Алайда заң мен әділеттің

бүкіл жүйесі қоғамғапайдалы. Қоғамға дәл осы тиімділігі үшінбіз

әділеттіқұрметтейміз,алайдаәділет–мақсатқажетуқұралығана:

«Мақсатқажетуқұралы–мақсатжағымдыболғандағанажағымдыболады;сондықтан

өзіміздің немесе достарымыздың мүдделеріне тиіспейтін қоғамдық игілік ретінде

жанашырлық қана көңілге қонады: бұдан шығатыны, жанашырлық – бүкіл жасанды

ізгіліктергекөрсететінқұрметіміздіңбастауы»(T,577).

ЕкіншізерттеуінеқосымшадаЮм«мейірім–өзінсүюдіңжасырын

формасы ғана» дегендерге қарсы жауап беруге біршама күш

жұмсады.Тіптіжануарлардандариясызмейірімдібайқаймыз;олай

болса, адами мейірімнің, достық пен ана махаббатының

шынайылығынанегекүмәндануымызкерек?Осылайша,ұзақуақыт

өмір сүрген эвдемонизм философиялық дәстүрін – «адам іс-

әрекеттерінің ақырғы мақсаты – бақытқа жету» деген тезисті

теріске шығара отырып, Юм отандасы Дунс Скоттың ойын

қайталағанын өзі де байқамай қалды.

 Алайда Скот өзін сүюден

тәуелсіз табиғи себеп – әділ сотқа махаббат деп есептесе, Юм

жанашырлық себебі адам табиғатынан тереңірек орын тепкен деп

тұжырымдады.

Канттыңмораль,парыз,заңжайындағыойлары

Кант этиканың мүлде басқаша жүйесін ұсынса да, Юмнің

эвдемонизмнен бас тартуымен келісті. «Бақыт, – дейді ол

«Негіздерде» («Мораль метафизикасының негіздері» – ауд.), –

моральдыңақырғымақсатыболаалмайды»:

«Ақылменеріккеиеадамғатабиғатжүктегенақиқатмақсат–оныңамандығы,игілігі

немесебірсөзбенайтқанда,бақытыдепболжамдапқарайық.Бұлжағдайдатабиғатосы

мақсаттыіскеасыруүшінақылдытаңдап,өтеосалтұстансоққыбергенболареді.Осы

мақсат бойынша орындалуға тиісті іс-әрекеттер мен оның мінез-құлық ережелерін

түйсік әлдеқайда дәлірек белгілеп берер еді; және біз сөз етіп отырған ақырғы

мақсаттыңсақталуыақылдангөрітүйсіктесенімдірекболареді»(G,395).

Канттың мораль теориясында кең қанат жайған тұжырымы –

бақытемес,парыз.Ақылдыңэтикадағықызметі–ақырғымақсатқа

жетуге қажетті құралдарды қалай жақсы таңдап алуды сездіру; ол

өздігінен-ақ жақсы ерікті туындатуға тиіс және ерік

жауапкершіліктен туындағанда ғана жақсы. Канттың ойынша,

жақсыерік–біліктіліксіз-ақжақсыболыпсаналатынжалғызнәрсе.

Жазмыш, күш, зерде, батылдық және барлық дәстүрлі ізгіліктер

жаман мақсат үшін қолданылуы мүмкін; тіпті бақыттың өзі де

азғындата алады. Бұл ол қол жеткізетін, жақсы еріктің жетілгенін

құрайтыннәрсеемес,жақсыерікөз-өзіненжақсы:

«Тіпті тағдырдың тәлкегімен немесе табиғаттың заңымен осы ерік өз мақсаттарын

жүзеге асыруға қажетті биліктен толығымен айырылып, бүкіл күш-қайратын

жұмсағанымен ештеңеге қол жеткізе алмаса да, мейірімді ерік қана қалады... соның

өзіндедеолөзінен-өзіақиқатқұндылыққаиенәрсеретіндегауһартастайбұрынғыша

жарқырайбермек»(G,394).

Мейірімдіерік–еңжоғарғыигілікжәнеішіндебақыттабарбасқа

барлықигіліктердіңалғышарты.

Егер ерік өзіне парыз себепкер болғанда ғана жақсы десек, онда

«парызсыз әрекет ету деген не?» деп те сұрауымыз керек. Бірінші

жауап – ол моральдық заңның талабына сәйкес әрекет етуі қажет.

Бірақбұлжеткіліксіз.Кантпарызғасәйкесәрекететуменпарыздың

түрткісімен әрекет етуді бөліп көрсетеді. Адалдықты ең жақсы

ережеретіндетаңдағанбақалшынемесебасқаларғашаттықсыйлай

отырып,өзідебіргеқуанатынмейірбанжанпарызғасәйкесәрекет

ете алады. Мұндай әрекеттер моральдық заңдарға сәйкес келеді,

бірақ оларға бас ию – бұл әрекеттердің себебі емес. Канттың

пікірінше,осысияқтыәрекетқаншалықтыдұрысжәнежақсыболса

да, оның моральдық құндылығы жоқ. Істің құндылығы адам

бейімдігі бойынша емес, парызға сәйкес жасалғандағана көрінеді.

Парызын орындау үшін ғана өмір сүріп отырған, ал шынына

келгенде мүлде бақытсыз және өлуді армандап жүрген адам –

Канттыңізгіерікпарадигмасыосы(G,398).

Сондықтан да Кант үшін бақыт пен парыз – әртүрлі ғана емес,

қарама-қайшы негіздер. Аристотель: «Ізгі әрекеттер табиғатқа

қарсы жасалғанда, адамдар әсте ізгілікті болмайды», – дейді. Ізгі

адамның ол ұсынған парадигмасы – өзінің ізгі талпыныстарын

орындағанына толығымен рақаттанып отырған адам. Бірақ,

Канттыңойынша,ізгіісістеудіңазабы–ізгіліктіңбірден-бірбелгісі.

Егерізгілікбақытәкелсе,ол–ізгіліктіңжанамажемісіғанаболуға

тиіс. «Ақыл өмір мен бақыттан ләззат алғысы келіп, өзінің қамын

көбірек ойлаған сайын, адам ақиқат рақаттан алыстай түседі» (G,

395). Киелі кітап бізге жақыныңды сүй дегенде, оны тура мәнінде

қабылдамауымызкерек:бұлсуық,сезімсіз,бұйрықтүріндеберілген

қайырымдылықкөмекқана(G,399).

Адам парызға сүйене отырып әрекет ете ме, жоқ па, оны ол

ұстанған принципті, яғни императивті анықтау арқылы білуге

болады. Императив гипотезалық формада болуы мүмкін: «Егер сіз

осыған жеткіңіз келсе, онда мына және мына нәрселерді істеуге

тиіссіз». Мұндай императив іс-әрекетті белгілі бір мақсатқа жету

құралы ретінде ұсынады. Яғни адал бақалшының ұстанымы

мынадай гипотезалық императив болуы мүмкін: «Егер өз

тұтынушыларыңдысақтапқалғыңкелсе,бағаныкөтерме».

Бірақ парызға негіздемей іс-әрекет жасайтын тұлға гипотезалық

императивке емес, «қандай мақсатқа жеткіңіз келетініне

қарамастан, былай әрекет етіңіз» деген кесімді императивке

бағынады. Парыздың кесімді императиві – бәрін қамтушы

императив, оған жағымды және жағымсыз императивтер кіреді.

Оны Кант былай тұжырымдайды: «Әмбебап заңға айналатын

ұстанымғасүйеніпқанаәрекетет».

Кант кесімді императивті сипаттайтын бірнеше мысал келтіреді.

Айталық, оны орындау ойыма кіріп те шықпайтын уәде беріп,

қиындықтанқұтылыпкетуіммүмкін, олайболса, «осындайжалған

уәдепарызбенүйлесеме?»дегенсұраққоямын:

«Cодан соң мен өзімнен мынаны сұрауға тиіспін: «Амалымның (қиындықтан жалған

уәдеберіпшығыпкету)әмбебапзаң(менүшінде,басқаларүшіндеміндетті)болуына

қуануымкерекпе?«Әрадамбасқашашығуымүмкінеместығырыққатапболса,жалған

уәде бере алады» деп шынымен айта аламын ба? Осыдан кейін мен жалған сөйлей

алатынымды, алайда ешбір жағдайдадаөтіріктіңәмбебапзаңыболаалмайтынымды

бірдентүсінемін;себебіешқандайуәдемұндайзаңғаайналаалмайды»(G,403).

Екінші мысал мынадай. Бір ауқатты адамнан қиындық кешіп

отырғанкейбірадамдарғакөмеккөрсетусұралады.Ол:«Мұныңмен

үшін маңызы қандай? Әркім Құдайдың еркімен немесе өзінің

қолынан келгенше бақытты болсын. Мен оған зиянымды

тигізбеймін,бірақкөмектеспеймінде»,–депжауапбереді.Алайда

ол кесімді императивті қарастыра келіп, «ешқашан зиян тигізбеу,

сонымен қатар ешқашан көмектеспеу» әмбебап ұстаным бола

алмайтынын түсінеді, себебі оның өзі басқалардың көмегі мен

аяушылығынамұқтажболатынкүнтуады(G,423).

Осыекімысалкесімдіимперативтіңәртүрліәрекететутәсілдерін

көрсетеді. Бірінші жағдайда жағымсыз императив әмбебап бола

алмайды, себебі оның әмбебаптануы қайшылыққа әкеледі: егер

ешкім уәдесін орындамаса, онда уәде деген ұғым да жоқ. Екінші

жағдайдаешкімбасқаадамғаешқашанкөмектеспейдідегенидеяда

қайшылықты ештеңе жоқ; бірақ ешкім осындай жағдайда болуды

рационалды түрде қаламас еді. Кант әртүрлі екі жағдай парыздың

әртүрліекітүрінесәйкесдейді:қатаңпарыз(мысалы,өтірікайтпау)

және мадақтауға лайық парыз (мысалы, мұқтаж адамдарға

көмектесу)(G,424).

Кант «кесімді императивте өзін-өзі өлтіру жоқ» дейді. Бірақ ол

ұсынғантұжырымдамадабұлқалайжасалатынытүсініксіз.Әмбебап

суицидте қарама-қайшы ештеңе жоқ; адамзатты жек көретін

біреулердің оған қол соғуына да болады. Алайда кесімді

императивтіңКантұсынғантүрлітұжырымдамаларыәмбебаптауға

жетелемейді: «Адамзатқа көзқарасыңыз өзіңізге немесе басқа

біреугекөзқарасыңызбенбірдейболатындайетіпіс-әрекетжасаңыз,

оларсізүшінмақсатқажетуқұралдарыемес,мақсаттыңөзіболсын».

Бұлтұжырымсуицидкеорынбермеудетиімдірек,себебі«өзөмірін

өзі құртуүшін тұлғасынөзінің жайсыздығы меназаптарына нүкте

қою құралы ретінде қолдану қажет» дегенді білдіреді. Сонымен

қатар ол«құлдыққа да орынжоқ» дейді, ал«Мәңгілік бейбітшілік»

еңбегіндеКантагрессиялықсоғыстардыдатеріскешығарады.Десек

те, оның тағы нені терістейтінін түсіну қиын, себебі бәріміз әр

күнімізді, басқа адамдарды – аула сыпырушылардан бастап

адвокаттарға дейін – өз мақсаттарымыздың құралы ретінде

пайдаланамыз.Адамдарды«мақсат»ретіндеқарастырудегенніңне

екенінтүсінудебізгеайқындыққажет.

Канттың бізге айтатыны: мен өзіндік мақсат қана емеспін,

мақсаттар патшалығының мүшесімін. Тиімді ұстаным таңдағанда

мен, басқа да рационал тіршілік етушілер сияқты, әмбебап заңдар

ұсынамын. Әмбебап заң – менің еркім сияқты рационал еріктер

қалыптастыратын заң. «Ортақ объективті заңдар бойынша өмір

сүретін рационал тіршілік етушілердің жүйелі одағы құрылады», –

дейді Кант. Рационал тіршілік етуші өзі құрастырған әмбебап

заңдарға ғана бағынады: моральдық ерік автономды, өзі

орындайтын заңдарға ғана бағынышты. Мақсаттар патшалығында

бәріміз әрі заң шығарушымыз, әрі субъектіміз. Моральдық еріктің

автономиясытуралыидеяөтетартымды,алайдаұстанымдытиімді

таңдаудың әрқилы әрекеті әмбебап заңдардың біртұтас жүйесін

түзетінінеКанттыңқалайшасоншалықтысенетініқызықтырады.Ол

қуана мәлімдегендей, «назарымызды рационал тіршілік

етушілердің жеке айырмашылықтарынан, сонымен қатар олардың

жеке мақсаттарының бүкіл мазмұнынан басқа жаққа аударып,

абстракциялайалармаекенбіз?»(G,433).

«Мақсаттарпатшалығында,–дейдібізгеКант,–бәрініңнебағасы,

неқұндылығыбар».Егербағасыболса,оныңорнынабірдеңеніәділ

айырбас ретінде қоя аламыз; ал ол бағадан жоғары және

өзгермейтін болса, ол құндылыққа ие. Бағаның екі түрі бар:

нарықтықбаға,олқажеттіліктіқанағаттандыруғабайланыстыжәне

айрықшабаға,олталғамдықанағаттандыруғақатысты.Моралькез

келгенбағаданжоғарыжәнетыс:

«Моральмен оған шама-шарқыншақабілетті адамзатқана құндылыққаие. Шеберлік

пен еңбекқорлықтың нарықтық құны бар; ал тапқырлық, елестету және әзіл-сықақ

ерекше бағаға ие; бірақ уәдеге адалдық пен принципке (түйсікке емес) негізделген

мейірімғанаішкіқұндылыққаие»(G,435).

Кант мақсаттар патшалығынан суверенге немесе басшыға орын

берген. Ол (басқа мүшелер сияқты) заң шығарушы болды, алайда

(басқа мүшелерден айырмашылығы) заңға бағынбайды және

парызға сүйенбей әрекет етпейді. Бұл билеушінің Құдай екені

күмәнсіз,бірақморальдықзаңдытағайындаудағыоныңрөліерекше

емес. Канттың моральдық заң шығарушы саналатын автономдық

ерік идеясына қызыққан кейінгі ғасырлардағы ізбасарлары

суверенді үн-түнсіз алып тастап, мақсаттар патшалығын бірде-бір

заң шығарушы басқалардың ешқайсысының үстінен үстемдік

жүргізбейтінреспубликағаайналдырды.

Гегельдіңэтикалықсинтезі

Біз Кант этикасының Аристотельге қарама-қарсы полюсте

тұрғанын бұған дейін де байқаған едік. Аристотель бақытты бәрін

қамтитын этикалық тұжырымдама, толықтай рационал адами

қызметтің әрқайсысының ақырғы мақсаты деп есептеді. Кант

бақытты алып тастап, оның орнына моральдық құндылықтың әр

әрекетінің қажетті себебі болып саналатын парызды қойды.

Аристотельдіңізгілігі–жақсыадамныңістеріндегібақытта;алКант

үшінізгіліктіңөлшемі–оғанжетужолындағыазаптарда.

Гегель Аристотельдің этикасы мен Канттың этикасын тезис пен

антитезис деп түсінді және оларға синтез ұсынуым керек деп

пайымдады. Аристотель секілді, ол этиканың негізінде адамның

гүлденутұжырымдамасыболуғатиісдепұқты;бірақоныадамның

өзін-өзі еркін жүзеге асыруы тұрғысынан сипаттады, бұл Канттың

моральдықөміравтономиясынасәйкескелетін.БірақоныңКанттан

айырмашылығы – адамгершілік теориясында ол парыз ұғымын

емес, құқық ұғымын алдыңғы қатарға шығарды: Гегель ілімінде,

Аристотель философиясындағы сияқты, заңға бағыну әр адамның

адами табиғатындағы ең жақсы нәрселердің тізімінде екінші

орындатұрады.

Мораль философиясына Гегель әкелген ұлы жаңалық – «адам

табиғаты» ұғымына әлеуметтік және тарихи элементтерді енгізуі.

Адам көздеп, дамытатын мақсаттар ол өмір сүріп отырған

әлеуметтік институттарға тәуелді, осы институттар әр жерде және

әртүрлі уақытта бір-бірінен өзгеше. Гегель этикасының негізгі

элементтері саналатын құқықтар – сыртқы саланың ішінде жеке

таңдауды жүзеге асыру талпынысы, көбіне бұл сала өзі тиесілі

қоғамның формасы арқылы анықталады. Гегель мұны әйгілі «Рух

феноменологиясынан» үзіндіде көрсетеді, онда жеке сана өзінің

басқаларға қатысты рөлін түсіну арқылы дамитыны айтылады. Ол

осы көзқарасты көрсету үшін әлеуметтік қатынастың мысалы

ретінде,билеушіменқұлдыңарақатынасынтаңдаған.

БұлпортреттегіГегельдіңбейнесі–ойыадамныңөзіндіксанасыныңең

жоғарғышыңыболғанфилософтыңсенімділігінжарқыратакөрсетіптұр.

Билеушібастапқыдаөзінтолықтүсінеді,біраққұлынақарапайым

зат ретінде қарайды. Құл иесін біледі, бірақ өзін билеушісінің

мақсаттарына байланысты түрде ғана көреді. Билеуші өзіндегі

«Менді» ғана мойындайды, ал құл оны тек билеушісінің бойында

ғана бар деп ойлайды. Алайда құл билеушіге табыс әкелу үшін

жұмысістеугекіріскенде-аққатынасөзгереді.Өзеңбегіматерияны

пайдалы заттарға айналдыра бастағанда құл өзінің күшін сезіне

бастайды, бірақ мақсаттарын иесінің бұйрықтары шектеп

отырғанын көреді. Екінші жағынан, билеуші құлдың өзіндік

санасына жауап беруге қабілетсіз болғандықтан, жеке өзіндік

санасының шектелгенін байқайды. Олардың арасындағы осындай

қатынастар өзіндік сананың толықтығын теріске шығарады (PG,

178-96).

Гегель өзіндік санаға «билеуші-құл» қатынасы орнатқан

кедергілергетарихиталдаужасады.Стоицизмадамдардыөздерінің

әлеуметтік жағдайын ғарыштық қажеттілік ретінде қабылдауға

шақырды:құлЭпиктетте,императорМаркАурелийдестоицизмді

қолдады.Алайдаішкідүниегеүңіліп,қоғамнансыртайналубилеуші

мен құлдың арасындағы қатынастардың көрінбейтін

қайшылықтарын шешпейді. Бұл жалған сананың бір қарағанда

қоғамталаптарынасайкелетін,алшындығындақоғамжариялаған

ережелердіңнақтылығынтерістейтінекіншіформасынтуындатады.

Ішкі және сыртқы қатынастардың арасындағы айырмашылық

шегіне жетіп, сана үшінші жалған сатыға өтеді, оны Гегель

«бақытсыз сана» деп атап, ортағасырлық христиандыққа тән деп

есептейді.

Бақытсыз санада билеуші мен құл арасындағы қатынастардың

қайшылығы жеке «Меннің» аясында жаңа сипатта пайда болады.

Адам кемел «Мен» мен жетілмеген «Меннің», соңғы жалған «Мен»

мен бірінші, бірақ әлі жүзеге асырылмаған «Меннің» арасындағы

айырмашылықты түсіне бастайды. Сонан соң кемел «Мен» басқа

дүниеге көшіп, Құдаймен теңеседі, бірақ нақты «Мен» оның бөлігі

болып саналмайды. Осылайша, адамның санасы бөлініп, оның

өзінен «жаттанады». Осы жаттану (жат болу) тұжырымдамасы –

бірдеңені бөтен ретінде қарастыру болашақта Гегель шәкірттеріне

мықтыәсеретті.

Жалған сананың осындай формаларының бәрі мәселені кеңінен

қарастыруғаталпыныссаналады,онытекәлеуметтікинституттарды

өзгерту арқылы ғана шешуге болады. Осы түсінік – Гегельдің

құқықтарғаерекшеназараударуыныңбірден-бірсебебі.Адамөмір

сүружәнеқұлдықтаназатболуқұқына,соныменқатареңаздегенде

жекеменшікке ие болу құқына ие; осы құқықтарды қорғайтын

қоғамдар ғана жеке адамның гүлденуін қамтамасыз ететін жағдай

жасайалады(PR,46).

Құқықтарқажетті,себебіжекетұлғаеркіндіктіңсыртқысаласына

шыға отырып қана өзін еркін рух ретінде көрсете алады. Құқық –

кеңмағынадағыменшікқұқы;Гегельүшінтұлғаныңтәні,өміріжәне

еркіндігі материалдық заттардан кем емес меншік. Кейбір

құқықтардан, мысалы, өз еңбегінің өніміне ие болу құқынан, бас

тартуға болады, бірақ ешкім құлдықты қабылдап, өзінің толық

еркіндігіненбастартаалмайды.

Меншікқұқыменқатар,Гегельқұқықтыңтағыекітүрінұсынады:

келісім құқы және жазалау құқы. Біріншісі азаматтық құқықта,

екіншісі қылмыстық құқықта көрініс тапқан. Гегельдің жазалауға

көзқарасы өтемақылы келісімге негізделген: бұл – қылмыскер

жанама жасаған құқықбұзушылықтың күшін жою, себебі оның

қылмысы өзінен-өзі әмбебап ерікті бұзу болып саналады (PR, 99-

100).

ҚұқықтеориясыГегельүшінмаңыздыболсада,оныңэтикасының

үш бөлімінің бірі ғана. Басқа екі теория – мораль теориясы

(Moralitat) және әділет теориясы (Sittlichkeit). Моральда Гегель

жүйесіндегіКанттаналынғанэлементтерменАристотельдіңәділет

элементтері қамтылған. Мораль негізінен шартты терминдер

арқылы, ал әділет нақтырақ терминдерде сипатталған. Мораль –

парызбен,аләділет–ізгілікпентығызбайланысты.

Гегель моральды, негізінен, оның субъектісінің себептерімен

байланыстырады. Олар – мақсат (Absicht) пен ұмтылыс-интенция

(Vorsatz). Мақсат – іс-әрекетті менің аман-есен өмір сүруіммен

байланыстыратынжалпысебеп;ұмтылыс–оғанжетуүшінқұралдар

таңдайтын ақырғы мақсат. (Осылайша, нақты бір дәріні ішкендегі

мен ұмтылатын нәрсе – холестериннің деңгейін төмендету, ал

мақсатым – денсаулығымды сақтау болуы мүмкін.) Гегель

ұмтылысты таным тұрғысынан сипаттайды: менің әрекетімнің

кенеттен туындаған салдары алдын ала ойластырылған болып

саналмайды.Іс-әрекетморальдықтұрғыданжақсыболғанда,жақсы

мақсатмаңыздымағынағаие.

Гегель мақсаттың немесе ақырғы себептіңмаңыздылығынаназар

аударуы жағынан алғанда Кантты еске салады. Алайда Гегель

Канттың парызды моральдық тұрғыдан жалғыз ғана лайықты

мақсат деп тұжырымдауымен келіспейді және әмбебаптық

принципін моральдық жарамдылықтың критерийі ретінде

қарастырмайды. «Канттың әмбебап заңының тұжырымдамасында

айтарлықтай күмәнді ұстанымдар бар», – деп қынжылады ол (PR,

148).

Мақсаттың жақсы екеніне жай ғана сену, іс-әрекетті моральдық

жағынан дұрыс атқаруға шынында да жеткіліксіз. Өзінің ар-

ұжданының айтқанымен жүру, әрине, қажет, бірақ ізгілікті болуға

бұл аздық етеді. Гегельдің жеке адамның ар-ұжданы ақырғы

апелляциялықсотдеппайымдауыөзінедейінгіжәнеөзіненкейінгі

субъективистердің көзқарастарынан алыс. Басқа мәселелердегі

сияқты, Гегель бұлтұста да жекепікірдің әлеуметтікмағынасынан

жақсыхабардар.

Гегельдің этикалық жүйесінің үшінші бөліміне – әділетке

көшкенімізде әлеуметтік элемент айқын басым бола бастайды.

Әділет – қоғамдық өмірдегі өзіндік келісім; ол этикалық мінез-

құлықтың нақты, сыртқы жағына қатысты және ол институционал

ортада қалыптасуы тиіс. «Құқық философиясының» осы бөлімінде

адамдарөмірсүретінүшәлеуметтікқұрылымныңтабиғаты:отбасы,

азаматтық қоғам және мемлекет қарастырылады. Сондықтан оны

этикаға арналған осы тараудан гөрі саяси философия тарауында

баяндағандұрыс.

Метафизиканың этикаға қаншалықты дәрежеде нұсқаулық бола

аларын білгісі келгендердің бәріне осы томда қамтылған кезеңнің

үйретері мол. ХVІІ ғасырдың ұлы метафизиктерінің бірі Декарт

қалыптастырғанэтиканығалымдаркүнікешегедейінқұрметтұтып

келседе,оныөміргежолашатынілімретіндеқарастыраалмаймыз,

себебіоладамдызеріктіріпжібереді.АлСпинозаэтикасыныңоның

метафизикасымен тығыз байланыстылығы соншалық, ол аталмыш

философтың ғарыштық көзқарасын қолдайтындарға ғана жетекші

болаалады.Екіншіжағынан,ХVІІІғасырдыңұлыекіфилософының

мораль философиясына осы күнге дейін маңызды ықпал етуінің

себебі–олардыңэтикасыметафизикаданалыстұр.Юмморальдық

ережелер факттуралы кез келген пікірденмүлде бөлек болуытиіс

депталап еткенболатын:«бар» дегеннен ешқашанда«тиіс» деген

шықпайды. Десек те, бәрінен де ұлы метафизикболғанымен, Кант

оның философиясының басқа салаларына адалдықты еш қажет

етпейтін мораль жүйесін құрастырды. Осыған қарамастан (немесе

осысебептіболуыдамүмкін),оныңморальфилософиясынақосқан

үлесі біз қарастырған философтардың қай-қайсысының да

шеңберінен әлдеқайда асып кетті. Оның парыз этикасы осы күнге

дейін Платон мен Аристотельдің эвдемонистік ізгілік этикасының

және ХІХ–ХХ ғасырдың басым бөлігінде ең ықпалды моральдық

жүйеге айналған утилитар этиканың басты бәсекелесі болып қала

береді.

Қараңыз:2-том,323-336-беттер.

DeIndisRecenterInventis,1.23;quotedbyBulletal.,HugoGrotiusand

InternationalRelations(Oxford:OxfordUniversityPress,1990),p.46.

241-беттіқараңыз.ЛасКасас,ВиторияжəнеСуарестіңкөзқарастары

христиандықотаршылдардыңісжүзіндегітəжірибесінеоншаəсерете

қоймағаныөкінішті.

Қараңыз:2-том,335-бет.

Үзіндімынакітаптан:JonsenandToulmin,TheAbuseofCasuistry(Berkeley:

UniversityofCaliforniaPress,1988),p,189.

Қараңыз:JonsenandToulmin,p.164.

Қараңыз:2-том,336-б.

IXТАРАУ

Cаясатфилософиясы

Макиавеллидің«Билеушісі»

511–1520жылдараралығындағыонжылдықтажарықкөргенекі

еңбек: Макиавеллидің «Билеушісі» мен Мордың «Утопиясы»

қазіргізаманғысаясифилософияның бастауыболыпсаналады. Екі

кітаптамінсізмемлекеттіңмәніменжақсыбасшыныңқасиеттерін

алғашқы принциптерден туындатуға ұмтылатын әдеттегі

схоластикалық трактаттан мүлдем өзгеше. Олардың бірі –

басқарушыға арналған қысқа да сыпайы кеңестер; екіншісі –

романтикалықфантазия.Екіеңбектесаясиұстанымдардыңқарама-

қарсы тараптарында орналасқан. Макиавеллидің билеушісі –

толығымен диктатор, ал «Утопияда» демократиялық коммунизм

жоспарланған. Сондықтан да екі трактатты саясат

философиясындағы кейінгі пікірталастардың бағыттарын анықтау

депқарастыруғаболады.

Бірақ та«Билеуші» Макиавеллидіңсаясат философиясыбойынша

жазғанжалғызғанаеңбегіемесекенінайтуқажет.ОлЛивиятуралы

толғамдар жазып, монархиялық басқару жайындағы кеңестермен

қатар, республика үкіметі туралы ұсыныстарын баяндады. Осы

еңбектерініңбарысындаолмынадайпринциптісипаттайды:

«Бүкілелдіңқауіпсіздігініңтағдырынанықтайтыншешімқабылдағандаәділеттілікке

де, әділетсіздікке де, мейірімділікке де, қатыгездікке де, мадаққа да, ұятқа да назар

аудармау керек. Басқа пікірлердің бәрін ұмытып, өз еліңнің өмірін құтқаратын және

тәуелсіздігінсақтапқалатынжолтаңдалуытиіс».

