«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыҚазақстанРеспубликасыныңТұңғышПрезиденті–

ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтыңбастамасымен

«Руханижаңғыру»мемлекеттік

бағдарламасыаясында

іскеасырылды.

THEPSYCHOLOGY

OFTHEINTERNET

SecondEdition

PATRICIAWALLACE

ИНТЕРНЕТ

ПСИХОЛОГИЯСЫ

Екіншібасылым

ПАТРИСИЯУОЛЛЕЙС

ӘОЖ159.9

КБЖ88.4

У62

«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»жобасыныңредакциялықалқасы:

Редакциялықалқаның

төрағасы–

ТәжинМ.М.

Төрағаныңорынбасары– СағадиевЕ.К.

Жауаптыхатшы– КенжеханұлыР.

АлтаевЖ.А.

АлшановР.А.

ЖаманбалаеваШ.Е.

ЖолдасбековМ.Ж.

ҚасқабасовС.А.

ҚаринЕ.Т.

ҚұрманбайұлыШ.

МасалимоваӘ.Р.

МұтановҒ.М.

НұрышеваГ.Ж.

НысанбаевӘ.Н.

ӨмірзақовС.Ы.

СаңғылбаевО.С.

СыдықовЕ.Б.

Кітаптыбаспағаәзірлеген:Ұлттықаудармабюросы

Аудармашылар–

ЖеңісұлыЕ.

Әдебиредактор–

СыбанбайС.

Ғылымиредактор– СаңғылбаевО.,психологияғылымдарыныңдокторы,профессор

Жауаптышығарушы–

ЖеңісұлыЕ.

Пікіржазғандар– АхтаеваН.,психологияғылымдарыныңдокторы,профессор

АқажановаА.,психологияғылымдарыныңдокторы,профессор

АбайатындағыҚазҰПУпедагогикажәнепсихологиякафедрасындаталқылаудан

өтті

©PatriciaWallace2016

Thispublicationisincopyright.Subjecttostatutoryexceptionandtotheprovisionsofrelevantcollectivelicensing

agreements,noreproductionofanypartmaytakeplacewithoutthewrittenpermissionofCambridgeUniversityPress.

This translation is published by arrangement with Cambridge University Press by «Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдыққоры(«NationalBureauofTranslation»).Allrightsreserved.

У62УоллейсП.

Интернетпсихологиясы.–Алматы:«Ұлттықаудармабюросы»қоғамдыққоры,2019.–356бет.

ISBN978-601-7943-23-3

ПатрисияУоллейстің«Интернетпсихологиясы»киберкеңістіктіңпсихологиялыққырлары,интернеттіңадам

мінез-құлқына әсері туралы күрделі мәселелерді қарастырады. Екінші басылым классикалық және заманауи

зерттеулергесүйенеотырып,интернеттехнологиясындағыжаңаүрдістерді–онлайн-танысу,онлайн-агрессия,

топтықдинамика,балатәрбиесі,проәлеуметтікмінез-құлық,онлайнойындар,құпиялықжәнебақылау,желіге

тәуелділікпенжелініқалыптастырудыңстратегияларынзерттейді.

Әдетте,адамөзіндікменінсырткөзгежақсыәсерқалыптастыруарқылыкөрсетеді.Бірақбұлоныңшынайы

бейнесіме?Онлайндаашық-жарқынадамоффлайндадасолқалпынсақтайма?Осындайқызықтымәселелерді

белгілі әлеуметтік психологтардың дәстүрлі зерттеулерімен салыстыра таразылайды. Онлайнда өзгенің

басындағы жағдайды, жан-дүниесіндегі арпалыстарды, жалғыздықты, көпшіл-бауырмал болуды түсіну

мәселесінедеавтортерең көз жүгіртеді.Онлайн-ортақалыптастыратынтоптарға конформдылық,топпікірін

қабылдауғабейімділіктеадамжаратылысыныңбірқырыекеніжан-жақтымысалдармендәлелденген.

Оқулық жоғары оқу орнының студенттеріне де, жалпы психология мен интернет психологиясына

қызығушылығыбаркезкелгеноқырманғадатаптырмаскөмекшіқұралболаалады.

ӘОЖ159.9

КБЖ88.4

ISBN978-601-7943-23-3

©PatriciaWallace,2016

©«Ұлттықаудармабюросы»ҚҚ,2019

...Біздіңмақсатымызайқын,бағытымызбелгілі,ол–әлемдегіеңдамыған30елдіңқатарынақосылу.

Мақсатқа жету үшін біздіңсанамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрынжаңғырып отыруы тиіс.Бұл

саясижәнеэкономикалықжаңғырулардытолықтырыпқанақоймай,олардыңөзегінеайналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100

оқулықтыәртүрлітілденқазақтілінеаударып,жастарғадүниежүзіндегітаңдаулыүлгілердіңнегізіндебілім

алуғамүмкіндікжасаймыз.

Жаңамамандарашықтық,прагматизмменбәсекелестіккеқабілетсияқтысананыжаңғыртудыңнегізгі

қағидаларын қоғамда орнықтыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім

ордаларыныңаудиторияларындақаланады...

ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті

Н.Ә.Назарбаевтың

«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»аттыеңбегінен

Мазмұны
Екіншібасылымғаалғысөз
Алғыссөз
1.ИНТЕРНЕТЖӘНЕПСИХОЛОГИЯ
«Интернеттің»анықтамасы
Желідегітіл
Онлайн-әрекеткетеориянықолдану
Интернетқолданушыларынакөмек
2.СІЗДІҢОНЛАЙН-ТҰЛҒАҢЫЗ:ӘСЕРҚАЛЫПТАСТЫРУ
ПСИХОЛОГИЯСЫ
Онлайн,онстейдж(жұрталдында)
Онлайнжәнеоффлайнәсерқалыптастыру
Линзаарқылықарасақ
Жекеуеб-сайттарменәлеуметтікжелілерарқылыәсерқалыптастыру
Бізтымнарциссболыпбаражатырмызба?
Пернетақтаны«терлеп»жұмысістеугемәжбүрлеу
3.ИНТЕРНЕТТЕГІТОПДИНАМИКАСЫ
Топтыңқұрылуы,оффлайнжәнеонлайн
Конформдылық
Топтықережелер
Топтықполярлану
Топтықжұмылдыру
Виртуалжұмыстоптары
4.ОНЛАЙН-АГРЕССИЯПСИХОЛОГИЯСЫ
Фрустрацияжәнеагрессия
Онлайн-коммуникацияныңекіұдайлығы
Анонимдік
Жаза
Катарсис:ашушығарыптұрудұрыспа?
Киберізгетүсу
Агрессия:интернет-стиль
Онлайндаагрессиялымінез-құлықтыбәсеңдетустратегиясы
5.ЖЕЛІДЕГІҰНАТУЖӘНЕЖАҚСЫКӨРУ:ТҰЛҒААРАЛЫҚ
ТАРТЫМДЫЛЫҚПСИХОЛОГИЯСЫ
Тұлғааралықтартымдылықнегіздері,оффлайн
ОнлайнТұлғааралықтартымдылық
Онлайн-танысупсихологиясы

Интернетжәне«тұлғааралық»тартылыстылсымы
6.ЖЕЛІДЕГІАЛЬТРУИЗМ:ПРОӘЛЕУМЕТТІКМІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ
ПСИХОЛОГИЯСЫ
Мейірімділіктіңкездейсоқмысалдары:интернет-стиль
Адамдарнегебір-бірінекөмектеседі?
Проәлеуметтіконлайнмінез-құлық
Онлайндакімкімгекөмектеседі?
Манипуляцияжәнеалдау
Бізсізгеқалайкөмектесеаламыз?
7.ОНЛАЙН-ОЙЫНДАРПСИХОЛОГИЯСЫ
Видеоойындаржіктелімі
Кімнеүшінойнайды?
Ойынмеханизміжәнеадамныңмінез-құлқы
Видеоойындардыңпсихологиялықәсері
Видеоойындардыңпайдасы
Байсалдыойындар:білімберу,біліктіліктіарттыружәнеденсаулықсақтау
салаларындағыгеймификация
8.БАЛАНЫҢДАМУЫЖӘНЕИНТЕРНЕТ:ОНЛАЙН-ТӘРБИЕ
Адамдамуыныңэкологиясы
Когнитивтідаму
Физикалықдаму
Әлеуметтікжәнеэмоциялықдаму
Сексуалдықдаму
Баланыңдамуыжәнеинтернет:жақсыданүйрен,жаманнанжирен
9.ГЕНДЕРМӘСЕЛЕСІЖӘНЕИНТЕРНЕТТЕГІСЕКСУАЛДЫЛЫҚ
Ерлерменәйелдер:қарама-қайшылықнеде?
Гендержәнетіл
ОнлайнтілІ:бізқандайтүспентереміз?
ИнтернетжәнеЛГБТмәселелері
ОнлайндағысексуалдыҚқолсұғушылық
Интернеттегісексуалдылық
Интернеттегіпорнография
Гендермәселелеріжәнешектісексуалдылық
10.ОНЛАЙН-ҚҰПИЯЛЫҚПЕНБАҚЫЛАУПСИХОЛОГИЯСЫ
«Құпиялықтың»тарихыжәнемаңызы
Онлайн-құпиялық
Бизнес-модельдержәне«bigdata»
Бақылау

Онлайн-бақылаудыбасқарустратегиясы
Құпиялықкелешегі
11.ИНТЕРНЕТ–УАҚЫТИІРІМІ
24/7жұмысаптасы
Интернеттіңеліктіруерекшеліктері
Интернеттіңеліктіргішаудандары
Себептеріменемдеутәсілдері
Сырқататауыне:тәуелділікпе,шектеншығума,еркелікпе?
12.ИНТЕРНЕТАРҚЫЛЫӨМІРДІТӘРБИЕЛЕУ
Жақсы,жаманжәнежағымсыз
Технологиялықдетерминизмдіқайтақарау
Астыртынымырағаарналғанеңыңғайлыорын
Онлайн-әлемдіқалыптастыру
Интернетпсихологиясы:theNextGeneration
ГЛОССАРИЙ

Екіншібасылымғаалғысөз

1999жылы«Интернетпсихологиясы»кітабыныңбіріншібасылымы

шыққанкезде,«кірпіш-кітап»сататындүкендерəлідетұғырдантүсе

қоймағанеді.СегізқызметкерібарGoogleтаяудағанаөз«гаражынан»кең

кеңістіккешыққанкезболатын,алFacebook-тіңнегізінсалушыМарк

Цукербергжоғарыоқуорныныңекіншікурсстудентіретіндеклассикаға

ендібасқойыпеді.iPhoneApple-деносыданонжылдансоңғанабөлінді,

оғанілескенмобилқосымшалардыңтасқыныдакейінірекболыпеді.«1999

жылданберідекөпдүниеөзгерді»,–дередімжəнеолешқандайдаасырып

айтқандықболмаседі.

1990жылдарыинтернет«адамаяғыбасыпкөрмеген»,бассұғудыңөзізор

күштіқажетететінтылсымаумақзерттеушіпионерлердіқатты

қызықтырды.Қолайсызмодемдер,«балғын»бағдарламалар,жүктеуге

кететінартықуақытпеносалбайланысүнеміалданшығып,жұмысымызға

кедергікелтіретін.Олкездекиберкеңістіктіңтүрліқуыс-қуысының

психологиялыққырызерттеушілерназарыноншааударақоймайтын.Десе

деинтернеткеуақытжұмсағанəрадамосынəрселердіңадаммінез-

құлқынақаттыəсеретебастағанынжітібайқайалатын-ды.Кейденеге

жəненеліктентосынқимылғабойалдыратынымыздыжақсытүсінуүшін

мен,негізінен,əлеуметтікғылымдарсаласындабелгілізерттеулермен

айналыстым.

Әрине, классикалық зерттеулер әлі де өте маңызды. Дегенмен бұл жаңа

басылымкеңқанатжайғанонлайн-әлемніңпсихологиясынаүңілетінкөптеген

қазіргі зерттеулерді қоса қарастырады. Психология, коммуникация,

информатика, бизнес, саяси ғылымдар және басқа да салаларда жүргізілген

белсенді зерттеулер адамның интернеттегі, әсіресе әлеуметтік желілердегі

мінез-құлқыжайлыжаңапайымдартуындатады.Көптегенғылымижурналда,

мысалы, «Адам мінез-құлқы және компьютер», «Компьютерлік балама

байланыс журналы», «Киберпсихология, мінез-құлық және әлеуметтік

желілер», «Жаңа медиа және қоғам», «Киберпсихология және мінез-құлық»,

«Киберпсихология» журналдарында осы тақырыптарға ерекше назар

аударылады. Университеттер академиялық бағдарламаларды іске қосады,

конференциялар өткізеді, интернет-зерттеу институттары желілерде

қолданушылар тап болатын үлкен мәселелерді зерттеу үшін түрлі тәжірибесі

менперспективасыбарадамдардыбіріктіреді.

Дəлбіріншібасылымдағыдай,меніңмақсатым–жаңацифрлық

технологияларғанегізделгенутопиялықболашақтытымəсірелемеу.

Сондай-ақинтернетадамдардыңмінез-құлқыменəлеуметтікқатынастар

үшінқорқыныштынəтижегедушаретедідепқаттықорқытудыңдақажеті

жоқ.Оныңорнынаментепе-теңдіксақтауғатырысып,оңжəнетеріс

тұстарынасілтемежасайотырып,көпжаңамəселелергемəнберіп,

интернетпсихологиясытуралызерттеулерденшынайыбілетініміздікеңірек

баяндаймын.Мұндаерекшемəнберілгенкейбірзерттеулердіңжаңалығы

оқырманғаасапайдалыболуғатиіс.Мысалы,адамдарəлеуметтік

желілердегіпрофильдерденқалайəсерқалыптастырадынемесенегекейбір

видеовирусболыпкетеді?Бұлкітаптыңоқырмандарғаорнытолмас

зардабытиетінжелілікқателіктерденбойтартуынакөмектесетінінеде

сенімдімін.Қалайболғандада,бізұмтылғансайынжылдамдықүстейтін

ұшқыркөліктекележатырмыз,сондықтаносыкітапоқырмандардыдұрыс

саяхатжасауғажəнеоныдұрысбасқаруғакөмектеседідепсенемін.

Алғыссөз

Осы кітапты өмірге әкелуге өз ұсыныстарымен, әзілдерімен және

идеяларымен көмектескен әлемдегі барлық адамдарға алғыс айтқым келеді.

Олар – әр саланың өкілдері, өмірлік тәжірибелері де әртүрлі, өз мүмкіндігін

Minecraft-та жарқырата көрсететін қарапайым оқушыдан бастап, онлайн-

бизнесбастапотырғаніскерзейнеткергедейінгібарлықжасдеңгейінқамтиды.

Рецензенттерекіншібасылымғаарналғантақырыптартуралытамашаидеялар

жәнеөзімжекежолығаалмайтынкейбіркішкентайинтернет-қолданушыларын

зерттеужөніндекеңестерберді.Сондай-ақбаланыңдамуындағыинтернетпен

жаңа технологиялардың рөлі туралы зерттеулеріме қатысқан Джон Хопкинс

университетіндегі әріптестеріме, Дарынды жастар орталығындағы

студенттерімізге де – мыңалғыс. Кембриджуниверситетінде қызмет істейтін

немесе ерекше үлес қосқан – Давид Репеттоға, Ребекка Тейлорға, Джит

Абрамға, Стефани Саксонға, ДжимДиггинске жәнебарлық жақсыадамдарға

рақметайтқымкеледі.CambridgeUniversityPressбаспасыДжонМилтонның,

Исаак Ньютонның және Стивен Хокингтің еңбектерін басып шығарғанын

ойласам, үнемі іштей қысыламын. Соңында өзімнің Жулиан, Келли, Кейко,

Марлен және Лили алдында қарыздар екенімді айтып, алғыс жаудырғым

келеді.

ПатрисияУоллейс

Интернетжəнепсихология

Twitter-діңтрендтақырыптарынқарапотырып,

#менұйқыданайырылдымөйткенідепаталатынжазбағатапболдым.

Осындай«босжердітолтыр»делінетінинтернет-мемдерадамнан-адамға

көшіп,бүкілəлемдегіTwitterқолданушыларынқызықтыжəнетартымды

сөздерқосуғаитермелейді.Жауаптыңбірімынадайболды:«Əлікүнге

«Касабланканы»көрмегенадамдарбарекен».Басқабірадам:«Телефонды

қалайлақтырыптастауғаболатынынбілмеймін»,–депті.Осыжауап

көпшілігіміздіңойымызбенастасады.СмартфонTwitterқолданушысын

ғаламторғатəулігіне24сағатбойыбайлапқояды,олешқашан

ұйықтамайды.

Кезіндеинтернетғалымдармензерттеушілердіңқұпиябайланысқұралы

болды.Алайдақазіроладамбаласыныңсізбілетінкезкелгеніс-əрекетін–

саудаданбастапжыныстыққатынасқадейінгі,зерттеуденбастап

көтеріліскедейінгібарлықəрекетінқолдайды.Бізоныдостарымызбен

жəнеəріптестерімізбенбайланысорнату,келісімшартіздеу,зерттеужүргізу,

ақпараталмасу,бейтанысжандарменкездесу,қастандықтыжасырып-жабу,

тіптіжануарларменəңгімелесуүшіндепайдаланамыз.Əйтеуірбір

америкалықымтілінбілетінКокоесімдітаугорилласыныңонлайн-чатқа

қатысқаныбар.СондаКоконыңанаболу,қандайтағамдыұнататыны,үй

жануарлары,достық,махаббатпенболашақжайлыойынбілуүшінəлемнің

түкпір-түкпіріненадамдарчатқакірді.Кокоөзінің«досы»Ндумемен

ойнағансоң,көңілкүйіболмайотырған-ды.Сондықтанашуын

көпшіліктеналғандайболып,олардыəжетханадепатапжіберді.Бұлоның

тілінде«жаман»дегенмағынаныберетінеді.

Интернеттезқанатжайды,онлайн-ортадаөтежылдамқарқынменөзгеріп

келеді.Желініңадаммінез-құлқынақалайəсерететінінзерттегісікелетін

ғалымдарүшінғаламтор–үнеміқозғалыстаболатынмақсат.Дегенмен

интернеттіңбіз,адамдар,əдеттентыс,оғаштауəрекетететінжəнеқарым-

қатынасжасайтынорынекенінбілеміз.Кейдеоныңпсихологиялықəсері

оңболыпкөрінеді.Бірақарагідікболсадабізбасқаортадамүлде

істемейтінəрекеттіинтернеттеістейміз,сөйтіпартынанөкінеміз.Солай

болатұрсада,интернет–өзімізжақсынемесежаманжағынақарайықпал

етежəнеқалыптастыраалатынорта.

Сізжаңалықтарды,негізінен,онлайноқитынболсаңыз,ара-арасында

астынажазылғанпікірлердіоқыпжүрсеңіз,жалпыинтернетпсихикалық

ауытқуыбар,тосынидеяларменкүмəндіуəжікөпадамдарғатолыдеп

ойлауыңызмүмкін.Алақыл-есідұрысадамдарбұлкеңістіктеөтемұқият

əрекетететіндейкөрінеді.Дегенменадамдардыңіс-əрекетінқарастырған

онжылдықзерттеудекөзжеткізгеніміздей,қоршағанортадағыазғана

өзгерістеросы«қалыпты»адамдардыңөзінбасқашаұстауынаəкелуі

мүмкін.Кейдетіптінəтижееріксізтаңғалдырады.Өзіміздімейірімді,

салқынқанды,табандынемесежомартдепсанасақта,мінез-құлқымызға

түрліжағдайлардыңқалайəсерететінінбағалайбермейміз.Өздерін

салқынқандылықтың«ондығында»депесептейтінадамдаркейжағдайда

күйіп-жаныпкетуіықтимал.Мейірбандықтыжоғарыбағалайтын,əдетте

адамдарғаөтежылықарайтынадаминтернеттегі«майданның»өртінебас-

көзсізқойыпкетуідемүмкін.Психологиялықзерттеулеркөрсеткендей,

тіршілікететінортасыадамныңжүріс-тұрысынашынындадаықпалетеді.

Өздерітіптіжатсанайтыннəрсенікейжағдайдакүнсайыністеуіде

мүмкін.

Адамныңөмірсүретінортасыдамып,киберкеңістіксалыстырмалытүрде

əлідежаңасаналыптұрғанкезде,бізоныңөзімізгеқалайəсерететінін

болыпжатқанжайттардыпсихологиялықтұрғыдамұқиятзерттейотырып

білеаламыз.Ісжүзіндегіонлайнмінез-құлықтызерттеудамибастады,ол

ғалымдарназарынəлеуметтікжəнемінез-құлықғылымдарына,сондай-ақ

информатикаға,медиа-зерттеулерге,коммуникация,юриспруденция,

бизнесжəнебасқадасалаларғааударыпкеледі.Мысалы,интернеткекірген

кезденегеөзіміздіөзгешеұстайтынымыздытүсінутабыстапқысыкелетін

компанияүшінасамаңызды,ал«мəліметтердіқорытушығалым»–бизнес

əлеміндеерекшеқарқынмендамыпкележатқанмансап.Бізонлайнмінез-

құлықжайлымəліметалуүшіносыақпараткөздерініңбарлығын,сондай-

ақадамныңжекеқалғандағыіс-əрекетітуралыбілгеннəрсеміздіңбəрін

пайдаланааламыз.Мысалы,еркінпікірталастырыпотырғантоптадау

қаттыөршіпкетсе,бізнеболыпжатқанын,негесолайболыпжатқанын

жақсытүсінуүшінагрессияныпсихологиялықтұрғыдазерттеудіңұзақ

тарихынасүйенеаламыз.Бақыттыотбасылықжұпонлайндакездескенін

естиқалсақ,осындайқарым-қатынастарнегеадамныңбақыттанбасын

айналдыратынынтүсінуүшінтұлғалардыңбір-бірінеұмтылуыжайлы

зерттеулергежүгінеміз.

Əсерқалыптастыружəнеəсердібасқаруғақатыстыклассикалық

зерттеулергетереңдейенеотырып,осыкітаптың2-тарауынонлайн-

адамнанбастаймыз.Киберкеңістіктебұлүдерістертүрлішеөрісалады,

өйткенісізəсерқалыптастыруүшінпайдаланатынбасқаадамдардың

кеңестеріжəнеөзпікіріңіздіқалыптастыруүшінқолданатынқұралдар

күнделіктіөмірдеқолданатыннəрселерімізденмүлдебөлек.(Бұлкітапта

менонлайндажоқнəрселердіңбəрінесілтемежасауүшіншынайыөмірден

мысалкелтіремін.)Оданəрі,3-тараудабізинтернеттегітопдинамикасын

мұқиятқарастырамызжəнетоптарғақатыстықаншамапсихологиялық

құбылыстыңтүрлішеөтетінінкөрсетеміз.Конформдылық,топтық

полярлану,топтыжұмылдыру,ой-талқы,топтыққақтығысжəнетоптық

ынтымақтастықсекілдімысалдардыпайдаланамыз.Бұлзерттеулердің

маңызыөтезор,өйткенібізжұмыстоптарынонлайн-əлемгекөшірген

үстінекөшіріпжатырмызжəнеоларжоқдегендеөздерініңшынайы

өмірдегіəріптестерісекілдіөнімдіболадыдепүнсізжорамалдаймыз.

Адамдардыңкейдетомаға-тұйықболыпқалатыныжəнебасқалармен

қарым-қатынасқатүскенкездекөңілкүйітезбұзылатыныонлайнмінез-

құлықтызерттейтінғалымдарүшіналғашқытосынсыйлардыңбіріболды.

4-тарауагрессияпсихологиясын,оныңжелідегітаралуретін,дөрекі

жазылғанхаттардыңтүп-тамырыніздеуді,жалынатқан«майдандарды»

жəнеонлайнмінез-құлықтыңбасқададаулыформаларынқарастырады.

Екіншітосынсый–кейбірсебептергебайланыстыинтернет-ортаның

достыққатынастарменромантиканықолдайтыны.5-тараудаонлайн-

əлемдегі,əсіресеəлеуметтікжелілерменонлайн-танысулардағы

тұлғааралықұмтылыссипатықарастырылады.

Интернеттіңкөпқуыс-бұрышыкөмеккезəружандарғақолұшынсозуүшін

едəуіруақытыншығындауғадаярадамдарғадатолы.6-тарауда

альтруизмге,еріктіболу,қаржыжинаужəнеқолдаутоптарынжелініңқалай

демейтінінебасамəнберіледі.Психологиялықтұрғыдакейбіринтернет-

аудандарбелгілібірқолдаутоптарыүшін,мысалы,өздерінқоғам«айдар

тағып»тастағандепсанайтындардыңмүшелеріүшін,өзмəселелерін

адамдардың,тіптіөзотбасыныңдаталқысынасалғысыкелмейтіндерүшін

ерекшемаңызды.Оларонлайндаөзмəселелерінортағасалып,ешкімді

толықмансұқтауғатəуекелетпейтінбасқаадамдардыдақолдап,тыметене

əңгімелесеалады.

Онлайн-ойындарменолардыңоңжəнетеріспсихологиялықəсері–7-

тараудыңбастытақырыбы.ҚарадүрсінPacman-нанбасталғанонлайн-

ойындаржарқ-жұрқеткенерекшесипаттывиртуалəлемдердедүниежүзінің

барлықтүкпіріненойыншылартартатынасажоғарыставкалы,қаржықоры

есепсізбизнескеайналды.Осыойындардыңтүп-тамырындаойыншылар

қайтаайналыпсоғаберуүшінтымсенімдіетіпжүзегеасырылғаніргелі

психологиялықпринциптержатыр.Зерттеулеркөрсеткендей,ойындаржай

ғанаойнаудандазорбасымдықтарұсынаалады.

8-тараубаланыңдамуыжəнецифрлықтехнологияларарқылыөсудің

шынайысипатыжайлыбаяндайды.Мысалы,жасөспірімдеркүнсайын

ондағанмəтіналмасып,мəтінхабарламалардыəңгімелесудіңбастықұралы

ретіндепайдаланады.Қазіргіжастар–шынындада,цифрлықаборигендер,

олардыңтұлғалықдамуында,əлеуметтікмінез-құлқында,когнитивті

дамуында,тіптімиыныңдамып-жетілуіндеинтернетерекшерөлгеие.

Кейбірзерттеулеркөрсеткендей,интернеттіқолданудыңкейтүрлері

когнитивтідамужолындаоңнəтижегежеткізеді,алкейбіреулері

көпмəселелілікпенселқостықтыңқауіптідеңгейінбайқатады.

Пернетақтанытақ-тұқбасып-ақдеректерді,дəйектердіжəнешынайы

оқытубейнематериалдарынкөзалдынаəкелуарқылыинтернетжас

адамдардыңбілімалуүрдісінөзгерткенісөзсіз.Əлеуметтікжағдайда

балаларəңгімелесудіңжаңанормаларыменүлгілерінжасапшығарып,өз

қажеттіліктерінқанағаттандыруүшінонлайн-ортаныбірігіп

қалыптастырады.

Pewзерттеуорталығыжүргізгенсауалнаманəтижесінесүйенсек,АҚШ-

тағыересекадамдардың87пайызыинтернеттіпайдаланады.Жыныстық

ерекшеліктерібойыншабұлмəселедетепе-теңдікбар.

Дегенменосыорта

əуелдеерадамдардыңерекшебасымдығыменқалыптасты,əлідесондай

аймақтаржоқемес.Мұндайерекшелікөзізінсөзсізқалдырды.9-тарауда

онлайндагендерлікрөл,стереотиптерменқақтығыстарқалайөрістейтіні

қарастырылады.Əйелдерүшінинтернеттіңкейбірқуыс-бұрышы

дұшпандықорынболуымүмкін.Осытараудаинтернеттегісексуалдылық,

оныңішіндекиберсексжəнепорнографиямəселелерідесарапталады.

Ұлттыққауіпсіздікагенттігініңбұқаралықбақылаубағдарламаларыбар

екенібелгіліболғанда,сондай-ақалыпəлеуметтікжеліқұпиялықсаясатын

өзгертіп,қолданушылардыашуландырғанкезде,онлайн-құпиялықтуралы

пікірталасөршіпкетті.10-тараудақұпиялықпенбақылаудың

психологиялыққырларыжəне«құпиялықтыңқарама-қайшылығына»

өзіміздіңкөзқарасымызқарастырылады.Біз,əрине,онлайн-құпиялыққа

қаттыназараударатынымыздыайтамыз,бірақкөптегенинтернет-

орталардыңөзіндікерекшелігінеорай,көпжағдайдабізгебəрібірсекілді

əрекететпейміз.Ақылғасалсақ,адамдардыңбасымбөлігіонлайнға

салынғаннəрселердіңбəрібізқосуғатырыспағанəрқандайаудиторияға,

тіптібарəлемгетаралыпкетуімүмкінекенінтүсінедінемесетүсінугетиіс.

Бірақкөпонлайн-кеңістікадамдарғаосымəселеніұмыттырып,өздерін

басқалардыңіс-əрекетіндəлқасындабақылаптұрғандайұстауға

итермелейді.Осытараудаадамдардыңмінез-құлқын,оныңішіндеесепсіз

жекемəліметтермен«ұмытылуғақақыболу»сияқтымəселелерді

қозғайтынқұпиялықтуралыпікірталастардыңмаңыздымəселелері

көтеріледі.

11-тараудабізинтернеттіуақытшаүңгірретінде,аптаның7күніндегі24

сағаттықөзарабайланысжұмыспенөмірүйлесімінеқалайəсерететінінен

бастапзерттейміз.Шекаралардыбасқаруықшамқұрылғыларарқылығана

емес,адамдардыңсіз«иекастында»ғанаболатыныңыздан,бастықтың

хатынанемесеəріптестіңхабарламасынатезжауапқайтараалатыныңызды

күтетіндіктендетымқиындапбаражатыр.Бұлтарауда«интернетке

тəуелділік»даулымəселесі,оныңқаншалықкеңтаралғаны,оны

туындатушыненəрсеекеніжəнешынмəніндененісолайатауқажеттігі

қарастырылады.Онлайн-ойындар,əлеуметтікжелілерсекілдіинтернет-

орталартымнанымдыболғандықтан,кейадамдарөзініңотбасылық

өміріне,əлеуметтікқарым-қатынастарынажəнееңбекжолыназиянын

тигізіпжатсада,өзмінез-құлқынбақылапұстайалмайқалады.

Соңында,12-тараудабізинтернеттіқолданушыларретіндеəуеліосы

ортанықалыптастырып,дұрысжағынақарайдамытуғакөмектесеалатын

тəсілдердізерттейотырып,келешеккекөзтастаймыз.Бұл–телевидение

емес,негізінен,өзіміздіңқараудағдымызбенқолдаушылардыңдемеуі

арқылықозғалысқакелтіретінтехнология.Интернет–істеліпжатқан

жұмыс,осыжұмыстыңбасымбөлігінбізөзімізатқарамыз.Өзіміздің

онлайндағымінез-құлқымызғаəсерететінкөппсихологиялыққұбылыс

жайлыбілімімізгесүйенеотырып,бізжелідеөзарақатынасжасайтынөз

мінез-құлқымызбенбасқаларғаəсеретустратегиясынжасапшығара

аламыз.Сондай-ақбізинтернеттіңдамумүмкіндігінжəнежаңа

психологиялықэффектілердіңқандайөзгерістерəкелетінінболжауүшін

кіршіксізнəрсенідеортағашығарааламыз.

«ИНТЕРНЕТТІҢ»АНЫҚТАМАСЫ

Техникалықтұрғыда«интернет»терминініңнақтымағынасыбар.Ол–бір-

бірінеқосылуүшінтаратылымдыбасқарупротоколы/интернет-протокол

(TCP/IP)депаталатынбірдейережелердіпайдаланатын,бір-біріменөзара

байланысқанкомпьютерлікжелілердіңжаһандықжүйесі.Желілердіңөздері

цифрлықсигналдардысымдынемесесымсызбайланыстардықолдану

арқылытаратады,көпзерттеуосытаратуқұралдарыныңмүмкіндігін

ұлғайтады,əсіресетолассызбейнематериалдардыңжылдамкөбеюідұрыс

депсаналады.Оптикалықталшық,ортақосьтікабель,ішінемысқұйылған

қарапайымеспеқосақнемесецифрлықсигналдыжеткізеалатынкезкелген

нəрсежеліліктасымалдаушыболаалады.Кейбіреулеринтернеттің

түпнұсқадизайныикемдіболғанысонша,екіқаңылтырқұтыменішекте

басайналдырарлыққимылжасайаларедідепəзілдейтін.

Сымсызинтернет-байланысрадиосигнал,рентгенсəулесі,гамма-сəулелер

жəнекөзімізкөреалатынжарықтыңкөмегіменбөлінетінэлектрмагнитті

спектрарқылыжасалады.Таратылымдардыңəралуантүріспектрбойымен

ұзындығыəртүрлітолқындардыпайдаланады.Интернетті

пайдаланатындардыңтолқыны–көрінетінжарықтанұзынырақжəне

радиодақолданатындиапазондарғажақын.

Дегенменбұлкітапинтернеткеғанаемес,технологияғадақатысты.Əңгіме

–компьютерлікжəнецифрлықбаламаөмірдіңкезкелгентүрінің

психологиялыққырыжайында.Онысізқалайпайдаланасыз,өзеркіңізде.

Мысалы,кафедеөзіңізұнататынқосымшаларғакіруүшін

смартфоныңыздытегінWi-Fi-ғаикемдейаласыз,сондықтанөз

операторыңыздыңқызметінтөлеугеарналғанмəліметтерді

пайдаланбайсыз.Бұлжердесіздіңтелефоныңызкофе-шоптыңWi-Fi

бағыттаушысыменбайланысқатүсуүшінкезкелгенинтернет-

провайдерменсымдыбайланысыбар,дүкенпайдаланатынTCP/IP-ді

қолданады.Бірақкөлікішінде,Wi-Fi-дыңкезкелгенсигналдиапазонынан

тысжерде,смартфоныңызөзоператорыңызпайдаланатынGSMнемесе

CDMAсияқтыбайланыспротоколдарынасүйенеотырып,ұялы

инфрақұрылымғаауысады.Ендітелефоныңыздыңантеннасыұялы

байланысмұнарасыныңбіріменсигналалмасыпбарыпинтернетке

қосылады.

Психологиялықтұрғыдаосыортаныңкезкелгеніжəнеменкелесітарауда

əңгімелейтінбасқаларыдаадамныңмінез-құлқынаəсеретеалады,

сондықтан«интернет»,«киберкеңістік»жəне«онлайн»терминдерін

кеңіненде,жекелейдеқолданамын.Онлайнмінез-құлықтызерттеудің

қиындығы–орталардыңөзгеріптұратынында,дегенменбұлолардың

əртүрлімəліметтаратуқұралдарыннемесебайланысережелерін

қолданатынынақаттытəуелдіемес.Осыкітаптабізсолардың

психологиялықерекшеліктерінқарастырамыз,кейдеолардың

технологиялықмүмкіндіктерімінез-құлыққаəсеретседе,бұл

функциялардыңпротоколғаешқатысыболмауыдамүмкін.Мысалы,

қолданатынбайланыспротоколынақарағанда,экранныңкөлемімен

смартфонныңұтқырлығыадамныңіс-əрекетіүшінмаңыздырақ.

Оксфординтернет-зерттеулеринститутыныңнегізінсалушыУильямХ.

Даттонныңайтуынша,əлеуметтікғылымдартұрғысынанқарағанда,

базалықтехникалықинфрақұрылымдарғажəнеоныңпротоколдарынабаса

мəнберуинтернеттіңанықтамасынтабуүшінтымшектеуліболареді.

Бұл

кітапқакеңірек,бəрінқамтитынанықтамасайкеледі,сіздертіптіинтернет

пайдаболарданбұрынғы,бөлекбөлмелердеотырғанадамдарды

байланыстыратынқарапайымжелілердінегізетіпалғанкейбірзерттеулер

жайлыоқыпбілесіздер.Кеңмағынасындакиберкеңістікдегеніміз–кең

ауқымдытəжірибелер,сондықтанбізгежүйелеудіңерекшетүрі–танымал

виртуалəлемніңшегінпсихологиялықкөзқарастұрғысынанбөлетін,нақты

белгіленгенкеңістіктергежіктейтінтүріқажет.

Онлайн-ортатаксономиясы

Зоологтаржануарлардыбелгілібіртиптерге,санаттарға,отрядтарға,

тұқымдастарға,тектерге,ақыраяғы,түрлергебөлгенде,түрліендіктерде

бір-бірінеұқсасболыпкелетінағзалардыңнегізгіерекшеліктеріне

сүйенеді.Жануардыңомыртқасыбарма?Барболса,олхордалылартүріне

жатады.Олнежейді?«Негізінен,етжейді»дегенжауапберілсе,оның

санаты–етқоректі.

Онлайн-орталартірінəрселердіңбасымбөлігінеқарағандаанағұрлым

жылдамөзгередіжəнедамиды,сондықтанжіктеудіңкезкелгеннұсқасы–

субъективтіжəнеикемді.Соныменқатаркөпортаныңбалама

ерекшеліктерінемесебірнешеэлементтібіріктіретінгибридтіксипатыбар.

Солайболатұрсада,интернеттарихынаүңілеотырып,бізкөзалдымызға

алуан-алуанерекшелігіде,сəйкестігідебар,араласформасыкөпəлдебір

еркінтаксономияныəкелеаламыз.Олинтернет-ортаныңертеректегі

«біріншібуынынан»,атапайтқанда,WorldWideWeb,электронпошта,

пікірталасфорумдарыжəнесинхрончаттарданбасталады.Бұданкейінол

ортақжұмысты,ортаққолданудыжəнепайдаланушыконтентін(UGC)

берікқорғайтынWeb2.0ортағаауысады.Бұлжіктеусхемасыəрортаның

технологиялықтүп-тамырынамейліншеазсүйенеді,мінез-құлыққаəсер

етеалатынкейбірфункцияларғакөбірекиекартады.Мысалы,«олбасқа

адамдарменбайланысжасайма,қалайбайланысжасайды,байланыс

жасаса,ортаныңинтерактивті,үйлесімдіжəнемультимедиалықсипаты

қаншалық?»дегенмəселелергебасамəнбереді.

Тор(Web)

Алғашқыинтернет-ортаWorldWideWebболды.Интернеттімиллиондаған

адамныңөмірінеенгізгенортадасолболар.БізоныMosaicдепаталатын

ертеректегіуеб-браузердіңкөмегіменкөреалатынбыз.Қазірадамдарсол

арқылыақпаратіздеп,саудажасап,шоттардытөлеп,фильмкөреді,басқада

көпнəрсеістейалады.(Уеб-браузерлербасқадакөпортанықолжетімдіете

алады,сондықтанқолданушыларғажекебағдарламалықжасақтаманығана

орнатыпалудыңқажетіжоқ.)Бұлжердементордыңөзгеадамдарменкөп

əңгімелесугеқатыссызақпаратқоймасы,саудаорталығы,өзіне-өзіқызмет

көрсетудүкені,театржəнебасқадафункциялармекеніекенінбаса

көрсеткімкеледі.

Ақпараттықресурсретіндеторғатеңкелерештеңежоқ,содандабіздің

іздегеніміздітауыпалуқабілетімізүнеміжақсарыпкеледі.Google

мейліншенақтыжəнееңсапалынəтижелердікөрсетуүшінөзініңіздеу

жүйесінжасапшығарды.Нəтижесіндеолотбасындақолданатынсөзгеде,

етістіккедеайналды.Google-дыңқұпияалгоритмдеріүнеміөзгеріптұрады.

Бұлөзсайтындəлбасқаадамдардікіндейнəтижелердіңбіріншібетіне

шығаружолындаоңтайландырудыңқитұрқытəсілдерінпайдаланатын

айлакерлердіңжолынкесуүшінжүзегеасырылады.Мысалы,шаштың

түсуінемдеугеарналғануеб-сайттыжарнамалауғаықыласты

бағдарламашыбастыбеткеадамдаржиіпайдаланатынкілтсөздердіжазып

қоюымүмкін.Онысыбірденкөзгеұрмауыүшіноларшрифтініңфон

режиміндекөрінбейқалатынтүсінпайдаланады.Қолданушылароны

байқамайды,бірақбағдарламашыGoogle-дыңботысайттыөтемаңызды

дептануынаүмітартады.Іздеужүйелерімұндайалаяқтықтардыелемейді,

тіптіуеб-сайтжазалануыдамүмкін.

Іздеужүйелерісапанықалайбағалайды?Стенфордтыңаспирантыкезінде

Google-дықұрушылардыңбіріЛарриПейджтордағыəрбірсілтемедауыс

беругеұқсасдегенидеяныойлаптапты,осыдауыстарсапаүшінөзіндік

прокси(сенімбілдірілгенсервер)болаалатынеді.Уеб-сайттабасқа

сайттарданенгенсілтемелертүріндегімыңдағаннемесемиллиондаған

дауысбарболсажəнеосы«дауысберуші»уеб-сайттарбеделдіболса,оның

рейтингіөсетүседі.Web2.0пайдаболғансоң,уеб-сайттаринтерактивбола

түсті,қолданушыларұсынатынрейтингтермен«лайктар»секілдіқосымша

проксилерқосылды.Алаяқтарешқашанұмтылысындоғарғанемес,сіз

танымалжəнебеделдіблогтардыңастындағыпікіргеəрқандайкүмəндіуеб-

сайтқасілтемеқосақталыпжүретінінжиібайқайтыныңыздасондықтан.

Іздеукомпанияларыəрбіріздеуəрекетіүшінеңмаңыздыжəнепайдалы

нəтижелердітабужолындаүнемі«мысық-тышқан»ойынынойнауға

мəжбүр.

Тордықазіргідендеқұндыақпараттықресурсқаайналдыруғабағытталған

күш-жігермашинаесептейтінкөлемдімазмұндымəліметтергеқосуға

жұмылдырылған.Сондықтанол«құжаттаржелісі»болудыңорнына,

мəліметтердіңсемантикалықторынаайналыпкетті.Мысалы,қазіргі

кездебіруеб-сайттанекіншісінежасалғансілтеме–əншейіннұсқаушы

ғана,бірақсемантикалықтордағысілтеме,сілтемелерменмəліметтер

қайнаркөзініңарасындағынақтықатынастыкөрсетеотырып,зормаңызға

иеболаалады.Семантикалықторқолданысқаенсе,бағдарламалық

жасақтамаадамныңбасқаруынсыз-ақонлайндақиынырақтапсырмаларды

орындайалады.

Ақпараттықресурсретіндежелініңбаламасыжоқ,өйткенібізоған

қолданушыларжасағанкөлемдіконтенттіөзімізқосамыз.Əрине,үлестің

көпбөлігіпайдасызжəненашар,дегенменигіниеттіңөзідекейдеөте

құндыақпараттықресурсжасайалады.Өзініңеріктіжазушыларжəне

редакторларжасағыбарУикипедия–осыныңжарқынмысалы.Бірақмұнда

бұдандакөпнəрсебар.Мысалы,бұтақтарытарамдалыпкеткенқараөрік

ағашынқалайкесукерекекенінқарағанымда,интернеттегіжеделіздеу

жүйесіжеміс-көкөнісөсіретінфермержүктегенөтепайдалы

бейнероликтердікөрсетті.

Астарда(айнаныңсыртында):тұңғиықторжәнеқараңғытор

Интернеттегіуеб-парақшалардыиндекстейтініздеужүйелерісілтемеден-

сілтемегесканерлеп,өзжұмысынатқарады.Нəтижедежелініңсыртқы

жағыдепаталатынтұсындашолыпшығады.Дегенменинтернетте,

тұңғиықторда,сыртқыжелігеқарағандамəліметөтекөп,сондықтаніздеу

жүйелерініңсілтемелердіайналыпөтустратегиясынақолжеткізуіқиындау.

Материалдардыңбасымбөлігідерекқордажатады,оларқолданушылар

үшінсұраныстабіріншікөрсетілетінформағаие.

Мысалы,үкіметтік

гранттардыіздейтінболсаңыз,іздеужүйесісіздіwww.grants.govсайтына

жетелейді,солжердекілтсөзтаңдап,гранттардыңдерекқорынөзбетіңізше

таңдауүшінжекесүзгініреттейаласыз.Осыдерекқордыңкөпшілігі

жасыруғаарналмаған,іздеужүйелерібұлкөлемдіқоймалардыпайдалана

алуыүшінкомпьютермамандарытүрлітəсілдержасапжатыр.

Тұңғиықтордыңішкібөлігіқараңғытордепаталабастады.Бұлтермин

іздеужүйелерінекөрінбейтін,сыртқыуеб-сайттысканерлейтін,арнайы

бағдарламалықжасақтаманыжəнеавторландырудықажетететінdarknet

(қараңғыинтернет)желісінеорналастырылғануеб-сайттарғақатысты.

Қараңғыжелідегібаламажелілердіөздерікөрінгісікелмейтін,қылмыстық

істерінжасырып-жапқысы,цензураныайналыпөткісінемесе

диссиденттерді,журналистердіжəнеақпаратберушілердіқорғағысы

келетінқоғамдастықтаржасапшығарады.Ондайжелілердіңкөбі,қалай

жылжуқажеттігінтұтынушыбілсе,арнайыбағдарламалықжасақтама

арқылыкөпшіліккеқолжетімдіболады.

SilkRoadқараңғыжеліде

орналасқанеңбелгілісайттардыңбіріеді,олзаңсызтауарлармен

қызметтерді–тіптіжалдападамөлтіругедейінсататынжəнесатыпалатын

адамдарғаарналғанқарабазаріспеттіболды.2013жылытұтқындалғанға

дейіносысайттыңнегізінқалаушымұндайжағдайдапайдаланылатын

цифрлықвалютамен–биткоинменқаттыбайыпалды.

Байқапотырғанымыздай,адамдаринтернет-ортаныңкөбіндеөзіназдап

болсадажасырынсезінеді.Оларқараңғыторғаенсе,өздерініңжасырын

отырғаныкөбірекқұпиясақталадыдепсенеді.Дегенменүнемідамып

отырғантехнологияныескерсек,ештеңедетолықсенімдінəрсебола

алмайды.

Email(Электронпошта)

Электронпошта–желіқолданушыларыныңекіншіжелісі.Келесі

тараудағыталқылауымыздасіздіңэлектронпоштаңыздыңадресіəсер

қалдыруғатиісекенінайтамыз.Адамдарh.k.whitley3@nasa.govсияқты

мекенжайларменсалыстырғанда,fuzzybear342@yahoo.comпоштасына

басқашақарайды.Сізосыəсерлердіңқалайқалыптасатыныжəнеоларды

жоққашығарудыңқалайқиынболатыныжайлызерттеулердікөресіз.Көп

адамəртүрлітұлғаболыпкөрінуүшіннемесежағдайдыбасқарыпотыру

үшін,электронпоштаныңбірнешеесептікжазбасынқатарұстайды.

Қандайдабіртағамсатыпалуүшінэлектронпоштаныңадресіненгізу

қажетболса,менекіадрестіқатарқолданамын.Біраққарапайымэлектрон

поштамныңжарнамаакцияларынатолыпкеткенінқаламаймын.Біз

құпиялықмəселелерін9-тараудаталқылаймыз.Бірақкомпаниялардыңбəрі

ештеңесатпайнемесеэлектронпоштаныңадресінтаратпай,өзқұпиялық

саясатынұстанбайтынынайтсақтажеткілікті.

Үйлесімсізпікірталасфорумы

Интернеттегітағыбіререкшекеңістік–үйлесімсізпікірталасфорумы.

Бұл–өзағысыбарконференция,ондақатысушылартақырыпбастайды,

бір-бірінежауапайтадыжəнебасқалардыңнежазғаныноқиды.Сіз

талқылаудыкүнментүнніңкезкелгенуағындақуыпжетіп,өзойыңызды

қосаалатындықтанда,олүйлесімсіз.Онлайн-газеттердегімақалалардың

астынажазылатынпікірлергеадамдарөзойынқосаалатынкейбір

пікірталастарөтежылдамдамыпотырады.Бірақолардыңжоқболуыда

тез,өйткеніоқырмандарбасқатақырыпқаауысыпкетебереді.Кей

пікірталастыңқарқыныөтебаяуболуыдаықтимал.Біртақырыпты

талқылаубірнешекүнгенемесеаптағасозылуымүмкін.Форумөте

тұрақсыздаболаалады,бірсəттебірнешетақырыпталқыланып,басқа

тақырыптареленбейқалады.Бұлтоптардасізқайдаотырғаныңызға

қарамастан,қызығушылығыортақадамдарарасындапікірталастыңбір

бөлшегінеайналасыз;қатысушылардыкүнделіктіөмірдебілуіңіздемүмкін

немесеолардыңбірдебіреуіменешқашанжолықпағанболуыңыздакəдік.

ИнтернеттеGoogleGroups,Yahoo!Groupsжəнет.б.қолдайтынтопкөп

немесесізкезкелгенықтималтақырыпбойыншатоптардытауыпала

аласыз.Хоббиүшінқұрылған,сканерлейтінтоптарменсубконтинент

құстарыныңсуретіналмастыруғаарналған«Үндістанқұстарының

суреттері»тобынанкездестірдім.«Мэнқұстары»тобыныңмүшелеріөз

бақылауыменпікірталасыносыелменғанашектейді.

Үйлесімсізпікірталасфорумдарытехникалықтұрғыдаəртүрлібірнеше

платформадаөмірсүреалады.Оныңертеректегінұсқасы–жіберілімтізімі

немесе«listserv».Олəлідекеңіненқолданылады,əсіресекəсібинемесе

академиялықтоптарүшінтаптырмасплатформа.Бұл–форумға

жазылғандардыңбəрінеөзіалғанхабарламалардыжіберетін,

автоматтандырылғанфункциясыбарэлектронпоштаадресініңерекшетүрі.

Жазылғаннанкейін,электронпоштаныңнегізгімекенжайынажіберілген

хабарламаныңбəрісіздіңдепоштажəшігіңізгетүседі.Сондай-ақсіз

жолдағаннəрсеніңбəрібасқаабоненттергеқолжетімдіболады.Алдағы

тараулардабізбірнешезерттеументанысамыз.Жіберілімтізімінің

мұрағатынтазартузерттеушілергеқағидалардыңқалайтаралатынын,

қақтығыстардыңқалайшешілетінінжəнекомпьютербаламаретінде

қолданғантілдіадамдарқалайпайдаланатынынзерттеугекөмектеседі.

Үйлесімсізпікірталасфорумыныңтағыбіртүрі–Usenetдепаталатын

хабарландырутақтасыныңбөлінгенжүйедегіжаңалықтартобыретінде

белгіліконференцияларжиынтығы.Ол–еңескіинтернет-кеңістіктіңбірі,

оныңфорумдарыадамқызығатыннəрселердіңбəрін–ғылымимүддеден

əдет-ғұрыптыққызығушылыққадейінгілердіңбəрінқамтыды.Еркін

иерархиялықатауберуқұрылымыұйымшылболуғапайдасыздау

ұмтылыстанкейінқұрылды.

Ғылымитақырыптағарыштықзерттеулергебастымəнберілетін–sci.space,

əлеуметтікмəселелертақырыбында–soc.culture.british,демалыскезінде

rec.arts.tv.soapsмысалболаалады.«alt»(балама)иерархиясыкеңінен

қарастырылған,желініңкезкелгенқолданушысыосытақырыпаясында

жаңалықтартобынқұраалады.alt.backrubs,alt.conspiracies,alt.evil,alt.flame

жəнеalt.sex-тімысалғаалсақтажеткілікті.Жаңалықтартобындаойлы

талқылауларкөпболсада,Usenetинтернеттегі«ТағыБатыстың»

арқасүйерідегенбеделгеиеболды.БірақUsenetқазірбардегенненгөрі

жоққажақын.Зерттеушілерəлідемұрағаттардықарастыраалады,ал

Usenet-тіңбұрынғықолданушыларыөздерініңкөпжылдық

жарияланымдарынонлайнжағдайдатауыпалғанынакейдетаңқалады.

Синхрончатжәнежеделхабарламалар

Синхрончаттарменжеделхабарламаалмасуарқылыинтернеттежеке

психологиялықорталарқалыптасады,өйткеніоларқазіржазылғансөздер

арқылынақтыуақытрежиміндеəңгімежүргізугетырысады.Олардыңда

түр-түрібар.Компанияларқолданушылардыңсайтпентанысуына

көмектесунемесесұрақтарынажауапберуүшінонлайн-чатұсынады.

Сұрақтуындайқалса,ментелефонқоңырауыбар,көпмəзірліавтоматты

чатқажүгінгендіқошкөремін,сондай-ақнежазылғанынаорайсөзді

жалғастырааламын.Кеңселердеқызметкерлердіңкөбідəлосылай

дыбыстыққоңырауыбаржеделхабарламаларалмасудыдұрыссанайды,

өйткеніоныңтиімділігізоржəнекөпуақыталмайды.«Сəлем,қалың

қалай?»сияқтыдыбыстықхабарламаүшінəлеуметтікнормаларұзақ

уақытқакетеді.

Қоғамдықчаттардыңадамдардықызықтыратынсебебікөп.Қылмыскерлер

менинтернет«жыртқыштары»дапайдаланатындықтан,InternetRelayChat

бүкілəлемдікжелісініңбірбөлшегісаналатынчаттардыңбеделіəжептəуір

төмен,дегенменсинхрончаттардыңқолдануаясыкең.Мысалы,Билл

ГейтскеReddit-тің«Мененбəрінсұра»платформасындағысинхрон

чаттардыжүргізуұнайды.Reddit-тер(сайтқолданушыларыосылай

аталады)сұрақжазады,оғанБиллжауапбереді,сөйтіп,чаттағылар

талқылауғакірісіпкетеді.

Блогтар

Web2.0технологиясыменжасалғанблогтар–адамнемесетопжаңа

материалдарменүнеміжаңартыпотыратынуеб-сайттар.Оныңсоңына

оқырмандардыңөзпікірінқосуғадамүмкіндігібар.Бұлмағынасындаолар

үйлесімсізпікірталасфорумынаұқсайды,бірақмұндағыбастыерекшелік–

бірадамныңойынегізгібағытболады.Материалдары,негізінен,бейресми,

көпжағдайдажекепайымменблогердіңпікіріболыпкеледі.«Блог»

терминіблогтыңжылдамауысуынақызметететінбірнешеавторыбар

коммерциялықжурналдарғанемесегазеттергекөбірекұқсайтынуеб-

сайттарғақатыстыдаайтылады.Оныңмысалы–HuffingtonPost,Mashable,

GizmodoжəнеTMZ.

Əркім-ақблогбастайалады,тегінқызметтерарқылыжұмысбастауға,

мəтінменбіргесуретпенвидеоқосуғаарналғанжаңақұралдарұсынады.

Кейбіртабыстыблогерлерасакөлемдіфолловиңалып,жақсыөмірге

жеткіліктітабыстабуымүмкін.Мысалы,британблогеріЭндрюСалливан

«TheDish»депаталатынсаясиблогын2000жылыбастады,оның

танымалдығыTheAtlanticсияқтыірібасылымныңданазарынаударды.

Солайболатұрсада,блогдеген–шаршататынжұмыс.Салливанөз

блогындакететінінжариялап:«Менцифрлықөміргетойдым,шынайы

өміргеқайтаоралғымкеледі»,–депжазды.

Әлеуметтікжелілер

Əлеуметтікжелілер–интернеттегіеңтартымдыорталардыңбірі.Мұнда

адамдарөзпарақшасынашып,отбасына,достарына,əріптестерінежəне

басқаларғақосылаалады.Бұлорталарбасқадаплатформалыонлайн-

орталардыңқұрамдасбөліктерінараластырады,қабырғадағыжазбалар

өзіндікүйлесімсізпікірталасфорумынжəнемəтінхабарламаларғаұқсас

хабарламаларалмасудықалыптастырады.Сондай-ақоларөз

психологиялықəсерібаркөптегенжаңафункцияқосады.Мысалы,

Facebookөзпарақшаңыздаəсерлеріңізді,суреттеріңіздіортағасалуға,өз

статусыңызды,басқаратынкомпанияңыздыңмəртебесінөзгертугезор

мүмкіндікбереді.Əлеуметтікойындардыңсілтемелерісізбенжелідегі

достарыңызүшінойыналаңдарынқұрыпбереді,алмекендіанықтау

қызметісолаудандаболақалсаңыз,кездесугекөмектеседі.

Қолданушыларывидеожəнеслайд-шоуларжүктейалатынYouTube,Flickr

жəнеInstagramсияқтыконтенттібірігіпқолдануфункциясынаиесайттар

даəлеуметтікжелілерболыпсаналады,бірақбағытысəлбасқаша.Мысалы,

YouTube-теқолданушыбелгілібіртақырыпқаарналғанарнаашаалады.Ол

Excelоқулықтарынемесемысықжайлывидеоларболуымүмкін.Сосын

оныңсілтемесінəлеуметтікжелідегіөзініңнегізгіпарақшасынақоса

алады.

Facebookөтетанымалболсада,оныңсəлөзгешефункциясыжəне

аудиториясыбарбəсекелестерікөп-ақ.Мысалы,LinkedInбизнес

желілерінекөбірекбағытталған,алDogsterүйжануарларынжақсыкөретін

адамдардықызықтырады.АҚШ-тантыстұратынадамдарөз

қажеттіліктерінесəйкесетінжəнежергіліктітілдіоңайқолдануғаболатын

əлеуметтікжеліплатформаларынжиітаңдайды.Мысалретінде

Бразилиядағы–Orkut-ты,Қытайдағы–Renren-ді,Ресейдегі–ВК-ны,

ГерманиядағыStudiVZ-тіалсақболады.Өзініңбірнешеобразынбасқарып

отыруадамдарғақиындау,өйткеніолардыңəлеуметтікжелісіндеата-ана

жəнеəріптестерсекілдітүрлісанаттағы«достар»бар.Сондықтанадамдар

бірнешеəлеуметтікжелідеөзпарақшасынашыпқояды.Бұлтуралыосы

кітаптаайтыпөтеміз.

Əлеуметтікжелілеронлайн-тұлғанықалыптастыружəнедостармен,отбасы

мүшелеріменбайланысұстаптұруүшінпайдаланылабастасада,қазіролар

өзісініңнəтижесіненхабарберіп,мүдделітараптарменбайланысжасау

үшінқолданатынкомпаниялар,коммерциялықемесұйымдар,саяси

науқандар,үкіметтікмекемелер,белсенділертобыжəнебасқада

ұйымдардыңүйінеайналды.«Бізарқылы[өзəлеуметтікжеліңізді

таңдаңыз]қосылыңыз!»делінетінүздіксізталаптарменсіздібірден

ұйымныңəлеуметтікжелісініңпарақшасынатопеткізетінтаныснүктелерді

көрмейқалумүмкінемес.

Тwitterжәнемәтінхабарламалар(SMS)

Twitter–микроблогтарғаарналғанəлеуметтікжелі.Ондақолданушылар

белгісі140-танаспайтынхабарламалардыжолдайалады.Дегенменолар

басқадаақпараткөздерінқосаалады.Оларөзініңбарлықмəтін

хабарламаларынкөретінжəнеөзінеқаттыұнағанхабарламаларды

«ретуиттейтін»мүдделестерін–негізінен,достарынкөбейтебереді.

Дегенмендəстүрліəлеуметтікжелілергеқарағанда,қолданушылар

өздерініңкімгеұнайтынынбақылайалады,олүшіндостардансұраудың

немесекелісудіңқажетіжоқ.Танымаладамдармыңдармен

миллиондардыңназарынаударуғажанынсалады.Олартабысқажетсе,

жарнамаберушілерөздерініңбрендіжайлылебізбілдіруіүшінкөлемдіақы

төлейді.Twitter-діңретуиттеуфункциясыкеңтаралғанонлайн-

коммуникацияныңнегізгібелгісіболыпсаналады.Бірнешеминуттанкейін

туитқолданушылардыңбіржелісіненмыңына,оданкейінтағымыңына

ауысыпкетеберуімүмкін.Twitter-дің«трендтақырыптары»оны

орналасқанжеріарқылықадағалайды,сондықтанқолданушыларуақыт

ағысынаеркінілесеалады.

Twitterқолданушыларыхештегбелгісінөздеріойлаптапты,олүшін

кілтсөздітуиткеқосып,алдынаторбелгісін(#)қояды.Бұлəдіскілтсөздер

бойыншатуиттердііздеудіоңайлатады.

Twitterалғашқолданысқаенгізілгенде,көпшілікбұлқызметересектерді

қызықтырақоядыдепойлағанжоқ.Өйткеніолəншейінтақырыптаржайлы

мəнсізбосəңгімеболыпкөрінген-ді.Еңқызығы,боссөздіңөзідеадамдар

арасындағықатынастаерекшерөлойнайдыекен.Сөйтіп,Twitter

қарапайымнəрседенгөрімаңыздыалаңғаайналды.Компаниялар,

журналистер,полициябөлімшелеріжəнебасқаларосықызметті

пайдаланады,алжаңалықтаркөпжағдайдадəстүрліБАҚ-танбұрын

Twitter-діңесігіналдыменқағады.

МәтінхабарламаларқысқахабарламалыTwitter-геаздапұқсайды,оныда

алушылардыңбасымбөлігітүскенмезетіндеоқиалады.ОлҚұрама

Штаттардантысжерлерде,əсіресеұялытелефонкеңтаралғанелдерде

байланыстыңоңтайлықұралыретіндеертеректанылды,бірақFacebook

сияқтықосымшалардықолданаалатынсмартфондартаралғанжерлерде

сирекқолданылды.Филиппин,ИндонезияжəнеОңтүстікАфрикасияқты

елдердеұялытелефондарқолданылмайтынбұрышжоқ,сондықтансондай

телефониелерінің90пайызымəтінхабарламалардытұрақтыжөнелтіп

тұрады.

БұлəдетҚұрамаШтаттарғадатезтаралды,əсіресежасөспірімдер

менжастарарасындакеңөрісалды.Оларкүнсайынондағанмəтін

хабарламаныжібередіжəнеқабылдайды.Олардыбысқоңырауларымен

электронпоштағақарағандамəтінхабарламалардыоңтайлысанайды.

Адамдарбəріəншейін«сəлем»депжазсада,мəтінхабарламаларды

ескерту,қатынасжасаунемесекөңілбілдіріпойнауүшінпайдаланады.

Жастарүшінол–телефонменнемесеэлектронпоштаменсалыстырғанда

бейресмижəнеалушыныңжауапберуіміндеттіемесболғандықтандааса

қауіптіеместəсіл.Мəтінхабарламажоспардыреттестірудедеасамаңызды,

бізонминуткешігетініміздіайтуүшінжылдаммəтінжібересаламыз.

Виртуаләлемжәневиртуалшындық

Адамдардыңүшөлшемдікеңістіктеаватарашып,бір-біріменөзара

үйлесімдіқатынасжасайтынвиртуалəлеміинтернетқолданушыларына

басқаортақалыптастырады.ОныңMUDдепаталғанбұрынғынұсқасы

толықтаймəтіндіеді,ойыншыларəріқарайжылжуүшін«жоғары»немесе

«төмен»командаларыненгізетін.Мысалы,жекежайдағыбөлмегекірген

соңбағдарламасондағыаватарлардыңатыменқосабөлменімəтінмен

бейнелепбереді,соданкейінойыншыаватарларменсөйлесебастайды.

MUDəуелдекөпқолданушығаарналғантүкпірдетұратын,өйткеніоның

көпбөлігіDungeonsandDragonsойынынанегізделгенеді.Бірте-бірте

олардыңтарамдалуынаорай,MUDкөпқырлыкөлемнемеседомендегенді

білдіребастады.

Қазіргівиртуалəлемдердіңграфикасыкөрнектіжəнебасқаруэлементтері

күрделі.Адамдароныөзобраздарынжасау,басқадаадамдармен

əңгімелесу,тіптікəсіпорынқұруүшіндепайдаланады.Осыортаның

көпшілігі–ойыншылардұшпандарменнемесебасқакомандалармен

шайқасуүшінбірігетінкөпқырлыойынəлемі.Көпқырлыонлайн-рөлді

ойындар(MMORPG)миллиондағанойыншынықызықтыратартады.7-

тараудабізонлайн-ойындардыңоңжəнетеріссаналатынпсихологиялық

қырларынталқылаймыз.

«Виртуалшындық»терминібірнешетəсілменқолданылады.Бірақбұл

кітаптаменоныпернетақтанемесевидеобақылаушыарқылыемес,

шынайыадамдаренеалатынүшөлшемдіортаныкомпьютерлік

модельдеудісипаттауүшінпайдаланамын.Виртуалшындықортасында

əдеттесуреттікөрсететінжəнеқолданушыныңорынауыстыруынаорай

қозғалатынгарнитурапайдаланылады.Құрылғыларорнатылғанбессаусақ

қолғапвиртуалшындықтəжірибесінқаттыжақсартаалады.Бұл

қондырғыларсимуляциянынемесезерттеудіоқып-білуүшінқолданылады.