Saluspopulisupremalex–«халықтыңәл-ауқаты–еңжоғарызаң»–

мүлдежаңадоктринаемес-ті.КезіндеоныЦицеронтеориятүрінде

жариялап,ісжүзіндеорындауғаұмтылды.«Билеушіде»мемлекеттің

ғанаемес,оныңбасқарушысыныңдаәл-ауқатысөзболадыжәнеол

басқапайымдауларданбасымтүсіпжатыр.Диктаторбилеушіқажет

кезде заңдылықты, мораль мен қоғамдық пікірді назарға ілмей

әрекететеалады.

Өзініңшенеунік,дипломаткезіндегітәжірибесіне,соныменқатар

антика тарихы бойынша жинаған біліміне сүйене отырып,

Макиавеллибасқажерлердіқалайбасыпалуғажәнеоларданқалай

айырылып қалуға болатынын, оларды қалай жақсы қадағалау

қажеттігін сипаттайды. Егер билеуші тәуелсіз және өзін-өзі

басқаратын мемлекетті басып алғысы келсе, оны түгелімен жойып

жіберуі керек; әйтпесе еркіндік туралы естеліктер оларды үнемі

көтеріліске шақырып отыратын болады. Билік басына келген соң

билеуші ізгі сипатты болып көрінгені жөн, бірақ іс жүзінде олай

болудың керегі жоқ. Билеуші халыққа қатыгез емес, мейірімді

секілді әсер қалдыруға ұмтылуға тиіс, шын мәнінде, сүйікті

болғаннан,қорқыныштыболуқауіпсіздеу.

Алайда қорқу үшін жек көру міндетті емес. Билеушіден оны жек

көрмей-аққорқуғаболады:

« ...мәселен, мүлік мәселесіне араласқанша және өзінің азаматтары мен қол

астындағылардың әйелдерімен қарым-қатынас жасамағанша. Егер оны өлімге

мәжбүрлесе, оның қисындынегізі, айқын себебіболғанда ғана қабылдау керек.Бірақ

ол, ең алдымен, бөтен меншіктен бас тартуға тиіс. Ер адамдарға мүлкінен

айырылғаннангөрі,әкесіненайырылғанкешірімді»(P,ch.17).

Билеуші үшін мейірім, ізгі сенім, адамгершілік, тұтастық,

діншілдікқасиеттерінеиеболыпкөрінгенненмаңыздыештеңежоқ

жәнеосылайықтықасиеттергеқатысыжоқбірде-бірсөздіңаузынан

шықпауын ол мұқият қадағалап отыруға тиіс. Бірақ мемлекетті

сақтау үшін билеуші сенімді бұзып, мейірімге, адамгершілік пен

дінгеқарсыкелетінкүнәһарісжасауғажиімәжбүрболады.Адамдар

оныңжаманәрекеттерінемес,тамашаістерінкөбіреккөріп,естісе,

олөзініңбилігінсақтап,қоластындағылардыңмадағынаиеболады

(P,ch.18).

Атап айтсақ, билеушінің өзіне зиян тигізетін және себептерінің

көзі жойылған уәделерде тұруы шарт емес. Ол түлкіге арыстаннан

артық болмаса, кем ұқсамауға тиіс, өйткені адалдықтан аттағанын

жасыруүшінқажетболатынкісісенерліксебепойлаптабудаоңай

емес.Бірақөзсөзіндетұрмайтынбилеушігекімсенебереді?Тарих

көрсеткендей,бұл–алдаушеберлігінеқатыстымәселе.Ақылыбар

кезкелгенадамғаалдануғадайынтобырдытабуқиынғасоқпайды.

Макиавелли ілімінің салқынқанды цинизмі таңдандырмай

қоймайды. Ол билеушілерге толық принципсіздікті ұсынумен

шектелмейді;бұлазболғандай,оныңкеңестеріхалықтыңкөпшілігі

сенгішжәнепайдакөрудіғанакөздейдідегенболжамғанегізделген.

Кейбіреулерді кітаптың имморальдығы шошындырды; ал кейбірі

адами мазмұнның жоқтығы алдауға жаңа бір реңк беріп тұр деп

шешті. Алайда Макиавелли әбден әспеттеп, мадақтаған үлгілерді,

мысалы, VI Александр мен оның ұлы Чезаре (Цезарь) Борджианы

қолдағандардың саны аз болды. Александрдың екіжүзділігімен

даңқышықты:«Олсияқтыуәденікөпберетін,салтанаттытүрдеант

беруденқашқақтайтынжәнеолардыорындамайтынбасқаадамжоқ

шығар». Орталық Италияны басып алу үшін пара беру мен адам

өлтіругедейінбарған,алайдааяқастынанжолыболмай,мақсатына

жете алмаған Чезаренің қызметі саяси шеберліктің парадигмасы

ретінде қолдау тапты: «Герцогтың барлық іс-әрекетін осылайша

қарастыра отырып, мен оны кінәламаймын; керісінше, оны үлгі

тұтқандұрысдепесептеймін»(P,ch.18).

Папа Борджианың немесе оның жауы және ізбасары ІІ Юлий

Папаның тұсындағы Папа мемлекеттерінің тарихын «Билеушінің»

шіркеу билеушілеріне арналған қысқаша тарауына сыйғызу қиын.

«Дінбасы билеушілер өздері басқара алмайтын жұртты

қорғамаймыз және оларға бағынбаймыз деп жариялайды; бірақ

қорғансыз мемлекеттер олардың билігінде қала береді, олар

басқармайтынхалықбасшыларынасенімсіздіктанытпайды,тіптіол

туралы ойламайды да, – дейді Макиавелли. – Яғни осындай

мемлeкеттерғанақауіпсізжәнебақытты»(P,ch.11).

Мордың«Утопиясы»

Бұл ескертпе мысқыл болды ма, әлде Юлийді алмастырған жаңа

Папа Лео Медичи басқарып отырған Римнен өзіне қызмет іздеу

үшінжасалғанұятсызқадамболдыма–түсінуқиын.Осыүзіндінің

үлгісінМордың«Утопиясынан»табуғаболады,ондакелісімдерылғи

да Еуропада, жекелеген жағдайларда суверен понтификтерді (көне

Римдедіндіқадағалайтынабыздардыңжоғарғыалқасыныңмүшесі

–ауд.)құрметтұтқаннанбайқаладыдепатапкөрсетілген:

«Олардың өзі ешқандай да уәде бермейді, бірақ соның бәрін өте діндарлықпен

орындайды,сондықтаноларбарлықбилеушілердіөзуәдесіндетұруғашақырады;одан

бас тартатындарды немесе теріске шығаратындарды өздерінің Папа билігіне сүйене

отырып,мәжбүрлейді»(U,116).

Интенциябұлжердекекесінтүріндеболуытиіс.Адамдардыңкөбі

Папаны қорғау жолында өлуге дайын еді; бірақ ол XVI ғасырдағы

кейбіропасызбағыныштыларыосылайжасайдыдепөзіналдағысы

келмеді.

Қоғамға зиян тигізіп отырған қызметтер мен институттарды

тікелей, жанама түрде және мысқылмен сынау – «Утопияға» тән

сипат. Фландриядағы елшілік қызметінен жаңа ғана оралған Мор,

АнтверпенқаласыныңклеркіПитерГилльжәнеойданшығарылған

теңізші Рафаил Гитлодейдің арасындағы сұхбат түрінде жазылған

еңбек екі кітаптан тұрады. Бірінші кітаптағы әлеуметтік сын тура

жәнеөткіртүрде;екіншісі–қазіргізаманғықоғамныңбұрыстығын

көрсететінкүлкіліайнаретіндеберілген.

Бірінші кітапта баяндалатындай, Гитлодей – жақында ашылған

Америка құрлығына есімі берілген теңізші Америго Веспуччидің

португалиялық серіктесі. Веспуччиден соң Бразилияда қалған ол

үйіне Үнді елі арқылы оралып, жол-жөнекей көптеген елдермен

танысты,Утопия–солардыңішіндегіеңкереметіеді.Гилльдеоның

әңгімесін асыға күтеді, алайда Гитлодей оған кіріспес бұрын

Англиядағы тұрмыс-тіршілік туралы байқағандарын жеткізеді.

«Ұрылардыөлімжазасынакесу,–дейдіол,–жазалаудыңтымқатал

түріжәнеаштыққақарсыжалғызбалама,алайдаұрлықтытоқтатуға

бұл шара жеткіліксіз». Бір адамның бөтен кісінің ақшасының

құрбаныболуымүлдеәділетсіз.Ұрлықтаноныңсебебін–кедейлікті

жоюарқылықұтылукерек.Бұлбасқалардыңеңбегініңесебіненкүн

көріп отырған ақсүйектер мен арамтамақтардың ашкөздігіне

байланысты: олар байғұс шаруаларды жерлерінен ығыстырып, ол

аумақтажүн меназық-түліктіңбағасын көтеругеықпал ететін қой

шаруашылығындамытабастайды.

Гитлодей ұрлық үшін өлім жазасына кесуге қарсы екі дәйек

келтіреді.Біріншіден,бұл–Құдайдың«өлтірме»дегенәмірінбұзу.

Екіншіден:

«Ұры мен кісі өлтірушінің бірдей жаза алатыны мемлекет үшін қаншалықты мәнсіз,

тіпті қауіпті екені бәрімізге белгілі. Ұрлығы үшін жазаланған ұры оған кісі өлтірген

адаммен бірдей қауіп төніп тұрғанын көреді, бұл оны өзі тонап қоя салуға болатын

адамды өлтіруге итермелейді… Адамды жоқ қылып, өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз

етуге және оқиғаны жеткізетін ешкім қалмаса, қылмысты жасырып қалуға болады

дегенүмітпайдаболады»(U,30).

Реформаторлар осы дәйекті парламент ХІХ ғасырда ұрлық үшін

өлімжазасынберудіалыптастағаншақайта-қайтаұсынды.

Алайда

бұл – «Утопияның» бірінші емес, екінші кітабы, ол танымалдау

болуғатиіседі,себебідәлосыкітаптажербетіндежоқмемлекеттің

сипаттамасыберілген.

«Утопия» – грекше атаудың транслитерациясы. Латынша «U» –

грекше ου, онда атау «Nowhereland» болып шығады. Немесе ол

грекшеευболуымүмкін,ол«Happyland»дегендібілдіреді.Шамасы,

әдейіжасалғанекіұштылық.

Утопия–жартыайтүріндегі,ұзындығы500миль,еңкеңжерінде

ені200мильболатынарал.Оғанәрқайсысыауылшаруашылығымен

айналысатын 6 000 үй шаруашылығы бар елу төрт қала кіреді.

Шаруашылықтажиырмаадамнанқұрылғанроталарғабөлінгенқала

тұрғындарыеңбекетеді, оларекіжылыносында өткізугеміндетті.

Әр қала жыл сайын өздерінің үш ақсақалын елдің астанасы

Амауроттағы Сенатта өтетін кездесуге жіберіп отырады.

АмауроттыңсипаттамасыМордыңЛондонынескесалады:екеуінің

адам таңғаларлық бір ғана айырмашылығы бар – жеке өмірдің

немесе жекеменшіктің құпиялығы деген ұғым жоқ. Үйлердің бәрі

ашық,бірде-біресікешқашанқұлыптанбайды.

Әразамат,мейліолернемесеәйелболсын,ауылшаруашылығына

қосымша мата тоқу немесе ағаш шеберлігі секілді қолөнермен

айналысуға тиіс. Ғалымдар, дінбасылар және магистранттар ғана

дене еңбегінен босатылған. Жатыпішерлер жоқ, әр адам жұмыс

істеуге міндетті, бірақ жұмыс күні алты сағатқа ғана созылады.

Осыншама аз уақыт жұмыс істесе, утопистер өз қажеттіліктерін

қалай қанағаттандырады? Еуропада қаншама жатыпішердің өмір

сүріпжатқанынескерсек,мұнышешуоңай:

«Біріншіден, адамдардың жалпы санының жартысын құрайтын әйелдердің бәрі деуге

болады: басқаша айтсақ, әйелдер жұмыс істейтін жерде ерлердің жұмысы тұрып

қалады.Бұданбасқа, дінбасылармендіни адамдар депаталатынқауымда мейлінше

көп, олар уақытын құр сандалумен өткізеді; бұларға барлық бай адамдарды, әсіресе

джентльмендер және ақсүйектер деп аталатын жер иеленуші мырзаларды, олардың

малайларын қосыңыз. Мен семіз де мақтаншақ содырлар тобырын айтып отырмын.

Олардың қатарында өздерінің арамтамақ өмірін ауру немесе сырқаттың астына

жасырғанмықтыдабатылқайыршылардабар»(U,71-2).

Утопияда еңбек ету оңай, себебі жұмыс қолы көп, сұраныстар да

қарапайым. Коммуналдық ғимараттардың күйі жақсы және жаңа

қожайындар қисыны келсін-келмесін оларды үнемі қайта салып

отыруға мәжбүрлемейді. Киім тігу үшін де көп еңбек қажет емес,

себебі утопиялықтар боялмаған, қатты және төзімді матадан

тігілгенкиімдердіжақсыкөреді.

«Утопия» мен Платонның «Мемлекетінің» арасындағы басты

айырмашылық–отбасыныңқоғамныңнегізгіошағыекенінде.Қыз

балалар өсе келе күйеулерінің үйіне көшеді, бірақ ұлдар мен

немерелер сол үйде, қарт атасының бас-көз болуға шамасы

қалмағанша, соның қарамағында қала береді. Бірде-бір үй

шаруашылығында оннан аз немесе он алтыдан көп ересек адам

болмауға тиіс; артық адамдар жан саны азайып кеткен

шаруашылықтарға беріледі. Қаладағы үй шаруашылықтарының

саны 6 000-нан асса, отбасылар шағын қалаларға көшіріледі.

Аралдағы қалалар толса, шекарадан тыс жерлерді отарлау

басталады. Егер жергілікті халық көшуге қарсылық білдірсе,

утопиялықтарқарудыңкүшіменбағындырады,«себебіоларбірадам

жерді пайдаланбай, бос ұстаса, демек, оны табиғат заңы бойынша

қарны тоқ болып, тыныш өмір сүруге тиіс басқа адамдарға

пайдалануға бермесе, бұл соғыстың ең қарапайым негізі деп

есептейді»(U,76).

Мордың«Утопиясының»біріншібасылымыныңмұқабасы.

Осыған дейін айтқанымыздай, әр шаруашылық қолөнердің бір

түрімен айналысты. Олардың өнімдері қала ортасындағы қоймаға

орналастырылып, кез келген үй иесі өзіне қажетті нәрсенің бәрін

тегін әкете алатын. Утопистер ақшаны қолданбайды; олар алтын

мен күмісті қылмыскерді бұғаулайтын шынжыр және құмыра

жасауға ғана қолданды. Ішкі саяхаттар төлқұжат арқылы реттеліп

отырды, бірақ кез келген саяхатшы басқа қалаларда да жылы

қабылданды. Алайда ешкімге де, ол қай жерде болсын, өзінің

күнделіктіжұмысынорындамаса,тамақберілмеді.

Үй шаруасындағы әйелдер тамақты кезектесіп дайындайды,

отбасы мүшелері оны ортақ бөлмеде ішеді, ерлер ішкі

орындықтарда отырған әйелдер жақтағы қабырғаға сыртын беріп

жайғасады. Бала емізетін әйелдер мен бес жасқа дейінгі балалар

сәбилербөлмесіндежекетамақтанады;албесжастанасқанбалалар

үстелдің айналасында кезек күтіп отырады. Түскі және кешкі

тамақтыңалдындаӨсиеткітабынанүзінділероқылады;кешкіастан

кейінәуенойналып,бөлмеішінхошиіскебөлеуүшіндәмдеуіштер

отқа жағылады, «себебі олар мынадай пікірде: зиянсыз рақатты

тыйымсалынғандепойламаукерек»(U,81).

Утопистер аскет емес, олар денені осылайша азаптауды

азғындыққа жататын әлдене деп санайды. Алайда олар өздерін

аямайөмірсүретіндерді,жолсалунемесенауқасадамдардыкүтіп-

бағу сияқты басқалар жек көріп, жоламайтын міндеттерді

атқарушыларды құрмет тұтады. Бұлардың кейбірі некеге

отырмайды, вегетариандық өмір салтын ұстанады; кейбірі

балықтың етін жеп, қалыпты отбасылық өмір сүреді. Елдің

айтуынша, біріншілерде – әулиелік, екіншілерінде – даналық

көбірек.

Ер адамдар жиырма екі жасында үйленіп, әйелдер он сегізінде

тұрмысқашығады. Некегедейінгі байланыстарғатыйымсалынған,

бірақ «сабырлы да адал, тұрмысқа шыққан әйел жас қызға немесе

жесір келіншекке жалаңаш күйеуді; дана және ұстамды ер адам

күйеу жігітке жалаңаш әйелді көрсетеді». Утопистер «ер адам

мұқияттексермей,атсатыпалмайды,сондықтанөмірліксеріктесін

оның бет-жүзін көріп қана таңдау – ең үлкен ақымақтық» деп

тұжырымдайды (U,110). Неке өмір бойы сақталады, ерлі-

зайыптыныңбіріадалболмаса,некебұзылуымүмкін,бұлжағдайда

зинақорға емес, кінәсіз жаққа некеге қайтадан отыруға рұқсат

беріледі. Зинақорлық қатаң жазаланады, ал ол қайталанса, адам

өлім жазасына кесіледі. Екі жақтың келісімімен ажырасып кету

сиреккездеседі.

Утопистерде отбасылық заңнан басқа заңдар аз және адвокаттар

жоқ.Олардыңзаңдарыөзгертудіқажететпейтіндейетіп,мейлінше

қарапайым құрастырылған және утопистер адам өз ісі сотта

қаралып жатқанда, істің мән-жайын адвокат айтқаннан гөрі, өзі

баяндағаныдұрысдепесептейді.

Утопистерді пацифистер деуге болмайды, бірақ олар соғыс

даңқтың емес, қажеттіліктің ісі деп есептейді: басып алушыларды

тойтаруға және тиранның езгісіндегі халықтарды азат етуге

бағытталғандықтан, соғысты ақтауға болады. Утопист өлтірілген

немесежарақаталғанжағдайда,оларелшіжіберіп,істіңмән-жайын

анықтайды және заңнан безгендерді өз қолдарына беруді талап

етеді; қарсы тарап бұдан бас тартса, утопистер бірден соғыс

жариялайды.Бірақоларсоғысташайқаспенқантөгісжолыменемес,

параберунемесеөлтіруарқылыжеңіскежетудіқалайды;шайқасты

шекарадан тыс жерде жүргізбеу мүмкін болмаса, шетелдік

жалдамалыларды пайдаланады. Өз еліндегі қорғаныс соғыстарына

күйеулері мен әйелдері бірге қатысады. «Үйге күйеуі әйелінсіз

немесе әйелі күйеуінсіз келсе, бұл – үлкен масқара және ұят» (U,

125).

Гитлодейдің әңгімесінің соңғы тарауы – Утопиядағы дін туралы.

Утопистердіңбасымкөпшілігі«тылсым,мәңгілік,жетумүмкінемес,

түсіндірілмейтін,адамақылыныңсапасымендеңгейіненәлдеқайда

асыптүсетінҚұдіреттікүшке»бағынадыжәнеоныбәріміздіңәкеміз

деп атайды. Утопистер өз діни нанымын басқаларға күштеп

таңбайды, толеранттық – ереже болып саналады. Тозақ отын

уағыздаушыхристиандық«діндіжеккөрушіретіндеемес,адамдар

арасында алауыздық туғызатын арандатушы және қоздырушы

ретінде» сотталып, аластатылады (U, 133). Бірақ толеранттықтың

шегі бар: «жан тәнмен бірге өледі» деген кез келген адамды енді

үндемеугемәжбүрлеп,оғанмемлекеттіклауазымдақызметатқаруға

тыйым салады. Суицид жасауға болмайды, алайда жазылмайтын

ауыр науқастар арнайы ақыл-кеңестен соң өзін-өзі өлтіре алады.

Өлгісі келмеу кінәлі ар-ұжданның белгісі ретінде қабылданып,

өлімдікөңілдіқарсыалатындаршаттықәуенменжерленеді.Жақсы

адам өлгенде «оның көңілді өлімі туралы жиі әрі қуанышпен

айтылады,оныңөмірініңбасқаешбөлігідәлосылайшаткүйдесөз

етілгенемес».

Утопияда дінбасылар ерекше әулие саналады, олар «сан жағынан

аз» адамдарсанатына қосылады. Әр қалада онүш дінбасы қызмет

етеді, олар жасырын дауыспен сайланады, сайлауға бүкіл халық

қатысады.Ерадамдарсияқты,әйелдердедінбасыболаалады,бірақ

олардың белгілі бір жастағы жесір болуы шарт. Дінбасы ерлер

таңдаулы әйелдерге үйленеді. Ер және әйел дінбасылар бала

тәрбиесіне жауап береді, азғындыққа барса оларды шіркеуден

аластатуға болады және олар әскерде капеллан болып қызмет ете

алады.Үлкенмерекекезіндеоларүндіскөсемдерініңкиімінеұқсас,

құсқауырсындарынанжасалғанжамылғыкиеді.Құдайғақұлшылық

етудің шыңы – табынушылар бақытты мемлекетте өмір сүріп,

ақиқат дінді ұстанып отырғаны үшін Құдайға алғысын жеткізетін

салтанаттыдұғаоқу(U,145).

Платонның«Мемлекеті»сияқты,«Утопияда»дажағымдысипаттар

мен жағымсыз белгілер қатар жүріп отырады: нақты институттар

қисынсызқұрылымдарменараласыпкеткен.Платонсияқты,Морда

өзоқырмандарын«олмаңыздысаясиреформаларұсыныпотырма,

әлде қоғамдағы ақымақтық пен жемқорлықты жою мақсатында

қиялынқолданыпотырма?»дегенойғажиіқалдырады.

Әділеттіжәнеәділетсізсоғыстар

Утопистердіңсоғысқакөзқарасынбілдіреотырып,Мор:«Олардың

соғысқанда көздейтін мақсаты – соғыс жариялаудың алдын алу

мүмкін болғандағы жағдайды қамтамасыз ету», – дейді (U, 120).

Мұндай ұстаным жеңілісті сөзсіз мойындау талабын және

миссияныңбаяужылжуыныңбасқадаформаларыналыптастареді.

БірақөзісаясаткерретіндеІІІГенрихтіңбірнешесоғысынақатысқан

Мор әділетті және әділетсіз соғыстардың айырмашылығын

көрсететінжүйеліэтикалықпринциптертүзгенжоқ.Мұныкейінірек

иезуиттеологыФрансискоСуаресжасады.

Акуинолық Томаста кездесетін идеяларды жинақтай отырып,

Суарес әділетті соғыстың классикалық теориясын былай

қорытындылайды:

«Соғыслайықтыдеңгейдежүруүшінбірнешешарттыорындаукерек.Біріншіден,оны

заңды билік жариялауға тиіс; екіншіден, оның себебі мен атауы болуы керек;

үшіншіден, оны жоспарлағанда, жүргізгенде және жеңіске жеткенде дұрыс құралдар

меншараларсақталуықажет»(DeCaritate,13.1.4).

Заңды билік шарты Суарес үшін соғысты тек суверен үкіметтер

ғана жүргізе алады дегенді білдіреді. Мемлекет шеңберіндегі

тұлғалар мен топтарда өз арасындағы қайшылықтарды қару-

жарақтың күшімен шешу құқығы жоқ. Бірақ ұлттың үстінен

қарайтын беделді тұлға ретінде Папа христиан суверендерінің

арасындағыжанжалдардышешугеараласуқұқынаие.

Суарес әділетті соғыстың екі түрін атап көрсетеді. Елге шабуыл

жасалғанкезде,олқарудыңкөмегіменқорғануғақұқылы.Сонымен

қатар елдің өзі деагрессиялы соғысжүргізе алады: бұл өзінежәне

одақтастарына қатысты өрескел әділетсіздікті түзетудің жалғыз

тәсілі болған кезде, суверен басқа мемлекетке шабуыл жасауды

бұйыра алады. Алайда жеңіске жетуге жақсы алғышарттар болған

кезде ғана шайқасты бастаған жөн; басқа жағдайда, қару қолдану

соғыстыңалғашқысебебіболғанәділетсіздіктітүзетеалмайды.

Үшінші шарттың үш элементі бар. Соғысты бастамас бұрын

билеуші жауына әділетсіздікті жою мүмкіндігін беруге тиіс.

Жоймасағанашабуылдыбастауғаболады.Соғысбарысындажеңіске

жеткізетін тәсілдерді ғана қолдану қажет. Соғыс аяқталған соң

өтемақы және әділ жаза тағайындалып, соғыс кезінде заңнан

тайғандарөлімжазасынакесілуімүмкін.

«Осы элементтердің екіншісі, – дейді Суарес, – жазықсыз

адамдарғаәдейішабуылжасауды болдырмайды».Бірақкінәлі кім?

Суарес берген анықтаманың аясы оның ізбасарларының

анықтамасынан тарлау. Балалар, әйелдер және қолына қару ұстай

алмайтындар табиғи заңдарға сәйкес кінәсіз деп жарияланады, ал

заң елшілер мен діни қызметкерлерді айыптауға тыйым салады.

«Бірақ басқалардың бәрі заңды мақсат саналады, – деп

тұжырымдайды Суарес. – Басқа тұлғалардың бәрі кінәлілер

қатарына жатады, себебі адамшылық тұрғысынан қарағанда,

қолына қару алғандардың бәрі оны іс жүзінде қолданған болып

есептеледі» (13.7.10). Сонымен қатар Суарес соғыста кейбір кінәсіз

адамдардың да өліп кетуі мүмкін екенін мойындайды, бұл –

шапқыншылық кезіндегі қосымша шығынның бөлігі болып

саналады.Кінәсізадамдарғаәдейішабуылжасауғатыйымсалынған.

Суарес бұл ережелер, ең алдымен, билеушілер үшін міндетті деп

есептейді:оларосыжанжалдышешудіңбірден-бірмүмкіндігісоғыс

екеніне көз жеткізуге тиіс. Бұйрық берілген қарапайым әскер

соғыстыңәділетсіздігіайқынкөрініптұрғанжағдайдаболмаса,оны

әділеттідепойлауымүмкін;тіптіжалдамалыәскердіңөзідеқосын

сардарынасұраққояалады.

Cуарестің соғыс моралі туралы ілімі кезінде қолдау таппады, бұл

тақырып нидерланд заңгері және білгірі, 1625 жылы әйгілі «Соғыс

пенбейбітшіліктіңәділеттілігіменәділетсіздігітуралы»(DeIureBelli

et Pacis) трактатын жариялаған Гуго Гроцийдің ілімінде кеңірек

танылды. Ол әділетті соғыс доктринасын мораль теориясының

аясында түзді, бұл оны құдіретті заң ұғымынан бөліп қарастыру

үшінәдейіжасалғанқадамеді.БұлГроцийҚұдайғасенбедідегенді

білдірмейді,бірақдінисоғыстартәжірибесіменхристиандүниесін

біріктіругетырысқанәрекетініңнәтижесіздігіоғандінисенімдердің

берік дүниежүзілік құрылым қалыптастыруға негіз бола

алмайтынынұқтырды.

Гоббстыңхаоспенсуверенитеттуралыойлары

Гоббс адамзаттың табиғи күйін түнеріңкі түрде сипаттайды.

Адамдар тән күші мен ақыл күші жағынан бір-бірімен шамамен

алғанда тең түседі. Мүмкіндіктердің осы теңдігінен олардың

мақсаттарға жету теңдігі туындайды. Сондықтан да кез келген екі

адам бір нәрсені қаласа және рақатқа жете алмаса, олар жауға

айналады.«Рақатіздейме,әлдеөзін-өзісақтапқалуғаұмтылама–

оған қарамастан, адамдар бір-бірімен бәсекеге түседі. Әр адам

өзінің бәсекелесіне сенбейді және шабуылдан қорқады, сондықтан

оны жеңуге ұмтылады. Әр адам өз жолдастарынан мақтау күтеді

және олардың немқұрайдылығына ашуланады. Яғни біз адамның

табиғатынан ұрыстың үш негізгі себебін табамыз. Біріншіден,

бәсекелестік;екіншіден,сенімсіздік;үшіншіден,даңққақұмарлық»

(L,82-3).

Адамдарды қорқытып ұстап отыратын жалпы күш болмаса,

жанжалменмүлік,билікпендаңқүшінбітпейтінбәсекеүнеміжүріп

отырады.Онысоғысжағдайы:бірадамныңбасқабірадамғақарсы

соғысыдепсипаттауғаболады. «Мұндайжағдайдаөнеркәсіптіңде,

ауыл шаруашылығының да, сауданың да болуы мүмкін емес», –

дейдіГоббс:

«...жер туралы білім жоқ; уақыт есепсіз; өнер жоқ; әдебиет жоқ; және, ең жаманы,

қорқынышпензорлықөлімқаупіүнемітөніптұрады;аладамныңөмірі–жалғыздық,

қайыршылық,өшпенділік,қатыгездеқысқа»(L,84).

Кейбіроқырманмұндайсипаттаматымкөңілсіздепойлапқалуы

мүмкін;әрине,осындайжалпысоғыскезеңіешқашанболғанемес.

«Мүмкін,бүкіләлемдесолайемесшығар,–депмойындайдыГоббс,

– бірақ біз оның мысалдарын қазіргі заманғы Америкадан көре

аламыз; тіпті өркениетті елдердің өзінде адамдар өз

жолдастарымен қарым-қатынаста да қауіпсіздік шараларын

ұстанады».

«Саяхат жасағанда адам қаруын бірге ала жүреді және қасында біреудің болғанын

қалайды; ұйқыға кетерде есігін құлыптайды; тіпті өзінің үйінде де сандығын жауып

қояды; осының бәрін заңдар мен мемлекеттік қызметкерлердің бар екенін біле тұра

жасайды»(L,84).

Гоббс алғашқы қауымдық соғыс күйін сипаттай отырып, табиғи

күйдегіадамдардыазғындардепесептемейтінінбасаескертеді.Заң

жоқжердекүнәдажоқ,билеушіжоқжердезаңдажоқ.Табиғикүйде

ізгілік пен зұлымдық, әділдік пен әділетсіздік ұғымдарына орын

болмайды.«Жалпыбилікжоқтазаңжоқ,заңжоқжердеәділетжоқ.

Күш пен алаяқтықекі негізгіізгілікпен шайқасады. Дәлосылайша,

меншікпенмүлікжоқ,текқанаәрадамдаболуыкерекжәнеолие

болаалатын,мүмкіндігіншеұзақсақтайалатыннәрселерғанабар»

(L,85).

Философтар табиғи заң (lex naturalis) мен табиғи құқық (ius

naturale) туралы көп айтады. Ал Гоббс заң мен құқықтың арасын

айырып қарастырудың маңызды екенін қайталаудан жалықпайды.

Құқық – бірдеңе жасауға тыйым салу еркіндігі. Заң – бірдеңеге

тыйым салу туралы бұйрық. Ашығын айтсақ, табиғи күйде заң да,

құқық та жоқ. Бірақ «табиғат заңдары» бар: мысалы, рационал

қанағатсыздық принциптері; тірі қалу мүмкіндігін күшейту

ережелері.Сондықтанәрадамныңөзигілігінқалауысияқтытабиғи

қажеттілікболғандықтан,әрадамөзөміріменаяқ-қолынбаркүшін

салаотырыпсақтайтынысекілдітабиғиқұқықбар.Оныңосығание

болу құқы болғандықтан, адамда бұған қажетті барлық құралды

иелену құқы бар, ол басқалардың тәніне ие болу құқығын да

қамтиды(L,87).

Адамзатосықұқықтысақтапотырғанда,ешбірадамөзініңтабиғи

өмірімен тіршілік ете алмайды. Сондықтан рационал эгоизм

адамды осы құқық берген шексіз еркіндіктің бөлігін оны басқа

адамдардың дәл осындай көлемде бас тартуына алмастыруға

итермелейді.Соныментабиғаттыңмынадайзаңыбар:

«Адамөзініңбарлықзаттарғақұқынанбейбітөмірсүруменөзін-өзіқорғауғақажетті

шамада бас тартуға келісуі керек және басқалардың тарапынан өзіне көрсетілетін

еркіндікпентеңтүсетінеркіндіктіқанағаттұтуықажет»(L.87).

Осы және басқа табиғи заңдар адамдарды қарапайым өзін-өзі

қорғау құқынан басқа барлық құқықтарын табиғи заңдардың

орындалуын жазалау санкциялары арқылы қамтамасыз ететін

орталықбиліккеберугеитермелейді.

Басқа табиғи заңдардың (Гоббс жалпы он тоғыз заңды атайды)

арасындағы ең маңыздысы – үшіншісі, «адамдар өздерінің

ковенанттарын орындайды» деген заң. Гоббс үшін ковенант –

келісімнің ерекше түрі. Ковенант – өз құқықтарыңды екі жаққа да

пайдалытүрдебасқатұлғағаберу.Оныңтезсатыпалуменсатудан

айырмашылығы: бұл – сенім элементі бар келісім. Келісімнің

кемінде бір тарабы басқа тараптың ковенанттағы оған тиесілі

бөлігінорындауынкейінгеқалдырады.«Үшіншізаңболмаса,–дейді

Гоббс,–мәмілезаяжәнесөзбос;адамдардыңбәрініңбүкілнәрсеге

құқыбар,яғнибізбір-бірімізгесоғысжағдайындақалабереміз».Бұл

заң – әділеттілік және әділетсіздік ұғымдарының негізінде жатыр;

себебі әділетсіздік – дәл осы ковенантты орындамау; әділетсіз

еместіңбәрі–әділетті(L,95-6).

Бірақкезкелгентараптың,табиғикүйдегідей,келісімдіорындамау

қаупі болғанда ковенант жасалмайды. Сондықтан әділеттілер мен

әділетсіздердіңесімдеріаталмасбұрын,адамдардыбірдейдеңгейде

өзковенанттарынорындауғамәжбүрлейтінқандайдабіркүш,олар

ковенантты бұзудан күтетін жазадан әлдеқайда зор құбыжық

жазалау болуға тиіс. Мемлекет пайда болғанша мұндай күш жоқ:

«Қылышсызковенант–боссөзғанажәнеадамдыжалпықорғайтын

ешқандайкүшкеиеемес»(L,95-6,111).

Адам үшін жалпы билік құрудың жалғыз тәсілі – «өзінің бүкіл

билігі мен күшін олардың барлық талап-тілектерін көпшілік

дауыспен бір ерікке жинақтай алатын бір адамға немесе

адамдардың бір ассамблеясына беру». Әр адам басқа бір адамға:

«Менсені,осыадамдынемесеосыассамблеяныбилеуқұқымнанбас

тартамын,бірақсендеоларғабилікетуқұқыңнанбастартуыңжәне

олардың бүкіл іс-әрекетін осылайша бекітіп отыруың қажет», –

деуге тиіс. «Сонда орталық билік барша көпшіліктің мүддесін

жеткізеді, біртұтас тұлғаға біріккен көпшілік мемлекет деп

аталады». «Бұл – Ұлы Левиафанның немесе, оған табына отырып

айтсақ, біз оған бейбіт өміріміз бен қорғанымыз үшін қарыздар

мәңгілік Құдайдың ұрпағы». Мемлекет мүшелері құрған ковенант

суверенді тағайындап, ол ковенанттың барлық мүшесін өз

құзырындағыазаматтарғаайналдырады.

Гоббстың анықтамасында зұлым шеңбер бар сияқты көрінеді. Ол

міндетті ковенанттардың болуы, оларды орындайтын суверен

болмаса,мүмкінемесдейді;яғниегеролтағынаміндеттіковенант

бойыншаотырмаса,суверендеболмайды.Осымәселенішешуүшін

біз ковенант пен суверен бір уақытта пайда болатынын түсінуіміз

қажет. Сувереннің өзі келісімге қатыспайды, сондықтан оны бұза

алмайды. Оның қызметі – мемлекет құрастыратын бастапқы

ковенантты ғана емес, адамдар бір-бірімен жасайтын жекелеген

ковенанттықамтамасызету.

Гоббс өзінің роялист екенін жасырмаса да, саяси теориясында

«суверен жеке адам болуы керек пе, әлде ассамблея болғаны жөн

бе?» деген сұрақты әдейі ашық күйде қалдырды. Егер ол бұлай

етпегенде,парламентбасқарғанАнглияға1652жылықайтаоралуы

неғайбыледі.Бірақсуверендікбилікмонархияма,аристократияма,

әлде демократия ма, оған қарамастан Левиафан оның билігі

абсолюттіболуыкерекдеп нықсенімментұжырымдайды. Суверен

өзінің билігін жоғалта алмайды және бірде-бір субъект билеушісін

әділетсіз деп айыптай алмайды. Суверен көпшілікті тұлға

болғандықтан,әрсубъектсуверенніңбарлықіс-қимылыныңавторы

болыпсаналады,сондықтаноныңәрекеттерінеқатыстышағымайта

алмайды. «Суверен билікке ие бірде-бір адам әділ өлім жазасына

кесіліп немесе оның қол астындағылардың жазалауына қандай да

бір түрде тартыла алмайды. Себебі әр субъект өз суверенінің

әрекеттерініңавторыекенінкөріп,басқалардыжасағаністеріүшін

жазалайды»(L,118).

Суверен заң мен мүлік құқығының бастауы саналады. Ол

мемлекетті қорғау үшін қандай құралдар қажет екенін анықтау

құқына ие, сондай-ақ басқа елдермен бейбіт өмір сүруді немесе

соғысуды белгілейді. Ол бүкіл сот үдерісінің төрешісі, мемлекет

аясында қандай пікірлер мен доктриналар болатынын да сол

шешеді. Министрлер мен соттарды тағайындау, мадақтау және

жазалау құқы да тек қана соның құзырында. Егер билеуші монарх

болса,олтақтымұраетіпқалдыруқұқынаие(L,118-20).

Ақырсоңында,суверендінмәселелерібойыншаеңжоғарғытұлға

болыпсаналады.Қандайкітаптардықасиеттіжазбадеугеболатыны

және оларды қалай түсіндіру керектігі – кез келген пресвитердің

(католик және православие шіркеуіндегі дінбасы – ауд.) немесе

епископтың емес, билеушінің ісі. Фанатик сектанттардың арсыз

түсіндірмелері Англиядағы азаматтық соғысқа себеп болды, бірақ

суверенніңдінісібойыншаәйгіліозбырлығыРимдеболғаныбелгілі.

«Егерадамшіркеудіңұлыәмірлігініңпайдаболуытуралыойланса,

Папалықтың– одүниелік Римимпериясы қабірініңбасынанорын

тепкенелесекеніноңайтүсінеді»(L,463).

Гоббс сувереніндегісубъектініңеркіндігіне? Еркіндікдегеніміз –

заңның үнсіздігі: субъект заңмен реттелмеген нәрсенің бәрін

жасауға құқылы. Яғни адамда сатып алу, сату, өмір сүретін жерін,

тамақтанутәртібінжәнемамандығынтаңдауқұқыбар;ата-аналар

балаларын өздері қалағандай етіп оқыту құқына ие. Бірақ субъект

қашанболсынбилеушініңәмірінорындамауеркінеиеболаалама?

Гоббстың «ешқашан да!» деп жауап беруі түсінікті, бұлай ету – өз

айтқанын орындамау болып шығар еді. Алайда ол іс жүзінде

азаматтықбағынбаушылықтыңжеткіліктімүмкіндіктерінбереді:

«Егербилеушіадамға(оләділайыпталғанболсада)«басқаныөлтір,жарақаттанемесе

өзіңді-өзің мүгедек ет; әлде өзіңе шабуыл жасаған адамға қарсылық көрсетпе;тамақ

ішуден, дәрі қабылдаудан, оларсыз өмір сүре алмайтын тағы басқа нәрселерден

тартын» деп бұйрық берсе, бұл адамда оның айтқанын орындамау еркіндігі бар» (L,

144).

Субъектіні өзін-өзі айыптауға мәжбүрлеуге болмайды және ол,

әділін айтсақ, сувереннің бұйрығы бойынша әскер ретінде

шайқасуға міндетті емес. Табиғатынан қорқақтарға (бұған әйелдер

ғана емес, «әйел-еркектер» де жатады) рұқсат берілуге тиіс.

Шайқастан қорқып құтылып кетуге болады, алайда бұл әділетсіз.

Әскери қызмет міндетті саналатын жалғыз жағдай – мемлекетті

қорғау қолына қару ұстайтындардың бәрін әскер қатарына

шақырылуын қажет еткенде пайда болады. Ақырында, «қол

астындағылардың міндеті ұзаққа созылады, бірақ бәрібір оларды

қорғауға қабілетті биліктен ұзақ болмайды». Осыған сәйкес, егер

билеуші өзінің басты қызметін – қол астындағыларды қорғау

қызметінатқармаса,ондаолардаөзміндеттерінорындамайды.

«Левиафанда» ұсынылған мемлекет теориясы – ерекше және

мықты интеллектуалды жүйе, оның құрылымы Гоббстан бастап,

қазіргі күнге дейінгі саяси философтардың еңбектерінде өңделді.

Абсолют суверенге басты назар аударылғанымен, жүйені

тоталитарлық деуге болмайды, себебі оның ішінде азаматтар

мемлекетке емес, мемлекет азаматтарға қызмет етеді. Билеуші

Стюартәулетіне(Шотландия,Ирландия,АнглияжәнеҰлыбритания

корольдерініңдинастиясы–ауд.)адалболғанынақарамастан,Гоббс

осы династияның негізін қалаушы І Джеймстің корольдердің

құдіреттіқұқытуралыілімінесенбеді.Оныңпікірінше,билеушінің

құқықтары Құдайдан емес, оның қол астындағы азамат болу үшін

билеушіге беретін адамдардың құқықтарынан туындайды. Бұл

доктринабойыншаГоббсқажақындауізашар–ПадуялықМарсилий.

ОлXIVғасырдабилеушіқабылдағанзаңдарөзөкілеттігінҚұдайдан

тікелей емес, азаматтардың өз келісімін беруі арқылы алады деп

нық сеніммен айтқан болатын.

 Бірақ Гоббс билеушінің

легитимдігін адам табиғатының ақырғы себебі саналатын,

жаратылыстан тыс Құдайдың рұқсатынан емес, азаматтардың

ковенантынаншығарғанбіріншіфилософболды.

Спинозаныңсаясидетерминизмі

1670 жылы өзінің «Діни-саяси трактатында» Спиноза ұсынған

саяси теория Гоббстың осыдан жиырма жыл бұрын «Левиафанда»

айтқантеориясынескесалады.Екіфилософтадетерминистболды,

сондықтан екеуі де адам табиғатын түпкілікті эгоистік деп

түсінуден бастады. «Әр адамның басқаға назар аудармай, өзін

қандайкүйдеболса,солайсақтауы–табиғаттыңдербесзаңыжәне

құқы», – дейді Спиноза. Оның табиғи заңдар дегені – адамдар

бағынуғатиіс ережелерменпринциптердің жиынтығыемес:оның

айтыптұрғаны,–сірә,тірінемесежансызнәрселердіңмінез-құлқын

анықтайтын табиғи заңдылықтар. Балықтардың табиғи құқығы

адамдардың құқығынан кем емес, ал мәңгілік құрылымда адам –

тозаңғана(EI.200-13).

Адамның табиғи құқықтарын ақыл-ой емес, құмарлық пен күш

белгілейді; әрбір дана немесе ақымақ адамның қалаған және жете

алатын нәрсесіне құқы бар; табиғат ешкім қаламаған және ешкім

жете алмайтын нәрсеге ғана тыйым салады. Соған қарамастан,

адамдардыңақыл-ойзаңдарыменережелерібойыншаөмірсүргені

дұрыс.Себебімұныңбәрізаңдыболғанкүнніңөзіндеде,әрбірадам

жауласу,жеккөру,ашужәнеалдаужағдайындаөмірсүругемәжбүр.

Сондықтан ақыл-ойды басшылыққа алып, зиянды құмарлықтарын

тежеп,игіліктіісжасауүшінадамдаркелісімгекелугетиіс.

«Бірақ бір адам мен екінші адамның арасындағы келісім ол

пайдалы болғанда ғана әрекет етеді; мен кез келген уәдемді өзім

үшінпайдасызболғанбойда-ақбұзааламын»,–дептұжырымдайды

Спиноза. Сондықтан келісімді оны адамдар бұзғанда туындайтын

зұлымдықтан ауырлау жазаменкүшейте түсу қажет. Бұғанәр адам

өзініңбүкілбилігінкейінбарлықнәрсегесуверендіктабиғиқұқыққа

ие болатын саяси ұйымға бергенде ғана жетуге болады. Гоббстың

билігі сияқты, бұл билік те ешқандай заңға байланысты емес, әр

адамоғанбарлықжағынанбағынуыкерек.

Алайдасуверенніңазаматтыққоғамдағықұқығы,адамныңтабиғи

құқығы сияқты, тек оның билігінде ғана әрекет ете алады. Егер

өзінің еркін қызметінқамтамасыз етуге оның билігі жетпесе, оған

құқықта жетіспейді. Солсебепті адамныңөз құқығынмемлекетке

беруі ешқашан да толық болмайды: суверен өзінің қол астындағы

субъектінің ішкі сезімдерін билей алмайды (E I. 214). Бұл тұста

Спиноза өзін Гоббстан жіті бөліп көрсетеді: адамның ешқандай

ақылы басқа адамның құзырына толығымен берілмейді, себебі

ешкімдеөзініңеркінойлауғатабиғиқұқынбасқағаөзеркіменбере

алмайды немесе солай жасауға мәжбүр болмайды. Спиноза

басқарудыңеңтабиғиформасыдепесептегендемократияда«ешкім

де табиғи құқын өзі соның бөлігі саналатын қоғамға ұсынатын

істерінде таңдау қалмайтындай етіп бермейді. Осылайша,

адамдардың бәрі табиғи күйлеріндегі сияқты тепе-тең болып қала

береді» (E II. 368). Спиноза мемлекет сувереніне бағынудың,

Гоббспен салыстырғанда, жағымдырақ себебін ұсынады. Бұл –

басқалардың шабуылынан жай ғана қорғану емес; сонымен қатар

өзінтолықжүзегеасырғанөмірдіқамтамасызетугетиіс.

Мемлекеттің абстрактілі теориясынан және тарих, әсіресе

еврейлер тарихы туралы пайымдаулардан, Спиноза айтарлықтай

нақты саяси тұжырым шығарады. Біріншіден, дінбасыларға саяси

билік беру үнемі жаман салдарға әкеледі. Жақсы үкіметтер діни

сенім мен философиялық пайымдауға еркіндік берген жағдайда

әңгіме басқа. Әркімде өзінің негізгі дінін таңдау еркіндігі болуы

керек, себебі қарапайым пікірге бағытталған заңдар бірде-бір

қылмыскерді жазаламай, адал адамдардың ашуын туғызады.

Ақырында, Спиноза: «Сіздер монархияны құрған бойда-ақ, одан

құтылуқиынғасоғады»,–депескертеді.Осыпікіріндәлелдеуүшін

ол Англияның кейінгі уақыттағы тарихын – заңды корольді

орнынан тайдырғанда, оның тағына бұрынғы билеушіден де асып

түскенозбырдыңотырғанынескесалады.

Локктыңазаматтыққоғамтуралыойлары

Спиноза ІІ Карл король тағына қайта отырғаннан кейін жазуға

кірісті, дәл осы корольдің тұсында құдіретті құқық теориясы

ағылшынфилософтарыныңбастымәселесінеайналды.1680жылы,

Гоббс дүниеден озған соң бір жыл өткенде, «Патриарх, немесе

Корольдердің табиғи күші» атты кітап жарық көрді. Оны роялист,

жер иеленуші, мемлекеттік билік кезеңінде қайтыс болған Роберт

Филмербірнешежылбұрынжазған-ды.Олмонархтыңелдіңүстінен

жүргізіп отырған билігін әкесінің отбасын билеуімен салыстырды.

Оның тұжырымынша, корольдің билігі адамның патриархаттық

билігінен туындайды, сондықтан парламент секілді сайланбалы

органдар тарапынан жасалатын шектеулерден азат болуға тиіс.

Филмердің кітабы дәуірдің ең ықпалды философы Джон Локктың

оңайнысанасынаайналды.

Гоббс секілді, Локк та өзінің азаматтық қоғам туралы екі

трактатында табиғи күйді қарастырудан бастайды. Оның

тұжырымдауынша, Филмердің өрескел қателігі – адамдардың

табиғатынан еркін және бір-біріне тең екенін терістеуі. Табиғи

күйде адамдарда жер меншігі жоқ, сондықтан бірге өмір сүреді:

«Адамдардыңбәріосындайжәнеосылайболыпқалабередіде,өзара

келісе отырып, қандай да бір саяси қоғамның мүшелеріне

айналады»,–дейдіол(ТG,2,15).

ЛокктыңтабиғикүйгекөзқарасыныңГоббсқақарағандаоптимизмі

көбірек.Бұлсоғысжағдайыемес,себебіадамдардыңбәріөздерінің

тең, тәуелсіз, «ешкім басқа адамның өміріне, еркіндігіне немесе

меншігінезиянкелтірмеуікерек»депүйрететінтабиғизаңтуралы

біледі.Бұлзаңжербетіндегісувереннемесеазаматтыққоғамүшін

міндетті.Бұлтабиғиқұқықтарды,атапайтқанда,өмірсүру,өзін-өзі

қорғау және еркіндік құқықтарын береді. Ешкім өмір сүру құқын,

мейлі ол өзінің немесе басқалардың өмірі болсын, тартып ала

алмайды, ешкім өзін немесе басқаларды құлдыққа салып, бостан

болуқұқынанайыраалмайды.

Табиғи күйде меншік атаулыдан не бар? Бұрынғы саяси

теорияшылар айтқандай, жердің бәрі адамзатқа ортақ па, әлде

Құдайоныәртүрліхалықтарменотбасыларғабөліпбердіме?Әлде

қоғамболыпұйымдасқанғадейінжекеменшікдегенжоқпа?

Локктың жауабы керемет. Меншік атағын беретін – тіпті табиғи

күйдеде,еңбек.Меніңеңбегім–менікі,бұлкүмәнсіз;өзеңбегімді

табиғиөнімдерменараластыраотырып,сушығарып,ормантазалап,

топырақөңдепжәнежемісжинап,менөзімеңбектенгенжәнеодан

жасапшығарғаннәрселерімеиеболамын.Бірақменіңқұқымшексіз

емес: өз еңбегімнің өзім тұтына алатын өнімдеріне және жердің

өзімөңдеп,пайдаланаалатынкөлемінеғанақұқымбар(TG,5,49).

Алайда ие болған нәрселерімді мен балаларыма бере аламын,

мұрагерлік құқық табиғи болып саналады және кез келген

азаматтықкодтаудыңалдындатұрады.

ЛокктыңменшікқұқытуралыкөзқарасыГоббстанөзгеше:меншік

құқы алдыңғы орында тұрады және қандай да бір ковенанттан

тәуелсіз. Бірақ табиғи күйде адамдардың меншік құқы тұрақсыз.

Басқа адамдар табиғитүсініктерді біле тұра, оларды бұзуымүмкін

және оларды тәртіпке келтіретін орталық билік жоқ. Жекелеген

тұлғалардажазалауқұқытеориялықтүрдебар;бірақоғанөкілеттігі

жетпеуімүмкін,нәтижесіндеадамөзісібойыншасотқатартылмай

қалады.Дәлосысебеп,атапайтсақ,адамдарөздерініңкейбіртабиғи

еркіндігінен бірге бас тартып, «қосылуға және бір-бірімен жайлы,

қауіпсіз, бейбіт өмір сүру үшін, меншіктерін қауіпсіз пайдаланып,

оларды қорғауды қамтамасыз ету үшін бірігуге», мемлекетті осы

жалғызмүмкінтәсіларқылытағайындауғақолжеткізеді(TG,8,95).

Cондықтан қоғамның жекелеген мүшелері табиғи заңдардың

орындалуын қамтамасыз ету үшін өздерінің барлық өкілеттігін

орталық органға береді. Үкімет үлкен билікке ие және жекелеген

тұлғалардың меншік құқының сақталуын қамтамасыз ету ісінде

оқшауланған тұлға үміттенгеннен әділірек болады деп күтіледі.

Келісім бойынша құрылған орталық билік

 легитимдігі табиғи

жағдайдакүмәнділеуекіинститутқа:жердібасыпалуғажәне ақша

тағайындауға өкілеттік береді. Бұл институттар өндірісті және

адамның қарапайым өмір сүруіне қажетті нәрселерден көбірек

заттарды пайдалануды заңдастырады, бұл өз кезегінде қоғамға

тиімді.

Азаматтар заң шығаратын билікке – ортақ игілікке жеткізетін

заңдар қабылдау құқын, ал атқарушы билікке – осы заңдардың

орындалуын қамтамасыз ету құқын береді (Локк биліктің осы екі

тармағынбөлудіңмаңыздысебептерінбілетін).Заңшығарушыжәне

атқарушы биліктің әртүрлі бірнеше формасы болуы мүмкін: қай

формасынқабылдауқажеттігітуралышешімдіазаматтардыңбасым

көпшілігі(немесе,еңаздегенде,меншікиелері)қабылдайды.Бірақ,

Локк болжағандай, атқарушы билік өлім жазасын жүзеге асыру

құқынқамтитынболса,мәселетуындайды.Алғашқытұлғаларөздері

ие құқықты ғана бере алады, бірақ табиғи заң бойынша ешкім

суицидқұқынаиеемес.Сондабірадамбасқабіреугеқалайша,тіпті

шартты түрде болса да, оны өлтіру құқын бере алады? Әрине,

мұндай құқық тек Құдайдың қолында; Филмердің билеушілерге

биліктіҚұдайдантікелейберуіндәлелдегендәйегініңбіріосыеді.

Алайда бұл Локктың замандастары мен ізбасарлары оның

әлеуметтіккелісімтеориясынаенгізеалғанқарсытұжырымдардың

біріғанаеді.Еңкөптарағаны–осындайкелісімтуралықандайда

бір жазбалардың жоқтығы. Локк кейбір шындыққа жанаспайтын

тарихи мысалдар келтіреді, бірақ оның айқын көрінетін және

көрінбейтін келісімнің арасындағы айырмашылықты аңғартуы

маңызды еді. Ол кез келген үкіметтің сақталуы азаматтардың әр

буынының үнемі келісім беріп отыруына тәуелді деп батыл

тұжырымдайды. «Осындай келісімнің айқын байқалуы сирек

кездеседі, бірақ оны қоғамның игіліктерін, мысалы, мұраны

қабылдай отырып немесе тасжолмен саяхаттай отырып,

пайдаланатынкезкелгенадамбереалады»,–депмойындайдыол.

Олбасқаелгекөшкенденемесетабиғатаясындаөмірсүргісікеліп,

шөлаймаққааттанғанда,өзініңкелісіміненкезкелгенуақыттабас

тартаалады.

Локктың әлеуметтік келісімінің негізгі ерекшелігі – Гоббстың

суверендері сияқты емес, билеушілердің өздері алғашқы келісімге

қатысушы тарап саналады. Олар өз өкілеттігін қоғамдастықтың

сенімді тұлғасы ретінде атқарады, билік оған жүктелген сенімді

бұзса, адамдар оларды алып тастайды немесе ауыстырады. Заңдар

мынадай үш шартқа сай болуға тиіс: адамдардың бәріне бірдей

болуы қажет; адамдардың игіліне қызмет етуі керек; адамдардың

келісімінсіз салық салынбауға тиіс. «Жоғарғы билік ешкімнен де

оның мүлкін келісімінсіз ала алмайды. Осы ережелерді бұзып,

жалпы игілік үшін емес, жеке мүддесі үшін басқаратын билеуші

өзініңқоластындағыларменшайқасады,алкөтерілісөзін-өзіқорғау

формасы ретінде дұрыс құбылыс деп бағаланады». Өзінің

трактаттарынжариялағанкездеЛокк,шамасы,Стюарткорольдерін

және1688жылғыәйгіліреволюциятуралыайтқысыкелгенсияқты.