Оныңбіразмысалыносыкітаптаталқылаймыз.Виртуалшындық

механизмівиртуалəлемдідетолықтырабастады.Мысалы,SecondLife

виртуалəлемінеиеLindenLabsкомпаниясыOculusRiftвиртуалшындық

гарнитурасынонлайн-виртуалəлемменбайланыстырады,сондықтан

ойыншыларөзаватарыныңкөзқарасыменəлемдіүшөлшемдеқарастыра

алады.

Интерактиввидео

Интерактиввидеомендыбыстыұсынатынқосымшаларерекшеонлайн-

ортақалыптастырады.Өйткеніолармимика,ым,ыңылдау,ырғақсекілді

бейвербал(сөзсіз)əңгімелесудіқолданады.Бұлардыңбəрі–адамның

əңгімелесуəдетіндегінегізгіэлементтер,албейнебайланыстуралы

компьютерарқылыхабардаретудіңпсихологиялыққырларынзерттеудəл

мəтінарқылыхабарласудызерттеусекілдіəлікеңөрісалақойғанжоқ.

Бірақинтерактиввидео–бетпе-бетжүздесуемес,олпсихологиялықəсер

беретінбірқатарқалыптантысфункцияларенгізеді.Мысалы,соныңбірі

көруарқылықарым-қатынасжасауғабайланысты.Сізəңгімелескенкезде

камераобъективінеемес,экранғақарайсыз,демек,сізөзəріптесіңізбен

көруарқылыбайланысжасауғатырысыпотырғанжоқсыз.

Кейжағдайдашынайывидеоөтеқажетболуымүмкін.Мысалы,өз

кездесулерінинтерактиввидеонықолдануарқылыөткізетінонлайнжұмыс

топтарыұйымшылжəнеөнімдіболатүседі.Дегенменбасқабіржағдайда

видеоинтернеттітартымдыжəнееркінететүсетінкейбіржақсынəрселерді

жоққылаалады.

Мобилқосымшалар

Мобилқосымшаларсмартфондарменпланшеттердеуеб-браузерлерді

жылдамалмастырыпжатыр.Өйткеніоларшағынэкранменпернетақталар

арқылыжақсыжұмысістейді.Сізжарыснəтижесінбілгіңіз,жаңарған

статустыжариялағыңыз,шайлығыңыздысанағыңызнемесешотты

төлегіңізкелсе,Appleжарнамасыескертетіндей,«оғанарналғанқосымша

бар».Кезіндеинтернетбірсалаекіншісінің«аяғынаспаннанкелтіргендей»

шығармашылықсерпілістолқыныноятыпеді,қосымшалардадəлсондай

жаңалықəкеліпжатыр.Оныңбірмысалы–тапсырысбойыншакөлік

қызметініңкүрткөтерілуі.ҚалатұрғындарытаксименбəсекелесUberжəне

Lyftсияқтыкомпаниялардыңмобилқосымшаларыменқызметтерінеөте

жылдамбойүйретті.

Əрине,қосымшаларосыбөлімдеайтылғанортаныңбəрінқамтидыжəне

қолдайды,дегенменолардыерекшеатапөткендұрыс.Өйткеніоларкіп-

кішкентайғанаэкрансияқтыортағаерекшелейтінбөліктерқосаалады.

Смартфондағывидеочат–дəлдігіөтежоғарыүлкенэкрандағычатпен

салыстырғандамүлдебасқанəрсе.Мобилқосымшалардың

қолданушылардынақтықұрылғыларменшектейтініндебасқабөлікретінде

қарастыруғаболады,өйткеніонлайн-сайттаруеб-браузермен

салыстырғандатарылатүседі.

Қосымшаларүнеміқолымыздантүспейтінұялықұрылғыларда

орналасатындықтан,оларбаптауынаорайбіздіңсолсəттежүріп-тұрған

жеріміздіанықтайалады.Бұлақпаратжақынжердегідостарды,

қызметтердінемесекафелердікөрсететінмекендіанықтауқызметіне

негізделгенқосымшаларүшінмүлдебасқамүмкіндіктержиынтығынашып

береді.Мобилмүмкіндігіқосымшаныңүнеміқолжетімдіекенінде

білдіреді,соларқылыадамдаркүнібойыбейберекетжұмсалған,мүмкін,

лифткүтіптұрғаннемесеавтобустаотырғанкездегімикросекундтарының

бəрініспентолтыраалареді.Сізшеттілінүйренуүшінматематика

есептеріншешуүшін,немесеғалымдарғамəліметжинапкөмектесуүшін,

қосымшаныорнатааласыз.Мысалы,NoiseTubeқосымшасышудың

деңгейінөлшеп,мəліметтіғалымдарғабереді.Оларболса,бұлақпаратты

«шукарталары»менашуоятатыншудытудыруғақолданады.

Онлайн-ортаныңқосымшапсихологиялықпараметрлері

Осындайортақкатегорияларарқылыөрнекжасаужəнепсихологиялық

əсерлердіңжанамалайжүруі–біздіңмінез-құлқымызғакезкелгенжерде,

оныңішіндеинтернеттедеəсерететінбелгіліфункциялар.Өтемаңызды

ерекшеліктіңбірі–құпиялықдеңгейі.Сөйлесетінадамдарыңызсіздіңшын

есіміңіздібілеме?Оларсізбенжүзбе-жүзкездесіпкөрдіме?Тағы

кездескісікелеме?Мысалы,Twitter-деқұпиялықтықабылдауөтеқиын.

Көпадамотбасыменжəнедостарыменғанатуиталмасады,басқалары

лақапатпендүниежүзіндегібейтанысадамдардыңжазғаныноқып,бұл

қызметтімүлдебасқашапайдаланады.Үйлесімсізпікірталасфорумдары

кəсібитоптарүшінқұпиялықболмасыанық,дегенмен4chanсияқты

сайттардақұпиялықжоғарыбағаланады,тіптіқолданушыларытіркеледе

алмайды.

Сана-сезімдеңгейідеəрортадаəртүрлі.Бірнешеадамотырғанинтерактив

бейнечаттардасізөзбейнеңіздібасқаларменбіргекөреаласыз.Ондайорта

сана-сезіміңіздідамытады.Бірақуеб-камераларөшіріліп,бəріңізслайд-

шоуғақарапотырсаңыз,айналақараңғыконференц-залдаадамныңбəрі

экранғағанақадалыпотырғандайболыпкөрінеді.Бұлжағдайдасіздің

сана-сезімдеңгейіңізтөмендеп,осындайерекшеліктермінез-құлқыңызға

даəсеретеалады.

Өзаудиторияңыздыңауқымынсезінуіңіздеонлайн-ортадаөзгереалатын

функцияболыпсаналады.«Бетпе-бет»режиміндеөзаудиторияңыздақанша

адамотырғанынкөреаласыз,бірақонлайндааудиторияауқымынанықтау

қиын.ТіптідосыңыздыңқаншаекеніннақтыбілетінFacebook-теде

жаңарғанпарақшаңыздықаншаадамоқығанынбілмейсіз.Бірадамға

электронхатжолдасаңыз,алушыоныəріқарайжалғастырыпжіберетінін

немесеонлайндағыбүкілəлемкөреалатынқоғамдықортаға

орналастыратыныншамалайалмайсыз.

Жанамаөлшемніңтағыбірмысалы–даудышешуге,саясатжүргізугежəне

теріспиғылдылардышығарыптастауғақұқыбартопмодераторысияқты

жергіліктібилікоргандарыныңболуынемесеболмауы.Заңжүрмейтін

қалағақаруыбаршерифтіңкелуішекарадағыжағдайдыкүртөзгертті,

интернеттеосыданкөперекшеленеқоймайды.

Мүмкін,осытүрліинтернет-орталардағымінез-құлықтыңеңмаңызды

өлшемі–өздерікіретінжəнеосыкіргендерге«қонақболатын»адамдардың

мақсатыболар.Маған«жаһандықауыл»теңеуіұнасада,көпжағдайда

интернеткөңілімненшығақоймайды.Адамдардыңөзараəрекеттестігі

тұрғысынанқарасақ,олмүдделесадамдаржаңалықбөлісіп,біргежұмыс

істеп,əңгімелесіп,қалжыңдасып,саясаттыталқылап,бір-бірінекөмектесе

алатыннемесебіргеойынойнайтынəртүрліжекеаудандардыңзор

жиынынаұқсаңқырайды.Осыаудандардыңқалайқұрылатынына

географияныңқатысыбар,дегенменмақсатодандакүшті.Сондықтанол

біздіңмінез-құлқымызғақаттыықпалетеді.Адамдарбірнешеауданғакіре

алады,сөйтіп,бір-бірінеықпалеткенкезде,іскерліккездесуденжағажайға

ауысқандағысияқты,өзжүріс-тұрысынөзгертеді.

ЖЕЛІДЕГІТІЛ

Жазбашатіл–интернеттегінанменмайіспетті.Сондықтанбұлкітапта

адамдардыңөзінкөрсетуүшінонлайндатілдісаналытүрде,ойнақы,кейде

астарлықолданатынытуралыкөпмысалкездестіреаласыз.Басқадаіс-

əрекетімізсекілді,біздіңтілдіқолданутəсілімізəлеуметтікжағдаймен

ахуалғатығызбайланысты.Телефонменсөйлескенде,балақаймен

əңгімелескенде,бастығыңызғабаяндағанда,күнделігіңізгежазғанданемесе

саясисөздайындағанкезіңіздесөйлеустиліңізнемесетілдік

қолданысыңызөзгеріптұрады.Онлайн-тілділингвистикалықзерттеутез

дамыпкеледі,сондықтаннақтыортамаңыздыөлшемболатынысөзсіз.

Мысалы,КристоферУерриосытілстилініңбірқатаререкшеліктерін

анықтауүшінбейресмичаттыңсинхронсеанстарындағыжазбаларды

талдапкөрді.Мынатүсіндірме–оныңзерттеуініңбірбөлігі:

<anya>бәріңді10минутішіндеұстапалукерек

<Keels>бу-у-у-у-у-у

<ariadne>килс!сенбүгінкіріп-шығасыңба?

<bubi>килс,қорқытпамені!!!

<Keels>сенөзіңдіайтыптұрсың

<Shaquille>ариадне-сенденемәселе?

<Keels>сенкімсіңбуби

<Alvin>bubi:СеніңдосыңАвстралияданеістегісікеледі…жұмыспа

<Alvin>Shaquile:Мәселесенсің.

Сізешқашанинтернет-чатқақатысыпкөрмегенболсаңыз,бұлжазбакүлкілі

болыпкөрінетінісөзсіз.Бірқарағанда,адамдардыңөзараосылайсөйлесуітіпті

мүмкінемес,мұндағысөздіңбасымбөлігі–ретсізтілтигізужәнемағынасыз

күңкілдеу. Дегенмен тәжірибелі әңгімешілер бірнеше әңгіме қатар жүріп

жатқан бөлмедеде сөздің бәрін тыңдап отырудыүйренеді. Оларбір әңгімеге

толық қатысып, екіншісін жай ғана тыңдап отыра алады. Хабарламалар

баяуырақ айналып, экранда біршама уақыт қалатындықтан да, қазір сөз

тасқынынқадағалапотырубіршамажеңілдеді.

Чат-ортажазумəнерінебірнешетəсіларқылыықпалетеді,тілдімейлінше

үнемдепқимылдауғаитермелейді.Бұлжайғанаауызшасөйлесугеұмтылу

емес.Тиімділіктіңмаңызыөтезор,сондықтанөзарасөйлесетінадамдар

қысқартуларменаббревиатуралардыкөпқолданады.Бұлмысалдаəңгімеге

қатысушыларсөйлесугеарналғанжазуүлгісінқалыптастырыпжəне

ортаныңшектеулерінеыңғайланып,инновациялықлингвистикалық

стратегияныдамытыпотыр.

Мəтінхабарламалардыңөтекөлемдібөлігініріктепалыплингвистикалық

талдаужасауарқылыосыонлайн-ортаныерекшелейтінбелгілердітабуға

болады.Фонетикалыққайталауларəдеттемынамысалдағыдайкездеседі:

Рхмтдостым.снңжігіттерің2nite(бүгінтүнде)кетеме?

Сәлем!Құттықн2u2(сеніде).2(сеніде)luv(жақсыкөремін),бірақ2(менің

де)үйгеқайтуыматуракеледі.Ххх

Тағы айтып өтетін нәрсе, мәтін – жазылған сөз ғана емес. Басқа да тілдік

формалармен салыстырғанда, мәтінде бірінші және екінші жақ (мен, сен)

есімдіктеріөте көп, сондай-ақмезгілгеқатысты,мысалы, жылдам немесеосы

қазірдегенсияқтысөздердежеткілікті.

Үйлесімсізпікірталасфорумдарындажазбатілбасқаша.Бұлжерде

қатысушыларқанша«сөйлегісі»келсе,соншасөйлейалатынболғансоңда

солайшығар.

Көпадамныңбаяндамағаұқсасстильдіқолданатыныдабір

қызықтықорытындығажетелейді.Бізтопішіндегіəншейінпікірталасқа

емес,интернет-мінбердіңəсерінедекөзжібереаламыз.Парақшадағы

жазбаларғапікірбілдіріп,түрлінəрселердіталқылапжатқанкезде,адамдар

бірғанаадамменəңгімелесіпжатқандайкөрінуімүмкін.Бірақолар

аудиторияауқымыныңкеңекенінбіледі,өздерінтелекамераалдында

сұхбаталушығажауапберіпжатқандайсезінеді.Дегенментелесұхбатпен

салыстырғанда,олардыңсөзінбөлетінешкімжоқ.Сондықтаноларөз

пікірінөтеұзақжəнетəптіштейжазғанхабарламаларарқылыбілдіре

алады.

ОНЛАЙН-ӘРЕКЕТКЕТЕОРИЯНЫҚОЛДАНУ

Онлайн-орталардаадамныңіс-əрекетіқалайөріcтейтінінтүсінуүшінбіз

кейбіртеорияларғасүйенеаламыз.Бұлтеорияларбелгілібірэлементтердің

технологияғақатыстытүрліөлшемдерініңмінез-құлыққақалайəсер

ететінінжинақтапкөрсетугеұмтылады.Олардыңбасымбөлігіносы

кітаптаталқылаймыз,дегенментеорияныңбіразыныңмаңызыөтежоғары.

Ертеректегітеорияныңбірі–әлеуметікқатысутеориясыеді.ОныДжон

Шортпенəріптестеріинтернетөзарнасынатүсерденедəуірбұрынырақ

ұсынды.

«Əлеуметтікқатысу»жекетұлға«шынайыадам»ретінде

қабылданатындеңгейгежатады.Бейвербалақпаратты–ымды,дене

қимылын,ыңылдауды,киімүлгісін,т.б.көрсетеалатынқасиетімен

ерекшеленетіндіктенде,технологиялық-жанамабайланысадамның

қабылдауыменқарым-қатынасқатүсуінеəсеретеалады.Теориябойынша,

интерактиввидеоконференцияларсияқтыкөлемдісигналдардытарата

алатыналаңдарбасқалардың«шынайыадам»ретіндегісезімінұлғайтады.

Бұданкейінадамдарбұрынғыдандажылыəрімеймандосқарым-қатынасқа

түсебереді.

Алаңдардыңөнімділігітеориясыбасшылардыңтүрліүлгідегі

хабарламалардықандайеңжақсытəсілменалмасаалатынынқарастыратын

көшбасшылықтыжəнебасқарудызерттеулерарқылыпайдаболды.

Ол

кездежекекездесу,телефонменхабарласу,хатжəнеқызметтікхат,атаусыз

жазбақұжаттарыжəнеалаңдарөнімділігініңкемуретінеқарайтүгенделген

сандысызбаларнемесекестелерарқылықарым-қатынасжасалатын.Бұл

тізімгеэлектронпоштаны,мəтінхабарламаларды,интерактиввидеоны

жəнебасқадаонлайн-ортанықалайқосуқажеттігінсізоңайкөреаласыз.

Бизнес-бағдардатеорияменеджерлердіңбелгісіздіккүшейгенжағдайда

мүмкіндігімолалаңдардыпайдалануарқылыөтежақсытаңдау

жасайтынынболжайды,солбейвербалсигналдарадамдарғамəселешешуге

көмектеседі.Қарапайымалмасуларүшіншағыналаңдаржеткілікті,ең

жақсыжəнетиімдітаңдау–сол.Осындайойлаутүріонлайн-

коммуникацияныңмүмкіндігітуралыоптимистіктүсініккежолашты,бұл

жекекездесуменсалыстырғандаарттақалғанəдісретінде

қарастырылмайтынболды.

ДжозефБ.Уолтердіңәлеуметтікақпараттардыөңдеутеориясы

адамныңонлайндағы,негізінен,электронпоштанемесесинхрончат

секілдімəтіндікортадағымінез-құлқынатікелейқатысты.

Мұндай

жағдайдаадамдарбұрынғысыншаөзəсерлерінбасқаруғажəнеқарым-

қатынастағыəріптестеріжайлыəсерқалыптастыруғаасамүдделі,дегенмен

мұныістеуүшіноларшағындауортадаболуғатиіс.Жекежиналыстарда

бірнешебейвербалсигналсолкездеадамдарайтқансөздерменжымдасып

кетеді,сондықтанадамдартезəсерқалыптастыраалады.Компьютер

арқылыбайланыстаолар,негізінен,сөзгеиекартады,сөйтіп,сезіміндəл

белгілеугеқандайқұралдарпайдалануғаболатынынтаңдайотырып,осы

бағытқабойүйретіпалады.Мысалы,жекеқалсаңыз,сізіш

тартатыныңыздыбілдіруүшінкүлімсіреп,көзбе-көзқатынастыжақсартар

едіңіз.Бірақосыбейвербалстратегиясыз-ақбізқажетсөздердітабамыз

жəнеəншейінғана«сенмағанұнайсың»депжазасаламыз.Шектеулерге

қарамастан,жекекездеспей-ақнемесебіразуақыталсада,телефонмен

хабарласып-ақ,серіктестерөтемығымқатынасжасайалады.Шынындада,

осындайорталарөтетерең«гипержеке»қарым-қатынасжасауғамүмкіндік

береді.Біз5-тараудаУолтердіңтұлғалардыңбір-бірінеұмтылуытуралы

кейбіреңбектерінталқылаймыз.

SIDEдепаталатынтағыбіртеорияонлайн-топтабиғатынжəнетоптық

сəйкестіктіңқалайқалыптасатынынқарастырады.

Акроним

«деиндивидуация(тұлғалықтыжоғалту)нəтижесіндегіəлеуметтік

сəйкестікүлгісі»сөзіненалынған.Бұлтеорияадамдардыңөзінонлайн-

топтарарқылытануғамəжбүрлейтін,солардыңқағидаларынасəйкескеліп,

мүшелердіңбір-біріменұқсастығынасырабағалайтынкейбір

ерекшеліктерінтүсіндіругекөмектеседі.Құпиятоптардыңбасымбөлігінде

солайболғандықтан,жекеқасиеттербағындырылғаннемесетіпті

көрінбейтінжағдайда,топмүшелерібəрінеортақəлеуметтіксəйкестікбар

депесептейтінболса,оларөздерініңемес,топтыңдаралығынақатты

құштарлықбайқатады.Кейбіререкшеліктердіайқындапкөрсететін

бейвербалсигналдардыңжоқтығыдаралықтыбасып-жаншитынжəнеосы

топпенсыртқытопарасындағыайырмашылықтыұлғайтаберетінөте

ұйымшыл«ингрупқа»(ішкітопқа)əкелуімүмкін.Мысалы,гендерлік

стереотиптеронлайн-құпиятоптардакеңінентаралған.Осыжайткейде

əйелдердіңжыныстықерекшелігібойыншабейтарапнемесеерадамдарға

тəнесімдертаңдауыныңбірсебебіболыпсаналады.Бұлтеорияонлайн-

орталардастереотиптердіңнесебептікөбейеберетінінжəнемүмкіндікті

арттыруғанегекөмеказберілетінінтүсінугежəрдемдеседі.Өйткені

олардыңфункциясыжекесəйкестікарқылытұлғалықтанайыруғажəне

топтықсəйкестендіругежолашады.

Бұқаралықақпаратқұралдарынзерттеудіңбұрынырақтағыкезеңіндепайда

болғантеориядаадамдарөзініңнақтықажеттігінқанағаттандыруүшін

түрліалаңдардықалайіздейтініқарастырылады.Қолданужәне

қанағаттануұғымдарыжекеалынып,ондаадамдардыңқандайалаңды

қолданудыөзітаңдайтыныбасакөрсетіледі.Бұлəдісдəстүрлі

зерттеулерденбөлектеу,мұндазерттеушілержекетұлғалардыңтаңдаутүрін

ескермей,қарым-қатынасалаңыныңадамныңмінез-құлқынажалпыəсерін

талдайды.Бірнешеондағанжылбойыосыəдіскөпкеұнайқоймасада,

интернеттежаңашаөрістапты.Біз,интернетқолданушылары,бейтарап

медиа-аудиторияғанаемес,өтебелсендітаңдаушыжəнеқатысушылармыз.

Келесітараулардабізталқығасалатыносыжəнебасқадакөзқарастар

бойынша,бізадаммінез-құлқыныңөтекүрделіекенінжəнеолəрадамның

мінезімен,өзітапболыпотырғанжағдаймен,технологиянықолданудағы

ерекшеліктерменөзараəрекеттестіктеболатынынназардаұстаймыз.

ИНТЕРНЕТҚОЛДАНУШЫЛАРЫНАКӨМЕК

Бұлкітаптабізкиберкеңістіктіңсансызбұрыш-қуысындаадаміс-

əрекетініңқалайөрістейтінінжəнеонлайн-орталарбіздітаңғаларлық

тəсілдерменқалайтəнтіететінінзерттейміз.Желігеөзімізқосарүлесті

шамалайотырып,осыбілімдіорайсызқатеденқашуғажəнеөз

нəтижелеріміздіжақсартуғапайдаланааламыз.Бізтіптіөзіміздіңсүйікті

алаңдарымыздыңбарлықтұрғындарыүшінпсихологиялықахуалдыда

жақсартааларедік.Қайдақарасақтакөзімізгетүсебергесін,желімəңгілік

сияқтыкөрінседе,олəліжастехнологиясаналадыжəнеоныңқұқықтық

мəртебесіəлінақтыланғанжоқ.

Интернетөтежылдамөзгеріпжатыр.Көпқатежіберіпбарып,өзіміздіэлек-

тронпоштанышеберқолданушыретіндесезінсекте,бізкелесіжаңа

«нəрсенің»қандайқағидаларыболатынын,осы«нəрсе»адамдардыңмінез-

құлқынақалайəсерететінінболжайалмаймыз.Мысалы,қызметкерлер

пайдаланатынSnap-чат–қолданушыашыпкөргенсоңсуретүстіндегісөз

бірнешесекундішіндежоқболыпкететінқызметжасөспірімдер

арасындағысекстиңге(бір-бірінесекстікхабарламаларжіберу)əкеледідеп,

оданəрібалаларпорнографиясынтаратқаныүшінтұтқындауларбасталады

депешкімболжапбереалғанжоқ.Албұлдегеніңіз–ұзақуақытбас

бостандығынанайыратынқылмыстықіс.

Интернет–бізқолданбасақболмайтынəншейінтехнологияғанаемес.Ол–

бізмақсатретіндепайдаланаалатыннемесебасымыздыалыпқашатын

нəрсе.Бізосынығанаістейаламыз,дегенментеледидарғанемесе

телефонғақарағанда,қолымыздаосыортағаəсеретудіңмолмүмкіндігі

бар.Өйткенібіз–бірмезеттегіжасаушылармыз,продюсерлермізжəне

қолданушылармыз.Бізонытіптітеледидардыңəбденпісіп-жетілгентарату

ортасынаықпалетуүшіндепайдаланааламыз.Бұрынғыбар

белсенділігімізқандайеді:теледидардыңарналаржиынтығынқосамызба,

қосақалсақ,некөреміздейтінбіз.Продюсерлерөзшоуытуралыəлеуметтік

желілердегіжазбалардымұқиятқарапотырады,жазбалароғанкəдімгідей

абыройəкелуімүмкін.Chuckтелешоуыныңкөрермендерібесінші

маусымдытүсіругетележеліалуүшінТwitter-де«БізгеChuck-тыберіңдер»

науқанынбастапкетті.Оларөзтуиттеріндешоужарнамаберушілерін

қалайқолдайтынынөтеорындыескесалыпотырды.«Күнделікті

@drpepper-імдіішіпотырып,#Chuck-тыңсоңғыэпизодынкөріптастадым.

Chuck-тықолдағаныңызүшінрахмет,@pepsi!»–депжаздыолар.

Дегенменинтернеттіңқозғаушыкүшіөтеқуатты.Бұлтехнологияның

қарқынынөзгертуүшінештеңеістейалмайтынымыздыкейбіреулер

қазірден-ақайтыпжатыр.Өзеркімізбенкеліссекте,тіптікелісімімізді

алмай-ақ,біздіңцифрлықмəліметтерімізгеқолжеткізгісікелетінжəнеоны

жинауғақаражатыдажеткіліктікомпанияларменүкіметтікұйымдардан

жекеөміріміздіқолсұғушылықтанқұтқаруендітымкешболыпқалған

шығар.Біздіңонлайн-əрекеттерімізөзіміздіңқұпиялығымызғажиіқауіп

төндіреді.

«Қолдиірменбізге–феодалдыққоғамды,будиірменөндірістіккапиталист

қоғамынбереді»дегендеКарлМарксəлеуметтікөзгерістерді

ынталандырудағытехнологиялықинновацияныңқуатытуралы

пікірталасқажолашты.Оныңкөзқарасыбойынша,кейбіржаңа

технологияларадамныңмінез-құлқынжəнеəлеуметтікқұрылымдарды

қалыптастырудаүлкенкүшкеие.Ендіпостиндус-триалғасырдабізде,

əлеуметтанушыМануэльКастельс«желіқоғамдастығы»депатаған,бұдан

əрідетолқытып,қаттыөзгерістерəкелетіннəрсебар.

1967жылытарихшы-экономистРобертЛ.Хайльбронертехнологиялық

детерминизммəселесінқайтақарастырды.«Бұлтехникалықөзгерістердің

тұсауышешілген,бірақбақылаужəнетехнологияныбасқаруоргандарыəлі

демешеукүйіндеқалабергенкейбіртарихидəуірдіңмəселесіекені

сөзсіз…»–депжаздыол.

Қазірбізқолымыздағытехниканыңөзімізге

қалайəсерететінін,өзіміздіңдеоғанқалайəсеретеалатынымыздыбілуге

тиісдəуірдіңбіріндеөміркешіпжатырмыз.

ҚОСЫМША

1. A transcript is available online:

http://pubpages.unh.edu/~jel/kokotranscript.html.

2. Pew Research Center. (2014). Internet user demographics. Retrieved

fromwww.pewinternet.org/data-trend/internet-use/latest-stats/

3. Dutton,W.H.(2013).Thefoundationsofatransformativefield.InW.

H.Dutton(Ed.),TheOxfordhandbookofInternetstudies.Oxford,UK:

OxfordUniversityPress.

4. Wang,Y.,Lu,J.,Liang,J.,Chen,J.,&Liu,J.(2012).Selectingqueries

from sample to crawl deep web data sources. Web Intelligence and

AgentSystems,10(1),75-88.

5. Zheng,Q.,Wu,Z.,Cheng,X.,Jiang,L.,&Liu,J.(2013).Learningto

crawl deep web. Information Systems, 38(6), 801-819.

doi:10.1016/j.is.2013.02.001

6. Bradbury, D. (2014). Unveiling the dark web. Network Security,

2014(4),14-17.doi:10.1016/S1353-4858(14)70042-X

7. Sullivan, A. (2015, January 28). A note to my readers. The Dish.

Retrieved from http://dish.andrewsullivan.com/2015/01/28/a-note-

to-my-readers/

8. Pew Research Center. (2014). Emerging nations embrace internet,

mobile technology. Retrieved from

www.pewglobal.org/2014/02/13/emerging-nations-embrace-internet-

mobile-technology/

9. There’sanappforthat.(2015,January3).Economist,414(8919),17-20.

10. Malykhina,E.(2014).8appsthatturncitizensintoscientists.Scientific

American. Retrieved from www.scientificamerican.com/article/8-

apps-that-turn-citizens-into-scientists/

11. Werry, C. C. (1996). Linguistic andinteractional features of Internet

relaychat.InS.C.Herring(Ed.),Computer-mediatedcommunication:

Linguistic, social and cross-cultural perspectives (pp. 47-63).

Amsterdam:JohnBenjaminsPublishingCompany.

12. Tagg, C. (2009). A corpus linguistics study of SMS text messaging

(Unpublisheddissertation).UniversityofBirmingham.Retrievedfrom

http://etheses.bham.ac.uk/253/l/Tagg09PhD.pdf

13. Collot,M.,&Belmore,N.(1996).Electroniclanguage:Anewvarietyof

English. In S. C. Herring (Ed.), Computer-mediated communication:

Linguistic, social and cross-cultural perspectives (pp. 13-28),

Amsterdam:JohnBenjaminsPublishingCompany.

14. Short,J., Williams,E., &Christie, B.(1976). Thesocial psychology of

telecommunications.NewYork,NY:Wiley.

15. Daft, R. L., & Lengel, R. H. (1986). Organizational information

requirements, media richness and structural design. Management

Science,32(5),554-571.

16. Walther, J. B. (2008). Social information processing theory. In L. A.

Baxter&D.O.Braithewaite(Eds.),Engagingtheoriesininterpersonal

communication:Multipleperspectives (pp. 391-404). Thousand Oaks,

CA:SagePublications.

17. Speats,R.,Lea,M.,Postmes,T.,&Wolbert,A. (2011).A SIDElookat

computer-mediated interaction: Power and the gender divide. In Z.

Birchmeier,B.Dietz-Uhler,&G.Stasser(Eds.),Strategicusesofsocial

technology:Aninter-activeperspectiveofsocialpsychology(pp.16-39).

NewYork,NY:CambridgeUniversityPress.

18. Watercutter,A.(2011,April21).Twittercampaigntriestosavechuck

from cancellation. Wired. Retrieved from

www.wired.com/2011/04/chuck-fans-take-to-twitter/

19. Heilbroner,R.L.(1967).Domachinesmakehistory?Technologyand

Culture,8,335-345.

Сіздіңонлайн-тұлғаңыз:әсерқалыптастырупсихологиясы

Адамдарөзінонлайн-тұлғалаудықалайбасқараалады?Өзіміз

қалыптастырғымызкелетінпікірдіқаншалықтабыстыкөрсетеаламыз?

Басқаадамдардыңэлектронхаттарыноқығандажəнеəлеуметтік

желілердегіпарақшасынқарағанда,олартуралыпікірқалыптастыруүшін

қандайкеңестердіжөнкөреміз?

Жекекездесулердеақылайтушыларазболмайды.Негізгімақсат–ықтимал

басшығажақсыəсерқалдыру,мемлекеттіклауазымсайлауынақатысуға

мүмкіндікалу,телефонарқылысаудажасаунемесекездесугекелісімалу

болса,дұрыспікірқалыптастыруғакөмектескісікелетінкеңесшілертіпті

жоқтанбаржасайды.Жекеəңгімелесуүшінолар«сенімділігіңіздіқолды

қаттықысыпбілдіріңіз»немесе«қызығушылығыноятуүшінкөзіңізді

тайдырмауғатырысыңыз»дегенсияқтыкеңестерұсынады.«Адамдарөзін

қалайтанытадыжəнеосыстратегияларөздерітүрліаудиторияларға

қалдыратынəсерінеқалайықпалетеді?»дегенмəселенізерттеуге

ғалымдарбіразкүш-жігерінсарпетті.

Онлайнда,басқаəдістерденəтижебереді,əсіресеөзін-өзіақылментаныта

алудереуатақтыадаммəртебесінедейінасқақтатуымүмкін.ДейвКеррол

есімдіасатанымалемесканадалықмузыкант«UnitedBreaksGuitars»деген

музыкалывидеоныжелігеқойған.Тезестесақталатынхалықтықүлгідегі

əнəуежайдағықолапайсызжүктасушылардыңКерролдыңқымбат

гитарасынсындырыптастағаны,солүшінөзініңөтемақыалмақболған

əрекетісəтсіздіккеұшырағаныжайындаеді.Видеоныбіркүнішінде150

000адамқарады,бірайішіндеқаралымбірнешемиллионғажетті.Осыбір

бейғамтəсілКерролдыквази-танымаладамдарқатарынақосты,оны

топтықшаралардажəнежаңакітабындаклиенттерменжұмысістеутуралы

айтуүшінкөптепшақырабастады.

ТіптіUnitedөзініңоқыту

бағдарламаларындаəлгівидеоныпайдалануғарұқсатсұрады.

Ұятқақалдыратынқателертезжасаладыжəнетүзетілуідеқиын.

Университетəкімшісі40000студентке1098-Тоқытуүлгісініңқағазсыз

жеткізіліміненбастартудысұрап,электронхатжолдады.Студенттер

мекенжайыкөрсетілгендердіңбарлығынажауапберугеболатынынтез

түсінді.Бұлжайт«replyallcalypse»(«қияметтіңбəрінежауапбер»)деген

атауменбелгіліболды.Аяқастынанкүшалғанстуденттікортаəзіл-

қалжыңды,доскөңілпікірлерді,көмеккешақырғанайғайлармен

шағымдардыбөлісебастады,тіптіпоштажəшіктерітолыпкеткендіктен,

«бəрінежауапбер»дегендітоқтатуғашақырғандардакөбейді.Қате

жібергенқызметкеркешірімсұрады,алайдабұлкездебөгеткеңінен

ашылыпкеткенеді.

Əлеуметтікжелілерарқылы,оныңішіндеэлектронхаттарарқылыонлайн

қарым-қатынасжасайтынадамдардыңкөбібір-бірінбұрыннантаниды,

сондықтанолардыңонлайн-тұлғасыбіздіңолжайлыбұрыннан

қалыптасқанпікірімізгеқосымшағанаболаалады.Дегенменонлайн-тұлға

алғашқыəсерқалыптастыруғаерекшеықпалетеді,өйткеніадамдар

электронхатнемесеəлеуметтікжелілерұсынғанақпараттарғакөбірек

сенеді,алжұмысберушілерүміткерлердіңжекемəліметтерінтексереді.

Интернеттегіқарым-қатынастыңкейбіріжелідебасталады,соданкейін

басқаорталардажалғасады.Басқаларүшінбарлыққатынасешқашан

желіденаулақтаболмайды,олартіптітелефонқоңырауынадажүгінбейді.

Сондықтанонлайн-тұлғадегеніңіз–өзіншебіртарих.

Бірнешежылбұрынешқашанбетпе-беткездесіпкөрмегенескі

əріптесімненэлектронхаталып,өзіміздіңонлайн-тұлғамыздықаншалық

орайсызқалыптастыратынымыздымойындағанымесімде.Бұлжіберушінің

атыжазылғанавтоматқолтаңбаменбекітілгенонүшбеттікнəрсееді,

ішіндегітізбектеоныңесепсізжетістіктеріменсертификаттары,

академияғамүшеліктізіміжəнежұлдызшаларменқоршалғанасқақцитата

барболыпшықты.Бірден«жою»түймесінбасқымкеліпкетті,бірақоның

өзонлайн-тұлғасыменкүрескетүсіпжатқанынесіметүсірдім.Мұндайда

бəріміздеайтарақылазболатынысөзсіз.Менхаттыбастырыпалып,оның

сəлеміноқыпшықтым.

ОНЛАЙН,ОНСТЕЙДЖ(ЖҰРТАЛДЫНДА)

ƏсерлердібасқарутеориясыныңнегізінсалушыЕрвиңГоффманның

ұсынысыбойынша,өзіндəлсолкездегіжағдайғасайдепесептейтін

бейнедеелестетуүшінəркімамалқолданғаныдұрыс.Олəлеуметтік

оқиғаныалдыңғыпландаөнеркөрсететінадамдарыбартеатрретінде,өз

аудиториясынсезініп,белгілібірпікірқалыптастыруғатырысатын

актерлерретіндеқарастырды.Олараудиторияныкүткенде,өздерібардеп

білетінəлеуметтікқағидаларғабағынадынемесеаудиторияныəдейілеп

түрлікүйгетүсіреалады:естентандырадынемесетаңдандырады.Бірақ

аудиториясыжоқкезде,артқысахнадаактерөзінбасқашаұстайды.

«Адамдаржекепроблемаларыменбетпе-беткелгендеқандайболадыжəне

олардыңсөзіөздеріқалыптастырғысыкелетінəсердіжақсыбереалама?»

дегендітүсінуүшінкөпзерттеужүргізілді.Бірақбұлүдерісинтернетте

қалайөрісалады?

Онлайн-өзіндіктаныстырылым:қиынкезең

Негізінен,онлайн-тұлғақалыптастырубетпе-беткездесуденгөрі

артықшылыққаие,өйткеніадамдарөзініңжелідегіпрофиліннемесежеке

парақшасыүшіндұрысмəтін,суретжəневидеотаңдауғауақытжұмсайды.

Олармəтіндіредакциялап,түзетеалады,суреттердіретуштап,неніашу

қажеттігітуралыойластырылғаншешімқабылдайалады.

Басқашаайтқанда,интернеттегіөзəсеріңіздібасқару–екітөрттікескек

ескенкездегісудыңқозғалысысияқты.Əсердібасқаружиынтығында,неге

екенібелгісіз,шынайыкүлкіңіз,ишаратіліжəнебасқадабейвербал

сигналдарсияқтысізгекөбіректанысəдістержоқ.Көпонлайн-ортадасізөз

мəртебеңіздіжекереттеудежасайалғаныңыздай,тымкөрнектіете

алмайсыз.Əміршілдаусыңызбасылыпқалған,жіңішкерекөтерілген

қасыңызкөрінбейді.Өзсуреттеріңізжəнедостарыңызбенбіргетүскен

фотоларыңыз,бейнероликтеріңізонлайн-таныстырылымыңызғамазмұн

қосатынысөзсіз,алайдасізтуралыбасқаадамдарқалыптастыратынпікірді

басқараалатынжалғызқұрал–пернетақтағана.Еңбекақыңыздықылғыта

беретінопа-далаппен,киіммен,шашүлгісіменжəнебасқада

қажеттіліктерменсалыстырғанда,пернетақтапікірқалыптастыруүшін

бейтанысжəнеыңғайсызқұрылғыболуымүмкін.

Адамдаронлайн-əсердібасқаруүшінқолданатынқұралдаралаңның

өнімділігінесайкеңістіктежұмысістейді.Мысалы,электронхатəншейін

мəтінғанаемес,оныалушыдакезкелгенқолжетімдісигналарқылы

жіберушіжайлыжылдамəсерқалыптастырады.Facebook,LinkedInжəне

əлеуметтікжелілердіңбасқадасайттарысуреттер,видеолар,ұнамды

сайттардыңсілтемесі,достардыңкөптепжазылғанпікірісияқтыөзін

таныстырудыбайытатүсугемүмкіндікберетінқұралдардымолынан

ұсынады.

Онлайн-əсердібасқарудыбетпе-беткездесуденерекшелейтінтағыбіртəсіл

–өзіңізелестететіндейреттеутəсілінұсынатынжаңақұралдардыңпайда

болуы.Тістерінағартыпнемесебетіндегідақтардыкетіріп,адамдарөз

суреттерінжақсартабастағанда,AdobePhotoshopбағдарламалық

жасақтамасытезарадаоперацияғаайналыпкетті.Осыфункциялардың

біразынқолдануқиынжəнежиіқателесуіңіздемүмкін,сондықтанəуелгі

қолапайсызталпыныстарыңызөзіңізістегіңізкелмегеннəрсеніістетіп,

жаманəсерқалдыруығажапемес.Мысалы,LinkedIn-ніңжаңабастаған

қолданушыларыəрекеттіөзініңбайланыстартізіміндегібұрыннан

сөйлесетіндердіLinkedIn-дегіөзжелісінекөшіруденбастайды,соданкейін

өзпрофиліменсуретінреттеугекіріседі.Жаңақолданушылардың

білмейтіннəрсесімынадай:белсенділікжаңартуынжелігежолдаубаптауы

өз-өзіненқосылаалады,сондықтантымазөзгерістіңөзітіркеліпотырады.

Бұлкейіпкерінеайналуүшінмакияжжасапжатқанактердіңшешінетін

бөлмесінеқосулыуеб-камераорнатқанменбірдей.

Онлайндаөзінтанытунұсқаларыəлідекеңейіпжатыр.Мысалы,Snapchat

суреттіалушыныңұялытелефонынажібереалады,алсуретбірнеше

секундтанкейінжоғалыпкетеді,тымболмағанда,жоғалыпкетугетиіс.

Vine-дықолданаотырып,сіздостарыңызбеналмасуүшінсмартфоныңыз

арқылыциклдыалтысекундтықвидеожасайаласыз.SecondLifeнемесе

Simsсекілді3Dвиртуалəлемдердетұрғындарбір-біріменқатынасжасау

үшіншынайынемесеəлем-жəлемаватаржасайалады.

Онлайн-əсердібасқарудыңадамдарұмытаберетінбіререкшелігі–оның

қызметініңбіразықолданушыларүшінтегін,бірақкомпанияларжарнама

немесебасқадаіскерлікшараларарқылытабыстабады.Азғанаадам

оқитынəдемімəтінніңонлайн-сахнанықиынырақететүсетінэлементтері

болуымүмкін.Facebookөзініңқұпиялықсаясатынжиіөзгертеді.Бір

хабарламасындакомпаниясіздіңбейнеңіздіжарнамаүшінқолдануғақұқы

барынескертеді.Бұлөзіңізқалыптастырғыңызкелетінəсергеықпалетуі

мүмкін.Мысалы,BudweiserсырасыныңFacebook-тегіпарақшасынаөту

үшінлайкбассаңыз,достарыңызсіздіңпрофильдегісуретіңіздіосы

өнімніңжаңатүрініңжанынанкөреді.ЖекежағдайдаBudweiserөкілі

суретіңіздіелейдідептіптіойламайтыныңызрас.ӨйткенісізКлайдсдейл

шеруінебардыңыз,ендірұқсатсұрамай-ақ,оныхабарландыруыңызда

қолданасыз.

Осытараудаайналыпсоғатынбірмысал–аудиторияныңөзі.Мысалы,

Twitter-десізазғанақолдаушылардытуиттейміндепойлауыңызмүмкін,

сондықтанөзойыңызша,парақшаңыздыоларғаұнайтындайжəне

көңілдерінкөтеретіндейетіпжасайсыз.Бірақтуиттеріңізретуиттелеалады,

сөйтіп,туитіңізжаңа«тренд»бастап,баршаTwitterəлемінқамтыпкетуі

ғажапемес.Абайсыздабелгілібіраудиторияныңбелсенділігінарттырып

жіберу«қаупі»,шынындада,өтезор.

Өзіндіктаныстырылымстратегиясы

Гоффманатапөткендей,біздіңниетімізөзімізтаңдағанстратегияүшінаса

маңызды.Аудиторияңызөзіңізгеұнауын,оларданүстемболуды,солардың

мейірімінешомылудынемесеөзіңізденқорқуынжəнесыйлауынқалауыңыз

мүмкін,сөйтіп,өзіңіздітаныстыруүшінмақсатыңызғажетелейтінамал

таңдайсыз.

Гоффманмұны«жасыру,ашу,жалғансыршашужəнеқайыра

ашудыңықтималшексізкезеңібарақпараттықойын»депатайды.

Адамдаросыамалдыонлайндақалайқолданатынынзерттейкелгенде,

жағдайқолданылыпотырғанстратегияғадəлбетпе-беткездесудегідейəсер

ететінібайқалды.Зерттеушілерəртүрліүшəлеуметтікжеліплатформасын

қарастырды:Facebook,көпқолданушығаарналған,біріншіжақтыатқыш

ойындаржəнеFatSecretсалмақтастаудыəлеуметтікқолдауқоғамдастығы.

ҚолданушыларFacebook-тіңəлеуметтікжелілертақырыбынбіріктіретінін

басакөрсетті.Біріншіжақтыатқышойынынойнайтындарқорқытуəсерін

таңдады,алəлеуметтікқолдаудыңпікірталасфорумынақатысқандаркөмек

пенкеңестікөпсұрағандықтан,басқаплатформаларменсалыстырғанда

көбірекөтінішжасады.

Ниетпенжағдайғақосымшаретінде,стратегияəрадамныңжекетұлға

ретіндегісипатынадабайланысты.Мысалы,кейдежұмысыныңқұрамдас

бөлігідепөтіріктідеқосаотырып,өзінмейліншесүйкімдіжəнеқоғамға

қажететіпкөрсетуүшінжоғарыдəрежелі«өмірактерлері»өзін-өзі

таныстырудымұқиятреттепотырады.Аудиторияныңыңғайынажығыла

отырып,əрсөзініңстилінөзгертеалғансаясаткердіелестетіңізші.Төмен

дəрежелі«өмірактерлері»əраудиторияныңпікіріқандайекенінеқаттымəн

берместен,асасенімдіеместанытуүлгісінкөрсетеді.Жоғарыдəрежелі

«өмірактерлері»өзінонлайндатымақылдыжəнежұғымдыетіпкөрсете

алады.

Кейбіртаныстырылымдартолықтайжалғанболсада,шынайыөмірде

танымаладамдарыбараудиторияүшіншынайылықəсерлердітиімді

басқарудыңнегізгіэлементіболатынынкөпадаммойындайды.Олар

профильсуретінəжептəуіржақсартадынемесеонлайндағымейлінше

тиімдірексипаттытаңдайалады.Дегенментікелейалдаукөптаралақойған

жоқ,олоңайбайқалуымүмкін.Əсерлердібасқаруғаарналған

эксперименттіктоптақатысушыларFacebook-тегіпрофиліжалғанболып

шыққанбіреудіқаттыəжуалаған:

D:Менбірадамдыбілемін,олортамектептенағызазғынеді,

кейінөзініңFacebookпарақшасындақолынақаруұстапалыпне

істегенін…

E:Мендекөрдім…Соғанкүліпотырмын.

Біз өзіміз қалыптастырғымыз келетін әсерді басқаруға және кемелдендіруге

көп күш пен уақыт жұмсаймыз. Бірақ осы үшін қаншалық

жанталасатынымыздыбасқаларбілмесеекендейміз.Сондай-ақбізәлеуметтік

пайдатуралыәсердіқолданжасайтынқұбылмалыәлеуметтікхамелеонболып

көрінбеу үшін өте сақ болуға тырысамыз. Адамдар осыны онлайнда қалайша

өте жақсы жасай алатынын түсіну үшін, кәне, басқа адамдар жайлы әсерді

қалайқалыптастыратынымыздыбақылапкөрейік.

ОНЛАЙНЖӘНЕОФФЛАЙНӘСЕРҚАЛЫПТАСТЫРУ

Психологтарондағанжылбойыкүтпегеннəтижесікөпжеке

қатынастардағыəсерқалыптастыруүлгісінзерттеді.Ақпаратжеткіліксіз

болғанкезде,қолжетімдібелгілердіңбəрінебекерсүйеніпжəнепайымды

іркеотырыпжаңатанысжайлыпікірқалыптастырғанда,адамдарүнемі

ақылдылықтанытабермейді.Психологиясаласындағыклассикалық

зерттеулеркөрсеткендей,ақылғасүйенуорнына,бізазғанадəлелдер

жайлықорытындыларжасаймыз.

Жылыжәнетартымдытаныстырылымжасау

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Соломон Эш алғашқы әсер жайлы

қарапайым, бірақ қарама-қайшылықты зерттеу жасады. Сөйтіп, адамдардың

тым асығыстықпен және жеткіліксіз ізденіспен қорытынды жасауға бейім

екенінанықтады.

Оныңәуелісипаттағанадамы«ақылды,шебер,еңбексүйгіш,

жылы жүректі, шешімтал, пысық және сақ» делінген-ді. Осы қысқаша

сипаттаманы естіген адамдар тұлғаны әрі қарай суреттеуден қиналған жоқ.

Олар адамдыадал, мейірбан,парасатты, халыққажақын, көпшіл және үлгілі,

қысқасы, жан-жақты көркем жігіт деп болжады. Өткен шаққа көз жібере

отырып, дәл Эш сияқты мен де көз алдыма үй тонағыш «мейірбан» ұрыны

келтіреаларедім,алайдазерттеугеқатысқандармұндайкүйкешпегенсияқты.

Адамныңөзіойлаптапқанқасиеттертізімінеазғанаөзгерісенгізудің

əсергеықпалететініншамалағансоң,Эшосыэксперименттіңтағыбір

түрінде«жылыжүректі»сөзін«суық»,«сыпайы»немесе«ойсыз»

сөздерініңбіріменалмастырып,тізімдібасқатоптарғақайтаоқыпберді.

«Сыпайы»сөзіде,«ойсыз»сөзідеəсердіөзгертеалғанжоқ,ал«суық»деп

сипатталғанда,əлгіадамөтежатырқағышжанғаайналыпшығакелді.Ол

жұртқажақпайтын,тартымсыз,қытымырадамболыпкетті.Оның

психологиялықтемпературасыныңөзгеруідокторДжекиллдіХайдмырзаға

айналдырғанрецепттегіқадамеді.

«Жылы»жəне«суық»дегенсөздербіздіңдиспозициямызданкөпхабар

бередіжəнеəлеуметтікортадабасқалардыңбізгеқалайқарайтынынаықпал

етеді.Адамдаралғашқыəсердіқалыптастырғанкезде,олармейлінше

толысқанортаққасиеттерретіндекөрінеді.Сіздіөзгелерашық-жарқын

жəнееңбексүйгішдепсанауымүмкін,алайдабұлқасиеттерсіздің

суықтығыңызбенмейірбандығыңыздыңқасындакөмескітартыпқалады.

Салқынинтернет

Адамдарсіздіңжылылығыңызданəсерқалыптастыруүшінпайдаланатын

белгілер,негізінен,бейвербалболыпкеледі.Бет-бейнеңізарзаналдамшы

маскаболуымүмкін:қабақшыттыңызба–қарапотырғандардыңбəрі

солайістеуіықтимал.Сөйлеумəнеріңіз,түр-тұлғаңыз,ым-ишаратыңыз

жəнежекеқатынасыңызтаразыныңбасынжылы/салқынбасынааударып

жібереалады.Қолыңыздыайқастырып,басқажаққақарасаңыз,сізтуралы

əсерсалқындауболуыықтимал,алқарсыалдыңыздағыадамсөйлеп

жатқандааздапқанажақындасаңыз,мейліншежақсыəсерқалдырасыз.

Бейвербалқатынаспеноныңəсерқалыптастырудағырөлітуралы

зерттеулераясыөтекең.Сондықтансіздіңсөзіңіз–шынмəніндене

айтқаныңыз–бақылаушыларжылылықпенсалқындықжайында

қорытындыжасағанкезде,басқадасөздерарасындаерекшемаңызғаие

болатынынаешкүмəнжоқ.

Интернеталғашпайдаланылабастағанкездешолушыларқарым-қатынасқа

бағаберуүшінмəтінтеруденөзгемүмкіндіказеді.Адамныңжылылығы

немесесалқындығытуралыəсергеəкелетінғаламтордағыəлеуметтік-

эмоциялықпікірлердізерттеулердіңəуелгілерібіздің,шынмəнінде,қандай

жанекенімізгеқарамай,онлайндаіскер,шаруағабейімжəнеқызуқанды

болыпкөрінугетырысатынымыздыанықтады.1970жылдарыСтарр

РоксаннеХилтспенМаррейТуроффадамдардыңкомпьютерлікортада

жəнежекекездесулердеөзінқалайкөрсететініжайлыалғашқы

зерттеулердіңбірінжүргізді.Оныңнəтижесіосыжасортатуралыжақсы

пікіргежетелейқоймайды.

Оларекіжиынтықпікірдіталдап,байланысы

бартоптардыңөзаракелісімгекөбіреккелетінінанықтады.Сөзалған

адамментүсіністігінжəнемəмілелесекенінбілдіруүшінадамдарқолдана

салатын«аһа»сияқтысөздеронлайнкездесулердекөптаралақоймаған

болыпшықты.Бұлтаңғалдырмасакерек:олсөздітолықпікірдеугекелмес,

дегенменсолайсөйлеуасасөлекетболыпкөрінбейді.Еңтаңданарлығы,

компьютерлікортакеліспейтінінбілдіруүшінескертуді–көбірек,ал

шиеленіскенжағдайдыжұмсартуүшіназырақжасады.Мүмкін,оларбір-

бірінеренжігенболар,сөйтіп,жағдайдыжақсартатүсетіндейемес,

керісінше,нашарлататүсетіндейболыпəңгімелесті.Бұлайырмашылықтар

салқынəсердіоңайтүсіндіреді.

Салқындықэлектронпоштададакөрінісбереді.MyersBriggsTypeIndicator

(MBTI)жекетұлғатестініңқысқашанұсқасынпайдаланаотырып

жүргізілгензерттеукөрсеткендей,онлайндажылылықпенсалқындыққа

байланыстықателіктерортақболыпкеледі.Экперименткеқатысушылар

тестіденөткенкезде,оларөздерініңтекэлектронхатарқылыəңгімелескен

əріптестерісекілдіжауапберген.Солəріптестерідетесттапсырды,бірақ

оларөзіүшінжауапберді.

Бақылауүлгісіретіндебір-бірінжүзбе-жүз

білетінадамдардатестініаяқтады,ондаəржұптыңбірмүшесіекіншісінің

рөлінорындады.

Əріптестерісұрақтарғақалайжауапберіпжатқанынрөлойнаушылар

қаншалықжақсысезді?Жекебайланысыкөбірекқатысушыларжақсы

нəтижекөрсетті,алэлектронхатбойыншаəріптестербірқатарбұрыс

түсінікбайқатты.Əріптестерілогикалықжəнеаналитикалық«ойлау»

тəсілдеріноларғақарағандаартығырақкөредідепойлады.Сондай-ақолар

əріптестерініңбасымбөлігіадамдарғакөбірекбағытталған«сезім»үлгісін

қолайкөретінінемəнбереқойғанжоқ.Құрылымментəртіпкеқажет

мақсаттардытекхаттарарқылыбілетінрөлдегіойыншыларбірізділік

болмағандықтанасырабағалады.

Мұндайзерттеулертергенімізнеайтқымызкелгенініңнақтыкөрінісіемес

екенінбайқатады,басқаларболса,біздіңəрекетіміздегіосынəзік

өзгерістергереакциябілдіреді.Бізортаныңшектеуіненғанасалқындау,

қызуқандыжəнесүйкімсізболыпкөрінбейміз.Онлайндабізортақ

əлеуметтікқарым-қатынастарғатəншағынжалпыпринциптердіорындауға

даықыластыемессекілдіміз.Күткеніміздей,адамдарбіздіңсалқын

тартқанымызға,белгілібірмақсаттарғабағытталғанəсерлергеорайəрекет

етедіжəнеонысышынайыболыпшығады.Неболыпжатқанынтүсінбесек,

циклэскалациясыбасталады.Онлайн-топмүшелеріөздерінің

маңыздылығынтүсінсе,келіскенінбілдіружəнежағдайдыжұмсартуүшін

қарапайымтіркестердітереалареді.Оларөздерінің:«Ой,менбұған

келіспеймін»,–дегенсияқтыкеліспеушілігінжекеəңгімекезіндегідей

жеңілдетеалареді.Олардыңэмоциялықпарасатыжекежағдайдажоғары

болғанмен,онлайндаолайкөрінгенжоқ.

Смайликтержәнеәлеуметтік-эмоциялықжылымық

Тіптімəтіндікортададаадамдарөзтұлғасынэмоциялықмəніжоғары

белгілерменайқындайтүсугеамалтабады.Бет-əлпеттіңтүрлішеқұбылуын

көрсететінсмайликтер,тынысбелгілерініңойнақыкомбинациялары1980

жылдарыпайдаболабастады.Бұлжаңалықтарды1982жылданбастап

КарнегиМеллонуниверситетініңғалымыСкоттФалманкеңінендамытты,

оданкейініліпалажөнелгендеразболғанжоқ.QWERTY-пернетақтаны

ғанапайдаланаотырып,бізкүлімдейаламыз:-),қабақшытамыз:-(,көз

қысамыз;),өкінішбілдіреміз:/немесетіліміздішығарамыз:P.

Күрделірекбағдарламалықжасақтамаарқылысмайликтермейлінше

қолжетімдіжəнеастарлыболатүсті.MicrosoftWordжəнебасқада

бағдарламаларсмайликтіңбастапқыкелбетінбірденграфикалықкескінге

()айналдырыпжібереді,алкөпқосымшамəтінхабарламаларға

эмоциялықбелгілердіңқанығырақкескінінқосуүшінтүрліжолұсынады.

Мысалы,Emoji–Жапонияданбастауалған,кешірімсұрауүшінбасыжерге

жеткеншеиілусияқтыжапонмəдениетінетəнэмоцияларүстелгенəралуан

смайликтер.

Смайликтердіқолдануғаболатынтүрлібаптаупараметрлерінзерттеу

арқылыолардыңпайдаланылукөрсеткіштеріəртүрліекенінбайқауға

болады.Мысалы,Франциядасмартфонпайдаланушыларынұзақуақыт

зерттегенде,ұялытелефондарарқылыжөнелтілгенмəтінхабарламаларда

смайликтержиіпайдаланылмағаныбайқалған.Осыжекехабарламалардың

4пайызындағанабірнемесебірнешесмайликболған.

Дегенмен

баптаудыңбасқашатүріндеолар,əсіресежасқолданушыларарасында,

əрбірхабарламададерлікпайдаланылады.

Эмоцияларәсергеқалайықпалетеді?

Көпзерттеуарқылыанықталғанындай,смайликтердіңкеймəселелерде

əсердідəлбейнелейалатын-алмайтыныжағдайғабайланысты.

Мысалы,

мынақысқахабарламағақараңыз:

Менеджменткурсындағыстудентеросыжəнебасқахаттардыосыкүйінде

де,смайликсіздебағалапкөрді.Оларсмайликқосқанадамды,шынында

да,жағымдыадамдепқабылдады.

Смайликөтініштіжеңілдетіп,

қатаңдығынжұмсартады.(Бұлзерттеудестуденттержіберушібарлық

смайликтіжапсырабергенхабарламағадабағаберді.Жіберушініолардың

жағымсыздаудепбағалағанытүсініктіболар.)

Басқабірзерттеусмайликтердің«сарапшыларды»кəдімгідей

ізгілендіретінінбайқатты.Зерттеушілерсарапшыныңқатысушылар

тобыменбіртақырыптыталқылағанчатыныңстенограммасынкөрсетті.

Қатысушылардыңжартысындастенограмманыңсарапшытүсініктемесімен

смайликқосылғанбөлігіболды.Оларсарапшылардымейірбандепте,

біліктідептебағалады.

Смайликтерхабарламаныңауызшамазмұнынбайытаалады.Демек,біз

смайлигібарқошеметсөзжазғанадамжайлыоңəсердеболамыз.Мұның

керінұсқасыдадұрыс.Егержіберушішытылғанқабақ:-(смайлигінқосса,

сынсөздөрекіболыпсаналады.

Осындайкүшейту,асыракөрсетуүлгілерінаңғартатынэкспериментте

студенттербасқастуденттердіңөзтобынтаныстыруынаайтылғанпікірлері

барэлектронхаттаралды.Хаттардыңкейбірінде–қолдайтын,

басқаларындакерінемесебейтараппікірлербареді.Екіншітопқажататын

хаттардакүлімдеген,қабақшытқан,көзқысқансмайликтернемесебақылау

үшінешқандайсмайликқосылмағанпікірлерболды.Соңындастуденттің

жақсыдосынаннемесебейтаныстанкелгенхаттарыкелтірілді.

Қатысушыларэлектронхаттардыөздерімазмұнынқалайтүсіндіріп

бергенінеқарайбірнешедəрежебойыншабағалады.

Смайликтерхабарламалардыңқарқындылығынарттырды.Алайдаэмоция

смайликтеріменхабарламаныңжазбашамазмұныбірбағытта–оңнемесе

керібағыттаболсағанақарқынынарттырады.Бейтарапхабарламада

смайликтермейліншеашық-жарқынбейнедеболды,керіжағдайдақабақ

шытқансмайликтеркөбейді.Смайликпенхабарламамəтініорайласпаған

араласмазмұндыхаттардытүсіндіруқиынырақ.Қатысушылардыңкөбі

жіберушіəжуəніөтенəзікбереаладыдепесептеді.

Хабарламамазмұныныңмəніөтезор,өйткеніолсмайликтердіңалушыға

тілтигізуінемесемазалауымүмкінекенінтүсінугежолашады.Бизнес

əріптестерсмайликтергебалаңжəнеорынсызнəрседепқарайды,ресмихат

алысқандаоныпайдаланбайды.Алушыныңмінез-құлқыдасмайликтердің

қалайқабылданатынынаəсеретеді.Есептеушініңұсынысыменэлектрон

хаттарсарапталғаналдыңғызерттеуде,зерттеушілерқатысушыларға

өздерініңжекетұлғасыжайлытақырыптарұсынаотырып,эмоциялық

тұрақтылықтарынбағалаудыдақосты.Осыбелгібойыншажоғарыұпай

жинағандарсмайликқолданудыкөбірекұнататынжəнесондайхаттарды

жіберушілердіжоғарыбағалайтынболыпшықты.Эмоциялықжағынан

тұрақтынəселеролардыңназарынаударақойғанжоқ.

Смайликтердішектентысқолданудыңдамаңызыбар.Мұндайəдеттіңкей

адамдардыңеңсесінтүсіріп,пікірінкерібағытқабұрыпжіберетінбір

ортасы–танысусайттары.Zooskонлайн-танысукомпаниясының

сарапшыларыөзпрофилінесмайликқойғанерадамдардыңхабарламаны6

пайызазалатынынжəнеөздерініңықтималəріптестерінежазған

хабарламаларынажауапты12пайызкемалатынынанықтады.Хабарламаға

көзқысу;)белгісінқосқанеркектердіңəйелдерденжауапалудеңгейі66

пайызғадейінқұлдырапкеткен.Сөйтетұрсада,əйелдерөзпрофиліне

күлімдегенсмайликқойса,ерлерден60пайызкөпхабарламаалады.

Осындаймəліметтерəсердіонлайнбасқарудыңоңайшаруаемесекенін

түсінугемүмкіндікбереді.

Әсерқалыптастырудыңентаңбалары

Пернетақтаныбірнешеретқанабасуарқылыəсергеықпалетугеболама?

Қолжетімдінəрсеазболғанкездеадамдаржалғасаберетінбірнəрсетабуға

қаттыықыластанады.Сөйтіп,онлайндатанысатындарсияқты,

смайликтерденəсерқалыптастыруғатырысады.

Əсерқалыптастырумəселесіндебізкəдімгідейжалқаумыз.Уақытты

үнемдеугетырысып,ентаңбалардытаңдаймызда,бірнешетаптаурынойға

ғанаиекартудыжөнсанаймыз.Барнəрсегеқолымызжетсе,нақтыəсеріміз

бардепсанаймызжəнебасқамəселелергеауысабереміз.Əлеуметтік

психологтарСьюзенФискеменШеллиТейлорбіздіңэнергиянысақтауға

жəнетанымдықжүктеменіазайтуғамүдделілігіміздісипаттайтын

когнитивтісараңдегентерминойлаптапты.

Кездескенадамдардыңбəрі

туралыерекшеəсерқалыптастыруғажеткіліктіақпаратжинауүшінөтекөп

уақыткетереді.Сондықтанбізэвристикағақызметететінжекелеген

репликаларды–эмпирикаережелерінпайдаланамыз.Оныңбірмысалы–

адамныңашықтығыменсуықтығынантуындайтынəсер.Олтуралы

бірдеңебілеқалсақ,осыəсержалпыəсерденүстемболыптұрады.Басқа

жекеқасиеттертуралықорытындымызосыданкеліпшығады.

Интернеттеэлектронмекенжайыңыздыңөзіəсерқалыптастыруыңызға

мүмкіндікбереді.Мынадаймысалдардықарастырыпкөрейік:

tufdude888@aol2.com

jtravis@vq2.harvard.edu

thebigbossolg.comcast.com

FoxyLady@fanbasel.tv

75664.8843a@gmail.com

rgoldman_6g@microsoft.com

honey.bunny66@hotmail.de

s.a.lopez@ncr.krg.com

Сіз tufdude-тің әйелдер құқығына қатысты әділдігіне күмән келтіруіңіз

мүмкін. Мысалы, FoxyLady-геқарағанда, rgoldman-ның ғаламторболашағына

көзқарасынынта қойып тыңдауыңызғажапемес.Жіберуші жайлықандай да

бір басқа ақпарат болмаған кезде, гарвардтық jtravis мекенжайы кәдімгідей

салмақтыболыпкөрінеалады.