Кейінгі талай сыншы атап көрсеткендей, Локктың бұл ілімінде

ерекшелікте,жүйедежоқ.Ондаортағасырлықтабиғиқұқықпенөз

еркімен жасалған конфедерацияның постренессанстық

теорияларыныңасасенімсізэлементтерітоғысқан.Десекте,олөте

ықпалды болды, оның әсері табиғи күй және табиғи құқық

теориясына сенуден қалған адамдардың арасында әлі де болса

сақталып отыр. Құрама Штаттарды құрушылар екінші трактатқа

ерекшесүйенді,соныменқатарІІІГеоргкорольқатыгезүкіметінің

және жөнсіз салық салуының кесірінен билік ету құқынан

айырылып, өзінің америкалық халқының жауына айналды және

Стюартмонархтарынанкемтүспедідептұжырымдады.

Монтескьеніңзаңтуралыпайымдары

Америка конституциясы Локктан алпыс жас дерлік кіші француз

философыМонтескьегедебіршамақарыздар.Монтескьегеография,

тарихжәнеәлеуметтанусаласындағыоншадәлемесмәліметтердің

орасан зор қорын жинап, соның негізінде мемлекет табиғаты

теориясын құрастырды. «Адамдарды көптеген факторлар: климат,

дін, заң, билік ережелері, өткен дәуір үлгілері, салт-дәстүр, мінез-

құлық басқарады; осындай ықпалдар жиынтығынан қоғамның

бәрінеортақрухпайдаболады»,–дейдіол.Нақтықоғамныңнегізгі

рухы оған сәйкес заңнан көрініс табады; ол «Заңдар рухын»

құрастырды,Монтескьеніңсаяситрактатыосылайаталды.

Монтескье «әділеттің Құдай тағайындаған іргелі заңдары бар,

олар, үшбұрыштың қасиеттері геометрлер анықтағанға дейін

болатыны сияқты, адамзаттың нақты заңнамасынан бұрын пайда

болған» деп есептеді. Алайда бұл әмбебап қағидаттар нақты

қоғамдардың сәйкес құрылымдарын анықтау үшін жеткіліксіз.

Барлық уақыт пен орынға сай келетін әлеуметтік институттардың

белгілі бір жиынтығын бөліп көрсету мүмкін емес: үкімет елдің

климатына,байлығынажәнеұлттықсипатынабейімделугетиіс.

Аристотельмемлекеттердікеңкөлемдезерттеп,олардыүштүрге

бөлді: монархия, аристократия және демократия.

 Әлеуметтік

зерттеулер жүргізе отырып, Монтескье де мемлекеттің үш түрін

ұсынады: республикалық, монархиялық және деспоттық

(Аристотельгетабынаотырып,олреспубликалардыдемократиялық

жәнеаристократиялықдеп бөледі(ELII.1).Мемлекеттің әртүрінің

өзінесәйкесбасымсипатыбар:ізгілік,ар-намысжәнеүрей.

Мемлекеттің үш түрінің принциптері осындай; бұл белгілі бір

республикада ізгілікті адамдар өмір сүреді дегенді білдірмейді,

бірақоларболуыкерек.Бұлбелгілібірмонархиятұсындаөмірсүріп

жатқанадамдардаар-намысбар,атапайтқанда,деспотмемлекеттің

адамдарындаүрейсезімібардегендідедәлелдемейді,бірақоларда

болуғатиіс.Бұлқасиеттерсізүкіметкемелсаналмайды(ELIII.2).

Деспот мемлекетте билік билеушінің өкімі арқылы жүргізіліп

отырады, оны заң емес, дін немесе салт-дәстүрлер бекіткен.

Монархияда билікті әртүрлі деңгейдегі және лауазымдағы

шенеуніктердің иерархиясы жүзеге асырады. Республикада оның

азаматтарының бәрі азаматтық құндылықпен тәрбиеленіп,

қоғамдықміндеттердіатқаруғадайынболуғатиіс.

Республикалар салқын климатқа және шағын мемлекеттерге;

деспотизм – үлкен мемлекеттер мен ыстық климатқа көбірек

үйлеседі. Сицилия тұрғындарына ыңғайлы құрылым

шотландтықтарға ұнамас еді, себебі теңіз аралдары таулы

материктен өзгеше. Алайда Монтескье монархияны, әсіресе өзі

Англиядантапқан«араласмонархияны»қалайды.

Монтескьені Британ конституциясында тамсандырған және

Америкаконституциясындакөріністапқанерекшелік–биліктібөлу

принципіеді.1688жылғыреволюцияданкейінпарламенткорольдік

министрлерге іс-әрекет еркіндігінің басым бөлігін беріп, жеке

заңнамалық билікке ие болды, ал соттар үкіметтің араласуынан

айтарлықтай тәуелсіз болабастады. Британияның конституциялық

заңында биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары

бір тұлғаның немесе мекеменің бойында бірікпеуі керек деген

қандайдабір айқын тұжырым,тежеуші жәнеқарсы теорияболған

емес,тіптіқазіргедейінжоқ.Десекте,суверенминистрлердіңбилігі

парламенттің келісіміне тәуелді деп тұжырымдаған Ганновер

жүйесін Монтескьенің жағымды сипатта түсіндіруі әлемнің көп

бөлігініңзаңшығарушыларынаұзақуақытықпалетіпкеледі.

Монтескьенің пікірінше, билікті бөлу аса маңызды, себебі ол

тиранияданқорғаудыңеңжақсытүрінжәнесубъектеркіндігініңең

үздік кепілін қамтамасыз етеді. Еркіндік дегеніміз не сонда?

«Еркіндік дегеніміз, – деп жауап береді Монтескье, – заң рұқсат

еткеннің бәрін жасау құқы» (EL XI.3). Біздің көкейдегі сұрақ:

тиранияныңазаматы осындайеркіндікті пайдаланбайтынболғаны

ма? Біз, ең алдымен, Монтескье деспот заңдар арқылы емес,

жарлықтыңкөмегіменбасқарадыдепесептегенінестесақтауымыз

керек: тәуелсіз заң шығарушы орган құрастырған құрал ғана заң

болып саналады. Екіншіден, көптеген елдерде, олардың арасында

Монтескьенің Франциясы да бар, азаматтар өздері заңды түрде

жасаған,бірақбилік басындағылар үшінжағымсыз болыпкөрінген

істеріүшінтұтқындалуқаупінежиіұшырапотырды.

Монтескьееркіндіктіңбасқа,іргеліреканықтамасынұсынды.Ол–

кез келген мәжбүрлеуден еркін болу емес, «біздің істеуге тиіс

нәрсені істеуіміз және істемеуіміз керек нәрсені істеуге мәжбүр

болмауымыз» (EL XI.3). Либерал әлеуметтік институттар мен жеке

еріктіңидеалданғанформасыныңарасындағыбұлбайланыстыЖан-

Жак Руссо өзінің «Қоғамдық келісімінде» маңызды саяси теорияға

айналдырды.

Руссожәнежалпыерік

Руссо «адам дүниеге еркін болып келеді, бірақ барлық жерде

кісендеулі» дегенде, оның өркениеттің күйретуші салдары туралы

бұрынғы еңбектерін оқыған адам бұл кісендерді әлеуметтік

институттардың кісені екен деп, сөйтіп, ол бізді әлеуметтік

құрылымдытөңкеріптастауғашақырыптұрекендепойлапқалады.

Шын мәнінде, ол бізге «бұл – басқа құқықтарға негіз болатын

қасиетті құқық» дейді. «Әлеуметтік институттар, – деп есептейді

Руссо,–адамдықұлдыққасалмайды,керісінше,азатетеді».

Гоббс пен Локк секілді, Руссо да адамдардың табиғи жағдайда

тіршілік етуін қарастырудан бастайды. Оның осындай жағдай

жайында жазылған, ізгілікті жабайы туралы алдыңғы ойларына

сәйкес келетін әңгімесінің Гоббс пікірлеріне қарағанда оптимистік

мазмұны анағұрлым басымдау. Табиғи күйде адамдар бір-бірімен

жауласпайды. Әрине, олар өзін жақсы көреді, бірақ бұл – эгоизм

емес:бұладамдада,жануардадабарөзжақындарынажанашырлық

және аяушылық секілді қасиеттермен үйлесетін сезім. «Табиғи

күйде адамдарда қарапайым ғана, жануарлық тілек-қалау бар:

дүниеде жалғыз ғана игілік бар, ол – тамақ, әйел және ұйқы: ол

қорқатын жалғызғана нәрсе – ауру менаштық». Мұндай қалаулар

бұдан күрделілеу қоғамдағы билікке ұмтылумен бәсекелесе

алмайды.

Табиғикүйдеменшікқұқыжоқ,яғниәділдікте,әділетсіздіктежоқ

дей отырып, Руссо Локкқа қарсы шығады, ал Гоббспен келіседі.

Алайда қоғамның алғашқы қауымдық түрінен бастап дамуы

барысында осындай құқықтардың жетіспеушілігі сезіле бастайды.

Экономикалықынтымақтастықпентехникалықпрогресстұлғамен

меншіктіқорғайтынқауымдастыққұруқажеттігінтуғызады.

ҚазіргізаманғыбұлгравюрадаРуссоөзіжергелақтырыптастаған

«Қоғамдықкелісім»еңбегіненгөріLeDevinVillageоперасыменкөбірек

мақтаныптұр.

Қауымдастықтың әр мүшесіне бұрынғыша еркін күйде қала

беруіне рұқсат беріліп отырғанда мұны қалай жасауға болады?

«Қоғамдық келісім» бұл мәселені жалпы ерік тұжырымдамасын

ұсынаотырыпшешудіқарастырады.

Жалпыерік«біздіңәрқайсысымызөзініңеркінжәнебүкілбилігін

жалпы еріктің жоғары басқаруымен біртұтас етуге ұластырғанда,

корпоративтік ұжымда біз әр мүшемізді тұтастың ажырамасбөлігі

ретінде қабылдағанда» ғана пайда болады (SC 1. 6). Бұл келісімді

көпшілікке танымал адам, моральдық және ұжымдық субъект,

мемлекет немесе суверен халық құрастырады. Әр адам азамат,

соныменқатар субъект:азамат ретіндеол суверен биліктібөліседі

жәнесубъектретіндемемлекетзаңдарынабағынуғаміндетті.

Руссоның суверенінің Гоббс түсінігінен ерекшелігі – ол өзара

келісе отырып қалыптастыратын азаматтардан тәуелсіз өмір

сүрмейді. Яғни оның олардан тәуелсіз ешқандай мүддесі болуы

мүмкін емес: ол жалпы ерікті білдіреді және қоғамдық игілікке

жетудегі ұмтылысында қателесе алмайды. Өздерін еліктірген

нәрсеніңбәріналғысыкеліп,адамдартабиғиеркіндігінжоғалтады,

бірақ меншікті тұрақты иеленуге жеткізетін азаматтық еркіндікке

иеболады.

Бірақ жалпыерік дегенне жәнеоны қалайбелгілеу керек?Бұл –

азаматтардыңөз еріктерін бірауызданбілдіруі емес:Руссо «жалпы

ерік» пен «бәрінің еркін» бөліп қарастырады. Индивидуумнің еркі

жалпыеріккеқарсыкелуі мүмкін.«Бәрінің еркі менжалпыеріктің

арасында маңызды айырмашылық жиі кездеседі. Кейінгісі жалпы

мүдделерге ғана, ал алғашқысы жеке, бірақ нақты қалаулардың

жиынтығы болып саналатын мүдделерге қатысты» (SC 3. 3). Олай

болса, жалпы ерік азаматтардың басым бөлігінің еркімен бірдей

болуға тиіс деуіміз керек пе екен? Халықтар ассамблеясындағы

талқылауларда қателік ешқашан кездеспейді деуге болмайды:

сайлаушылар надандықтан зиян шегуі немесе өздерінің жеке

мүддесініңжетегіндекетуімүмкін.

Бұдан туындайтыны: тіпті жалпы ерік те референдум арқылы

тағайындала алмайды, осының өзі оны практикалық құндылығы

жоқабстракцияғаайналдырыптұрғансекілді.АлайдаРуссобұлекі

жағдайда плебисцит арқылы анықтала алады деп есептеді:

біріншіден, әр сайлаушы толығымен хабардар болуға тиіс,

екіншіден, екі сайлаушы бір-бірімен байланыста болмауы керек.

Екіншішарткөлемібүкілқоғамдастықтаназтоптарқалыптастыруға

жол бермеу үшін ұсынылған. Руссо: «Мемлекетте жекелеген қоғам

болмауы және әр азамат өз мүддесі туралы ойламауы үшін жалпы

еріктің өзін-өзі білдіре алуы өте маңызды», – деп жазды (SC 2. 3).

Осылайша, жалпы ерік референдумда көрініс тапса, саяси

партияларға ғана емес, діни топтарға да тыйым салынуы керек.

Жекелеген тұлға мүдделері арасындағы қайшылықтар бүкіл

қоғамдастық контекстінде ғана жойылып, суверен халықтың

эгоистікмүдделерінеәкеледі.

Руссо билікті бөлуді жақтай қоймайды. «Халықтың суверенитеті

бөлінбейді:биліктіңзаңшығарушыжәнеатқарушытармақтарының

өкілеттігін бөлсек, суверенитет әлсірей бастайды», – дейді ол.

Алайдажауапкершіліктіісжүзіндебөлуоның«суверенхалықжалпы

мәселелербойыншағана заңқабылдап,нақтымәселелербойынша

атқарушыбиліктісубъектпенсуверенніңарасындағыделдалболып

саналатын үкіметтің қолына беруге тиіс» деген талабынан

туындайды. Бірақ үкімет әрқашан халықтың өкілі ретінде әрекет

етуі керек және халық ассамблеясы Конституцияны бекітіп,

мемлекеттік лауазымды тұлғалардың өкілеттігін ұзарту немесе

тоқтату үшін белгілі бір уақыт аралығында жүйелі түрде жиналып

отыруғаміндетті.

Келісімнің Руссо ұсынған түрі Швейцария аймағында немесе

Женева сияқты қала-мемлекетте ғана пайдалы деп ойлаймыз.

Алайдаол,Монтескьесияқты,барлықжағдайғасайкелетінбиліктің

жалғыз формасын ұсынуға болмайды деп тұжырымдады. Бірақ

жалпыеріктеориясынкеңірекқолданумәселесінкөтерді.Руссоның

мемлекетіндегі азамат барлық заңға, соның ішінде өзі келіспеген,

бірақ қабылданған заңдарға да келісімін береді (SC 4. 2). Мұндай

мемлекеттегідиссидентазшылықтыңқұқықтарықандай?

Руссоқоғамдықкелісімбағынғысыкелмегенадамдыкөндіруүшін

басқа азаматтар қысым көрсетуі мүмкін мынадай жауапкершілікті

үнсіз қамтиды дейді: «Бұл ол еркін болуға мәжбүр болады дегенді

білдіреді». Егер мен кейін жеңіп шығатын шараға қарсы дауыс

берсем,бұлменіңақиқатигілігімменнағызеркіндігімніңнеекені

туралықателескенімдікөрсетеді.Бірақтүрмедеотырғанқылмыскер

пайдаланатынеркіндік–жалпыеріктіңоншажақсыкөрінісіболып

саналмайтын,сиреккездесетінеркіндікқана.

Жалпы ерік туралы алаңдағанына қарамастан, Руссо іс жүзінде

демократияныжақтағанжоқ:«Құдайларданқұрылғанхалықболса,

олар өздерін демократиялық жолмен басқарар еді. Бірақ

демократияныңмұндайжетілгентүріадамдарғажарамайды»(SC3.

4). Басқаруды халық ассамблеясы тікелей жүзеге асыратын

демократияда үкімет, шамасы, кірпияз және тиімсіз болады. Одан

гөрі көпшілікті даналар басқаратын сайланбалы аристократияны

таңдағандұрысырақ.«Таңдаулыжүзадамжақсыатқаратыннәрсені

жасауға жиырма мың адамды мәжбүрлеуде мән жоқ» (SC 3. 4).

Аристократия азаматтық қоғамда ізгіліктерді демократияға

қарағанда аздау қажет етеді, ол талап ететін нәрсе – байлардағы

бірқалыпты ахуал және кедейлердегі қанағаттану. Әрине, байлар

билікбасындаотырғандықалайды:олардыңбосуақытыкөп.

Бұладамзаттыөзініңкісендеріненқұтылуғашақыруданбасталған

кітаптың іш пыстырарлық және буржуазиялық қорытындысы

сияқты көрінеді. Десек те, жалпы ерік тұжырымдамасы

революциялық әлеуетке ие болды. Мұқият зерттесек, ұғымның

теориялықтұрғыданкогеренттіемесжәнемәнсізекенінкөреміз.А

жақсы болса, ал В мейірімді болса, екеуі біріккенде жақсы болады

деу шындыққа жанаспайды. Бірақ А мен В арасында ақиқат,

міндетті түрде үйлесім болуы мүмкін деген тұжырым шындыққа

жақын.

Жалпы ерік нені ұсынатынын анықтаудың дәл осы қиындығы

жалпы ерік ұғымындемагогтардың мықты құралына айналдырды.

Робеспьер француз революциялық терроры қызған кезде өзін

жалпыеріктібілдірдімжәнеазаматтардыеркінболуғамәжбүрледім

деп айта алатын. Оған қарсы шығуға кімнің шамасы келетін еді?

ЖалпыеріктібілдіруүшінРуссобелгілегеншарттармынадайеді:әр

азамат толық хабардар болуға тиіс және екі азаматтың

ешқайсысына да бірігуге рұқсат берілмеуі қажет. Бірінші шартты

Құдайдан тыс қоғамдастықтар ешқашан орындамайды, ал екінші

шарттыңтабиғатытолықтиранияныталапетеді.

Жаман ба, жақсы ма, «Қоғамдық келісім» революционерлердің

(жәнетекФранциядағанаемес)киелікітабынаайналды;Руссоның

ықпалы орасан зор болды. Өзінің маңыздылығын ешқашан

жеткілікті бағалай алмаған Наполеон: «Еуропа басынан кешкен,

XVIII ғасырдан XIX ғасырға ауысқан алпауыт өзгерістерге өзіммен

бірге Руссо да бірдей жауапты», – деді. Өлім сағаты жақындаған

кезде ол: «Егер Руссо екеуміз ешқашан өмір сүрмесек, дүние

қазірдегіден де жаман болар ма еді деп кім айта алады?» – деген

сұраққойды.

Гегельдіңұлттықмемлекеттуралыойлары

Руссоның жалпыға ортақ ерік ұғымын Кант пен Гегель әрқилы

бағытта қарастырды. Кант оған мораль субъектілерінің мәмілесі

ретіндемифтікемесформаберугетырысты,олардыңәрқайсысыөзі

жәнебасқаларүшінуниверсалзаңдардызаңжүзіндебекітеді.Гегель

оныадамзаттарихындакөріністабатынәлемдікрухтыңеркіндігіне

айналдырды.

Гегель еркіндігі мол рухпен өзіндік сананыңэволюциясытуралы

тезистеріменнақтытарихарасындағыайырмашылықтыңжермен

көктей екенін түсінген сияқты. Ол әлемдегі үдерістердің бәрі

жекелеген тұлғалардың риясыз іс-әрекеттерінің нәтижесі екенімен

келісті; сондықтан ол тарихты халықтардың бақыты,

мемлекеттердің даналығы және жекелеген адамдардың ізгілігі

құрбандыққа шалынатын қасапхана ретінде сипаттауға дайын

болды.«Бірақуайымғасалыну– негізсіз;себебіиндивидуумдердің

эгоистік әрекеті – дүниежүзінің кемел тағдырын жүзеге асырудың

жалғыз ғана құралы, – дейді ол. – Кемелдік – тарих өрмегінің

қаңқасы,аладамныңұмтылыстары–оныңжіптері».

Адамныңіс-әрекетіәлеуметтікортадажасалады,өзіндікмүдделер

эгоистікболмауыкерек.Әлеуметтікрөлдердіорындаудыөздігімнен

үйренемін деп үміттенуге болады: өз отбасыма деген махаббат,

мамандығымды мақтаныш тұтуым – өзіндік сананың формалары

емес, алайдаолар менің бақытты болуымаықпал етеді. Керісінше,

әлеуметтік институттар менің еркіндігімді шектемейді, олар іс-

әрекетімнің мүмкіндігін кеңейте отырып, еркіндігімді ұлғайтады.

Бұлотбасына жәнеГегель«азаматтық қоғам»деп атайтынклубтар

менкәсіпорындарсияқтыеріктіұжымдарғақатыстыалғандаақиқат

болыпсаналады.Бұл,еңалдымен,мемлекет,оләрекетеркіндігінең

көп мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, сонымен қатар әлемдік

рухтыңөзмақсаттарынажетугеықпалынтигізеді(Weltgeist).

Мінсіз мемлекет азаматтардың жеке мүддесі мемлекеттің жалпы

мүдделеріне сәйкес келетін түрде құрылуға тиіс. Әлемдік рух

олардың көмегімен өзмақсатына жететін индивидуумдерді тарих,

мемлекет және халықтың өз арасынан шығарып отырады. Мысал

ретіндеЦезарьнемесеНаполеонсияқтыбірегейтұлғалардыайтуға

болады,оларөззаманыүшінтарихтыңпісіп-жеткенқырларынкөре

білдіжәнеәлемдікрухтыңкөріністабуындаерекшерөлатқарды.

Бірақ мұндай адамдар сирек кездеседі және әлемдік рухтың

жекелеген халықтар немесе ұлттар арқылы қалыпты дамуы

саналады. Бұл рух халықтың мәдениетінде, діні мен

философиясында, сонымен қатар әлеуметтік тіршілігінде көрініс

табады. Ұлттардың мемлекеттермен бірдей болуы міндетті емес.

Шынында да, Гегель осыны жазған кезде неміс ұлты өзін герман

мемлекетінеәліайналдырмағанеді,бірақтекмемлекеттеғанаұлт

өзінсаналытүсінебастайды.

Мемлекет құру – рух оны қалыптастыру құралдары ретінде

жекелегентұлғаларменхалықтардақолданатынөтежоғарымақсат.

Гегель үшін мемлекет – бейбіт өмірді немесе меншікті қорғауға

арналған мәжбүрлеу құралы: бұл – жеке тұлғаларға өмірлік жаңа

өлшемдер ұсынып, олардың еркіндігінің кеңінен қанат жаюына

ықпалететіннегіз. Еркіндіктіңкөрінісіретіндемемлекетөздігінен

өмір сүреді. Жеке азамат өзі ие болып отырғанбүкіл құндылыққа,

рухани дүниеге тек мемлекет арқылы ғана қол жеткізіп отыр.

Қоғамдық және саяси өмірге қатыса отырып қана ол өзінің

рационал болмысын саналы түсінеді, өзін ұлттық және әлемдік

рухтың көрінісі ретінде танытады. «Мемлекет – жер бетінде өмір

сүріпотырғанқұдіреттіидея»,–дейдіГегель.

Бірақ құдіретті идея әлі толығымен жүзеге асырылмаған. «Неміс

рухы–абсолютақиқатшексізеркіндіккеиежаңадүниеніңрухы»,–

деп есептейді Гегель. Алайда Пруссия корольдігінің өзі әлемдік

рухтың соңғы сөзі емес. Гегельдің тұтасты жекеден үнемі жоғары

қоятынын ескерсек, ол ұлттық мемлекеттер, ақыр соңында,

дүниежүзілік билікке бағынуы керек деген болжам жасайды деп

күтуімізге болар еді. Бірақ әлемдік мемлекет идеясы Гегельге

ұнамады, себебі олтарих диалектикасындағықажетті кезең болып

саналатын соғысты теріске шығарады. Гегель соғысты қажетті

зұлымдық қана емес, өмір сүрудің шарттылығын еске салушы

ретінде жағымды сипатқа ие нәрсе деп қарастырды. «Бұл

шарттылық уақытша игіліктер мен заттардың өткіншілігіне

байыпты қарауымыз керектігін» ескертеді (PR, 324). Сондықтан

Гегель Канттың мәңгілік бейбітшілікті іздеуіне қарсы шықты.

АдамзаттыңГегельболжағанболашағыГерманиядада,біріктірілген

бейбітшілік әлемінде де болмады, ол, шамасы, «алдымыздағы

ғасырда дүниежүзі тарихының құпиясы ашылатын» Америкада,

СолтүстікпенОңтүстіктіңұлысоғысындакөріністабатыншығар.

ГерманияныңГегельдүниеденөткенненкейінгіжүзжылдықжәне

одан да астам тарихы оның саяси философиясын жаман атқа

қалдырды. Оның мемлекетті өзіндік мақсат ретінде мадақтауы,

неміс халқының ғарыштық рөліне деген сенімі, соғысты жағымды

сипатта бағалауы ХХ ғасырдың быт-шытын шығарған екі

дүниежүзілік соғысқа жауапкершіліктен қашып құтылуына

мүмкіндікберермеекен?ОлбағалағанПруссиямоделіөзіұстанған

ұлтшылдық нацистердің тоталитарлық расизмінен біршама алыс

болды. Десек те, оның философиялық мансабы, Руссо секілді, қате

метафизикадан туындайтын апатты салдарды еске салу саналады.

Бізолтуралыжекеадамныңқарапайыминдивидіемес,шынымен-

ақ,жоғарыформасыдепойлағандағанамемлекетішкіқұндылыққа

ие деп сенуге болады. Бұған Гегельдің ұлттық мемлекеттерді

жандандыратынұлттықрухтарарасындаөзараәсеретіпөмірсүрген

әлемдікрухбардегенметафизикалықболжамынқабылдағандағана

рационалтүрдесенеміз.

Философия тарихына қазіргі заманғы мәселелерді түсіну үшін

қызығатынадамдарМакиавеллиденбастапГегельгедейінгікезеңді

–саясатфилософиясыныңгүлденудәуірінқарастыраалады.Ежелгі

және орта ғасырдүниесі қазіргі заманғы саясат философиясыннан

тым алыс. Екінші жағынан, келесі томда байқайтынымыздай, ХІХ

ғасырдың ұлы философтарының саяси зерттеулері жаңа ғана

қалыптасып келе жатқан экономика және әлеуметтану пәндеріне

қарыздар, себебі олар таза саясат философиясының өзгермес

ядросысаналатынмәселелердізерттейді.

Қараңыз:JanetColeman,AHistoryofPoliticalThoughtfromtheMiddleAges

totheRenaissance(2000),p.248.

Қараңыз:Т.МаколейдіңшығармаларжинағындағыNotesontheIndianPenal

Codeеңбегінен(London,1898),XI.23.

Қараңыз:2-том,129-бет.

Қараңыз:1-том,121-бет.

XТАРАУ

Құдай

Молинаныңаянжәнееркіндіктуралыойлары

дам еркіндігін оның барлық ісін Құдайдың алдын ала көре

білетінімен үйлестіру мәселесін орта ғасырдың ұлы

схоластарының бәрі талдады. Акуинолық Томас: «Біздің не

жасайтынымыздыҚұдайбіледі,себебіісіміздіңбәрінмәңгіліктіңбір

сәтінде көреді», – деп тұжырымдады. Дунс Скот: «Мұндай шешім

уақыт мүлде нақты болмағанда ғана дұрыс», – деп ескертті. Оның

орнына Скот «Құдай тіршілік иелерінің әрекеттерін біледі, себебі

оларды мәңгілікке өзі орналастырады» деген пайым ұсынды.

«Мұндай білім әрекеттеріміз алдын ала анықталған, демек, еркін

болмаған жағдайда ғана адамның істерін алдын ала білуді

қамтамасызетеді»депОккамоғанқарсышықты.Оныңөзімәселені

шешу жолдарын ұсынбады: құдіретті аян соқыр сенім үшін қажет

догма ғана еді. Петер де Риво құдіретті аянды қабылдай отырып,

болашақтағы шартты тұжырымдарда кез келген құндылықтың –

ақиқаттың бар екенін, ол тіпті Құдайға белгілі болса да, терістеп,

еркіндікті сақтап қалуға талпынды; бірақ бұл ойы арамзалық деп

бағаланып, ол шіркеуден аластатылды. Лоренцо Валла, Эразм мен

Лютер еркіндік пен аянды үйлестіруде өздерінен бұрынғы

ойшылдарданасыптүсеқойғанжоқ.Осытақырыптуралыойланған

әрбір теолог ерте ме, кеш пе, мойындайтын Паулиннің мәтініне

сілтеме жасаумен шектелетін: «О, Құдай білімінің байлығы мен

даналығының тереңдігі! Оның пікірлері жеткізбейді және өткен

жолдарынзерттеугеәлімізкелмейді!»(Rom11:35).