Əсерқалдыратыносындайэлектронпоштаадрестерініңқандайерекшелігі

бар?Лейпцигуниверситетініңғалымдарыбақылаушылардыңəсер

қалыптастыруүшіншынмəніндеқандайсөздердіқолданатынынанықтауға

тырысты.

Əуеліолар600жасадамнанөзэлектронпошталарыныңнақты

мекенжайынберудісұрады,оданкейінбелгілерсаны,цифрларсаны,

қызметұсынушыныңатауы(Yahoo!,AOL,Hotmailжəнет.б.),жоғары

дəрежелідомен(.com,.net,.eduжəнет.б.)сияқтытүрлінегізгі

ерекшеліктерінанықтады.Электронпошталардыңмейліншесенімді

қырларынайқындауүшінғалымдаролардыұқсасерекшеліктерінеорай

сұрыптады.Сұрыптаупроцесібойынша«дұрысадам»,«əдепсіз»,

«таңғалдыратынадам»,«шығармашылықадамы»жəне«күлкілі»деген

жалпыкатегорияларпайдаболды.

Осыэлектронпошталарданəсерқалыптастыруүшінадамдарқандай

кеңестіпайдаланғанынбілумақсатында,зерттеушілержүздегенадамға

электронпоштаиелерінпсихологиялықзерттеулердекеңінен

қолданылатын«үлкенбестіктің»тұлғалыққасиеттерібойыншабағалауға

өтінішжасады(2.1-кесте).Электронпоштасыныңмекенжайықызықты

немесеқиялиобраздыболыпкелетінадамдардыбақылаушылар

экстраверттелгенжандардепбағалады.Yahoo!қолданушыларыжайлыда

оларосындайойдаболды.Гендерлікстереотиптердеықпалынтигізбей

қалғанжоқ:əйелдергетəнсияқтыболыпкөрінгенэлек-тронпошта

мекенжайларыневротикалық,тəжірибежасауғаыңғайлы,жағымдыжəне

ақниеттідепбағаланды.Нүктелерсаныжəнебелгілерікөпэлектронпошта

мекенжайларыақниеттіадамдарғатəндепсаналды.

2.1-кесте.«Үлкенбестік»тұлғалыққасиеттері

ҚАСИЕТТЕР СИПАТТАР ҮЛГІЛЕР

Экстраверсия Белсенді,бірбеткей,жігерлі,

жұғымды,энтузиазмғабай,

әңгімешіл

Менадамдардың

қасындаөзімдіжақсы

сезінемін.

Менбірдеңеайтпас

немесеістемесбұрын

көпойланамын

(керісінше).

Тәжірибеге

ашықтық

Көркемойлы,білугеқұштар,

жасампаз,байқағыш,

ерекше,қызығатыннәрсесікөп

Меніңқиялымұшқыр.

Абстрактидеялардытүсіне

алмаймын(керісінше).

Жағымдылық Бағалайбілетін,кешіребілетін,

қолыашық,мейірбан,сүйкімді

Менөзгелердіңне

сезінетінінсезінемін.

Менөзгелерге

аздапалаңдаймын

(керісінше).

Адалдық Сенімді,жауапкершілігімол, Менүнемідайынмын.

табысты,адамгершілігізор,

талпынғыш,шыдамды

Мензаттардыорнына

қоюдыылғиұмыта

беремін(керісінше).

Невротизм Беймаза,аянышты,қызуқанды,

ренжігіш,тұрақсыз,алаңдағыш

Менбарлық

нәрсегеалаңдаймын.

Өзімдіжабырқаңқы

сезінетінсәттерімсирек

(керісінше).

а

«Керісінше»депкөрсетілгенэлементтербасқашасаналды,сондықтантез

келісубелгілербойыншатөменірекбағалардынұсқайды.

Бақылаушылармекенжайлардыбасқабірбелгі–нарциссизмбойыншада

бағалап,«өздерінерекшежаратылысдепойлайды»депсипаттады.

Қаскүнемдіксипатыжəнеөзіндікерекшелігібарэлектронмекенжайлар

осыбелгібойыншажоғарыбағаланды.СізtufdudeнемесеFoxyLadyсияқты

электронпоштамекенжайынжасайтынболсаңыз,адамдарсіздіңтұлғаңыз

жайлыбелгілібірпікірқалыптастыратынынасенеберіңіз.Ақниетіңізді

байқатқыңызкелсе,бірнешенүктеқойыпкөріңіз.

Ғаламтордааккаунтыбарадамдардыңкөбіөздерініңэлектрон

пошталарыныңадресіқалайжасалатынынойлапкөпуақытжұмсағанжоқ.

Айқұлақтың(@)оңжағындағыдомендікатауəдеттекелісімбойынша

алынады.Колледждергежəнеуниверситеттергеқатысыбарадамдардың

аккаунтымекемелердіңатауыменаяқталып,оныңсоңынажоғарыдеңгейлі

eduдомендікатауытіркеледі.Бұлжалғаусіздібірденакадемиялық

қоғамдастықөкіліретіндетанытады,бірақшынайырөліңізжасырын

болыптұрады(jtravis–жаңаадам,профессорнемесеГарвардасханасының

мүшесіболуыдамүмкін).Edu–өзиесініңмекенжайыcom-менаяқталатын

(коммерциялықмақсаттағы)капитализмəлеміненбөлектейтіншағынтег.

Басқажалғауларсіздіңүкіметтік(gov),коммерциялықемесұйымдарға

(org)немесежекеелдергеқатысыңызбарынбілдіреді.Интернеттіқолдану

аясыкеңейетүскенсайын,АҚШ-такеңіненқолданылған,ұйымға

тиесіліліккенегізделгенатауберунұсқасыұлттықбейнегеорынбосатты.

Honey.bunnyэлектронпоштасыныңмекенжайыГерманияныңекіəріптік

кодыболыпсаналатын«de»жалғауыменаяқталады.

Жоғарыдəрежелідомендердімейліншекеңейтетүсуүшіндомендерді

басқаратынБекітілгенатауларменнөмірлергеарналғанинтернет

корпорациясы(ICANN)ұйымыбизнесүлгісін,орналасуорнын,саланы

немесеөтінішберушіалғажылжытқысыкелетінбасқабірнəрсені

ұсынатынжоғарыдəрежеліжаңадомендергетапсырыстарқабылдайды.

Оның«сидней»(sydney),«жиһаз»(furniture),«синглдер»(singles),«көмек»

(help)жəне«тату»(tattoo)сияқтымысалдарыбар.(Алдағыуақытта

happyink75@mail.tattooсияқтыэлектронпоштамекенжайындакөріп

қаласыз.)

Google-дегі,Yahoo!-дағынемесебасқакоммерциялыққызметтердегітегін

есептікжазбағақосылатынадамдардаөзіншеəсерқалдырады.Олардың

электронмекенжайы–компанияныңфирмалықбелгісісалынған

футболканыкүндіз-түнікиіпжүрудіңэлектрондыбаламасыіспетті.

ComcastпенAOL-дыңқолданушыларыдабасқақызметтіпайдаланатын

адамдарданасаересекемес,сондықтантаңдаудаадамныңжасдеңгейі

туралыкəдімгідейақпаратбереді.

ЛИНЗААРҚЫЛЫҚАРАСАҚ

Онлайнəсерқалыптастырудыңқиындығынтүсінуүшін,əсіресеFacebook

профильдерін,жекеуеб-сайттарды,YouTubeарналарынжəнеөзіндік

таныстырылымдыбайытатүсугеүлкенмүмкіндікберетінбасқада

орындардықарастырабастағанда,бізЕгонБрансуиктің«линзамоделіне»

сүйенеміз.Бұлтеорияпікірқалыптастыруғақолжетімдібелгілердіадамдар

қалайқолданатынынтүсінугетырысатынадамныңтүсінупроцесін

бұзады.

Бұлүлгініңнегізгіүшсұрағыбар:

1.Адамдарәсерқалыптастыруүшінқандайбелгілердіқолданады?

2. Қандай қолжетімді белгілер әлдебіреудің жеке тұлғасынан хабар бере

алады?

3.Адамдарнақтыәсерберетіндұрысбелгілердіқолданама?

Әсердіанықтайтынбелгілер–жыныспенжасдеңгейісияқтынақтынәрселер

ғанаемес.Сондай-ақоларжылыжымиыснемесеәдемікиімсияқты,бізәдейі

қандайдабірәсерқалыптастыраалатынбелгілерменғанашектелмейді.Олар

адамдар жұрттың көз алында тұрмаса да, мінез-құлқынан көрініс беретін

белгілердіқамтиды.

Оныңкейбіріадамныңəсерінжалпыбасқарудыбайытатүсугеарналған.

Мысалы,жатақханабөлмесіндеілініптұрғанəнсүйерадамныңгитарасы

секілді.Алкейбіріқасақанаістелмегеннемесемүлдеқасақанаемесболуы

дамүмкін.Үстелүстіндежартылайжелінгенкүйіқалған,көгергенсендвич

тебөлметұрғыныжайлыақпаратбереді.

«Белгісібарбөлмелер»

СэмюэлД.Гослингпенəріптестерілинзамоделінжұмысорындарымен

жатынбөлмелеріндегіəрекетқалдықтарыныңəсерқалыптастыруғақалай

ықпалететінінбілуүшінинновациялықтəсілменпайдаланды.

Бөлме

тұрғыныменкездеспесе,тіптіоныңсуретіндекөрмесе,бақылаушылар

сондақалғаннəрселергеқарайотырып,оныңтұлғасытуралынақтыайта

алармаеді?Оларадамныңтұлғалыққасиетініңтүрліқырытуралыайту

үшінқайзатынакөбірекқарағаныдұрыс?

Сарапшыларсұрақтарғажауапберуүшін«Үлкенбестік»тұлғалық

қасиеттерінежүгінді.Сөйтіп,бақылаушылардыңпайымы,əсіресебелгілі

ерекшеліктерүшінмейліншедəлекенінанықтады.Бөлменіңтаза,жинақы

жəнеартық-ауысештеңесіжоқекенінкөріп,олариесінжақсыадамдеп

таныды.Бақылаушыларжурналдар,кітаптар,компакт-дискілерсияқты

ерекшелейтінзаттарыбарбөлменікөргенде,оныңтұрғыныжаңалық

жасауғабейімекенінайтты.Бақылаушыларқанықтүсті,шашылыңқы,

əдепкідағдыларданбөлектеужəнекөзтартарлықбөлмелериесіашық-

жарқын,жұғымдыдегенойғабекіді.

Онлайнмінез-құлыққалдықтары

Адамдаронлайндақалдыратынқандайбелгілербар?Өтекөп.Электрон

поштамекенжайыөтенəзікмінез-құлыққалдығыболыпсаналады.

Дегенмен,еңқызығы,ондабақылаушылартұлғаныңбірнешеқырынқалай

бағалайтынынаықпалететінкəдімгідейкүшбар.Бұрынкелтірілген

зерттеудебақылаушыларкөптегенбаламақорытындыжасады.Солардың

ішіндеэкстраверсия,адалдықжəненарциссизмүшінбəтуа(консенсус)ең

негізгіқорытындыболды.Бірақолардыңəсерінақтыболдыма?Электрон

поштамекенжайыиелеріөз-өздерінқалайсипаттағанынашынлайықты

болдыма?

Белгілібірдəрежедеəсерлертаңғаларлықтайдəлболды.Электронпошта

мекенжайыныңқаншалықкөрнекіжəнешығармашылекенінесүйене

отырып,бақылаушылароныңиесініңжоғарыдəрежеде«өзінсынапкөруге

ашық»екеніндұрысаңдады.Зерттеушілерэкстраверсияданбасқа

белгілердіңбəріүшінбақылаушылартүзгенрейтингпенэлектронпошта

иелерініңөзрейтингіарасындаайтарлықтайбайланыстапты.Сіз

thebigboss@comcast.comмекенжайыннарцистіксипатыбасымдеп

тапсаңыз,дұрыспайымдағанболуыңызмүмкін.Бірақ

honey.bunny66@yahoo.deмекенжайыөзінұсқаптұрғандайэкстраверт

болмауыдаықтимал.

Смайликтер–мінез-құлыққалдығыныңтағыбірсипаты.Оныжіберушіөзі

бақылап,қолдануқажетпежəнеқайжергеқоюкерекдегендіөзішешеді.

Электронпоштамекенжайларыныңбөліктерікейжағдайдаəдейіқойылған,

өйткеніадамдарқайқызметұсынушыныпайдаланудынемесеқандайесім

алғанжөнекенінөздерітаңдайды.Бақылаушыларсіздіңонлайнтұлғаңыз

жайлыəсерқалыптастырғанкезде,мінез-құлыққалдығысіздіңəсерді

жалпыбасқарумашығыңыздыңбірбөлігіретіндеқолданатыннəрсебола

алатын-алмайтынынназарғаалаалады.Егербұлсіздіңықпалыңыздантыс

нəрсеболса,бақылаушылароныелемейқоясаладынемесесізонықолдана

алмайтындықтан,осыбелгіқұндырақжəнешындыққажақынырақдеп

шешімшығараалады.Мұндайбелгігежітіназараударукерек.

Ендіқасақанада,қасақанаеместемінез-құлыққалдығыжетіп-артылатын

мейліншебайəлеуметтікжелілерəлемінежəнежекеүйпарақшаларынабет

бұрамыз.

ЖЕКЕУЕБ-САЙТТАРМЕНӘЛЕУМЕТТІКЖЕЛІЛЕРАРҚЫЛЫӘСЕР

ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Досыңыздыңдосысіздіхатарқылытүскіасқашақырды.Сізбұладаммен

жолығыпкөргенжоқсыз,бірақоныңэлектронпоштасыныңмекенжайы

ешқандайнарцистікбелгібайқатқанжоқ.Оныңүстіне,электронхаттың

ішіндеешқандайсмайликболмады.Сізəсерқалыптастырабастадыңыз.

Бірақжауапжазаралдындаоныңатыніздеужүйесінесалыпкөрдіңізде,

бұладамныңсайтыжəнеFacebookпенLinkedIn-депарақшасыбарекенін

көрдіңіз.Сізоларданқандайəсерқалыптастырасызжəнеолқаншалықдəл

болады?

Жекеүйпарағыныңартықшылығы

Өзінқайтатанудəуірінің–ИталиядағыҚайтаөрлеудəуірініңалғашқы

ғасырындағыбірнешееуропалықақсүйектіңғанақолындаболмаса,

адамдардабұрынкөпмүмкіндікболғанжоқ.Жер,жұмыс,суретшілермен

сəулетшілерүшінешшығынданбай-ақ,бізөзіміздіңцифрлықжарнама

қалқандарымыздысуреттер,қысқашасипаттамаларарқылыбарынша

қарапайымнемесеселфигетолыанимация,альбом,музыкақосып,көпбетті

мультимедиялыққаттамаарқылыкүрделіетіпжасайаламыз.Бізоны

шынайынемесеқалпынакелтіргенөмірбаянөрнектеріменқалағанымызша

толтырып,бұрынжарияланбағанөлең,əңгімежəнесызбалардың

сілтемелерінқосааламыз.

Көпадамғаламтордажекеүйпарағынжасауүшінкөпжағдайдатегін

қызметтердіпайдаланаотырып,көпуақытжұмсайды.Адамдарүйпарағын

түрлісебеппенқолғаалады.Оларөздеріжайлыкөпшіліккеқолжетімді

болатынсурет,табысжолы,əлеуметтікжелілергеқатысы,баяндамалар,

жарияланымдарсияқтыкезкелгенақпаратсалынғанцифрлықкітапша

жасағысыкелуімүмкін.Кейбіреулеріқоғамдыққызметтеркөрсетуүшін

жекеуеб-сайтжасақтайды.Нидерландтыңбіртұрғыны,əсіресеЕуропада

көптаралған,компьютерлергешабуылдайтынөтеозбырвирустықалай

жоюқажеттігіжайлымəліметтіжекеүйпарағындажариялады.Осы

вирусқашалдыққандароныңсайтыніздеужүйелеріарқылытауыпалып,

вирустанқалайқұтылуғаболатыныжайлыақпараттыпарақшасынақоса

беругеөтінішбілдірді.Олсолайістедіжəнеөзініңсайтыбекемдежеліге

пайдалықосымшаболғанынамақтанатынынайтты.

Бұлуеб-сайттарFacebookнемесеLinkedInпрофильдеріндегісияқты

əлеуметтікжеліпарақшаларынанкөпшіліккеқолжетімділігімен

ерекшеленедіжəнецифрлықжарнамақалқанықызметінатқарады.

Олардыңмазмұны–шынмəнінде,иесіөзікөрсеткенжəнемұқият

таңдалып,жұртқаəсерқалдырғысыкелетінбірегейліккеұмтылысжинағы.

Иесіпікірқалдыруғамүмкіндікбермесе,ондабарлықмінез-құлық

қалдығысайтиесініңбақылауындаболады.

Осындайкөпшіліккеқолжетімдіүйпарақшаларынзерттеукезінде

байқалғандай,жасаушылардыңбасымбөлігіөзіненмүлдеерекшеленетін

баламабірегейлікжасапшығаруғаəрекеттенбеген.Жекетұлғаны

бөлшектепкөрсетуорнына,бұлсайттартұрақтытүрдебіріктірілген,

адамныңөзойыншамаңыздыболыпсаналатыннəрсеніаңғартады.

Жасаушыларөзініңқоғамдықжəнежекеөмірініңқырларынкөпжағдайда

араластырыпжібереді.Бұлқайаудиторияғаарналыпістелгенітүсініксіз

болғаннанболсакерек.Кəсібирезюменіңаудиториясымазмұнды

шектейтінортаболса,жекеүйпарағыныңаудиториясы–

ғаламшарымыздағыинтернеткеқолыжеткенкезкелгенадам.Оғандостар

менотбасымүшелерікіреалады.Дегенмендəлсолайəріптестер,жұмыс

берушілернемесеəлемніңбасқабөлігіндегібейтанысадамдардаенеалады

ғой.Демек,көпадамкешендіжəнетолыққандыөзіндіктаныстырылымға

қолжеткізугетырысады.

«Үлкенбестік»тұлғалыққасиеттерінетағыназараудараотырып,

зерттеушілержекесайтжасаған89адамдытаңдапалды.

Бұлсайт

жасаушыларсоданкейінөздерініңтұлғасынжекебағаладыжəне«кемел»

өзіндікбағаныалғатартты.Осырейтингтерқаншалықдəлекенінанықтау

үшінзерттеушілеравторлардыжақсыбілетінақпаратберушілермен

хабарласты.Сөйтіп,оларуеб-сайтавторынбағалауүшінбірдейсауалнама

жүргізді.Автордыбілмейтінтəуелсіз11бақылаушысодансоңжеке

сайттардықарап,оларды«Үлкенбестік»бойыншабағалады.

Корреляциянықарастыраотырып,автордыңжекетұлғасынбағалауүшін

жекесайттардығанаталдағанкезде,бақылаушыларөтедəлдікбайқатты.

«Өзінсынапкөругеашық»белгісібойыншадəлдіктіптіжоғарыболды.

Мүмкінолжекесайттыңавторғашығармашылжəнежасампазтəсілдер

ұсынудаерекшеартықшылықбереалатындығынаншығар.Мейлінше

ашық-жарқынадамдардаөзінонлайнтанытатынқұралдаржетіп-артылады.

Уеб-сайтавторларыөздерініңшынайы«менін»жекеқасиеттерініңбасым

бөлігінеқатыстыалғандазорайтыпжіберіп,соданкейіноныөзінің

идеалдарынақаттыыңғайластыруғатырыспағансекілді.Текэкстраверсия

менкелісіммəселесіндеғанабасқашаболды.Бақылаушылароларарқылы

уеб-сайттардағыбелгілердішынайыжағдайдысипаттауүшінемес,

авторлардыңкүткенінесайболуүшінтүсіндірді.Сіз«жылылықтың»

əсерденүстемтұратынерекшелігібарынСоломонЭшжасағанзерттеу

арқылыескетүсіріңіз.Осыуеб-сайттардыңавторларыөзіндікбағаныаса

жоғарыкөтеріптастағанболуыкерек,олболса,экстраверсиямен

тиімділіктіңкөтеріңкібелгісінкөрсеткен.

Әлеуметтікжелілердегіәсерлер

Жекеуеб-сайтжариятүрдегіжарнамақалқанысаналса,əлеуметтік

желілердегіпарақшалараудиторияңыздыбарыншабақылап,

отбасыңыздың,достарыңыздыңнемесеəріптестеріңіздіңенуінешекқоя

алатынонлайн-тұлғаболыпесептеледі.Əлеуметтікжелілердің,əсіресе

Facebook-тіңқарқындыөсімікөптегенғылымизерттеугежолашты.

Осындайқызметұсынатынкомпаниялар«жабысқақтыққа»ұмтылады,

сондықтанкелушілерұзақуақытотырадыжəнежиіоралыпсоғады.

Facebookəлеуметкебағытталғанжелісініңбағдарламалықфункциялары,

мысалы,күрделіөзіндіктаныстырылыммен«Ойыңызданебар?»деген

секілдімəртебеніжиіжаңартыпотыратынкөмекұсынады.Оқығанжеріңіз,

жұмысорныңыз,қарым-қатынастарыңыздыңахуалы,сүйіктімузыкаңыз

бенкітаптарыңыз,дінменсаясатқакөзқарасыңыз,сондай-ақненіұнатып,

неніұнатпайтыныңызжайлыжекеақпараттықоспасаңыз,сайтүнемі

есіңізгесалыпотырады.Менбұлбизнес-модельдіңжекеөмірменқабыспау

мəселесітуралы10-тараудаайтыпөтемін.Қазіргімəселе:адамдар

əлеуметтікжелідегіпарақшаңызғакіргенде,сізжайлықандайəсер

қалыптастырады?

Бірсуретмыңсөзгетатиды

Профильдегісуретіңіз,шынындада,мыңдағансөзайтады.Ондажасымен

жынысысияқтыкогнитивтісараңдықбелгілібірдəрежедеəсерететін

ерекшеліктеркөрсетілген.Егерпрофильдегісуреттеалпысыншы

жылдардағыəйелтұрса,оныңжекетұлғасыжайлықандайдабірəсер

қалыптастырасыз.Бірақоладамныңқалайойланатынынемесеқалай

əрекетететінітуралыешкімештеңеайтпауыдамүмкін.Лос-Анжелестік

МэрилинБроуарадамдаржекетұлғажайлыалғашқыəсер

қалыптастырғанда,жасыменжынысыныңерекшемаңызғаиеболатынын

зерттепкөрсетті.

Олəртүрліжастағыерлерменəйелдердің140суретін

жинап,өзшəкірттерінеолардымінезібойыншаұқсасболыпкелетін

суреттержиналғанжекеқорапшаларғасұрыптапсалудытапсырды.Үйіліп

жатқансуреттердегіадамдардыңкөбібіржыныстан,жастарыдашамалас

еді.Сөйтетұрсада,қатысушыларғаөзқорапшаларынаауызшаатаутабу

тапсырылсада,оларанықтауышретіндежастынемесежыныстыөтесирек

пайдаланды.

Мұныңорнынаоларерекшетұлғалықанықтауыштаройлаптапты:

«Мен-өз-көзқарас-ұстанымыма-қарсы-шыға-аламындейтіншынайы

кәсіпқойжандар»

«Ақжағалылардыңөзжұмысынақаттыалаңдайтынжұмыскерлері»

«БарбараУолтерс-типтер,өсекшілер,қужәнеаздапснобистік

қызыққұмарлар»

«Бетқаратпайсөйлейтінжәнетыңдаушыларынаназараудармайтын

шешенадамдар»

Фотосурет әсерден де үстем бола алатын өте күшті белгіні – табиғи

тартымдылықты көрсете алады. Зерттеулер байқатқандай, біз тартымды

адамдарды мейірбан, ақылды, табысты, экстраверт және сенімді, содан кейін,

әрине,тартымсыздаужандарменсалыстырғандажылырақдепқарауғабейімбіз.

Осы «тартымдылық гало эффектісі» онлайнда да қолданылады. Әлеуметтік

желі парақшаларына кіретіндер көп жағдайда тартымды фотосын көрсеткен

қарсыжынысөкіліменжиікездесетінітаңданарлықнәрсеемес.Шынмәнінде,

олар тартымсыз суретін көрсеткендерден гөрі, мүлде суреті жоқ біреумен

кездесудіқошкөретінісөзсіз.

Бір экспериментте зерттеушілер қатысушылардың өз парақшасында

Facebook-тегі тартымды және тартымсыз әйелдер мен ерлердің қолдан

жасалғанпарақшаларыншынмәніндеқалайқарапотырғанынкөрсететінкөзге

ілесуқұрылғысынпайдаланды.Олартартымдыәйелдердіңпрофилінеәсіресе

көп назараударды. Тартымдыерлердің профиліндегі «Өзімжайлы» мәтініне

және қызығушылығы мен ұнататын нәрселеріне қарау үшін қатысушыларға

біразуақытқажетболды.Дегенменпрофильдегісуреттартымсызболғанкезде,

көзгеілесуқұрылғысықатысушылардыңнефотолардықарап,непарақшадағы

басқа белгілерге назар аударып, профильдегі адамды тануға көп ден

қоймағанын анықтады. Мұның орнына олар қажетті жарнама

хабарландыруларынаынтасынаударды.

Мінез-құлыққалдықтарыжәнедостарсаны

Фотографиясіздіңəсеріңізүшінөтемаңыздыболсада,əлеуметтікжелілер

сайттарыəсерқалыптастыраалатынмінез-құлыққалдықтарынамейлінше

толы.Достарсаны;өзіңізатқарыпжатқанжұмыстуралы«Өзімжайлы»

бөліміндегітүсіндірме;сүйіктікітаптарыңыз,музыкажəнетелешоу;

отбасыжағдайыңыз;қабырғадағыжазбалар;статустыжаңарту–осының

бəріəдегенненкөзгетүседі.Азғанакүшжұмсап,бейтанысадам

достарыңызтегтелгенальбомдарды,YouTubeбейнероликтеріне

сілтемелерді,түйіндемеңіздіжəнеөзіңізжариялағанбарлықнəрсенікөре

алады.КəсібитүрденегізделгенLinkedInсайтынакірушілержұмысөтілін,

тəжірибесін,білімменмашық,жарияланымдарменмансап

қызығушылықтарынкөреалады.

Онлайн-қалдықтарыарқылыадамжайлынебілеаламыз?Көпжағдайдабіз

біразнəрсеүйренеміз,соныңбірнешеуінақтымақсатқабағытталады.Жеке

уеб-сайттардызерттегеніміздегідей,Facebookпарақшаларыныңиелері

«Үлкенбестікті»толтырыпбітті,соданкейінтəуелсізбақылаушылар

Facebook-тегіөзпарақшаларыныңнегізіндепарақшаиелеріносыбелгілер

бойыншабағалады.

Зерттеушілержақсытанитынтұрғыластарындаөз

ерекшеліктерінбағалауғашақырды,сөйтіп,оларғапарақшаиелерініңжеке

есебінеғанасүйенбеумүмкіндігітуындады.Бақылаушылардыңдостар

саны,қабырғадағыжазбалар,суреттержəнебасқадамінез-құлық

қалдықтарынаиекартаотырыпжасағанэкстраверсияжайлыпайымдары

өтедəлболды.

Facebook-тегідостарсаныəсерқалыптастыруғаөз-өзіненықпалетеді.

МичиганштатыуниверситетініңпрофессорыДжозефБ.Уолтер

компьютерліккоммуникацияныəуелгіқадамынанберізерттепкеледі.Ол

жəнеəріптестерікөпдосыбарпрофильдердіңбірқатаркемшілігіболуы

мүмкінекенінайтады.

Facebookстатистикасыəрқолданушығашамамен

130доскелетінін,колледжжасындағыларда,əсіресеҚұрамаШтаттардадос

саныкөбірекекенінкөрсетеді.«Достардың»көптігіжəнезорсыйымдылық

адамдарFacebookсияқтысайттардағыдостықтуралыайтқанда,шын

мəнінде,неніишаралайтынынакүмəноятады.Бұлсайттарда«доскөңіл»

жаңаадамдармейліншекеңтаралғанкөрсеткішіспетті.Сондықтанкөп

қолданушыүшінбұл–маңыздыжеліемес,танымалдықтыңөзіндік

байқауы.

Бақылаушылардостықжелісікеңірекпрофильдердіқалайбағалайды?Бір

зерттеудебақылаушыларбір-бірінендостарсаныменғанаерекшеленетін

бесFacebookүлгісініңбіреуінқарастырды.Соданкейіносы

парақшалардыңиелерінəлеуметтіктартымдылық,табиғитартымдылық

жəнеэкстраверсиябойыншабағалаудыөтінді.300-гежуықдосыбар

адамдарүшінəлеуметтікжəнетабиғитартымдылықтыбағалаушырқау

шегінежетті,сосынбағаөсетүсті.Өйткенідостарсаныдаартатүсіпеді.

Бақылаушылардостарыныңсаны500-гежуықтағанадамдарнағыз

экстраверттер,бірақшынайытабиғитартымдынемесесүйкімдіемесдеп

ойлады.

Бізқолдайтынорта

Достардыңтымкөптігіəсергеықпалетеді,бірақəлеуметтікжелілердің

ерекшелігібізқолдайтынортаныңқалдықтарынкөбірекқосыпотырады.

Мысалы,соныңбірімынадай:қабырғадағыжазбаларынаөтесүйкімді

достарқосатынпарақшаиелерінадамдартартымдырақдепқабылдауға

бейім.Қабырғағапікіржазатынсүйкімдідостарсіздідетартымдыете

түседі.

Достардыңсіздіңпарақшаңызда,шынмəнінде,неайтатынынежақсыне

жаманмінез-құлыққалдығынқосуымүмкін.Гонконгтағыбіреуденөте

ресмижəнесыпайыжазылғанэлектронхаталғанымесімде.Сəлшеткеріде

демесеңіз,олсауаттыжəнеоңəсерқалдырғанеді.Алайдаоныңəлеуметтік

желідегіпарақшасынкөргенімде,əсерімөзгерді.Қабырғасындағы

жазбалармендостарыныңтүр-сипатытүніменқыдырып,таңертеңбас

жазатынкөпжасдостардыңіс-əрекетінескетүсіріпеді.

Парақшаиесіқадағаламайтынмінез-құлыққалдықтарыбелгілібір

дəрежедеəсерүшінауыртартуыжəнемейліншеқұндыболуымүмкін.

УолтерменəріптестерітағыдаFacebookпрофильдерініңүлгілерін

пайдаланаотырып,осымүмкіндіктіэксперименттесынапкөрді.

Кейбір

профильдердіңқабырғадағыжазбаларындаиесі«Өзімжайлы»бөлімінде

көрсеткісікелгеннəрсегеоншасəйкесебермейтінтеріснемесеоңпікірлер

болады.Мысалы,бірүлгінің«Өзімжайлы»бөлімінде:«Сүйкімсізболма…

сондакүнсайынжақсыкөрінебересің»,–делінген.Бірақкеліспеушілігін

білдіргендосыныңқабырғадағыжазбасы:«Алдыналажоспарланбаған

кездесуіміздіңкөңілдегідейболмағаныөкінішті,бірақоныңсоншалықұсақ

болатынынкімбіліпті...»–дептұр.

Бірін–парақшаиесі,екіншісіндостарыжасақтайтыносыекімінез-құлық

қалдығынбақылаушыларқалайқабылдайды?Сөйтсек,парақшаиесі

көрсеткісікелгеннəрсегеқарама-қайшыболсада,достардыңқабырғадағы

жазбасыəсергеөтеқаттыықпалетедіекен.Бақылаушыларпарақшаиесі

«Өзімжайлы»бөліміндеөзіжайлы,тіптіөзіқаншалықжақсыкөрінетіні

жайлыжазбасада,парақшаиесініңсыртқыкелбетітуралықабырғағабасқа

адамөтежағымдыпікіржазғансəттепрофильиелерінтəуірбағалады.

Керісінше,«Өзімжайлы»бөліміндесыртқыкелбетінжарнамалаған

парақшаиелерініңқабырғасындаосыойғасəйкеспейтінжазбаболса,

олардыңтартымдылығытөмендепбағаланды.

Қандайбелгікереметболжамғажолашады?

Əлеуметтікжелідегіпрофиліңізденадамдарсізжайлыəсердіөтежылдам

қалыптастыратынынбайқаймыз.«Үлкенбестіктің»тұлғалыққасиеттеріне

қарапотырсақ,адамдарбірқатаршынайыбелгініқолданатыны

байқалады.

Экстраверсияғатөрелікайтуүшін,мысалы,бақылаушылар

жекегеқарағанда,достарсаныменпарақшаиесіндостарыменбірге

көрсететінсуреттергеиекартуғабейімкеледі.Бұрынбайқағанымыздай,

достарсанынанегізделгенəсержеліүлкенболғандайқиындайтүседі,бірақ

бұлқалдықаздостарүшінэкстраверсияныболжауғажеткілікті.Профиль

фотографиясындағыжылыжымиыста–тəуірдиагностика,олкелісімге

жолашады.Адамдаросыбелгінідұрыспайдаланады.Тəжірибенің

ашықтығыүшінбақылаушыларадамныңкітапқа,музыкаға,өнергенемесе

басқасалаларғакеңқызығушылығыннегізгеалады.

Дегенменпайдалыболаалатынкейбірбелгілерназарғаілінбейқалады,ал

басқаларыдəлжəнепайдалыболмасада,өтекөпқолданылады.

Ескерілмегенбелгініңбірмысалыретіндепарақшаиесініңəлеуметтік

ортадаемес,жекетүскенсуретіналуғаболады.Бұлбелгітəжірибеге

ашықтықпентығызбайланысты,алайдабақылаушылароныескермейді.

Тағыбірбелгі–парақшақолданушысыотбасытуралыайтып,қабырғаға

отбасылықкөпсуретқояды.Бұлақниеттіліккежатсакерек,бірақ

бақылаушыларосыбелгілердітаңдамайды.

Бақылаушылардыдəлемеспайымғажетелейтінкейбірбелгілер

адастырады.Мысалы,тартымдылықгалоэффектісіменбіздіңкогнитивті

сараңдығымызсүйкімдісуретібарбіреудіжылыжəнежағымдыадамдеп

қарауымызғажолашады.Бұлқате.АдамныңFacebook-тіқолданбайтыны

немесекөпсуретжүктемегеніүшінғанабақылаушыларпарақшаиесін

невротикалықдепбағалауғақұштарболыптұрады.Бұлбелгідеадастыруы

мүмкін.Бұлсайттардағықандайдабірбелгілерденнейротизмдітабуқиын,

сондықтаносыпайымдықарастырмағандұрыс.

Бірнешеаудиторияғаарналғанәсердібасқару:шиеленістіжағдай

Жекеотырыпəсеріңіздібасқарғанкезде,көпжағдайдасізаудиторияны

көреаласыз.Кімкөріпжəнетыңдапотырғанынбілетіндіктен,өз

таныстырылымыңыздыосыадамғанемесетопқабейімдейсіз.Сондай-ақ

аудиторияменжылдамкерібайланысжасайаласыз.Мүмкін,қасын

көтеретінболарнемесеқұптапбасизейтіншығар.Бірақонлайнда

аудиторияжиіөзгеретін,кейдетекелестететіннемесекүрделіректоп

болыпсаналады.

Facebookəуелбастадостары–негізінен,біргеоқитынкурстастарыкірген

желігеқосылуүшінколледжстуденттерінеарналғанəлеуметтікжелі

ретіндежасалғанеді.Бірақбұлшекбаяғыдаалынып,ашық

қолжетімділіккекөшті.Қазіржелідеотбасымүшелері,алыстаныстар,

достардыңдостары,жұмыстағыəріптестер,ортамектептегісыныптастар

немесеқызығушылығыбірдейбейтанысадамдардажүреді.Қабырғадағы

жазбажəнекешекешкесіздіңүйдегісауықтаболғандосыңыздыңфотосы–

əжеңізбеннемесежұмысберушіңізбенбіргекөргіңізкелетіннəрсеемес

болар.Бұлқұбылысшиеленістіжағдайдепаталады.Өйткені«оңды»

əсердібасқарудыкəдімгідейқиындататынбірнешеаудиторияөзарабірігіп

кетеді.

Фотоны,жаңартулардыжəнежүргенжердішұғылортағасалып,білдіруді

құптайтынқызметтерəлеуметтікжелілерменбайланысатүскенсайын

мəселедекөбейебереді.Мысалы,Foursquareдегенесептікжазбасыбар

біреуүлкенкешболыпжатқанүйінебарып«желігекіргенін»айтып,жиын

жайлыбірдеңеқосуымүмкін.КөршіесіктегікөршіTwitterарқылы

қонақтардыбақылапотырадыда,өзаккаунтынаносыхабарламаныоқиды.

Бірақөзікешкешақырылмаған.

Адамдаршиеленістіаудиториялардықалайбасқарады?Кейбіреулертүрлі

əлеуметтікжелілердіңсайттарындажекеаккаунттарашыпқоядыда,

біртекті,мысалы,отбасынемесежұмыстасəріптестеріненқұралған

аудиторияжасауғатырысады.Көпадамөз«менін»көрсетуүшінəлеуметке

бағытталғанжелілерденбірпарақшаашады,бірақкейінкəсіпқой

бейімдігінбайқатуүшінLinkedIn-нендебіресептікжазба

қалыптастырады.

Адамдар«еңтөменгіортақбөлгіш»тəсіліндетаңдайды.Ондаөзіндік

таныстырылымбірін-біріқайталайтынаудиторияныңшамынатимеуүшін

бөлшектеніпкетеді.Бұлтəсілəлеуметтікжелідегіпарақшасындааралас

аудиториябарадамдарүшінөтеыңғайлы.

Кейбірсайттармейліншебөлшектенгенаудиториянықолдайды.Сөйтіп,

қолданушытүрліадамдарды«жақындос»,«дос»,«отбасы»,«таныстар»,

«əріптестер»депнемесебасқадакатегорияларғабөліптастайды.Өзіңіз

досретіндеқосқан(мүмкін,соладамөзіөтінішбілдіргенболар),бірақ

оныменкеңаудиторияға,мысалы,бастығыңызғаарналғанақпараттанбасқа

ештеңебөліскіңізкелмейтінадамдарғаарнап«шектеу»категориясын

пайдалануғаболады.Адамдарөзінсізөзжеліңізгеенгізіпжатқанынан

хабардарболуымүмкін,алайдақандайкатегорияңызғақосқаныңыздыбіле

алмайды.Аудиторияныосылайтехнологиялықбөлшектеу,басқаруүшін

тымыңғайсызболуыықтимал.Мысалы,«жақындосыңызбен»жəне

«досыңызбен»түскіасқабардыңыздейік.Сізжариялағанкөңілдіфотоны

жақындосыңызбайқап,бірақаудиторияңыздықалайбөлгеніңізді,

«досыңыздың»суреттіқалайкөрмейқалғанынтүсінбеуімүмкін.

Əлдебіреушынайы,нақты«менін»көрсетіпжатса,аудиторияныңкімекені

немесеайналаңыздағыжағдайшиеленістіекенінмаңыздыемесдеугеболар

еді.Аудиториятуралыайтқанда,кейбірTwitterқолданушыларыкімнің

тыңдапжатқанынақарамастан,жүйеліжəнешынайыөзіндік

таныстырылымдыерекшелеугетырысып,түсініктіжеңілдетіпжібереді:

Адамретінде(orgнемесеcorpемес),тұтастықтысақтауүшін/менің

қалай туиттейтінімнің тұтастығын сақтау үшін бұл/кім/не/ –

пікірлестерімдіжоғалтаотырып,сіздіжолықтыруғатұратыннәрсе.

Ментуиттегенкездеадалтуиттеймін,жан-тәнімментуиттеймін.

Жүрегімніңшынайыкелбетіосы

Бірақ адамдарда бір ғана «мен» жоқ, осы «менді» қалыптастыратын нәрсе

біздің кіммен қарым-қатынас жасайтынымызға және қарым-қатынас

жағдайына байланысты өзгеріп тұрады. Олардың кейбірі өзімізді жарқырата

көрсетуден қорғайтын болуы керек, ал басқаларымен жеке қарым-қатынас

жасауға болар еді. Әлеуметтік желілердегі осы саны көп онлайн-

аудиториялардыбасқаруүшінадамдарқолданатынстратегиялардамыпжатыр:

бірнешеқолданушы(олардыжайғана«quits»дейсалайық),шаршағанболуға

тиіс,өзаккаунттарынжойыптастады.

БІЗТЫМНАРЦИССБОЛЫПБАРАЖАТЫРМЫЗБА?

Онлайн-тұлғаныбасқаруфотонытаңдауменөңдеуге,онлайн-профиль

жасауға,мəртебеніжаңартудықосуғажəнебасқаадамдардың

хабарламасынапікіржазуғакөпуақытжұмсаудегендібілдіреді.

Əлеуметтікжелілерменонлайн-əлемніңөзтабиғатынарцистікүдеріс

болыпсаналама?

Нарциссизмауқымы

ГректердіңНарцисстуралыаңызынанЗигмундФрейдтуындатқан

нарциссизмтермині«өзімізжайлы»негізгіпсихологиялықмінездемені

суреттейді.Жоғарынарциссизмібарадамдартəкаппарлыққажəнеөзіндік

бағаныңасқақсезімінебейім.Оныңбасқаерекшеліктері–эксгибиционизм,

табыспенбиліккеқұштарлық,өздерініңерекшеекенінежəнеерекше

қамқорлықтаболатындарынасенімділік,жиіжəнешектентыссұқтануға

іңкəрлік.Нарциссизмэмпатияныңжоқтығынадабайланысты.Өзгелердің

қызғанышыбасқалароғанқызғанышпенқарауқажетдегенсенімсекілді

сирекжайтемес.

Бұлнарцистіктұлғаөзінқадағалауғадақаттымəнбереді,өзіндік

таныстырылымдыжақсыбасқаруүшінбасқаларқалайқарайтынынаүнемі

дайынжүреді.Маңыздымақсат–өзмақсатынажетуүшінөзгеадамдарды

пайдалану,яғниэксплуатация.Осыерекшелікалғашкездескенкезде

нарцистіұнатыпқалуғажолашады,бірақоңəсержылдамжоқболуы

мүмкін.Нарцистердежақындосазболады,оныңорнынасұқтанушы

аудиторияныарттырыпотыратынтаныстардыкөбейтебереді.

Осыүдерістершектеншығып,жекетұлғаныңөміріненемесетұлғааралық

қатынастарғакəдімгідейзалалынтигізсе,нарциссизмжекетұлғаның

бұзылубелгісіболаалады.Мұндайшектеншығуəдетікөптарала

қоймаған,бірақадамдардыңкөбікейденарцистікмінез-құлықтың

белгілерінбайқатыпқояды.

Нарцистіңонлайн-сахнасы

Онлайн-сахнанарцистікбейімібарадамдарғакөптегенеліктіргіш

мүмкіндіктердіжайыпсалады.Алайдаоныжекежағдайдақолдануоңай

емес.Мысалы,адамдарөзініңонлайн-тұлғасықандайекенінтəуір-ақ

бақылапотырады,алнарцистеросыбақылаудыөзіндікжарнамажəненазар

аударуқұралыретіндепайдаланады.Бірзерттеудепарақшаиелері

нарциссизмдеңгейібойыншабағаланды,соданкейіноларданFacebook

аккаунтындағыдəлсолжекесуретіннегетаңдағанысұралды.Күткендей-

ақ,нарциссизмдеңгейіжоғарыадамдарбұлсуретөздерінің

тартымдылығыннемесебірегейдаралығынанықтапкөрсетіптұрғандықтан

таңдағанынайтқан.

Онлайн-əлемденарцистердіқызықтыратынтағыбірнəрсе–таныстардың

үлкенаудиториясынжинаужəнеөздерінеайтсада,басқаларсоғанқатты

қызығадыдегенпайымментүрліжаңалықтардыүйіп-төгуқабілеті.Басқа

бірзерттеудеқатысушыларнарциссизмдеңгейінбағалаудыталдады.Сосын

оларғаөздерініңəлеуметтікжелілердегібелсенділігітуралыақпарат

айтылды.Нарциссизмауқымынжоғарыбағалайтынадамдаронлайнда

мейліншекөпадамдытанитүсудіңмаңыздыекенінатапкөрсетті.Олар

нарциссизмдеңгейітөменадамдарменсалыстырғандаөздерініңдостары

көпекенінхабарлады.

Нарцистерөзініңнеістепжатқанынаонлайн

достарықызығадыжəнежаңалықтарестігісікеледідегенгекəдімгідей

сенеді.

Нарцистердіңəлеуметтікжелілердегіпарақшаларындашынайыболып

жатқанжағдайлардыдұрыссараптасақ,осыайтқанымызнегіздіболып

шығады.ЗерттеушілерFacebook-тің129қолданушысыныңнарциссизм

бағасынақолжеткізді,соданкейінбірқатартəуелсізбақылаушыларға

сайттықарап,достарменқабырғадағыжазбаларсаныннегізгеалаотырып,

əлеуметтікбелсенділіккөлемірейтингінжасапшығарудыөтінді.

Нарциссизмбағасыжоғарырақадамдар,шынындада,əлеуметтік

белсенділіктіңжоғарыдеңгейінкөрсетті.Бақылаушыларнарцистердің

табиғатыжағынанөзіндікжарнамағакөбірекұқсайтынөзінсипаттауымен

фотоларыныңмазмұнындабағалады.

Бірқызығы,бақылаушыларнарцистердіңəлеуметтікжелідегіөз

парақшасындақалдыратынкейбірмінез-құлыққалдықтарындақарай

алды,осыарқылыпарақшаиесініңжекетұлғасыжайлымейліншедəлірек

топшылауғамүмкіндігіболды.Осызерттеудебақылаушыларпарақша

иелеріөтетартымдысуреттержариялап,дербесжарнамалықмазмұн

жүктеп,əлеуметтікбелсенділіктіңжоғарыдеңгейінбайқатқанкезде,

олардынарциссизмгекөбірекбойалдырғандепбағалады.Бұрынталқыға

салғанымыздай,бақылаушыларкейдедұрысболжамболаалмайтын

белгілергеиекартыпкетеді.Оларпарақшаныңжекебөлігінеқайшылық

тудыратынфотоларменөздеріжайлыақпараттардыкөпсалғанадамдарға

нарцистігікөбірекдегенбағаберді.Бірақбұлфакторларпарақшаиесінің

нарциссизмдеңгейіменісжүзіндебайланыстыемеседі.

Онлайн-əлемнарцистергеқызықтыратынжаңаорындардыұсынады.

Зерттеулеросындайорындардыңөзінсүйгіштергеерекшеқажеттіекенін

көрсетеді.Дегенменбұлорындар,шынындада,нарциссизмніңөршуіне

жолашама?Кейбіреулердіңайтуынша,осысайттардыпайдаланатын

адамдарөздерінқазірдіңөзіндеөсіп-жетілгенжəнебəрінеқұқықты

сезінетінұрпақтарқатарынажатады.

Нарциссизмэпидемияма?

ЖанТуенжбенəріптестерінарциссизмніңкүртөсуімыңжылдықтар

ұрпағыдепалатын1980жылданкейінтуғанадамдарарасында

байқалғанынайтады.1976жылдан2006жылғадейінгіколледжстуденттері

арасындажүргізілгенсауалнаматалдауынасəйкес,нарциссизмкөрсеткіші

басқаұрпақпенсалыстырғандамыңжылдықтарұрпақтарындажылдам

өршіпкетеді.Зерттеушілеросыүдерістіңбелалыпкетуінетəрбиеүлгісі,

танымаладамдармəдениеті,өзіндікбағалаумеханизміжəнеинтернетжол

аштыдепсанайды.

Туенжсараптамасындақарама-қайшылықбар.Кейбіреулероның

пайдаланғанмəліметтеріқарапайымтұрғындарданемес,ғылыми-зерттеу

университеттерініңстуденттеріненалынғансоңдақатедепсанайды.Туенж

жасағанқорытындыбелгілібірдəрежедеНарцистіктұлғаиндексінеде

байланысты.Бұлиндекстеөзінесенімділіксияқтықажеттімінездемені

өлшейтінбіразсубшкалабар.Түсіндірумəселесінекелгенде,жалғаспалы

зерттеулердепроблемаларбайқалыпқалады,өйткеніөлшемдердіңкөптігі

нəтижегеықпалетеді.1970жəне2000жылдарысауалнамағақатысқан

студенттерүлгілеріолардыңəртүрлітəрбиеленустилінежəнеинтернетке

қолжетімділігінеəсерететініненбөлек,бір-біріненорташатабыснемесе

гендерлікқұрамсекілдітүрлітəсілменерекшеленуімүмкін.

Дегенменəрбуынбір-біріненөзінбағалаусезімінежəнеқұқыққақатынасы

бойыншаерекшеленедідегенгипотезамұқиятқараудыталапететіндей

қызықты.Интернетпенбіргеөсіпотырғаннарциссизмбіріншібуында

ерекшежоғарыболсажəнекімбіріншіселфижасап,соныдереуInstagram-

дабөлісетінболса,онлайн-орталаререкшелігініңоларғақатысыболама?

Онлайн-ортанарциссизмнасихатынжасайма?

Бұлкітаптағытүйіндітақырып–онлайн-ортаныңадаммінез-құлқындұрыс

та, бұрыс та қалыптастыруға ықпал ете алатыны. Әлеуметтік желі сайтын

немесе жеке уеб-парақшаны жүргізу арқылы адам өзіне назар аударылуын

қаттықалайды.Жайғанапрофильтолтыру–эгоцентризмжаттығуы.Мысалы,

Google+-ға кірген кезде өзіне назар аудартуға тырысқан шексіз әрекетке тап

боласыз:

Суреткетүсіріңіз(немесесуретжүктеңіз).

Таныстарыңыздықосыңыз(байланыстартізіміненкөрсетуарқылы).

 Ұнататын нәрселеріңізді қадағалап отырыңыз (танымал жандар, фото-

графтар,автомобилькомпаниялары,денсаулықсайттарыжәнет.б).

Ерекшебол.

Суреттеріңіздіжаңартыпотырыңыз.

Қаймектептебілімалдыңыз?

Жалғызсырапотырғанболарсыз…Адамдардытағықосыңыз.

Facebook-тегі өтініштер «Өзіңіз жайлы», «Ұнататын дәйексөздеріңіз» және

«Сіз тұратын жер» бөлімдеріне бірдей бағытталған. Басқа бөлімдер болса,

қолданушыларды өздері көрген, көргісі келетін немесе ұнататын фильмдерді

теңестіруге итермелейді. Соның салдарынан адамдар телешоу, музыка, кітап

және спорт командаларына қатысты бірдей ақпаратты қосып отыра береді.

«Орын» бөлімінде сіз өз демалысыңыздың суреттерін салып, бастан кешкен

кереметоқиғаларыңызбенбілдіртпеймақтануүшінинтерактивкартанытауып

аласыз. Facebook-ке кірген сайын «Ойыңызда не бар?» деген сұрақты

көлденеңдетіп, аудиторияңыз жауабыңызды асыға күтіп отырғандай әсер

тудырады.

Жайғанаоқып,көмексөзгеереотырып,сізэгоцентризмгежəне

нарцистергетəнкүмпигенбірегейлікпенмаңыздылықсезімінежол

ашасыз.Профильжасапқойғанстуденттерарасындаөткізілгенбірнеше

экспериментосыэффектінісынақжағдайындакөрсетті.

Бірінші

эксперименттеMyspaceқолданушыларызертханағакеліп,емдеунемесе

бақылаутобынакездейсоқжолменбөлінді.Емдеутобынабөлінгендер

Myspaceпарақшасынаөзгерісенгізуге15минутжұмсады.Бұлкезде

бақылаутобығимараттағыбағытөзгерісінGoogleкартасыарқылы

қадағалапотырды.15минутөткенсоңMyspaceпарақшасының

редакторларыпарақшатуралыбірнешесұраққажауапберді.Мысалы,

«Онықаншадосықарады?»,«Суретолардыңкімекенінқаншалықнақты

көрсетеалады?».Бұлкездебақылаутобыкартадағыбағыттартуралы

қарапайымсұрақтарғажауапберіпжатқан-ды.Соданкейінбарлықстудент

Нарцистіктұлғаиндексінаяқтады.

Бұлзерттеудіңбірнəтижесі–нарциссизмбағасыжоғарыстуденттердің

Myspace-тегідостарсаныныңкөпекенінайтуыжəнеолардыңпарақшаны

көпқарағаныншамалауы.Алдыналаболжағанымыздай,нарцистерүлкен

аудиторияғаұмтылады.

Еңқызыққорытындыемдеутобындағыжəненарциссизмбағасынбақылау

тобындағыстуденттерарасындағыайырмашылықтаболды.Онлайн-

профильгеназараударған15минутұзақболыпкөрінбеуімүмкін,бірақосы

студенттербақылаудағыстуденттерменсалыстырғанданарциссизм

шкаласыбойыншажоғарырақнəтижекөрсетті.Мысалы,олар«жұрт

назарындаболғанұнайды»жəне«барлығыменіңəңгімемдітыңдағанды

жақсыкөреді»дегенжауаптардымейліншемақұлдады.

Парақшақарағаннебəрі15минутуақытнарциссизмбағасынаəсерететіні

өтеқызық.Нарциссизмніңсалыстырмалытүрдетұрақтыекенінжəнеқысқа

уақытішіндеөзгеребермейтінінескерсек,бұлөтедұрыс.Осызерттеуден

шығатынқорытындымынадай:əлеуметтікжелілердегіонлайн-орта

нарциссизмнасихатынажолашады.БірақMyspaceнəтижесінFacebook

қолданушыларынақайталауғатырысқанекіншіэксперименткеқарасақ,

жағдайкүрделенетүседі.

ЕндіFacebook-тепарақшасыбарстуденттерзертханағакеліп,емдеужəне

бақылаутоптарынакездейсоқтəсілменбөлінді.Емдеутобындағы

студенттер15минутішіндеөзпарақшаларынредакциялады,албақылау

тобыGoogleкартадағытапсырманыорындады.Бұлжолықатысушылар

нарциссизмдеңгейіненбөлек,өзінбағалауиндексіндетолтырды.

Дəлбұрынғыдай,бұлкездеөзпарақшаларынөзгертіпжатқан,нарциссизм

бағасыжоғарырақстуденттерFacebook-тегідостарыныңсаныартқанын

жəнепарақшаларыкөбірекқаралғанынхабарлады.Бірақбұл

экспериментте15минуттықредакциялаууақытыныңнəтижесіMyspace

қолданушыларықатысқандағыданмүлдебөлекболыпшықты.Бақылау

тобыменсалыстырғандаFacebookпарақшаларынөзгерткендерде

нарциссизмдеңгейіартқанжоқ,бірақолардаөзінбағалаудеңгейі

көтерілгенібайқалды.Facebook-тегіпарақшаларынредакциялапуақыт

өткізгенстуденттербақылаутобынақарағанда«меніңаздағанжақсы

қасиетімбарекенінсеземін»жəне«жалпыалғанда,өз-өзімекөңілім

толады»дегенжауаптардымейліншемақұлдады.

Мұндайайырмашылықтыкімтүсіндіріпбереалады?Көтеріңкіөзіндікбаға

–нарциссизмніңбірбелгісідеугеболареді.Сондықтанəлеуметтік

желілердіңекісайтыосыерекшеліктіңтүрліқырынкөрсетеалады.

Басқашамүмкіндікмынада:Myspaceүшінөзіндікжарнама–негізгі

функция,оныңкейбірқолданушыларытанымалдыққажетіп,атақтылар

мəртебесіниеленді.АлFacebookкеңаудиторияменемес,отбасыменжəне

достарменқарым-қатынасқамəнбереотырып,өзінтаныстырумен

əлеуметтікбайланыстардыалғашығарады.«Өзімжайлы»бөлімін

толтырудангөрі,Facebookпарақшасындақолданушыларбасқалардыңне

күтетінін,достарыныңхабарламасынақосуғаболатынжаңапікірлерді

білугекөбірекқарайлайды.

Қалайболғандада,зерттеукөрсеткендей,онлайн-орталардағынəзік

айырмашылықтарадамныңмінез-құлқынатүрлішеықпалетуімүмкін.Бұл

жайттаңдандырмауғатиіс.Адамдарбелгіліонлайн-алаңдардыбелсене

таңдайды.Өйткеніоларөздеріқолжеткізгісікелетіннəрсегесолортаөте

дəлкеледідепсанайды.Нарцистерүшінтүрліонлайн-ортаəрқандай

мақсатқақызмететеді,олардыңфункцияларыннарциссизмніңтүрліқырын

əйгілеуүшінпайдалануғаболады.Мысалы,Twitterтехнологиялық

жағынанжетілдірілген,нарцистікбейімібарадамдарөздерініңүстемүнін

күшейтетін«мегафон»болаалады,бірақбұлорынтартымды,

жақсартылған,өзінжарнамалайтынсуреттерсалатынерекшеорынемес.

МұндайқұмарлыққаFacebookтамашаортаұсынады.

Осысияқтызерттеулердітүсіндірудегімаңыздыэлемент–өзгерістің

жеделдігіжəнеқолданушылардың,əсіресежастардыңмінезіндегі

тұрақсыздық.Əлеуметтікжелі–жылжымалытұрғындарыбарқозғалмалы

нəрсе.Мысалы,Myspace-тіңқолданушыларыныңбасымбөлігікөпжыл

бұрынбасқаəлеуметтікжелілердіңсайтынаауысыпкетседе,оныңəлі

көлемдіқолданушыларбазасыбар.Facebook-теншаршағандардажоқ

емес,соңғыкездеріжасқолданушыларTwitter-геауысып,орнығып

жатыр.

Əлеуметтікжелілерменнарциссизмжайлыонлайн-пікірталастарда

бұл

ЖанТуенжбенəріптестері«нарциссизміндеті»депатағаннəрсеніңбір

себебіосыболуымүмкін.Өзбетіншезерттеужүргізіп,«Facebook-тіжиі

қолданудыңнарциссизмгеқатысыжоқ»деппайымдағанБрюсМакКинни:

«Дəлсондайнəтижегебіржылданкейіндеқолжеткізбейтінімдікүтпедім.

Неəңгімелесутəсіліөзгерді,небізкезкелгенпсихологтытаңқалдыратын

нарциссизмжағдайыныңөзінеайналыпкеттік»,–депжазды.Бұлмəселеде

ратжерстікКейтХемптонныңоптимизмібасым.Ол:«Нарциссизмуақыт

өтекелетөмендейді,көпадамFacebook-тіөзінкөрсетуүшінемес,қатынас

үшінқолданады»,–депкөрсетті.АктерДжоХолттыңойынша,Facebook

проблемаемес,шынпроблема–«сырткөздіңмақұлдауыменөзімізді

мойындатуғақұштарлығымыз».

Актержақсыойайтыптұрғанымен,психологиялықтұрғыданқарағанда,

қазіросыпікірдінемесеөзтаныстырылымымыздыреттейтінқұралдарды

іздейтінкезеңгеешқашанқолымызжеткенжоқ.Соныменқатарсіздің

туитіңіздібіреухабарламаңыздыңастындағылайксаныбойынша

есептейтіндейретуиттегенкездегіоңстимулдантуындайтынəлеуметтік

керібайланыстыңенетінтасқыныескермеугеболмайтындайетіпсыртқы

мақұлдаукөрсеткішінұсынады.Бұлонлайн-орталарөзгеріпжатқанмен,

оныңерекшефункцияларынпайдаланаалатыннарцистердітартатыны

сөзсіз.Оларсіздіңмінез-құлқыңызғақаттыықпалетеді.Соныңбірі

нарциссизмнасихатыболуымүмкін.

ПЕРНЕТАҚТАНЫ«ТЕРЛЕП»ЖҰМЫСІСТЕУГЕМӘЖБҮРЛЕУ

Өзəсеріміздібасқаруғатырысу–қазірбізинтернеттежасап

отырғандықтанғанажоғалмайжүргенадамныңмаңыздыерекшелігі.Оның

бастыөзгешелігі–осыбелгілердіқолданумəселесіндебізсарапшыемеспіз

жəнеөзтаныстырылымымыздықалайбасқаратынымызғаасасенімді

емеспіз.Адамдарқарым-қатынасыныңнəзікастарытуралыəңгіме

қозғасақ,пернетақтанағызоңбағанболаалады.Capslockпернесі,неге

екені,тымүлкен.Мүмкін,онысирекпайдаланатындықтандасолайшығар.

Саусағымтайыпкетіп,оныбайқамайбасыпқалсам,əріптестеріммені

ӨЗДЕРІНЕСӨЗАРНАПжатырдепқалуымүмкін.Қоснүктеменоң

жақшаны:)табукəдімгідейқиын,бірақосыбірдоғалəлеуметтік-

эмоциялыққұралдыңөзіхабарламалардыңбелгілібіртүрлерінежылырақ

жəнедоскөңілреңкқосаалады.

Смартфонның кіп-кішкентай ғана сенсор экраны адамды әуре-сарсаңға

салатын тағы бір байланыс құралы болып саналады. Apple жөнелтілетін

хаттарға «менің iPhone-ымнан жіберілді» дегенді қателер мен дөкірліктерден

автоматты түрде кешірім сұрау үшін қосатын болар. Корпоратив

хабарландырулар менің хабарламаларыма «арқандалып» кетпес үшін, осыны

өзгертужолыніздедім.Бірақкейінонысолкүйіншеқалдырасалдым,өйткені

олепсіздіктітүсіндіругекөмектеседі.

Интернеттебізесепсізқұралдаржиынтығыменкүресемізжəнеоларды

қолымызданкелгеншеалғабастырамыз.Біз,адамдар,өзжолымызды

табуғабелбуғанбызжəнетаңғаларлықтайбойүйреткішпіз.Екі-ақжылдық

тəжірибемізболсада,əлікүнгеонлайндаəсерқалыптастыружайлыауыр

жəнеыңғайсызсабақтардыоқыпкелеміз.Мүмкін,Гоффмансипаттаған

«өзарақарым-қатынасдағдылары»желідетұрақтанатынболар,алəсер

қалыптастыруісіболжалды,таныстасенімді,бұрыстүсініктергеазбой

алдыратындайболатүсер.

Бұрынырақайтыпөткенонлайн-танысымкейінгіекіжылішіндетағы

бірнешехабарламажолдады,бірақоныңешбіріөзіқалыптастырған

алғашқыəсердіжақсартаалғанжоқ.Бірақменіңмаңыздыатрибуциялық

қателікжасағымкелмеді.Бізадамдардыңдөрекімінез-құлқыноның

шынайытабиғаты,көргенсіздікдептанимыз.Бірақөзімізжаманбірнəрсе

істейқалсақ,жағдайдыкінəлапшығакелеміз.Егеронлайндамен

АЙҚАЙЛАСАМ,бұлcapslockқұрал-жабдықтыөндірушілердіңқолынан

соншалықжұпыныболыпшыққанынанболсакерек.Бейтанысжаносылай

істесе,менонышектентысарсыздепқорытындыжасаредім.

Ақырсоңында,менəлгітанысымменмəслихаттаұшырасыпқалдымда,

алғашқыəсермніңқаншалықтықатеболғанынтүсіндім.Оныңашық-

жарқынкүлкісіөзіəуеліқалыптастырғансалқындатəкаппаробразды

жоққашығарғанеді.Бірақменоғантаңданғанжоқпын.

ҚОСЫМША

1. Carroll,D.(2012).Unitedbreaksguitars:Thepowerofonevoiceinthe

ageofsocialmedia.Carlsbad,CA:HayHouse.

2. Jones, E. E., & Pittman, T. S. (1982). Toward a general theory of

strategic self-presentation. In J. M. Sulls (Ed.), Psychological

perspectivesontheself.Hillsdale,NJ:Erlbaum.

3. Goffman, E. (1959). The presentation of self in everyday life. Garden

City,NY:Doubleday.

4. Kuznekoff, J. H. (2012). Comparing impression management

strategies.InC.Cunningham(Ed.),Socialnetworkingandimpression

management: Self-presentation in the digital age. Lanham, MD:

LexingtonBooks.

5. Rosenbaum,J.E.,Johnson,B.K.,Stepman,P.A.,&Nuijten,K.C.M.

(2012). «Lookingthe part» and «staying true»:Balancing impression

managementonFacebook.InC.Cunningham(Ed.),Socialnetworking

and impression management: Self-presentation in the digital age.

Lanham,MD:LexingtonBooks.

6. Asch,S.E.(1946).Formingimpressionsofpersonality.TheJournalof

AbnormalandSocialPsychology,41(3),258-290.doi:10.1037/h0055756

7. Their extensive studies appear in one of the earliest books on

computer-mediatedcommunication:Hiltz, S.R.,& Turoff,M. (1978).

Thenetworknation:Humancommunicationviacomputer.Cambridge,

MA: The MIT Press. These researchers used a standard system to

analyze what people weresaying, or typing, developed earlier by

Robert Bales. It included categories such as «shows solidarity»,

«releases tension», «agrees», «gives suggestion», «gives opinion»,

«asks for orientation», «disagrees», and «shows antagonism». (R, F.

Bales [1950]. A set of categories for the analysis of small group

interaction.AmericanSociologicalReview,15,257-263.)

8. Fuller, R. (1996). Human-computer-human interaction: How

computers affectinterpersonal communication. In D.L. Day & D. K.

Kovacks(Eds.),Computers,communicationandmentalmodels(pp.11-

14).Philadelphia,PA:Taylor&Francis.

9. Tossell,C.C,Kortum,Р.,Shepard,C.,Barg-Walkow,L.H.,Rahmati,

A., & Zhong,L. (2012). A longitudinalstudy of emoticon use intext

messaging from smartphones. Computers in Human Behavior, 28(2),

659-663.doi:l0.1016/j.chb.2011.11.012

10. Jibril, T. A., & Abdullah, M. H. (2013). Relevance of emoticons in

computer-mediated communication contexts: An overview. Asian

SocialScience,9(4),201-207.doi:10.5539/ass.v9n4p201

11. Byron,K.,&Baldridge,D,C.(2007).E-mailrecipients’impressionsof

senders’likability.JournalofBusinessCommunication,44(2),137-160.

12. Kalyanaraman, S., & Ivory, J. (2006). The face of online information

processing:Effectsofemoticonsonimpressionformation,affect,and

cognition in chat transcripts. In Conference Papers – International

Communication Association (pp. 1-8). International Communication

Association.Retrievedfromhttp://search.ebscohost.com/login.aspx?

direct=true&db=ufh&AN=27204666&site=ehost-live&scope=site

13. Derks,D., Bos,A.E. R.,&Grumbkow,J. von.(2008).Emoticons and

onlinemessageinterpretation.SocialScienceComputerReview,26(3),

379-388.doi:10.1177/0894439307311611

14. Stampler, L. (2014, January 3). Men, if this data proves women hate

emoticons,willyou finallystopsendingthem? Time. Retrieved from

http://news feed.time.com/2014/01/03/men-if-this-data-proves-

women-hate-emoticons-will-you-finally-stop-sending-them/

15. Fiske,S.T.,&Taylor,S.E.(1991).Socialcognition(2nded.).NewYork,

NY:McGraw-Hill.

16. Back,M.D.,Schmukle,S.C.,&Egloff,B.(2008).Howextravertedis

honey. bunny77@hotmail.de? Inferring personality from e-mail

addresses. Journal of Research in Personality, 42(4), 1116-1122.

doi:10.10l6/j.jrp.2008.02.001

17. Brunswik, E. (1956). Perception ami the representative design of

psychological experiments (2nd ed.). Berkeley, CA: University of

CaliforniaPress.

18. Gosling,S.D.,Ko,S.J.,Mannarelli,T.,&Morris,M.E.(2002).Aroom

with a cue: Personality judgments based on offices and bedrooms.

JournalofPersonalityandSocialPsychology,82(3),379-398.

19. Wynn, E., & Katz, J. E. (1997). Hyperbole over cyberspace: Self-

presentation and social boundaries in Internet home pages and

discourse.InformationSociety,13(4),297-327.

20. Vazire, S., & Gosling, S. D. (2004). E-perception: Personality

impressions based on personal websites. Journal of Personality and

SocialPsychology,87(1),123-132.doi:10.l037/0022-3514.87.1.123

21. Wilson, R. E., Gosling, S. D., & Graham, L. T. (2012). A review of

Facebook research in the social sciences. Perspectives on

PsychologicalScience,7(3),203-220.doi:10.1177/1745691612442904

22. Brewer,M.B.(1988).Adualprocessmodelofimpressionformation.In

T.K,Srull&R.S.J.Wyer(Eds,),Adualprocessmodelofimpression

formation(pp.1-36).Hillsdale,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.

23. Wang,S.,Moon,S.,Kwon,K.,Evans,C.,&Stefanone,M.(2009),Better

without face? Gender difference in visual cue use when initiating

friendship on Facebook. Conference Papers – International

CommunicationAssociation,1-43.

24. Seidman, G., & Miller, O. S, (2013). Effects of gender and physical

attractiveness on visual attention to Facebook profiles.

CyberPsychology, Behavior and Social Networking, 16(1), 20-24.

doi:10.1089/cyber.2012.0305

25. Gosling,S.D.,Augustine,A.A.,Vazire,S.,Holtzman,N.,&Gaddis,S.

(2011). Manifestations of personality in online social networks: Self-

reported Facebook-related behaviors and observable profile

information.CyberPsychology,BehaviorandSocialNetworking,14(9),

483-488.doi:10.1089/cyber.2010.0087

26. Tong,S.T.,VanDerHeide,B.,Langwell,L.,&Walther,J.B.(2008).

Too much of a good thing? The relationship between number of

friends and interpersonal impressions on Facebook. Journal of

Computer-Mediated Communication, 1313), 531-549.

doi:10.1111/j.1083-6101.2008.00409.x

27. Walther,J.B.,Heide,B.V.D.,Hamel,L.M,&Shulman,H.C.(2009).

Self-generatedversusother-generatedstatementsandimpressionsin

computer-mediatedcommunication:Atestofwarrantingtheoryusing

Facebook. Communication Research, 36(2), 229-253.

doi:10.1177/0093650208330251

28. Hall,J.A.,&Pennington,N.(2012).Whatyoucanreallyknowabout

someonefromtheirFacebook profile(and whereyou shouldlookto

findout).InC.Cunningham(Ed.),Social networking andimpression

management: Self-presentation in the digital age. Lanham, MD:

LexingtonBooks.

29. Marwick, A. E., & boyd, d. (2011). I tweet honestly, I tweet

passionately: Twitter users, context collapse, and the imagined

audience. New Media and Society, 13(1), 114-133. doi.10.

1177/1461444810365313

30. Kapidzic, S. (2013). Narcissism as a predictor of motivations behind

Facebook profile picture selection. CyberPsychology, Behavior and

SocialNetworking,16(1),14-19.doi:l0.1089/cyber.2012.0143

31. Bergman,S.M.,Fearrington,M.E.,Davenport,S.W.,&Bergman,J.Z.

(2011),Millennials,narcissism,andsocialnetworking:Whatnarcissists

do on social networking sites and why. Personality and Individual

Differences,50(5),706-711.doi:10.l0l6/j.paid.20l0.l2.022

32. Buffardi, L. F., & Campbell, W. K. (2008). Narcissism and social

networking web sites. Personality and Social Psychology Bulletin,

34(10),1303-1314.doi:10.1177/0146167208320061

33. Twenge, J. M., & Campbell, W. K, (2009). The narcissism epidemic:

Livingintheageofentitlement.NewYork,NY:FreePress.

34. Gentile,B.,Twenge,J.M.,Freeman,E.C.,&Campbell,W.K.(2012).

The effect of social networking websites on positive self-views: An

experimental investigation. Computers in Human Behavior, 28(5),

1929-1933.doi:10.1016/j.chb.2012.05.012

35. Rainie, L., Smith, A., & Duggan, M. (2013), Coming and going on

Facebook. Pew Research Center. Retrieved from

www.pewinternet.org/2013/02/05/coming-and-going-on-facebook/

36. Facebook and Narcissism – Room for Debate (September 23,2013).

The New York Times. Retrieved February 13, 2014, from

www.nytimes.com/roomfor debate/2013/09/23/facebook-and-

narcissism

Интернеттегітопдинамикасы

Homosapiens–əлеуметтікжаратылыс.Бізөмірбойыбасқаадамдармен

қатынасжасап,қолдауынкөругеталпынамыз.Шынындада,Аристотель

болжағандай,қарым-қатынасқаұмтылмағанадамнеаң,неҚұдай.

Интернетжоқкездерденберідеадамдартобыұдайыөмірсүріпкеле

жатыр.Алтопдинамикасынағаламтордыңықпалыөтетерең.Желі–мүлде

жаңатопқалыптастыруғамүмкіндікберетінəлеуметтіккеңістікекенін

қайталапайтутіптібалаңдықболареді.

Əлеуметтікжелілердеөзіміздінегізетеотырып,жекетоптарқұраймыз.

Twitter-дімұқиятқарап,бақылаймызда,талқыланыпжатқантақырыптар

бойыншапікірталастарғажайлапқосыламыз,соданкейін140немесеодан

азбелгіменөзпікіріміздібілдіреміз.GoogleHangouts-табізбарлық

қатысушығаарналған,экрандаөшіп-жаныптұратынуеб-камераныңсуреті

бар,шынайы,дереуойластырылғанмультимедиялықтоптықжəне

смартфондаайналдырыпқарапотыратынмəтінхабарламалық

пікірталастарғақатысааламыз.

Бірақмəтінхабарламанемесестатустыжаңартудыалмасутіпті

басқалардыңуеб-камерасындағысуреттердікөру–бірдейкөзқарасы,

сезімі,таңданысыортақ,үндесадамдарменбірфизикалықкеңістікте

боладыдегенсөземес.Онлайн-орталартоптарүшінқалайерекшеболады

жəнеосыерекшеліктертопдинамикасынақалайықпалетеді?

ТОПТЫҢҚҰРЫЛУЫ,ОФФЛАЙНЖӘНЕОНЛАЙН

«Виртуал»дегенкөмескімағыналысынесімдіқосарламай-ақ,«топ»

терминініңанықтамасынберуоңайемес.Қысқашабіранықтамадатоп–

бір-біріменөзараəрекеттесетінжəнебір-бірінеықпалететінекінемесе

одандакөпадамдаржиынтығыделінеді.Жеделсатыдағы,театрдағы

немесеметровагонындағыадамдардыойғаалмағансəтіңізде,бұл

анықтамаанықжəнежеткіліктісекілді.Өзараəрекеттестікпенықпалқоян-

қолтықістелетінжұмыстардажəнеəлеуметтіктоптардаайдананықболса

да,жеделсатықабаттарарасындакенеттоқтайқалмаса,оның

жолаушыларыарасындақатынаспенықпалоншабайқалақоймайды.Бір-

бірінежақынтұрғанадамдарарасындағыөзараəрекеттестікжағдайға

қарайқырыққұбылуымүмкін,сөйтіп,қоршағанортадағысəлғанаөзгеріс

адамдаржиынтығын«топ»дегенсөздіңдəстүрліанықтауышынадəл

келтіреді.

Үнеміөсіпотыруарқылыбізайнымастықпенниеттестікбайқататынжəне

ортақістергеқатысатынтоптарғакелеміз.Оффлайндатопқамүшеболу

адамныңмінез-құлқынақаттыəсеретеді.Адамдарөзтоптарынқолдап,

рухтандырыпқанақоймайды,кейдесолүшінжанынбереді,кейдесолүшін

біреудіңжаныналады.Топталабыөтежоғарыболғандажақындықарта

түседі.Топмүшелігінеқолжеткізуоңайемес.Алмүшелікжоғарымəртебе

береді.Мысалы,əлімжеттікжасайтынəйелдерқоғамымен

бауырластығындағысенімүрдісіайнымастығытөменжандардықатардан

шығарып,кімтабандылықтанытса,сонытопқаөтеетенеететүседі.Кей

жағдайдабұлкогнитивтідиссонанстанболады.Сізқиынпроцестібастан

өткерсеңіз,осытоптыңөзбөлшегінеайналыпкетуіңізкерек.Оның

нəтижесі–өзмүшелерінеəлеуметтікбірегейліктіқалыптастыруға

көмектесетін,байланысызор,ұйымшылтоп.

Онлайндаұйымшылтоптарпайдаболуымүмкінбе?

Интернетжаңашығабастағанкезде,күмəншілдеркомпьютерге

байланыстыортада(СМС),шынындада,ұйымшылтоптарпайда

болатынынабасқатырды.Кейбіреулерқалыптыəлеуметтікбелгілердің

жоқтығы,қаншамаинтерактивтіқарым-қатынастыңауыспалыерекшелігі

шынайыжəнеайтпайтүсінісетінтоптардыңдамуыннеғайбылшаруаетеді

депболжады.

Топтарынегізінендербесбайланыстарданпайдаболатынəлеуметтік

желілердіестеншығаратұрсақ,виртуалтоптаршындығындақасқағымда

барболадыжəнежоғалады.Yahoo!Groupsарқылысаралапкөрсек,сіз

қатысушылардыңбарлығынбіршамауақытқызықтырыпұстап,кейін«өліп

кететін»көптоптыкөрередіңіз.ҮлгілітеміржолжанкүйерлерініңYahoo!

тобында219мүшебар,ондағыесептерəлікүнге2000жылдардың

басындағышынайыəңгімелердікөрсетеді.Бұлқатысушыларəлікүнге

тіркеліптұрсада,ешбірікөпжылбойыбірдебірхабарламажариялаған

жоқ.

Осы«жансызданып»қалғандардыңбірінехабарламажіберсеңіз,сізкейбір

қатысушыданжауапалуыңызмүмкін.Оларбұлтопқатіркелгенін,онда

ешбіралауыздықболмағанынайтареді.Кейтоптарғакездейсоққызыққыш

келушібассұғып,ештеңеболмайжатқанынкөріп,шығыпкетебереді.

Қараусызқалғантоптарқатарындакафеменклубтардабар.Олардың

көңіліқалғаниелерікезіндетоптысарқылмаскенкөзіндейкөріпашқаны

сөзсіз.Алайдаорындықтарыменүстелдерібосқалаберген.

Әлеуметтікбірегейлікжәне«топтастық»

Интернеттегіқаншаматоптыңтұрақсызжəнеосалсипатынақарамастан,

топтыңөтекүштібірліксезімі–«топтастық»жиікөрінісберетіні

расталған.ДжоанКоренманменНэнсиУайатWMST-Lатауымен

жіберілімдертізімінеқатысуүлгісінжəнеқатысушылардыңоғанқарым-

қатынасынзерттеп,онлайн-топтардыңбірігуінежолашатыннегізгі

өлшемдердіңорнынауыстыруғатырысыпкөрді.

Жіберілімтізімі–

əйелдерзерттеуінеакадемиялықкөзқарастұрғысынанқатысатын

адамдарғаарналғанбасқарылмайтынфорум.Оғаносытақырыпқа

қызығатыноқытушылар,ғалымдар,кітапханашылар,бағдарлама

əкімшілеріжəнет.б.кіреді.Пікірталасфорумдарыныңбасым

бөлігіндегідей,бірнешеадамтақырыпбастап,қызупікірталастырады,

басқаларыболса,ара-арасындағанапікірқосып,құрқарап(немесе

жасырынып)отырады.

Қатысушылар«топтастық»дегеншынындадақазіргізаманғатəнбедеген

сауалнамағажауапберді.«Топүшінненəрсеқанағаттанарлықжəне

пайдалы?»дегенсұраққа«ақпарат»дегенжауапжиіайтылды.Дегенмен

басқалар«тұтастықсезімі»жəне«жекетəжірибеніортағасалу»дегендіде

айтты.Хабарламалардыңөзінталдаунегізіндеелеулімəселелержайлы

келіспеушілікпенпікірталасортақболсада,осыжіберілімтізімі«от-

жалыннан»жəнеантагонистіклауазымдардыңбасқадатүрлеріненшартты

түрдедербесболыпкөрінеді.Байқағанымыздай,топмүшелерікөзге

көрінер-көрінбес,барлықөтешынайы«топтастық»сезіміннұсқайотырып,

бұлортаныжекемəселелердіталқылауғалайықтыжəнежылыорындеп

санасакерек.

ПайдаболатынтоптықбірегейліктікөрсететінтағыбірзерттеудіReddit

əлеуметтікжаңалықтарсайтыөткізді.ОндаRedditorдегенатауалған

қатысушыларжаңалықжүктеп,бір-біріменолжайлыпікіралмасаалады.

Адамдартақырыптыорналасқанжеріненемесемəнінеқарайтарылта

қарайтыншағынтоптардыдажасайды.«Нетуралысұрағыңкелсе,сұра»

шағынтобындаатақтыадамдартуралықызуталқылауларжиіболып

тұрады.

Мысалы,марқұмРобинУильямсвиртуалчатсеансындауақытөткізуден

рақаттанатынеді.9000-нанастампікірдіңқысқашашолуымынадай:

Kakoose:1-ден10-ғадейінгіөлшемменбағалаңызшы,

[Джек]Николсонныңқасындатұрғандақатты

қорқасызба?

RobinWilliamsHere:Қорқамдегенненгөрі,рақаттанамдеген

дұрыс

болар.Ол«...бұлненәрсе?»дегенгетіпті

Буддадабарадыдейді.

NoFap_Express:Бұлкереметқой.Сізreddit-кеөтеқатты

үйлесесіз.

Реддиторларөздерінтопқатәнортаққасиетібарқоғамдастықдепсезінеме?

«Осы онлайн-топпен байланысым барын сеземін» және «осы онлайн-топтың

орташамүшесіменортақнәрсемкөп»дегенсауалнамағакөпадамнақтыжауап

берді.Кейбіреулеріайнымастықпенэмоциялықіңкәрліктіңөтежоғарыдеңгейі

жайлы хабардар етіп, Reddit қоғамдастығымен өздерін етене байланысты

сезінетінінайтқан.

Шынайытоптарқаттыерекшеленетініндей,виртуалтоптардыңдатүрлі

типіболады.Facebookпенөзгеəлеуметтікжелілердебірін-бірібілетінжəне

желінібайланысұстаудың,өзаракездесуарасындағыидеялардыбөлісудің

құралыдепқарайтынадамдаротырады.Басқавиртуалтоптарортақ

мүддесібар,бірін-бірітанибермейтінадамдардыбіріктіреалады.Уақыт

пенжағдаймүмкіндікберсе,осыадамдардыңкейбіріақыраяғышынайы

өмірдекəсібикездесулерденемесеқоғамдықшаралардажолығысуы

мүмкін.WMST-Lжіберілімітізіміндегіадамдарбір-біріменосындай

жағдайдаұшырасуығажапемес.Тосынсыйларболмайқоймайды,өйткені

онлайн-тұлғадансізқалыптастырғанəсербетпе-беткелгендекүртарта

түседі.

Спектрдіңеңсоңындатарихыжоққатəнвиртуалтоптарболады,олардың

мүшелерітоппайдаболғаннанберіешқашанкездесіпкөрмеген.Олартіпті

шынайыөмірдеəйтеуірбіркездесеміздепмүлдеүміттенбейдіде.

«Топтастықтың»қандайдабірсезіміонлайн-əңгімеқозғалысынанпайда

болуытиісадамдаросылар.

Əлеуметтікғылымдарсаласындағыондағанжылдықзерттеулерден

білетініміздей,басқаадамдардыңболуы,тіптіоларбізгебөтенболсада,

олардықайтаданмүлдекөрмейтінболсақта,өзіміздіқалай–жақсыəлде

жаманұстайтынымызғаəсеретеді.Осындайықпалдардыңкейбірішынайы

өмірдеқалайəрекетететінінеойжіберейікші.Соданкейіноларонлайнда

қалайөрісалатынынконформдылықтыңкейбірклассикалық

зерттеулеріненбастаптанитүсеміз.

КОНФОРМДЫЛЫҚ

БірбеткейпродюсерАлленФунтбіркүнібірнешесыбайласқатысушыны

жеделсатығаотырғызып,«Артқыбет»дегенатауменжасырынкамера

орнатты.Олардыңбəріжеделсатыныңесігінеемес,терісқарапотырды

жəнекөлікқаттытолқысада,асаабыржубілдіргенжоқ.Осыныңбəрінен

хабарыжоқвидео«жұлдызы»жеделсатыменбіргеқаттысекірдіде,

айналасынақуыстанақарады.Біркелкі,үнсізжəнесабырлытоптыкөріп,

қайбағытқақараукерегінтүсінгендейдереубағынып,артқақарады.

Ишараменбелгіберіп,қатысушыларсолғабұрылды,«жұлдыз»дасолай

істеді.Соданкейінтопмүшелеріқалпағыншешті,əлгіадамдаоларды

қайталады.Жасырынкамераныңаңқаунысанасыалаңдап,өзіныңғайсыз

сезініптұрсада,жұмбақтоптыңтаңдауынабойалдырып,тезкелісті.

Эшэксперименттері

ƏлеуметтікпсихологСоломонЭшконформдылыққабағынуүрдісініңтым

тереңдігінемəнберді.Мысалы,топтыққысымболғанкезде,адамдар

өздерініңсезімжүйесіарқылыалғанақпаратқакүмəнменқарайма?

ЖаңашылзерттеубағдарламасындаЭшзертханағадауыстаппікірлескен

төртадамдықтопотыратынзаттардыəкепқойды.Экспериментшікартаға

солжақтанбіртіксызықжəнеА-данС-ғадейінбасқаүштіксызықсызды.

Біріненкейінбірінеəрадамға«үшсызықтыңқайсысысолжақтағы

сызыққажақын?»дегенсұраққойылды.

Шынындада,көзікөрмейтінадамнанбасқасынадұрысжауапайдананық

еді.Бірақбөлмедегібасқатөртеуіəншейінадамемес,экспериментшінің

сыбайластарыеді.Оларғакейтұстабұрысжауапберутапсырылған-ды.

Дəлжасырынкамеражұлдызындай,шынайықатысушымұндадақиын

жағдайғатапболды.Олүнемісоңғыкезектееді,сондықтанəрадамның

дұрысжауаптыбұрысдепөзеурегенінестіді.Бөлмедегілердіңбəрініңойы

басқашаболсада,олөзініңсезіп-білгенібойыншақадамжасауыкерекпе?

Эштіңөзінтаңғалдырып,шынайықатысушыберілгенуақыттыңүштен

біріндетоппенбірдейжауапайтты.

Бұлэксперименттіңбастыерекшелігі–басқақатысушыларменкеліспегені

үшінешкімгеешқандайнақтыжазанемесезардапжоқеді.

Конформдылыққажалғызқысымадамныңішіндеболыпжатты.Бұл

көліктегіконформдылықтандаасқантаңданарлықжайтеді.Өйткеніалға

басуүшінэксперименткеқатысушыларөздерініңсезімінтерістеугетиіс

болды.Басқалар,мүмкін,топтыңосынауазғанақысымынанөздеріне-

өздерікүмəнданғанболар.Бұлкездебасқаларсезімдерінеселкеутүспесе

де,тəуекелтобынкінəлаудыңорнына,топпенкелісудідұрыскөрген

сияқты.

Онлайн-топтағыконформдылық

ОтызжылданкейінзерттеушілертобыЭштіңтүпнұсқазерттеуін

компьютерменонлайн-ортаныпайдаланаотырыпқайтажасауғатырысты.

Топқабесадамалындыжəнеолардыңəрқайсысындамикрокомпьютер

болды.Компьютерлерқатысушыларбірініңэкранындағыныекіншісікөре

алмайтындайетіпқойылды,сондықтанқатысушыларбасқаəріптесініңне

жазыпжатқанынайтаалмаседі.Компьютермониторларыкөлегейлеп

тұрғандықтан,қатысушыларбірін-бірікөреалғанжоқ.

Қатысушыларотырғызылыпболғансоң,зерттеушілерəркомпьютерге

барып,əрадамэксперименттегібасқалардыңой-пікірінкөріпотыруүшін

оныорталықжелігеқосатынынайтты.

Желіəншейінқулықеді,компьютерлерісжүзіндебір-бірінемүлде

қосылмаған-ды.Арақашықтыққабағаберутапсырмасыжайлыбірнеше

қосымшанұсқауданкейін,əрбірқатысушығақатысушылардытаңдауға

қажетті,ретін«кездейсоқанықтау»үшінқолданылатынүшмəндісанжазу

тапсырылды.Бұлтағыбірқулықеді.Қатысушылардыңқандайсан

таңдағанынақарамастан,олардыңбəрінекезектіңсоңындағы#5станса

белгіленгенболатын.

Ендікөзалдыңызғаэкранғақараудыелестетіңіз.Барлықбасқа«қатысушы»

біріненкейінбірібірдейбұрысжауапенгізіпжатыр.Сіздіңкезегіңіз

келгенде,бұладамныңбəрішынындаданеқарапжатырдегенсұраққа

ойланып,сіздеэкрандакірпікқағыпқалғанболарсыз.Жеке

экспериментіндеЭшөзшəкірттерінің24пайызығанақатежібермей,топқа

бағынуданбастартқанынайтады.Бірақосыонлайн-нұсқадакомпьютер

алдындасынаққақатысушылардың69пайызықатежібергенжоқ.CMC

жағдайындаконформдылықүрдісіазайған.

Адамдарнегеконформды?

Адамдартопқабірнешесебепбойыншаконформдыболады.Оларəншейін

топтыңбасқамүшелерініңбастартуынанқашуүшіннемесемақтауесту

үшінкелісуімүмкін.Мұндайконформдылықкөнгіштікдепаталады.

Өйткеніолсенімменəрекеткеорасанзорөзгерістерəкелеалмайды.Эш

нəтижелерінонлайндада,дербесрежимдедекеңейтетүсетінзерттеу

көрсеткеніндей,адамдарөзжауаптарынбаршажұртқаайтатын(немесе

жазатын)адамдарғаемес,жекеадамғаайтатынболса,конформдылықнөлге

дейінтөмендейді.

Конформдылықтыңтағыбірсебебі–адамдарақпараталуүшінбасқаларға

сенетінінде.Оларəсіресеанықемеснемесешиеленістіжағдайларда

адамныңəрекетінетікелейəсеретеді.«Миллионкімгебұйырады?»

викторинасындақатысушыларөзжауабынасенімдіболмаса,аудитория

көмегінежүгінеалады,алкестенəтижелердікөрсетеді.Қатысушы

негізіненкөпдауысберілгенжауаптытаңдайды.

«Аудиторияның»осытүріонлайн-қоғамдастықтардаіс-əрекеткеқалайəсер

етеалады?Шведпікірталастоптарыныңзерттеуінеқатысушылар

«АльфредНобельнеойлаптапты?»жəне«Эвересттауытеңіздеңгейінен

қаншабиік?»дегенсияқтысұрақнұсқаларыбарсауалнамағақатысты.

Қатысушылардыңжартысыөздерініңонлайн-қауымдастықмүшелеріəр

сұраққажауапбергенкестесінкөрді,бірақбірнешесұрақтыңкестесі

қолданжасалғанеді.Зерттеушілергеонлайн-қоғамдастықтардыңбасым

бөлігідұрыстаңдаужасайалмағандайкөрініптұрды.

Осыжасандыкестелердікөргенқатысушыларөздерітоппікірідепбілген

жауаптардықабылдауғабейімдіктанытты.Бұлəсіресеқиынсұрақтарға

жауапберукезіндебайқалды.«Миллионкімгебұйырады?»байқауының

қатысушысыретіндеоларкөпшіліктіңақылыдұрысболыпшығадыдеген

үмітпентапсырманығаламторталқысынасалыпжіберді.

Адамдартоппенбітеқайнасып,топмүшелерінеұқсағысыкелетіндіктенде

конформдыболады.Бұрынбайқағанымыздай,адамдарөздерініңəлеуметтік

бірегейлігінанықтапалуүшін,өзонлайн-топтарынабейімделеді.Жасанды

кестелергеарналғанзерттеудеосыбейімдіконлайн-қоғамдастық

мүшелерініңбасымбөлігіменбіргеболуүрдісінежолашуыдамүмкін.

Бір-біріменбайланыстытоптаронлайндадатоптықережелержасап

шығарады,бұлүдеріссəлбасқашаөрісалады.

ТОПТЫҚЕРЕЖЕЛЕР

Топтарүздіксізжұмысістеуүшінережелердіқажететеді.Кейбіреулер:

«Кəне,бəрімізəркездесугеуақтылыкелейік»,–депашықайтуымүмкін.

Басқаларытүсініксіздеуболуыықтимал.Бұлтоптыңмүшелеріережені

біреулербұзғанша,оныңбарекенінтүсінбейдежатады.Соғанқарағанда,

адамдартіптіқажетболмасадаережелердідамытыпотыратынсияқты.

МұзаферШериф«топтардыңережелеріқалайпайдаболатынынбайқай

аласызба?»дегенсұрақтызертханада1930жылдарызерттепкөріп,

ережелердіңқалайпайдаболатынынкөрсетті.

Шерифтіңэксперименттері

Қараңғыбөлмедеотырып,адамбіразқашықтықтанкішкентайжарықнүкте

көреді.Адамсоғанқарайды,біразданкейінжарықретсізқозғалғандай

боладыда,жоғалыпкетеді.Туындайтынсұрақ:«Жарыққаншалықты

алыстанқозғалады?»Адамныңоныбілетінамалыжоқ,сондықтан:«Менің

ойымша,12дюймгежуық»,–дегенболжамынайтады.

Кейінгіүшкүндеадамзертханағаоралады,біраққараңғыбөлмедежалғыз

отырудыңорнына,олжорамалдарынтаяудаайтқанөзісияқтыекі

қатысушыменбіргеболады.Біріншіқатысушыжарықтың4дюймге

секіргенінайтады.Кеше12дюймдегенадамендіазырақсанайтады–

мүмкін,6дюймдер.Үшіншісубъектідесолайістейді–басқаларберген

бағағажақынырақсанайтады.Үшіншікүнгеқарайтопқатысушылары

шамаменбірдейқашықтықтымөлшерлейді.

Түрлітоптартүрліқашықтықтанкеліптоғыссада,топтықережепайда

болғанысөзсіз.Өйткені«дұрыс»қашықтықболғанжоқ.Алшындығында

жарықешқашанқозғалғанжоқ.Шерифавтокинетикалықэффектдеп

аталатын,қараңғыжəнесұрықсызбөлмедепайдаболатынжылжымайтын

нүктеніңқозғалысынаалданатыноптикалықелескеоңайиекартты.Ортақ

мəмілегекелуүшінешқандайқысымжасалмасада,топтықережеге

жақындауталпынысыөтекүштіболды.

Онлайн-ережелер

Онлайндадаережелерпайдаболыптұрады,дегенменоныорнықтыруүшін

адамдарқолданатынбелгілерəртүрлі.Мысалы,электронпоштаүшін

жасалғанережелер–сондайүлгілердіңбірі.

Лингвистикалықтұрғыданқарағанда,көптегенэлектронхаттарқағазжазба

ментелефонқоңырауыарасындағыбірдеңеболыпшығады.Бірақолмүлде

басқанəрседеболаалады.Мүмкін,бізіскерлікхаттарүшінөзіміз

қалыптастырған,тіптіфаксүшіндеортақкүні,сəлемдесуіжəнеқоштасуы

бекітілгенмейліншересмистильжасапшығарғанболармыз.Дегенмен

электронпоштаныакадемиялықжəнезерттеуқоғамдастықтарыныңəуел

бастақолдануыресмилігіазжəнебей-берекеттеуортақалыптастырды.

Хабарламаныжылдамжеткізуоныңбейресмиболуынажолашты,ал

бейресмилікмейліншеəлеуметтік-эмоциялықмазмұнныңқажеттігін

арттырдыжəнеқысқартылған,қарапайымдандырылғанжазуүлгісіндегі

ентаңбалардыкөбейтті.IMHO,BTW,pplжəнеthx–мұныңбəріпошта

хабарламаларындакеңіненқолданылатын,біраққағазжазбаларданемесе

хаттардамүлдедерлікжоқмысалдар.Сізресмижазылғанэлектронхат

алуыңызмүмкін,бірақэлектронпоштаныңмекенжайыбейресмистильге

жақынболады.Бұлдаэлектронпоштадағыкелісушіліктіңтымқуатты

екенінкөрсетеді.

Бұрынырақтағыколледжстуденттеріалмасқанэлектронхаттардызерттеуде

олардыңжазустилі,тақырыптыңқандайболғанынақарамастан,дайынүлгіге

сайболабастағаныбайқалған.

Тіпті электронпоштанымүлде пайдаланбаған

студенттер бір-бірінен талаптарды тез біліп алып, электрон хатты квази-

әңгімеге айналдырып жіберді. Емле мен тыныс белгі қателері, ауытқулар,

бейграмматикалықсөйлемдерқолданылыпқанақоймай,солайқолданылғаны

дұрыс секілденіп тұрды. Қарапайым қалжыңдар, қылымсушылық, сөз ойнату

жәнемысқылкәдімгіқұбылысболыпкетті.Ресмистильдітаңдағанкезкелген

студенткөпішіндегіжалғызболарысөзсізеді.

МəтінхабарламаларменTwitterсияқтыплатформаларғаарналғанережелер

дамыпкеледі.Мысалы,2009жылдан2012жылғадейін229000000

туиттердізерттеуарқылыбірқызықтыөзгерістабылды.Осыуақытішінде

туиттердіңсөздеріазайған,алпайдаболғансөздерқысқаратүскен.

Оның

бірмүмкіндігі–тезтүсінетінқысқартуларарқылыекпіндітиімділікке

қарайарттыру(3.1-кесте).Туиттержоқдегенденақтымазмұндыбереалса

да,оларкөпнəрсеніазсөзбеннемесепернетақтаныазбасуарқылы

хабарлайды.Смартфондардағыенгізумəселесідетиімділікережесіне

қатыстыболуымүмкін.Туиттердекөбінесеблогтардағы,суреттердегі,

видеороликтердегінемесебасқаматериалдардағытуиткесыймайтынұзын

хабарламаларғаарналған,қысқартылғанURL-мекенжайларболады.

Сондықтанкөбіректетікалғысыкелетіндеронытабаалады.

Twitterбүкілəлемдікжеліболсада,ондағытүрлітоптарəрқандайережелер

қабылдайды.

Жасөспірімніңтуитіжурналистерменбұқараменбайланыс

жөніндегікорпоративменеджердікіненбөлекболатынытаңданарлықжайт

емес.ТүрліəлеуметтіктоптарTwitterменхештегтітоптықбірегейлікпен

тұтастыққажолашатынтоптықережелердіжасайотырып,түрліше

пайдаланаалады.

3.1-кесте.Twitter-дегіқысқартумысалдары

АББРЕВИАТУРА ҚЫСҚАРТЫЛҒАНСӨЗ

b4 before(дейін)

cld could(істеу)

idk Idon’tknow(менбілмеймін)

kk kewlkewl(coolcool)(тамаша)

abнемесеabt about(таяу,жайлы)

prt pleaseretweet(ретуиттеуіңіздіөтінемін)

wtv whatever(бәрібір)

Желіережелеріқайданшығады?

Шерифөзтоптарындабайқағанережелерсияқты,онлайн-ережелеркейде

адамдардыңбір-біріменжолығып,мінез-құлқыжағынанүйлесуінен-ақ

пайдаболады.Мысалы,студенттердіңэлектронхаттарыныңережелері

осылайшыққанболар.Дегенменжекеқарым-қатынастардақолданатын

ережелергеөтеұқсасболғандықтанда,көпжағдайдаадамдарережелерді

қабылалады.Сөйтіп,оларонлайндадаережелержұмысістеуіүшін

мейліншежақсыетіпкөшіругетырысады.

Мысалы,журналистержаңатехнологияларғақолжеткізгенде,баспасөзге

немесехабартарататынБАҚ-қақолданылатынжурналистікережелерді

ұстанғысыкеледі.Блогжүргізебастағанжурналистердізерттейотырып,

оларөздерініңмаңыздыжаңалықтарғақоғамназарынаударуғатиіс

бейпартиялысақшырөлінұстануғатырысатындарынбайқауғаболады.

Қазіргіортасыгазеттенқаттыерекшеленседе,қарапайымоқырмандардың

қатысыбұрынғыданəлдеқайдакөбейседе,оларосыəдетінентанғанемес.

Бірақтоппенбірлесежұмысістегенкезде,солжурналистердіңширегі

бейпартиялықережеденбастартып,өзпікірлерінблогтарындабілдіріп

отырды.

Twitter журналистер үшін негізгі әлеуметтік медиа-алаңға айналды. Олар

оны жаңалықтар және ақпарат жинау краудсорсингі мен деректерді тексеру

(фактчекиң)үшін таптырмаснәрсе депесептейді.Мұнда да оларәділдік пен

төреліктіңдәстүрліережелерінсақтауғатырысады.Бірақдәлблогтардағыдай,

Twitter-де де кейбір журналистерді редакциялауға кірісіп кететін сияқты.

Негізі,олармұныістемеугетиіс.Біррепортербылайдепжазды:

Біздің бір репортер танысымыз болды. Ол өзі жазған туитті өңдей

беретін, ал басқа қолжазбаларын өмірі редакцияламайтын еді.

Қосымша дайындалып алғанша, оған туиттеуді қоя тұру

тапсырылды...

Жеке әлемнен онлайн-жағдайға ауысудың жеке кеңістік пен тұлғааралық

арақашықтықты басқару тәсілдерін зерттеуден келіп шығатынын көрсететін

тағыбірмысалбар.Бейтанысадамдарменбетпе-беткелеқалса,америкалықтар

екі арада төрт фут қашықтық ұстағанды ұнатады. Арабтар мен француздар

скандинавтарменағылшындарғақарағандақысқараққашықтықұстанудықош

көреді. Гендердің де өз рөлі бар. Ер адамдар бөтен адаммен жолыға қалса,

аулақтау тұрып сөйлесуге тырысады. Ал әйелдер басқа әйелдермен жақын

тұрып-ақсөйлесебереді.

Қалыптасқанжағдайөзіқалайтынқашықтықтасөйлесугемүмкіндік

бермесе,адамдарпсихологиялыққашықтықтыреттеуүшінжанынсала

жұмысістейді.Мұныпсихологиясаласындағыкөптегендəстүрлі

зерттеулербайқатады.Адамдарқасындатұрғанадамнанарығакөзтастап,

көруөрісінқысқартады.Аузы-мұрнынаншығатолғанжеделсатыда

адамдаресіктіңжоғарыжағындағықабаттарнөміріненемесеөз

смартфондарынақұнығаүңіледі.

Көптегенонлайн-ортадажекекеңістіктіңмаңызытөмен,дегенменол

SecondLifeсияқтыкеңвиртуалəлемдердеөтемаңызды.Қоғамдастықтың

мүшелеріаймақайналасындааватарларарқылыжүредінемесеұшады.

Оларпернетақтакөмегіменөзшебіннемесебағдарламасынреттейалады.

SecondLife-татұратынадамдаржекежағдайдақолданатынжекекеңістікке

қатыстыбірдейереженіқабылдайма?Бірзерттеудебір-біріменжетіапта

бойыөзарақарым-қатынасжасағантүрліаймақтағыжандардың

орналасқанжерітуралыақпаратжиналды.Оныңəрқайсысыныңсуретін

көріпотырып,зерттеушілерадамдардыңбір-біріменчатарқылы

сөйлескеніненемесеқұртұрғанынақарамастан,жынысыкімекенін

анықтайалды.

Жекежағдайдағысекілді,бір-біріменқарым-қатынасжасағанекіер

адамныңарақашықтығыдəлсондайəрекеттегіекіəйелгеқарағанда

алыстауболған.Оларсондай-ақбір-бірінетымжақынтұрғанадамдардың

көзбе-көзбайланысжасауданқашуғатырысқанындааңғарды.Бұлолардың

аватарыбір-бірінеқырынкелетініненболсакерек.Бірақекіадам

əңгімелескенде,оларда«көзбе-көзбайланыс»жеткіліктіболған.Онлайнға

енгендеөзімізбеналакіретінережегеконформдылықəдетіөтеқызықты,

өйткеніSecondLife-тасізкөзіңіздіалыпқашуүшінжайғанаайналыпкете

алмайсыз.Аватарыңыздыбұруүшінпернетақтаңызды,тінтуіріңіздінемесе

тачпадыңыздықолдануыңызкерек.

Бұлонлайн-топтардаережелерқаттысақталсада,топтыңбірбеткейадамды

бірдейболуғаитермелеуіазаябереді.Топтаронлайн-ортадағыережелерге

конформдылықтыынталандырутəсілдерінойластырадыжəнеқажетболған

жағдайдасонытабады.

Есіктегібелгі

Мишленжұлдызыменайшықталғанжоғарыдəрежеліфранцуз

мейрамханасындағыбіріншітаймерлербасқалардыңоңтайлымінез-құлық

үлгісінүйреніпжатқанынбайқауүшінбөлменіжиішолады.Олар

тəжірибеліклиенттердіңбірнешешанышқынықалайқолданатынын,

даяшыменқалайсөйлесетініннемесебокалдардықалайұстайтынын

бақылаптұрады.Электронхаттарменазғанажұмысістегенмагистранттар

басқалардыңнеістепжатқанынкөруүшінонлайн-нұсқағақатысаотырып,

ережелердібасқатəсілменигерді.Шерифтіңшəкірттерідебасқалар

қашықтықтықалайбағалағанынестігенкездесолайістегенболатын.Бірақ

онлайнтоптаресіктергебелгіорнатып,одандамықтықадамжасайды.

Мысалы,WMST-Lдегенатауменəйелдерзерттеуінеарналғанжіберілім

тізімініңбелгісіндененіңдұрыс,неніңбұрысəрекетекенінеқатыстынақты

ережелербар.Соныңбірқатарымынадай:

Қосарланғанфайлжібермеңіз.

Вирустуралыескертужібермеңіз.

Әзіл-қалжыңжібермеңіз.

Петицияжібермеңіз.

 Әр жарияланымның соңына өз атыңыз бен электрон поштаңыздың

мекенжайынжазыңыз.

Желі нэтикеті жөнінде кеңес ұсынатын нұсқаулықтар кеңінен таралған.

Олар интернеттің дамуымен бірге алға басып келеді. Соның ертеректегі бір

мысалы–1994жылыбіріншіретжарияланғанВирджинияШидіңкітабы.

Ши

ханымды тіпті онлайн-әлемнің Мәнер аруы деп те атайды. Ол адамдарды

шынайы өмірде ұстанатын мінез-құлық үлгілерінен ешқашан айнымауға

табандытүрдешақырады.Алайдамұныістегенненгөрі,айтуәлдеқайдаоңай.

Топтардықолдауүшінонлайн-ортаұсынушыPinterestнемесеTwitter

сияқтыкомпанияларөзбелгілерінлицензиялықкелісімформасынданемесе

қызметкөрсетуталабыретіндеесіктергеорналастырыпқояды.Олартіпті

мыңсөзгедейінсозылыпкетеді,дегенменəншейінқоғамдастық

ережелерінкөрсетуүшінғанаемес,компанияменқолданушыарасындағы

құқықтыққатынастардыорнатуүшіндесолайістейді.Мысалы,Facebook

компаниястандарттарынбұзатынконтенттіжойыптастайтынын

қолданушыларғаескертеді,сөйтіп,аккаунттардыуақытшатоқтатыпнемесе

жойыпжібереалады.SecondLifeвиртуалəлемініңбірлескенқожайыны

LindenLabsжаңақолданушыларғауақытшатоқтататыныннемесе

шеттететінінескертетін«Үлкеналтылық»ережелеріналғатартады.Бұл

ережелергеонлайн-ортадакөптаралғанбалағатсөзжəнеқолсұғушылық

сияқтышектеулер,сондай-ақшабуыл(бөтенаватардытүртпектеужəне

мазалау)жəнежайыпсалу(таныстарыңыздыңжынысы,діні,жасы,отбасы

жағдайы,нəсілі,жынысбағдары,баламааккаунттарыжəнешынайы

мекенжайы)сияқтыанықеместыйымдаржатады.

«Көлікқоюғарұқсатжоқ»,«Темекішегугеболмайды»немесе«Аяқкиім

менжейдекиюміндетті»дегенсияқтықалыптыжəнемазмұнды

ескертулерденбөлек,бізшынайыжағдайлардадұрысіс-əрекететуталабын

тікелейқоятынережелердікөрмейміз.Сыныпқабаражатып,мынадайанық

dosпенdon’t(істеугеболатын-болмайтыннəрселер)жазылғанбелгі

көргеніңіздіелестетіңіз:

Түкіругежәнетөбелесугеболмайды.

Басқаадамныңпартасынаотырмаңыз.

Дәріскезіндежүрмеңіз.

Басқастуденттергетиіспеңіз.

Өзіңіздіңтопжағдайынасəйкесетінəлеуметтікəдеттердіадамшатүсіну

қабілетіңіздіашықтан-ашықтөменбағалаубелгілерінкөргенкезде,оны

ескесақтапқаласыз.Техастыңауылдықжеріндегібіртавернада

келушілергеарналыпдұрысжүріс-тұрыстуралыкөрнекіжазуілініп

тұратын.Соның«Түкіругеболмайды»жəне«Төбелесугеболмайды»деген

екеуінмысалғаалсақболады.Үйгекелгенсоңкүйеуімненбілгенімдей,

ерлербөлмесіндетавернаиелерініңəзілгебейімекенінбайқататынтағыбір

белгіболыпты.Оларəншейінжазбашаескертуденбойтартуғатырысқан

секілді.Жазбада:«Ерлер,əжетханағатүсіпкеткенбəліштіжемеңіздер»,–

делініпті.

Бетпе-беткездесужағдайындағыжүріс-тұрысережелері,мысалы,мəжіліс

залынанжағажайғадейінгіаралықтажазылақойғанжоқ,бірақөзіміз

білетіндей,ондайережелерұшы-қиырсызкөп.Өзмəдениетімізаясындағы

өмірліктəжірибемізбізгеосыережелердіңбарлығытуралыбілімжинау

үшінжеткіліктіуақытбереді.Алережелераздапөзгергенденемесеөзіміз

танысемесжағдайғатапболғанда,басқалардыңдасолжердеболуы

конформдылыққақолжеткізугежеткілікті.Бізбасқалардыңнеістеп

жатқанынынтаменбақылаймыз,асшаяндышаншыпалуүшінқандай

шанышқыұстағанынқараймыз,жеделсатыдаартқақарайжылжыптұру

əлеуметтікдағдыекеніншамалаймыз.

Дегенменинтернеткөптегенмəдениетөкілдерініңжаһандықортасыболып

саналатындықтан,оларғаəлеуметтікережелердітаныстырудыңəдістері

көпемес.Жұмыстыорындатуүшінқатаңдаушараларкерек.Соныңбірі–

есіккежазылғандөрекілеуескертулер.Тағыбірмысал–ауызшакінəлау.

Ережелердіңбұзылуынсараптау:иілгенқас,дұшпанпиғылдылықжәне

Twitterсоты

Егертопмүшесіережелердіоқымайтыннемесеелемейтінболса,топ

мүшелерівиртуалқастарынкөтеріпқана,құқықбұзушығаақырынғана

немесесəлқатаңдаутүрде,мұндаймінез-құлықтыңдұрысемесекенін

ескертеотырып,қысымдыарттырады.Көпжағдайдаадамдыбірлігімығым

топтыңқатарынақайтақосуүшіниілгенқасбелгісідежеткілікті.

Конформдылықшақыратынсөгістердібұрынырақтағызерттеу

жұмыстарыныңбіріндезерттеушілерUsenetбойыншапікірталастоптарын

қарастырды.

Осындайжағдайлардың300-інесүйенеотырып,

зерттеушілертопмүшелеріқарсыболған,солүшінқұқықбұзушыны

кінəлайтынмінез-құлықтаржүйесінжасапшығарды.Қызуқандылық,

шеткеқағужəнебалағатсөзқолдануəдеттерітізімніңбасындатұрды.

Басқаларыонлайн-баптауғатəннəрселерболды.Мысалы,хабарламада

шоудыңбіткеніжайлыайтылса,біреуі«спойлердабылын»ескерте

алмайтындайболды.Ұзын-шұбақмəтінжазғаннемесекезкелген

хабарламаныжіберушініңкелісімінсізқайтажолдағантопмүшелерісөгіс

алды.

Сөгістержайғанатүзетуденбастап,құқықбұзушығаөтеəдепсізшабуылға

дейінгіаралықтаболды.Кейтоптаркезкелгенықтимал

құқықбұзушылыққақарсытымқаталдықкөрсетті.Жалпыалғанда,кінəлау

эпизодтарыосыуақытаралығындажелітрафигінің15пайызынажетті.

Əрине,онлайн-топтардақателіктержетіп-артылады,сондықтансізсондай

қателікжасағанкезде,көпадамескертугедайынтұрады.

Facebookқолданушыларынзерттеудеанықтүсініктіемесжəнекөп

таралғанережелерпайдаболды.Мысалы,олар,жалпыалғанда,сіздің

мəртебеңіздіжаңартуыңызүйлесімсізекенінежəнетымэмоциялынемесе

жағымсызхабарламалардыжазбауғатырысқанжөнболатынынакелісті.

Facebook-тенемесебасқадаəлеуметтікжелілердіқолданушылардасөгістің

өзгетүрлерінкөрсететінтүрлішенұсқаларбар.Біртəсілі–Жаңалықтар

таспасындақолданушыныңхабарламаларыкөрінбеуүшінқұқық

бұзушыларғажазылудыжою.Бірақбұл«жазаны»құқықбұзушыбайқамай

қалуыдамүмкін,дегенменбірнəрсеніңорнындаемесекенінолардасезе

бастайды.Тіптіболмаса,қолданушықұқықбұзушыменбайланыстымүлде

үзіптастайалады.Бірадамкəдімгідейзиянынтигізгенқұқықбұзушымен

қалайсөйлескенінайтыпберді:

Бір жігіт өзін көңілді санап, менің қабырғама іліп қойды. Оның

қалжыңдағысы, мені толықтай нәсілшіл деп көрсеткісі келді… Мен

оныңжазбасында,өзіндежойыптастадым.

Онлайн-топбіреудіңәрекетішынындадатымсорақыдепсанаса,топөтекүшті

тойтарыс бере алады. Медиа-компанияның бұқарамен байланыс жөніндегі

атқарушы директоры мұны өз басынан кешірді. Өзінің Оңтүстік Африкада

демалатыны жайлы туит жазған кезінде, оның Twitter-дегі аккаунтында 500

жазылушы бар еді. Лондоннан Йоханнесбургке ұшатын ұшаққа отырар

алдындаолжолғашыққанынөзжазылушыларынаескертуүшінжылдамтуит

жіберді:

Африкаға бет түзедім. СПИД-ке шалдықпаймын деп үміттенемін.

Әншейінқалжыңымғой.Менақадаммын.

12 сағат бойы ұшып, қолданушы ғаламторда болмаған уақытта, оның пікірі

бүкіл әлем құлақтанған туит болып кетті. Twitter қолданушылары іліп ала

жөнеліп, оны «нәсілшілдік бағыттағы және қорлауға бейім жазба қалдырды»

депайыптады.Жергеқонғансоңол ашулы хабарламалардың есепсіз көптігін

және жазылушыларының саны мыңнан асып кеткенін көрді. Олар бұдан да

сорақы дәлел табу үшін туитшінің әлеуметтік желілердегі барлық жазбасын

сүзіпшығыпты. Кей адамдартуиттінәсілшілдікбағыттағы емес деп,басқаша

түсінсе де, «саяхатшы қыз» жалынып-жалбарынып кешірім сұрады.

Қолданушыныңбірі:«Меніңойымша,олақадамдардыңбұлмәселебойынша

бой тартып ұстау дағдысын көтермелеудің орнына, мысқылдай қараған

сияқты», – деп жазды.

 Ал Twitter-де сынақ жасағаны үшін Бейттің өзі

жұмысынанайырылды.ОлсоданкейінTwitter-дегіөзаккаунтынақылғасалып

өшіріптастады.

Левиафандыіздеу

Еркіндігіміздішектейтінəлеуметтікконвенциялармензаңдардысақтау–

философиялықтұрғыдаөзіміздісақтауүшіністейтінəрекеттеріміз.Басқа

адамдарменбейбітжəнеадалқарым-қатынасжасауүшін,сондай-ақтаныс

жəнеқауіпсізəлемдеөмірсүруүшінбізбелгілібіреркіндіктіжербетіндегі

биліккетабыстаймыз.ТомасГоббс«өлмесҚұдайүшінбізбасиетінажалды

Құдай;біздіңбейбітшілігімізбенқорғанымыз»депанықтамаберген

Левиафанконцепциясынұсынды.«Левиафан»əншейінғанабіздауларды

шешугеқұқықберетін,əділеттідепүміттенетінбасқаружүйесіболуы

мүмкін.Олтайпамүшелерініңөміріменөлімінебилікетеалатынбасты

көсемболуыдаықтимал.БұлнақтыжəнеажалдыҚұдайинтернеттеқолға

түспейді.«Оныңқанатжайып,басқаруғабағынбайкеткенінескереотырып,

қандайдабірЛевиафанкиберкеңістіктеөмірсүруімүмкінбе?»депсұрақ

қоюымызғаболады.Дегенменжартықұдайларсоныңдəлеліемеспе?

Мысалы,Facebook-тегіаккаунтыңыздасіз–хабарламалардынемесеқұқық

бұзушылардыдостартізіміненжояалатынажалдықұдайсыз.Бірақ

билігіңізсоғанғанажетеді.Facebook-тіңқызметкөрсетуталаптарын

бұзбаса,сізөзгебіреуденөзаккаунтындағыхабарламанынемесесуретті

алыптастаужөніндеталапқояалмайсыз.БірбөлшекFacebook

қоғамдастығыныңстандарттарынбұзақалса,компанияЛевиафанміндетін

атқараалады.Қастықсөз,қорлауқаупі,графикалықконтент,əжуəлау,ізіне

түсужəнеавторлыққұқықтыбұзусияқтыəрекеттерболақалса,Facebook

немесебасқадақызметтерконтенттіжоядынемесеаккаунттыдаістен

шығарады.

Компанияөздерінеқатыстыəділетсізқадамғабардыдепсанаса,аккаунт

иелерітегінқызметтергеазжүгінетінболады.YouTube-тіңбір

қолданушысыөзініңəуесқойсаяхатытуралыарнасыбарлықвидеосымен

жəнеқолданушылардыңпікіріменқоса,ешескертусізжəнесебебі

түсіндірілместенжойылыпкеткенінешағымайтты.YouTube-тіңжедел

хатыдакөпкөмектескенжоқ:

Электрон хатыңызға көп рақмет. Сіздің аккаунтыңыз қоғамдас-

тығымыздыңережесінбұзғаныанықталды.Сондықтанаккаунтыңыз

жойылды.СізгеYouTube-тенкезкелгенбасқааккаунтқақолжеткізуге,

иеболуғанемесежасауғатыйымсалынғанынестеұстаңыз.

YouTube қызметкерлері белгі салынған видеолар қоғамдастықтың

ережелеріне сай болуын анықтау үшін тәулігіне 24 сағат, аптасына

жеті күн бойы тексереді. Видео немесе аккаунт қолжетімді болған

кезде,біззерттеймізжәнеқажетболса,шарақолданамыз.

Біз сіздің аккаунтыңыздың неге тоқтатылғаны жайлы нақты

ақпараттыбереалмаймыз.

Өте күшті жартықұдайдың бірі географиялық аймақта жоғары

жылдамдықпен қызмет көрсетуді ұсынатын жалғыз интернет-провайдерлер

(ISP) шығар. PC Magazine авторы Билл Макроне өзі қатыса бастаған сөз

майданын мысалға келтіреді. Оның қарсыласы, ақыр соңында, интернет-

провайдергешағымжасайбастаған.Компанияайыптарменқарсыдәлелдерді

тыңдаудыңорнына,жайғанажазушыаккаунтынжойыптастайды.Бұлқадам

өңірдебасқақызметпайдаболғанша,жазушыныжылдамдығыжоғарыжелісіз

қалдырған.

Адамныңинтернеттегііс-əрекетінезорықпалжасайалатынЛевиафан

жақынкүндердебіздіңонлайн-үлесімізбірсəттікемесекенінжəне

корпорациялар,мемлекеттержəнебасқадакүштіұйымдарсолүлесті

жинап,талдайалатынынжиісезініп,мойындайбастайды.Тіптіөздерін-

өздеріқасқағымдажойыпжіберетінSnapchatвидеороликтерінде,алушы

қалайтынболса,сақтапқоюоп-оңай.КонгресскітапханасыTwitter-дегі

əрбіржазбанымұрағатқасалыпқояды,тіптіUsenet-тіңертеректегі

топтарыныңмұрағатынадақолжеткізужеңіл.Онлайн-белсенділіктіңтым

мығымекенінжəнеоныңкезкелгеніжылдарөтевирустыболыпшыға

келетінінескерсек,оларбөлмедегіЛевиафанныңпіліболыпшығакелуі

оңайекенінсеземіз.

ТОПТЫҚПОЛЯРЛАНУ

Желідеадамдарингруппенаутгрупқаоңайбөлінеді.Британпсихологы

АнриТайфеладамдардыңтопқақалпақтүсіннемесетеңгеніңқырын

кездейсоқтаңдаусияқтымағынасызерекшеліктергенегізделіпбөлінетінін

өззерттеулеріндешағынтоптардымысалғаалаотырыпкөрсетті.Тайфел

менəріптестерітопмүшелерімағынасызентаңбаларбойыншағанабөлінсе

де,топтаайтарлықтайжалғантүсініккебойалдыратынынаңғарды.

Сынаққақатысушыларөзтобыныңмүшелерінаутгрупмүшелерімен

салыстырғанда,өздерінеқаттыұқсайды,түрлерісүйкімдіжəне,жалпы

алғанда,біліктірекдепбағалаған.Марапаттардыбөлгенкездедеоларөз

тобынақаттыбүйрекбұрды.

Зертханадантысжердеадамдармаңыздырақүйлесімібартоптарға

қосылады.Топтардабіржақтыпікірменфаворитизмтымкүшті.Одан

бөлек,топішіндеполярланупайдаболуымүмкін.Өйткенімүшелердің

бұрыннанбарой-ниетітоптағыішкіқарым-қатынаснəтижесіндекүшейе

түсуімүмкін.Көпадаминтернеттіңполярланудышынындадаөсіріп

жібергенінайтады,өйткенітаңдауоңай,əсіресебасқалардыңпікірінақыл

ретіндеіздейотырып,өзіңдіекібасқакөзқарасқадушаретпей-ақкөретін

нəрсенітаңдауоңай.

Алдыменəлеуметтікпсихологиядағыосыүрдістіашыпкөрсеткен,топтар

ақырғышеккеқарайжылжуғатиісдегенұстанымғабекігенбірқатар

дəстүрлізерттеудіқарастырыпкөрейік.

«Қауіптіқадам»

Көпадамтоптардыжекеадамдарғақарағандаойлаужəнешешімқабылдау

мəселесіндеконсервативтіжəнесақдепболжайды,сондықтанмаңызды

мəселердішешуменкүрделішешімқабылдауқажетболғанда,комитет

(немесебағалаушы,басқарушынемесемақсаттытоп)белгілегендұрысдеп

санайды.Демократиялыққоғамшексізбилікиесінеризаболмайды,

сондықтанбізжекетұлғаныңықтималэкстремизміншектеужəнетепе-

теңдіктісақтауүшінəдеттетоптардыбелгілейміз.Дегенментоптық

динамиканызерттеудіңбұрынғыүлгілерінентаңданарлықбірнəрсе

табылған.Зерттеудеекіұдайлықалғатартылды:ондаойдағытұлға

шешімменбетпе-беткеледі,алекіұдайлыққатапкелгенадамдарғақай

жолдытаңдаукерекекенінайтыпкеңесбереді.Қайсысынтаңдасада,

белгілібірдəрежедетəуекелбар.Мысалы,біржолойданшығарылған,

жоғарыəдебиатақтыкөздегенвестернжанрындағыжазушыны

сипаттайды:

Хелен – шығармашылық дарыны әжептәуір, бірақ лайықты өмірге

арзанвестерндержазуарқылықолжеткізгенжазушы.Жақындаоласа

маңызды роман идеясын тапты. Роман жазылса және қабылданса,

айтарлықтай әдеби ықпалға ие болар еді және оның жазушылық

ғұмырыналғажетелерүлкеннәрсеболареді.Басқажағынанқарасақ,

өзінің идеясын жетілдіре алмаса, романның жолы болмаса, жазушы

уақытыменкүш-қуатынешпайдасызшығындареді.

Сынаққақатысушыларғатабысқажетумүмкіндігінбағалауғасүйене

отырып,Хеленқандайжолғатүскенідұрысекенінтаңдауұсынылды.

Топтағыəрадамжекетаңдаужасапбіткенсоң,топосышаруаны

талқыладыжəнеХеленүшінбəтуəліұсынысқакелісті.Еңқызығы,топ

шешіміжекеадамдардыңшешіміменсалыстырғанда,шынмəнінде,

қауіптірекболыпшықты.Сөйлесіпболғансоңтопсақтықтыазайтқандай

болды,адамдардасолайістеді.Осытоптықдинамиканыңқызықтыбөлігі

қауіптіқадамдегенатауменбелгіліболды.

Осысияқтыжəнеосығанұқсасқарама-қайшылықтыжаңалығыжүздеген

зерттеупсихологтардыңқызығушылығыноятпайқайтеді?Осықауіпті

қадамныңнегізіменкүрделілігіннығайтумаңыздыболды,өйткені

маңыздышешімқабылдауүшінбізтопқақаттыиекартамыз.Адамдар

сөйлесуүшінжиналғанкездеболатыннəрсе,азғанаемес,үлкен

экстремизмгеəкелетініойландырады.

Бұлқұбылысəуелдеқауіптіанықтаумəселелерінебайланысты«қауіпті

қадам»депаталсада,кейінгізерттеулердетоптықталқылауүнеміқауіпті

шешімдергеəкелебермейтінібайқалды.Оныңорнына,осытуралы

əңгімелербіресебір,біресеекіншітарапқаитермелейотырып,топ

мүшелерініңақырғышектіңбірінемойынбұруынжеделдетіпжібереді.

Адамдарекіұдайжағдайдасақтыққақарайыңғайланса,топтықшешімодан

дасақболады.Немесеоларнақтыжекепікірменкелісетінболса,талқылау

мүмкіндігітуғанкезде,топосығанбұрынғыдандақаттырақкелісім

байқатады.

Марихуананықылмысдептанымауғадегенқатынастызерттеукезінде,

осындайəрекеттердіңшетаймақтардақалайжұмысістейтінікөрінеді.

Бастапқыдазерттеугеқатысушыларөзпікірлерін1-ден9-ғадейінгішкала

бойыншаұсынды,1-шкалатүгелдейқарсыболды,9-шкалатолыққолдады.

Оданкейінқатысушыларортақмəмілегекелуүшінүшадамнантұратын

топқақосылды.Бастапқыдақылмысдептанымаудықолдағантопмүшелері

оңмəмілегекелді,алмүшелеріəубастанқарсылықбілдіргентопкелісімге

келеалғанжоқ.Еңқызығы,топтардаталқылаубасталмасбұрынпікірі

қиыстауболғанбіреуболдымадегенмəселеоншарөлойнайқоймады.

Адамдаркөпсөйлеп,күштідəйектеркелтірседе,полярлануғаықпалете

алмағансияқты.

Топтағыадамдарнегеқарым-қатынасшкаласындабіресебір,біресеекінші

шеккеойысыпкетебередідегенсұраққажауаптабуқиын.Əрине,талқылау

топмүшелерінасақажеттіақпаратқажетелеуімүмкін,жекежағдайдаəр

адаммұндаймүмкіндіккеиеболабермейді.Шындығында,бұл–неліктен

көпадамның«топжекеадамғақарағандадұрысырақшешімқабылдайды»

депсанайтыныныңбірсебебі.Солайболатұрсада,егертопмүшелерібір

жаққақарайбүйрекбұрса,оларөзпікірінқосыптұратындықтан,олардың

конформдылыққабейімдігінбір-біріндегібірдейбағыткүшейтебереді.

Біреу:«Иə,Хеленойланбайкірісеберсеболады»,–деуімүмкін,ал

екіншісі:«Бəрібіролөзінарзанвестернжазушымындепмақтан

тұтпайды»,–депқосуыықтимал.«Алтынныңсоңынанкету»пайдасына

жұмысістейтінəрбірдəйекадамдарға,демек,топқа,ақырғышеккеықпал

етеалареді.

Басқатармақтарғақарағанда,топтықшешімдітөтеншеететүсетінбасқа

бірэлемент–əлеуметтіксалыстыру.Басқалардыңнеойлайтынын

білмейтінболсаңыз,сізөзпікіріңіздіолардікіменсалыстыранемесетоп

ережелерінесəйкесугебейімдігіңіздікөрсетеалмайсыз.Сізкөпадам

Хеленніңекіұдайжағдайытуралыескікөзқарасұстанадыдепжəнеөзіңізді

топтағынегізсізтəуекелшілболыпшықтымдепболжайаласыз.Басқалар,

жалпыалғанда,сізбенкелісетінінбілгенкезіңізде,жайғанаконформды

болмай,өзіңіздегіəуелгікөзқарастысақтауүшін,яғнитоптатəуекелшіл

болуүшіналғабасудықалайсыз.Басқалардадəлсолайістейтіндіктен,топ

тақұрдымғажақындайбереді.