Мәселенің жаңа және шебер шешімін XVI ғасырдың соңында

иезуит Луис Молина ұсынды. Ол Оккамның Акуинолық Томас пен

Дунс Скот анықтамаларынан бас тартуымен келісіп, болашақ

шартты тұжырымдардың ақиқаттығы туралы шіркеу ілімін

қабылдады. Оның жаңалығы мынада: Құдайдың болашақты білуі

құдіретті ақиқатты – шартты тұжырымның мазмұнын білуіне

байланысты.Құдайкезкелгентіршілікетушінікезкелгенжағдайда

жарата алатынын біледі. Осыны және қандай тіршілік иелерін

жарататынын, оларға қандай жағдай қалыптастыратынын біле

отырып,олнағызтіршілікетушілердіңнеістейтінінбіледі.

Молина құдіретті білімнің үш түрін бөліп көрсетеді. Әуелгісі –

Құдайдыңтабиғибілімі,олоныңкөмегіменөзтабиғатын,неөзінің

әрекетіарқылы,нееркінтіршілікетушілердіңістеріарқылымүмкін

болатынзаттардыбіледі.БұлҚұдайдыңбірдеңеніжаратутуралыкез

келген шешімінің алдында болады. Екіншісі – Құдайдың еркін

білімі:олбелгілібіреркінтіршілікетушілердіжаратужәнеоларды

нақты бір жағдайларда орналастыру туралы құдіретті, еркін

шешімнен соң жүзеге асады. Білімнің осы екі түрінің арасында

Құдайдың «аралық білімі» бар: ол кез келген нәрсенің кез келген

жағдайда тіршілік етуін қамтамасыз етеді. Себебі аралық білім

тіршілікетушілердіңөзіндікгипотезалықшешімдеріненегізделген;

ол адамның дербестігін қолдайды; аралық білім Құдайдың

бірдеңеніжаратутуралышешімінедейінболатындықтан,Құдайдың

нақтыдүниетуралыбәрінбілуісақталады.

Молина«жағдайлар»немесе«оқиғаларреті»депатағанұғымдарға

философтар кейінірек «мүмкін дүниелер» деген атау берді.

Сондықтан Молинаның теориясы мынадай: нақты дүниеде не

болатыны туралы Құдайдың білімі оның барлық мүмкін әлемдер

туралы білімі мен мүмкін дүниелердің қайсысын дүниеге әкелу

қажеттігі туралы біліміне негізделеді. Адам мен Хауаны жаратар

алдында, Құдай Хауаның-жыланға, ал Адамның Хауаға елігіп

кететінін алдын ала білді. Себебі ол Адам мен Хауа туралы бәрін

білді: олардың мүмкін дүниелерде не жасай алатынын жақсы

болжады. Мысалы, ол Адам жыланды Хауа арқылы емес, тікелей

еліктірген күнде де тыйым салынған жемісті жеп қоятынын білді.

Молина шешімдерінің әлсіз тұсы – «егер А болғанда, Б болар еді»

деген алдын ала жасалған болжамдардың бәрінің ақиқат

құндылыққа ие екені. Әрине, сөйлемдердің кейбірінің, мысалы,

«егер жылан Күнге соқтығысса, адамның өмір сүруі тоқталар еді»

деген пікірдің шынекені; ал басқа пікірлердің, мысалы, «егер ұлы

пирамидаалтыбұрыштыболса,оныңонжетіқабырғасыболареді»

деген пікірдің жалған екені күмәнсіз. Бірақ осындай пікірлерге

ақиқат мән бергенде біз оны логикалық немесе табиғи заңдарға

сүйене отырып жасаймыз. Еркін субъектілер туралы алдын ала

болжамжасағандасұрақтарәртүрлі.«Әлде(Аболса,ондаБболады)

немесе (А болса, Б болмайды)» деген аралық тұжырымды алып

тастаудыңжалпыпринципіжоқ.

Елизавета ханшайымның сұрағына жауап бере отырып, Декарт

құдіреттіаянменадамеркіндігініңбір-біріменүйлесімдіекенімен

келісті,бұлМолинаныңпікірінеұқсас.Олбылайшапайымдайды:

«Айталық, король дуэльдерге тыйым салды, оның корольдігінің екі қаласында өмір

сүретінекіазаматыұрсысыпқалған,бірін-біріжеккөретінісоншалық,кездесіпқалса,

төбелесугедайынжәнеолардыешкімтоқтатаалмайды.Егеркорольосыекеуініңбіріне

екіншісітұрыпжатқанқалағабелгілібіркүніаттануғабұйрықберсе,алекіншісінедәл

сол күні біріншісі отырған жерге баруды бұйырса, олардың кездесетініне және

корольдің тыйым салғанын құлаққа ілмей, шайқасатыны анық; бірақ король оларды

мәжбүрлемейдіжәнеоныңбәрінбілетіні,тіптіоныңеркіолардыңеріктідееркінбола

отырып,басқабіркезде,корольолтуралыештеңебілмегенжердекездесуібарысында,

бір-бірімен шайқасуына кедергі бола алмайды. Сондықтан оларды тыйым салуды

бұзғаны үшін әділ жазалауға болады. Король өзінің қол астындағылардың еркін

әрекеттеріне қатысты жасайтын нәрсені Құдай барлық адамдардың бүкіл әрекетіне

шексізкөрегендігіменбилігініңарқасындажасайды»(ВIV.393;CSMKIII.282).

Бірақ Декарт Молина сияқты, «Құдай біздің ісіміздің қандай

болатынын біледі, себебі біз мүмкін дүниелерде не

жасайтынымыздыалдыналакөріпалған»демейді;ол«Құдайбізге

қандай ерік беретінінжәне бізді қалай жайғастыратынын анықтап

қойғандықтан, не істейтінімізді біледі» деуді жалғастыра береді.

Алайдабұлпікіркорольтуралыаңыздыңмәнінжоғалтады.Дуэльге

қатысушылардың тұлғаларын қалыптастырған басқа әрекеттері

корольдің қалауы мен бақылауынан тәуелсіз болғандықтан ғана

король олардың ақырғы шайқасына жауапкершілікті өз мойнына

алмайтыны және өзінің тыйым салуын бұзғаны үшін оларды

жазалауқұқына иеекенітуралы айтаалады. Құдайәрадамның әр

ісіндуэльгеқатысушылардыңақырғышайқасынбасқарғанысияқты

қадағалапотырса,ондаҚұдайдыңкүнәүшіннегежауапбермейтінін

түсінуқиын.

Декарттыңрационалтеологиясы

Декарттың философиялық табиғи теологияға қосқан үлесі екі

саладажинақталған.Оләуеліжаратудыңдәстүрлітұжырымдамасын

қайта жасады. Екіншіден, ол Құдайдың бар екенініңонтологиялық

дәлелін қайтадан қалпына келтірді. Теологтар әдетте жарату мен

сақтаудың арасындағы айырмашылыққа назар аударады. Құдай

әуеліжерменкөктіжараттыжәнеолардыңболмысынсақтапотыр.

Алайда оның ғаламды сақтауы жаратудың жаңа әрекеттерін

туындатпайды:бір кездеріжаратылғантіршілік иелеріөмір сүруін

жалғастыра береді, тек оларға кедергі жасалмаса болғаны. Оларға

болмысинерциясытән.

Декарт өзінің үшінші «Толғанысында» пайда болу туралы сұрақ

қойып,онытеріскешығарды:

«Менің өмірімнің бүкіл барысын бөліктердің шексіз санына бөлуге болады және

олардыңешқайсысыбасқасыменбайланыстыемес:сондықтанменжақындағанаөмір

сүргенмін,яғниқазірдеөмірсүругетиіспіндегенқорытындыжасауғаболмайды,тек

қандайда бір себеп осысәтте мені қайтадан дүниеге әкелгенжағдайдаболмаса» (АТ

VII.50;CSMKІІ.334).

Адамның өмірі – үздіксіз жалғасу емес, кинода қозғалыстың

кадрлартізбегіненқұрылатынысияқты,өмір десәттердентұрады.

ОсыүзіндідеДекарт айтыптұрғансебеп,әрине, Құдай. Сондықтан

олүшінжаратуменсақтаудыңарасындаайырмашылықжоқ:әрбір

сәтте мені Құдай қайта жаратып отырады. Физикада Декарт

атомизмге қарсы тұрды; материя созылыспен бірдей, ал созылыс

шексіз бөлінетін болғандықтан, материяның бөлінбейтін

бөліктерінің болуы мүмкін емес. Алайда үздіксіз жарату ілімі,

шамасы,белгілібірметафизикалықатомизмменбайланысты:тарих

уақыттыңшексізбөлшектерінентүзіледі,олардыңәрқайсысыөзінің

ізашарларыменізбасарларынанмүлдетәуелсіз.

Біз қарастырып отырған үзінді Декарт Құдайдың бар екенін өз

ақыл-ойында Құдай идеясының пайда болуы арқылы дәлелдеген

үшінші «Толғаныста» келтірілген.

 Бірақ бесінші «Толғаныста» ол

Құдайдың бар екенінің басқа дәлелін ұсынады, ол Кант дәуірінен

бері «онтологиялық дәлел» деген атаумен белгілі. Бұл дәлел «Әдіс

туралыпайымда»баяндалған:

«Үшбұрышты бақылай отырып, мен оның үшінші бұрышы екі бұрышының

қосындысына тең болуы керек екенін жақсы байқадым; алайда нақты дүниеде

үшбұрышбардепкепілдікберетінештеңенікөрмедім.Екіншіжағынан,кемелтіршілік

иесітуралы түсінігімеқайтаорала отырып,үшбұрыш бұрышыидеясыөзінеоның үш

бұрышының қасиеті екі тік бұрыштың қасиетімен бірдей екені сияқты, осындай

тіршілік етушінің өмір сүруін қамтитынына көзім жетті... Яғни кемел тіршілік етуші

Құдайдыңбарнемесежоқекенітуралысұрақтыгеометрияныңкезкелгендәлелдемесі

арқылықарастыруғаболатынынасенімдімін»(АТVI.36;CSMKІ.129).

Осыойынбесінші«Толғаныста»дамытаотырып,ДекартҚұдайды

ең жоғары кемел тіршілік етуші ретінде қарастырып, Құдайдың

табиғатынамәңгілікөмірсүрутәнекенінайқындаанықтүсінетінін

айтады. Құдіретті мәннің өмір сүруінің ақиқаттығы – Евклид

үшбұрышыбұрыштарыныңақиқаттығыменбірдей.«Құдайды(яғни

ең жоғары кемел тіршілік етушіні) өмір сүрмейді деп ойлау –

жазықсызтөбе(яғниылдисызтау)туралыойлаусекілдіабсурд».

Осы дәлелдің Құдайдың бар екені хақында қарапайым сауал

еместігінкөруүшінбізДекартПлатонныңнақтыдүниеденде,ақыл-

ойдүниесінендетәуелсізтіршілікетушілердүниесінесенгенінеске

түсіруіміз керек.

 Үшбұрышты елестеткенімде осындай фигура

менің ойымнан тыс еш жерде өмір сүрмеуі мүмкін; бірақ оның

белгілібіртабиғаты,мәні,формасыбаржәнеолармәңгілік,тұрақты.

Бұл ойдан шығарылған нәрсе емес және менің ойымнан тәуелсіз.

«Дүниеде үшбұрыш бірдеңе бар ма, жоқ па, оған қарамастан,

үшбұрыштуралытеоремалардыдәлелдеугеболады,яғниҚұдайдың

бар немесе жоқ екеніне қарамастан, ол туралы теорияларды

абстракцияда құрастыруға болады. Сондай теориялардың бірі –

Құдайдыңкемелтіршілікетушіекені,яғнибүкілкемелдіктібойына

жинағаны. Алайда бар болудың, өмір сүрудің өзі – кемелдік; яғни

бүкілкемелдікбойындабарҚұдайөмірсүругетиіс.

Бұл дәйектің әлсіздеу тұсы: «Өмір сүрудің өзі – кемелдік» деген

тұжырым. Осыны «Толғаныстарға» қарсы бес пікірдің авторы Пьер

Гассенди қолданды. «Құдайда да, басқа ештеңедеде кемелдік жоқ,

онсызкемелболмайтыннәрсеғанабар…Өмірсүрукемелдіксекілді

нәрседебардеугеболмайды;егерзатқатіршілікетужетіспесе,онда

бұлжай ғанажетілмегендікнемесекемелдіктіңжоқтығы емес, бұл

тіпті ештеңе емес». Декартта бұл қарсы пікірге сенімді жауап

болмады, ақырында оны Иммануил Кант пен Готлоб Фреге әбден

тығырыққатіреді.

ПаскальменСпинозаныңҚұдайтуралыойлары

Декарт заманындағы континенттік философтарды Құдайдың бар

екені туралы көзқарасы бойынша екі бағытқа бөлуге болады. Блез

Паскаль дәлелдеме іздеуден бас тартты: біздің өзіндік ақыл-

ойымыздыңшектелгеніжәнеқисынсыздығысоншалық,мұндайкез

келген талпыныс бос әурешілік болып шығады. Паскаль мұны

дәлелдеудіңжоқтығынасендіретінеркінпайымдауменалмастыруға

үнемі үндеумен болды. Екінші жағынан, Барух Спиноза

онтологиялық дәлелдің бұрын-соңды жасалмаған, мұқият

ойластырылғанөзіндікнұсқасынұсынды.

Паскальақыл-ойдыңтабиғисәулесініңкөмегіменбізҚұдайдыңне

екенін танып-білмек түгілі, Құдайдың өмір сүретінін білуге де

қабілетсізбіз деп мойындайды. Алайда Құдайға сенетіндерге

көмекшіқұралбар.ОлҚұдайғасенбейтіндергебылайдейді:

«Құдай бар немесе жоқ. Біз қай жағына шығамыз? Бұл жерде ақыл-ой ештеңені

анықтайалмайды.Біздішексізшыңыраубөліптұржәнеосышексізқашықтықтаталай

басқұрдымғакететінойынбасталады.Сенқайсысынқалайсың?»(P,680).

Құдайға сенетін сіз, мүмкін, ешқандай бәс тікпеуді қалайтын

шығарсыз. Бірақ қашып құтыла алмайсыз: ойын басталып кетті

және бәс тігіп, таңдау жасалып қойған. Ақыл-ой көрсеткендей, екі

жақтың да мүмкіндігі бірдей. Бірақ ақырғы нәтиже әртүрлі.

Айталық, сіз Құдайдың бар екеніне өміріңізді тігесіз. Жеңіске

жетсеңіз, Құдай бар және шексіз бақытқа ие боласыз; жеңілсеңіз,

Құдайжоқжәнесізештеңеденұтылмайсыз.ЯғниҚұдайдытаңдау–

жақсыіс.Бірақбәскеқандайқұндытігуімізкерек?Егерсізгеқазіргі

өміріміздіңорнынабақыттыүшөмірұсынылса,ойлануғаболареді.

Алайдасізгеұсынылыптұрған–жайғанаүшөміремес,үшмәңгілік

бақыт.Сондықтанұтыстартымдыболуыкерек.БізҚұдайдытаңдау

елудеелугетеңдепболжаймыз.Бірақбұдүниедегіөмірдегіденгөрі

ішкібақытымыздыңұлылығысоншалық,Құдайдыңбарекенінебәс

тігу – жеңіске жету мүмкіндігі зор болғанда да шектелген таңдау

екенітуралымығымболжамсаналады.

Паскальдың «Құдайдың бар екені туралы пікір айту дұрыс емес»

дегенболжамышынболғаныма?Теизмніңде,атеизмніңдесенімді

дәлелі болмағанда бәс тігуден бас тартқан агностиктің ұстанымы

рационалболыпсаналадыемеспе?ПаскальмұныҚұдайғақарсыбәс

тігу деп мәлімдейді. Бізге қарғыс жіберемін деп қорқыта отырып,

оған сенуді өсиет еткен Құдай іс жүзінде өмір сүрсе, осылай

болғаны: бірақ бұл талқылаудың бастапқы нүктесі емес,

қорытындысыболуғатиіс.

Құдайдыңбарекеніндәлелдеуүшінбасынбәскетігудегенімізне?

Паскаль мұны янсенистің қатаң өмір салтын ұстану деп түсінді.

Алайда ақыл-ой бізге Құдай туралы ештеңе айта алмаса, дәл

осындайөміргемәңгілікбақытұсынаалатынынабізқалайсенеміз?

Мүмкін,біздіҚұдайдыңғанаемес,янсенистікҚұдайдыңбарекеніне

бәс тігуге шақырып тұрған шығар? Бұлай болғанда, ойын – екі

ықтимал бәс тігуі ғана бар ойын емес: біреулер бізден иезуит

Құдайына немесе кальвин Құдайына, әлде ислам Құдайына бәс

тігуді өтінуі мүмкін. Паскальдың дана апологетикасы өз міндетін

атқара алмады; бірақ ол оның ақиқаттығының дәлелі саналатын

себептерменмүлдебайланыссызболжамғасенугенегізбарекеніне

назар аударады. Бұл болжамды кейінгі дін философтары Серен

Кьеркегор мен Джон Генри Ньюмен мұқият ойластыра отырып,

дамытты.

Паскальөмірсүргенкездеқұмаройындарсəнгеайналды.БірақЖорждела

Турдыңсуретіндебейнеленгенмынадайортадабірдеңегебəстігіпойнау

айтарлықтайқателікболареді.

Екінші жағынан, Спиноза бәс тігуге құмар адам емес-ті: оған

мүмкіндігіншеқысқа да қатаңдәлелдер ұнайтын. Оның пікірінше,

Құдайдыңбарекені–Евклидтұжырымдарыныңақиқаттығысияқты

соншалықты қарапайым. Осыны көрсету үшін ол өзінің

«Этикасының» бірінші кітабында баяндалған онтологиялық

дәлелініңнұсқасынұсынды.

Осы кітаптағы он бірінші тұжырым мынадай: «Әрқайсысы

мәңгілік және шексіз мәнді бейнелейтін шексіз атрибуттардан

тұратын Құдай міндетті түрде өмір сүреді». Құдайдың бұл

анықтамасы кітаптың басында баяндалған анықтамалар

топтамасыныңалтыншысынантуындайды.

Он бірінші тұжырымның дәлелдемесі reductio ad absurdum

(абсурдқадейінқысқарту–ауд.)болыпсаналады:

«Егер мұны терістесеңіз, қолыңыздан келсе, Құдай жоқ деп ойлаңыз. Сондықтан

(жетіншіаксиомабойынша)оныңмәні«олөмірсүріпотыр»дегендібілдірмейді.Бірақ

бұл (жетінші тұжырым бойынша) – абсурд. Сондықтан Құдай міндетті түрде бар.

Дәлелдеутиіснәрсе–осыеді.Q.E.D»(Eth,7).

Біз жетінші аксиоманы қарастырсақ, оның: «Бір нәрсенің өмір

сүрмейтіні түсініле алса, оның мәні осы нәрсенің өмір сүретінін

білдірмейді», – дейтінін көреміз. Жетінші тұжырым көбірек дау

туғызады: өмір сүру – нәрсенің табиғатының бөлігі саналады.

Осыны дәлелдеу үшін Спиноза бізге: «Бір нәрсені басқа бірдеңе

туындата алмайды, сондықтан ол өзінің себебі болуға тиіс: яғни

оның мәні өмір сүруді қамтуы керек», – дейді. Бірақ нәрсені неге

басқа бір нәрсе туындата алмайды? Біз мына тұжырымға

(атрибуттары бірдей екі және одан да көп нәрсенің болуы мүмкін

емесжәнеегерВ-ныңсебебіАболса,А-ныңВ-менортақбірдеңесі

болуғатиіс)жүгінеміз.Олөзкезегіндеүшіншіанықтамаға,нәрсенің

мынадайалғашқыанықтамасынасүйенеді:«Олөзіндікжәнеөзінен-

өзі ойластырылған, сондықтан оның тұжырымдамасы басқа

нәрсеніңтұжырымдамасынантәуелсізқалыптасаалады»(Eth,1).

Спинозаныңдәйегіндегіекіэлементбір-бірінеқарсы.Өмірдебізді

басқа нәрселерді тудыратын нәрселер, басқа тірі нәрселерді

тудыратынтірінәрселерқоршаптұремеспе?Біз«егерА-ныңсебебі

В болса, онда В ұғымы А ұғымының бөлігі болуға тиіс» деген

тұжырымды неге мойындауымыз керек? Өкпенің не екенін біле

отырып, өкпе обырының не екенін білу мүмкін емес, алайда өкпе

обырының себебін білмей, өкпе обырының не екенін білу мүмкін

емес қой? Спиноза себептілік қатынастар мен логикалық

қатынастардыосылайшаанықтайды,бұл,әрине,негізсіз.Бірақбұл

кездейсоқтық емес: екі салдардың, логикалық және себептілік

салдардың эквиваленттігі – оның метафизикалық жүйесінің

шешуші элементі. Бірақ бұл дәйектелмеген: ол нәрсенің алғашқы

анықтамасыарқылызаңсызенгізілген.

Спинозаның алғашқы анықтамаларының қатарында Құдайды

«атрибуттарының саны шексіз тіршілік етуші» ретінде сипаттаған

жаңа анықтама да бар. Біз сол атрибуттардың екеуін ғана, атап

айтсақ,ойменсозылыстығанабілеаламыз,солсебептіосышексіз

атрибуттар жүйеде аздаған қосымша рөл атқарады. Спиноза

Құдайдың бар екенін дәлелдеген бойда-ақ Құдайдың дәстүрлі

теизмге тән қасиеттерін көрсетуді жалғастырады: Құдай шексіз,

бірегей, мәңгілік және бәрін біледі, ол – мәні мен өмір сүруі бір-

біріне тең жалғыз нәрсе (Eth, 9-18). Бірақ ол Құдайды діни емес

тәсілдер арқылы да сипаттайды. «Діни-саяси трактатта» ол Құдай

туралы антроморфты түсініктерге қарсы шыққанымен, «Құдай

созылған, яғни тәнге ие бірдеңе» дейді (Eth, 33). Құдай иудей-

христиандық дәстүрдегідей жаратушы ретінде қарастырылмайды:

ол ғаламға өмір беру мәселесін шеше алмайды, алайда қажеттілік

бойынша өмір сүретіннің бәрі құдіретті табиғаттан туындайды.

Құдайдыөзінентыстұрғанештеңеанықтайалмайды,бірақолбізде

бардүниеденөзгешедүниеніжаратуүшінашылмаған:осытұрғыда

ол еркін (Eth, 21-2). Ол – заттардың трансцендентті себебі емес,

имманенттісебебіжәнеоныңжаратумақсатыжоқ.

Спинозаның табиғи теологиядағы жаңалығы – Құдайды

табиғатпен теңестіруінде. Бұл термин келесі жүзжылдықта пайда

болса да, оның «теизмін» «Құдай – бәрі» және «бәрі – Құдай» деп

түсінетін ілім – «пантеизм» деп атауға болады. Бірақ оның

жүйесіндегі басқа да кез келген элемент сияқты, «табиғат» – нәзік

ұғым. Бруно сияқты, Спиноза да Natura Naturans (сөзбе-сөз

айтқанда, табиғи табиғат, яғни «белсенді табиғат») және Natura

Naturata(кеңпейілтабиғат,«енжартабиғат»)депбөліпқарастырады.

Біртұтас құдіретті субстанцияның шексіз атрибуттары белсенді

табиғатқа жатады; шектелген тіршілік етушілерді құрайтын

бірқатар түрлер енжар табиғатқа қатысты. Ғаламның бейнесін

қалыптастыратыншектелгентіршілікиелерініңҚұдайсызөмірсүре

алмайтынынемесежаратылмайтынысияқты,Құдайдаболмыстың

осы жіптерінсіз өмір сүре алмайды. Ең бастысы, зерде мен ерік –

белсендітабиғатқаемес,енжартабиғатқатән.ЯғниҚұдай,иудейлер

менхристиандарсенгендей,жекеадамныңҚұдайыемес.

Бұл бізді Құдай жақсы көрмейді дегенді білдіре ме? Жоғарыда

көргеніміздей,Спиноза:«Құдайғадегенинтеллектуалдықмахаббат

– адам қызметінің ең жоғары формасы», – деп санады. Алайда ол

«Құдайды сүйетін адам Құдай да мені жақсы көрсін деп талап

етпеуге тиіс» деп қайталаудан танбады. Шынында да, егер сізді

Құдай сүйсін десеңіз, ол Құдай болудан қалсын деп талап етесіз

дегенсөз(Eth,169-70).БірақҚұдайөзінсүйедіжәнебіздіңҚұдайға

махаббатымызды оның өзіндік махаббатының көріністерінің бірі

деп қарастыруға болады. Осы тұрғыдан алғанда, Құдайдың

адамдарға деген махаббаты адамның Құдайға интеллектуалдық

махаббатыменбірдей.

Лейбництіңоптимизмі

Лейбниц 1676 жылы Спинозамен кездескенде, олар талқылаған

тақырыптың бірі – Декарттың Құдайдың бар екені туралы

онтологиялық дәлелі болды. Декарт «Құдай – бүкіл кемелдікке ие

тіршілік етуші» деп тұжырымдады; бірақ өмір сүрудің өзі –

кемелдік, сондықтан Құдай өмір сүруге ие. Лейбниц бұл дәлелге

күмән келтірді: бүкіл кемелдікке ие тіршілік етуші идеясының

жүйелі идея екенін біз қайдан біле аламыз? Ол осы кемшілікті

түзетуге тырысып, Спинозаға арналған мақала жазды. Лейбниц

кемелдікке«жағымдыжәнеабсолюттіболыпсаналатынқарапайым

қасиет»дегенанықтамаберді.Оныңпікірінше,сәйкессіздіккүрделі

қасиеттердің арасында ғана туындай алады, оларды сараптаған

кездеқайшылықтыэлементтербайқалуымүмкін.Біраққарапайым

қасиет сараптауға жатпайды. Осыған сәйкес, қарапайым

қасиеттердің бәрін жинақтаған нәрсе ұғымында мүмкін емес

ештеңежоқ,яғниensperfectissimum(аяқталған–ауд.)(GVII.261-2).

Лейбницосытүзетудіқосып,онтологиялықдәлелдіқабылдады.Ол

«өмір сүру дегеніміз – кемелдік» идеясына күмәнданған жоқ, бұл

пікір сол кездегі Гассендиге, Канттан бастап қазіргі күнге дейінгі

көптеген философтарға Декарт пайымдауларындағы, шынында да,

әлсізтұсболыпкөрінді.Бұлтаңғаларлықкөзқарас, себебібізоның

өз жүйесінде көргеніміздей, субъектіге қосылып, оның

анықтамасынқалыптастыратынпредикаттарданмүлдемөзгеше.

Лейбниц Құдайды ғаламның алғашқы себебі деп қарастыратын

космологиялық дәлелдемеге де жаңа бетбұрыс әкелді. Ол ақырғы

себептердің қатары ақырғы болуға тиіс деп болжамайды: мысалы,

ол: «Қазіргі және өткен формалар мен қозғалыстардың шексіздігі

маған «Монадологияны» жаздырған себептің бірі», – дейді. Бірақ

осы тізбектің әрбір элементі – шартты құрылым, ол өзінің өмір

сүруінеқажеттінегізгеиеемес.Ақырғысебептізбектентыс,қажетті

өмірсүрушінәрседетабылуыкерекжәнеоныбізҚұдайдепатаймыз

(G VI.613). Осы дәйектің жеткілікті негіздеме принципіне сәйкес

келетініайқын.

ЛейбницҚұдайдыңбарекенініңбасқаекідәлелінұсынады:бірі–

дәстүрлі, екіншісі – жаңа. Біріншісі Әулие Аугустиннің мәңгілік

ақиқаттарынан бастау алады



және оны былай көрсетуге болады:

ақыл-ой – ақиқаттар мекендеген сала; бірақ логикалық және

математикалық ақиқаттар адамның ақыл-ойының алдында,

сондықтанолар құдіреттіақыл-ойдан орыналуы керек. Алекінші,

жаңа дәлелдеме қалыптасқан үйлесімнің бастапқы тарихына

тәуелді: «Бір-бірімен байланыссыз соншама көп нәрсенің осындай

үйлесімі жалпы себептерге ғана негізделе алады» (G IV.486). Бұл

дәйек,әрине,Лейбництіңтерезесізмонадаларынқабылдағандарды

ғананандыраалмақ.