Топтықонлайн-полярлану

Əлеуметтікпсихологиядағызерттеулербойынша,топтықполярлану

құбылысынабізинтернеттежиікөретінэкстремизмменорташақолдаудың

мүлдеболмауыбайланыстысекілді.Жекеадамдарəуелдемəселегешартты

түрдеорташакөзқараспенқарауымүмкін,бірақосытуралытоптағыбір

бағытқамойынбұрыпалғанбасқаадамдарменсөйлескенде,оларорта

деңгейденбірқиырғаойысыпкетеді.Онлайндажұрттыңнегізгішаруасы–

əңгімелесу.Жекежағдайдағытоптықполярланудызерттеукөрсеткендей,

оғанүлесқосатынфакторларинтернеттежетіп-артылады.Сондықтан

мұндайорташақолдаудыңнегеазекенінтүсінуүшіналысқабарудың

қажетіжоқ.

РасселСпирспенəріптестеріинтернеттегісияқтыжағдайларда,əсіресе

адамдартопмүшесіретіндежұмысістеп,осыуақытаралығындаөздерін

көбірекойлағанкезде,топтардыңполярлануыжоғарыболатынын

көрсетті.

Зерттеушілерайқын«оңжəнесол»саясиастарыбартөртдаулы

мəселебойыншабастапқыұстанымдарынанықтауүшінқатысушыларға

сауалнамажіберді.Мысалы,бірсұрақстуденттерді:«Өнеркəсіптің

мемлекеттіксалаларысатылуғатиіс»,–дегенмəлімдемеменкелісуге

үндеді.Зерттеушілермұндаймəселелердестуденттерсолғамойынбұрады

дептопшылады.Эксперименттүрлітоптықталқылауданкейінстуденттер

ұстанымыбұрынғыдандақаттыөзгерген-өзгермегенінанықтауғатиіседі.

Үшадамнантұратынтоптарзертханағакеліп,мəселелердікезегінеорай

талқылауүшінқолданатынқарапайымСМСжүйесініңнегіздеріноқып-

білді.Топтардыңжартысыпікірталаскезіндекомпьютерарқылысөйлессе

де,бірін-бірікөріпотыруүшінбірбөлмегеотырғызылды.Топтардың

екіншіжартысыбірін-бірімүлдекөргенжоқ,жекекеңселердеотырды.Осы

соңғыжағдайинтернет-ортағажақынеді.Мұндаадамдарбірдейтабиғи

жағдайдаболмайды,сондықтананонимдіктежоғарыделінеді.

Əрадамныңтоптықмінез-құлықсезіміолардыңжүріс-тұрысынақалай

ықпалететінінанықтауүшінзерттеушілертағыбірқадамқосты.Бір

бөлмедеотыратынжартытопқажəнемүшелеріəрбөлмедеотыратын

жартытопқаөзтобыныңмүшелерінеөзінжақынсезінетүсуге

итермелейтінжəнеонытопүшінмаңыздыадаметіпкөрсететінарнайы

нұсқаулықтарберілді.Бұлжағдайдазерттеушілерэксперименткемұқият

реттеуарқылыкіріктіреотырып,топтықсəйкестіктіынталандырды.Олар

өзтобытолықтайбіріншікурстыңстудент-психологтарынан

жасақталғанынестідіжəнеоларжекетұлғаемес,топмүшесіретінде

сынақтанөтті.Керісінше,басқатоптарғаөздерінжекетұлғаретіндеұстау

тапсырылды,алтоптықсəйкестіказайтылды.Компьютерлендірілген

талқылауданкейінбарлықтоптағықатысушыларсауалнамағақайтажауап

бердіжəнеөздерініңмүше-əріптестеріосымəселелербойыншақандай

ұстанымдаекенінтопшылады.

Осызерттеудіңнəтижесіөтеқызықты.Өйткеніоланонимдікдеңгейімен

топтықсəйкестіксезіміарасындағыөзараəрекеттестіктікөрсетеді.Топқа

мүшеекеніқадапайтылғандаржекебөлмелергеотырғызылғанда,олардың

полярлануыжылдамөрістеді.Алжекетұлғаретіндеқатысқандаржеке

бөлмедеотырғанда,олардыңполярлануқұбылысыдереутөмендеді.Шын

мəнінде,бұладамдарбірін-бірікөрмей,топтықережелерденалыстағанда,

керібағытқамойынбұрды.

ОсындайнəтижелердітүсіндіруүшінСпирспенəріптестерімен1-тарауда

айтыпөткенSIDEмоделідегенатауменбелгілідеиндивидуализация

эффектілерініңəлеуметтіксəйкестікмоделінұсынды.Бұлжағдайда

шындыққажақынгипотезадепинтернет-баптаудыңтопмүшелерітоптық

сəйкестіксезімінсезінгенкезде,топтықсəйкестіккеқарайбарынша

ыңғайлануүрдісіндүниегеəкелетінінайтуымызғаболады.Еңнегізгісі,

топтықполярланутоптыңықпалынажəнеөзкөзқарасыңызды

айналаңыздағыадамдардыңкөзқарасыменсалыстыру,соғансəйкестену

үрдісінебайланысты.Бірақөзінұйымшылтоптыңмүшесідепсезінбейтін

адамдардыинтернеткетəноқшаулану,деиндивидуализацияжəнедене

арақашықтығытоптыңкөзқарасынелемей,өзжолыменкетугеитермелейді.

Оларбұлəрекеттібайланысынашартопмүшелерініңішіндебірденкөзге

түсетінадамдарғақарағандаоңайіскеасырады.Оларосызерттеуде

көрсеткендей,өзініңтұлғалығынпашетуүшінтіптікерібағыттааздаған

психологиялықреакциябайқатуымүмкін.

Жаңғырық-бөлме

Онлайн-орталартоптықполярланудыбұданəрідеұлғайтуымүмкін.

Өйткеніөзіндікерекшелігініңқандайболғанынақарамастан,кезкелген

мəселегебізсияқтымойынбұратынадамдардытабуоңай.Осытараудамен

келтіріпөткенкөпзерттеудегіадамдарменсалыстырғанда,бізтоптарға

кездейсоқбөлінгенемеспізжəнебіржұмысқақатыстыерекше

тапсырмалардыорындамаймыз.Қандайтоптарғақосылудыжəнеөз

көзқарасымыздынығайтатүсетін,сондай-ақбіздіайрықшаұстанымдарға

жетелейтінпікірлесжандардытабудыөзімізбелсендітүрдетаңдайаламыз.

Интернеттесізөзтобыңыздытауыпаласызжəнетаңдауыңызтіптішексіз

деугеболады.

СізөзгеографиялықауданыңыздаЭлвистіңзерттеулеріқұжатталғанынан,

дəлелденгеніненжəнеүкіметтіңқатысуыментұншықтырылғанынанхабары

барбасқаадамдаржайлыбілмейсіз.Бірақинтернеттесіздің

көзқарасыңызбенмəселеніңбелгісіздігіне,əлеуметтікқажеттігіне,əлем-

жəлемдігінеқарамастанкелісетінадамдарпернетақтаныəншейін

тықылдатыпбірнешеретбассаңыз-ақтабылады.Адамдарəлемніңтүкпір-

түкпіріненөзкөзқарасыменкелісетіназдағанадамментоптықонлайн-

пікірталастарғақатысатындықтан,біржақтыпікірталастарөткізіп,топтың

полярлануықпалынсезініп,экстремизмгеқарайсəтсанапқадамбасаберуі

мүмкін.Бүкілəлемгетарағаназдағанпікірлесадамдардыңөзара

əрекеттесуіарқасында,біздіңəлеуметтіксалыстырушегімізқатты

бұрмаланыпкетуіықтимал.Бізөзкөзқарасымыздыңдұрыстығыжайлы

көтермеленгенбағағатезиеболуымызғажапемес.Өйткеніөзімізбен

келісетіндердіғанаемес,одандатереңқатынастарғабойлапкететіндерді

детауыпалдықемеспе?Тапандапотырып,бізоларғақосылдық,сөйтіп,

солпікірлестердіңқолдауыменполярланғанэкстремизмгежолтарттық.

Қош,қоңыржайдауыс.

Технологиятанымыұқсасадамдардыоңайтауыпберіпқанақоймайды,

соныменқатарбізбенкөзқарасыбірақпараткөздерінеқолжеткізудішектеп

тастайды.1995жылыМассачусетстехнологиялықуниверситетінде

НиколасНегропонтеадамдардың«TheDailyMe»-гемойынбұраберетінін

болжады.Өйткеніөздерікеліспейтіннəрселердіңбəрінсүзгіденөткізеалу

үшін,оларжаңалықтыңқайнаркөздерінмұқияттаңдауғатиіседі.Қазір

ондаймүмкіндіккеқолжетті.Сізөзіңізəбденсенетінжəнекөзқарасыңызға

қайшыақпараттысирекшығаратынжаңалықкөздерін,уеб-сайттармен

блогтардытаңдайаласыз.

Сондай-ақсіздостыққаадамқабылдап,

өзіңізбенкөзқарасыүйлесетінTwitterқолданушыларынбақылайаласыз.

Мысалы,Yahoo!-дағыаккаунтиелерікезкелгенмақаладағы«көбірек

ұнайды»немесе«азырақұнайды»түймелерінбасып,басқамазмұнға

қолжетімділіктіоңайбасқараалады.Тіптісізмазмұнреттеудібелсенді

түрдебасқармасаңызда,Yahoo!Facebook-тегіқосулыаккаунтыңызданені

ұнататыныңызғажəнеұнатпайтыныңызғасүйенеотырып,сізүшін

жаңалықтартаңдапқояды.Компанияныңмақсаты–əрбірқолданушыға

«жекежəнедербестəжірибе»ұсыну.Алайданəтижеонлайн-жаңғырық

бөлмегежолашуымүмкін.

Twitter-дегітоптықполярлану

Twitterқолданушыларыөтемықтыпікірлердіжиіайтады,алортаның

табиғатыполярланудыңқалайжүріпжатқанынкөругемүмкіндікбереді.

Оларжекеадамдарға@жауапқайтараалады,бірақхабарламажекедеп

көрсетілмесе,басқалароныкілтсөздернемесехештегтеркөмегімен

табады.Осылайша,Twitterдостықжелісіндеотырғандардыңғана

арасындағыемес,əркімжалпыəңгімегеқосылуғамүмкіндігібаржария

форумболаалады.

Қаншаадамныңтүрлікөзқарастарғатапболатынынбілуүшінзерттеушілер

тобыTwitter-деқарама-қайшылықтыбілдіретінкілтсөздіңбірнешеуі

жазылғанжазбалардыжинады.Жаһандықжылыну,денсаулықсақтау

саласыныңреформасы,шайішу,Обамасияқтымысалдарескерілді.

Содан

кейінзерттеушілерішіндекілтсөздербарTwitter-діңсоңғы500

қолданушысыныңатын,сондай-ақөздерібақылағанжəнеөздерін

бақылағанбарлыққолданушыныңесімінжинады.Осыадамдардыңсаяси

идеологиясықандайболды,оларқандайхабарламаларжолдады,кімге

туиттеді?Оларжаңғырық-бөлмедеболдыманемесеқарама-қарсы

идеологиялықдиалогжүргізілдіме?

Мыңдағантуитбірнешекластергетоптастырылды,олардыңəрқайсысында

бақыланғаннемесебірін-бірібақылағанөтекөпTwitterқолданушылары

болды.Соданкейінхабарламаларменкезкелгенуеб-сілтемелерлиберал,

консервативтінемесебейтарапделініпкодталды.Хабарламаларының

басымбөлігілибералнемесеконсервативтідепбелгісоғылған

кластерлердеəңгімелерөтеполярланғанболыпшықты.Мысалы,

кластердегіжаһандықжылынужайлыəңгімедехабарламалардың80

пайызы«либерал»депкодталды,қалғандарыанықемеснемесенақты

бағдарыжоқболыптанылды.Дегенменжаңғырық-бөлмелертолықтай

дыбысөтпейтінетіпжасалмағанытуралыаздағанəңгімелерболды.

Twitter-дізерттеудіңбасқабірүлгісікөрсеткендей,жаңғырық-бөлмелер

сыртындағынемесетүрліжаңғырық-бөлмедегіадамдарарасындағыəңгіме

бүкілқоғамдастықтрагедияғадушарболса,өрбуімүмкін.Сондай

оқиғаныңбірі2009жылғыадамөлімікезіндеболды.Солжылдың31

мамырындаКанзасштатындағыУичитоқаласындаабортқақарсы

белсенділерабортдəрігеріДжорджТиллердіатыпөлтірді.Тиллеркөпжыл

бойықарама-қайшылықтытұлғасаналды,оныңөлімі#tillerхештегінің

аясындаөтекөпталқыланды.

Түсірілімненкейінгібіріншіаптабойыжиналғаносындай30000жазбаны

зерттеуарқылыөзараəрекеттестіктіңкеңауқымынбайқауғаболады.

Жалпыалғанда,адамдарөзіменкөзқарасысəйкескелетін,əсіресебірдей

таңдаужасайтынжандарғакөбірекжауапберген.Дегенменқарама-қайшы

əңгімедеанықбайқалды.Жауаптардыңүштенбіріненкөбібасқа

көзқарастағыадамдарғабағытталды.Кəсіпқойтуитшілерөмірсүруді

жақтаушыларғаатушыныңөмірлікұстанымыменолжасағанкісіөлімі

арасындағыайырмашылықтуралыпікірлердіжиіайтты.Өмірсүруді

жақтаушыларментаңдаужасаушыларарасындағыжауаптарүнемібірдей

болмасада,көпшілігікісіатудыкінəлады.Екімысалкелтіругеболады.

Таңдаужасаушыөмірдіжақтаушыға

@DChi606:қалайшаөміржайлынасихатайтыпотырып,бұрыласалып

біреудіөлтіругеболады?Масқарағой.

Өмірдіжақтаушытаңдаужасаушыға

sawyconsumer7: @michellew_мен Тиллер дәрігердің өлтірілуін ақтап

отырғанAnyOne-дытанымаймын.МенӨМІРДІжақтаушымын.

Twitter байсалды пікірталаспен ойлыталқылаудың ықтималплатформасы

болақоймас,дегенменосызерттеулерқатаңполярланудыңдаулытақырыптар

бойыншаболмайқоймайтыннәрсеемесекенінкөрсетеді.

ТОПТЫҚЖҰМЫЛДЫРУ

Интернет адамдардың әрекет жасау үшін жұмылуын, қандай да бір үлкен

мақсат пен іс үшін жиналуын және басқаларды қосылуға сендіруін өзгертті.

Мысалы, интернетке дейінгі кездерде бір топтың қарсылық шеруін қалай

ұйымдастыратынын елестетіңіз. Олар телефон қоңырауын, факс, радио, TV,

хаттар, парақшалар және газет хабарландыруларын пайдалана алады,

бастамалары жайлы хабардар ету үшін тағы біраз уақыт қажет болады. Енді

оларға мұның бәрі қажет емес, өйткені олар әлеуметтік медиа мен

киберкеңістікті қолдана алады. Олар мыңдаған немесе миллиондаған

қолдаушыға жаппай электрон хаттар, мәтіндер және туиттер жібере алады.

Осыныңбәріөтеарзанжәнежылдамдығыдаорасан.

ƏлеуметтікБАҚ-тыңарабкөктеміндегікөтеріліскезіндеқандайбастырөл

ойнағанынжəнеонлайн-əңгімелердіңхабарлауғақалайықпалеткенін

қарастырыпкөрейік.ЕгипетпрезидентіХосниМүбəрəкотставкаға

кетеріненбірнешеаптабұрынЕгипеттегісаясижағдайтуралытуиттердің

жалпыкөлемі2000-нан230мыңғадейінұлғайды.Ұялытелефондармен-ақ

қарапайымазаматтарқанаудыңадамикелбетінжайыпсалаалатынеді.

Өйткеніоларөтеүлкенқарсылықұйымдастырып,бір-бірінежəнесыртқы

əлемгепікірлерменвидеолартаратты.

ТунистеМұхаммедБуазизидің

өзін-өзіөртегенсуретіəлеуметтікжелілергежылдамтарап,бүкілəлемнің

назарынаудардыжəнемиллиондағанадамдықарсылықбілдіруге

ұмтылдырды.Күшбіріктірудіңтиімдіболғанысонша,Мысырүкіметі

көтеріліскезіндеөзеліндеинтернеттіжауыптастамақболды.

Онлайн-белсенділік

Онлайн-орталарүстемэлитағаөзкөзқарасыннемесеқарсылығынбілдіргісі

келетінбелсендітоптарғакөпартықшылықбереді.Əлеуметтікмедиа

жоғарыдантөменқарайбасталғаннасихатқасүйенеотырып,географиялық

шекараларарқылыбасқаларғатілеулестіктанытужəнеадамдарғаісатқару

барысындакөмектесуүшінсөздіөтежылдамтаратаалады.Шартты

анонимдіктебілімдеңгейіндегі,əлеуметтіктаптағы,ұлттықерекшелік

немесеэтникалықтиістілікмəселелеріндегіайырмашылықмаңызын

төмендетеотырып,топтықбірегейлікпен«топтастық»сезімініңнығаюына

жолашады.

Солардыңбасымбөлігіəлеуметтікқозғалыстарүшінонлайн-орталардың

құндылығыноптимистіктұрғыдажоғарыбағалағанымен,оларүлкен

мəселелермендебетпе-беткеледі.Мысалы,сондаймəселеніңбірі–

олардыңбұқаралықақпаратқұралдарыменқұқыққорғауоргандары

келгеншеоқиғатуралыхабарлап,құжаттауүшіназаматтық

«микрожурналистикаға»жиісүйенетінінде.Мысалы,2009жылғы

Ирандағысайлаукезіндеықтималжемқорлыққақатыстыбұқаралық

қарсылықбарысындабатысжурналистеріақпараттыоқиғаорнынанəзер

дегендеалды,алИранбасшылығыақпараттаратуғатыйымсалды.

Дегенменқарапайымазаматтарматериалдарменсуреттерді,оныңішінде

жайғанакуəгерболсада,философиястудентіНедаАға-Сұлтандыиран

мергеніатыптастағанынаұқсайтынвидеоныдаинтернеткесалып

жіберді.

Біліктіжурналистератынатапкөрсетпеседе,өздеріанықтай

алатынқайнаркөздергесүйенеді,бірақинтернеткежариялайтын

азаматтардыңкімекенінанықтауөтеқиынжəнетексерудемүмкінемес.

Репортерлермаңызды,бірақшынекенісенімсіздеуоқиғаныжіберіпалмас

үшіннебірөткелектенөтеді.

Онлайн-белсенділерцензурақаупіменнемесеодандажаманнəрсемен

бетпе-беткеледі.Көпелкейбіринтернетсайттарынөзшекарасының

аумағындабұғаттаптастайды,бірақолардыңбұлəрекетіішінарағана

нəтижебереді.Кейбіреулер«Ұлықытайбрандмауэрі»18000түрліуеб-

сайттыбұғаттайдыдепсанайды,сондадатапқырадамдарбұғатталған

сайттардыашуүшінəрқандайамал-айлатауыпалады.

Googleбүкіл

əлемдегіүкіметтерденықтималтəртіпсіздіктердіңмүмкінболуынанда

контенттітөмендетутуралыөтініштердіжиіалады.

Цензураданбөлек,онлайн-белсенділертұтқындалуы,түрмегежабылуы

немесетіптіөліпкетуідемүмкін.Мысалы,Мұхаммедəл-ҚахтаниСауд

Арабиясыныңдіникөшбасшыларынсынғаалып,блогжүргізетінеді.2014

жылыолонжылғабасбостандығынанайырылдыжəнемыңретдүре

соғуғажазаланды.

КөпбелсенділержазалаушыелдердеTor-дынемесе

басқадастратегиялардыөзанонимдігінсақтауүшінқолданады,бірақ

бақылауқұралдарыкеңтаралғандықтан,анонимболуталпынысысəтсіз

болыпқалады.

Онлайн-əлеуметтікқозғалыстарүшінтағыбірмəселе–тұрақтылық.

Онлайн-белсенділердіңіріқоғамдастығыныңбіріДарфурдағыгеноцидке

қарсылықбілдірді.2007жылыжасалғанFacebook-тегі«Дарфурдысақтау»

парақшасымиллионнанастаммүшеніқатарынатартты,топ100000

долларданартыққаржыжинады.КевинЛьюиспенəріптестеріқатарға

тартуменсадақаберуүлгілерінзерттеп,екеуініңдеəуелгісəттежылдам

өскенінанықтады.Бірақосыжылдыңсоңынақарайөсімбаяулады,2010

жылғақарайтопкөбейгенжоқ,қаржыжинаудыдатоқтатты.Миллион

мүшеніңбасымбөлігібасқаадамдардытартпадыжəнеешқандайжарна

қоспады.ОларFacebookарқылыосымəселегеəншейінғанақосылып,

себебінғанақолдады.Олардыбелсендідегенненгөрі,«slacktivist»,яғни

«диванбелсенділері»деудұрысболареді.Бізбұлқұбылысты6-тарауда

кеңіректалқылаймыз.

Киберкеңістіктіңтоптықжұмылдыруғаерекшеүлесқосатынбіртəсілі–

əрекетүйлестігінқолдау.Өйткенітопмүшелері«микроүйлестік»депатауға

болатынтəсілдіпайдаланаотырып,желідегікейбіріс-əрекетті

ұйымдастырады.

Twitter-ді,электронпоштаны,əлеуметтік

медиажазбалардыжəнемəтінхабарламалардықолданаотырып,адамдар

басқалардыңбəрінтезөзгеретінжағдайларданхабардаретіпотыруүшін

хабарландыруларменжаңартулардыжылдамжолдайалады.Флеш-мобтар

микроүйлестіктіерекшекөпқолданады.

Флеш-мобтар

Флеш-мобтаралғашрет2003жылыНью-ЙорктағыMacy'səмбебап

дүкеніндежарияболды.Жүзгежуықадамбірмезеттедүкенгекеліп,

«махаббаткілемшесін»таңдауғакөмексұрады.Онминуттанкейінолардың

бəрітезжиналып,дүкенненшығыпкетті.Көптегеносындайəрекетəдетте

электронпоштанемесемəтінхабарламаларарқылыбасқарылады.

Қатысушыларжиналуүшінмəтінхабарламажібереді,соданкейінаяқасты

саудаүйіненемесебасқақоғамдықорынғажиналып,əнайтады,би

билейді,аққалажасайдынемесекомандаментарапкетпесбұрынəншейін

біржердежаураптұрады.

Əуелгікездефлеш-мобтаринновациялықжəнеөзіндікөнергебағдарланды,

дегенменжаңашатүрлеріəрқандаймақсаттарнегізіндепайдаболды.Түрлі

шалалыққанемесекөркемөнергеемес,əлеуметтікмақсаттарғажəне

белсенділіккебағытталғанфлеш-мобтар«ақылдымобтар»дегенатаумен

белгіліболабастады.Кейдекомпаниялардажаңаөнімдерінжарнамалауға

жəнежұртназарынаударуғафлеш-мобтардыпайдаланады.Осы

бастаманыңжаңажəнеқауіптітүріндетонаунемесезорлық-зомбылық,

вандализмжасауүшінкөпадамдарбіржергежиналады,соданкейін

полициякеліпараласқаншатезтарапкетеді.Осынұсқаныпроəлеуметтік

флеш-мобтарданажырауүшінкейде«flashrobs»немесе«wildings»деп

атайды.

Осындайшараларғақатысуғаадамдардықандайсебепитермелейді?Флеш-

мобтыңнегізгіойыншыларыболыпсаналатынжасөспірімдердіңфокус-

тобыболжағандай,ойынғаəркімəрқандайсебеппенараласатынын

түсінеді.

Олармықтыболыпкөріну,зерігуденқашу,көпшілікорында

болуғаұмтылыстықанағаттандырусияқтысебептеркелтірді.Оларфлеш-

мобмағынасынанықтауғаықыластыжəнеоныпроəлеуметтікнұсқаларға

қолдануғақарсы.Мысалы,Канзас-Ситидегіқорқыныштыфлеш-моб

кезіндеатысболып,үшадамжарақаталған.Бірстудентбаспасөздіңосыны

қалайкөрсеткенінатапөтіпті:

Флеш-мобдеген–қарақшыларсоғысынемесеқарақшыларқаталдығы

туралыләмдемей,саясижағынандұрыскөрінугежәнесыпайыайтуға

тырысқаннан келіп шыққан атау. Жағымсыз бірдеңе сөйлеудің

орнына, олар Канзас-Сити үшін орайлы нәрсені сақтап қалуға

тырысты.Бұлпозитивтеемес,мүлдефлеш-мобтаемес.

Зорлық-зомбылық әрекеттерінен мазасызданған штаттардың кейбір заң

шығару органдары флеш-моб кезінде зорлықты қадағалайтын заңдар

қабылдады және осындай оқиғаларды әлеуметтік желілер арқылы

ұйымдастырып отырғандардың бәрін жазалады. Ұлыбританияда премьер-

министр флеш-мобқа қатысушылар пайдаланған байланыс арналарына (бұл

жерде – BlackBerry messenger) шектеу орнату қажеттігін айтып бастама

көтерді. Сан-Францискода Bay Area жылдам транзит жүйесі полицейлердің

қару қолдануына қарсы автошабандоздардың қарсылық шарасын өткізуін

жоспарлауына кедергі жасауға тырысып, кейбір стансаларда ұялы байланыс

сигналдарын ажыратып тастады. Бірақ мұндай қатал тактикалар өте қарама-

қайшы, өйткені ол конституциялық жолмен қорғалатын сөз бостандығына

және қоғамдық орындарға жиналу құқығына қарсы келеді. Басқа да көп

саладағы сияқты, интернет топты жұмылдыру және технологияның оң және

терісмінез-құлыққаәсеретуідегендідеөзгертеді.

Осытараудаталқылағантақырыптарымыздыңбасымбөлігібизнестеемес,

еңəуелі,əлеуметтікжəнесаясимақсаттардақолданылатынорындарға

байланысты.Бірақкомпанияларқымбатсапарлардықысқартып,Жер

шарыныңбарлықбөлігінендарындылардыіскекірістіруүшінбелгілібір

дəрежедевиртуалжұмыстоптарынадатəуелдіболады.Ендівиртуал

жұмыстоптарынаназараударыпкөрейікжəнеонлайн-орталардыңосы

жағдайдатопдинамикасынақалайəсерететінінсалмақтайық.

ВИРТУАЛЖҰМЫСТОПТАРЫ

«Жазықəлем»кітабындаТомФридманбүкілəлемадамдарының

мəселелердіңшешімінтабуүшінқарым-қатынасжасауына,

қоғамдастықтарқұруына,жаңаөнімдержасауынажəнежаһанданудың

жаңадəуірінқалыптастыруынамүмкіндікберетін«бүкілəлемдікжазық

платформаны»суреттейді.

Интернетқұрылымыосыплатформаның

негізіндежатыр,олбелгілібірдəрежедебұрынешқашанкездесіпкөрмеген,

Жершарыныңəрбөлігіндетұратынжəнемақсатыжұмыстабуболып

саналатынадамдарданқұралғанвиртуалжұмыстоптарынасүйенеді.

Осытоптарқаншалықтытиімдіжұмысістейді?Шутудырғаннанбөлек,

виртуалжұмыстоптарыөтеқұндыболыпшығады,дегенмензерттеулер,біз

күткендей-ақ,араластоптарменсалыстырғанда,топтықдинамиканың

онлайндатүрлішеөрісалатынынкөрсетеді.

Онлайнжұмыстоптарындағыбіржақтыпікірталастар

Жұмыстоптарындағыкезкелгенталқылаудатопмүшелерініңбірдей

ақпаратыжəнетəжірибесіболуымүмкінемес.Бұрынайтыпөткенімдей,

дəлосынəрсе–топтаржекеадамдарғақарағандажақсышешім

қабылдайдыдепсанайтынымыздыңбірсебебі.Осытақырыптарда

əңгімелескенненкейін,олардаортақақпаратпенбарлықмүшенің

тəжірибесіболуғатиіс.Əрадамөзініңбілетінінбасқаадамменбөліседіде,

бөлшектерарқылытұтаснəрсежасапшығады.Өкінішкеқарай,жұмыс

топтарыонлайндашешімқабылдауүшінжиналғанда,бұлжиіосылай

болмайдыемес,мүлдеболмайды.

Ертеректегіэксперименттердіңбіріндеосықұбылысбасқаруконтексі

аясындақарастырылып,онлайн-топтаркадрлықшешімқабылдауүшін

қалайқарым-қатынасжасайтынызерттелді.

Зерттеугетопмүшелері

маркетингжөніндегіменеджерқызметінеүшүміткердіңрезюмесін

қарастырғанжасырынпрофильдерқатыстырылды.Зерттеушілербір

кандидатжұмысталаптарынаəбденсайкелетіндейетіп,кандидаттардың

жағымдыжəнежағымсызқасиеттерінқолданжасады,өйткеніəлгі

кандидатжұмыссипаттамасындағыкритерийлергетолықорайласатынеді.

Соданкейіноларрезюмеақпаратынақосымшамəліметтерібарақпарат

пакетінқатысушыларғатаратыпберді.Сондықтантоптыңəрмүшесі

мəселеніңбірбөлігінғанабілді.Үштоптантұратынкейбіртопбетпе-бет

кездесті,албасқаларыүміткерлердіəржерденCMCарқылыталқылады.

Полярлануқаттыбайқалды.Сізтоптардыңешқайсысы–бетпе-бет

кездескендерде,компьютерарқылыбайланысқандарда–үздікүміткерді

таңдамағанынбіліп,алаңдайтыныңызхақеді.Ортақақпаратқасүйене

отырып,топобъективтішешімқабылдайтындай,оларбарақпараттыортаға

салғанжоқ.Дегенменонлайн-пікірталастоптарындаталқылаудың

біржақтылығыөтежоғарыболды.Зерттеушілертопмүшелерібөлісудұрыс

депшешкенақпараттардықарастыраотырып,талқылаудың

біржақтылығынабағабереалды.Өтебіржақтыталқылаудаоларжеңімпаз

кандидатжайлы–жағымды,жеңілгенүміткержайлы–жағымсыз

ақпараттыбөлісугебейім.Бірақоларжеңімпазтуралы–теріс,жеңілген

адамтуралыоңақпараттыайтуданқашқақтайды.Сөйтіп,оларенгізген

əрбіртармақкүрделендірмейді,керісінше,пікірталастықорландыратын

топтықмəмілегекелуəрекетіннығайтатүседі.Осыүдерісонлайн-топтарда

əсіресебайқалыптұрды,албетпе-беткездесетінтоптарменсалыстырғанда,

кеміекіесежоғарыболды.

Онлайнингруптаржәнеаутгруптар

Виртуалжұмыстоптарыныңтағыбіржағымсызерекшелігі–«біз»жəне

«олар»динамикасыменшағынтоптардыңпайдаболуы.Бұлтоптыбөлетін

қандайдабірэлементі,ингруппенаутгруптыбөлуүшінқолдануғаболатын

ажыраусызығыбартоптарғатəннəрсе.Соныңбірмысалы–орныққан

орын.Бұрындаайтыпөткенімдей,адамдардыңөзінтоппенсəйкестендіруі

өтеоңай,ондаəлеуметтікбірегейліктіңнегізіндежататынорныққанорын

бастыфакторсаналады.Нью-ЙоркпенЧикагодамүшелерібарвиртуал

командадаосыорныққанорынныңажыраусызығықаттыбайқалареді.

Чикагокомандасыныңмүшелерібір-біріменешқашанбетпе-бетəрекет

жасамасада,кезкелгенуақыттабір-біріменқақтығысболуымүмкінекенін

күтетіндіктенде,олардабəрібірорныққанорынныңортақсəйкестігі

болады.

Фридманныңжаһандықвиртуалкомандаларыингруппенаутгрупқа

əкелетінүлкенірекмəселелерменкездесуқаупінжорамалдайды.Мəдени

айырмашылықтар,уақытбелдеулеріжəнетілдіккедергілерүйлесіммен

түсінбестікмəселелерінтуындатуымүмкін.Барлықжазылмаған

заңдылықтарбойыншадаайырмашылықтарпайдаболатынысөзсіз.Кейбір

мəдениеттердебасқаларынақарағанда«орындаумерзімі»асақаталемес,

сондықтанжұмыстыкешіктіріпатқарудымəденинормалары

заманауилықтыкөрсететіндертерісқабылдауымүмкін.Білімдегібасты

олқылықтардабұрысқабылдауғасоқтырады.Кейбірарабелдерінде

өндірісорындарыжұмакүніжабылыпқалатынынбілмейтін

америкалықтарэлектронхаттарыжауапсызқалса,командадағыараб

əріптестерінəншейінқұнтсыздепбағалауыықтимал.Арабкомандасы

жексенбікүніжұмысістеп,олардасондайəсердеқалаалады.

Бірзерттеудеалтыадамнантұратын,мүшелеріекіуниверситеттен–АҚШ

пенКанададанкелгентоптыңтоптықдинамикасықарастырылды.Үшапта

бойызерттеужобасыменбірігіпжұмысістеубарысындакоманда,

негізінен,электронпоштағасүйенді,соңындатүрлікомпаниялардың

басқарупроблемасынқалайшешетінітуралыжазбаесепдаярлады.Жоба

аяқталғансоңкомандамүшелерітопдинамикасыжəнекоманданың

динамикасыменжұмысістеуқырларынөлшегенкөптегенанкета

толтырды.

Бұлзерттеудекоманданыңөнімділігіменауызбірлігіненұқсанкелтіріп,

орныққанорнынақарайингруптарпенаутгруптарайқынбойкөрсетті.

Мүшелерігеографиялықжағынанбөлінгентоптардақақтығыстармен

үйлесімділікмəселелеріжиібойкөрсетті,алолардыңмүшелерібайланысы

мықтыкомандалардыңмүшелеріменсалыстырғанда,барлықтоппеннашар

түсіністікбайқатты.Алтыадамнантұратынкомандатепе-теңдігін

жоғалтып,төртеуібіржерде,екеуібіржердеболғанкезде,мəселеқатты

ширықты.Азшылықтобыөздерінсырттақалғандайжəнебасқажердегі

көпшіліктіңалдындаəлсізсезінді.Солардыңбіреуібылайдеді:

Бізоларменжұмысістейбастағанда,оптимизмімізбасымеді…бірақ

содан кейін [басқа сайттағы біздің төрт командаласымыз] басты

шешімдербойыншабізүшін«дауысберетінін»айтыпқорқытты.Біз

екеуміз ғана болғандықтан, қарымта қайтараалмас едік, сондықтан

жауаптыңбәрісолжақтанкетті.

Түрлі компаниялардағы виртуал командаларға бөлінген кәсіпқойлар

арасында жүргізілген сауалнама да осыған ұқсас «біз» және «олар»

проблемасын анықтады. Респонденттер онсыз да арақашықтығы бар топ

мүшелері арасындағы алшақтықты ұлғайта түсетін байланыс арналарының

теңсіздігі,бірін-біріжоққашығаратынмәдениайырмашылықтаржәнебасқада

проблемаларды көрсетті. Сондықтан «біз» және «олар» деп айқын бөлінген

командалардың тиімсіздеу болғаны өз-өзінен түсінікті. Сонда да болса, осы

шынайы командалардың басым бөлігі әлі күнге тиімді, олар бөлшектелген

команданы тығырыққа тіреу тәжірибесі адамдардың қиындықты еңсеруіне

көмектесетініндәлелдейалады.

Ахуалэффектісі

Бетпе-бетжағдайдавиртуалкомандалардыңмүшелерібір-біріненмəртебесі

бойынша–мүмкін,ұйымқұрылымындағыорнынемесемойындалған

тəжірибесібойыншаерекшеленеді.Жоғарымəртебесібарадамдаркөп

сөйлеп,пікірталастаүстемкөрінеді,топшешімқабылдағанда,олардың

көзқарасыүлкенсалмаққаиеболады.Онлайн-орталардамəртебеніанықтау

қиындаусоғады,сондықтанкейбірзерттеулероныңэффектісікөзгеұра

қоймайтынынайғақтайды.

Мысалы,бұрынырақтағыбірзерттеудебетпе-бетжəнеСМСпайдаланатын

кейбіртоптарменбəтуағакелугетырысқанүшадамнантұратынтопқа

адамдарқосатыншарттыүлессалыстырылды.Барлықтоптабірадам

үстемдіктанытты,бірақонлайн-топтамұндайүстемдіказырақболды.

Кейбіреуонлайн-ортамəртебеніелейқоймайтын,жақсыидеяларқайнар

көзініңкімекенінеқарамастантеңестіргішболуғатиісдепсанады.

Кейінгізерттеулеркөрсеткендей,үстемдікпенмəртебеонлайндатүрліше

көрінісбереді,бірақадамдаралғашойлағандайемес.Зерттеушілербір

жасырынкəсібитапсырмасыбаржұмыстыбітіруүшінвиртуал

командалардыңəртүрліүштипінемагистранттардықосты.Топтардың

ешбірмүшесідұрысжауапқаəкелетінбарлықақпараттыбілмейтінеді,

біраққанаттасажұмысістесе,дұрысжауаптабылатынеді.Кейтоптың

мүшелерібіруниверситеттеболды,алекіншілерініңмүшелеріəртүрлі

университеттерденеді.Үшіншітипішінаракеңтаралғантоптанеді.

Тапсырмаонлайн-пікірталасфорумынқолданаотырыпорындалғаннан

кейін,қатысушыларөзінжəнеөзкомандасыныңмүшелерінүстемдік,

топтыңауызбірлігіжəнетоптықдинамиканыңбасқатүрлерібойынша

бағалады.

Нəтижекөрсеткендей,үстемдіктісезінубұлкомандалардаанықбайқалды

жəнебұлсезінугенақтыорныққанорынəсерінтигізді.Магистранттар

өздеріменбіруниверситеттеболмағанкомандамүшелерініңүстемдігі

туралытөтеншепікірқалыптастыруғабейімдіктанытты.Мысалы,

магистрантөзінүстемдіктіңшамаменортадеңгейіндедепбағалауымүмкін

жəнеөзкомандасыныңмүшесіндесондайдеңгейдедепбіледі.Бірақдəл

солмагистранткоманданыңалыстағымүшесінөтеүстемнемесеөте

бағыныштыдепбағалағанболареді.

Бұлқорытындынытүсінудіңбіржолы–менбасқатараулардаайтыпөткен

ДжозефБ.ВальтердіңСМСгипержекемоделінпайдалану.

Мəтіндік

онлайн-ортадақарым-қатынасжасаустереотиптерменкогнитивті

ентаңбаларүлкенрөлойнайтынтөтеншеəсергежиіəкелетінінкөп

байқауғаболады.Бетпе-бетжағдайдаадамдардаəсерқалыптастыруүшін

сөзкөмекжеткілікті.Ондайкөмектербейвербалғанаемес,жағдайғаорай

дакөп.Осымагистранттарқолданғанпікірталасфорумында,əсіресебір

университеткебармайтынмагистранттарүшінмұндайсөзкөмектер

азайтылды.Соданкейінолардатөтеншеəсердереупайдаболды.

Онлайн-жұмыстоптарындағыазшылықпікірі

Сіз азшылық топжағында қалыпқойсаңыз, басқатарапқа өтіп,ондай

нонконформистболудантыйылукерек.

•ОскарУайльд

Көзбе-көз әңгімелесу жағдайында келісімге қол жеткізу үшін топтар

айтарлықтай қысым жасай алады, сөйтіп, көпшілік азшылықты өте ыңғайсыз

жағдайда қалдырады. Дегенмен әлеуметтік психологиядағы зерттеу

көрсеткендей,бетпе-бетжағдайдакейбірмәселелердеазшылықпікірікөпшілік

пікірінешынындадаәсеретеді.Азшылықпікірінұстаушыжұмсақадамболса,

көпшілік ол адамның дәйектерін ескермеуі мүмкін болғандықтан, үйлесімнің

маңызызор.

Осыныайқынкөрсеткендəстүрлізерттеудетоптаотырғанқатысушыларға

көзалдарындағыслайдтанқандайтүскөргенінайтусұралды.

Экспериментшікөгілдіртүстіслайдтыəдейі«жасыл»дегенде,алты

адамнантұратынтоптағыекіқатысушыкеліскенінбілдірді.Осыекі

сыбайласқатысушыпікірлеріненешайнымағанкездерде,кейбір

сынақтардатоптыңбасқамүшелерідеслайдтыңжасылтүстіболғанын

айтты.Бірақазшылықбіразуақытсырғақтап,слайдтыңтүсіжасыл

дегенде,олардыңбасқаларғаешықпалыболғанжоқ.

Инновацияғаұмтылғанұйымдарүшінжаңаидеяларменазшылықпікірі

өтепайдалыболуымүмкін.Бірақазшылықдаусыонлайн-топтакөпшілікке

ықпалетеалама?Біржағынан,виртуалжұмыстобындағыбасқа

адамдарданбасқакөзқарастағыадамосыпікірінонлайнжағдайында

білдіруүшінөзінеркінсезінеалуымүмкінекенінболжауымызғаболады.

Мысалы,электронпоштаарқылыталқылаукезіндекөзқарасыбасқаадам

бетпе-беткездесудегідейкерілгенқастарменкөпшілікмүшелеріжасай

беретінүзілістергебасауыртпайдынемесебасқалардыңпікіріөзгеше

екеніненөзінжайсызсезінбейді.Олөзұстанымынанешайнымайотырып,

пернетақтанығанабасабереалады.

Бұрынғызерттеулерəуелімүшелерібірбөлмедеотырған,бірақтоптық

шешімдердіқолдаужүйесін(GDSS)қолдануарқылыөзүлесінқосатын

топтарғақаттыназараударған-ды.Бағдарламалықжасақтаманыңбұлтүрі

идеяныеркінортағасалудыжеңілдетеді;əрбірқатысушыкомпьютерді

пікірментүсініктемежолдауүшінпайдаланады,осыпікірлербөлмедегі

бəрікөреалатынжалпыэкрандапайдаболады.Бағдарламалықжасақтама

пікірдікімбілдіргенінбасқаадамдаркөрмеуіүшінаттарыналыптастай

алады.

ЖекекездесуүшінGDSS-тіқолданатынтоптардысалыстырғанбір

зерттеудеқатысушыларəрмүшесінеA,BжəнеCкомпанияларытуралы

бөлшектеріəртүрліақпаратберілгенжасырынпрофильдерарқылыжүмыс

істеді.

Олардыңміндеті–инвестициянықайкомандағасалудұрысекенін

талқылауеді.ЖүрісбарлықмəліметқолдаболсаАкомпаниясынтаңдау

дұрысболатындайетіпжасалғанеді.Дегенментоптағыбірадамның

қолындағанажеткіліктіақпаратболды,олазшылықпікірінұстануғатиіс

еді.Үлесіонлайнжəнеанонимдіболғанкезде,осы«жалғызқасқыр»даусы

бетпе-беттоптардағыазшылықпікірініңиесіменсалыстырғандақатқылдау

болды.Бірақкөпшілікпікірінөзгертугекелгенде,бұлдауыстиімділігі

азырақкөрінді.Нəтижедеонлайн-жұмыстоптарынашаршешімқабылдап,

азинвестициясалабастады.Демек,GDSSарқылыэкрандағыкеліспейтін

хабарламалардыелемейқоюоп-оңай.

Көпұлттыкомпанияларқаттысүйенетінмүшелеріалыстаотыратын,кең

таралғанвиртуалтоптардаазшылықпікіріқалайпайдаболады?Пікірін

алыстанайтатынжалғызадамүшінмұндағынəтижелердіңкөңіл

қуантарлықтұстарыбар.

Мүшелерібіржерденнемесеəржерденжасақталғанонлайн-топты

қарастырғанбірзерттеудеөзпікірінжүйелітүрдебетпе-бетжағдайдағыдай

айтатынадамдардыңпікіріазшылықтыңəсерліүніболыпкөрінді.Бірақ

олардыңықпалыөздерініңқайдаотырғанынабайланыстыболды.

Алысырақотырып,өтежүйеліпікірайтқанадамбарлығынандатиімді

болыпшықты.

Бұлжағдайтоптықбіржақтыпікірдауғанемесе

қабылдағаншешімгеқанағаттанбауғаəкелетінЧикагодағынемесеНью-

Йорктегітопмүшелеріжағдайынанбөлектеу.Бірмүшесігеографиялық

жағынаноқшауланғанкомандаерекшепайдағаиеболуымүмкін:

оқшауланғанадамкөпшіліктіңназарынаудараалатынəзəзілдіңақтаушысы

болабіледі.Виртуалкомандадасізгеосындайрөлбұйырақалса,жүйелі

сөйлеудіешқашанестеншығармаңыз.

Жұмыстоптарыжәнеэлектрондыой-талқы

Топтықой-талқыіскерлікәлемінде1950жылдары,жарнамалықжетекшіәдіс

туралы кітабын жариялаған кезде пайда болды.

 Интуициялық жағынан бұл

шығармашылыққа дем беру және көптеген ерекше идеяларды жылдам ойлап

табу үшін тамаша тәсіл болып көрінді. Бір бөлмеде отырған адамдар тым

өзгеше идеяларды көптеп табуға және қандай да бір мәселені шешуге

ұмтылады. Сын айту қажет емес, дегенмен қатысушылар ой-талқы кезінде

басқалардың идеясын жетілдіруге, біріктіруге және дамытуға тиіс.

Қатысушыларосыәдістіқаттыұнаттыжәнеолнығаяберді.

Өкінішкеқарай,бұлəдісөрістегенжоқ.Осымəселебойыншажүргізілген

жиырмажылдықзерттеулерденкейінғалымдаржекеой-талқыəлдеқайда

тиімдідегенқорытындығакелді.Топтызерттегензерттеуде,топмүшелері

жекежұмысістегенкездетоптықой-талқыəдісіменжұмысістегендəл

сондайкөлемдегітоппенсалыстырақарағанда,көпжəнеерекшеидеяларды

ойлаптапқан.Оныңбірсебебіөндірістібұғаттаудажатыреді.Топтабір

мезгілдебірадамғанасөйлейалады;сізпікірталастытыңдапотырсаңыз,

өзіңіздіңерекшеидеяңыздыойлаптабуғауақытыңызазболады.Сонымен

қатарəлеуметтікмағынасыздықтанегізгіфакторболуымүмкін;топта

адамдаркетіктұстыбасқалартолықтырадыдеп,жанынсалыпжұмыс

істемеуіықтимал.Командамүшелеріерекшеидеялардықалай

бағалайтынытуралыконформдылықпенқауіптенудебойкөрсетіпқалуы

мүмкін.

Бағдарламалықжасақтамаəзірлеушілербұлзерттеудіназарғаалмай,

топтықой-талқынықолдайтынэлектронқұралжасапшығарды.

Қатысушыларкомпьютергеотырып,өздерініңерекшеидеяларынбір

терезегеенгізді.Соданкейіносыидеябасқақатысушылардың

жазбаларыменбіргеекіншітерезедепайдаболды.Топтықой-талқының

осыжаңанұсқасыныңтиімділігінқарастырғанзерттеушілерэлектронды

қолдаудыңнəтижегеайтарлықтайүлесқосқанынбайқады.Топүлкен

болғанкезде,компьютерлік-жанаматоптықой-талқыныңнəтижелеріжеке

ой-талқыданжоғарыболды.

Жекеой-талқышабандап,электронтоптыңтоптықой-талқысыжақсы

жұмысістеуініңбірсебебі–электроннұсқаныңөндірістібұғаттау

мəселесінайналыпөтуі.Топтықталқылаудыңкомпьютерлікнұсқасының

көмегіменсізкезкелгенуақыттаөзтобыңыздыңмүшелеріқосқанүлеске

қарайаласыз,бірақоларсіздіңойыңыздыңағысыншектемеугетиіс.

Соныменқатаркомпьютерлікортатежелугедушаретуімүмкін,сондықтан

топмүшелерікеріреакцияғақаттыалаңдамастан,өзініңеңбатыл

түсініктерінеркінкөрсететінінсезінеалады.

Электрондыой-талқытуралықорытындыларқаншалықпайдалы?

Қызықтықырыныңбірі–компанияаудитікезіндеалаяқтықтабу.Қаржы

есебінеқатыстыкөптегенкорпоративтікдаулардыңсебебінен,Америка

сертификатталғанқоғамдықбухгалтерлеринститутыаудиторларғаарнап

нұсқаулықтардайындады.Соныңбірі–аудиторларғаарнап«алаяқтықой-

талқысынөткізу».Ондағымақсат–компанияқаржысынзерттегенкезде,

аудиторларғажаңалықтардыашужəнеоларғакүмəнменқарау,сондай-ақ

дəлосынақтыкомпаниядаалаяқтықбойкөрсетуімүмкінкөптеген

тəсілдердіқарастыру.Кейбірменеджерлержақсынəтижегежетуүшін

қаттықысымғаұшырайма?Шығындықысқартуданішкібақылау

шараларыəлсізболыпкелеме?

Осыамалдытексеруүшінзерттеушілерстудент-бухгалтерлердітөрт

адамнантұратынкомандағаалаяқтықой-талқыөткізуүшіннебетпе-бет,не

электроннұсқағабөлді.Компанияжалғанеді,дегенменісалаяқтықтың

ерекшетəуекелдерінанықтауүшінкөпмүмкіндікберді.Нəтижелерайқын

болды.Электроной-талқысынжасаушыларортаесеппен29,5лайықты

идеяұсынды,бетпе-беткездесушілердебұлкөрсеткішортаесеппен17,3

болды.

Бірқызығы,электроной-талқыжекекездесулергеқарағанданегежақсы

жұмысістейдідегенсұраққаəлітолыққандыжауаптабылғанжоқ.

Алаяқтықтызерттеудеэкспериментшілеркейбірстуденттергеүшінші

емдеутəсілінбелгіледі,яғнитопмүшелерібір-бірініңидеясынэкраннан

көреалмайтынтоптықой-талқыныңшарттысессиясынұсынды.Топ

мүшелерінегізіненжекежұмысістеді,бірақкомпьютердіөзидеясыненгізу

үшінпайдаланды.Осы«шартты»топтардаісжүзіндебір-біріменқарым-

қатынасжасап,бір-бірініңүлесінонлайнқарапотырғантоптарсияқты

жақсыжұмысістеді.Электроной-талқынытиімдіететүскеннегізгіфактор

–адамдарбасқаадамдаройлаптапқаннəрсеніқарауданқандайдабір

басымдықалмайды,өздерікомпьютердеотырғанда,тапсырмағашын

ниетіменберілеалады.

Ой-талқыəлікүнгеменеджерлерарасындамаңызғаие.Жекетоптардағы

нашарнəтижегеқарамастан,оларөзжетістіктерінбұрынғышамақтанетеді.

Электроной-талқыжақсыжұмысістейтінікүмəнсіз,бірақтоптықой-талқы

еңүздікжəнееңинновациялыидеялардыжасаудыңтиімдітəсіліекеніəлі

анықболмайотыр.

Виртуалжұмыстоптарындағы«жылдам»сенімдідамыту

Жұмыстоптарытабысқажетуүшіноғанмүшеадамдарбір-бірінедеген

сенімдіарттыруғатиіс.Жекежағдайдамұндайсенімқызметкерлердіңбір-

біріментанысып,əрбірадамұжымдықжігергеқосаалатынүлесті

сыйлаудыүйренгенкездедамитүседі.Уақытөтекеле,олармақсатты

топтарғажəнежұмыстоптарынақосыладыда,əріптестербір-біріне

сүйенугежəнетоптыңбасқамүшелерікүткендейжұмысістейтінінесенуге

болатынынбіледі.Мұндайсенімжұмыстобыүшінүлкенбасымдыққаие.

Жекелегенмүшелерсоңғымерзімгеүлгермейтіннемесежұмыстыңөзіне

тəнбөлігіненқашқақтайтынарамтамақтарғаалаңдамауғатиіс.

Корпорацияларинтернетұсынатын,дүниежүзіндегіеншілес

компанияларданшақырылғанмүшелерібарикемдікомандаларданжəне

киберкеңістіктежасайтынəрекеттенкөпбасымдықтабады.Командаға

белгілібірмашықтаркомбинациясықажетболақалса,корпорациямүше

таңдаудагеографиялықжағынаншектеуліемес.Шынмəнінде,

компанияларгеографиялықорналасуғатəуелсізтүрде,нақтыкомандағаең

ыңғайлысəйкестіктітабуүшінəрқызметкердіңтəжірибесінқадағалап

отыратынсараптаужүйесінесүйенеді.Бірақкоманданыңосыалыстағы

виртуалмүшелерібіргетиімдіжұмысістеуүшінқалайсенімсезімін

тудыраалады?

Бірзерттеудемүшелеріəрелдетұратын,əрқайсысындакемітөрттеналтыға

дейінмүшесібар75жаһандықвиртуалкомандалардасенімқалай

дамығанықарастырылды.

Топтарбірнешетапсырмабойыншасегізапта

бойыбіргежұмысістеді.Тапсырмақатарындасенімдінығайтуғажəне

топтаржаңауеб-сайтқаарналғанматериалдарұсынатынсоңғыжоба

болды.Күткеніміздей,кейбіркомандашаруаныөтежақсытындырды,ал

басқаларыөтенашарістеді.Мұндағынегізгіфактор–мүшелерарасындағы

сенімніңнығаюыеді.

Сенімдеңгейіжоғарыбіркоманданыңмүшелеріжиі-жиіхабарлама

алмасты,олардыңбəріненоптимизм,толқужəнежобамақсатынанақты

бағдарланубайқалды.Мүшелержетекшілікміндеттерінбөлісіпалды,

сөйтіп,тағайындаудыкүтпестен-ақнақтырөлдергекірісеберді.Олар

виртуалкомандаретіндетығызқарым-қатынастаболып,өзміндеттерін

орындауғатиісекенінмойындады.Тіптідемалыскүндерідеқатысушылар

əңгімелесугесебептапты.Жобабасталғанкездекейбірмүшелеразуақыт

жоқболуыныңнемесемерзімгеүлгермеуініңсебебіншерулерден,

сырқаттаннемесежекеміндеттемелерденекенінайтқанда,біреуі:«Сіз

диюдыңəжесінеденөлгенінбілесізбе?Бұлақталуыңызорынсыз.

Сондықтанменкешірімсұраудыдереудоғарып,жұмысқакірісемін»,–деп

жылдамескертті.

Керісінше,сəтсіздіккетапболғанкомандадаазсөйлесіп,азшаруа

тындыратынмүшелербареді.Тіптіоларбіркездерісегізкүнбойы

хабарламаалмасқанжоқ.Ақырсоңында,бірқатысушыжобағаарналған

кейбіридеялардыжариялағанда,ол:«Бізжауапқайтаруғатырысааламыз

ба?»–депөтінді.Соданкейінмүшелерібір-бірініңқосқанүлесінереакция

білдіргенқандайдабірпікірталассирекбойкөрсетті.

Еңтабыстыкомандалар«жылдам»сенімдіпайдаланды.Олардасенімнің

бірте-біртедамуынамүмкіндікберетін,ұзақмерзімдібетпе-беттопдами

алатындайжекеəрекеттестіккеқажеттіуақытжетіспеді.Оныңорнына,

қатысушылартоптағыəріптестеріөздерінетиесіліжүктемесінбөлісетініне

дəлелболмасада,сенімобастан-ақболғандай,жобағабасыменкірісіп

кетті.Олардыңəуелгісенімгеқұрылғанəрекеттікөрсетугеəзірлігішынайы

сенімгежолашты.Үнемібірлесеəрекеттеніп,жағымдыреңктіүнемі

көрсетеотырып,тапсырманыеріктітүрдеұсынып,соданкейінөз

міндеттемелерінатқаруүшінмүмкіннəрсеніңбəріністеп,бұлкомандалар

басқаларыөнімділіктіңтөмендеуінеəкелгенкедергілердіарттақалдырды.

Топтықнормаларжылдамсенімдінығайтатынкомандалартабысының

негізгіөлшемісаналады.Кейінгізерттеудежобаныңертеректегікезеңінде

көбірексенімбайқатқанжаһандықкомандамүшелеріайқынтоптық

ережелержасапшығарды.

Бұлтоптартиімділікмақсатын,негізгі

кезеңдердіжəнеөздеріыңғайлыдепесептегенəрекеттердіталқылады.

Жаһандықвиртуалкомандалардыңмүшелеріқоғамныңтүрлітабынан

болыпкеледі.Топтарөздерініңəртүрліережесіүлкенмəселелер

тудыратынынжəнекөпжағдайдатабысқажететінінмойындайды.

Табысты виртуал командалар да үйлесімді байланыс мүмкіндіктерін

пайдаланады. Әсіресе командадағы жаңа әріптестерімен танысу үшін және

жобаны іске қосу үшін соны ұстанады. Бұл үшін бейнеконференциялар өте

тиімді. Топтық ережелерді түсіндіретін «есіктегі белгіге» қосқан соң, бұл

видеосессиялар әрқайсысына бір-бірінің көзіне тікелей қарауға мүмкіндік

бередіжәнеосыарқылытоптықдинамиканыжақсынегіздебастайды.

ҚОСЫМША

1. Korenman,J.,&Wyatt,N.(1996).Groupdynamicsinane-mailforum.

InS.C.Herring(Ed.),Computer-mediatedcommunication:Linguistic,

social,andcross-culturalperspectives(pp.225-242).Amsterdam:John

BenjaminsPublishingCompany.

2. Robin Williams. It’s time for a convoluted stream of consciousness.

Ask MeAnything! (2013,September 25).Reddit.com Retrievedfrom

http://redd.it/ln41x1

3. Howard,M.C.,&Magee,S.M.(2013).Toboldlygowherenogroup

hasgonebefore:Ananalysisofonlinegroupidentityandvalidationof

a measure. Computers in Human Behavior, 29(5), 2058-2071.

doi:10.1016/j.chb.2013.04.009

4. Asch,S.E.(1955).Opinionsandsocialpressure.Scientific American,

193(5),31-35.doi:10.1038/scientificamericanll55-31

5. Smilowitz, M., Compton, D. C., & Flint, L. (1988). The effects of

computer mediated communication on an individual’s judgment: A

study based on the methods of Asch’s social influence experiment.

Computers in Human Behavior, 4(4), 311-321. doi:10.1016/0747-

5632(88)90003-9

6. Rosander,M.,&Eriksson,O.(2012).ConformityontheInternet–The

role of task difficulty and gender differences. Computers in Human

Behavior,28(5),1587-1595.doi:10.1016/j.chb2012.03.023

7. Sherif,M.(1935).Astudyofsomesocialfactorsinperception.Archives

ofPsychology(ColumbiaUniversity),27(187),1-60.

8. McCormick,N.B.,&McCormick,J.W.(1992).Computerfriendsand

foes:Contentofundergraduates’electronicmail.ComputersinHuman

Behavior,8(4),379-405.doi:10.1016/0747-5632(92)90031-9

9. Alis, C. M., & Lim, M. T. (2013). Spatio-temporal variation of

conversational utterances on Twitter. PLoS ONE, 8(10), 1-9.

doi:10.1371/journal.pone.0077793

10. Morgan,M.(2014).Speechcommunities.Cambridge,UK:Cambridge

UniversityPress.

11. Singer,J.B.(2005).Thepoliticalj-blogger«normalizing»anewmedia

form to fit old norms and practices. Journalism, 6(2), 173-198.

doi:10.1177/1464884905051009

12. Parmelee,J.H.(2013).PoliticaljournalistsandTwitter:Influenceson

norms and practices. Journal of Media Practice, 14(4), 291-305.

doi:10.1386/jmpr.14.4.291_1

13. Yee,N.,Bailenson,J.N.,Urbanek,M.,Chang,F.,&Merget,D.(2007).

Theunbearablelikenessofbeingdigital:Thepersistenceofnonverbal

social norms in online virtual environments. CyberPsychology and

Behavior,10(1),115-121.doi:10.1089/cpb.2006.9984

14. Shea, V. (1994). Netiquette. San Francisco, CA: Albion Books. The

online edition is found at

http://www.albion.com/netiquette/indexh.tml.

15. Smith, C. B., McLaughlin, M. L., & Osborne, K. K. (1997). Conduct

control on Usenet. Journal of Computer-Mediated Communication,

2(4).

16. McLaughlin, C., &Vitak, J. (2012). Norm evolution and violation on

Facebook. New Media and Society, 14(2), 299-315.

doi:10.1177/1461444811412712

17. Stelter,B.(2013,December22).«Ashamed»:Ex-PRexecJustineSacco

apologizes for AIDS in Africa tweet. Retrieved March 2,2014, from

www.cnn.com/2013/12/22/world/sacco-offensive-tweet/index.html

18. Justine Sacco and the self-inflicted perils of Twitter. (December 23,

2013). Forbes. Retrieved February 8, 2014, from

www.forbes.com/sites/jeffbercov ici/2013/12/23/justine-sacco-and-

the-self-inflicted-perils-of-twitter/

19. Christensen, C.(2010, March4). Didthis videoget mebanned from

YouTube ... for life? Amateur Traveler. Retrieved from

http://amateurtrave ler.com/did-this-video-get-me-banned-from-

youtube-for-life/

20. Machrone,B.(1998).Mindyourmanners.PCMagazine,October 20,

1998,p.85.

21. Tajfel,H.(1981).Humangroupsandsocialcategories.Cambridge,UK:

CambridgeUniversityPress.

22. Stoner,J.A.F.(1962).Acomparisonofindividualandgroupdecisions

involvingrisk(Master’sthesis).MassachusettsInstituteofTechnology,

1961. Cited by D. G. Marquisin Individual responsibility and group

decisions involving risk. Industrial Management Review, 3,8-23 (p.

332).

23. Van Swol, L. M. (2009). Extreme members and group polarization.

SocialInfluence,4(3),185-199.doi:10.1080/15534510802584368

24. Spears, R., Lea, M., & Lee, S. (1990). De-individuation and group

polarizationincomputer-mediatedcommunication.British Journal of

Social Psychology, 29(2), 121-134. doi:10.1111/j.2044-

8309.1990.tb00893.x

25. Negroponte,N.(1996).Beingdigital.NewYork,NY:VintageBooks.

26. Himelboim, I, McCreery, S., & Smith, M. (2013). Birds of a feather

tweettogether:Integratingnetworkandcontentanalysestoexamine

crossideology exposure on Twitter. Journal of Computer-Mediated

Communication,18(2),40-60.doi:10.1111/jcc4.12001

27. Yardi, S., &boyd, d. (2010). Dynamic debates: An analysis of group

polarizationovertimeonTwitter.BulletinofScience,Technologyand

Society,30(5),316-327.doi:10.1177/0270467610380011

28. Howard, P. N., & Hussain, M. M. (2013). Democracy’s fourth wave?:

Digital media and the Arab Spring. Oxford, UK: Oxford University

Press.

29. Andersen, R. S. (2012). Remediating #iranelection. Journalism

Practice,6(3),317-336.doi:10.1080/17512786.2012.663593

30. Yang, Q., & Liu, Y. (2014). What’s on the other side of the great

firewall? Chinese web users’ motivations for bypassing the Internet

censorship. Computers in Human Behavior, 37, 249-257.

doi:10.1016/j.chb.2014.04.054

31. Government requests to remove content. (2015). Retrieved February

10, 2015, from

www.google.com/transparencyreport/removals/government/?

hl=en

32. Sullivan,K. (2015,January20).Floggingcase inSaudiArabiais just

onesignofanewcrackdownonrightsactivists.TheWashingtonPost.

Retrieved from www.washingtonpost.com/world/middle_east/a-

flogging-in-saudi-arabia-is-just-one-sign-of-a-new-crackdown-on-

rights-activists/2015/01/20/e9c50f86-9da0-lle4-86a3-

lb56f64925f6_story.html

33. Jones, C., & Wallace, P. (2007). Networks unleashed: Mobile

communication and the evolution of networked organizations. In S.

Kleinman(Ed.).Displacingplace:Mobilecommunicationinthetwenty-

firstcentury.NewYork,NY:PeterLangPublishers.

34. Houston,J.B.,Seo,H.,Knight,L.A.T.,Kennedy,E.J.,Hawthorne,J.,

& Trask, S. L. (2013). Urban youth’s perspectives on flash mobs.

Journal of Applied Communication Research, 41(3), 236-252.

doi:10.1080/00909882.2013.825728

35. Friedman,T.L.(2005).Theworldisflat A brief historyof the twenty-

firstcentury.NewYork,NY:Farrar,StrausandGiroux.

36. Hightower,R.,&Sayeed,L.(1995).Theimpactofcomputer-mediated

communication systems on biased group discussion. Computers in

HumanBehavior,11(1),33-44.doi:10.1016/0747-5632(94)00019-E

37. O’Leary, M. B.,& Mortensen, M. (2009).Go (con)figure: Subgroups,

imbalance, and isolates in geographically dispersed teams.