Лейбництің Спинозадан айырмашылығы – Құдайды табиғаттан

толығымен бөлектеп, «ол еркін тіршілік етушілер дүниесін еркін

жаратты»депесептеуі.Жаратутуралышешімқабылдамастанбұрын

олмүмкіннәрселердіңшексізсанынзерттейді.Жаратылуымүмкін

тіршілік етушілердің арасында көптеген Юлий Цезарьлар бар;

олардың арасынан Рубиконды кешіп өтетін бір ғана Юлий Цезарь

және өтпейтін бір адам шығады. Осы ықтимал Цезарьлардың

әрқайсысы белгілі бір себепке сүйеніп әрекет етеді және олардың

ешқайсысы да әрекет етуге міндетті емес. Сондықтан Құдай

Рубиконды кешіп өтетін Цезарьға өмір сүру мүмкіндігін бергенде,

Цезарьдың еркін таңдауын жүзеге асырады. Сол себепті Цезарь

Рубикондыеркінкешіпөтті.

Құдайөзіжаратаалатынбасқамүмкіндүниелермириадасынемес,

біз өмір сүріп отырған нақты дүниені жарату таңдауын қалай

жасайды? Лейбниц: «Құдай рационал субъект ретінде мүмкін

дүниелердің арасындағы ең жақсысын жарату туралы шешім

қабылдады», – деп жауап береді. Өзінің «Теодицеясының» бірінші

бөлімінің сегізінші тарауында ол: «Құдайдың шексіз мейіріммен

біріккен ең жоғары даналығы барлық дүниелердің арасынан ең

жақсысын таңдамауы мүмкін емес еді», – дейді. Зұлымдығы аздау

зұлымдықтың ізгілік екені сияқты, жақсысы аздау дүние

зұлымдықтыңбіртүріболыпсаналады;сондықтанҚұдайзұлымдық

жасапқоямындепқауіптеніп,еңжақсыдүниенітаңдаған.Күнәмен

азапсыз дүние біздің дүниемізден жақсы сияқты болып көрінуі

мүмкін,бірақол–елесқана.Егеросышақтағыдүниедетүйірдейде

зұлымдық жоқ болса, бұл басқа дүние болар еді. Мәңгілік ақиқат

физикалық және моральдық зұлымдықтың болуын қажет етеді,

сондықтан мүмкін дүниелердің шексіз көптігінде олар бар. Біз

қарама-қарсыны көрсете аламыз, сондықтан барлық дүниелердің

арасындағыеңжақсысы зұлымдықтыңекітүріде бардүниелердің

қатарынажатады(GVI.107ff).

Лейбниц – «біз өмірсүріп отырған дүние– ең жақсы дүние»деп

тұжырымдаған алғашқы ойшыл емес. ХІІ ғасырдың өзінде-ақ

Абеляр «Құдай өзі жаратқан дүниеден асып түсетін дүние жасауға

күші жетпейді» деген болатын.

 Бірақ Лейбництің ұстанымы

Абелярдан өзгеше: оның пікірінше, метафизикалық жағынан

алғанданақтыдүниеденбасқадүниелердеболуымүмкін.Құдайды

ең жақсы дүниені таңдауға міндеттеген – метафизикалық емес,

моральдық қажеттілік болды: ол күші жетпегендіктен емес, оның

мейірімінің шексіздігінен солай жасады. Осылайша, Лейбниц

«Метафизикатуралыпайымда» (D,3) Құдайдүниені еркін жаратты

дептұжырымдайалады:суверенақыл-ойғасайжетілгенісдегеніміз

– ең жоғары еркіндік. Құдай еркін әрекет етеді, себебі ол ең

жақсынығанажаратады.

Лейбницөзініңтеориясы«құдіреттідемейірімдіҚұдайнегекүнә

мен азапқаорын беріп отыр?» дегендәстүрлі зұлымдықмәселесін

шешедідепесептеді.Олалдыналамүмкіннәрселердіңбәрібірдей

нақты іс жүзіне аса бермейді деп ойлады: ол айтқандай, А мен В

мүмкін бола алады, бірақ А мен В үйлесімді бола алмайды.

Жаратылған кез келген дүние – үйлесімді бөліктер жүйесі, ал ең

жақсымүмкіндүние–ізгілікзұлымдықтанәлдеқайдабасымжүйе.

Еркін еркі бар дүние, кейде ол күнә жасауға пайдаланылса да,

еркіндік те, күнә да жоқ дүниеден жақсырақ. Осылайша, дүниеде

зұлымдықтың болуы Құдайдың кемелдігіне қарсы дәйек бола

алмайды.

Лейбництің Декарттың онтологиялық дәлеліне қарсы айтқан

тұжырымы, оның «оптимизміне» жақындау. «Мүмкін дүниелердің

бәрініңарасындағыең жақсысы»дегенұғымныңжүйелі екенінбіз

қайданбілеміз?Лейбництіңөзімүмкінқозғалыстардыңарасындағы

ең жылдамы дегенұғымның болмағанының дәлелдемесін ұсынды.

Егеросындайжылдамдықболса,мұндайжылдамдықпенайналатын

дөңгелекті көз алдыңызға елестетіңіз; егер сіз дөңгелекке шеге

қақсаңыз, шеге одан сайын жылдам айналады, бұл – ұғымның

абсурдтығын көрсетеді (G IV. 424). Егер біз болжаған ең жақсы

мүмкін дүниеде Е зұлымдығы бар болса, екінші жағынан осы

дүниегеұқсас,бірақЕжоқдүниенікөзалдымызғаелестетеаламыз

ба? Құдай құдіретті болса, осындай дүниені жарату оның қолынан

қалайшакелмейді?

БерклидіңҚұдайтуралытолғамы

Лейбниц Берклидің алғашқы еңбектерінде баяндалған көп

ойлардықолдағанынбайқадық.БірақБерклидіңтарапынанмұндай

ықылас болмаған сияқты. Құдайдың бар екені туралы Лейбництің

онтологиялықдәлелінБерклижеккөрді.Екіншіжағынан,олҚұдай

болмысының «тікелей және бірден» жаңа дәлелін ұсынды, оны

Лейбниц Әулие Аугустиннен алған мәңгілік ақиқат дәлелдемесінің

өте кеңейтілген түрі деп қарастыруға болады. Рационал нәрселер

текақылданемесерухтағанаөмірсүреалатынынакөзіжеткенолөз

диалогында:

«Меносыдан:«Оларнақтыөмірсүрмейді,бірақолардыңменіңойымнантәуелсізжәне

менайқынқабылдайтынөмірсүругеиеекенінкөреотырып,олартіршілікететінбасқа

бір ақыл-ой болуға тиіс» деген қорытынды шығарамын. Осылайша, ақыл-ой дүниесі

шынымендебарболғандықтан,шексіз,барлықжердеөмірсүретін,оғаннегізболып,

қолдапотыратынрухбарекенінесенімдімін»(BPW,175).

Демек, Құдайдың ақыл-ойында Аугустиннің логикалық және

математикалықақиқаттары ғанаемес,ең қарапайым, мысалы, дәл

қазір менің үстелімнің үстінде қызыл қоңыздың жорғалап жүргені

секілді, эмпирикалық ақиқат та идея түрінде өмір сүреді. Беркли

Құдайосындайқарапайымақиқаттардыбіледідепқанақоймайды,

бұлтеологтардыңбасымкөпшілігініңпікірінеайналғалықайзаман.

Ол: «Осындай пікірді ақиқат етіп тұрған нәрсенің өзі – Құдайдың

ақылындағы идеялардың жиынтығы: қызыл қоңыздың құдіретті

идеясы мен менің үстелімнің құдіретті идеясы», – дейді. Бұл,

шынындада,жаңалықеді.«АдамдарәдеттеҚұдайбәрінбіледіжәне

бәрін қабылдайды деп сенеді, ал мен бірден және міндетті түрде

Құдайдыңөмірсүретінітуралытұжырымжасаймын,себебіақылды

нәрсеніңбәрінолқабылдауғатиіс»(BPW,175).

Егер біз дәйектеу үшін Берклидің «ақыл-ой дүниесі идеялардан

ғана тұрады»дегенімен келіссекте, оның Құдайдыңақиқат екенін

дәлелдеуінде кемшілік әлі де болса бар сияқты. «Бәрі сонда өмір

сүретін шектелген ақыл-ой жоқ» деген алғышарттан «сондықтан

бәрі сонда өмір сүретін шексіз ақыл-ой бар» деген қорытындыға

адаспай көшу мүмкін емес. Мүмкін, нақты дүниеде бардың бәрі

қандай да бір шектелген ақылда өмір сүретін немесе сүрмейтін

шығар, бірақ шектелген ақыл-ой өмір сүріп отырғанның бәрін

қамтиалатындайайтарлықтайкең.Ал«адамдардыңбәрі–азамат:

әрбір адам оныңазаматы болып саналатын ұлттық мемлекетжоқ;

сондықтан әрбір адам оның азаматы болып есептелетін

халықаралықмемлекетбар»дегендәйеккесенетіндераз.

Мүмкін,Берклишынымен-ақ«егернәрселершектелгенақыл-ойда

өмірсүрсе,олардыңөмірсүруіәртектіжәнеүзік-үзікболареді»деп

тұжырымдап отырған болар. Оның қорасындағы ат ол оған қарап

тұрғанда және атбегі оны күтіп-баққанда ғана өмір сүріп, уақыт

аралығындаөмірсүрукеңістігіненшығыпкетіпотырареді.Барлық

жер тіршілік ететін нәрсе бар болғанда ғана мәңгілік ақылдың

үзіліссіз өмір сүруіне кепілдік бар. Бұл – Берклидің пікірін

тұжырымдауға тырысқан Рональд Нокстің мысқыл өлеңдерінің

тақырыбы:

Біржасадам:«Дүниедеешкімжоқта

Жалғызағашсүрсеөмір,тұрсажайнап,

–деді,–мұныңқисынсызжайтекенін

ҚұдайТағалатиістіқойсаойлап».

Жауапкелді:«Қисынсызбұлсөзіңіз,

Демеңізсенбегендісынайберем.

Менүнемібірінші,демек,ағаш

өмірсүребереді.ҚҰДАЙ»деген…

Құдайдың бар екенін Берклидің дәлелдеуі дәстүрлі теизмнің

Жаратушытуралытүсінігіненмүлдебөлек.Ешбіршектелгенрухсыз

қабылданатын объектілер Құдайдың қабылдауы арқылы сақталса,

ондаҚұдайдыңсанасындаүстелжәнеқызылқоңызсияқтысезімдік

заттардың бәрі туралы ғана емес, түстер, формалар, иістер секілді

сезімдік нәрселер туралы да ой болуға тиіс. Алайда христиандық

ойшылдарәдеттеҚұдайдасезімбардегенпікірдіжоққашығаратын.

Діни өлең айтушылар: «Құлақты жаратушы естімей ме? Көзді

жаратушы көрмей ме?» – деген сауал тастайды. «Жоқ» деп жауап

күтілетіносындайриторикалықсұрақтарғаАкуинолықТомасжәне

тағы көптеген теологтар «иә» деп жауап берді. «Әділеттілерге

Құдайдың көзқарасы» деген мәтінге түсіндірме бере отырып,

АкуинолықТомас:«ҚұдайденесініңмүшелеріоғанҚасиеттіжазбада

оның қызметтерінен метафора арқылы туындатылып таңылған.

Мысалы, көз көреді. Сондықтан «Құдайдың көзі» деген пікір көру

сенсорлық қызмет емес, интеллектуалдық болса да, оның көру

қабілетінбілдіреді»,–депжазады(Ia3.1ad3).

Аристотельшілдер «Құдайда сезімдердің немесе сезімдік

тәжірибенің жоқтығы айқын» десті, себебі көру, сезу, дәм тату

немесебасқашатүйсінуүшінденеболуқажет,алҚұдайдаденежоқ.

Алайда Декарт сезінуді менталдық құбылыс деп түсінгендіктен,

сұрақендісоншалықтыанықболмайқалды.БірақБеркли«Құдайда

сезімгеие»дегенмәселеніайналыпөтугетырысты.

ҚарсытараптыңөкіліГиласүшіншідиалогтаБерклидіңтеориясы

бойынша,кемелрухсаналатынҚұдайауруданазапшегеді,бұлоның

жетілмегені дейді. Берклидің сөзін сөйлеуші Филон былай жауап

береді:

«Құдайдың бәрін (оның ішінде ауруды және ауырсынудың әр түрін де) білетініне

немесе түсінетініне менің еш күмәнім жоқ. Алайда ауырсынуды білетін және оның

кейде біздің бойымызда да пайда болғызып отыратын Құдайдың өзі аурудан азап

шегетінін мен түгел теріске шығарамын… ешқандай материалдық қозғалыс оның

ақыл-ойында ауырсыну немесе рақаттану сезімін туындатпайды. Білуге болатынның

бәрінбілу,әрине,кемелдіксаналады,бірақақыларқылышыдау,азапшегунемесесезу

–кемелдікемес.БіріншісіҚұдайғаүйлеседі,алекіншісіүйлеспейді.Құдайидеяларды

біледінемесеоларғаие;бірақоныңидеяларыбіздікісекілдісезімарқылыберілмейді»

(BPW,202-3).

БұлпікірдіңБерклиэпистемологиясыменқаншалықтыүйлесетінін

түсіну қиын. Біз тап болатын идеялардың арасында ыстық және

салқын,тәттіжәнеащыидеяларыбар.Егеросыидеялардыңбәрі–

Құдайдыңақылындағы идеяболса,онда оларҚұдайдың ақылында

қандайдабіртүрдеорынтепкен.Десекте,Құдайдасезінуқабілеті

жоқ болса, онда осындай идеяларға ие болу – сезіну үшін

жеткіліксіз. Олай болғанда, Берклидің қарапайым адами сезімдер

туралыәңгімесіқисынсыз.

Юмніңдінтуралытолғамы

Юмнің Берклиден айырмашылығы – ол табиғи теологияға

жағымсыз,бірақелеуліүлесқосты.Құдайдыңбарекенінқолдайтын

дәйектерді сынауы және құдіретті аянның беделін нығайтудағы

ғажайыптардың рөлін талқылауы – діннің теист және атеист

философтары үшін бастапқы нүкте болып саналады. Біз әуелі

ғажайыптар туралы эссені қарастыра аламыз, ол «Адам табиғаты

туралы трактаттың» бұрынғы нұсқасына кірмеген және «Мораль

принциптерітуралызерттеудің»оныншыбөлімінекейіненгізілген.

Юмнің пікірінше, ғажайыптар – табиғат заңын бұзу: ол мысал

ретінде қайта тірілген өлік немесе үй мен кемені аспанға көтеру

сияқты ғажайыптарды келтіреді. Таң қалатын бір нәрсе – ол

ғажайыптардың болуы мүмкін екенін жоққа шығармайды, кейбір

ізбасарлары сияқты, ғажайып құбылыстың заңды бұзбағаны

дәлелденсе, онда заңның тым қарапайым болғаны деп

тұжырымдамайды. Шындығына келгенде, онығажайыптар жасауға

болатыны туралы емес, оларды көруге болатыны туралы сұрақ

қызықтырады. Оның мақсаты – апологеттердің ғажайыптарды

нақты діни жолдау үшін жаратылыстан тыс рұқсат алуға

пайдалануы.

«Моральдық және саяси очерктердің» бірінші бөлімі мынадай

тұжырымменаяқталады:

«Дәлелдеменің жалғандығы ол дәлелдеуге тырысып отырған деректен асып түсетін

ғажайып болмаса, ешқандай дәлел ғажайыпты растау үшін жеткілікті саналмайды…

Біреумағанқайтатірілгенөліктуралыайтса,менбірден«сірә,осыадамнеалдаптұр,

не алданып қалған, немесе ол айтып тұрған дерек шынымен де болған» деп

есептеймін… Егер оның дәлелдері болған оқиғадан да ғажайып боп шықса, ол менің

сенімімдінемесепікірімдібилепалдымдепойлапқалады»(W,212).

Юм ғажайыптың болуы мүмкін екенін жоққа шығармайды.

«Шынында да, дәлелдердің үндестігін ескере отырып, ғажайып

дүниеге, атап айтқанда, сегіз күн бойы жер бетін қараңғылық

жайлайды дегенге сенуге дайынмын», – дейді ол бізге. Бізге бұл

таңғаларлық пікір болып көрінеді. Жалпы алғанда, ғажайып

дегеніміздің өзі – табиғат заңын бұзу, сондықтан біреулердің

алданып қалғанын немесе алдағанын табиғат заңының бұзылуы

деуге болмайды, кереметке қарсы дәлелдер оны жақтаған

дәлелдерденасыптүсуікерек.БірақЮмніңадамеркітуралыіліміне

сәйкес,кезкелгенфизикалыққұбылыссияқты,адамныңіс-әрекеті

детабиғатзаңынбұзуболыпесептелетінінестесақтағанымызжөн.

Әрине, Юмнің «заңды бұзу саналатын Е құбылысы болды деп

есептелсе, оның болу ықтималдығы заңнан тыс Е-нің болғанының

дәлелінекеріпропорционалболуғатиіс»дегенуәжідұрыс.Ежүзеге

асса, ол заңды бұзу саналатынын дәлелдеу үшін ео ipso (осыған

байланысты–ауд.)Е-ніңболмағанын дәлелдеу керек. Бірақ Юмөз

ойының дұрыстығын тым асыра бағалаған сияқты. Басқаша

жағдайда ғалымдар табиғи заң туралы қате түсініктерін ешқашан

түзете алмайды. Өз экспериментінің қарсы мысал көрсеткені

туралы әріптесінің талабымен бетпе-бет келгенде, ол мұның

экспериментжүргізушіүшінзаңбұзушылықтангөріжалғандықпен

қателікбопшығуығажайыпболаредідепкөрсетуіқажет-тін.

«Моральдық және саяси очерктердің» екінші бөлімінде ғажайып

құбылыстардың ешқашан өз талаптарына сай келетіндей толық

дәлелдемелермен расталмағанын көрсету үшін Юм үш дәйек

ұсынады. Біріншіден, ол ешбір ғажайып құбылыстың алаяқтық

жасалған жағдайда оңбай ұтылған және оңай анықталған сенімді

куәгерлерінің жеткілікті болмағанын үзілді-кесілді мәлімдейді.

Екіншіден, ол адамзатқа сеніммен қарайды, ол кейін анықтаған

былық ғажайып құбылыстарда көрініс тапты. Үшіншіден, ол

жаратылыстантысжәнеғажайыпоқиғалар,негізіненалғанда,надан

және жабайы халықтарға тән деп тұжырымдайды. Бұл

тұжырымдардың әрқайсысы тарихи негіздерде сынға ұшырады

жәнеқазірдеұшырапотыр.

«Ғажайып құбылыстар бір-біріне қарсы келетін діндерге көмек

ретінде жасалды» деген күмәнсіз дерекке негізделген төртінші

дәйек бәрінен қызықтырақ. Егер ғажайып құбылыс «ілімді Құдай

ашты,яғниолақиқат»депдәлелдесе,бұлғажайыптыбасқа,қарама-

қарсы ілім қолдана алмайды. Яғни нақты бір дінді қолдаушы

ғажайып құбылыс басқа бір дінді қолдаушы кез келген оқиғаға

қарсыдәлелболуғатиіс.

Өзінің көзқарасын білдіру үшін Юм үш мысал келтіреді:

император Веспасианның соқыр және ақсақ адамды емдеуі (бұл

туралы Тацит жазбаларында баяндалған); кардинал Де Рецтің

кесілгенаяғыныңорнынақасиеттімайжағаотырып,аяғынөсірген

адам туралы әңгімесі; Париж аббатындағы құдіретті янсенист

қабірінің басында болған ғажайып құбылыстар. Үш құбылыс

туындататын қызығушылық бірдей емес: алғашқы екі ғажайыпты

дәлелдейтін бірнеше жүз ғана сөз, ал үшіншісіне дәлелдердің

томдарыарналған.Юмқұбылыстардыбылайшасипаттайды:

«Ауруларды емдеу, саңырауларға есту, соқырларға көру қабілетін беру осы қасиетті

қабірдің жай ғана салдары деп түсінілді. Бірақ таңғаларлық нәрсе: ғажайып

құбылыстардың көбі сол жерде-ақ, кіршіксіз адал соттардың алдында, сенімді де

ерекшекуәгерлердіңкөзіншеәлемдегіеңұлытеатрдарасталды»(W,220).

Юмніңсипаттамасытымәсіреленген,сондай-ақоныңалдындағы

ғажайып құбылыстарды жабайылықпен байланыстыруына аса

үйлеспейді. Бірақ Папалар бірнеше рет айыптаған дінбұзарлықты

қолдауүшінбаяндалғаносығажайыпқұбылыстартуралыәңгіменің

негізгі белгілерін католик дінінің тарихшылары растады. Менің

ойымша,соңғыдәйекғажайыпқұбылысдінніңнегізінеайналуүшін

осылайша дәлелденуге тиіс еместігін көрсетеді. Әрине, теистер

Құдайдың бар екенін осылай дәлелдеуге болады деп ешқашан

ойлаған емес; олар: «Біз Құдайдың бар екенін басқа бір жақтан

білсек, оның құдіретті екенін және басқа бір сектаны емес, белгілі

бір сектаны қолдау үшін ғажайып нәрселерді жаратуға күші жетуі

мүмкінекенінбілеміз»,–депқанатұжырымдады.

Юмғажайыпқұбылыстартуралытрактатындакелтіргенянсенистердің

сауықтыруамалдарыныңбірі.

БізҚұдайдыбасқатүпнұсқалардан,мысалы,дәстүрлідәйектерден

біле аламыз ба? Юм «бейболмысы қайшылық туғызатын болмыс

болған жоқ» деп болжамдады: яғни ол Құдайдың бар екенінің

онтологиялық дәлелін аса жақтыра қоймады. Алайда оған тіке

шабуыл жасамайды; оның ең маңызды ескертпелерін «Адам

табиғаты туралы трактаттың» сенімнің табиғатын анықтауға

талпынған бөлімінде кездестіреміз. «Сенім – идея емес» деп

тұжырымдайотырып,ол«бізбірдеңенітүсінгенде,оныңөмірсүріп

отырғанын ұғамыз және өзіміздің алғашқы идеямызға ештеңе

қоспаймыз»деппайымдайды:

«Осылайша,Құдайбардептұжырымдағанымызда,көрініптұрғантіршілікиесітуралы

түсінік қалыптастырып қана қоямыз; оның тіршілік етуі басқа қасиеттерімен

біріктірілетін белгілі бір идея түрінде ойластырылады және біз оны тағы да бөліп,

оларданөзгешелендіреміз…МенҚұдайтуралыойлағанда,олбардепойлаймынжәне

олбарболып,өмірсүріпотырдепсенгенкезімде,меніңолтуралытүсінігімкемімейді

де,ортаймайдыда»(T,94).

Cенім мен түсінік мазмұны жағынан ерекшеленбеуге тиіс екені

дұрыс:менҚұдайдыңбарекенінесенсем,алсізсенбесеңіз,Юмнің

пікірібойынша,бізбірдейидеяменкеліспейміз.БірақҚұдайтуралы

ойжәнеҚұдайдыңбарекенінесену–мүлдебөлекекінәрсе.«Егер

Құдайбарболса,ол–дөрекіжәнемақтаншақ»дейтінатеист«егер»

деген тұста, өзі бұл оймен келіспесе де, Құдай бар деген ойды

білдіреді. «Өмір сүріп отырған нәрсе ұғымынан бөлек өмір сүру

ұғымы жоқ» дегенде, Юм қателеседі. Алайда өмір сүру ұғымының

Құдай ұғымынан немесе жалғыз мүйіз ұғымынан мүлде өзгеше

екені шындық. «Жалғыз мүйізділер өмір сүреді» деу – «жалғыз

мүйізділерді бағындыру қиын» деген пайымнан шығатын мүлде

басқаша пікір. Юмнің бұл түсінігін Кант пен Фреге сияқты кейінгі

философтар дәлірек сипаттап, оны онтологиялық дәлелді біржола

күйретудеқолданды.

Жаратуға қатысты дәйек Юмде толығырақ және байыптырақ

баяндалған. Оның «Табиғи дін туралы диалогтары» (Dialogues

Concerning Natural Religion) үш кейіпкерден тұрады: Клеант, Филон

және Демей. Юмнің құрастыру шеберлігі соншалық, оның пікірін

түсіне қоюоңай шаруа емес. Үшеудің арасында Демей – автордың

жанашырлық көзқарасына ең аз бөленген кейіпкер; алайда

ізденушілерішкіжәнесыртқынегіздергесүйенеотырып,Филонды

да, Клеантты да автордың пікірін жақтаушылар ретінде көрсетуге

дайынболды.Олардыңекеуідежаратуғақатыстыдәйектібайыппен

қабылдайтынынескертекетукерек.

ЕкіншібөлімдеКлеантғаламдышағынмашиналардыңшексізкөп

санынабөлінгензормашинағатеңейді:

«Осы машиналардың бәрі, тіпті ең ұсақ бөлшектері де, бір-біріне адамдардың бәрін

таңғалдырардәлдікпенқиюластырылған.Жалпы,табиғаттақұралдардыңмақсаттарға

сәйкесбейімделуіадамныңжасампаздығын:өндірісін,жобаларын,ойларын,даналығы

мен зердесін дәл еске салады, бірақ олардан асып түседі. Осылайша, салдарлар бір-

бірінеұқсасболғандықтан,аналогияныңбарлықережелерібойынша,себептердебір-

біріне ұқсас, яғни табиғатты жаратушы өзі атқарған жұмыстың көлеміне сай келетін

әлдеқайда зор қабілетке ие болса да, адамның ақыл-ойына ұқсастау деген

қорытындығакелеміз»(W,116).

Филон дәлелді сынайды, бірақ жарату дәйегіне қарсы зұлымдық

мәселесін жан-жақты баяндаған диалогтардың қорытынды

бөлімінде ол да құдіретті тіршілік етуші «табиғаттың түсіндіруі

қиын шеберлігі мен өнері арқылы өзінің ақыл-ойға ие екенін

көрсетеді» деуге дайын (W, 189). Алайда табиғи теологиямен

келісетінін ол өте мұқият жақтайды. Ол ғаламдағы реттілік

себептеріадам зердесінеаз даболса ұқсасдеген пікірменкелісуге

әзір, бірақ оның келісімінің белгілі бір шарттары бар. Олар

мынадай: (1) «бұл тұжырым созылуға, өзгеруге немесе нақтырақ

түсіндіругеқабілетсіз»;(2)«оладамныңөмірінеқатыстықандайда

бір іс-әрекет пен шыдамдылықтың бастауы болатын ешқандай

қорытынды бермейді»; (3) «жетілмеген аналогия адамның ақыл-

ойынан басқаға ауыстырылмайды», яғни ол жаратуға қатысты

дәлелді қабылдауға бейім. «Ең байқампаз, білімқұмар және діндар

адам жиі жасалатын тұжырымға қарапайым, философиялық

тұрғыдан келісуден және оның негізінде жатқан дәйектер оған

қарсыпікірлерденбасым деппайымдауданбасқане істейалады?»

(W,203).

Бұл – шамасы, Юмнің өзіндік ұстанымы. Юмге дінбасылардың

ашуынтуғызудыңұнағанытүсінікті,барлықшығармаларындаоған

арнап айтылған мысқыл мадақтауларына қарамастан, оның өзі

христиандықты жек көрді. Алайда Құдайдың бар екеніне қатысты

алғанда ол атеист емес, агностик болды. Дарвинизм келесі

жүзжылдықта салтанатты жеңіске жеткенде ғана атеист жарату

дәлелінеқарсыубардеп,өзінеркінсезінеалды.

Канттыңтеологиялықдиалектикасы

Канттың трансценденталды диалектикасының үшінші тарауы

«Таза ақыл идеалы» деп аталады. Оның басты тақырыбы –

трансцендентті Құдайдың өмір сүретінін таза ақылдың көмегімен

дәлелдеуге ұмтылу. Кант Құдайдың бар екенін дәлелдеудің бүкіл

мүмкін нұсқалары үш түрдің біріне кіруге тиіс деген тұжырымнан

бастайды. Ең жоғары тіршілік етушінің априори

тұжырымдамасынан бастау алатын онтологиялық дәлелдер бар;

эмпирикалық дүниенің жалпы табиғатынан туындайтын

космологиялық дәлелдер бар; нақты табиғи құбылыстарға

негізделген дәйектер бар, біз оларды «физикалық-теологиялық

дәлелдемелер» деп атаймыз. «Әр дәлелдемеде ақыл спекулятивті

ойдыңқарапайымкүшімен

сезімдүниесінен асып ұшу үшінөзінің

қанаттарынбосқажаяды»,–дейдіКант(М,346).

Канттың тұжырымдауынша, онтологиялық дәлел Құдайға

абсолюттіқажеттіршілікетушідегенанықтамаберуденбасталады.

Мұндайтіршілікетуші–өмірсүрмеуімүмкінемеснәрсе.Бірақбіз,

ол сұрап отырғандай, осындай анықтаманың мағынасын біле

аламыз ба? Шынында да, қажеттілік – заттарға емес, пайымдарға

қатысты; біз «үшбұрыштың үш бұрышы бар» деген пайымның

логикалық қажеттілігін бере алмаймыз және оны нақты тіршілік

етіп отырған заттың қасиетіне айналдыра алмаймыз. Логикалық

қажеттілік – тек шартты ғана қажеттілік; ешқандай абсолютті

қажеттілікжоқ:

«Үшбұрыштыңүшбұрышыныңемес,үшбұрыштыңөзініңөмірсүретінітуралыболжам

өздігіненалғандақайшылықты;алайдаүшбұрыштыңда,оныңүшбұрышыныңдаөмір

сүрмейтіні туралы болжамды қабылдауға әбден болады. Абсолютті қажетті тіршілік

етушітұжырымдамасытуралыдаосыныайтамыз.Егерсізоныңөмірсүретінітуралы

ойласаңыз,сіззаттуралыоныңпредикаттарыныңбәрінқамтиотырыпойлайсызжәне

қандайдабірқайшылықтуралыешқандаймәсележоқ»(M,348).

Егер онтологиялық дәлел дұрыс болса, онда «Құдай өмір сүреді»

деген ой аналитикалық пайым саналады: «Өмір сүреді» – «Құдай»

субъектісіндеөзінен-өзібарпредикат.БірақКант«нақтыөмірсүру

туралыбарлықтұжырым–синтездік»дегенпайымынқайталаудан

танбайды: біз нақты дүниені таза ұғымдардан шығара алмаймыз.

Бізеңаздегендеұғымдарданбейболмысқадейінпікірталасжүргізе

аламыз деп қарсы шығар едік: себебі өзіміз білетін квадрат және

шеңбер ұғымдарын түсінеміз, бірақ дөңгелек шаршы деген нәрсе

жоқ.Егер«дөңгелекшаршыжоқ»дегенаналитикалықпайымболса,

онданеге«қажеттітіршілікте»солайболмайды?

Канттың онтологиялық дәлелге нақты қарсылығы «Құдай өмір

сүреді» деген пайымның синтездік екенінде емес, субъект-

предикаттыңпайымыеместігінде.«Құдайқұдіретті»дегенпайымда

«бар»дегенбайланыстырушыетістіккеқатыстыекіұғымбар.Бірақ:

«Егер мен субъектіні, Құдайды оның бүкіл предикаттарымен, құдіреттілігімен қоса

қабылдасам,«Құдайбар»немесе«бұл–Құдай»деймін,Құдайұғымынажаңапредикат

қоспаймын, жай ғана заттың бүкіл предикатымен бірге өмір сүріп отырғанын

растаймын:сөйтіп,өзұғымымасайкелетінобъектінітұжырымдаймын»(M,350).

Шынынакелгенде,экзистенциалдықпайымдаылғида«жағымды

сипат» бола бермейді, себебі үлкен пайымда ішкі, кіші пайымдар

туындауы мүмкін (мысалы, «Құдай бар болса, күнәһарлар жазасын

тартады»дегенсияқты).БірақҚұдайдыңбарекенітуралытұжырым

да, болжам да Құдайұғымын құрастыратын предикаттарға ештеңе

қоспайтынырас. Құдайдыңқандайда бір нақтыұғымыжүйелі ме,

жоқ па, оған қарамастан, бұл дұрыс болып есептеледі. Біз тіпті

Құдайдың өмірсүруі мүмкіндегенмен келіскен күндеде, Канттың

«нақты жүз долларда жүз доллардан артық құн болмайды» деп

тамашаайтқанпікірісақталады.

ЮмніңойынқайталағанКант:«Затқақаншамакөппредикатойлап

тауып,оғантолығыменанықтамабереотырып,біздіңзатқақосатын

қосымшамызбаршылық.Басқашажағдайда,бұлөмірсүріпотырған

нәрсеемес,бізұғымдаойластырғаннандакөбірек,сондықтанменің

ұғымымның дәл объектісі өмір сүреді дей алмаймыз, оны толық

анықтасақ та, затқа аз қосымша қоспаймыз», – дейді (М, 350).

Заттыңұғымынаөмірсүруді,тіптімүмкінөмірсүрудіқосуғатырысу

ылғи да заңсыз болуға тиіс. Өмір сүру осындай ұғымға кіретін

предикатболыпсаналмайды.

АбелярХІІғасырда,ФрегеХІХғасырдаөмірсүрудібасқашаайтуға

шақырды, сондықтан «өмір сүреді» деген ұғым предикатқа да

ұқсамайды. «Періштелер өмір сүреді» дегенді «кейбір нәрселер –

періштелер»депайтқандұрыс.Мұныңартықшылығы–«періштелер

өмір сүрмейді» дегенде біз әуелі періштелерді қойып, содан соң

терістейтін сияқты болмаймыз. Бірақ ол онтологиялық дәлелге

қатыстымәселенішешпейді,себебімүмкіндіктеншындыққақарай

бағытталатынмәселелер «бірдеңе»болып саналатын сұрақтүрінде

қайтадан оралады: сонда, бәлкім, нақты объектілерді де

қарастырармыз. Сөйтіп, заманымызға жақын кезеңдегі кейбір

философтар талқылау шеңберіне мүмкін объектілерді енгізіп,

онтологиялық дәлелді жаңаша қайталауға тырысты. Олар қажетті

тіршілік етуші барлық мүмкін дүниелерде өмір сүреді деп

тұжырымдайды. Осылайша, қажетті тіршілік етушінің анықтамасы

біздіңнақтыдүниеміздебарболуыкерек.Бұлмүмкінболса,біздің

дүниеміз өмір сүрмес еді; сондықтан Құдай барлық мүмкін

дүниелердің әрқайсысында өмір сүрсе, біздің дүниемізде де өмір

сүругетиіс.

Канттың «нақты дүниеде бірдеңе менің зат туралы

тұжырымдамама шынымен-ақ сәйкес келсе, оның өзі

тұжырымдамамның бөлігі бола алмайды» деп қайталап айтуы,

әрине, дұрыс. Тұжырымдама оны нақты дүниемен салыстырғанға

дейін анықталуы керек, әйтпесе біз қандай тұжырымдама

салыстырылып отырғанын, қайсысының нақты шындыққа сай

келетінін не келмейтінін білмес едік. Құдайдың бар екені біз

«Құдай» ұғымына енгізетін мазмұнның бөлігі бола алмайды; яғни

«Құдай бар» деген пайым аналитикалық бола алмайды және

онтологиялықдәлелжеңіліскеұшырайды.

Алайда Кант өз сынының күшін тым асыра бағалады. Ол

онтологиялықдәлелденбастартуҚұдайдыңбарекенітуралыбұдан

да кеңірек танымал дәлелдерден жеңілуге әкеледі деп

тұжырымдады.БұлдәлелдіКантбылайшажігерленебаяндады:

«Егер бірдеңе өмір сүрсе, абсолютті қажетті нәрсе де өмір сүруге тиіс. Енді, тым

болмағанда,менөмірсүріпотырмын.Сондықтанабсолюттіқажеттінәрсеөмірсүреді.

Шағын алғышарт қажетті нәрсенің өмір сүретінін туындататын негізгі алғышарттағы

тәжірибеніқамтиды.Сондықтандәлелдеу,шыныменде,тәжірибеденбасталадыжәне

толығымен априори онтологиялық дәлел болып саналмайды. Барлық мүмкін

тәжірибенің субъектісі дүние деп аталатындықтан ол космологиялық дәлелдеу деген

атауғаие»(A,605).

Канттың пікірінше, тәжірибеге сүйену бұл жерде елеске ұқсас;

космологиялық күш тек қана онтологиялық дәлелден туындайды.

«Қажетті болмыс» дегеніміз не? Әрине, ол – мәні өмір сүруді

қамтитын,яғниөмірсүруінонтологиялықдәлеларқылыанықтауға

болатын нәрсе. Бірақ Кант бұл жерде «қажетті болмысты» өзінің

өмір сүруіне кіре де алмайтын, одан шыға да алмайтын және оны

өзгертуге болмайтын нәрсе ретінде бөлек анықтау мүмкіндігін

жоққа шығарады. Іс жүзінде бұл – қажеттіліктің ортағасырлық

философтарбергенқалыптысипаттамасыеді.Кантсияқты,оларда

онтологиялықдәлелдітерістеді.Мұндайтіршілікетушіні«тәжірибе

дүниесіндегі өзгермелі және шартты нәрселерден айтарлықтай

ерекшеленеді және біздің нәзік те бір сәттік ғарышымыздың

қажетті мығым негізін қамтамасыз етеді» деп сипаттауға әбден

болады.

Алайда Кантта космологиялық дәлелдің оның өзі жасырын

онтологиялық дәлел деп атайтын тұжырымынан тәуелсіз тағы бір

сыны бар. Космологиялық дәлелдің барлық формасы – шартты

себептер тобы, олар қаншалықты ұзақ болса да, тек қажетті

себеппенаяқталаалатынынкөрсетугеұмтылады.Бірақбіз«қажетті

себеп – себептер тізбегінің бөлігі ме, әлде жоқ па?» деп сұрасақ,

дилеммағатапболамыз.Егеролтізбектіңбөлігіболса,онда«олнеге

өмірсүріпотыр?»дегенсұраққоямыз.Бірақеңжоғарынәрсеніңөзі

туралы «мен мәңгіліктен мәңгілікке көшемін, еркіммен

жаратылғаннан басқа, менен тыс ештеңе жоқ, бірақ мен қайдан

шықтым?» деп сұрауын елестету қиын (A, 613). Екінші жағынан,

қажетті нәрсе себеп-салдарлық байланыс тізбегінің бөлшегі

болмаса,олөзініңөмірсүруіменаяқталатынтізбекбайланыстарын

қалайтүсіндіреалады?

Құдайдыңбарекенінқолдайтын,Кантерекшемәпелейтіндәйек–

физикалық-теологиялық дәлелдеме. Филосфтың пікірінше, ол

ерекше құрметке ие болуға тиіс және Канттың өзі де бұл дәйек

туралыайрықшашешендікпенайтады:

«Бұл дүние бізге сантүрліліктің, реттіліктің, мақсат пен сұлулықтың суреттеуге сөз

жетпейтін бейнесін ұсынады және ол өз бөлшектерінің шексіз деңгейі мен сансыз

бөлінуі арқылы көрінеді. Біз олар туралы аз білген күннің өзінде де сансыз көп

ғажайыпқа тап болатынымыз соншалық, әсерлерімізді сөзбен жеткізу мүмкін емес

және ойларымыз дәлдігін жоғалтып, пікірлеріміз таңданысымыздың көлеңкесінде

қалады,алоныңүнсіздігікөпнәрсенішеберлікпенжеткізеді.Барлықжерденсебеппен

салдардың, мақсат пен құралдың, өмір сүруге кіру мен одан шығу ретінің тізбегін

көреміз.Ештеңебізоныкөретінкүйгеөзінен-өзікелмейді,бірақбасқаныөзініңсебебі

ретінде көрсетеді және бұл өз кезегінде бізді сондай сауал қоюға міндеттейді. Яғни

кездейсоқжағдайлардыңосышексізтізбегінсақтапотыратынбірдеңе–айрықшажәне

дербес үйлесімге ие, ғаламның пайда болуын ғана емес, әрі қарай өмір сүруін

қамтамасызететіннәрсежоғарыдан жіберілмесе, бүкілғаламбейболмыс тұңғиығына

батареді»(A,622).

Бұл дәйек, шамасы, Құдайдың бар екенінің бірнеше дәстүрлі

дәлелдемесін,мысалы,алғашқысебептуралыдәлелді,оныңішінде

жарату туралы дәлелді біріктіретін сияқты. Дүниеден үлкен

даналықпенжүзегеасырылыпотырған,белгілібірмақсатқасәйкес

реттіліктіңбелгілерінкөріпотырғанымызешкүмәнсіз.Бұлреттілік

дүниені құрастырып тұрған жекелеген заттарда болмағандықтан,

онытабиғатсияқтысоқыртүрдеемес,адамдарсекілдіеркінәрекет

ететін бір немесе бірнеше дана себеп туындатады деген

қорытындыға келуіміз керек. Кант аналогияларға қатысты түрлі

қиындықтар мәселесін көтеріп, табиғаттың әрекеті мен адамның

шеберлігі туралы дәйекті келтіреді; бірақ философтың дәлелдерді

нақты сынауы оның беделін теріске шығаруға емес, саласын

шектеуге бағытталған. Ең салмақты дәлел – «бәрі оның идеясына

бағынатын Жаратушының емес, ол жұмыс істеп отырған

материалдың бейімдігі оған ылғи да кедергі болатын дүниенің

сәулетшісінің» өмір сүруі. Діндарлардың көбі осындай ұлы

сәулетшініңөмірсүретінінкүмәнсізанықтапалғанынасондайриза

болды.

АлайдаКант«Тазаақылғасында»Құдайтуралыөзініңсоңғысөзін

айтпады.Екіншісынындаолпрактикалықақылпостулаттарының–

моральдықзаңғабағынурационалқызметкеайналуүшінжасалған

болжамдардың бірқатарын баяндайды. Постулаттар табиғи

метафизиканың дәстүрлі тақырыптары секілді болып шықты:

Құдай,еркіндікжәнеажалсыздық.Бізөзінеізгіліктіде,бақыттыда

қамтитын кемел ізгілікке ұмтылуға міндеттіміз. Біз бірдеңеге

ұмтылуміндетінеғана,егероғанжетумүмкінболса,иеболааламыз.

«Тиісдегеніміз,–дейдіКантұмытпастайетіп,–жасайаладыдегенді

білдіреді». Бірақ тек құдіретті, бәрін білетін Құдай ғана ізгілік пен

бақыттыңтеңекенінекепілдікбереалады–бұдүниеденкейінөмір

бар болса, тіпті осындай Құдай да мұны жасай алады. Яғни

Құдайдыңбарекенінморальдықтұрғыданболжауқажет.

Кант осы тұжырым мен бірінші сындағы «спекулятивті ақыл-ой

Құдайдың бар екенін және атрибуттарын дәлелдей алады» деген

терістеудің арасында ешқандай сәйкестік жоқ екенін қайталайды.

АдамиөмірталапететінҚұдайтуралыпостулат–сенімніңәрекеті.

Біріншісынғаалғысөзінде-ақКанттеологиятуралыекікөзқарастың

арасындағы айырмашылықты атап көрсетіп, оның метафизикаға

сыни көзқарасы, шын мәнінде, Құдайдың бар екеніне моральдық

жағынанбағалысенімніңқажеттішартыдептұжырымдады:

«Егерақылымныңқисынсызкөрегендіккеұмтылысыныңспекулятивтісебептеріналып

тастамасам, ақылымды практикалық түрде қолдану үшін тіпті Құдайды, еркіндікпен

ажалсыздықтыдақабылдайалмаймын…Сондықтансенімгеорынбосатуүшінбілімді

терістеуім керек. Метафизиканың догматизмі, таза ақылды сынамай-ақ субъектіде

прогрескежетугеболадыдегенидея–моральғақарсыдогматтықсенімсіздіктіңақиқат

бастауыболыпсаналады»(В).

УильямБлейктің«Ежелгідəуір»туындысындабейнеленгенғарыш

сəулетшісі.

Канттың Құдайды адами мінез-құлықтың шарты ретінде

қарастыратын постулаты – алғаш рет Паскаль баяндаған

стратегияны,атапайтсақ,бізҚұдайдыңбарекеніне«Құдайбар»деп

ойлауға негіз болғандықтан емес, біз сенуге тиімді пікір

болғандықтансенугетиіспіздегенстратегиянықалыптастыру.

Гегельдіңабсолюті

Гегель христиандықты зерттеумен айналысты. Мысалы, ол

Германияныңтарихынүшкезеңгебөледі:ҰлыКарлғадейінгікезең,

оны Әкей Патшалығы деп атайды; Ұлы Карлдан Реформацияға

дейінгі кезең, оған Ұл Патшалығы деген атау береді; ақырында

Реформациядан Пруссия монархиясына дейінгі кезең, ол – Әулие

Рух немесе Рух Патшалығы болып саналады. Анда-санда ол Құдай

ретіндегі абсолютке сілтеме жасап, Аристотельдің ұғымын еске

салады, оны христиан ойшылдары Құдайды сипаттау үшін

қолданған дейді. Алайда жақынырақ қарастырғанда, абсолюттің

христиандықҚұдайданмүлдеөзгешеекенібайқалады.

Христиандық дәстүр ойластырғандай, Құдай – мәңгілік,

өзгермейді, оның бар болуы дүние мен адамдардың өмір сүруінен

тәуелсіз. Құдай Адам мен Абрамға дейін-ақ толығымен өзіндік

санасындаөмірсүріпжатты.Екіншіжағынан,Гегельдіңабсолюті–

адамдардың өмірі арқылы ғана өмір сүретін рух, ал абсолюттің

өзіндік санасы философтардың күнделікті өмірдегі

пайымдауларынан туындайды. Алайда рух адам ойлауының

жиынтығы ғана емес; абсолюттің бірде-бір ойшыл адамда жоқ

мақсаттарыбаржәнеадамоларғабейсанатүрдеқызмететеді.Бірақ

ғаламрухыныңжоспарытрансценденттіЖаратушысырттантаңған

бірдеңе емес; бұл – DNA-ның (құрылым – ауд.) ғарыштық

эквивалентіжоспарлағанішкіэволюция.

Гегель өзінің жүйесін діннен берілген ақиқаттарды рационалды,

ғылыми түрде жеткізу деп түсінді. Философия мен дін бір саланы

қамтиды:

«Жалпыалғанда,философияныңобъектілерідінніңобъектілеріменбірдей.Екеуіндеде

«Құдай,текқанаҚұдай–Ақиқат»дегенмағынадағыАқиқатбар.Табиғаттыңшектеулі

дүниесі мен адамның ақыл-ойы, олардың бір-біріне қатынасы, Құдіретті ақиқат

мәселелерідеосытұрғыданқарастырылады».

Адамзат философияда да, дінде де өзіндік ғаламдық ғарыштық

ақыл-ойды құрастыруға ұмтылады: дін мұны табыну арқылы

жасайды; философия – рационал пайымдау арқылы жүзеге

асырады.

Дін бізге әуелі мифтер мен бейнелер ұсынады. Мысалы, антика

дәуіріндеГомерменГесиодгрекқұдайларыменқұдай-аналарының

пантеонынқалыптастырды.Философияныңмифтерменбейнелерге

алғашқы реакциясы – олардың ақиқатқа деген ұмтылысын тас-

талқан ету болды: мысалы, Платон ақындар мен мүсіншілердің

теологиясын айыптады. Бұл көрініс басқа мәдениеттерде де

қайталанады. Мысалы, Ағарту дәуірінің философтары еврей және

христиан баяндарын келекеге айналдырды. Алайда дін мен дінге

қарсы философияның арасындағы антагонизмді Гегельдің ақиқат

философиясы ығыстырып шығарды, ол сенімді де, ақыл-ойды да

біртұтас мәңгілік ақиқатты бейнелеудің әртүрлі тәсілдері деп

қабылдайды.

Философия ойдың көмегімен жеткізетінді дін бейне арқылы

сипаттайды.Гегельдіңжүйесібойыншатабиғаттазаттандырылатын

концептҰлымонотеистікдіндердетрансцендентҚұдайдыңдүниені

еркінжаратуы дептүсіндіріледі.Гегельдің шектелгенрухты шексіз

рухтыңөмірініңбірсәтідептүсінуі–христианіліміндеҚұдайХрист

арқылыадамкейпінеендідептұжырымдалады.Бірақфилософияға

дінартықтықетпейді:«Дінніңформасыақыл-ойғақажет,себебіол

өзіүшінкерек;бұл–ақиқаттыңбарлықадамдарүшінде,сананың

әрбір тәсілі үшін де қажет формасы. Гегель өзінің лютеран екенін

және лютеран болып қала беретінін мақтанышпен айтты» (LHP, I.

73).

Сонымен Гегельдің христиан ілімдеріне көзқарасы жағымды

болды. Оның Құдайдың бар екенінің дәстүрлі дәлелдемелеріне

қатынасы да осындай еді. Алайда Құдай – абсолют, ал абсолют –

бүкілөмірсүріпотырғаннәрселерболса,ондаҚұдайдыңбарекенін

дәлелдеудіңқажетіболақоярмаекен?Бұл–онтологиялықдәлелдің

Гегельұсынғаннұсқасы.«БізҚұдайдепатайтыннақтытұтастық,–

депжаздыол,–осындайкедейкатегорияныбәрініңарасындағыең

кедейі және ең абстракт категория ретінде қамту үшін ол

соншалықтыбайболмаса,түсініксізболареді»(Logic1975,85).Оның

ойынша, Құдайдың бар екенінің нақты дәлелі – Гегельдің

толыққандыжүйесі.

Қазіргі заманның алғашқы кезеңі табиғи теология үшін сынақ

дәуірі болды. Ол діни дәстүр элементтеріне күмәнмен қарай

бастағанфилософтардыңтарапынанғанаемес,сенімгеорынбосату

үшін табиғи теологияға қойылатын талаптарды азайтқысы келген

теологтаржағынандасынғаұшырады.Ағартушылықфилософтары

теологиялық ілімдердің эпистемология, психология, биология,

этика және саясат салаларына қосқан үлестерін төмендетуге, тіпті

алып тастауға ұмтылды. Француз революциясы мен оның салдары

еуропалық ойшылдарды дәстүрлі дінді де, сонымен қатар

Ағартушылық бағдарламасын да қайта қарастыруға мәжбүр етті.

Келесі томда көретініміздей, бұл ХІХ ғасырда ғылымды

жақтаушылардың дінге қоятын талаптарының және діни

зиялылардыңқарсыжауаптарыныңкүшеюінеәкелді.

Қараңыз:2-том,365–370-бб.

Осытомның58-бетінқараңыз.

Осытомның231-бетінқараңыз.

Осытомның385-бетінқараңыз.

Осытомның243-бетінқараңыз.

Қараңыз:2-том,342–344-бб.

Қараңыз:2-том,363-бет.

Хронология

1513 Макиавеллидің«Билеушісі»жазылды

1516 Мордың«Утопиясы»жарыққашықты

1520 ПапаЛютердіайыптады

1540 Иезуиттерұйымықұрылды

1543 Коперникгелиоцентризмілімінжарияетті

1545–

1563

Тренткеңесі

1561 ПьерделаРамеөлтірілді

1569 Монтеньніңэсселері

1588 Молинаның«Конкордиясы»жазылды

1600 ДжорданоБруноотқаөртелді

1605 Бэконның«Оқытудыжетілдіруі»жарықкөрді

1625 Гроций«Соғыспенбейбітшілікқұқығын»жазды

1638 Галилейдің«Екіжаңағылымы»басылды

1641 Декарттың«Толғаныстары»жарияланды

1650 Декартқайтысболды

1651 Гоббстың«Левиафаны»жарыққашықты

1662 Паскальдүниесалды

1677 Спинозаның«Этикасы»жарияланды

1686 Лейбництің«Метафизикатуралыпайымы»басылды

1687 Ньютон«Математикапринциптерін»жазды

1690 Локк «Тәжірибесі» мен «Азаматтық басқару туралы

трактатын»жазды

1713 Берклидің«Үшдиалогы»жарықкөрді

1714 Лейбниц«Монадологиясын»жариялады

1739 Юмнің«Адамтабиғатытуралытрактаты»шықты

1750 Монтескье«Заңдаррухын»жазды

1764 Ридтіңқисындымағынатеориясыдүниегекелді

1764 Руссоның«Қоғамдықкелісімі»жарықкөрді

1781 Канттың«Тазаақылғасыны»басылыпшықты

1785 Канттың«Адамгершілікметафизикасыныңнегіздері»

1804 Фихтенің«Ғылымиілімі»жарияланды

1807 Гегельдің«Рухфеноменологиясы»жазылды

1831 Гегелькөзжұмды

ҚЫСҚАРТУЛАРМЕНШАРТТЫ

БЕЛГІЛЕР

Жалпысөздер

HWP Bertrand Russell, History of Western Philosophy (Бертран

Рассел,Батысфилософиясыныңжаңатарихы)

PASS Supplementary Proceedings of the Aristotelian Society

(Аристотельқоғамыныңқосымшаеңбектері)

ST Thomas Aquinas, Summa Theologiae (Акуинолық Томас,

Теологиясуммасы),дәйексөзбөлім,сұрақ,тармақбойынша

келтірілген

CHSCP TheCambridgeHistoryofSeventeenth-CenturyPhilosophy,ed.

D.Garber and M.Ayers (Он жетінші ғасыр философиясының

кембридждіктарихы,ред.Д.ГарберменМ.Айерс)

Лютер

E Erasmus-Luther: Discourse on Free Will, ed. E.F.Winter

(London: Constable, 1961), Эразм-Лютер: Ерік еркіндігі туралы

пайымдау(ред.Е.Ф.Уинтер),сілтемебетбойынша

WA Weimarer Ausgabe, Лютер еңбектерінің Веймарлық

шығарылымы,оныңеңбектерініңстандарттыбасылымы

Макиавелли

P IlPrincipe(Билеуші),дәйексөзтараубойыншаалынған

Монтень

ME 1969 жылғы Фламмарион басылымынан бет бойынша

сілтемеалынғанэсселері

Мор

U Utopia(Утопия),Е.Суртц басылымындағыбеттерібойынша

(NewHaven,Conn.:YaleUniversityPress,1964)

Раме

L Peter Ramus: The Logike 1574 (Menton: Scolar Press, 1970),

ПьерделаРаме:Логика1574;сілтемебетбойынша

Суарес

DM Disputationes Metaphysicae ј vol. 25 of Opera Omnia

(Hildesheim: Olms, 1965), Метафизикалық пайымдаулар.

Дәйексөзпікірталас,бөлімжәнетармақбойыншаалынған

Бэкон

B Бэконныңоксфордтықавторлары,сілтемелербетбойынша

Декарт

AT Адам мен Таннеридің стандартты басылымы, дәйексөздер

томжәнебетбойыншаалынған

CSMK 3 томдықстандартты ағылшыншааудармасы, дәйексөздер

томжәнебетбойыншаалынған

Гоббс

L Leviathan (Левиафан), Oxford World Classics басылымынан,

ред.J.C.A.Gaskin

G Human Nature and De Corpore Politico, ed. J.C.A. Gaskin

(OxfordWorldClassics,1994),сілтемебетбойынша

Локк

E Essay on Human Understanding (Адам ақылы жөніндегі

тәжірибе), P.H. Nidditch басқарған Оксфорд басылымына

cілтеме

T TwoTreatises onGovernment (Басқарутуралы қос трактат),

Йель университеті баспасының 2003 жылғы басылымына

сілтемелер

ПаскальменМальбранш

EM Essai de la Metaphysique, ibid (Метафизика туралы әңгіме,

сонда)

LP Lettres Provinciales (Провинциал хаттары), ed. H.F. Stewart

(Manchester:ManchesterUniversityPress,1919)

P Pascal’s Pense’es (Паскальдың «Ойлары»), Oxford World

Classicsбаспасынаншыққансанынандәйексөздералынған

RdeV De la Recherche de la Verite (Ақиқаттан кейінгі ізденіс)

Мальбранш шығармаларының толық жинағынан, ред.