OrganizationScience,21(1),115-131.doi:10.1287/orsc.1090.0434

38. Privman,R.,Hiltz,S.R.,&Wang,Y.(2013).In-group(us)versusout-

group (them) dynamics and effectiveness in partially distributed

teams.IEEETransactionsonProfessionalCommunication,56(1),33-49.

doi:10.1109/TPC.2012.2237253

39. Kiesler, S., Siegel, J., & McGuire, T.W. (1984). Social psychological

aspectsofcomputer-mediatedcommunication.AmericanPsychologist,

39,1123-1134.

40. Walther, J. B. (19960201). Computer-mediated communication:

Impersonal, interpersonal, and hyperpersonal interaction.

CommunicationResearch,23(1),3-43.

41. Moscovici, S., Lage, E., & Naffrechoux, M. (1969). Influence of a

consistentminorityontheresponsesofamajorityinacolorperception

task.Sociometry,32(4),365-380.doi:10.2307/2786541

42. McLeod, L. P., Baron, R. S., Weighner Marti, M., & Kuh Yoon, M.

(1997). The eyes have it: Minority influence in face-to-face and

computer-mediatedgroupdiscussion.Journal ofApplied Psychology,

82(5),706-718.

43. Bazarova, N. N, Walther, J. B., & McLeod, P. L. (2012). Minority

influencein virtualgroupsa comparison offourtheories ofminority

influence. Communication Research, 39(3), 295-316.

doi:10.1177/0093650211399752

44. Osborn,A.(1953).Appliedimagination.NewYork,NY:Scribner.

45. Connolly, T. (1997). Electronic brainstorming: Science meets

technologyinthegroupmeetingroom.InS.Kiesler(Ed.),Cultureof

theInternet(pp.263-276).Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.

46. Lynch,A.L.,Murthy,U.S.,&Engle,T.J.(2009).Fraudbrainstorming

using computer-mediated communication: The effects of

brainstorming technique and facilitation. Accounting Review, 84(4),

1209-1232.

47. Smith, A. L., Murthy, U. S., & Engle, T. J. (2012). Why computer-

mediated communication improves the effectiveness of fraud

brainstorming. International Journal of Accounting Information

Systems,13(4),334-356.doi:10.1016/j.accinf.2012.03.002

48. Jarvenpaa, S. L., Knoll, K., &Leidner, D. E. (1998). Is anybody out

there?JournalofManagementInformationSystems,14(4),29-64.

49. Crisp,C.B.,&Jarvenpaa,S.L.(2013).Swifttrustinglobalvirtualteams:

Trusting beliefs and normative actions. Journal of Personnel

Psychology,12(1),45-56.doi:10.1027/1866-5888/a000075

онлайн-агрессияпсихологиясы

КаролинКриадо-Пересонлайнда–оныңжағдайындаTwitter-де,агрессия

қалайкөрінісберетінінкөзбе-көзкөріп-білді.ОлАнглиябанкінің

банкноттарындағыəйелкелбетіннасихаттаумақсатындаəлеуметтікжеліде

жазбақалдырыпеді,интернет-тролльдершабуылдыбастапкетті.Олардың

екеуіКриадо-Перестізорлаумен,өлтіруменжəнеқинауменқорқытқан

жиіркеніштітуиттерменбомбалауүшін80-ненастамбөлек-бөлекесептік

жазбанықолданды.Құрбанүшіншабуылөмірдіңөзінеайналыпкетті,ол

ұйқыданайырылдыжəнебұлқорлықбіркүнібітедідепүміттенгендежоқ.

Қылмыскерлердіңқолғатүскенітымазболды.Екеуіөзəрекетіүшін

түрмегеотырыпшықты.Тəжірибелітролльдерөздерініңцифрлықізін

жасырып-жабуүшінжанталасса,бұлқылмыскерлерөтесақболаалған

жоқ.Қырағытергеушіолардыңбірінтауыпалды.ӨйткеніолTwitter-дегі

аккаунтынөзініңшынесімінпайдаланғанвидеоойынпрофилімен

байланыстырыпқойыпты.

Осыагрессияныжасағанерменəйел–тролльдіңекібасқатүрі.Олардың

іс-əрекетіұқсасболсада,ортақсебептеріжоқеді.Ерадамныңадвокаты

онықоғамдықөміргеазараласатын,бұрынсотталмағанжəнедұрыс

оқымағанқапалыадамдептаныстырды.Бірақəйелəлеуметтікбелсенді

жанболатын,оныңдостарыдакөпеді.Əуелдеолөзініңəрекетінмынадай

туиттерменқорғады:

Сізқоғамныңкөзалдындасыз,Twitter-десіз,ендешеқандайдабірзәбір

күтуіңіззаңды.Адамдарүнемісоғанүйренген.Сізнегебасқасыз?!

әріптер/сөздер ешқашан қауіп төндірмейді. Олар сізге кітап

парағынансекіріптүсуінеғайбыл

Бірақкейініреколөзініңәрекетіүшінөкінгенсекілді:

Әрине, өзім де нәзік жан болғандықтан, әйелдердің құқығын

қолдаймын. Өз әрекетіме ұяламын, және бұрын айтып өткенімдей,

ендігәрібұлайістемеймін.

Адамның агрессиясын не тудырады? Биологиялық факторлар, әсіресе

тестостеронның жоғарырақ деңгейі маңызды рөл ойнауы мүмкін. Бірақ

қоршаған орта факторы одан гөрі маңызды бола алады. Көп адам интернетті

троллиңге,төбелеске,от-жалынғатолыжәнеагрессияжекежағдайғақарағанда,

қоршағанортаныңтабиғатынасайтымжоғарыдепсанайды.Кейбірзерттеулер,

әсіресебұрынғы–жекетоптарғақарағандаадаматтарын,балағатсөздермен

тілтигізудіңтаңғаларлықдеңгейінайғақтағанкомпьютерлікбайланыс(СМС)

зерттеулері осы ойымызды растай түседі. Шынында да, адвокаты

мәлімдегендей, сол әйел «өзі жасаған нәрсесінің ықпалын түсінбегендіктен,

жаңатехнологияныңқұрбаныболған».

Əйелдіңіс-əрекетіонлайн-агрессияныңтүрлітамырыбарқиынмінез-

құлықекенінкөрсетеді.Қандайфакторларбасқажағдайларғақарағанда,

онлайндаадамдыагрессиякөрсетугеитермелейді?Онлайн-орталарбір-

біріненерекшеленеді,дегенменкөперекшеліктүңілу,анонимдік,көрінбеу

жəнеарақашықтықсияқтыжағдайлардатежелуге,шектелугемəжбүрлейді.

Түңілуденбастайық.

ФРУСТРАЦИЯЖӘНЕАГРЕССИЯ

Тоқтаубелгісіндетұрғанжүргізушітелефонқоңырауыменəуреболып

кетедіде,жасылжарықжанғанынкөрмейқалады.Бірсекундөтпейжатып-

ақсигналдаршулайжөнеледі.Фрустрация-агрессиятеориясыбойынша,

басқажүргізушілердіңашулануы–ызаға,алызақастандықəрекетке

əкеледі.Бұлжағдайдатоқтаптұрғанжүргізушініңназарынаударуға

тырысқанүзіксигналемес,ұзақтақаттыдыбыс.

1940жылдарысоғыстуралыгу-гусөзбүкілəлемгетарап,əлеуметтік

психологтарадамагрессиясыныңтабиғатынақаттықызығушылықтаныта

бастағанкезде,РоджерБаркерменКуртЛевинкішкентайбалаларды

ашуландырғанкезденеболатынынкөруүшінэкспериментжүргізді.

Олар

балалардыңекібөлектобынақызықтыойыншықтарғатолыбөлмені

көрсетті.Бірақбалаларсымшарбақтыңсыртындатұрғандықтан,

ойыншықтарғажетеалмайтынеді.Біртопқазерттеушілересіктібірден

ашыпжіберді,балаларойынғакірісіпкетті.Басқабалаларғакүтетұру

керекекенінайтты.Шарбақақырыашылғанкездеашуланғанбалалардың

көбіойыншықтардышағып,сындырыптастады.

Мақсатымызғабарыншажақындапкелгенде,оғанқолжеткізугебіреу

немесеəлденекедергіболақалса,ашулануымызагрессиялыжауап

тудыратынысөзсіз.Уыстатұрғанжеңістенайырылыпқалуойынныңсоңғы

секундтарындаəсіресеашуландырады.Осындайжағдайболатынспорт

жарыстарындашиеленісөтежоғары.Театрбилетіналуүшіннемесеазық-

түлікдүкенініңтексеріліпбітуінкүтіпкезектетұрғанадамдарарасында

жүргізілгенертеректегізерттеуосындайқорытындығаəкелді.

Сыбайлас

адамкезектегіекіншінемесеонекіншіадамныңалдынасызыққойып

тастады.Екіншібөліккежақынтұрғанадамдарбөлінгенсызыққаөте

агрессиялыреакциябайқатты.

Интернет-ортабіздібірдеңеалаңдатқанкездеашу-ызамыздыкөрсетуге

итермелейтін,көңіліміздіқалдыратынорынба?Солайболуыдамүмкін.

Компьютерментапсырмаорындапжатқанкездеадамдарғакедергіжасай

беретінүздіксізүзілістіқарастырайық.Ескертухабарламаларысізге

бағдарламалықжасақтаманыжаңартатынынескертедіде,компьютерқайта

жүктеледі.Wi-Fiсигналдарыкенетжоғалыпкетеді.Өзжұмысыңызды

сақтапүлгермей-ақэкранқатыпқаладынемесе«көкөлімэкраны»шыға

келеді.Сондай-ақпоштажəшігіңізгеөзектіемесспамдар,сізешқашан

сұраусалмағанақпараттықбюллетеньдернемесекүмəндіфишиң-

хабарламалартолыпкетеді.

Онлайн-коммерциялыққызметтіңөсімідемаңыздыфакторболып

саналады.Сондықтанклиенттердітартустратегиясыжөніндегізерттеулер

қанатжайыпкеледі.Жарнамаданжəнемақсаттымаркетингтентүсетін

табыс–көпуеб-сайтүшін,əсіресеқарапайымадамдарғатегінболатын

əлеуметтікжелілерменгазеттердіңсайттарыүшінөмірнəрініңқайнаркөзі.

Бірақбұлжарнамахабарландыруларыменакцияларыашуғажəне

наразылыққажолашады,өйткеніадамдаролардыелемеудіңнемесежойып

жіберудіңтəсілдерінтауыпалды.Мысалы,жарнамалайтынбаннерлік

хабарландырулардыашыпкөрушілерсаныəуелдетəп-тəуіреді,бірақкөп

уақытөтпей-ақоларғаешкімназарсалмайтынболды.Ашыпкөру

көрсеткішіқазірөтетөмен–100келушініңбіреудендеазыосы

хабарландырудыңүстінбасыпкөреді.Көзгеілесузерттеуідеадамдардың

оғанкөпқарамайтынын,олтуралыбілетінішамалыекенінкөрсетеді.

Көбіреккөзгетүскісікелетінкомпаниялармұндайхабарландыруларға

видеонемесеанимацияланғанграфикасияқтықалталылаумедианы

қолданабастады.Бəрібірнаразылықөсіпкеледі,«жарнаманықұрсаулау»

бағдарламалықжасақтамасыкеңінентаралыпжатыр.Бұлжайткомпания

мақсатыназиянынтигізетінісөзсіз.

Осы«көрілмейтінбаннер»дертінайналыпөтуүшінкейбіркомпаниялар

транзакцияныңішкіқадамдарынадажарнамаакцияларыненгізіпжатыр.

Бірақбұлданаразылықтыарттырады.Мысалы,пойызғабилетсатыпалып

жатқанкезіңізде,сізбаратынқаланыңмейрамханаларыүшінұсынылатын

жеңілдіктерібарпарақшапайдаболақалады.Иір-қиыртаңдауғатапболып,

сізқажетпарақшаныөткізіпаламындепалаңдайсыз.Осыстратегияны

зерделегенбірзерттеудемұндайқосарланғанжарнамасыбарбірнешеуеб-

сайттықарастырыпкөрумəселесікөтерілді.Оныңбіреуі–авиабилеттерді

броньдаудыңүлгіленгенжүйесі.ЗерттеугеқатысушыларЧикагодағы

досынабаруүшінбилеталыпжатқанынелестетіп,транзакцияныаяқтауға

тиісболды.Шаруасы(тегінкупоналуүшінбірнешебағандытолтыру)

жарнамахабарламаларыменбөлінебергендермұндайкедергіге

кездеспегендергеқарағандаашулы,реніштіболдыжəнешатасаберді.

Алайдақосарланғанжарнамаакцияларыбұлжерлердеқалабереді.Осы

зерттеубайқатқандай,қадамдықтранзакцияларғаорнатылғанакциялар,

шынындада,жемісінбереді.Себебіадамдар,əсіресежаңабастаған

қолданушылар«міндеттіемес»парақшалардыңшынындадаміндеттіемес

екенінесенімдіболмайды,сондықтаноларқайтаданбəрінбасынан

бастағысыкелмейді.

Клиенттергеонлайнқызметкөрсету–наразылықтыңтағыбірқайнаркөзі.

Бірсауалнамадатұтынушылардың58пайызыөзмəселелерінғаламторда

шешеалмағаныжəнеолардыңбасымбөлігі,ақырында,30минутын

арнағаннəрседенбастартқаныанықталған.

Адамдаркүрделітелефон

мəзіріненжəнеұзақкүтуденжалығып,қолдауқызметінедеқоңырау

соққысыкелмейді.

Кезкелгенжағымсызжағдайбіздіңагрессиялыреакциябілдіруімізді

жеделдететүсуімүмкін.Бірақнегізгімəселе–аверсивтістимулдыңтеріс

ықпалжағдайынтуындататыны.Бұлжағдайдабіркездеріайналамызда

болыпжатқаноқиғаларжайлыəділойлауқабілетімізтұйықталатүседі,

сөйтіп,бізбасқажағдайлардабейтарапдепсанайтынстимулдардытеріс

түсіндіругебейімірекболыпшығакелеміз.

Ашуландыратынжағдайагрессиялыжауапшегінтөмендететінболса,

нақтытриггерқандайболмақ?Мейліншеқызыныптұрғанболсақ,барлығы

біздікеріысырыптастауымүмкін.Өйткенібізосысəттебейбітқабылдай

алмаймыз.Əріптесімізден:«МАҒАНСІЗТУРАЛЫМƏЛІМЕТТЕР

ЕРТЕҢГЕҚАЖЕТ!ӨТІНЕМІН!»–дегенбірғанасөйлемібарэлектронхат

алуымызмүмкін.Жайбарақатжағдайдасізбұғанкүлесаласызжəне

жіберушініосыжобадасіздіңасақұндыкөмегіңізгезəрутіленші

бейнесіндеелестетеаласыз.Алашуланыптұрсаңыз,хабарламанымүлде

басқашақабылдайсыз.Əріптесіңіздіңменменжəнебеймазаəрекетінен

ашуланабастағаныңыздысезесіз.

Онлайн-коммуникацияныңбіртектіғанаболмайтыныоныаверсивті

стимулғадушарболғанадамдарүшінқарапайымететүседі.Олароны

өзіншеталдайалады.

ОНЛАЙН-КОММУНИКАЦИЯНЫҢЕКІҰДАЙЛЫҒЫ

Мынаэксперименткеназараударыңыз.Көпадамбілетінəндіойлаңызда,

оныүстелгеөрнектеңіз.Досыңызқандайəнекенінтабадыдепсенесізбе?

Жауабыңыздыпайызбенкөрсетіңіз.Ендібіреудішақырып,өзіңізсалған

«өрнекті»тыңдатыңызда,қандайəнекенінтабудыөтініңіз.Олдұрыстаба

алдыма?

Осықұбылыстыдəстүрлізерттеубарысындақатысушыларөздерінің

тыңдалатынхабарламасытыңдаушыларғаайдананықекенінетолық

сенімділіккөрсетті.Жасырушылартыңдаушылардыңжартысыəуенді

табадыдепойлады.Шынмəнінде,олар150əуенніңекеуінғанадұрыс

тапты.

Бізкөпжағдайдамағынасыанықболмасадажəнеоңайдұрыс

түсіндірілмеседе,өзхабарламаларымыздыңтүсініктіекенінеөтесенімді

боламыз.Белгілібірдəрежедеосышектентыссенімділікбіздіңзаттарға

эгоцентристікжолмен,яғнитыңдаушыныңкөзқарасыменемес,өз

көзқарасымызтұрғысынанқарайтынымызданкеліпшығады.Таппер

(құлаққапарқылытыңдаушы)өзсанасындамузыканытыңдап,тіптібарлық

сөзіменжəнетолықоркестрсүйемелдеуіменестіптұруымүмкін.

Тыңдаушыларболса,оныңүстелтоқылдатқанынғанаестиді.

Мысқылтүсіндірілмейді

Хабарламаныанықетіпжəнетолықтырыптұратынбейвербал,паралин-

гвистикалықбелгілердіңбəрітолыққамтылмағандықтан,мəтіндік

байланысекіұдайлықтанзардапшегеді.Тыңдауэкспериментіне

қатысушыларсекілді,хатжіберушілерөздерініңмəтінхабарламаларыөте

түсініктідепсенеді.Шынмəнінде,оларсондайтүсініктіемес.Мысалы,

мысқылдағанадамдыкөпжағдайдаадамдардұрыстүсінбейді.Оның

мысқылыжанауыртуымүмкін,кекшақыруыдағажапемес.Тіпті

смайликпенмысқылдыескертудесенімдіжіберушінідағдартып,алушыны

ашуландырыпжіберуімүмкін.

Электронпоштаменнемеседауысхабарламаларыменжеткізілгенкезде,

мысқылдыңқалайтүсіндірілетінінқарастырғанбірнешезерттеудемысқыл

түсініспеушіліккебастайтынқауіптіжолекеніанықбайқалған.

Мысалы,

бірэксперименттеколледжстуденттерібайсалдынемесемысқылғатолы

өтініштердіоқыды,соданкейінолардың10-ыəріптестеріменсөйлесуге

таңдапалынды.Бірмысқылдыөтініште:«Мағанкездесуөтеұнайды,

өйткеніөзімдіыңғайсызжəнеақымақтаусезінгендіжақсыкөремін»,–

делінді.

4.1-сурет.Электронпоштаменнемеседыбыспенжіберілетінмысқылдыжәнебайсалдыхабарламалардың

болжалдыжәненақтыдәлдігі.(Дж.Крюгер,Н.Эпли,Дж.Паркер,З-У.&Ng(2005).Электронпоштаменкелетін

эгоцентризм:бізойлағанымыздайжақсысөйлесеаламызба?JournalofPersonality&SocialPsychology,89(6),

925–936.Америкапсихологиялыққауымдастығыжариялаған,солардыңрұқсатыменкөшірілді.)

Əржұптыңбірмүшесітаңдалғанөтініштідиктофонғаоқыды,екіншісі

компьютергеенгізді.Соданкейінбарлыққатысушыөзəріптесінің

өтініштерініңмысқылдынемесебайсалдыекенінанықтағанынақаншалық

сенімдіекенінбағалады.Əріптестершынмəніндеқандайнəтижекөрсетті?

4.1-суреттенəтижекөрсетілген.

Жіберушілерэлектронпоштанынемеседауыстыпайдаланғанына

қарамастан,оларалушыныңмəтінреңкін(толықсызық)аңдайтынынаөте

сенімдіболды.Сөйтіп,80пайызғажуықжағдайдаалушыларосыны

таңдайдыдепжорамалдады.Хабарламаныжіберуүшіндауысты

қолданғанда,олардыңсенімділігізореді(73,1пайыз).Алэлектрон

поштанықолданғанда,əріптестеріболжалдыдəлдіктібелгіледі(56пайыз).

Хабарламаныоқығаннемесетыңдағансоң,əріптестердіңбəріхабарлама

реңкіндұрысанықтағанынақаншалықсенімдіекендерінбағалады.Мұнда

тағыдаөзінесенімділікбасымболды.Басылғанхабарламаларды

оқығандармысқылдыбайсалдылықтанайыраалмасада,дұрысістедікдеп

ойлады.Олархабарламанытыңдағандарсияқты,өздерініңтапбасыптану

қабілетінетымсенімдіболды.

Адамдаронлайнсөйлескенкездеөзінесенімділікпенэгоцентризмқайдан

шығатынынелестетеаласызба?Түсініксізмəтінхабарламаларпайдалы

талқылаудыжаупиғылдыжəнеозбырəңгімегеайналдырыпжібереді.

Жалынқашанөрткеайналады?

Dr.SkiменSnowProарасындағыойданшығарылғанхабарламатізбегі

пайдаланылғанзерттеубойынша,көрермендердіңкөзалдынданенəрсе

жалындыөрткеайналдыратынынанықтауғаталпынысжасалды.

Сөздер

бірте-біртежағымсызжəнеантагонистікболаберді,еріктілеролардың

əрқайсысын1-ден(өртенбеген)7-ге(өртенген)дейінгішкаламенбағалады.

ОқиғаATotalNoviceжақсышаңғымектебіжайлыбірқатарұсынысты

сұрағанкезденбасталады.

2-хабарлама,SnowPro-дан,ATotalNovice-тыңсұрағынажауап:

ATotalNovice-тыңсұрағы:

>Жақсышаңғымектебінемесеоқуғаарналғанжиынтықбарма?

>Ұсынысайтатынжанбарма?

Брайтон – шаңғы үйренуге таптырмайтын жер. Мен сол жерде

үйренгенмін.Оларжаңаданкелгендергеарнайышартұсынады.

–SnowPro

3-хабарлама,Dr.Ski-дан,онікідеATotalNovice-тыңсұрағынажауап:

>Шаңғытебудіүйренгімкеледі…депжазғанATotalNovice-

қажауап.

Мен ұсынатын жер – Алта. Алтаның төбешіктері керемет және

оларөтекөп.Менәрдемалыссайынсолжердесырғанаймын.

–Dr.Ski

Snow Pro мен Dr. Ski арасындағы шиеленіс бір-бірімен келіспейтін бірнеше

хабарламаданкейінөршіпкетеді:

6-хабарлама,SnowPro-данDr.Ski-ға:

Алтада абырой бар десеңіз, онысы адамдар қаптаған

төбешіктері ғана. Алтада шаңғы теуіп үйрену – автодаңғылда

көлік айдап үйренумен тең! :-) Жай ғана шаңғы теуіп

үйренгісікелетіндерүшінБрайтонтамашақар,ыңғайлыжағдай

жәнемамыражайырғақұсынады.

–SnowPro

9-хабарламағақарасақ,екеудіңшабуылықызыптұрғансияқты:

9-хабарлама.Dr.Ski-данSnowProхатынажауап.

SnowProсілтемежасайды:

>Dr.SkiсияқтыАлтағабаратынкөрсеқызарлар...

Көрсеқызар? Әзілінің түрін! Нағыз шаңғышылар Алтаны жақсы

көреді, өйткені біз шаңғыға шынайылықпен қараймыз. Шаңғы

деген Брайтон ұсынатын әншейін қар, төбешіктер және

көтергіштер ғана емес. Snow Pro сияқты ботаниктер ғана

Брайтонсекілдісайлардашаңғытебеді.:-)

–Dr.Ski

10-хабарлама.Dr.SkiхабарламасынаSnowPro-данжауап.

Dr.Ski-дыңсыпайысөйлескісікелмейтініайдананық.Сондай-

ақDr.Ski-дыңшаңғытуралытүксезбейтінідеайқынкөрініп

тұр. Сұрауға рұқсат етіңіз. Dr. Ski, сенің дипломың үлпек

салынғанқораптанжасалғанба?:-)

–SnowPro

Келіспеушіліктен басталып, қиян-кескі соғыс сияқты қаталдана түсетін

бірізділікті адамдарбірте-бірте қабылдайды. Рейтингтер осыны аңғартады. 6-

хабарламадағыдай, белгілі бір деңгейдегі шиеленіске тап болған кезде,

бақылаушылар қызына бастайды. Қарсыластың шабуылы күшейіп, әдепсіз

сөздер айтыла бастағанда, бақылаушылар «майдан басталып кеткенін»

мойындайды. Бір қызығы, хабарламалар жаңадан келіспеушілік сипат алып

келе жатқан кезінде, кішкентай смайликтер олардың өртке айналуын

кәдімгідей азайтуға көмектесті. Бірақ смайликтер, шынында да, жағымсыз

хабарламаларға қосақталған кезде, бұрынғысынан да көбірек әжуәлап

тұрғандайкөрінді.

АНОНИМДІК

Анонимдікнемесеонытүсіну–агрессияғабастайтынтағыбіркүшті

құрамдасбөлік.Адамдарөзəрекетіөзінетікелейтəнемесдепесептеген

кезде,əлеуметтіккелісімдерменшектеулергебағынбайкетеді.Өздерін

қауіпсізсезінгенжағдайда,адамдарғажекеқиынмəселелердіталқылауға

мүмкіндікберілсе,бұлөтеоңболуымүмкін.6-тараудабайқайтынымыздай,

қатысушыларшетінмəселелердіөзқоғамдастықтарындағыжекеқолдау

тобынақарағанда,салыстырмалытүрдежасырынинтернет-ортада

талқылаудаеркіндіксезінетіндіктенде,қолдаушыонлайн-топтар

өркендейді.Алайдаанонимдіктебелгілібіржағдайлардаагрессиялы

мінез-құлыққадушаретуімүмкін.Оқиғаныңқалайөрбіпотырғанынаорай,

анонимдікқауіптітежелудепаталатынжағдайғадаəкеледі.

ФилиппЗимбардоныңанонимдіктіңадаммінез-құлқынақалайкеріəсер

ететініжөніндегідəстүрлізерттеуіндестуденттергезертханажағдайында

басқаадамдыэлектршокпенбасқаруғарұқсатберіледі.Емдеутобына

кездейсоқбелгіленгенстуденттеркүлəпарамензертханажелеңінкиді,

сондықтанолардыңанонимдіксезіміұлғаятүсті.Бақылаутобындағыбасқа

студенттерқарапайымкиімкиіп,атыжазылғанбелгітақты.Күлəпаракиген

студенттеркөбіректоксоқтырудытаңдады.

Ғаламтордакөпадамныңжасырынбайтыныбелгілі.Оларөзаккаунтына,

электронхаттарғанемесекітапшолуларынаесімін,топқамүшелігін,

қанаттысөздердіқымсынбайқосады.Солайболатұрсада,қатысушылар

өздерін-өздеріжасырынұстайтынжағдайдакөлемдіинтернет-байланыс

пайдаболады.Зерттеулерагрессияныңненəрсегетапқылатынында

көрсетеді.Мысалы,онлайн-топташешімқабылдаумəселесітуындағанда,

əрхабарламаалдындаесімікөпкөрінбегентопмүшелеріесіміəр

хабарламаменбайланысқанбасқатоптарменсалыстырғанда,қатаңжəне

еркінсігенескертулержасапотырған.Есімдердіəншейінөшіріптастаудың

өзіқатысушылардыңмінез-құлқынаəсеретті.

Анонимдікбөлшектері

«Аноним»дегенсөздібізсəлкүрделілеутүсінеміз.Оныңтүбірігрек

сөзіненшығады,«атыжоқ»немесе«атсыз»дегендібілдіреді.Мысалы,

көшеденкөретінадамдардыңатынбілмеуіңізмүмкін,бірақолардыңбет-

жүзінбілетіндігіңізден,оңайтанисыз.Атсыздықпенсалыстырғанда,тану

немесетаниалмауонлайндағықауіптітежелудіңқайнаркөзіболаалады.

Сізтіптіжазбаңызғаатыңыздықосып,осыесімментұрақтыжариялап

тұрсаңызда,бəрібірөзіңіздібелгілібірдəрежедежасырынсезінесіз.Өз

еркіңізбеналдынатартпасаңыз,оқырмандарсіздіңтұратынжеріңіз,

мамандығыңыз,жынысыңыз,ұлтыңызнемесежасыңызтуралыбіле

бермейді.

Анонимдіктіңтағыбірқыры–уеб-камера,видеонемесесуретжоқкездегі

көрінужəнекөрінбеу.Көзбе-көзжағдайда,тасқараңғыдағыкөрінбеусізді

көбіректежейді.Өйткеніадамдарəлеуметтікшектеулерменережелерден

бастартуғаүнемідайынжүреді.Онлайндағыкөрінбеудесондайтежелу

эффектісіболады.Бəрітанысонлайн-сыныптағыкөрінбеу«табиғисүйкімді

болмасада,онлайндаəңгімешілжəнеөзінесенімдіболыпкететін»кейбір

ұяңстудентүшінмаңыздыфакторболыпшығады.Бұлстуденттерөздерінің

түр-сипатықалайекеніне,топтастарыкигенкиімінекүлетінінедебас

ауыртабермейді.

Мəтінхабарламаларды,видеоконференциялардықолданатыннемесебетпе-

бетсөйлесудіыңғайлысанайтынжұмыстоптарыжұмысыныңнəтижесін

салыстыратынзерттеулербойынша,көрінуанонимдіктіңтежелу

эффектісіндеерекшерөлгеие.Сондайзерттеулердіңбірінде«Айдааман

қалу»мəселесіншешуүшінүшкоммуникациялықортаныңбіреуін

пайдаланғантоптарқұрылды.Қатысушыларбазаданалыстап,Айғаұшып

шыққандарынойшақиялдады.Қолдарындапайдалықұрал-жабдықтанон

бесданағанабарделінді.Жекеəрекететкенде,қатысушыларқұралдарды

аманқалудағықұндылығыбойыншабағалады.Кейінбəрібіргежұмыс

істегенде,топтықмəмілегеұйыды.(БұлмəселеніңNASAұсынғандұрыс

шешімібасқаашықтапсырмаларғақарағандакеліспеушілікпен

тежелушіліктуындататынысөзсіз).СМСқолданатынтоптаркөзбе-көз

сөйлесудідұрыскөретіндерменсалыстырғанда,қызуыасажоғары

пікірлердіонекіесекөпайтты.Бұлтоптаркөзбе-көзсөйлесушілерге

қарағандаекіесекөпқызуқандылықтанытты.

Көзқуаты

Видеоконференцияанонимдіктіңкөрінбейтінқырынжоққашығарады,

бірақəншейінкөрінугеқарағандакөзбе-көзбайланысмүмкіндігін

ұлғайтады.Адамдарбірбөлмедеотырғанда,бір-бірініңарақашықтығымен

ым-ишарасекілдіөзарақарым-қатынастыңкөпқырынбасқараалады.Олар

назараударуүшіннемесекеліспейтінінжəнеішіпысқанынкөрсетуүшін

бəрінкөзбе-көзбайқатпайреттепотырады.

Видеоконференцияжүйесікөзбе-көзбайланыстыұқсатуымүмкін,бірақ

оныайнытпайкелтіреалмайды.Мысалы,Skypeвидеочатындаəріптесіңіз

сізкамерағатікқарағанкездеғана«көзбе-көзбайланыс»сезімінсезіне

алады.Бірақадамдардыңбасымбөлігіəріптесініңсуретіэкрандапайда

болғанкездеғанатікқарайды.Камерасəлалыстұратындықтанкөзбе-көз

байланысболабермейді.Камераныңорналасуретідеқарым-қатынастың

ерекшелігінеəсеретеді.Жоғарыдатұрса,адамбасқаадамныңбасының

үстіңгібөлігінғанакөреді.Төмендетұрсанемесеадамсмартфондықолына

ұстап,оғанқараптұрса,бұғақкөзгебірдентүседіде,«қансорғыш»

эффектісіпайдаболады.Кинорежиссерлерқаныпезердіоданда

қорқыныштығыпкөрсетуүшінтүсірубұрышытөменкамералардыжиі

пайдаланады.Бəрібіронлайнкөзбе-көзбайланыстыдəлжасапшығару

қиын.

Бірқызықтыэксперименттеқауіптітежелуменқызуқандылыққаосы

өлшемніңқалайықпалететінінанықтауүшінанонимдіктіңбайланыс

қырынерекшелеугеталпынысжасалды.

Зерттеушілерəрадамға

кездейсоқсеріктесбелгілеп,оларға«өмірлікмəнібардəріні»таңдау

ұсынды.Барлыққатысушығаасақатосыдəріөтежақындосынақажет

екеніайтылды.Олардəрініңдосынақаттықажетекенінесеріктесін

сендіругетиісболды.Барлықжұпжылдамхабарламаалмасуқызметіндегі

мəтіндікчатарқылысөйлесті,бірақэкспериментшілержұптарғаарналған

анонимдікдеңгейінқолданжасады.

Кейбіржұптаранонимдіксияқтыатаусыздықкөрсетуүшінкездейсоқ

тағылғанлақапаттардыпайдаланды.Керісінше,жасырынемесжұптаркөп

жекеақпаратты–атын,жасын,жынысынжəнежоғарыбілімінкөрсетті.

Басқабір«көрінетін»топтағыжұптардабір-бірінқырынанкөрсететінбір

камераболды.«Көрінбейтін»жағдайдағыларешқандайкамера

пайдаланғанжоқ.Ақырсоңында,кейбіржұптарғакөздеңгейіндегікамера

беріліп,көзбе-көзбайланысжасалды,сөйтіп,серіктестергекамерағатура

қарапсөйлеутапсырылды.Барлығысегізжұпеді,олардыңəрқайсысында

түрліпроцедуракомбинациясыболды.

Пікірталасөтеқарқындыболды.Тіптіəңгімеарасында«сен–байғұссың»,

«жапаузыңды!»,«сенсалпыетекəйелсияқтысөйлепотырсың»деген

сөздердекетіпжатты.Қатысушыларашуланғанынбілдіруүшін

«Нееееееееее?»жəне@#!@#$$%@#%#&сияқтытаңбаларментыныс

белгілерінқолданды.

Атаусыздық,көрінбеужəнекөзбе-көзбайланыссияқтыанонимдіктіңүш

түрідеқолдарындаболғанжұптареңқызуқандыларболыпшықты.Бірақ

ерекшеəсерліболғанөлшем–көзбе-көзбайланыстыңбар-жоғындаеді.

«Көзіметурақарада,мынаныайт!»дегенескісөз,шынындада,дұрыс

айтылғансекілді.

Бұлкөзбе-көзбайланысқауіптітежелудішектеудегіатаусыздықтанда

маңызды.Олпікірбілдірушілердіңатынайтуынталапететінтиімсіз

талаптардытүсіндіругекөмектеседі.Кореятанымалуеб-сайттардағы

дұшпанпиғылдыпікірлертолқынынтоқтатуүшінқатаңзаңдарқабылдады,

пікірбілдірушілерденұлттықсəйкестендірунөмірінкөрсетудінемесеөз

кредиткарталарынқолданудыталапетті.Алайдазаңдарасатиімдіболған

жоқ.Кореябайланысжөніндегікомиссиясыныңзерттеуібойынша,қауіпті

пікірлер1пайыздандаазтөмендегенібайқалған.Еңжаманы,жеке

мəліметтердіұрлауғажаңамүмкіндіктертапқанхакерлерсайттарды

жымқырған.

ЖАЗА

«Орынды»жауапдегенніңнеекенін,өзойымызша,кезкелгеннақты

жағдайдасоғансайжазадеңгейіқандайболатынынқалайанықтаймыз?

Бірқатарсауалнаманəтижесінесəйкес,қорлаудың,шамғатиюдің

арандатушытүріболыпбіздіңмінезімізге,білігімізгенемесе

жаратылысымызғатиісетінжайттарсаналады.

Демек,интернеттегікейбір

оқиғаларжекежағдайдақарымтажауапқайтаруғаитермелейді.

Шынайынемесеойшақорлаудыңадамшақарапайымқарымтасы–дəл

солайжауапқайтару.Жазағақатыстыкəдімгізерттеудеекіадамреакция

уақытыныңэкспериментіндебəсекелесуүшінбайланысқатүседі.Əр

кезеңненкейінжеңімпазжеңілгенадамғаберетіншокдеңгейінтаңдайды.

Дегенменэкспериментмұқиятойластырылған.Шындығында,бірадам

ғанабар,мұндағыекінші«субъект»–ұтыстарды,ұтылыстардыжəне

белгілітəсілдерменсоғудеңгейінбасқаруғаарналғанкомпьютер

бағдарламасы.Күткеніміздей,шынайықатысушылартабиғитүрдеқарымта

қайтарады.Компьютересеқайтарғышжауызсияқтыбағдарланып,əрбір

ұтылыссайынадамғаауырсоққыжасаса,адамдадəлсондайкүшпенұрып

отырған.

Мұндайжағдайдақалайжауапқайтарунемесеқалайашуланыпжауап

қайтаруқажеттігіншешкенкезде,бізқұқықбұзушыістегеніскесəйкес

келетінəдіспендеңгейдітаңдаймыз,бірақоданкейінжазаныауырлатып

жібереміз.Интернеттегікейжағдайдабұлбалалардың«сенақымақсың»,

«сенекіесеақымақсың»,«сенонесеақымақсың»,«сенотбасыңменқоса

ақымақсың»депбір-біріненасыптүскісікелетінойынынелестетеді.Бұған

араласпағандарүшінкейбіросындайқызу«майдандар»тыморынсыз

болыпкөрінеді.

Даудыңөршуінеқарай,адамдардыңсөзбеншарпысуыжəнежасырын

шабуылдарытереңдегенсайын,басқалароғанмейліншебайсалдықарап,

мəселеніңақ-қарасынақатыстытолықдəйектердісалмақтайбастайды.

Таласбірнешеаптағасозылыпкетуімүмкін,ақырыжауласушытараптар

қып-қызылмайданішіндежүрмегендерінкөлденеңтартып,өздерінің

тақырыпты«талқылап»,мəселені«қарастырып»қанажүргенінайтуға

көшеді.

Бұрыннанкележатқан,əдеттебейбітдепсаналатынтоптардағықызу

тартыстардыңсалдарытымауырболуымүмкін.Олардыңортасына

пікірталастыжаймашуақтандыруғатырысатынкуəгерлершақырылады.

Менжауласушытараптардыөзіс-əрекеттерініңсəулелітұсынкөруге

көмектесуүшінкəсіпқойделдалдықбілігіменерекшешешендігінорнымен

қолданаалатынбіразадамдыбілемін.Оларқызупікірталасқа

қатысушылардыептепкінəлағанкезде,еңалдымен,өздерінкүлкіге

айналдырады.Оларпікірталастанқашқақтауғатырысады,оныңорнына

топтыңбірлігінқалпынакелтіретінқызықтыжанамасұрақтарғаденқойып

кетеді.Бірақ«майдан»жалғасаберетінболса,бұлдақарым-қатынасқа

үлкензиянынтигізеді.

Кінәлау(сөгіс)

Пікірталастобындаіс-əрекетітопережесінесəйкеспейтінкөпсөзділермен

басқалардыбақылаудаұстаудыңбірəдісі–кінəлаудыпайдалану.Қатысушы

топмүшелерінежұмсақнемесеқатаңтүрде,жұрткөзіншенемесежеке

хабарламаменыңғайлытоптықмінез-құлықтуралыескертеді.Кінəлау

эпизодтарықарастырылғанбірзерттеудеережелерарқылыжеке

жарнамаларғатыйымсалатынсинглдікпікірталастобындағыкейбір

лауазымдарсарапталды.Шығармашылықмысқылытереңдепкеткен

кінəлауэпизодтарыныңбірпарасымынадай:

Құқықбұзу

Сәлем,мен23жастағыаспирантпын.Осыжаңалықтаржелісінде

қыздарменсөйлескімкеледі.

(Желілікемесдосүшінжазылған)-

Кінәлау

Міне,керемет!Өзініңкімекенінайтпайтынқызғаөтініш–

сізсенбейсізғой,осыжелідегіқаншамажанәйелдерді

қалайды,бұл,әрине,адамныңқандайекенінбілдірмейме?

шиқылдапкүлу

Меніңесімім–Суза.БесжасарЛемурекеумізФиладельфия

хайуанаттарбағындамыз.Меніңөлшемім12-12-12,бұллемур

үшінкәдімгідейсексуалдысаналады шиқылдапкүлу біз

бәрімізқарындаштестіншешеалмадық шиқылдапкүлу Менің

хоббиім–жүгіру,ағаштарғаөрмелеужәнебиттеру;сіздің

қомпиғаншашыбаржақсыбасыңызбарекенінесенемін!

Менөзініңжекемәліметтерінsoc.singles-тежариялайтын

ақымақадамдарғаарнапжазыпотырмын;басқаларынаақылым

жетпейді–біз,лемурларvery_cuddly(өтекүлкілі)бола

аламыз шиқылдапкүлу бірақбізақылдыларкестесініңсоңғы

жағындамыз.Осыжазбаменсізадамүшінreally_dumb(нағыз

мылқау)болатыныңызды,мағанәбденсайекеніңіздібілемін

шиқылдапкүлу

Есеп

Бірнешесағатбұрынғыменіңхабарламамақатысты…Меноның

басқажаңалықтартобыекенінқазірғанабіліпотырмын!

Қаншамаадамосыныескертті,егербәріңмағанхабарлама

жазудытоқтатпасаңдар,менжалғастыраберемін.

Ок?Істейтінісіжоқтарғаайтарым:қысылмаңыздар,не

істегілеріңізкелсе,соныістеңіздер!

Өзін кінәлаушылардың құқық бұзушыдан басқа қатысушылардың

тапсырмасын орындауға жұмылатын себебі жеткілікті. Құқықбұзушылық

білімнің жетіспеуінен болып жатса, мысқылдап кінәлаушы жаңа келгендерді

қорлағаны үшін айыпталуы мүмкін. Осындай эпизодтар кейде барлық

қоғамдастықтың топ ережелері мен шынайы қатеге қатысты дәл жауаптарын

кеңіненталқылауғаүйіріпәкетеалады.

Қарымтажаза

Біреусізгезиянынтигіздідепесептесеңіз,ықтималжауабыңыз–есе

қайтару,сөзбеннемесеəрекетпенқарымтасоққыжасау.Бірақсіздің

қарымтажазаңызəншейін«жанға–жаннан»дазорболыпшықсаше?

Біреугеаяғыңыздыəдейібастырғаннанкейіннеболады?Ақылғасалсақ,

қатеəдейіжасалмағанболса,кешірімсұраужеткіліктідеуіңізмүмкін.

Өкінішкеқарай,адамдардыңбасымбөлігіндеөзінлайықтыжəнеəділ

санауғаүлкенталпынысболғандықтанда,оларүнеміақылдыемес.

Өзіміздіңақылдылығымызғадегенсенімімізарқылыбізайналаныбіртүрлі

өңінайналдырыпқабылдайтынымызсөзсіз.

ЛеонФестингердіңкеңінентанымалкогнитивтідиссонанстеориясы

бойынша,бізөзкөзқарасымызға,сенімімізгежəнеқабылдауымызғазиянын

тигізетінбірнəрсеістейқалсақ,өзіміздіасажайсызсезінеміз.Бұл

шиеленісəрекеттерімізбенойларымыздықалыпқатүсіретінжоліздеуге

ұмтылдырады.Өзімізжасағаннəрсеніжойыпжібереалмасақта,

қабылдауымыздыөзгертуасақиынемес.Бізқұқықбұзушымен

шамымызғатиетінжағдайғакөзқарасымыздықайтазерделеймізде,оларды

шынмəніндегісінендежамансияқтығыпойлайбастаймыз.Сонша

ашуланатындайештеңебүлдірмеседе,біреугебас-көзсізкүйіп-піссек,

ақыл-ойревизионизміүнемібойкөрсетіпотырады.Адамдыжазалайтын

ешсебепжоқкездедеосындайжағдайболатынықорқыныштырақ.

Қарымтажазағаарналғанбұрынғызерттеулердіңбіріндесынаққа

қатысушыларбіреуменсұқбаттытамашалады.Олқатысушыларғабөтен

болыпсаналғанмен,экспериментшілердіңсыбайласыеді.

Зерттеушілер

əрбіршынайықатысушығасұқбатберушімен/сыбайласпенжағымсызкері

байланысжасаудытапсырды.Яғниқатысушысұқбатберушінібілімсіз,

сенімсіз,жалпыалғанда,ақылсызжəнеішпыстырарлықдепнақтыайтуға

тиісболды.Сынаққақатысушыларосықатаңпікірдіайтпасбұрын,

əңгімелесушінісүйкімдіжандепбағалаған-ды.Бірақсұқбаттанкейінолар

сұқбатберуші/сыбайласжайлыпікірлерінтөмендетіп,оғансүйкіміаздау

депбағаберді.Когнитивтідиссонанстеориясыбойынша,адамдарөз

əрекеттеріменойларынүйлесімгекелтіругебейім.Өздерініңсұқбат

берушіменауызшасөйлескендеқаталдауболғанынсезінгенсоң,оларөз

əрекеттерідұрысболыпкөрінуүшінжоғарыпікірлерінтөмендетті.Бұл

өзгерісқаталдықтыңсынаққақатысушыларөздерітаңдағаннəрсеемес

екенін,зерттеушініңнұсқауынаергенненкейінпайдаболғанынкөрсетеді.

Өзіміздіңашулыəрекеттеріміздіақтапалуғақаншалықты

тырысатынымыздыескерсек,өзімізосықазірғанасөккеншабуыл

нысаныныңжағымсызкелбетінөрнектепалатынымыздытүсінуқиынемес.

Қысқағанажекехабарландыружариялағанқатысушығаарнапжазылған

хабарламабасқаларданқалмауғатырысатынадамтолтырған,əзілге,

мысқылғажəнежекесынғатолықарымтажазаныңтүріретінде

таңғалдырды.Бұлкінəлауқажеттімөлшердендеқаталырақтүзетудіақтап

алуүшін,құқықбұзушысөгугелайықты,жағымсызжəнекүмəндібіреудеп

болжанып,диссонанстыазайтатынкейбірəрекеттеркезіндеқажетболары

сөзсізеді.

Тролльдердітамақтандырмаңыз

Қасақанадаубастайтыннемесежалған,агрессиялы,азғырынды,тіл

тигізетіннемесежиіркеніштіпікірлерменарағаоттастағысыкелетін

адамдар–интернеттролльдері.Оларжарияпікіргерұқсатетілген

сайттарғақұмырсқадайқаптайды.Мұндайсайттардакінəлаудыңнемесе

қандайдабірқарымташаралардыңтроллиңдердіназарғаіліктіруменісті

сағызшасозуданбасқанəтижесіболақоюынеғайбыл.

ЕринБакелспенəріптестеріинтернетқолданушыларыныңбірбөлігін

сауалнамағақатыстырып,олардың5,6пайызытроллиңұнайдыдепжауап

бергенінанықтады.

19

Зерттеушілер«Интернет-троллиңніңжаһандық

бағасы»дегенатауалғанжаңазерттеуқұралынжасапшығарды.Онда

мынадайтармақтарбар:

Менөзімдітролльсанаймын.

Сізгеқайтысболғанадамдардыңестелікпарақшаларынтролльдеу

(RIP-троллинг)ұнайма?

Затқаншалықтыәдеміжәнетазаболса,оныжемқорлықнысанасына

соншалықтыайналдырукерек.

Осы айтылғандармен келісетін адамдар психопатия мен макиавеллизмді

бағалауғаарналғаншараларбойыншажоғарыбағаалды.Мысалы,психопатия

деңгейі жоғары адамдар «Қайтарым жылдам және жағымсыз болуға тиіс»

дегенге саятын мәлімдемелерге келіседі. Макиавеллизм шкаласында «өз

құпияларыңдыайтуақылғасыйымсыз»және«әрбіршикіөкпедүниегекелген

сайын»дегентармақтардабар.

Троллиңдерденлəззаталатынкөпадам«адамдардыңжанынауыртқанды

жақсыкөремін»,«өзгелердіəжуалаудыұнатамын»,«мағанвидеоойындарда

қанныңсудайшашылғаныұнайды»дегенсияқтытікелейжəнежанама

садизмдібағалауғаарналғантармақтардадаөздерінеркінсезінеді.

Зерттеушілердіңайтуынша,«тролльдерде,садистердеөзгеадамдарбəлеге

тапболғандасадистікшаттанудысезінеді.Садистерəншейінкөңіл

көтергісікеледі…алинтернет–олардыңойыналаңы!»

Ешкімгеесепбермеу,шарттытүрдегіанонимдікжəнеонлайн-ортаның

басқадаерекшеліктері,шынындада,садистергеойыналаңынжасапберуі

мүмкін.Осындайпсихотиптергекөпадамжауапқайтарғансайын,олар

оданəріқуанаіліпалажөнеледі.Көпуеб-сайттардыңтроллиңменкүреске

қатыстышараларқолданып,асаүлкентабысқажетеалмағаныносытарауда

бұданəрідеталқылаймыз.

Интернеттегіанонимдікжылжымалынысанаболыпсаналады.Интернет

қолданушыларынанықтауғаарналғанқұралдар,сондай-ақанонимдіктің

сақтауғамүмкіндікберетінəдістержақсартылыпжатыр.Кезкелгеніз

кесудіңтабысыіздеушіменіздеудіңбіліктілігінебайланысты.Дегенмен

адамныңжекетұлғасынтаныпотырумүмкінболсада,көтеріңкіанонимдік

сезімтежеліңкііс-əрекеткеитермелейді.

Ғаламторпайдаболғанғадейінадамдарашу-ызағатолы,қолқойылмаған

хаттардыпоштажəшігінетастапкететін,бірақоныңізінетүсуқиынеді.

Қазірбізасығысжасалған,тегінэлектронпоштаданэлектронхаттарды

жіберуүшінкөпшіліккеортақкомпьютерлердіпайдаланамызжəнежалғыз

хатавторыменсалыстырғандаөтекөпалушылардыарзанбағаменқамти

аламыз.Басқашаайтқанда,ашулыжалғызадамкөпкүшнемесешығын

жұмсамай-ақ,айтарлықтайойран-топыржасайалады.

Сезімдеріміздіеркінеқояберудегіонлайн-əлемніңтағыбіререкшелігі–

біздіңөрткебұтақтыалыстанлақтыратынымыз.Интернетқолданушылары

бүкілəлемдіқұшағынаалады,сондықтанадамдардыңнемесеəріптестердің

екеуараəңгімедегікезкелгенвиртуалқоғамдастығыбір-бірінекөрші

немесежартығаламшардайболуымүмкін.Оларбірбөлмедеотырмайды,

сондықтанбетпе-беткездесугеқарағанда,арақашықтықбірнешеесеұзақ

болыптаөлшенеді.Көзжететінжердентысжəнеалыстаболса,

шабуылдауданоңайештеңежоқ.Бізолардыңбет-жүзіндегіжапашеккен

немесеауырсынғанбелгінікөреалмаймыз,сондықтанөзіміздіқауіпсіз

жəнеқарсышабуылдықабылдамайтындайсезінеміз.

КАТАРСИС:АШУШЫҒАРЫПТҰРУДҰРЫСПА?

Онлайн-ортамүмкіндіктерісөзагрессиясыналғашығаратынболсада,біз

осынəрсежақсыма,жаманбадегендісұрайаламыз.Ұсақсəтсіздіктерге

жаныңызқаттыауырсажəнеашуыңыздыкезкелгеншынайыжағдайда

сирекпайдаланатынсөзарқылытөгетінболсаңыз,бізбасқадажерлерде

шығараалатынашуымызданқалайқұтыламыз?Психоаналитиктердің

пікірінше,біздіңбəріміздеагрессиялыимпульсбар,онысəтсайынсыртқа

шығарыптұруөтепайдалы.Егербұлайістемесек,ашуұлғаябереді,сөйтіп,

бізөзжақындарымызғабəрінтөгесалуымызнемесеөзТанатосымызды

өзіміздіқұртуғажұмылдыруымызмүмкін.Интернетбізгекатарсисүшін

қауіпсізалаңбереалатыншығар,онысолайқолданғанкезде,бізшынайы

өмірдебақыттырақ,мейірімдірекжəнеақылдырақболатүсеміз.

Агрессиялыимпульстенкатарсистікжолменарылуқысымдытөмендетеді,

ашуымыздышығаруғамүмкіндікбередіжəнежарылыпкетуденсақтайды

дегентүсінікжағымдыжəнебірқарағандашынболыпестіледі.Өкінішке

қарай,оныңүнемісолайболабермейтінінпсихологиялықзерттеулер

көрсетіпотыр.Оныңорнынаагрессиялымінез-құлықбіздіңагрессиялы

үрдістердіазайтпай,керісінше,күшейтіпжібереді.

Осықұбылыстыайғақтағанбұрынғызерттеулердіңбіріндекомпаниядан

қуылып,ашуғабулыққанадамдарсыналды.

Жұмыстаншығарылған

жұмыскерлерқолдарынабосатуқағаздарыналасалғандасауалнамаға

тартылды.Зерттеушіоларғасұраққояотырып,жұмысберушігедеген

ашуынақтаруғамүмкіндікберді.Сұрақтардыңбірі–«компаниясізге

қатыстыалғандақандайжағдайдаəділболмады?»депкелетін-ді.Босаған

жұмыскерлердіңкөбіөздерінашуландырғанжайттуралыайтумүмкіндігін

қалтжібергенжоқ.Олардыңбəрікомпанияменоныңбасшыларынадеген

өзқарым-қатынастарыжайлысауалнаманытолтырыпбіткенсоң,ашуын

анықкөрсетуденбөлек,жаулықпиғылдыдаанықбайқатты.Олардың

катарсисііштегіашу-ызанымүлдешығарғанжоқ,оныңорнынасолашуды

үдететүсті.

Катарсистіңадамныңөзінежақсыекеніжөніндегікеңтаралғансенім

арқылыинтернеттеөзашуынтөгіптастауғаарналған«боссөз»уеб-

сайттарыпайдаболды.Сондайсайттардыңбіріндезейнеткерəйелүнемі

өзінебірдеңеістепберугеөтінішжасайтынотбасымендостарытуралышу

шығарды:«ЖОҚ,меніңбалақарағымкелмейді!Жоқ,сеніңкомпьютеріңді

жөндепбермеймін!ЖОҚ!Итіңдібағуғаміндеттіемеспін!»

Бұлтүйдек-

түйдекызалысөзбасқаларменсалыстырғандатəп-тəуіржұмсақболып

шықты.Жалпыалғанда,бұлидеянытүсінгенболарсыз.

Осысайтқажиікіріптұратынадамдарарасындасауалнамажүргізілгенде,

олардыңқызығушылық,ойын-сауықжəнетұтастықсезімідегенсияқты

көптегентүрлісебепкебойалдыратыныбелгіліболды.

Олардыңүштен

бірісайтбасқаларменсалыстырғандаөзөмірлерінжақсырақдепсезінуге

мүмкіндікбергенінайтты,алкейбірібасқалартапболғанқиындықтан

рақаталғанынжайыпсалды.Олардыңбəрідеашудытүйдектетіптөккен

соң,өздерін«еркінжəнебос»сезінгенінайтқан.Бұлбасқазерттеулердің

қорытындысынасəйкескелмейді,дегенменадамдаросысайтқакірді,

демек,нəтиженідеосыжайттүсіндіріпбереді.

Кейінгізертханалықзерттеудеколледжстуденттеріəуелісайттанашу-ызаға

толыкөпсөздердіоқыды,соданкейінөздерінікінқосты.Студенттерашулы

сөздердіоқығаннанкейінөздерінөтеқапалыжəнеызалысезінгендерін

айтты.Зерттеушілерəрбірстуденттісөзгешақырып:«Өздеріңзертханада

айтқанашулыəңгіменішынайысайтқасалуғаболама?»–депсұрады.

Басымбөлігі«жоқ»депжауапберді,ал«əрине!»дегендердіңарасында

соншақиналақойғаныболғанжоқ.

Сөзшеңдіккөпадамдытығырыққатірейдіжəнаашуынұлғайтады.

Осындайсайттарданшықпайтын,ашуғатезбойалдыратынбірнешеадам

мұндаөздеріназуақытболсадажайлысезінуімүмкін.Қайта-қайтаоралып

соғыптұратындарыдасодан.Бірақұзақуақытбойыоныңсалдарыөте

ауырсоғуымүмкін.

КИБЕРІЗГЕТҮСУ

АмерикалықопераəншісіЛеандраРаммалтыжылбойыхалықаралық

дəрежедегікиберізгетүсудіңқұрбаныболды.2005жылыоныңконцертіне

қатысқансингапурлықерадамəншініөлтіретінінайтып,хаттармен

қорқыныштыдауысхабарламаларынжіберген.Өзблогындаəншінің

суретінқоқан-лоқыкөрсетіпжариялап,оныңотбасының,достарыныңжəне

ықтималжұмысберушілерініңадресінеқолжеткізіпотырған.Қорқытушы

АҚШагенттерініңқолыжететінаймақтантысболғансоңда,Раммбірнеше

жылбойықұқыққорғауоргандарыныңнақтыкөмегіналаалғанжоқ.2013

жылыСингапурбилігіəлгіадамдызорғадегендежауапқатартып,үш

жылғатүрмегеқамады.Соғанқарамастан,электрондыкеңістіктеізге

түсугеқатыстызаңныңкүшіарттырылсада,көптегенкибержендеттерəлі

жасырынжəнежазасызқалыпотыр.

Киберізгетүсудегенне?Хабарламаалғанадамныңашуынатию,қорлау,

қоқан-лоқыжасаужəнеізінетүсуүшінтелекоммуникацияменинтернетті

пайдаланудепкөпшілігікөрсетседе,бұлұғымныңанықтамасыбір-бірінен

кəдімгідейалшақ.Кейбірзаңбойыншақорқынышмəселесібіріншіорында,

мысалы,құрбандарөлімненнемесеқауіптіденежарақаттарыналып

қалуданқорқуғатиіс.Алкейбірзаңдарэмоциялыққорқуғабайланысты.

Онлайн-ортаныңбөлік-бөлшектердегісияқты,заңдаркөпжағдайда

адамдарбелгілібірмақсатқажетуүшінқолданаалатынтехнологиялармен

шығармашылықтəсілдердіңөзгерісінежауапбереалмайқалады.Мысалы,

«құрбаналдыменқоқан-лоқысыбархабарламаалукерек»дегенқұқықтық

талапқұрбанныңжұмысберушілерінеізгетүсушіжіберетінқоқан-лоқылы

хаттардыназарғаалмайды.Тіптікейбірелдердемүлдезаңжоқ,сондықтан

халықаралықкибержендеттердітоқтатутымқиынболады.

Киберізгетүсукиберқорқытуменүндес,олтуралыменонлайн-əлемдегі

баланыңдамуыжайлы9-тараудаəңгімелеймін.Киберқорқытудакелесі

бөлімдеталқыланатынмінез-құлықтүрлерініңкөбібар,бірақбұлтермин

мектепжасындағыжастарментығызбайланысты.Бұлқұбылыстың

анықтамасыересектерарасындағыізгетүсуменсалыстырғанда

айтарлықтайерекшеленеді.

Ізгетүсуіс-әрекеттері

Бетпе-бетболсын,онлайндаболсынізгетүсу,əркімкелісеберетінжалғыз

жəнеқатесізəрекетболмасада,қылмысболыпсаналады.Біріктіре

қарастырғанда,жайғанаізгетүсуаясынаншығып,құрбандыкəдімгідей

жапашектіретінжағдайларжиіболыптұрады.Төмендеізгетүсумен

киберізгетүсудіңбірқатармысалдарыкелтірілген.

Ізгетүсу

Құрбанныңізінетүсунемесетыңшылық

Құрбаннақтысебептерменбармауымүмкінжерлерденбойкөрсету

Құрбанныңүйінесыйлықтарнемесеқалаусыззаттартастапкету

Құрбанжүретінжерлердекүту

Киберізгетүсу

Құрбанғақалаусызжәнесұраусызхабарламаларжіберу

Құрбанғақалаусызқоңыраусоғу

Ғаламтордақұрбанжайлыжөнсізнемесежалғанақпаратжариялау

Құрбанныңбүлдірілгенсуретінбасқаларғажолдау

 Құрбанның әлеуметтік желілердегі аккаунтын немес электрон поштасын

бұзу

Өзінқұрбанғыпкөрсетуүшінжасандыуеб-сайттарнемесеәлеуметтікжелі

аккаунттарынжасау

 Құрбанның отбасына, достарына немесе әріптестеріне қалаусыз

хабарламаларжіберу

Ізгетүсушілербұләрекеттерінкүшейтуүшінкиберізгетүсуменшынайыізге

түсудібіріктіріпжібереді.Бұрынғықұрбысыныңізінетүскенкалифорниялық

бизнесмен қыздың көлігіне GPS-бағдарлағышпен жарақтанған ұялы телефон

бекітіп,көлікқозғалғанкездеіскеқосылатынқозғалысдетекторындаорнатты.

Телефонқыздыңқайдажүргенінминутсайынжіберіптұрды,ізгетүсушіосы

ақпараттықұрбанбарғанжерлерде–кітапдүкенінде,әуежайдажәнекөптеген

басқадажерлердекүтпегенжерденпайдаболақалуүшінпайдаланды.Құрбан

шексіз«сәйкестіктерге»аса ренжиқойғанжоқ,бірақ өзініңқайдабаратынын

еркектіңбіліпқоятынынанқысылды.Оныңжауабынқызтелефонбатареясын

ауыстырып жатқанда, көлік астында жұмыс істеп тұрған құрылғыны көрген

кездетапты.Ерадамізгетүскеніүшінайыпталып,штаттүрмесінеоналтыайға

жабылды.

КонгресскітапханасыныңбұрынғыфильмсақтаушысыCraigslist-тежалған

хабарландыружариялап,бейтанысеркектердіөзініңбұрынғықұрбысының

үйінетегінжыныстыққатынасқашақырды.Бұлда–ізгетүсумен

киберізгетүсудіңбірігіпкетуініңбіркөрінісі.Үшайішіндеосыерадам165

хабарландыружариялады,оғаналданған100еркекВирджиниядағы

фермағажолтартты.

Құрбандарменқұқықбұзушылар

Анықтамасыбір-біріненерекшеленетіндіктен,киберізгетүсудіңөмірдекең

таралуынбағалауоңайшаруаемес.АҚШүкіметініңсауалнамасы

көрсеткендей,жылсайын3,3миллионадамөзқұрбандарыныңізінетүседі.

Осыжағдайлардыңбасымбөлігі–киберізгетүсу.StudiVZгерманиялық

əлеуметтікжелісінің6000қатысушысыарасындажүргізілгенсауалнама

түрліанықтауыштарғанегізделгенкеңтаралукөрсеткіштерінбағалауүшін

қолданылды.Өздеріңіздебіліпотырғандарыңыздай,көрсеткіштерқатты

құбылушылықбайқатты.40пайызыөзөміріндекемдегендебіррет

онлайн-ізгетүсугетапболғанынайтты,бірақкиберізгетүсудіңқұқықтық

шектеулеріменастасатынқатаңдауанықтауыштарықолданылғанкезде,

көрсеткіштөмендеді.Сауалнамағақатысқандардың7пайызданазыекі

аптаданастамуақытқасозылып,кəдімгідейқорқытқанізгетүсуоқиғалары

туралыайтыпберді.

Бұлзерттеудеқұрбандарменқұрбанеместербірнешеəдісбойынша

ерекшеленді.Мысалы,құрбандардың80пайызыəйелдерболды.Құрбан

еместерменсалыстырғанда,құрбандардыңтабысы,оқумерзіміазжəне

көбірекжалғызжүругебейім.Киберізгетүсудіңкөбіректаралғантүрлері–

қалаусызжекехабарламажіберу,құрбандымансұқтаумақсатындабасқа

адамдарменəңгімелесу,басқақолданушыларғадакөрінетін

хабарламалардыəлеуметтікжелілердежариялау,желідеөтірікақпарат

тарату.Басқаəдістердепқұрбанатынансаудажасауды,вирустаржіберуді,

құрбанныңесептікмəліметтерінұрлаудыайтуғаболады.

Қылмыскерлердегендеркім?Құрбандардыңбасымбөлігіізгетүсушінің

кімекенінбілген,демек,ізгетүсушілердіңбасымбөлігіқұрбанменқандай

дабірқатынасжасаған.Кейжағдайдаізгетүсушішынмəніндесол

отбасыныңмүшесіболды.

Онлайн-ортажаңамүмкіндіктерұсыныпжатқанкезеңдеізгетүсу

оқиғаларыкөбейіпбарама?Белгісіз.Бірақонлайн-ортаныңкейбір

ерекшеліктеріонлайн-агрессияныңкөптүрініңтаралуыменəрекететуіне

жолашадыдепойлауғасебепжеткілікті.

АГРЕССИЯ:ИНТЕРНЕТ-СТИЛЬ

Жекежағдайдаадамдардаөзагрессиясынкөрсетуүшінқолданатыншексіз

дерлікмінез-құлықүлгісібар.Оларөзқұрбандарынаəншейінқарапнемесе

айқайлапбалағаттауымүмкін.Оларитеруденбасынанатыптастауға

дейінгіқорлық-зорлықтыңкөптүрінқолданаалады.Агрессиябасқатірі

жаратылысқазиянкелтіругебағытталғанкезкелгенмінез-құлықүлгісі

делінеді.Адамныңагрессиябайқатумүмкіндігініңкеңістігітымзор.