АндреРобине(Paris:Vrin,1958–84)

TNG Treatise on Nature and Grace, Мальбранштың «Табиғат пен

рақым туралы трактаты», 1992 жылғы Оксфорд

аудармасынан

Спиноза

CPS The Cambridge Companion to Spinoza, ed. D.Garett

(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1996)

E Сілтемелер «Этиканың» (1996) Керли аударған Penguin

нұсқасынаналынды

Ep Сілтеме А. Вольф редакциясымен әзірленген хаттардан

алынды

Лейбниц

A Лейбниц пен Кларк жазысқан хаттар, ред. H.G. Alexander

(Manchester:ManchesterUniversityPress,1956)

D «Метафизикатуралыпайымның»(DiscourseonMetaphysics)

дәйексөздері 1988 жылғы манчестерлік басылымнан

алынды

G Герхард (Gerhardt) шығармаларының толық жинағына

сілтемелертомыменбеттерібойыншаберіліпотыр

T Theodicy (Теодицея), ауд. E.M. Хаггард (Lasalle, Ill.: Open

CourtPress,1985)

Беркли

BPW Дәйексөздер Берклидің философиялық жазбаларынан

(Berkeley’s Philosophical Writings) алынған, ред. Д.А.

Армстронг(NewYork:CollierMacmillan,1965)

Юм

T Treatise of Human Nature (Адам табиғаты туралы трактат),

ред.S.BiggeменP.H.Nidditch;сілтемелеркітап,бөлімжәне

бөлікбойыншаалынған

E Enquiry Concerning Human Understanding (Адам танымы

туралы зерттеулер), сол авторлар; сілтеме бет нөмірлері

бойынша

W Юмніңдіниойлары,ред.R.Wollheim(London:Collins,1963)

СмитпенРид

I Thomas Reid, Inquiry and Essays (Томас Рид, Зерттеу мен

тәжірибелер),ред.Р.Е.БинблоссомменК.Лерер

TMS Adam Smith, Theory of Moral Sentiments (Oxford: Oxford

University Press, 1976), Адам Смит, Моральдық сезімдер

теориясы

Ағартудәуірі

PD Voltaire, Philosophical Dictionary (Вольтер, Философиялық

сөздік),ред.T.Бестерман(Harmondsworth:Penguin,1971)

EL Montesquieu,Espritdeslois(Монтескье,Заңдаррухы),ред.Г.

Tрюк(Paris:Payot,1945)

Руссо

SC Сілтемелер «Қоғамдық келісімнің» тараулары мен

тармақтарыбойыншаалынған

Кант

A Сілтемелер «Таза ақылға сынның» бірінші басылымынан

алынған

B Сілтемелер «Таза ақылға сынның» екінші басылымынан

алынған

G Сілтемелер «Адамгершілік метафизикасы негіздерінің»

академиялықбасылымынаналынған

M CritiqueofJudgement(Пайымдауқабілетінесын),ред.Дж.Х.

Мередит(Oxford:OxfordUniversityPress,1978)

Гегель

LHP Lectures on the History of Philosophy (Философия тарихы

бойынша дәрістер), ауд. E.С. Хэлдейн мен Ф.Х. Симпсон,

1966

PG The Phenomenology of Spirit (Рух феноменологиясы), ауд.

A.В.Миллер

PR PhilosophyofRight(Құқықфилософиясы),ауд.Х.Б.Нисбет,

ред.A.Вуд(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1991)

Пайдаланылғанәдебиеттер

тізімі

Негізгіеңбектер

Bennett, Jonathan. Locke, Berkeley, Hume: Central Themes (Oxford: Oxford University Press,

1971).

Copleston, Frederick. History of Philosophy, 9 vols. (London: Burns Oates and Search Press,

1943–7).

Cottingham,John.TheRationalists(Oxford:OxfordUniversityPress,1988).

Craig,E.G.TheMindofGodandtheWorksofMan(Oxford:OxfordUniversityPress,1987).

Garber,DanielandAyers,Michael.TheCambridgeHistoryofSeventeenth-CenturyPhilosophy, 2

vols.(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1998).

Gribbin,John.Science,aHistory1543–2001(Harmondsworth:Penguin,2002).

Kenny,Anthony.TheGodofthePhilosophers(Oxford:ClarendonPress,1979).

——.TheMetaphysicsofMind(Oxford:ClarendonPress,1989).

Kneale,WilliamandKneale,Martha.TheDevelopmentofLogic(Oxford:ClarendonPress,1979).

Popkin, R. H. The History of Scepticism from Erasmus to Spinoza (Leiden: Gorcum van Assen,

1979).

Schmitt,CharlesB.andSkinner,Quentin.TheCambridgeHistoryofRenaissance

Philosophy(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1988).

Woolhouse,R.S.TheEmpiricists(Oxford:OxfordUniversityPress,1988).

——.Descartes, Spinoza, Leibniz: the Concept of Substance in Seventeenth-Century Metaphysics

(London:Routledge,1993).

XVIғасырфилософиясы

Coleman,Janet.AHistoryofPoliticalThoughtfromtheMiddleAgestotheRenaissance(Oxford:

Blackwell,2000).

Copenhaver, B. P. and Schmitt, Charles B. Renaissance Philosophy (Oxford: Oxford University

Press,1992).

McConica,James.RenaissanceThinkers(Oxford:OxfordUniversityPress,1993).

Machiavelli,Niccolo.IlPrincipe(Milano:Mondadori,1994).

More,Thomas.Utopia,ed.EdwardSurtz(NewHaven,Conn.:YaleUniversityPress,1964).

Декарт

Адаммен Таннеридіңстандартты басылымы, 12 томдықтүзетілгеннұсқасы Vrin/CRNS,

Paris, 1964–76. Ағылшын тілінде жарияланған қазіргі 3 томдық стандартты аударма 1985

және1991жылдарыCambridgeUniversityPressбаспасындашығарылды,алғашқыекеуіЮ.

Коттингэм, Р. Стузоф және Д. Мердок редакциясымен берілсе, үшіншісі А. Кеннидің

бірлесуіменредакцияланған.Өтеыңғайлыфранцуз басылымы–1томдықPleiadeмәтіні,

ред. A.Бриду (Paris: Gallimard, 1973).Descartes, Philosophical Writings(London:Nelson, 1969)

таңдалғанмәтіндердіағылшынтілінеаударғанЭ.ЭнскомбжәнеП.Т.Гич.

Cotttingham,John.TheCambridgeCompaniontoDescartes(Cambridge:CambridgeUniversity

Press,1992).

——(ed.).Descartes:OxfordReadingsinPhilosophy(Oxford:OxfordUniversityPress,1998).

——.Descartes(Oxford:Blackwell,1986).

Curley,Edwin.DescartesagainsttheSceptics(Oxford:Blackwell,1978).

Davies,Richard.Descartes,Belief,ScepticismandVirtue(London:Routledge,2001).

Frankfurt,Harry.Demons,DreamersandMadmen(Indianapolis:Bobbs-Merrill,1970).

Garber,Daniel.Descartes’MetaphysicalPhysics(Chicago:UniversityofChicagoPress,1992).

Gaukroger,Stephen.Descartes:AnIntellectualBiography(Oxford:ClarendonPress,1995).

Kenny,Anthony.Descartes(NewYork:RandomHouse,1968;reprintedbyThoemmes,1993).

Rozemond,Marleen.Descartes’sDualism(Cambridge,Mass.:HarvardUniversityPress,1998).

Williams,Bernard.Descartes:theProjectofPureInquiry(Harmondsworth:Penguin,1978).

Wilson,Margaret.Descartes(London:RoutledgeandKeganPaul,1976).

Гоббс

Гоббсшығармаларыныңтолықжинағының(ағылшынша11томыжәнелатынша5томы)

редакциясын 1839 және 1845 жылдар арасында У. Молсуорт басқарды. Oxford University

Press оның еңбектерінің заманауи басылымын шығарды, бірақ әзірге тек мына томдар

жарықкөрді:DeCive(1984),WritingsonCommonLawandHereditaryRight(2005)жәнеНоэль

Малкольмніңжетекшілігіменәзірленгенхаталмасулар(1994).Дж.К.А.ГаскинніңLeviathan

(1996) және Human Nature and De Corpore Politico (1999, Oxford World Classics) секілді

ыңғайлыбасылымдарыдабар.

Aubrey, John. Brief Lives, ed. Oliver Lawson Dick (Harmondsworth: Penguin, 1962; London:

FolioSociety,1975).

Gauthier,David.TheLogicofLeviathan(Oxford:OxfordUniversityPress,1969).

Oakeshott,Michael.HobbesonCivilAssociation(Oxford:OxfordUniversityPress,1975).

Raphael,DavidD.Hobbes,MoralsandPolitics(London:Routledge,1977).

Sorell,Tom.Hobbes(London:Routledge1986).

——.TheCambridgeCompaniontoHobbes(Cambridge:CambridgeUniversityPress1996).

Tuck,Richard.Hobbes(Oxford,OxfordUniversityPress,1989).

Warrender,Howard.ThePoliticalPhilosophyofHobbes(Oxford:OxfordUniversityPress,1957).

Локк

КларендонбаспасыДжонЛоккшығармаларыныңкүнделіктеріменхаттарықосакіретін

30томыншығарудыжоспарлады.Серияаяқталуғажақын(Oxford:OxfordUniversityPress,

1975–) және оған барлық негізгі еңбектер енді. П.Х. Ниддичтің Essay Concerning Human

Understanding(1975) басылымы жұмсақ мұқабада 1975 жылы жарияланды. Two Treatises on

GovernmentжәнеALetterConcerningToleration(ред.ЯнШапиро)ыңғайлыжұмсақмұқабамен

2003жылыЙельуниверситетініңбаспасындашығарылды(NewHaven,Conn).

Ayers,Michael.Locke,2vols.(London:Routledge,1991).

Chappell, Vere. The Cambridge Companion to Locke (Cambridge: Cambridge University Press,

1994).

Cranston,Maurice.JohnLocke:aBiography(Oxford:OxfordUniversityPress,1985).

Dunn,John.ThePoliticalThoughtofJohnLocke(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1969).

——.Locke(Oxford:OxfordUniversityPress,1984).

Mackie,John.ProblemsfromLocke(Oxford:OxfordUniversityPress,1976).

Rogers,G.A.J.Locke’sPhilosophy:ContentandContext(Oxford:OxfordUniversityPress,1974).

Woolhouse,R.S.Locke(Brighton:Harvester,1983).

Yolton,John.JohnLockeandtheWayofIdeas(Oxford:OxfordUniversityPress,1956).

——.JohnLocke:ProblemsandPerspectives(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1969).

——.Locke,anIntroduction(Oxford:Blackwell,1985).

——.ALockeDictionary(Oxford:Blackwell,1993).

ПаскальменМальбранш

Паскаль шығармаларының ең үздік толық басылымы – Oeuvres Completes, ред. Луи

Лафума (Paris: Editions du Seuil, 1963). Бұл басылымда «Ойларды» нөмірлеу жиі

қолданылған. Х.Ф. Стюарт аударған (Manchester: Manchester University Press, 1919) және

А.Х. Крайльсхаймер тәржімелеген (Harmondsworth: Penguin, 1967) Les Provinciales. Онор

Левидің«Ойларды»қайтааударуыOxfordWorldClassics-теншықты(OxfordUniversityPress,

1995). Мальбранштың Oeuvres Completes стандартты басылымы, ред. Андре Робине, 20

томдық(Paris:Vrin,1958–1984).TreatiseonNatureandGraceағылшынтілінеПатрикРилей

аударған(Oxford:ClarendonPress,1992).

Krailshaimer,Alban.Pascal(Oxford:OxfordUniversityPress,1980).

McCracken,C.J.MalebrancheandBritishPhilosophy(Oxford:OxfordUniversityPress,1983).

Mesnard,J.Pascal,HisLifeandWorks(London:Collins,1952).

Nadler,Steven.MalebrancheandIdeas(Oxford:OxfordUniversityPress,1992).

Спиноза

SpinozaOpera-ныңстандарттыбасылымы,ред.КарлГебхарт,4томдық(Heidelberg:Carl

Winter,1925).АғылшынтіліндеTheChiefWorksofBenedictdeSpinoza,аударғанР.Х.М.Элуез

(New York: Dover, 1951). Collected Works-тің жаңа басылымы ағылшын тілінде Princeton

UniversityPress-теЭдвинКерлиредакциясыменжәнеаудармасыменшықты.Оныңбірінші

томы 1985 жылы жарық көрді. 1996 жылы «Этиканың» Penguin аудармасы жарияланды.

Оның хат-хабарларын А. Уолф редакциялап, аударып, 1928 жылы жариялады және 1966

жылы(London:FrankCass)қайтабасылды.

Bennett,Jonathan.AStudyofSpinoza’sEthics(Indianapolis:Hackett,1984).

Curley, Edwin. Spinoza’s Metaphysics: An Essay in Interpretation (Cambridge, Mass.: Harvard

UniversityPress,1969).

Delahunty,R.J.Spinoza(London:RoutledgeandKeganPaul,1985).

Donagan,Alan.Spinoza(Chicago:ChicagoUniversityPress,1988).

Hampshire,Stuart.Spinoza(Harmondsworth:Penguin,1951).

Wolfson, Harry A. The Philosophy of Spinoza, 2 vols. (Cambridge, Mass.: Harvard University

Press,1934).

Лейбниц

Философиялықеңбектердіңқазіргістандарттыбасылымы–DiePhilosophischenSchriften,

7томдық.ред.С.И.Герхардт(Hildesheim:Olms,1963).Өзуақытындабұлнемісакадемиялық

басылымы Samtliche Schriften und Briefe (1923–) басылымымен алмастырылды. Оның

еңбектерінің ағылшынша аудармалары мыналарды қамтиды: G.W. Leibniz: Philosophical

PapersandLetters(Dordrecht:Reidel, 1969); G.W.Leibniz: Discourse on Metaphysics and related

Writings,ред.жәнеауд.Р.Мартинжәнебасқалары(Manchester:ManchesterUniversityPress,

1988);Leibniz:PhilosophicalWritings,ред.жәнеауд.Р.Паркинсон(London:Dent,1973);Leibniz:

LogicalPapers,ред.жәнеауд.Р.Паркинсон(Oxford:ClarendonPress,1966);Theodicy,ауд.Е.М.

Хаггард(Lasalle,Ill.:OpenCourtPress,1985);MonadologyandotherPhilosophicalEssays,ауд.П

жәнеA.M.Шрекер(Indianapolis:Bobbs-Merrill,1965).

Adams,Robert.Leibniz:Determinist,Theist,Idealist(Oxford:OxfordUniversityPress,1994).

Ariew, Roger. The Cambridge Companion to Leibniz (Cambridge: Cambridge University Press,

1995).

Brown,Stuart.Leibniz(Brighton:HarvesterPress,1984).

Ishiguro,Hide.Leibniz’sPhilosophyofLogicandLanguage(London:Duckworth,1972).

Mates,Benson.ThePhilosophyofLeibniz:MetaphysicsandLanguage(Oxford:OxfordUniversity

Press,1986).

Parkinson, G.H.R. Logicand Reality in Leibniz’s Metaphysics (Oxford: Oxford University Press,

1965).

Russell,Bertrand.ACriticalExpositionofthePhilosophyofLeibniz,2ndedn.(London:Allenand

Unwin,1937).

Беркли

А.А. Люси мен Т.Е. Джессоптың жетекшілігімен Берклидің еңбектері 9 том болып

(Edinburgh: Thomas Nelson, 1948-57) жарық көрді. Оның Principles және Dialogues

шығармаларыOxfordWorldClassics-те(Oxford:OxfordUniversityPress,1999)басылды.

Martin,C.B.andArmstrong,D.M.eds.,LockeandBerkeley:ACollectionofCriticalEssays(New

York:Doubleday,1968).

Pitcher,George.Berkeley(London:RoutledgeandKeganPaul,1977).

Urmson,James.Berkeley(Oxford:OxfordUniversityPress,1982).

Warnock,Geoffrey.Berkeley(Harmondsworth:Penguin,1953).

Winkler,K.Berkeley,AnInterpretation(Oxford:OxfordUniversityPress,1989).

Юм

Толықнегізгібасылым–ThePhilosophicalWorksofDavidHume.ред.Т.ГринжәнеТ.Гроуз

(London:LongmanGreen,1875).АлTheClarendonPressредакциясынТомБошампбасқарған

жаңабасылымдыжәнеД.жәнеM.Нортонжетекшілікеткен«Трактатты»жариялады.

Негізгі еңбектердің жұмсақ мұқабалы басылымдары: Treatise of Human Nature, ред. Л.А.

Селби Бигги және П.Х. Ниддич (3-басылым; Oxford: Oxford University Press, 1978) және

Enquiry Concerning Human Understanding, ред. Л.А. Селби Бигги және П.Х. Ниддич (2-

басылым; Oxford: Oxford University Press, 1978), Hume on Religion, ред. Ричард Уоллхим

(London:Collins,1963),TheNaturalHistoryofReligionandDialoguesConcerningNaturalReligion.

Ayer,AlfredJ.Hume(Oxford:OxfordUniversityPress,1980).

Flew,Antony.Hume’sPhilosophyofBelief(London:RoutledgeandKeganPaul,1961).

KempSmith,Norman.ThePhilosophyofDavidHume(London:Macmillan,1941).

Pears,David.Hume’sSystem(Oxford:OxfordUniversityPress,1990).

Strawson,Galen.TheSecretConnexion(Oxford:ClarendonPress,1989).

Wright, J. P. The Sceptical Realism of David Hume (Manchester: Manchester University Press,

1983).

СмитпенРид

ГлазгобаспасыАдамСмиттіңшығармаларынOxfordUniversityPress-теншығарды;Theory

ofMoralSentiments1976жылыосысерияменжарияланды.TheWealthofNationsOxfordWorld

Classics-те жарық көрді, ред. К.Сазерленд (Oxford: Oxford University Press, 1993). Ридтің

Essays on the Intellectual Powers of Man және Essays on the Active Powers of the Human Mind

шығармаларызаманауиқайтажарияланымдардабар(Cambridge,Mass.:MITPress).

Lehrer,Keith.ThomasReid(London:Routledge,1989).

Raphael,D.D.AdamSmith(Oxford:OxfordUniversityPress,1985).

Ағартудәуірі

ВольтереңбектеріFlammarionтоптамасындафранцузтілінде(Paris,1964–),ағылшынша

аудармасыOxford WorldClassics, жәнеPenguinClassics-те бар, ол 1971 жылыPhilosophical

Dictionaryеңбегінжариялады(ред.Т.Бестерман).

Руссошығармаларысондай-ақFlammarion-да,алDiscourseonPoliticalEconomyжәнеSocial

Contract еңбектері ағылшын тілінде Oxford World Classics-те бар; оның Confessions атты

еңбегі Penguin Classic-те 1966 жылы жарық көрді. Лессингтің Laocoon шығармасын Э.А.

МакКормиктің аударуымен 1962 жылы Library of Liberal Arts (Indianapolis: Bobbs-Merrill)

шығарды.

Wade,I.TheIntellectualDevelopmentofVoltaire(Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress).

Wokler,R.Rousseau(Oxford:OxfordUniversityPress,1995).

Кант

Канттыңстандарттысынибасылымы,академиялықбасылымдарының(Kant’sGesammelte

Schriften) 1900 жылдан бері 29 томы жарияланған (Berlin: Reimer/De Gruyter). Немісше 12

томдық ыңғайлы қалта басылымы Инсел Верлаг арқылы жарияланды (Wiesbaden, 1956).

КанттыңағылшынтіліндегітуындыларыныңCambridgeбасылымы1991жылыMetaphysics

of Morals (ред. М.Грегор) басылымынан басталды. Critique of Pure Reason ред. және ауд.

ЛьюисУайтБек (Indianapolis:Bobbs-Merrill, 1956),ал The Critique of Judgementеңбегін ауд.

К.Мередит(Oxford:OxfordUniversityPress,1978).

Bennett,Jonathan.Kant’sAnalytic(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1966).

——.Kant’sDialectic(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1974).

Caygill,Howard.AKantDictionary(Oxford:Blackwell,1994).

Guyer,Paul.KantandtheClaimsofKnowledge(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1987).

——(ed.).TheCambridgeCompaniontoKant(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1992).

Kitscher,Patricia.Kant’sTranscendentalPsychology(Oxford:OxfordUniversityPress,1990).

Korner,Stephan.Kant(Harmondsworth:Penguin,1955).

O’Neill,Onora.ConstructionsofReason:ExplorationsofKant’sPracticalPhilosophy(Cambridge:

CambridgeUniversityPress,1989).

Paton,H.J.TheMoralLaw(London:Hutchinson,1955).

Scruton,Roger.Kant(Oxford:OxfordUniversityPress,1982).

Strawson,Peter.TheBoundsofSense(London:Methuen,1966).

Walker,Ralph.Kant(London:RoutledgeandKeganPaul,1978).

Wood,Allen.Kant’sRationalTheology(Ithaca,NY:CornellUniversityPress,1978).

Гегель

Deutsche Forschungsgemeinschaft 1968 жылдан бастап Гегельдің сыни басылымдарын

шығарады (Hamburg: Meiner). Көпшіліктің пайдалануына ыңғайлы етіп басылған

Werkausgabeеңбегінің20томдығы–еңтаңдаулынемісшебасылымы,ред.Е.Молденхауэр

жәнеК.Мишель(Frankfurt:Suhrkamp,1969–72).АғылшынаудармаларыарасындаГегельдің

Logic, ауд. Уильям Уоллес (Oxford: Oxford University Press, 1975) еңбегі; Phenomenologyof

Spirit, ауд. А.В. Миллер (Oxford: Oxford University Press, 1977); Lectures on the History of

Philosophy, ауд. Е.С. Холдейн және Х.Ф. Симпсон (3 vols. London: Routledge, 1966);

PhilosophyofRight,ауд.Б.Х.Нисбет,ред.АланВуд(Cambridge:CambridgeUniversityPress,

1991)жәнет.б.еңбектерібар.

Findlay,J.N.Hegel:ARe-examination(London:GeorgeAllenandUnwin,1958).

Inwood,Michael.Hegel(London:RoutledgeandKeganPaul,1983).

Kaufmann,Walter.Hegel:ARe-examination(GardenCity,NY:Doubleday,1965).

Popper,Karl.TheOpenSocietyanditsEnemies(London:RoutledgeandKeganPaul,1966).

Rosen, Michael. Hegel’s Dialectic and its Criticism (Cambridge: Cambridge University Press,

1982).

Solomon,Robert.IntheSpiritofHegel(Oxford:OxfordUniversityPress,1983).

Taylor,Charles.Hegel(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1975).

——.HegelandModernSociety(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1979).

Walsh,W.H.HegelianEthics(London:Macmillan,1969).

Иллюстрациялар

18ДезидерийЭразмныңЛуврдағыГольбейнсалғанпортреті.

28 Қазіргі заманғы испан гравюрасы: Трент кеңесінің қорытынды

сессиясы.

38 Римдегі Әулие Игнацио шіркеуінің Андреа Поццо өрнектеген

төбесінде Иисус қоғамының негізін салушыны мадақтау

бейнеленген.

48 Бэконның «Оқытуды жетілдіру» еңбегінің Оксфордта (1640)

басылғаннұсқасыныңмұқабасы.

61 Декартты алғашқылардың бірі болып оқитын және өткір

сынайтын–БогемиялықЕлизаветаханшайымеді.

68 «Левиафанның» мұқабасы, Гоббстың өзі дайындаған болуы

мүмкін. Денесі қол астындағылардан құрастырылған билеуші

азаматтық билікті де, шіркеу билігін де семсер мен шоқпар

арқылыбілдіреді.

80 Король ІІ Карлдың Христ шіркеуінің деканы мен басшысына

Локкты шәкірттерге сабақ беру құқынан айыру туралы

тапсырмасы.

90 Томас Спраттың «Король қоғамының тарихы» еңбегінің

мұқабасы.

103«Адамтуралыэссесі»ағылшынтіліндегіеңұзақфилософиялық

поэма саналатын Александр Поуптың Джонатан Ричардсон

салғансуреті.

112Ла-Флешколледжі.XVIIғасырдағыгравюра.

125 Юбердің гравюрасы: басқа философтармен бірге түскі ас ішіп

отырғанВольтер.

129 Осы суреттің авторы секілді, Руссо да әйелдер философиялық

пайымдауүшінемес,эмоцияүшінжаралғандепесептеді.

137 Канттың бірінші «Сынын» жазған жастағы кезін бейнелеген

гравюра.

146 Фихтенің дәрісті еркін оқу әдісі оның шығармашылығының

қатаңтабиғатыменүйлесебермейтін.

150 Гегельдің өсімдік туралы идеялары дамудың түрлі сатыларын

көрсететінботаникалықиллюстрациялардыескесалады.

163 Ақыл мен тәннің арасындағы байланыс Декарт

диаграммаларының бірінде көрсетілген. Қозғалыс күйіп қалған

қолдан домалақ безге дейін жүйке арқылы жүріп, жан оны

ауырсынуретіндеқабылдайды.

167 Герцог Девонширдің резиденциясы – Хардвик-холлдағы

Гоббстыңпортреті.

178Спинозагеометрияныбілімніңпарадигмасыдепесептеді.Оның

өзіндікжүйесіЕвклидтің«Элементтеріне»негізделген.

185 Ағарту дәуірінде Лейбницті құрмет тұтушылар оны өздерінің

жадындаосыбейнедеқалдырды.

190 Негізгі қасиеттердің объективтілігін теріске шығару үшін

Беркли микроскоптың ашылуын қолданды (мысалы, Гук

бүргесініңсуретін).

197 Юмнің «баспадан өлі шыққан» «Трактатының» бірінші

басылымыныңсыртқымұқабасы.

210Састерман:қартГалилейдіңпортреті.

226 Философтар ғасырлар бойы осы шақ пен өткен шақты

талқылады. Канттың оны субъективті құбылыс ретінде

қарастыруы XVII ғасырдағы француз ксилографиясында

бейнеленген.

233 Декарт «Толғаныстарының» француз тіліндегі бірінші

басылымыныңмұқабасы.

240СпинозабұлгравюрадаКиелікітаптыісжүзіндегідендемұқият

зерттеушіретіндебейнеленген.

247 Лейбниц сарай ханымдарына бірдей екі жапырақтың

болмайтынынкөрсетеотырып,сәйкестіктеориясынтүсіндіруде.

267 Декарт «Әдіс туралы пайымда» көру механизмін бейнелеген

диаграмма.

276ДжонЛокктыңХристшіркеуініңзалындағыпортреті.

288 Берклидің Клин епископы ретінде бейнеленген бұл портреті

оныңтрансатлантикалықмақсаттарындаастарлапжеткізіптұр.

302Codex Azcatitla-ғажасалғаниллюстрациядаҮндістан тұрғынын

монахтардыңарасындашоқындырубейнеленген.

309ГенриГарнетЖарылғышоқ-дәріқастандығынақатысқаныүшін

эшафоттажазаланаралдында.

312 Казуистиканың белгілі классигі Эскобардың «Моральдық

теология»еңбегініңмұқабасы.

326 Бұл портреттегі Гегельдің бейнесі – ойы адамның өзіндік

санасының ең жоғарғы шыңы болған философтың сенімділігін

жарқыратакөрсетіптұр.

336Мордың«Утопиясының»біріншібасылымыныңмұқабасы.

356 Қазіргі заманғы бұл гравюрада Руссо өзі жерге лақтырып

тастаған «Қоғамдық келісім» еңбегінен гөрі Le Devin Village

операсыменкөбірекмақтаныптұр.

370Паскальөмірсүргенкездеқұмаройындарсәнгеайналды.Бірақ

Жорж де ла Турдың суретінде бейнеленген мынадай ортада

бірдеңегебәстігіпойнауайтарлықтайқателікболареді.

382 Юм ғажайып құбылыстар туралы трактатында келтірген

янсенистердіңсауықтыруамалдарыныңбірі.

391 Уильям Блейктің «Ежелгі дәуір» туындысында бейнеленген

ғарышсәулетшісі.

ҚРБІЛІМЖӘНЕҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫБОЙЫНШААУДАРЫЛЫПБАСЫЛДЫ

ЭНТОНИКЕННИ

БАТЫСФИЛОСОФИЯСЫНЫҢЖАҢАТАРИХЫ

3-том

ҚАЗІРГІЗАМАНФИЛОСОФИЯСЫНЫҢБАСТАУЫ

Редакторы–Е.Жеңісұлы

Корректоры–Н.Досболова

Дизайнынәзірлегенжәнебеттеген–М.Әмірайым

Басуға08.11.2018ж.қолқойылды.Офсеттікбасылым.Қаріптүрі«PTSerif».Пішімі

70х100

.Көлемі:25,5б.т.Таралымы10000дана.

Тапсырыс№