Интернеттеосыанықтауышдұрысболыпсаналады,дегенментаңдау

ауқымыдатүрліше.Психологиялықтұрғыдаонлайн-орталардаагрессиялы

мінез-құлықтыкөтермелепқанақоймай,оныңықпалынкүшейтетінжəне

ұзартатынмүмкіндіктераземес.Соныңнегізгілерімынадай:

1. Анонимдік. Шабуылдаушылардың IP-адресі немесе интернет-

провайдерлердің аккаунты білініп қалатын болса да, олар осы «ақ

күләпараны» киіп жүреді деп тым көтеріңкі қабылдау құрбанды тежей

беруімүмкін.Бізталқылағанымыздай,анонимдікөтекүрделі,оныңтүрлі

құрамдас бөлігі бар. Көзбе-көз байланыстың жоқтығы сияқты бөліктер

мейліншеагрессиялықәрекеттердіөршітудеасамаңызды.

2. Физикалық арақашықтық. Шабуылдаушы үшін физикалық

арақашықтықтың өзі-ақ тежелуге жеткілікті. Құрбан едел-жедел немесе

әрқандай физикалық әрекеттермен қарымта қайтара алмайтын болса,

шабуылдаушы еркінсіп кетеді. Шабуылдаушы мен құрбан арасын бөліп

тұрған арақашықтық шабуылдаушы іс-әрекетінің сипатын өзгерте алады.

Мысалы, болмай қоймайтын физикалық қоқан-лоқы бетпе-бет жағдайда

оңай көрінеді, бірақ онлайн-байланыста оны байқату оңай емес. Оның

орнына,шабуылдаушыболашаққақатыстыдөңайбаткөрсетуімүмкін.Бұл

құрбанғаагрессияныңәсерінарттыратүседі.

3. Күшейту. Бетпе-бет жағдайда шабуылдаушы мен құрбан бір-бірін көре

алады, бақылап тұрғандардың кім және қанша екенін байқай алады.

Онлайн-агрессияаудиториясыдәлосындайайқынемес.Олөтезорболуы

да мүмкін. Әлеуметтік желідегі шамға тиетін жазбаны осы адамның

желідегі барлық қосылушысы көреді; ең жаманы, олардың кейбіреуі

хабарламаны ретуиттеуі немесе көшіріп басуы ықтимал. Бұл болса,

аудитория ішіндегі вирустық жарылысқа душар етеді. Бір ғана адам өз

нысанасы жайлы ренішті пікірлерімен әлеуметтік желілер арқылы

мыңдаған,тіптімиллиондағанадамдықамтуымүмкін.Ашулыжәнежалған

қауесеттаратпақболғанкезкелгенадамбірігекетуүшінмыңдағаннемесе

миллиондағанадамдыширықтырыпқояалады.Бұлашуданқалшылдаған

әлеуметтікжеліакуласыныңбейнесінкөзалдыңызғакелтіреді.

4. Тұрақтылық. Жүзбе-жүз кездесу кезіндегі жайттар бір-ақ рет болады,

естелігі жоғалады. Сол кездегі әңгіме ұмытылуы немесе уақыт өте келе

еске түсірілуі, ал бейне қайта жаңғыртылуы мүмкін. Бірақ онлайнда

агрессиялыәрекеттерүнеміболып тұрады, сондықтанқұрбан онықайта-

қайтасезінеді.Әрине,олізіненқалмағанэлектронхаттардынемеседауыс

хабарламаларды өшіріп тастайды, бірақ онлайнда болатын нәрселердің

көбіоңайлықпенөшірілесалмайды.Әлеуметтікжелілердегіхабарламалар,

жасанды уеб-сайттар, туиттер және Instagram суреттері өте тұрақты, ал

іздеуқұралдарыадамжадынанбаяғыдаөшіпқалатынзалалдысуреттерді

оңай тауып ала қояды. Сол арқылы шабуылдаушы қайтадан ізге түсіп,

құрбанқайтаданашуғамінеді.

5. Мультимедианы қолдану. Сурет мың сөз айтатын болса, аудиожазба –

миллион, ал видео одан да көп сөзге жол ашады. Мультимедиалық

тұсаукесерлер–олардыңнысанағаәсеретуітұрғысынанқарағандағыойын

ауысымдары.Адамдардыңонлайндаөздерітуралынежариялайтынынада

тежелу әсер етеді, сондықтан шабуылдаушы біреудің ізіне түсу үшін

пайдаланатын ыңғайсыз және әшкерелеуші мультимедиалық

материалдарды табуы аса қиынға соқпайды. Адам ұялы телефонның

камерасын,аудиожазбалардыжәнебейнекамералардыкеңіненқолданады,

демек,адамныңкезкелгеніс-әрекетікезкелгенуақыттажазылыпалынады

деугедеболады.Бірсауалнамадабелгіліболғандай, адамдардыыңғайсыз

және әшкерелейтін жағдайларда видеоға түсіру мәселесінде көп адамда

этикалықкүмән-күдікжоққатән.

ОНЛАЙНДААГРЕССИЯЛЫМІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫБӘСЕҢДЕТУ

СТРАТЕГИЯСЫ

Осытараудаталқыланатынстратегиялардыңбірқатарыонлайн-

орталардағықызудытөмендетіп,жаулықпиғылдыңжалпыдеңгейін

азайтуғакөмектеседі.ҚазірALLCAPSбелгілерітіптітерімшініңсаусағы

тайыпкетіп,capslockпернесінабайсыздабасыпқалсадаашу

шақыратынынбəрібілугетиіс.Смайликтердіде,əсіресешиеленіскен

жағдайлардамысқылдыбілдіретінсмайликтердідеабайлапқолдануымыз

керек.Оларқысымдыазайтуорнына,өршітіпжібереді.Интернеттің

тежеушіерекшеліктеріменқатар,өзіңіздіөшпенділікпен,шалтнемесе

агрессиялыұстауғаəкелетінашулысезімніңөршуіненсақтандыратын

тəсілдіңбірі–катарсистіталқылау.

Қоғамдықортада«тролльдердітамақтандырмау»ұстанымыадамдар

өздерінөшпенділікпенұстасанемесеөзгелергетілтигізсе,оларғамүлде

назараудармауғажолашады.Тіптісізтролльгекерінемесесынижауап

берсеңізде,əйтеуірбіреудіңжауапберуімарапатсияқтыкөрінедіде,олда

жауапжазуғакіріседі.Онлайн-ортадағыкөзбе-көзбайланыстызерттеуде

қауіптітежелудібəсеңдететінқызықтыкеңесбереалады.Аккаунтсуретін

қосқанкезде,көзбе-көзбайланыстыелестететіндейетіп,камерағатікқарап

тұрғансуретіңіздітаңдаңыз.

Əлеуметтікжелідебіреуөзіндұрысұстамаса,сізтаңдайтынбасқада

жолдаржеткілікті.

Доскөңілемес,жақтасемес,байланыстыемес

Əлеуметтікжелілердіңсайттарындапрофильиелеріunfriend,unfollow

функцияларыніскеқосыпнемесебасқадатəсілдерменөзжелілерінен

жағымсызадамдыажыратыптастауғатырысады.Facebookқолданушылары

арасындажүргізгенсауалнамабарысында,сыныптасескідостартеріс

кететінжəнекеліспеушіліктуындататынсаясинемеседінисенімдерін

көрсететіндіктенде,доскөңілжандаремесекеніанықталған.

Достар

жоғарысыныптардаоқыпжүргенде,бұлсенімдерсоншалықтерең

болмағанболар,бірақуақытөтекелеоларбір-біріненалыстайбастайды.

Жазбаларыішпыстырарлықжəнеөтежиіболғандықтанданемесеолар

жекежағдайдақолданушыныңмінез-құлқынаəйтеуірбірқарсылық

білдіргендіктенде,бұрынғыдостардоскөңілжандарболмайшығады.

Facebookсияқтысайттардадостықкөңілтанытпағандарэмоциялықəсерді

жиісезінеді,оныңкейбірітіптіауырлауболуымүмкін.Көпадамтаңғалып,

неболыпжатқанындабайқамайды,кейбіреуіосыжағдайғаорайөзін

мазасызжəнеқапалысезінеді.Егердостарыңызкөпболса,əлдебіреуді

əлеуметтікжелідегі«дос»ретіндеқалдырудыңқұныөтетөмен.

Теріспиғылдылықтыңсалдарытуралыкеңірекойланып,байсалдыжұмыс

істегенжөн.Шынайыөмірдеқарым-қатынастінтуірдібіртүртуарқылы

аяқастыаяқталасалмайды.Керісінше,оларуақытөтекеле,екітараптың

біреуінемесеекеуідесыртайналғандашегінежетеді.

Контекстікколлапсқұбылысы(2-тараудықараңыз)достартізімін

сараптауниетінежолашады.Біразуақыттансоңпрофильиесіорта

мектептегідосы,колледждегіжолдасы,жұмыстағыəріптесі,бастығы,

отбасымүшелері,футболжанкүйерлері,саясиқауымдастықмүшелеріжəне

т.б.көптегенадамдармендостаса,байланысанемесеолардыңпарақшасына

жазылаалады.Бірнешеаудиторияменбайланыстыбасқаруоңайшаруа

емес.Əркелкіліктіескерсек,желіиесініңкезкелгенмүшесікемдегенде

басқабірнешеадамныңшамынатиетінхабарламажариялайнемесе

сілтемеқосаалады.

Қалайдегендеде,сізөзəлеуметтікжеліңіздегіадамдыөшіріптастайтын

болсаңыз,оғанхабарламабарады.Бұлжайтолардымейліншемұқиятжəне

хабарламаларғасезімталболуғамəжбүрлейді.Мұндайдаолартіпті

ақымақтықістеуідемүмкін.Достықтаншығаруданбөлек,Facebook-тің

бағдарламалықжасақтамасынжасаушылартеріспиғылдыларданбасқа

нақтыдостарсаныназайтуүшінпрофильиелерінеарнапбірнешенұсқа

жасапшығарды.Мысалы,профильиесібасқаларпікіржазаалмасүшін

қолданушыныңкейбіркүмəндіхабарламасынжаңалықтартаспасынан

жасырыпнемесеunfollowкомандасыныңкөмегіментолықтайөшіріп

тастайалады.Басқаадамдардыңпікірлеріпікірайтушыныңназарын

аударып,мəселенітереңдетіпнемесеұзартыпжіберуімүмкін.Бұларалық

қадамдармінез-құлықтықалыптастыратынкүшеюқуатыжəнеоның

жоқтығыжайлыпсихологиясаласындағызерттеулерменүндес.Қолдау

табатынмінез-құлықүлгілеріқайталаныпотырады,алқолдаутаппағаны

ақырындапжоғалабереді.

Онлайн-абыройжүйесі

Проәлеуметтік онлайн-мінез-құлыққа сай келетін, агрессияны бәсеңдететін

технологиялықтәсілдержұмыскөлеміөтеүлкеніріқоғамдастықтардакөбейіп

келеді. Оны адам-модераторлардың басқаруы да қиындап барады. Жалпы

стратегия – 4.1-кестеде келтірілген көрсеткіштерді пайдалана отырып,

қоғамдастық өкілдері қатысатын абырой жүйесін өрістету. Бұл жүйелер тіл

тигізуші мазмұнды ығыстырғаннан да көп көмегін тигізеді. Олардың кейбірі

шынмәніндесайттабысыныңажырағысызбөлшегі,тіптісайттыңөмірсүруінің

бастысебебіболыпкетеді.

Мысалы,Yelp.comсайтындабөлшексаудақолданушыларыныңшолуы

топтастырылған.Басқаларжергіліктімейрамханалар,шаштараздарнемесе

автосалондаржайлынеайтатынынбілуүшінкелушілерсайтпентанысады

жəнеөзшолуынжазады.Адамдардыңсайтқакіруініңмаңыздысебебі–

қолданушыларқалдыратынпікірлержəнекомпьютересептепшығаратын

түрліфакторларғанегізделгенбелгілішолуларұсынушыYelpабырой

жүйесі.Yelpқызметкерлеріжасандынемесетілтигізушіпікірлердікері

қайтарып,адамдарғамаңыздырақпікірлердікөрсететінбағдарламалық

жасақтаманыбаптауүшінаянбайеңбекетеді.

4.1-кесте.Абыройжүйесініңкөрсеткіштері

КОНТЕНТ

АБЫРОЙЫ

АБЫРОЙТҮРІ

КӨРСЕТКІШҮЛГІЛЕРІ

Жарнама

абыройы

(карма)

Үлгімөлшері

Оқырмандарпікірлерініңрейтингі

Басқаоқырмандарқиянатдеп

қарастырғанхабарламаларсаны

Басқақолданушыларбөліскен

(мысалы,ретуиттеген)жарнамадағыматериалдарсаны

Контент

абыройы

Лайктар,антилайктар,

шошайған/төментүсірілгенбасбармақтарсаны

Жауаптарсаны

Контенттітілтигізетіннемесебасқадажағдайларменөрескел

хабарлағаноқырмандарсаны

Сөздердіңжалпысаны

Сөздердіңорташаұзақтығы

Көрілімсаны

Жалпыбөлісусаны

Үлестермөлшері,басқалардыңорташарейтингі,шошайғаннемесетөмен

түсірілгенбасбармақтар,лайктар,акцияларжəнесоларғабайланысты

өлшемдерсияқтыайнымалылардыанықтаудаабыройжүйесініңтиімділігі

өтезор.Оларқоғамдастыққаоңүлесқосатынадамдардымарапаттауға

көмектеседі,бірақүлесіқұпталмайтынадамдардышеткеқағады.Мысалы,

оқырмандарғапікір,видеороликнемесебасқадаматериалдартүрінде

мазмұнқосуғамүмкіндікберетінуеб-сайттардыңбасымбөлігі

«Асырасілтеушіліктуралыхабарлау»сілтемесіндеүстепқояды.Көлемнің

тымкөптігіненкейбіржүйелеросылайхабарланғанкезкелгенмазмұнды

адамкөзіментексеругеуақытжұмсауорнына,едел-жеделжойыпжібереді.

Дегенмен«əуеліату,соданкейінсұраққою»тəсілініңкемшілігіжеткілікті.

Кейбірқолданушылар«асырасілтеушіліктуралы»контенттекемсітушілік

барболғандықтанемес,салушыныңкөзқарасыменкеліспегендіктен-ақ

хабарлайсалады.Өзініңсалғаныəділетсізжəнеедел-жеделжойылып

кеткеніүшін«жапашеккен»адамқарымтақайтарып,керікөзқарастағы

адамныңжазбасыжайлы«асырасілтеушілік»сілтемесінбасақояды.Бұл

шиеленістезтереңдеп,тіксінгенқолданушыларқоғамдастықтаншығып

кетеберетінінкөзалдыңызғакелтіріңізші.Алшынмəніндерецензенттер

хабарламажойылмастанбұрынхабарланғанмазмұндытексеругенемесе

салушығатыйымсалуғатиіс.

Абыройжүйесіндегітағыбірмəсележылдамдамыпкележатқан

қауымдастықтыбылғайтынжəнебасқақолданушыларкөрмесбұрын

балағаттаушынемесетілтигізушімазмұндышектеугетырысатынкез

келгенбағдарламалықсүзгініайналыпөтеалатынтролльдерден

туындайды.

Yahoo!Answers-тедеосындаймəселеболды,өйткенібұл

сайттыңтартымдыерекшелігізаманауилығыеді.Біреусұраққоярболса,ол

басқаадамдардыңараласуынсызнемесемақұлдауынсыз-аққоғамдастық

мүшелерібірденжауапберуүшінбеттіңүстіңгіжағынакөтеріледі.

Бағдарламалықжасақтаматұрпайысөздеріменallcaps(басəріппен

жазылғансөздерді)бархабарламалардыоңайсүзгілейді,бірақ

тролльдердіңəдепсізсұрақтарыменжауаптарынанықтайалмайқалады.

Каннибализмгеқатыстықорлаушысұрақжоғарығашығып,бірнешесағат

бойытұрыпқалғанда,Yahoo!инженерлерімəселеніңшешімінтабу

қажеттігінтүсінді.

Yahoo!кезкелгенқолданушытілтигізетіндепхабарлағанкезкелген

мазмұндыжойыпжіберіп,«біріншіату»тəсілінқолданғысыкелмеді.

Өйткеніжалғандеректерөтекөпеді.Оныңорнынаинженерлер

қоғамдастықмүшелерінебелгілібірмазмұндыасырасілтеушілікпендауыс

беруарқылы«жасыру»құқығынберіп,тапсырманыбөлшектеутəсілін

ойлаптапты.Бұлдисплейдентілтигізетінхабарламаныжоюғакететін

уақыттықаттықысқартты,сөйтіп,тролльдердіңYahoo!Answers-теойнап

уақытөткізуқалауынқайтарыптастағандайболды.

Yahoo!мазмұнынжасырыптастағанавторғаапелляцияпроцесінтүсіндіру

үшінжеделэлектронхатжіберіп,осыжүйегетағыбіркереметжаңалық

қосты.Тролльдеркөпжағдайдаэлектронпоштаныңшынайымекенжайын

көрсетпейді.Сондықтанмазмұнықателесіпжасырылғанқоғамдастықтың

шынайымүшелерінеқарағанда,тролльдерапелляциялықпроцессжайлы

білмейтінболды.

Онлайн-агрессияныбəсеңдетугежолашатынтехнологиянықолданатын

стратегияларбағдарламалықжасақтаманыңжақсараберуінеорай

қазіргідендекеңтаралуымүмкін.Онлайн-орталаркөпжағдайдатіптіөте

бейбітадамдардыңашуыменызасынтудыратынерекшеліктергедеие,

сондай-ақоныбəсеңдететіннемесебұғаттайтынэлементтердідеөзіқоса

алады.Онлайн-орталардабіздіңмінез-құлқымызғаəсерететінненəрсе

барынкөбірекбілгенсайын,осыстратегиялардамейліншежақсаратүседі.

ҚОСЫМША

1. Two guilty over abusive tweets. (2014, January 7). BBC News.

Retrievedfromwww.bbc.com/news/uk-25641941

2. Barker,R.,Dembo,T.,&Lewin,K.(1941).Frustrationandregression:

An experiment with young children (Vol. 2). Iowa City: University of

IowaPress.

3. Harris,M.В.(1974).Mediatorsbetweenfrustrationandaggressionina

fieldexperiment.JournalofExperimentalSocialPsychology,10(6),561-

571.doi:10.1016/0022-1031(74)90079-1

4. Drèze, X., & Hussherr, F.-X. (2003). Internet advertising: Is anybody

watching? Journal of Interactive Marketing, 17(4), 8-23.

doi:10.1002/dir.l0063

5. Brasel, S. A. (2010). Embedded promotions in online services: How

goal-relevance ambiguity shapes response and affect. Journal of

Experimental Psychology: Applied, 16(3), 263-280.

doi:10.1037/a0020831

6. Surveyshows:Majorityofconsumersfrustratedwithwebself-service,

want a «human» touch. (2013, December 16). Nuance

Communications. Retrieved April 19, 2014, from

http://www.nuance.com/company/news-room/press- releases/Nina

WebSurvey.docx

7. Newton, E. L. (1990). The rocky road from actions to intentions.

(Doctoraldissertation).StanfordUniversity,California.Retrievedfrom

http://search.proquest.com/pqdtft/docview/303855973/abstract/722E7EA3451B4915PQ/4?

accountid=11752

8. Kruger,J.,Epley,N.,Parker,J.,&Ng,Z.-W.(2005).Egocentrismover

e-mail: Can we communicate as well as we think? Journal of

Personality and Social Psychology, 89(6), 925-936. doi:10.1037/0022-

3514.89.6.925

9. Thompsen,P.A., &Foulger,D.A. (1996). Effectsofpictographsand

quotingonflaminginelectronicmail.ComputersinHumanBehavior,

12(2),225-243.doi:10.1016/0747-5632(96)00004-0

10. Zimbardo,P.G.(1969).Thehumanchoice:Individuation,reason,and

order versus deindividuation, impulse, and chaos. Nebraska

SymposiumonMotivation,17,237-307.

11. Siegel,J.,Dubrovsky,V.,Kiesler,S.,&McGuire,T.W.(1986).Group

processes in computer-mediated communication. Organizational

BehaviorandHumanDecisionProcesses,37(2),157.

12. OrengoCastellá,V.,ZornozaAbad,A.M.,PrietoAlonso,F.,&Peiro

Silla,J.M.(2000).Theinfluenceoffamiliarityamonggroupmembers,

groupatmosphereandassertivenessonuninhibitedbehaviorthrough

threedifferentcommunicationmedia.ComputersinHumanBehavior,

16(2),141-159.doi:10.1016/S0747-5632(00)00012-l

13. Lapidot-Lefler,N.,&Barak,A.(2012).Effectsofanonymity,invisibility,

and lack of eye-contact on toxic online disinhibition. Computers in

HumanBehavior,28(2),434-443.doi:10.1016/j.chb.2011.10.014

14. Ferenstein, G. (2012, July 29). Surprisingly good evidence that real

namepoliciesfailtoimprovecomments.TechCrunch.Retrievedfrom

http://techcrunch.com/2012/07/29/surprisingly-good-evidence-that-

real-name-policies-fail-to-improve-comments/

15. Martin, M. M., Anderson, С. M., & Horvath, C. L. (1996). Feelings

about verbal aggression: Justifications for sending and hurt from

receiving verbally aggressive messages. Communication Research

Reports,13(1),19-26.

16. Dengerink, H. A., & Myers, J. D. (1977). Effects of failure and

depressiononsubsequentaggression.JournalofPersonalityandSocial

Psychology, 35, 88-96. doi:10.1037/0022-3514.35.2.88; Taylor, S. P., &

Pisano,R.(1971).Physicalaggressionasafunctionoffrustrationand

physical attack. The Journal of Social Psychology, 84(2), 261-267.

doi:10.1080/00224545.1971.9922494; Ohbuchi, K., & Kambara, T.

(1985). Attacker's intent and awareness of outcome, impression

management, and retaliation. Journal of Experimental Social

Psychology,21(4),321-330.doi:10.1016/0022-1031(85)90033-2

17. Smith, С. B., McLaughlin, M. L., & Osborne, К. K. (1997). Conduct

control on Usenet. Journal of Computer-Mediated Communication,

2(4).

18. Davis,К.E.,&Jones,E.E.(1960).Changesininterpersonalperception

asameansofreducingcognitivedissonance.TheJournalofAbnormal

andSocialPsychology,61(3),402-410.doi:10.1037/h0044214

19. Buckels,E.E.,Trapnell,P.D.,&Paulhus,D.L.(2014).Trollsjustwant

to have fun. Personality and Individual Differences. 67, 97-102.

doi:10.1016/j.paid.2014.01.016

20. Ebbesen,E.B.,Duncan,B.,&Konecni,V.J.(1975).Effectsofcontent

ofverbalaggressiononfutureverbalaggression:Afieldexperiment.

Journal of Experimental Social Psychology, 11(2), 192-204.

doi:10.1016/S0022-1031(75)80021-7

21. Arenaria. (2014). NO I DON'T WANT. Just Rage. Retrieved from

www.justrage.com/story.php?id=10346

22. Martin, R. C., Coyier, K. R., VanSistine, L. M., & Schroeder, K. L.

(2013). Anger on the Internet: The perceived value of rant-sites.

CyberPsychology, Behavior and Social Networking, 16(2), 119-122.

doi:10.1089/cyber.2012.0130

23. Dreßing, H., Bailer, J., Anders, A., Wagner, H., & Gallas, C. (2014).

Cyberstalkingin a largesample ofsocial network users: Prevalence,

characteristics,and impact uponvictims. Cyberpsychology, Behavior,

andSocialNetworking,17(2),61-67.doi:10.1089/cyber.2012.0231

24. Survey:50%ofAmericansarecellphonevideospies.(2011,October

11).CNET.RetrievedMay5,2014,fromwww.cnet.com/news/survey-

50-of-americans-are-cell-phone-video-spies/

25. Sibona, G., & Walczak, S. (2011). Unfriending on Facebook: Friend

request and online/offline behavior analysis (pp. 1-10). Presented at

the 44th HawaiiInternationalConference onSystemSciences, Kauai,

HI:IEEE.doi:10.1109/HICSS.2011.467

26. Farmer, R., & Glass, B. (2010). Building web reputation systems.

Sebastopol,CA:YahooPress.

Желідегіұнатужəнежақсыкөру:Тұлғааралықтартымдылық

психологиясы

Тығыздостыққатынастыарттыру,романтикаіздеужəнеосықатынастарды

қадірлеу–интернеттүбегейліөзгертетінөмірлікшаруалар.Адамдар

серіктестіонлайннаніздепқанақоймайды;көпшілігісөйлесужəне

байланыстақалуүшінөзонлайн-құралдарынажүгінеді.Қабылданған

анонимдік,физикалықарақашықтықжəнебейвербалбелгілердің

жеткіліксіздігісекілдіерекшеліктерсалдарынанонлайн-ортаныңашумен

қысымдыарттыратынынкөрдік.Бірақосыорталартығыздостық

қатынасқа,романтикағажəнемахаббатқақалайəсеретеді?

Көпжағдайдаəлеуметтікжелілерменбасқадаонлайн-құралдаркүштіжеке

бөлшегібарқарым-қатынастардытолықтырады.Əрине,əлеуметтік

желілердегідостардыңкөпшілігіпрофильиелерініңбасымбөлігімен

өмірдедетанысболады.Сондықтанонлайн-қатынастарсөйлесу,жеке

жолығу,отбасылықжиналыс,кездесунемесетелефонсоғусияқты

қатынастыңбаймазмұныныңбірқырығана.Солайболатұрсада,адамдар

танысусайттарында,қолдаутоптарында,көпқолданыстырөлдіконлайн

ойындарда(MMORPG)жəнежұмыстағывиртуалкомандалардыңмүшесі

ретіндедебіріншіретжолығысады.

Тұлғааралықтартымдылықөтекөлемдітүрдезерттелген.Олбірадамның

екіншісінеəсіресебіріншікездесудеұмтылуыныңсебебінедеекенінашып

көрсетеді.Əуелішынайыөмірдеұмтылуғаықпалететінфакторларды

қарастырыпалайық.

ТҰЛҒААРАЛЫҚТАРТЫМДЫЛЫҚНЕГІЗДЕРІ,ОФФЛАЙН

Басқаадамдыкездестіргенкезде,сізоладамұнайдыдептүйінжасайсыз

ба,əлдежақыныраққатынастатанитүскіңізкелеме?Кейадамдардың

қандайқасиетітартады?Негесіздібасқаемес,бірғанаадамромантикалық

тұрғыдаеліктіреді?Зерттеушілер:«Ықтималəріптестенқандайқасиет

іздейсіз?»–депсұрағанда,адамдар–адалдық,əзілқойлық,ақылдылық,

мейірімділікжəнесенімділіксияқтықасиеттердісанамалайжөнеледі.

Əйелдергеқарағандаеркектерөзініңкемелжолдасыныңсыртқы

тартымдылығынжоғарыбағалауғабейім,алəйелдереркектердіңтабыс

табумүмкіндігінкөбірекқарастырады.

Бірақекеуідесыртқыкелбеттіңеңмаңыздыфакторемесекеніндəлелдеп

бағады.Бұлсөзайтылғанкездежақсы-ақжəнеадамныңмінезінтүсіну

үшінадамдар,шынындада,сыртқыкелбеттіңарғыжағынақарауға

ұмтылатыныннұсқайды.Бірақ,шынындада,осықасиеттерөзгелерді

қызықтырама?

Сыртқытартымдылықтыңтартылыскүші

Миннесотауниверситетіндежүргізілгендəстүрлізерттеуде

экспериментшілержаңакелушілергеҚұттықтауаптасында«дəлсізсияқты

ерекшеқызығушылығыбарадамменкездесудіңтамашамүмкіндігі»деген

жарнамаменұйымдастырылған«Компьютербиіне»барудыұсынды.

ҚызығушылықтанытқаншəкірттерСтуденттікодаққабарды.Ондатөрт

бюрократолардыңжекекуəлігінтексердіде,студенттердітестілеу

бөлмесінекіргізді.Сосынкоднөміріқойылғананкетатаратты.Төрт

«бюрократ»шынмəніндезерттеушілердіңсыбайласыеді.Оларғабар-жоғы

бірнешесекундішіндегіқатынаскезіндеəрадамныңсыртқы

тартымдылығын1-ден(өтесүйкімсіз)8-ге(өтетартымды)дейінгі

шкаламенбағалаутапсырылды.Анкетадастуденттерөздерінтанымалдық,

өзқадірінсезіну,кездесугеқолжеткізудіңжеңіл-ауырлығыжəнекөрмей-

білмейкездесералдындағымазасызданусекілдіөлшемдербойынша

бағалады.Зерттеушілерстандарттытестінідебағалап,қатысушылардың

академиялықкөрсеткішіндеалды.

Қатысушыларөзжауаптарыкөрмей-білмейтұрғанкездегікездесудегімен

салыстырыладыдепкүткенмен,шындығындаоларкездейсоқтаңдалғанеді.

Текбіререкшелікболды.Рейтингтежоғарырақтұрғанəйелдерөздерінен

төмендегіеркектердімүлдетаңдағанжоқ.Оданкейінқатысушыларөз

жұбыменкездесуүшінбигебарды.Үзіліскезіндеқатысушыларкоднөмірі

барформатолтырып,өздерітаңдағанжұптыжəнекөрмей-білмейтанысуды

бағалауүшінтағыбіранкетатолтырды.Зерттеушілерқарым-қатынастың

қалайөрбіпжатқанынкөруүшіносыстуденттердібірнешеайбойы

бақылады.

Бұлзерттеудеайрықшамаңызыбар,барыншаескерілгенжалғызерекшелік

–сыртқытартымдылықеді.Əйелтартымдыболғансайын(сыбайластар

белгілегентəуелсізрейтингбойынша),оғанкездесуұнайбердіжəнетағы

дакездесугеұмтылды.Əйелдержайлыдаосыныайтуғаболареді.Бұған

таңдануғаболады,өйткеніəйелдерсыртқытартымдылыққақатты

қызығушылықтанытақоймайдығой.Оларғадакөркемеркектерұнайды,

сондықтанкездесугеқайташыққысыкеліптұрды.

Бұладамдардың«басқадакөптегенмінезерекшеліктерінбағалаймыз»деп

сендіруүрдісіболсакерек.Бірақжылдамтанысқанкездердеоларбəрібір

сыртқытартымдылыққаерекшемəнбереді.Бірзерттеудеəркездесу

уақыты5минутқасозылатын1сағаттықшарағабармасбұрын,

қатысушыларөздерініңсаясикөзқарасы,құндылықтары,жеке

қызығушылықтарыжəнебасқадамəселелержөніндегісауалнама

толтырды.

2

Əрқатысушыныңсыртқытартымдылығынзерттеутобыөз

бетіншебағалады.Мұндадажылдамкездесудееңмықтыөлшемсыртқы

тартымдылықболды.

Бетпе-беткездесудесыртқытартымдылық–өтекүштімагнит.«Əдемілік–

əншейіннəрсеғана»немесе«əдеміліктіжасайтыннəрсеəдемі»десекте,

шындық–біріншікездесуде-ақсіздіұнатқанынқаласаңыз,сыртқы

тартымдылықтыңүлкенбасымдықекенінде.Біздіңсүйкімдіадамдар

жайлыстереотиптерімізсыртқыкелбеткеғанамəнберіпқоюдантереңірек.

Бізоларды–бақытты,көпшіл,жылышырайлы,мейірімді,тартымды,

табыстыжəнеақылдыдепбағалаймыз.

Сыртқытартымдылықтуралыстереотиптеріміздіңкеңтаралып,күшейіп

алғанысонша–зерттеушілерқарастырғантүрліжағдайлардыңбəрінде

дерлікбіздіңайналамыздағыжандарғадегенқарым-қатынасымызғаықпал

етеді.Мысалы,жазбаларыжəнесуреттеріарқылыстуденттердіңақыл-

парасатыменықтималтабысынбағалағанкезде,оқытушыларсүйкімсіздеу

студенттергеқарағандасүйкімділерінежоғарыбағаберугебейімболып

келеді.

Тартымдылыққызметкерлердіжұмысқаалу,саясикандидаттың

мүмкіндігіншамалау,тіптіадамдардыңтабатынтабысынмөлшерлеу

шешімінедеəсеретеді.Косметикалықхирургияныңөркендептұрған

бизнесекенінетаңданғанымызжөнбе?Біздітартымдылықшкаласы

бойыншабір-екісатыжоғарыкөтергенкезкелгенхирургиялықықпалдың

əсеріболмайқоймайтынынболжауқиынемес.

Əдеміжандарғаіштартыпқарайтындықтан,бізоларғажақсықатынас

жасап,көпназараударуғаықыластымыз.Оңқарым-қатынасжасауарқылы

олардыңжақсықасиетінанықтап,өздерінесенімдіететүсугеболады.Оң

қарым-қатынаспеноңнәтиженіңқалайбасталатынынкөрсететін

бұрынғыбірэксперименттеколледждегіерадамдар«танысу»

экспериментіндеөздерінқалайұстағаныбақыланды.

Еркектерəйелстуденттерменжұптастырылды,алайдаоларбетпе-бетемес,

домофонарқылытанысуғатиісболды.Əрерадамөзсеріктесіжайлы

деректеркітапшасыналды,бірақоныңішінде,өздеріңізсезіпотырғандай,

зерттеушілерөзгерткенсуреттебареді.Еркектердіңжартысыөтесүйкімді

əйелмен,қалғанжартысысүйкімсіздеуəйелменсөйлесіптұрмыздеп

ойлады.

«Өтеəдеміəйелменсөйлесіптұрмын»депойлағанеркектерсеріктесінкөп

қасиетібойыншаоңбағалағанытаңдандырмасакерек.Олардыңойынша,

серіктесəйелбайсалды,əзілқой,көпшіл,қысқасы,өтетамашаадамболды.

Алəдеміемесəйелменсөйлесіптұрғанынасенімдіболғандарəйелдің

мінезіменіс-əрекетіненқаттыəсерленеалғанжоқ.Серіктесіқайсуретке

қарағанынбілмеседе,суреттіңқандайекеніəйелдердіңіс-əрекетінедеəсер

етті.Əңгіменіңəйелдерайтқанбөлігінтыңдағантəуелсізбақылаушыларда,

еркектерəйелдердіəдемідепсанағанкезде,шынындада,оларғасенімді

жəнеөтетартымдыдепбағаберді.Əдемі(бірақойшағанаəдемі)суретке

қарағанеркектіңоңқатынасы,шынайысырткелбетініңқандайболғанына

қарамастан,домофонныңарғыбетіндегіəйелдіңжақсықасиеттерінашып

көрсетугежеткіліктіболды.

Сырткелбеттіескермегенде:жақындықжәнедостыққатынас

Сыртқытартымдылықұмтылудыңнегізгібөлшегіболсада,ойынғабасқа

факторлардаараласады.Мысалы,қарапайымжақындықсіздіңшынайы

өмірдекімменкездесетініңіздікөрсетеді.Сіздостасасызжəнежиікөретін

адамыңызға–көршіқызғаүйленесізнемесекөршібалағатұрмысқа

шығасыз.Көпжағдайдаоларбіркеңседежұмысістейді,сіздің

ауданыңыздатұрады,бірсыныпқақабылданадынемесекүндебірпойызға

мініп-түседі.

Жақындықэффектісініңнақтытүсіндірмесініңбірі–олбасқаадаммен

кездесіп,танысуғамүмкіндікбереді.Басқаадамсізгебелгілі,тымтаныс

болыпкетеді.Достыққатынасқабойсұныпкетудіжақтырмаужайлыескі

мақалдəлемес.Бойсұнужеккөрушіліктіемес,ықыластытудырады.

Достыққатынасбізгеадамдардыңғанаемес,кезкелгенжаңастимулдың

қаншалықұнайтынынадаықпалетеді.ПсихологРобертЗайонцөте

қызықтызерттеужүргізіп,қатысушыларғамыңнанбірсекундтықөте

қысқасəттеəртүрлікөптегенкөпбұрыштаркөрсетті.

Соданкейінолбірдей

көпбұрыштардыбасқадажаңакөпбұрыштарғақосыпкөрсетіп,

қатысушыларданəрбіркөпбұрышқаншалықтыұнағанынжəнеоныбұрын

естесақтаған-сақтамағандарынсұрады.Адамдарескетүсірутестінен

жақсынəтижекөрсетеалмады,бірақ,еңқызығы,оларғақолдарындабұрын

болмағанкөпбұрыштарғақарағанда,бұрынкөргенфигураларкөбірек

«ұнады».Əйтеуірбірдеңгейдеқатысушыларқарапайымықпаларқылы

көпбұрыштарғаоңэмоциялықжақындықтанытты,бірақсанатүкпірінде

оларфигуралардыңөздерінетанысекенінбілмейтінеді.

Ұқсастық

Бірін-біріжоққашығаратынмақалдардыңшындығынбағалау–

психологияныңжалпызерттеумəселесі.Мысалы,«балықшыбалықшыны

алыстантанима?»немесе«əраттасзарядтарбірін-бірітартама?»Бұл

сұрақтардыңжауабыбар,ол–магниттіккүштеремес.Кезекзерттей

отырып,ғалымдарадамдарөзінекөзқарасыменидеяларыұқсасжандарды

ұнататынындəлелдеді.БұлжаңалықТартылысзаңыдегенатауменбелгілі

болды.Дəстүрліэксперименттердіңбіріндеқатысушыларөзпікірлерін,

мысалы,«классикалықмузыканықаттыұнатама?»немесе«оларбала

тəрбиесіжайлынеойлайды?»дегенмəселелербойыншатексеріпкөреді.

Соданкейіноларбасқалардыңжауабынақарап,ұнаған-ұнамағанын

саралайды.Алынғанжауаптурабайланысбарынаңғартты:ұқсас

қатынастарүлесікөпболғансайын,сізсоладамғажақындайбересіз.

Тартылысзаңыбойынша,ұнатуонлайндағытұлғааралықтартылысқа

қатысыбарматематикалықерекшеліктердіңжалпысанынаемес,жалпы

қатынастыңүлесінебайланысты.Мысалы,сізалтымəселебойынша

Джейнніңкөзқарасынбілеаласыз,соныңүшеуіменкелісесіз(50пайыз).

Джеккөбірекайтты;оныңонмəселегекөзқарасынбілесіз,төртеуімен

көзқарасыңызүйлеседі(40пайыз).Джекпенкөпмəселебойыншаортақ

көзқарастаболсаңызда,сізгеДжейнұнайды.Өйткеніұқсастықүлесі

жоғары.Əрине,бұлдəлкөрсеткіштердібізшынайыөмірдецифрлық

есептегішарқылышығарыпотырғанымызжоқ,дегенменүрдісбар.

Юмор

Біреубіздікүлдіреалса,қаттыұнайма?Бұлəркездеəрқалай.Əлеуметтік

тартымдылықмəселесінеарналғанзерттеудеМелиссаБекеляВанзермен

əріптестеріқатысушыларғаөзəзілкештігіменəлеуметтікөмірітуралы

анкетатолтырудытапсырды.Оларғаанкетаныңсəлбасқашатүрінөзінің

екітанысынаберугеөтінішжасады.Таныстарбір-бірініңəзілкештігімен

тартымдылығытуралынеойлайтынынбағалауғатиісболды.

Таныстарыданақтылағандай,қатысушыларөздерініңəзілкештікқасиетіне

сенген.Бірақолардыңəлеуметтіктартымдылықрейтингіәдеттеқандай

əзілайтатынынабайланыстыболды.Əзілнысанасыбасқаадамдарболса,

олардыңəлеуметтіктартымдылығыасажоғарыболақойғанжоқ,ал

адамдарөзінжиіреккүлкінысанасыетсе,керісіншеболды.Топтағыең

күлкіліадамдаржалғыздықтанкөпжапашекпеді.Бұлолардыңадамдарға

ұнайтынын,адамдаролардыіздептұратынынбілдірсекерек.

«Менсағанұнаймын,сендемағанұнайсың»спиралі

Сіздібіреужақсыкөрсе,сізгедеоладамұнайды.Бұлсіздің

масаттанғаныңызданболсакерек.Өйткенібасқаадамғасүйкімді

көрінсеңіз,өзіңіздіжоғарыбағалайбастайсыз.Сіздібіреужақсыкөрсе

жып-жылы,буалдыр,əдемісезімдергешомылыпжүресіз.Біреуге

ұнайтыныңыздыжайғанабілгенсоң,сізэго-бустерболыпшығакелуіңіз

мүмкін.Соладамменкелесіжолысөйлескенде,бұрынғыданбасқаша,

мүмкін,жылырақжəнедостықпейілменəрекететесіз.Басқаадам

өзгерістердібайқап,сіздіжақсыкөретүсіп,өтежылықарап,оңпейіл

танытады.Сыртқытартымдылықоңқарым-қатынаспеноңреакция

спиралінтуындатып,басқаадамдардыдасүйіктіететүседі.

Осыжағдайдыанықкөрсеткенбірэксперимент«анонимжазбаны»

жасөспірімдеркейдеəлеуметтікортанықоздыруүшінпайдаланатынын

есіметүсірді.Қалжыңбастарқолқойылмаған,ерекшеықыласпенмахаббат

сезімібаяндалғанжазбаныəзілнысанасыболуғатиіссыныптастарына

жібереді.Сыбайластарбұлжазбаныкімжазуымүмкінекенітуралыжалған

тұспалтаратыпжіберетіндіктен,хаттыалғанадамныңжүріс-тұрысы

өзгереді.Өзінбіреудіңжақсыкөретінінбілгенсоңжəнеөзібасқаадамды

ұнататындықтан,оныңмінез-құлқындаөзгеріспайдаболады.

Бұлзерттеудеқатысушыларөздерінбасқаадамныңұнатқаныннемесе

ұнатпағанынболжауғамəжбүрболдыжəнеосыжағдайғакездейсоқ

таңдалды.Оларқайтажолыққанда,серіктесіөзінжақсыкөретінін

естігендержылышырайменқатынасжасадыжəнеөздеріжайлыкөпнəрсе

айтыпберді.Серіктестерідеөздерінсүйіктідепесептегендергеоң

көзқараспен,алөзінұнатпағандарғатіксінеқарады.Спиральекеудің

арасындағыұмтылысқақарайжылдамөрледінемесежеккөруқұрдымына

қарайтезқұлдилады.Адамдардыадастырып,серіктесіөзінжақсыкөрді,я

жақсыкөрмедідегенойғабөлегенəуелгі«анонимжазба»тізбектіреакция

тудырғанкатализаторболыпшығакелді.Оныңбіреуітұлғааралық

тартылыстыңөрлеушіспираліне–ортақырзалықортасынажолашты.

Екіншісіндеекіадамбірін-біріжақтырмайтынжағдайғажетті.

Тұлғааралықтартымдылықтуралықорытындыдағықызықтымəселе–

кейдеөзімізжайлыəуелгіойытерістеубіреудіңоңпікірінестуүшін

жанұшыражұмысістейтінімізде.Ойынөзгертеалсақ,оларбізге

ақырындапұнайбереді.Бізтіптіоларбіздіқайуақыттаболсадажақсы

көргенінендеартықұнататүсеміз.

ƏлеуметтікпсихологтарЭллиотАронсонменДарвинУндеросы«сюжет

ішіндегісюжетішіндегісюжет»құбылысынзертханадатексерудің

шығармашылықтəсілінжасапшығарды.Эксперименткеəрбірəйеладам

келгенсайын,оғанзерттеутілдікшарттылықтуралыекеніжəнеекінші

еріктітезарадакелетініайтылды.Бұл«басқаерікті»шынмəнінде

сыбайласеді.Экспериментшіəрбірзерттеужиынтығыүшіноғанекіадам

керекекенінтүсіндірді:оныңбіреуі«көмекші»,екіншісізерттеунысаны

болуғатиіс.Əйеладамбіріншікелгендіктен,«көмекші»солболатынында

ескертті.

«Көмекші»рөліндегішынайықатысушығаэкспериментшіменбасқаəйел

арасындағықысқашапікірталастытыңдап,əйелнешеретзатесімнің

көптікжалғауынайтқанынжазыпалутапсырылды.Əйелкөптікжалғауын

айтқансайын,экспериментшіоны«м-м-м-м-м-м»депқұптап,көбірек

айтқызуғажетелепотыратынындаескертті.«Көмекші»сөзгекіріскен

кезде,затесімніңкөптікжалғауынқолданғаныүшінəйелдіқолдап

сөйлегенжоқ.Экспериментшіосыкездеқатысушыныңкөптікжалғауын

əдеттегіденкөпқолданудыжалғастырыпотырған-отырмағанынқарап,

тыңдапотырды.Басқашаайтқанда,сөйлеушарттылығыбасқаадаммен

əңгімегедеауысыпжүребереме?Оларəңгімегеараласып-тоқтап,

араласып-тоқтап,қатысушыменəрқайсысыжетіретсөйлесіпбіткенше

отырды.

Оданкейінзерттеушілерсюжеткесюжеттібайқатпайкіріктірді.Олар

көмекшігеқатысушызерттеудіңнақтымақсатынбілмегенінайтты.

СондықтанмəселеніңмəнісіТұлғааралықтартымдылыққа(!)қатысты

екеніанықеді.Көмекшіменқатысушыарасындағыəрбірəңгімеденкейін

экспериментшіқатысушыданкөмекшітуралыойынсұрады,ассистентте

көмекшіүшінтурасолайістеді.Қитұрқылықмынадаеді:«көмекші»

«қатысушының»бағасынтыңдап,көптікжалғауынсанауғатырысты.

«Қатысушы»шындығындасыбайласболғандықтан,«көмекші»

экспериментшіестігісікелгеннəрсеніестіді.Яғниқатысушыныбарлық

уақыттаұнағанын,барлықуақыттаұнамағаныннемесеөзініңбағалау

мəселесіуақытөтеөзгеріпотырғанынойлауғамəжбүрлегенсценарийдің

жүйелілігінекөзжеткізгісікелді.Кейбірқатысушы«ұтысқа»иеболды,

яғнижағымсызбағалайбастағанмен,жетіəңгіменіңəрқайсысында

жағымдыболатүсті.Басқалары«сəтсіздікке»тапболды–қатысушының

бағасынашарлағанүстіненашарлайберді.

Бұл эксперимент психологиялық зерттеулер тарихындағы ерекше жетістігі

үшінмарапатқаиеболуғатиіс.Тұлғааралықтартымдылықзерттеудіңшынайы

нысанасы бола тұрса да, шынайы қатысушыларға оны көз алдауға қажетті

құрал деп көрсету өте әккі әдіс болғаны сөзсіз. Әдіс жүзеге асты, сөйтіп,

қатысушыларөздерібақылапотырғанбағалардыңалдыналақойылғанынтіпті

білгендежоқ.

Əйелдертыңдалғанбағаларғақалайқарады?Психологиялықпайда

көргендер,сосынөзіжайлыүнеміжағымдыбағаестігендерөз

серіктестерінқаттыұнатты.Жеңіліскеұшыраған,яғнисеріктестеріжол

ортасындажағымсызбағаберебастағанəйелдерсеріктестерінентеріс

айналды.Бізтуралыөзпікірінжағымдыжағынаөзгертетінадамдарға

үлкенықыластанытуымыздыңбірсебебі–олардыжеңдікдеп

есептейтінімізде.Олардыңəуелгіжағымсызпікіріқатеболғанына,бізді

жақынтанитүскенде,жақсыадамекенімізгекөзіжететүсетінінесенеміз.

Бұлбіздіңөзіндікбағамызүшінүлкенсерпінболатынысөзсіз,тіптіөзімізді

үнеміжақсыкөріпжүретіндердісезінуіміздендежоғарыболуымүмкін.

Жеме-жемгекелгенде,үнеміжақсыкөріпжүретінадамжағымпазнемесе

қандайдабіркөзгеұрыптұрғанқасиеттерді(мысалы,сырткелбетімізді)

ғанабағалапжүргенадамболуыдаықтимал.

Бергенбағасыбіздітөмендететінбіреудіжеккөруіміздіңсалдарыауыр

болаалады.Əубастан-ақөзіміздіжағымсыздепбағалағанадамды«бізді

солбойытүсінбеді»депшеткеқағамыз.Бірақішкі«меніміз»үшінүлкен

соққы–біреудіңбіздіжақсыкөребастап,бірақжақсыбілетүскенсайын

пікірінөзгертуі.

Дұрысүйлесімдітабу

Көпадамөзініңтабиғитартымдылығыныңжəнеадамныңықыласын

оятатынбасқадақасиеттерініңшамасынбіледі.Кемелсеріктестіүнемі

іздеудіңорнына,адамдарəлеуметтікүйлесімтабаалатынжанмен

жұптасуғабейімкеледі.Мысалы,ерлі-зайыптыларəдеттебір-біріне

тартымдылық,парасат,өзіндікбағажəнебасқадаерекшеліктербойынша

ұқсайды.

Салыстырупроцесіадамдарбұрынжолықтырмағанжанменсөйлесудің

қажеттігіншешкенертекезеңдеболатынсияқты.Ертеректежасалған

зерттеулердіңбіріндеколледждіңбасғимаратындастуденттерəрқайсысы

үшінкомпьютертаңдадыделінгенықтималкөрмей-білмейкездесуге

қатыстыалтысуреттікөрді.Соданкейінқатысушыларалдағыкештеəркім

көрмей-білмейкездескісікелетінадамныңбірінтаңдады.Тартымды

қатысушылареңсүйкімдісуреттердітаңдайбастады,алтартымдылығы

аздауқатысушыларөздеріментартымдылықкөрсеткішібойыншаүйлесетін

суреттердіалды.

Бұлжоғарыдакелтірілгенэксперименттенөзгешелеуеді,

сондықтанмұндастуденттеркездесуденбұрынтаңдаужасады.Мүмкін,

тартымсыздаустуденттердіңбетіқайтыпнемесеоныөзгердідепсанайтын

адамменкешбойықиналғысыкелмегенболар.

Тұлғааралықтартымдылықжекежағдайдақалайөрісалатынынескесақтай

отырып,онлайнданеболатынынқарастырыпкөрейік.

ОНЛАЙНТҰЛҒААРАЛЫҚТАРТЫМДЫЛЫҚ

Интернеттің«баладəуренінде»адамдармəтінинтерфейсіарқылычаттарда,

жаңалықтартобында,пікірталасалаңдарында,MUD-тарда,ойындарда

жəнеэлектронпоштаарқылыкездесіптұрды.Суретнемесетелефон

қоңырауынкейінірекалмасқанболар,бірақəуелгібайланыстарытерілген

мəтінарқылыжүзегеасты.Интернетсыртқытартымдылықсипатын

өзгертті,ендікөпадамбасқажандарменөзгедеңгейдетанысу

мүмкіндігіненлəззаталатынболды.Солайболатұрсада,көпадамосы

жағдайдамығымбайланыстарпайдаболатынынакүмəнданды,бірақ

шынайықатысушыларбұлойменкеліскенжоқ.

Бұрынжүргізілгензерттеулердіңбіріндекиберкеңістіктекімдостабатыны

жəнесоларменқарым-қатынасытуралынеойлайтынынбілуүшін

жаңалықтартобынахабарламажіберетінадамдарсауалнамаға

қатыстырылды.

Жаңалықтартобыcompкомпьютерлендірілген

механизміненrec(recreation)жəнеalt(alternative)күрделімеханизміне

дейінгіаралықтықамтыды.Мақсаткомпьютербілгірлеріненғанаемес,көп

адамнансұрастыруеді.Дегенментаңдау,еңалдымен,жаңалықтартобына

қатысатынадамдарғатүсті.Əрине,бұлинтернеттібұрынғы

қолданушылардыңазғанабөлігіеді.

Сауалнамағақатысқанадамдардыңүштенекісіжаңалықтартобында

кездескенадамдардыңбіріменжекеқатынасорнатқанынайтты,ал«иə»

дегендердіңбарлығыкомпьютерфорумдарындаұйлығысыпалғанжоқ.Кез

келгенжаңалықтартобынақатысушыреспонденттерүшінбұлүлес

шамаменбірдейболды.Түрліжыныстыадамдардыңқатынасы

біржыныстыларғақарағандакөптеуболды,олардыңкейбіріромантикалық

сезімгебойалдырды(7,9пайызы).

Алқиынжағдайдағытабиғитартымдылыққақатыстыалғанда,қандай

өлшемдерұмтылысқаəсеретеді?Шынайыжағдайдақолданатынбасқада

өлшемдералдыңғықатарғашығуымүмкін,бірақоларəрқалайөрістейді.

Жақындықжәнедостыққатынас:кімжелініңкөршісі?

Мысалы,интернеттежақындықжəнесоғанорайқалыптасатындостық

қатынаскездесужиілігідепатауғаболатынəлденегеайналады.Бұл,əрине,

шынайыөмірдегіжақындықтыанықтайтынгеографиялыққашықтықтан

қаттыерекшеленетінісөзсіз.Олсіздіңосыадамменжелідеқаншалықжиі

кездесетініңіздікөрсетіптұрады.Онлайн-достыққаүміткерадам

ғаламшардыңбасқажағындаболуығажапемес,бірақсіздербірфорумға

қатысып,бірдеймақалалардыталқылапнемесеонлайн-ойындардыбір

мезгілдебіргеойнап,жиікездесіпжүрсеңіз,жақындықэффектісісолжерде

болуымүмкін.Мысалы,жаңалықақпаратынанкейінгіпікірлербөлімінде

адамдарбірін-бірібүркеншікатыарқылыжиітанып,жылышыраймен

хабарласыпжатады.

Шынмəнінде,жақындықэффектісіжекежағдайғақарағанда,онлайнда

күштірекболуымүмкін.Өйткенікейбірбаптаулардакіруменшығуөте

жылдам,сондықтаноғанқатысудаөзгермеліболады.Қанатынжайған

интернеттебейтанысбіреугебірретқанаықпалетсеңіз,кейіносыадаммен

екіншіретұшырасқандажақындықэффектісінтуындатуыықтимал.

Жаңалықтартобыныңқатысушыларыарасындажүргізілгенсауалнама

арқылыжақындықэффектісініңонлайн-қатынасүшінасамаңызды

ерекшелігіанықталды.Осындайдостыққақолжеткізгенадамдармен

достығыжоқадамдаржазбаныоқужөніненбір-біріненешерекшелене

қойғанжоқ.Дегенменоларқатысукөрсеткішібойыншабір-біріненқатты

ерекшеленді.Бірнешехабарламажариялағанжасырынбақылаушылардың

достабуғабейіміболғанжоқ.Əншейінғана«барболу»жеткіліксізеді.Сіз

басқаларменұшырасуүшінкөрініптұруғатиіссіз.Интернеттебұлəңгіме

айтатыныңызды(немесекөпнəрсетеретініңізді)білдіреді.Əрине,сіздіңне

айтатыныңызадамдардыңсізгежақындауынаықпалетеді.Бірақбұл

зерттеуинтернеттегіұяңжандардыңбелсендіқатысатындарғақарағанда

жекебайланыстыазжасайтынынаңғартады.

Шынайыжақындықтыңұмтылысқажолашуыныңбірсебебі–адамның

жақындығысіздіболашақөзарақарым-қатынастыкүтугежəнетопшылауға

итермелейтінінде.Сізосыадамдытағыкөретініңіздібілсеңіз,сізтұратын

ауданныңтұрғыныболса,оғанжылышырайменқарайтыныңызорынды-ақ.

ТүбегейлінəтижеменаяқталғанзерттеуіндеДжозефВальтерболашақөзара

қатынастыкүтуадамдардыңонлайндабір-бірінеқарым-қатынасжасау

мəселесіндегімаңыздыфакторекенінашыпкөрсетті.

Қатысушылар

өздерібірнешеаптағасозыладыдептопшылағанэкспериментке

шақырылды.Келгенсоң,оларғаВальтеронлайн-чатжүйесі,үйлесімсіз

компьютерлікконференцияарқылынемесебетпе-бетсөйлесетіншағын

топтардажұмысістеудітапсырды.Кейбіртоптарғазерттеубарысында

бірдейсеріктестерменғанажұмысістейтініайтылды,албасқаларыəрбір

тапсырмаданкейінсеріктестерінауыстырыптұратынынбілді.Соданкейін

олардыңбəрібіріншітапсырманыорындауүшінөздерінебекітілгенкез

келгентасымалдаушынықолданаотырып,алғашқы«жиналысын»өткізді.

Олардыңбіріншікездесуіаяқталғанкезде,Вальтерқолданушылардың

тəжірибесіменөзсеріктестерінеқатынасынбағалауүшін,олардан

сауалнаматолтырудыөтінді.Қатысушылартолтырыпбіткенде,Вальтер

эксперименттіңбіткенінайтып,олардытаңғалдырды.«Бірдей

серіктестерменұзақуақытбіргежұмысістейміз»депкүткенадамдар«бір

ретқанабіргежұмысістеп,əріқарайжөнімізгекетеміз»депсанағандарға

қарағандабір-біріменжылы,мейірімдітүрдесөйлесті.Қандайбайланыс

түрінқолданғанынақарамастан,оларбір-бірінеашықтықжəнезор

түсіністіктанытты.

Бұлқарапайымэлементтіинтернеттетүрлішеойнатуғаболады.Əлеуметтік

желідесізақыраяғындакештерде,оқуданемесегольфалаңындатанысқан

достарыңыздыңдостарыменұшырасыпқаласыз.Солардыңкезкелгенімен

мəслихаттардажолығудыойластырғаныңыззаңды.Тіптіонлайндакездесіп,

жаулардыңкөзінқұртуүшінкүшбіріктіретінгеймерлердеəйтеуірбір

ұшырасуымүмкін.Шынайыөмірдедемалысқашыққанбірмықтыойыншы

еларалапжүріп,өзқоғамдастығындағыадамдартұратынқалаларғаат

басынбұрудымақсатеткен.Бұладамдарəншейінөтіпбаражатқан

жүргіншілеремес.Өзаракеңəрекеттестіктіңмүмкіндігіменнеболатынын

күтуонлайндасіздіңоларғақандайқатынасжасайтыныңызғаықпалетеді.

Ұқсастық:балықшыбалықшыныалыстантаниды

Əдеттеадамдарəсерқалыптастыруүшінсүйенетінвизуалжəнебейвербал

белгілеразболғанкезде,онлайндаТартылысзаңықалайжұмысістейді?

Адамдарсеріктесіөзінеқаншалықұқсасекенінбілуүшінəріқарайдендей

енебермеугетиіс.Тартылысзаңыкөптеген«фальстарт»пенқатетүсінік

қалыптастырады.ПікірталасфорумындағыЭмилидіңжазбаларынансіз

табиғаттықорғаумəселелеріндекөзқарастарыңызұқсасекенінбілдіңіз.

Эмилижайлыазбілсеңізде,ендіортақкөзқарастарыңыз100пайызға

жетті.Шынайыөмірдежолықтырсаңыз,сізəрдайымкогнитивтісараң

ретіндеоныңкөйлегі,жасы,сырткелбеті,бетəлпеті,сөйлеумəнеріжəне

акцентіжайлыөзкөзқарасыңызғасүйенередіңіз.Болжамыңыздұрыс

болмағандашығар,дегенменЭмилидіңкөпнəрсегеқалайқарайтынына

орайөзəсеріңіздісөзсізқалыптастырасыз.Мысалы,олмотоциклтебуге

арналғанетігіменбылғарыкүртесінкиіпжүрсе,байкерлергеқалай

қарайтыныңызтуралыстереотипсанаңызғасартетеқалареді.Сізбілетін

немесебілеміндептопшылайтынЭмилидіңжалпыкөзқарастарыкөзбе-көз

кездесугеқарағандаəлдеқайдажоғарыболады,сондықтанортаққатынас

үлесі100пайызғатөмендеуімүмкін.

Пікірталасфорумындағыекіадамарасындағыəңгіменізерттеуарқылыаз

ғанасөйлемменқұштарлықтыңқалайқалыптасатынынбайқауғаболады.

«Рик»«Джанетпен»онлайн-танысудыбылайбастады:

Бәріңізге сәлем! Мынадай алаңнан қытайлықтарды табу оңай емес.

Өзіңіз жайлы бірдеңеайтыңыз, мен де өзім жайлыбірдеңе айтамын.

Алаңдамаңыз, әншейін дос тапқым келеді… ешқандай қарым-

қатынасқаұмтылмаймын.Тезарадажауапбересіздепсенемін.

Джанет үшін оның дос ретіндегі әуелгі тартымдылығы ақпараттың екі

бөлігіне негізделген еді: Джанет қытайлық еді (дәл Рик сияқты) және сол

форумның қатысушысы болды. Ұқсастық 100 пайыз болды да, Джанет дереу

жауап қатты. Бір ай бойы олар қосымша ақпарат алмасты, сөйтіп, ұқсас

ерекшеліктер үлесі дереу төмендеді. Джанет кітапты кеміріп оқитынын,

теледидаркөретінін,пианиноүйреніп жүргенін және нашар жүргізушіекенін

айтты. Рик өзінің автомобиль «жындысы» екенін, жақсы көретін балығын

қараусыз қалдырып өлтіріп тастайтынын және кітап оқуды ұнатпайтынын

жазды. Бірте-бірте олардың әңгімесі азайып, артынша толық тоқтағаны

таңғаларлық жайт емес. Тұлғааралық тартымдылық деңгейі ортақ қатынас

үлесіменбіргетөмендеді.

Ортақұнату

«Сенменсияқтысың,сендемағанұнайсың»спираліонлайндажылы

жымиыснемесеарқаданқағудыталапетпей-ақұнатудыбілдіруүшінтүрлі

тəсілдерменкөріністабады.Facebook-тегіжазбаңызғабіреулайкбасса

немесеInstagram-дағысуретіңізгебасбармағыншошайтса,сізоны

ұнататыныңыздыжəнеосысезімніңбасқадаəлеуметтікжағдайлардағыдай

бағаланатынынсезінесіз.Оладамдытіптібілмесеңізде,оныңсіздіжақсы

көретінінсезесіз.Бұл–кереметжаңалық.

Ұнататыныңыздыбілдіруүшінеңмаңыздыонлайн-құрал–əншейінназар

аудару.«Лайк»,«таңдау»,«ену»немесе«басбармақ»басу–оң

көзқарастыңдеңгейінбілдіретіннақтыкөрсеткіштер.Топтықталқылаудағы

адамдардыңхабарламасынажауапберіп,оларменкелісіпжəнеқолдап,

солардыңатынасілтемежасапотыруда–күштісигналдаржəнеалушы

үшінұнататынымыздыбілдіретінбасқатəсілдерқолжетімсізболғанкездегі

өтепайдалынəрселер.Сізкүлімсірей,жақындайтүсенемесебасизей

алмайсыз,бірақ:«Джекайтқандай...»,«Жасминніңидеясыдұрыседі...»

немесе«меніңойымша,Хуанбəрінтүсіндіріпберді»,–дейаласыз.

Адамдарөздерінжақсыкөрмеген,бірақжақынтанысқансайынұната

түсетінадамдардыжақсыкөругебейімекеніжайлыменіңбұрынкелтірген

шаблонымонлайндамаңызынжоғалтуымүмкін.Өзарақатынастанбас

тартып,басқасынтауыпалуоңай-ақ,бірақадамдаржанықалайтыннəрсені

сезінуүшінөзінеазмүмкіндікберуімүмкін.Біреуəубастансізді

жақтырмаса,соладамныңықыласынаиеболуғақаттырақұмтылдыратын

нəрсенііштейаздапсезінесіз.Өйткенібасқажердебəрінбасынан

бастауыңызмүмкін.Өзарақатынасжасайалатынадамдарсаны«ана

жақта»өтекөп,сондықтанжақтырмаудысездіретінбірғанахабарлама

ойындышартүзугежеткіліктіболаалады.Шынайыөмірдесіз

жолықтыратынжаңаадамдардыңкөбіноп-оңайқуыпжібересалмайсыз.

Оларсіздіңауданыңыздатұратындықтаннемесекелесікеңседежұмыс

істейтіндіктен,ұшырасыптұрасызжəнеоларданқашуүшінтінтуірді

əншейінбасасалужеткіліксіз.Онлайн-күшсалуқуатыныңТұлғааралық

тартымдылыққаықпалетумүмкіндігіаз,өйткенісізешқашанбастапқы

байланыстанайналыпөтеалмайсыз.Осытараудыңкейінгібөлімдерінен

білетініңіздей,бұл–онлайн-танысудыңмаңыздыбөлшегі.

Профильфотосы

Адамдарпрофильсуреттеріменвидеосынөзонлайн-тұлғаларынаоп-оңай

қоябастағанкезден-ақ,онлайндасыртқытартымдылықайқынкүшкеие

болыпкетті.Ақылдыңойындеңгейідегеннəрсежоғалыпкетті,аладамдар

жасайтынəсерсыртқыкелбеттіңбилігінетолықтайкөшті.

Мысалы,Facebookқолданушыларынқарастырғанзерттеудеғалымдар

профильдердіңжасандыпарақшаларындайындадыжəнесуреттері

сүйкімсіз,сүйкімдінемесемүлдесуретіжоқпрофильдердісалыстырды.

Қатысушыларпрофильдіңбірпарақшасынқарады,соданкейіносыадамды

досқатарынақосуға,профильиесініңдостықұсынысынқабылалуға,

профильиесініңқабырғасынажазуғанемесеоны«түртуге»ықыласыбар-

жоғынайтты.

Профиль иесінің суреті сүйкімді болса, әсіресе ол адам қарсы жыныстың

өкілі болса, баға берген еркектер де, әйелдер де достық бастауға ықылас

танытты.Әйелдерпрофилінқарағанеркектергесүйкімсізсуреттікөрсеткеннен

гөрі,мүлдесуретсізпрофилькөрсетуәлдеқайдадұрысболды.

Бетпе-бетжағдайдағыдай,бізəдемілікжақсыдепойлауғабейімбіз.

Əлеуметтікжелілердегісүйкімдісуреткөрушілердіпрофильиесініңкөп

жақсықасиеті–сенімділігі,мейірімділігі,парасатыбарекенінежəне

танымалекенінесендіреді.Осыоңемдеуэффектісіадамдардыңонлайнда

көрінудағдысынадаықпалетеді.Бірзерттеудеғалымдарерадамдар

танысусайттарындажасаған100онлайн-профильдітаңдапалды,сөйтіп,

суреттердісүйкімділіккөрсеткішібойыншабағалады.

Соданкейінолар

профильдегімəтіндіксипаттамалардыфотоданбөліпалдыда,

қатысушыларғафотоменмəтіндіжеке-жекебағалаудытапсырды.

Бағаберушіəйелдердіңешқайсысыпрофильдіңекібөлігінбірадамдікідеп

бағаламасада,суретпенмəтінніңрейтингібір-бірінеқаттыбайланысты

болды.Яғниөтесүйкімдідепбағаланғансуреттердежағымдыдеп

бағаланғанпрофильдікмəтіндердеболды.Профиліндесүйкімдісуреттері

бареркектерөзпрофильдерінеарнапжазғансөздеріндеөтесенімдіболып

көрінетін,басқадажақсықасиеттерденадаеместігісезілетін.Өйткеніолар

өздерінебасқалардыңоңкөзқарастанытатынынабойүйретіпалған-ды.

Танымалдық

Танымалдықсыртқытартымдылыққабайланысты,бірақəлдебіреумен

біріншіреткездессеңіз,бұлсоншалықкөзгеұрыптұрмауыдамүмкін.

Сауықкештеерекшетартымдыадамғажұртқаттыназараударыпжатқанын

байқайсыз.Бұласатанымалдықтыбілдірсекерек.Бірақжұмыста,сыныпта,

спортшараларындажəнебіреуменкездесуіңізықтималбасқадажерлерде

адамныңтанымалдығыайқынболақоймайды.

Дегенменəлеуметтікжелілердедостардыңнемесежазылушылардыңсаны

тымкөп.2-тараудаталқылағанымыздай,достардыңсанысізқалдыратын

əсергеықпалетеді,осысанэкстраверсияменəлеуметтіктартымдылықтан

хабарбереді.Бірақбайланыстікелейемес;көпдосыңызөзіңіздіжақсы

көретүсугеитермелейді.

Адамдаронлайн-профиліңізденбайқайтынтанымалдықкөрсеткіші

Тұлғааралықтартымдылыққақалайəсеретеді?Шотландиялық

зерттеушілертанымалдықдеңгейінқолданжасағанFacebook-тіңжасанды

парақшаларынжинап,2-тараудаментүсіндіріпөткенмінез-құлық

қалдықтарын–достарсанын,басқаадамныңқабырғадағыжазбаларын

жəнедостарсуреттерініңкішіүлгілеріназдапөзгертті.«Танымал»профиль

иелерінде330–340досболды,оларкөпсуреттебелгіленді.«Танымал»

профильдердіңқабырғасынаиесіөзіжазғанекіхабарламажəнебасқа

достарықалдырғанбесжазбақойылды.Керісінше,танымалеместікті

танытуғаарналғанпрофильдерде90–99досболды,олардыңсуретідеазеді

жəнеқабырғаларындаөздеріжазғанжазбаларжеткіліктіболатын.

«Танымал»жəне«танымалемес»профильдергеарналғансуреттербіркелкі

(жəнебірдей)тартымдыболды.

Осыжасандыпрофильдергебағабергенқатысушылартанымалдық

сигналдарынбірденаңдады.Танымалдепсаналатыннəрселерденбөлек,

«танымал»профильдердіңиелерідеəлеуметтікжəнетабиғитартымды,

жұрттыңқолыжететінжəнеэкстраверттігіжоғарыдепбағаланады.Сыртқы

тартымдылықтыңрейтингтергеықпалыерекшемаңызды.Көптегенбасқа

белгілербойыншапікірімізгеықпалететінадамныңкөзқарасыорнына,

танымалдықтыңонлайн-көрсеткішібіздіңсырткелбетжайлы

пайымымызғаəсерететінінбайқаймыз.

Ақтарылу

Басқаадамментығызқатынасжасауүшінжақындықтың,ақтарылудың

белгілібірдеңгейіқажет-ақ.Бірте-біртебасқаадамменөзіңіздіжайлы

сезінебастайсыз,сөйтіп,оғансезіміңізді,армандарыңызды,өзіңізгедеген

күмəніңіздісеніпайтып,оныңсіздішеткеқақпайтынынанемесе

кінəламайтынынасеніміңізбекитүседі.Жақындықтыңосыдеңгейінежету

үшінəдеттебізортақтүсіністіккеүмітартамыз.Сізөзіңізжайлыбірдеңе

айтсаңыз,мендеөзімжайлыбірдеңеайтамын.Уақытөтеқатынастереңдей

береді,екіадамбір-бірінекөпақпараттыашыпайтабастайды.Бірақ

ақтарылумашығыөтешетіннəрсе,оныңықтималпроблемаларыдааз

емес.Өзіңіздіңтереңсезімдеріңіздіертенемесеыңғайсызжағдайда

кездескенбіреугеайтарболсаңыз,олсіздітұрақсызжандепойлауы

мүмкін.

Компьютерлік-баламаорталарадаммінез-құлқындағықалыпты

шектеулердібосатып,еркіндіккежолашады.Мысалы,клиникалық

психологтарөзкеңселеріндегікомпьютерлердіжаңапайдаланабастаған

кезде,қаралушылардытіркеуменшотберуденбөлек,

компьютерлендірілгенсұхбаттақосымшалардыңбіріеді.Клиенттер

терминалалдынаотырып,өздеріжайлы,өзмінез-құлқынақатысты

мəселелерменсенімдертуралысұрақтарғажауапберді,компьютер

жауаптардыдереужазыпалды.Уақыттықаттыүнемдеседе,

компьютерлендірілгенсұхбатдаулынəрсееді.Ісбасындағылардың

көпшілігіклиентадамменсөйлесіп,өзаратүсіністіктіарттыруықажетдеп

білді.Сондықтандақазіроныкөпқолданбайды.Дегенментылсым

жайттарбойкөрсетебастады.Компьютерқойғансұрақтарғажауапберген

кездеклиенттерайтқандарынқағазғатүртіпалыпотырғанадаммен

сөйлесугеқарағанда,əңгімешілболатүсті.

Адамдарбетпе-бетсөйлесугеқарағанда,онлайндаөзіжайлыкөбірек

ақтарылама?Көпсауалнамадаадамдарөздерініңжақындостарымен

оффлайнжағдайындасырласаəңгімелесетінінайтқандықтанда,

мəліметтеранықемес.

Дегенменбетпе-беткездесуменсалыстырғанда,

адамдарбелгілібіронлайн-орталардаақтарылуғабейімекенінбірнеше

эксперименттікзерттеуайғақтады.Мысалы,бірзерттеудебұрынмүлде

жолықпағанстуденттергемынадилеммадакелісімгекелуүшінжұптасып

жұмысістеутапсырылды:

Әлемдегіжалғызғанатолықтайқауіпсізядролықбассауғаорнындабес

адамға орын бар. Өзіңізді, отбасыңызды және достарыңызды

қоспағанда, сіздің ойыңызша, ядролық соғыс жағдайында әлемдегі

қандайбесадамғаорынберілугетиіс?

Мәселені онлайн-чат арқылы талқылаған жұптар бетпе-бет кездесіп

сөйлескендерге қарағанда өзі жайлы жеке ақпараттарды көбірек айтқан. Бұл

жайт бірін-бірі уеб-камера арқылы көре алмайтын, визуал анонимді жұптар

үшінөтедұрыседі.Басқамәселелердедебайқағанымыздай,анонимдіксезімі

көбірекеркіндіккежолашаалады.

Оданкейінгіэксперименттезерттеушілеронлайндасөйлесетінжұптардың

жекежəнеқоғамдықсана-сезімдеңгейінқолданөзгертті.Оларжекечатта

сөйлескенкездеріндеəрқатысушығаөзкомпьютерлерініңэкранында

видеоконференциякартинасынкөрсетіп,кейбіржұптардымейлінше

жасырынсезіндіретүсті,бірақолардыңəңгімесіешжергекөрсетілмейтінін

ескертті.Экрандағыөзбейнеңізгеқарайотырып,өзіңізгежəнесырт

келбетіңізгеназараударатыныңызсөзсіз.Қоғамдықсана-сезімдіөзгерту

үшіноларəрбірқатысушығақаратыпвидеокамерақойды,оларға

серіктестерітікелейкөрсетілімдіқарапотыратынын,талқылауаяқталған

соңбетпе-беткездесетіндерінсездірді.

Қандайжағдайкөбірекақтарылуғажолашты?Бұлөзіндіксана-сезімі

жоғары,біраққоғамдықсана-сезімдеңгейітөменжұптарарасындакөбірек

байқалды.

ОнлайндағыТұлғааралықтартымдылықтыңмаңыздыбөлшегі–адамдар

өзініңнеайтқысыкелгенінбасқалароқитынынбіліптұрсада,

пернетақтаныбасуарқылыішкіəлемінашуүрдісі.Иə,кейдеоладамыжоқ,

салқынқандыорта.БірақолДжозефВальтергипержекедепсипаттайтын

нəрседеболаалады.

Сізкомпьютерэкраныалдындаотырып,өзіңізді

шарттытүрдеанонимді,алысжəнефизикалықтұрғыдақауіпсізсезінесіз.

Мұндайдабойыңыздыеркіндіксезімібилейді.Кейдебұлсезім,мен

алдыңғытараудаталқығасалғандай,сізгетəнемесагрессиялымінез-

құлыққажолашады.Бірақбелгілібіржағдайдаэкранныңарғыжағындағы,

ешқашанкөрмегенадамдардыкөршібөлмедегіадамдарғақарағандада

жақынырақсезінебастайсыз.Өзіңізжайлыкөбірекайтып,оларға

ұмтылыстысезініп,көбірекэмоциябайқатасыз.Пернетақтадатекөзіңіз,өз

сөздеріңізжəнекөрсеткіңізкелетінсезімдеріңізтуралығанаойлайсыз.

Түр-əлпетіңізқандайекені,қандайкиімкиіпжүргеніңізнемесетүсіргіңіз

келетінартықсалмағыңызтуралыалаңдаудыңқажетіжоқ.«Мықын–ақыл

үшінөтесұмдықнəрсе»,–дейдіВальтер,сондықтанонлайндаөз

энергияңыздыхабарламаларғабөліпжұмсайаласыз.

Онлайн-қатынастардыңосыгипержекеерекшелігіөтеорайлыболуыда

мүмкін,өйткенісізқатынасжасайтынтұлғалардышектеусіздəріптей,

асқақтатабереаласыз.«Айсəуле»дептанысқан,өзөміріжайлыкөпнəрсе

айтқанбіреу–оныңаты,мекенжайынемесетелефоннөміріемес–əдемі

бояуларжағылғанкенепсекілді.Осыбіршағынтуындыныңқалғанбөлігін

сізөзқиялыңызбентолтырааласыз.

Қызғаныш,ізгетүсужәне«бұқпалаған»интернет

Онлайн-орталардыңқарым-қатынастарғаықпалететінтағыбіртəсілі–

серіктесіңіздіңнеістейтініжəненеойлайтыныжөніндегіақпаратқакөбірек

қолжеткізу.Іріқолданушыларүшінəлеуметтікжелілердебардағы

достарынанбастап,қарым-қатынасжайлыинтимхабарламаларғадейінбұл

ақпаратөтекеңжəнежекеболаалады.Жақындабірсауықкешінде

кездескенжұпты–ГрегпенСтелланыелестетіңіз.Олартағыкездесу

жайынойлапжүрдеңіз.Екеуідеəуелібір-бірініңəлеуметтікжелідегі

профилінтексеретінісөзсіз.Егеролардыңқарым-қатынасытереңдей

беретінболса,оларFacebook-кенемесебасқаəлеуметтікмедиағақашан

кіретінінқадағалап,басқадаəрекеттерінемониторингжасайбастайды.

ЗерттеулерFacebook-тіқолданушынмəніндекерібайланыстізбегінде

қызғанышжəнекүмəнданусезімінежолашатынынрастайды.

ГрегпенСтеллакөпмониторингжасағансайын,мазасыздандыратын,

соданкейінүлкенмониторингкебастайтынсоншалықкөпекіұдай

ақпаратқажолығыпотырады.СтеллаГрегтанымайтынадамменбірге

түскенсуретінқосуымүмкін,Грегосыданкейінбұладамныңкімекенін

тануғаұмтылады.НемесеМарсиГрегсалғанвидеоғапікіржазады,сосын

СтеллаМарсидіңізінетүсіп,оныңГрегпенқатынасытуралыкөбірекбілуге

тырысады.

КолледжстуденттеріқатысқанзерттеудеFacebook-теөткізгенуақытпен

қызғанышсезіміжəнеқызғаныштыіс-əрекетарасындағымықты

байланыстыанықтады.

Осызерттеугеқатысушылардыңкөбімəселені

былаймойындағансияқты:

Серіктесімнің адал екенін ол білетініне сенімім зор, бірақ оның

қабырғасына біреу бірдеңе жазса, күмәнданбау қиын. Бұл сіздің

серіктесіңізді«білемін»дегенсезіміңізгеәсеретпейқоймайды.

Мен аздап қызғаншақ және сенімсіз болдым, дегенмен Facebook мені

одандажаманететүстідепойламаймын.

Әрине, серіктестер Facebook-сіз де қызғаншақ болуы мүмкін, алайда

әлеуметтікжелілерсайтықызғанышқаитермелейтінкөп«триггердің»азуына

салып береді,сөйтіп, оларсеріктесі білмесе де, сонда аялдапқалуы ықтимал.

Серіктестербір-бірінесенімсізболса, триггерлер оларды қасқақпайбақылап,

жағдайды ушықтыратын екіұдай сигналдарға бейімдігін ұлғайтады. Бұл

жағдайды Стелламен бірге жылы жымиып тұрған Грегке қарай Марсидің

бетпе-бет барған жағдайымен салыстырыңыз. Грег Стелланы қарындасы

ретінде дереу таныстырып, сонша алаңдатқан екіұдайлық сезімін жоққа

шығарареді.

Əлеуметтікмедиаайырылысуданкейінгіэмоциялыққалпынакелу

мəселесінедекедергіжасайды.Айырылысқаннанкейінадамдарэкс-

серіктесініңпрофилінжиітексеріп,жаңақатынасбелгісініздейді.Осындай

жағдайғаорайжүргізілгенбірзерттеудеFacebook-тезерттеушілер

қатысушыларданбұрынғыжұбыменоффлайнжəнеонлайнқатынастарды

қалайжүргізгенінжəнеқаншалықтыіштейқиналғанынсұрастырды.

Қатысушылардың57пайызыFacebook-тедосбопқалғандарынайтты,осы

адамдардың90пайызыбұрынғысеріктесініңбарлықсуретін,қабырғадағы

жазбаларынжəнемəртебежаңартуынкөріпотыратынынбілдірді.Тіпті

оларэкс-серіктесіндостықтаншығарыптастасаданемесеэкс-серіктесі

оныдостықтаншығарсада,оларбір-бірініңпрофилініңжұртқажария

мазмұнынкөреалады.

Бақылаудыбағалауүшінқатысушыларданбұрынғысеріктесініңпрофилі

мендостартізімінқаншалықтыжиіқарағанынсұрады.Нəтижемынадай

болыпшықты:бұрынғысеріктесіменарасындакөпмəселетуындағандар,

əсіресеендіFacebook-тедосеместерүшін,профильдімұқиятбақылағандар

болыпшықты.

«Facebookбұқпалау»жəне«Facebookізкесу»терминдерісеріктестерді,

бұрынғысеріктестерді,бұрынғысеріктестерменбасқалардыңжаңа

махаббатхикаяларынбақылаудыңосындайтүрінсипаттауүшін

лексиконымызғаенді.БлогерЭммаГолденөзініңInstagramпарақшасын

«аралапжүрген»бұрынғыжігітініңкейінгіқұрбысынқалайұстапалғанын

суреттейді.

ҚызЭмманыңбірсуретінелайкбасадыда,бірнешеминут

ішіндежылдамжойыптастайды.БірақЭммадəлелгеқажетдепсуреттің

скриншотынжасапалған-ды.Эммаөзбəсекелесініңпарақшасын

«базиллионрет»ақтарыпшыққанынмойындайды,дегенменартынакез

келгенцифрлықайғақтастап,орынсызқателікжасамаукерекекенінжақсы

біледі.Олтіптімейліншесақболуүшін«ізкесушілерге»кеңесберугеде

дайын.

Адамдаронлайндажəнежекежағдайдақатынастықалайбастайтынына,

өрістететінінежəнеаяқтайтынынаорайболатынкөптегенерекшеліктерді

ескереотырып,бізРайтмырзанынемесеханымдыіздеунегізгімақсат

етілгенонлайн-əлемдердеқызықтытосынсыйларболадыдепкүтеміз.Енді

онлайн-танысуғаойысайық.

ОНЛАЙН-ТАНЫСУПСИХОЛОГИЯСЫ

«Бізматематиканысізгекездесеалуүшінқолданамыз»,–дейдіOKCupid

депаталатын,жылдамдамыпкележатқантанысусайты.Осыжəнеосыған

ұқсасжүздегенсайтəншейінкездейсоқкездесуүшін,тезтастапкетуүшін

немесеөмірліксерікетуүшінерекшебіреудіжолықтырғысыкелетін

дүниежүзіндегіадамдардыеліктіреді.КөпадамOurTimeсияқтыжасы50-

денасқанадамдарғаарналғанбелгілібірқұштарлыққанемесежекеадамға,

парасаттыжандарғаарналғанпарасаттықызығушылыққа,RubyRadar

сияқтыбизнесиелеріменкəсіпқойларғанемесебелсендіөмірсүретін

спортсүйерқауымғаарналғанфитнес-синглдарғамаманданады.

Құдаласужаңанəрсеемес,оны«Шатырдағыскрипкашыны»көргенкез

келгенадамбіледі.Бір-бірінеүйлесетінекіадамдыбіріктіруүшінүшінші

адамдытартуəлемдегікөптегенмəдениеттекеңінентаралған.Бірақ

интернетқұдалықтыңөтуүлгісінетүбегейліөзгерісенгізеді.

Онлайн-танысуқызметінкімдерпайдаланады?

Соңғыжылдарыонлайн-танысуғакөзқарасқаттыөзгерді.Біздің

зерттеулерімізмұныңмейнстримекенінкөрсетеді.PewResearchand

InternetLifeProjectзерттеуорталығыжүргізгенсауалнамакөрсеткендей,

əрбіроныншыамерикалықазаматтанысуүшінтанысусайттарыннемесе

мобилқосымшалардықолданған,оныңүштенекісісайттанжолықтырған

біреуменкездесугебарған.

«Жалғызжəнеізденістегі»жандарүшін

онлайн-танысусайттарыбұрынғыдандатанымалболатүсті,

респонденттердің38пайызыосықызметтүрінпайдаланғанынайтты.

Еркектеронлайн-танысуəлемінебастапқыкездердекөпкіретін,өйткені

бұлқызметтанымалболатүсті,гендерлікарасалмақтеңелебастады.

Танысусайттарыколледждеоқитын,табысы50000-нан75000АҚШ

долларынадейінжететінжиырмабеспенотызбесжасаралығындағы

адамдарарасындакеңінентанымал.Бірақоғанбарлықжасдеңгейіндегілер

де,этикалықтоптарда,əлеуметік-экономикалықдеңгейдегілердеқатыса

береді.«Елубес+»депаталатын,жұптарынанайырылғаннемесе

ажырасқанеркектерменəйелдердентұратынтопəзіршешағын,тезөсіп

кележатқандемографиялыққұрамболыпсаналады.Көптегенонлайн-

танысусайттарымолығыпкележатқантəжірибеліізденушілердіөзіне

тартуғатырысады.

«Ұзынқұйрық»құбылысы

Танысусайттарыықтималклиенттердітүрліжолментартуғатырысады.

Бұлталпынысарнайысайттарменмаркетологтар«ұзынқұйрық»

құбылысыдепатайтыннəрсегеəкеледі(5.1-сурет).Тағыбіртанысусайтын

іскеқосуқұнытөмен,сондықтанкомпанияларөтешағынаудиторияға

арналғанарнайыөнімдеркөмегімендепайдағакенелужолынтабады.

Бұқаралықнарықтыңіріөнімдерібұрынғыдайүстемдіктанытпайды.Олар

шағынаудиториясыбаркөптегенарнайыөнімдергеорынбосатты.

5.1-сурет.«Ұзынқұйрық»құбылысы

Мысалы,SugarSugar«романтикақаржыменжолығатынжерде»

орналасқанынжəнеSugarDaddyменSugarBaby(«тəтті»жұптар)қатынас

қалыптастыратынелеусізорынекенінмақтантұтаалады.Студент-

мейірбикеСиндигеоқуғакөмеккерек,алДжонатанныңпрофиліоның

«жомартбанкир»екенін,ерекшебіреуменкездескісікелетінінжəне

барларғабарыпжүругеуақытыжоқекенінайтыптұр.Қалыпқоймауүшін

CougarLife«жассəурікіздепжүрген»табыстыжасамысəйелдергеқызмет

көрсетеді.ЭшлиМедисонбасқажақтанқызықіздейтінотбасыбар

адамдарға«Өмірқысқа.Біршаруабар»дегенұранменөзқызметін

ашықтан-ашықұсынады.

Танысусайттарыныңтағыбірамалы–ортақмүддесібарадамдарды

біріктіругеұмтылу.Мысалы,«Жасылсинглдер»прогрессивті

жалғызбастыларғатабиғатқорғау,вегетариандықжəнежануарлар

қоғамдастығындабірін-бірітауыпалуғакөмектеседі.TrekPassions(Live

Long&Prosper)ғылымифантастиканыұнататындардыбіріктіреді,ал

Tastebuds.fmмузыкалықталғамыортақадамдардыңқалауынаорайласады.

Онлайн-танысуларнегеәртүрлі?

Құдаласуежелденберібар,адамдаржылдарбойыықтималсеріктестабу

үшінгазеттердегіжекехабарландырулардыпайдаланыпкелді.Өмір

еркектерменəйелдердіңсанытеңболмайтыннемесеолардыңкездесу

мүмкіндігітымазболатынжағдайлартуындатса,жекехабарландырулар

өркенжаяды.Мысалы,ХІХғасырдаСан-Францисконың«Неке

жаңалықтарында»қалыңдықтыпоштаарқылыіздейтінеркектергеарналып

жекехабарландыруларжарияланыптұрды.Олардыңбірімынадайеді:

«Жалғызбастыкеншіжағдайыменболашағынбөлісетінəйеліздейді.Луи

Дребелбискежауапжазуларыңыздыөтінемін.Грассалқабы,

Калифорния».

Дегенменонлайн-танысудымахаббат,романтикажəненекежолындағы

адамдардыңбірін-бірітауып,бірін-бірітанып,бірнешеминутқананемесе

өмірбойыжалғасатынқатынасқалыптастыружайлыіргеліұғымныңөзі

десектеболады.Онлайн-танысудажекежағдайдакездесуденайтарлықтай

ерекшеленетінбірнешеқадамбар:

1.Түрлітанысусайттарытуралыақпаратіздеңіз.

2.Бірнемесебірнешесайтқатіркеліңіз.

3.Онлайн-танысусайтындапрофиль жасап, «ыңғайлы»(сондай барболса)

анкетанытолтырыңыз.

4.Басқақолданушылардыңпрофилінқарапшығыңыз.

5. Сайттың хабарлама алмасу қызметі арқылы бір адаммен байланыс

орнатыңыз.

6.Сайттағыбіреумен байланысжасаңыз.Компьютерлік-баламабайланысқа

қатысыңыз.

7.Бетпе-беткездесіңіз.

8.Оффлайндақатынастыдамытыңыз.

Əрбіркезеңдепроцестіңпсихологиялыққырларыдəстүрлікездесулерден

ерекшеленеді,кейдетіптітүбегейлібасқашасипаталады.Түрлі

нұсқалардықарастыру,мысалы,бірнемесебірнешесайттатіркелу

оффлайндабасқарылуықиынсаудаласументалитетінқалыптастырады.

Əрине,адамдарөздерініңықтималсеріктестеріменкездесетіннақты

оффлайн-алаңдардытаңдайалады.Бірақинтернет-танысусайттары

ұсынатынтаңдауəлдеқайдакөп,демек,олкөпзерттеп,шешімқабылдауды

талапетеді.Көпсайттегінжəнежарнамаарқылынанынайырыпжатса,

басқаларыайтарлықтайкөпсомаалады,сондықтаноларғақосылуүшін

қалтаданқаржыбөлужайындаойлаукерек.

3-қадам–профильжасау–өзіңіздіңықтималсеріктестеркезкелген

уақыттақарайалатынарнайыдүкеніңіздіңтерезесінбезендірудіеске

салады.Əлеуметтікжелідегіпрофильменсалыстырғанда,онлайн-танысу

профилітекықтималкездесулергебағдарланған.Сондықтанмазмұнтүрлі

аудиториямен–отбасымен,достармен,əріптестермен,алыстаныстармен,

сыныптасжолдастарменжəнекəсібибайланыстармен«былғанбайды».2-

тараудаəсердіонлайн-басқарупсихологиясызерттелді,сондықтаносы

тұжырымдаронлайн-танысупрофиліүшінөтемаңызды.Күткеніміздей,

сыртқытартымдылықтыңсалмағыүлкен,суреттердеөтеқажет.Кім

суретінжарияламаса,адамдароныменбайланысжасамайтынынзерттеулер

анықкөрсетті.

Тіркелгенненкейінқолданушыларсайттан«ерадам,25–34жас,шымыр

денелі,темекішекпейтін»дегенсияқтыкілтсөздерменкатегорияларды

қолданаотырып,ықтималсəйкестікіздейді.Салыстыруалгоритмін

пайдаланатынсайттардатаңдаутеориялықтүрдесəйкескелгеншетарыла

береді.Сайттықарастыруғакəдімгідейуақыткерек,оныңбетпе-бет

кездесудеешбаламасыжоқ.Бірзерттеудеонлайн-іздеушілердің

профильдердіқарауменаптасынабессағатынсарпететініанықталған,бұл

дакөпадамғаұнайбермейді.

Процессбарысындатағыдасауда

менталитетііскеқосылады.Таңдаудашексіз.Бірадам:«Меннақты

ерекшелікбойыншаіздегімкеліп,сарышашты,жасыөзімменқатарлас,

тұрғылықтыжерідежақын,көккөзді,т.б.депсұраусалыпкөрдім.

Жүздегенадамшығакелді.Ендіқалайтаңдауымкерек?Негеменсары

шашқаалаңдауымкерек?»–дегенібар.

Теңіздебалықтымкөппе?

Ықтималсеріктестіңтымкөптігіонлайн-танысудыдəстүрлітанысудан

қаттыерекшелейтіннегізгібөлшекболыпсаналады.Жан-жақтымүмкіндік

ашылады,сөйтіп,онлайн-ізденушілершынайыөмірдеешқашан

кездеспейтінадамменжолығуғамүмкіндікалады.Бұл,əрине,əсіресеұзақ

уақытжұмысістейтін,ауылдықжердетұратыннемесеықтималсеріктес

табумүмкіндігіазжағдайдақалатынадамдарүшінбасымдық.Мысалы,

колледждеерлерменəйелдердебасқадажалғызжүргенадамдарменбетпе-

беткездесумүмкіндігікөп.Бірақоқубітіргенсоңбұлмүмкіндікедəуір

азайыпқалады.

Онлайн-танысусайттарыадамдардыкаталогтүріндекөрсетеді,

қатысушыларжүздеген,тіптімыңдағананкетанықатарсалыстыраалады.

Tinderтанысуғаарналғанмобилқосымшасындақолданушыларөз

смартфондарындапрофильдердікезек-кезекаударыстырып,кімге

хабарламажіберетініншешуүшін,негізінен,суреттергеғананазар

аударады.

Ноутбуксатыпалғанкездемұндайсалыстырулардыңпайдалыекеніанық,

олтіптітанысуғаасақажетболмауыдаықтимал.Өйткенітанысусайттары

қажетқұралдықолғаұстататындықтан,адамдарасамаңыздыемес

мінездемелердіанықтауғабейімкеледі.Сарышаштыадамдардынегеіздеп

отырғаныжайлыойланғанадамтаңдаудыбасқарылатынбірнəрсегедейін

тарылтатынстратегиянықолданды,бірақкритерийдіңмаңызыболғанжоқ.

Ықтималсеріктестіңпрофиліндегібарлықнəрсеніашыпкөрсетеалатын

іздеушарттарынтолықжасауқиын,ондайболса,қатынасромантикалық

сиқырменөркендереді.

Үздіксізнұсқалардаадамдыбасыптастауымүмкін,сондықтанолар

шектентысжүксезініп,процестенбойтартады.Калифорниядағыжоғары

санаттыазық-түлікдүкеніндежүргізілгендəстүрлізерттеудетаңдаукөп

болса,сатыпалушылардыңсансырапқалатыныбайқалды.Дүкеннің

дегустациялықстендіндеклиенттеркейбіртаңсықтосаптыңдəмінкөру

үшінаялдады.Бірклиенттергедисплейтосаптыңалтытүрлідəмінұсынды,

өзгелеріүшінтаңдаутіптікөпеді–оларғажиырматөрттүрлідəм

ұсынылды.Көпадамжиырматөртнұсқасыбардисплейгетоқтады,сөйтіп,

көпшілікерекшеназараударды.Бірақосыклиенттердің3пайызығана

тосапсатыпалды.Керісінше,алтынұсқағанаұсынғанстендкекелген

сатыпалушылардың30пайызысаудажасады.

Онлайн-танысудадаықтималкездесулердіңтымкөптігітиімсізжəне

ұқыпсызтаңдауғаитермелеуімүмкін.Тайваньзерттеушілеріолардан

танысубарысындаіздегенерекшеліктердісуреттеудіөтінді,соданкейін

оларғааз(30профиль),орташа(60профиль)немесекөптаңдау

жиынтығын(90профиль)таңдауұсынылды.Көпжиынтықтықарастырған

қатысушылар,күткендей-ақ,ортақізденісжасады,бірақмаңыздыемес

ақпаратқаалданаберді.Оларөздерініңəуелгіқалауынасəйкеспейтін

нұсқалардыіріктеудедежұмыстынашаратқарды.

Ықтималсеріктеспентанысуəрекетінебаратынкезде,нұсқалардыңкөптігі

деадамдардыжалқауландырыпжібереді.Баламаныңкөпекенінбілгенсоң,

онлайн-ізденушілертөзіммен,қадамсанайотырыптанысуорнына,қарым-

қатынастанертебастартуыөтемүмкін.Оларсеріктестіңелеусіз«ереже

бұзушылығы»үшіндеертежалтберуіықтимал.Бірізденуші:«Ол

электронхаттаөзанасытуралыайтыпөтті.Осыныңөзімағанəріқарай

жылжиберуүшінжеткіліктіеді»,–дейді.Бұрынескертіпөткенімдей,

онлайн-ізденушілерсеріктесжайлыпікіріжағымсызжағынанжағымды

жағынақарайөзгеруіменкелетінпсихологиялықпайдағаөтесирекқол

жеткізеді.

Танысусайтындаəлеуметтік«эксперимент»жасапжүргенжиырма

жастағыстудентжылдамбастартудыңтағыбірсебебінтапты.

Олер

адамдарданкөпқошеметалды,бірақсоныңбасымбөлігінежауапберген

жоқ.Бірақкейінқошеметкекелісетінінбілдірсенеболатынынбілуқажет

депшешті.Бірадамның:«Сенəдемісің»,–дегенінеол:«Рақмет!Оны

білемін.Сенше?»–депжауапберіпеді.Бұлерадамдабасқаеркектер

сияқты,қыздыңменменадамекенінайтыпжауапқатты.

Компьютерлік-баламабайланыстыбастау

Танысусайттарыадамдардыңбір-бірінеқызығушылығынкөрсетуіүшін

түрліəдістерұсынады.Tinder-десмартфонсайтынаарналғанқосымшабар,

сондықтанқолданушыларөзназарынаударғанжəнесөйлесугекеліскен

профильиесіменүйлесімдічатсеансынақатысаалады.Басқасайттарда

қолданушыларөздерінқызықтырғанадамменəңгімелесуүшінсайтарқылы

электронпоштасынжібереді.

Сайттардыкреативтүрдежасаушыларқызығушылықтыбілдірудіңнəзік

амалдарындаұсынады.Мысалы,қолданушыларбасқасайттардалайкбаса

алатынысияқты,Match.comпрофилінде«көзқысады».Кейбір

қолданушыларбайланыстыбастауүшіннəзіктеутəуекелдібағалайтынын

айтады.Бірəйел:«Мағанкөзқысуұнайды.Өзпрофилімдемағанкім

қарағанынтексеруұнайды.Бұл–барлығыментанысыпшықпасамда,

өзіндік«менім»үшінүлкенсерпіліс»,–дейді.Басқаларыныңкөзқарасы

жағымды-ақ:«Көзқысудеген…Ендіонлайн-танысуқажетемес,сіздің

қолыңызданкелетіншаруа–мағанқызығушылық,əуестіктанытқан

электронхатжолдау»,–дейдіолар.

Аватарлар«виртуалкездесу»мүмкіндігінұсынады.Ондаекісеріктесүш

деңгейліобразжасап,бір-біріменэкрандабайланысқатүседі.Осығанұқсас

виртуалтаныстыққаарналғанбірзерттеудешағынсуреттічаттақарапайым

мəтінқосымшаларарқылыхабарламаалмасқансеріктестер«статикалық»,

«елгезек»немесе«белсенді»аватарларқолданатынжұптармен

салыстырылды.

Статикалықнұсқадасеріктестеркездесудежолыққандай

болыпкөрінетінекіадамныңқозғалыссызсуретінкөрді.«Елгезек»

аватарларбір-бірінеұқсасболды,бірақ,шынындада,бірін-бірітыңдап

немесесөйлепотырғандайкөрінетіннəзікқимылдарменишараларығана

сəлбасқалауеді.Көздерінжыпылықтатады,бастарынизейді,алерін

қимылдарыəрекететугебейвербалбелгілерқосады.«Белсенді»аватарлар

осықимылдардыкөрсетті,бірақолардасеріктестерге«наздану»,«сүю»

немесе«қолтигізу»сияқтыөзбейвербалбелгілербілдірумүмкіндігін

ұсынды.Виртуалкездесулерденкейінқатысушыларсеріктестердіқалай

қабылдағанынбағалайтынсауалнаматолтырды.

Осықолданжасалғанбейвербалсигналдарқабылдауғақалайəсеретеді?

Жалпыалғанда,серіктестербейвербалбелгілердіжиіалмасқансайын,олар

бірін-біріұнататүстіжəнеөздеріжайлыақтарылыпайтаберді.Белсенді

аватарпайдаланатынжұптарқатынастыəріқарайдамытабергісікелетінін

айтатынболар.Бейвербалсигналдаролардыңвиртуалкездесуіншынайы

өмірдегідейбайытатүскенісөзсіз.

Бұлзерттеуқызықтыгендерлікайырмашылықтыдакөрсетті.Ерадамдар

аватарлардыңстатикалықсуреттерінеөтежақсыреакциябілдіругебейім

келеді,алəйелдербұлайістегенжоқ.Оныңорнына,əйелдержасанды

қимылдардан,бет-əлпетқимылдарынанжəнеденетіліненкөпжəбірленді.

Еркектербетпе-беткездесудеəйелдергеқарағандаденетіліннашартүсіне

ме?Кейбірзерттеулершынындадаосылайекенінкөрсетедіжəнеосы

айырмашылықвиртуалəлемгедеауысатынсияқты.

ВиртуалтанысуүшіннегеSkypeсияқтыбейнеқызметінпайдаланбасқа?

Кейбіртанысусайттары,мысалы,жеделтанысуформатындаосынұсқаны

ұсынады.SpeedDate«онлайндақазір3,360жалғызадамотыр!»деп

мақтануымүмкін,сөйтіп,сайтəрбесминутсайын,сағатынабірнеше

жеделтанысудықолдапотырады.Бетпе-беткездеспесбұрынбасқа

компьютерлік-жанамабайланысқақосылатынадамдаркейдевидеочат

арқылытанысуұйымдастырады.Нақтызерттепкөрусирек,бірақ

ізденушілердіңкөзқарасыəртектіболыпкеледі.Уеб-камералардағы

суреттеркөпжағдайдакөңілдегідейемес,жарықаз,артқыкөрініслас,

камерабұрышыыңғайсызжəнесигналдакешеуілдейбереді.Мысалы,

ноутбукпенсмартфонқолданушыларыкамераныңкөрсетубұрышынең

нашартұсқабұрыпаладыда,адамныңекібұғағынкөрсетіптұрады.

Бейвербалбелгілерөзарақатынастыбайытатүседідесекте,компьютер

дұрысбапталмаса,олар«ажыратылып»қалуыдамүмкін.Мысалы,

серіктестеркамераобъективінеемес,экрандағыбір-бірініңсуретінеқарап

отырады,сондықтанкөзбе-көзбайланысбетпе-бетжағдайғақарағанда

анықболмайды.

PlentyofFish-тебірқатысушы:«ТанысуалдындабіреуSkype-тыайтып

қоймайқойса,онытығыпқойдередім»,–дейді.Бірақбасқалар,əсіресе

əйелдералданыпқалуқаупінеалаңдайды:

«Мен үшін Skype өте маңызды. Профиль тасасында немесе телефон

қоңырауыныңарғыжағындакезкелгенадамжасырыныптұруымүмкін,

алвидеочаттатығылыпқалутіптімүмкінемес…Skype-тыңтағыбір

ұнайтыны–олалаяқтардысүзгілепотырады»-zendy.

Осы кітаптың өн бойында талқылағанымыздай, компьютерлік-жанама

байланыс бетпе-бет әңгімелесуден ерекшеленеді, әсіресе пернетақта арқылы

байланысқа шыққандағы ерекшелік бөлек. Онлайн-танысу жағдайында бұл

нәрсе адамдардың өзін таныстыру мәселесінде өте стратегиялық болуға

мүмкіндік береді. Өйткені олар өз профилі мен хабарламаларын байланыс

орнатуүшінжасапшығарады.Skypeбұлартықшылықтардыңбірқатарыналып

тастайды және оның ықтимал кездесулерде, әсіресе бастапқы кезеңде ең

қолайлытәсілретінденегесіңісіпкетпегенінеосыжайтдәлелболсакерек.

Онлайн-орталардыңеркіндікэффектісі–қатынастыңбастапқыкезеңінде

адамдардыңақпараттыбіріншіретбетпе-беткездескендеайта

алмайтынынандатереңірекашыпкөрсетуінеəкелуіөтемүмкін.Жалпы

алғанда,компьютерлікəңгімелесудіңгипержекетабиғатыəрбірсеріктес

белгілібірдеңгейдеекіншісінерекшедəріптеп,хабарламаныөтетартымды

етіпкөрінетіндейғыпжазғандапайдалыболуыықтимал.

Алдаужәне«жайынаулау»

Skype-тывиртуал-танысуүшінпайдаланғысыкелгенЗендиасырасілтеу

менашықтан-ашықалдауданқаттымазасызданды.Танысусайттарындағы

анкеталардыңбасымбөлігінақтыма?Олардыңиелері,əрине,сүйкімді

адамболыпкөрінугетырысады,алайдақандайжағдайдакосметикалық

əрлеуалдауғаайналады?

Онлайн-ізденушілерарасындажүргізілгенсауалнамааңғартқандай,көп

адамбасқалардыңөзінөзгертіпкөрсететінінайтадыжəнеалдаудыосы

қызметтердегіеңбастыкемшілікдепсанайды.Дегенменшынайы

зерттеулердеалдаудыңбасымбөлігіəншейінекеніжəнеренжітерліктей

өтірікеместігібелгіліболды.Нью-Йорктенегізгісайттардыңбірінде

онлайн-танысупрофильдерінжасапүлгергенқатысушыларонлайн-танысу

саласындағызерттеугеқатысуғашақырғанCraigslist-тіңхабарландыруына

жауапқатты.

Оларзертханағакеліп,өзпрофильдерініңқаншалық

шынайылығытуралыжəнеонлайн-танысудағыалдаужайлыне

ойлайтындарынаарналғансұрақтарғажауапберді.Оларкетпесбұрын,

зерттеушілерəрбірқатысушыныңнақтыбойыменсалмағыныңөлшемін

алдыжəнеолардыңжүргізушікуəлігіненнақтыжасынжазыпалды.

Олардыңнақтыбойын,салмағынжəнежасынəрқатысушының

профиліндегімəліметтерменсалыстыраотырып,зерттеушілеросы

белгілердіңкемдегендебіреуіанкетаның81пайызындадəлболмағанын

анықтады.Адамдар,əсіресеəйелдерсалмағынонлайндаазайтыпкөрсетіп,

өзітуралыжиіөтірікайтты.Ерадамдарөздерінбойшаңғыпсипаттауға

тырысты.Жасытуралыдаөтірікайтқандаразболғанжоқ,тіптібіреуөзін

онбіржасқажасартыпкөрсеткен.Көпжағдайдасалмақпенбойтуралы

өтірікасаүлкенболғанжоқ,сөйтіп,қатысушыларөзпрофиліндеаздаған

шығармашылықауытқужасағанынсезінді.

Онлайн-ізденушілералдаудыөзпрофильсуреттеріндеқолданаалады.

Бөтенбіреудіңсуретінқоймасада,суретсапасынжақсартатын

бағдарламалыққұралдаркөмегінежүгінеді.«Тірілтушіқылқаламқұрал»–

Photoshopкезкелгендақтыжылдамкетіреді.Алтəжірибеліқолданушылар

арықтап,ақшаштарынкетіріп,тістерінағартып,сиқырдыңбарлықтүрін

қолданады.Осындайжақсарудызерттеукөрсеткендей,əдеміемесадамдар

əсіресеəйелдергежəнеұзақуақытқатынасқақызығушылықтанытқан

адамдарғатартымдыболыпкөрінуүшінөзсуреттерінөзгертеді.

Тартымсыздауізденушілерөзпрофильдерінесуреттіаздаусалған.

Онлайн-алдау,əсіресеірімаскарадтардағынегізгіоқиғаларкейдекүннің

бастытақырыбынаайналады.НевШулманныңонлайн-алдауғақатысты

тəжірибесінəңгімелейтін«Жайын»деректіфильміинтернет-лексиконға

«кəтфишиң»(«жайынаулау»)терминіненгізді.Біркейіпкердіңайтуынша,

нəлімбалығыналысқашықтықтарғатасығанда,балықтаржалқауболып,

баяуқозғалысқабойүйретіпалады,сондықтанолардыңетіжұмсақтанып,

дəміненайырылады.Жүкжөнелтушілеррезервуарғанəлімменбірге

жайындыдасалса,нəлімдертіріжəнежақсыжағдайдабаратынын

анықтады.Енді«жайынаулау»онлайндажалғанақпаратжариялап,

біреулердіұзақонлайн-романтикағаеліктіріпнемесеолардықаржылай

көмекберугеитермелепотыратынинтернет-жыртқыштардыңіс-əрекетіне

қатыстыайтылады.Резервуардағыжайынсекілді,онлайн-жайындаүнемі

сергекжүруімізқажетекенінескесалады.

Онлайн-танысусайттарыірі

бизнескеайналатындықтан,«жайынаулау»дасоныменбіргеөсебереді.

Онлайн-ізденушілердіңбасымбөлігіөзалдауынеңтөменгішектеұстаса

да,кейбіреуіплатформаныəккітəсілдерменқолданады.

Романтикажәнематематика:салыстыруалгоритміжұмысістейме?

Онлайн-танысуғаарналғанкөпсайтнегізгісөздердінемесебасқада

сүзгілердіқолданаотырыппрофильдердііздейтінқолданушыларғаиек

артса,басқаларыөздерініңсалыстыруəдістеріықтимал«егізжүректерді»

анықтапбереалатынынмақтантұтады.Chemistry.comөзіңіздіңқандай

тұлғатипінежататыныңыздыжəнемəліметтерарқылыүздіксеріктестерді

анықтапберетін«əлемгебелгілітұлғатестін»ұсынады.eHarmonyөзінің

«сəйкестіктісалыстыружүйесін»патенттепалды.Ол:

«Мыңдаған жалғызбасты еркектер мен жалғызбасты әйелдердің

кеңістігін біріккен таңдаулы жалғыздар тобына – 29 Dimensions® of

Compatibility-де алдын ала экрандалған жалғыздарға сәйкес

тарылтады»(http://www.eharmony.com/why/).

Бұлтестілерəдеттеқарым-қатынасты,сенімдерді,жекеқасиеттерді,

қатынасниетін(кездейсоқтанысу,өмірліксерік),қатынасстилімен

машығын,отбасылықфонды,кемелəріптестуралыүміттіжəнетанысу

сайттарынжасаушылардыңойыншапайдасыболатынбасқадақырларын

бағалайды.Chemistry.comтестісұқсаусақтыңұзындығынсақинаның

сəйкестігінеорайсұрап,тестостеронныңбосанаралдындағыəсері

«маскулинденген»арақатынасқаəкелетініненегізделгензерттеулерге

сүйенеді.Мұндайжағдайдасұқсаусақшылдыршүмектенкəдімгідейқысқа

болады.

Атауынанкөрініптұрғандай,Chemistry.com-ныңнегізінсалушы

белгілібірбиологиялықфакторларерлердіңжəнеəйелдердіңжыныстық

гормондарынескереотырып,сəйкестіктіанықтауғакөмекберетінін

айтады.

Салыстыруалгоритмдеріромантикалықелігументабыстыұзақ

қатынастардыболжапбередідеуқиын,өйткенікомпанияларалгоритмдерді

құпияұстайды.Олардыңкөпшілігібелгілібірдеңгейдеықтимал

серіктестердіанықтауүшінұқсастыққасүйенеді,сөйтіп,демографиялық

жағынанжəнекөзқарастарыменмінез-құлыққалауыжағынанұқсастарды

таңдайды.Мысалы,таувелосипедтеріменжүрудіжəнеспорт

жаттығуларынұнататынбіреудікинофильмдердіжақсыкөретінадаммен

емес,дəлөзінікіндейқалауыбарбіреуменжұптастырады.Ұқсастық

қажеттіфакторретіндеайқынтаңдаусекілдікөрінеді,өйткенібірте-бірте

жақындастырумəселесінеқатыстызерттеукөрсеткендей,бір-бірінеқатты

ұқсайтынадамдарбірін-біріқаттыжақсыкөреді.Бұлтуралыбізосы

тараудабұрындаайтыпөткенбіз.

Жекеқасиеттерінқарастырып,191жұптызерттегенкезде,шынайы

ұқсастықəйелдерүшінғанаемес,еркектерүшіндеқатынасқа

ырзашылықтыңжоғарыдеңгейінебайланыстыекеніанықталды.

Ұқсастықтыңмаңыздыекенінкөрсетуүшіндетанысусайттарыосындай

дəлелдердіпайдаланады,біраққорытындыəлітиянақсыз.Мысалы,

бақыттыотбасылықжұптаруақытөтекелебір-бірінеұқсайбереді,өйткені

экстравертəйелинтроверткүйеуінкөбірекжұрткөзінетүсеберуге

көндіреді.Қарым-қатынасжəнетұлғаныңқасиеттерітуралыжан-жақты

анкетағасүйенеотырып,кімұзақуақытбақыттықатынасжасайтынын

болжайалатынымызасакүштідəлелемес.

Нəтижелердіəншейінсалыстырғаннансалғастырукүрделірек.Мысалы,

алгоритмBigFive-тыңтұлғақасиеттерініңбіріретіндегікелісім

мəселесіндеадамдардыоңайжұптастыраалса,осыжұптарырзашылықпен

кездесіп,бір-бірінебойүйретіпкетеме?Осықасиетбойыншакөпұпай

жинағанадамдарүшіналгоритмсəйкестіктіқалайтабады?Екісүйкімсіз

адамнанбақыттыжұпшығама?Невротизмменнарциссизмдіжоғары

бағалайтынадамдартуралынеайтааламыз?

Кейбірсайттарбірін-бірітолықтырукөрсеткішінұқсастықбойыншаемес,

арнайыбелгілерарқылыпайдаланатынсияқты.Мысалы,PerfectMatch-та

Аллансайттыңсəйкестікжүйесіндегінəтижелернегізінде«SCTE»болып

шығады.Сайтқасүйенсек,олар–«құрылымдалған,ымыралы,біртоға,

экстравертадамдар»(«Structured,Compromising,Temperate,Extrovert»).

АлгоритмДжейнді«FDHE»-гесəйкесдептаниды,яғни«икемді,үстем,

қызуқанды,экстраверт»(«Flexible,Dominant,Hot,Extrovert»).Бұл

жағдайдатеориябойынша«құрылымдалған»тип«икемдіге»баруғатиіс.

Бірақбірін-бірітолықтырушылықтабыстықатынастардыболжауүшін

қолданылатыныныңдəлеліжоқ,дегенменақылғасалсақ,осынəрсекейбір

қасиеттерүшінқажеттітəсілболыпкөрінеді.

Танысусайтыанкеталарменсауалнамаларқорытындысынсəйкестікүшін

қолданатын-қолданбайтынынаорай,барлықсайттіркелгенқолданушылар

туралыолардыңсайттағыіс-əрекетіменөздерікөрсететінақпараттарына

дейінгібарлықақпаратқақолжеткізеалады.Көпшілігіөзіңіздіңбұрынғы

араласқанадамдарыңызданкімдітартымдыдептанитыныңыздыболжауға

тырысатынұсынысжүйесінқолданады.Саусақтарыңыздыжоғарыне

төменжылжытаотырып,қандайрадиоарнанытаңдайтыныңызғаорай,

үнемімузыкалықжинағынжетілдіріпотыратынPandoraсияқтытанысу

сайттарыда,сізгеұнауымүмкіннұсқалардыұсынақоюүшін«көп

мəліметтерді»пайдаланаалады.Бұрынғынұсқаларменұқсастықкең

таралғанəдісболыпсаналады,бірақмəліметтержиынтығыөтекөп

болғандықтан,бағдарламалықжасақтамаөзіңізұсынғанмəліметтер

қоймасындақолданады.

Онлайн-танысу сайттары ықтимал романтикалық немесе жағрафиялық

жағынанжақынсеріктеспенкездесугеықыластыадамдардыбіріктіруқызметін

ұсынады. Мұндайұқсастықтар шынында дапайдалы. Тестілеу қорытындысы

кез келген серіктеске ыңғайсыз болуы мүмкін деп көрсеткен адамдарды кей

сайттар шеттетіп отырады, сондықтан қалған жинаққа – көлемді болса да,

орайлы серіктестер топтастырылады. Екі адам арасында тиянақты және

қанағаттанарлық қарым-қатынас жалғаса ма деген сенімді болжау алдын ала

емес,екікездескенненкейінғана,бір-бірінеортаққатынаспенұмтылыстапқан

соң ғана айтылса керек. Онлайн-танысудың шексіз әлемінде сәйкес

алгоритмдер«екіншіжартыны»табуүшінасақажеттіболмайқалуыықтимал

екенідетаңдандырмауымүмкін.

Онлайн-танысуғақызықтыүлесқосаалатынсалыстырудыңбіртүрі–

эволюциялықбиологиясаласындағызерттеулер.Серіктестаңдаудың

биологиялықнегізіайтарлықтайқызығушылықтуындатады,оныңкейбір

нəтижесібірадамдардыңбір-біріненегеұмтылатынына,басқаларынеге

ұмтылмайтынынажауапұсынады.Мысалы,еркектерəйелтаңдағанкезде

сыртқытартымдылыққакөбірекмəнберугебейімекені,алəйелдердің

əлеуметтікмəртебегежəнеықтималтабысқакөбірекназараударатыны

эволюциядантамыралуыдамүмкін.Сыртқытартымдылықжақсы

денсаулықтанжəнерепродуктивтіпайдалылықтан,көбейгісікелетінадам

үшінмолүміттібелгібереді.Əлеуметтікмəртебежəнемықтыəлеует,

отбасынқорғаужəнеқамтамасызетуқабілеті–балаларыныңəкесіболатын

еркектенəйелкүтетіннəрсеосы.

Кейбіралдыналазерттеулеркөрсеткендей,адамдарбасқадакөптеген

сүтқоректілерсекілді,орайлысеріктесжайлыбелгіберетіниіссезгіштік

сигналдардыңықпалынатүсіпқалуымүмкін.Үміткердіңбірсигналында

иммундықжүйеніңбөлшегіболыпсаналатын,адамныңиісінедеəсер

ететінүлкенгистосəйкестіккешенін(МНС)бақылаушыгенболады.Бір

зерттеудеəйелдерМНСөзінікіненерекшеленетінеркектеркиген

футболкалардыңиісінұнатқан.

Бұлэволюциялықмəнтуындатарысөзсіз,

өйткеніиммунитетқалыптастыруғақатысқанмүлдебөлекгендіекі

адамныңбалаларыкүштірекиммундықжүйегеиеболареді.

Басқабірзерттеудеəйелдіңромантикалыққатынасыбареркеккесексуалды

сезімталдығыбелгілібірдəрежедеолардыңМНС-ғаарналғангені

қаншалықұқсастығынабайланыстыболған.Ұқсастықкөпболғансайын,

əйелдердіңсеріктесінесексуалдықсезімталдығысоғұрлымтөмен.Осы

əйелдеровуляциякезеңіндебасқаеркектерүшінмейліншетартымды

болғанындаайтты.

Бұлмəселедеэволюциялықтүсініктемемынада:

овуляциятуыстыққанараластырудытежейді,сондықтанбір-бірінеосы

нақтыгенетикалықбелгілербойыншақаттыұқсайтынадамдарбірін-бірі

тартымдыдептануынеғайбылдау.Иіссезгіштікбелгілеринтернетарқылы

берілмейді,сондықтаноларТұлғааралықтартымдылықтақандайдабіррөл

ойнайтынболса,оныңсалдарыжекекездесудеғанакөрінеді.

ИНТЕРНЕТЖӘНЕ«ТҰЛҒААРАЛЫҚ»ТАРТЫЛЫСТЫЛСЫМЫ

Тұлғааралықтартымдылықтылсымынталдап,олқашан,қайжердежəне

кімніңбасындаболатынынболжауүшінғылымəліұзақжолжүріпөтуге

тиіс.«Оған»фильмібайқатқандай,«кімнің»сөзі«ненің»болыпкетуіде

мүмкін.БасрөлінХоакинФеникссомдағанжалғызбастыжазушыуақыты

азнемесеөздеріжазғысыкелмейтінадамдарғаарнапкүрделіжəнеөткір

хаттаржазушыболыпістейді.Олерекшедамығаноперациялықжүйесібар

жаңакомпьютерсатыпалады.Компьютероныменмəтінхабарламалар

арқылыжəнееліктірердейəйелдаусымен(СкарлеттЙоханссон)сөйлеседі.

Жазушыжалғызбайланыскомпьютердеғанаболсада,«оған»есікете

ғашықболады.

Əрине,бұлфильм–қиялғана,бірақкейбірадамдарөзініңтекмəтіннемесе

дауыспоштасыарқылығанаəңгімелесетін«көрінбейтін»досынанемесе

құрбысынақаттыбауырбасыпқалады.2013жылыашылған

InvisibleGirlfriend(көрінбейтінқұрбы)жəнеInvisibleBoyfriend(көрінбейтін

дос)қызметтеріайсайынақылытүрдежазылушыларөздерімінездерін

жасақтайтынқиялдағыадамменшынайыбайланысұсынады.Сіз

онлайндағыекіншіжартыңызғакезкелгенесімтаңдап,сырткелбетімен

мінезініңқырларындатаңдапбереаласыз.

Мəтінхабарламабасталғанкезден-ақбарлығыжекежазбағажылдам

айналады.Бірқарағанда,компьютердіңарғыжағындағы«адам»пайда

болыпжатқандайкөрінеді,дегенментереңойланып,бөлшектейқарар

болсақ,шынмəніндеолайемес.Шындығында,арғыжақташынайы

адамдаротыр.ЖасаушылардыңбіріМэттХоман:«Осыөнімдіалғашрет

қолданысқажібергенкезде,бізчаттерезесіндежасандыақылды

пайдаланыпкөрудіойластырдық,алайдаолжеткіліксізеді»,–дейді.

Оныңорнынақызметжұмысшыларғабүкілəлемненосымəтіндік

жауаптардыжинапбереді,сөйтіп,оныңəрқайсысынасоладамдарөз

сөздеріменжауапбереді.Сіздіңкөрінбейтіндосыңызнемесеқұрбыңызбір

адамғанаболуымүмкін.

Хоманжазылушыларға«өнімге»басқакөзбенқараудыөтінеді,алайда

көпшілікүшінөзарақатынасөтешынайыболыпкөрінетіндіктен,олароны

басқашаатамаседі.Бұлжаңакеңістіктегіұмтылысқандайсипаталатынын

уақыткөрсетеді,дегенменмəтіндікортаныңгипержекетабиғатын

қарастырғанпсихологиялықзерттеулергеқарасақ,кейбірадамдармұндай

қатынастардыөтеқанағаттанарлықдепбағалайды.

ҚОСЫМША

1.Walster,E.,Aronson,V.,Abrahams,D.,&Rottman,L.(1966).Importanceof

physicalattractivenessindatingbehavior.JournalofPersonalityandSocial

Psychology,4(5),508-516.doi:10.1037/h0021188

2.Luo,S.,&Zhang,G.(2009).Whatleadstoromanticattraction:Similarity,

reciprocity, security, or beauty? Evidence from a speed-dating study.

JournalofPersonality,77(4),933-964.doi:10.1111/j.l467-6494.2009.00570.x

3.Clifford,M. M.,&Walster,E. H.(Hatfield) (1973).Theeffectof physical

attractivenessonteacherexpectation.SociologyofEducation,46,248-258.

4.Frieze,I.H.,Olson,J.E.,&Russell,J.(1991).Attractivenessandincomefor

men and women in management. Journal of Applied Social Psychology,

21(13),1039-1057.doi:10.1111/j.l559-1816.1991.tb00458.x

5. Snyder, M., Tanke, E. D., & Berscheid, E. (1977). Social perception and

interpersonal behavior: On the self-fulfilling nature of social stereotypes.

Journal of Personality and Social Psychology, 35(9), 656-666.

doi:10.1037/0022-3514.35.9.656

6.Zajonc,R.B.(1980).Feelingandthinking:Preferencesneednoinferences.

AmericanPsychologist,35(2),151-175.doi:10.1037/0003-066X.35.2.151

7.Wanzer,M.B.,&Booth-Butterfield,M.(1996).Arefunnypeoplepopular?

An examination of humor orientation, loneliness, and social attraction.

CommunicationQuarterly,44(1),42-52.

8.Curtis, R.C., &Miller, K.(1986). Believinganotherlikes ordislikes you:

Behaviorsmakingthebeliefscometrue.Journalof Personality andSocial

Psychology,51(2),284-290.doi:10.1037/0022-3514.51.2.284

9. Berscheid, E., Dion, K., Walster, E., & Walster, G. W. (1971). Physical

attractivenessanddatingchoice:Atestofthematchinghypothesis.Journal

of Experimental Social Psychology, 7(2), 173-189. doi:10.1016/0022-

1031(71)90065-5

10.Parks,M.R.,&Floyd,K.(1996).Makingfriendsincyberspace.Journalof

Communication,46(1),80-97.doi:10.1111/j,1460-2466.1996.tb01462.x

11.A1997pollby BusinessWeek/Harris found that20% of therespondents

whowereonlineparticipatedinconferencesorforums.

12. Walther, J. B. (1994). Anticipated ongoing interaction versus channel

effects on relational communication in computer-mediated interaction.

Human Communication Research, 20(4), 473-501. doi:10.1111/j.l468-

2958.1994.tb00332.x

13. Hultin, G. A. (1993). Mediating the social face: Self-presentation in

computercommunication(Master’sthesis).DepartmentofCommunication,

SimonFraserUniversity.

14.Wang, S.S.,Moon, S.-I.,Kwon,K. H.,Evans,C.A., &Stefanone,M. A.

(2010). Face off: Implications of visual cues on initiating friendship on

Facebook. Computers in Human Behavior, 26(2), 226-234.

doi:10.1016/j.chb.2009.10.001

15. Brand, R. J., Bonatsos, A., D’Orazio, R., & DeShong, H. (2012). What is

beautiful is good, even online:Correlations between photo attractiveness

andtextattractivenessinmen’sonlinedatingprofiles.ComputersinHuman

Behavior,28(1),166-170.doi:10.1016/j.chb2011.08.023

16. Nguyen, M., Bin, Y. S., & Campbell, A. (2012). Comparing online and

offlineself-disclosure:Asystematicreview.CyberPsychology,Behaviorand

SocialNetworking,15(2),103-111.doi:10.1089/cyber.2011.0277

17. Joinson, A. N. (2001). Self-disclosure in computer-mediated

communication:Theroleofself-awarenessandvisualanonymity.European

JournalofSocialPsychology,31(2),177-192.

18. Walther, J. B. (1996). Computer-mediated communication: Impersonal,

inter-personal, and hyperpersonal interaction. Communication Research,

23(1),3-43.doi:10.1177/009365096023001001

19.Muise,A.,Christofides,E.,&Desmarais,S.(2009).Moreinformationthan

you ever wanted: Does Facebook bring out the green-eyed monster of

jealousy? CyberPsychology and Behavior, 12(4), 441-444. doi:10.1089/

cpb.2008.0263

20.Marshall,T.C.(2012).Facebooksurveillanceofformerromanticpartners:

Associations with postbreakup recovery and personal growth.

Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 15(10), 521-526.

doi:10.1089/cyber.2012.0125

21.Golden,E.(2014,February10).Internetstalking101:Thedosanddon’ts

ofInternet creeping.ThoughtCatalog. Retrieved from http://thoughtcata

log.com/emma-golden/2014/02/the-dos-and-donts-of-internet-creeping/

22. Smith, A., & Duggan, M. (2013). Online dating and relationships. Pew

ResearchCenter’sInternetandAmericanLifeProject.Retrievedfromwww.

pewinternet.org/2013/10/21/online-dating-relationships/

23.Gunter,B.(2013).Thestudyofonlinerelationshipsanddating.InW.H.

Dutton(ed.),TheOxfordHandbookofInternetStudies.Oxford,UK:Oxford

UniversityPress.

24. Enss, C. (2005). Hearts west: True stories of mail-order brides on the

frontier.Guilford,CT:GlobePequotPress.

25. Finkel, E. J., Eastwick, P. W., Karney, B. R., Reis, H. T., & Sprecher, S.

(2012). Online dating: A critical analysis from the perspective of

psychologicalscience.PsychologicalScienceinthePublicInterest,13(1),3-

66.doi:10.1177/1529100612436522

26. Frost, J. H., Chance, Z., Norton, M. I, & Ariely, D. (2008). People are

experience goods: Improving online dating with virtual dates. Journal of

InteractiveMarketing,22(1),51-61.doi:10.1002/dir.20106

27.Iyengar,S.S.,&Lepper,M.R.(2000).Whenchoiceisdemotivating:Can

one desire too much of a good thing? Journal of Personality and Social

Psychology,79(6),995-1006.doi:10.1037//0022-3514.79.6.995

28.Wu,P.-L.,&Chiou,W.-B.(2009).Moreoptionsleadtomoresearchingand

worse choices in finding partners for romantic relationships online: An

experimental study. CyberPsychology and Behavior, 12(3), 315-318.

doi:10.1089/cpb.2008.0182

29.Vagianos,A. (2015,January14). Mencouldn’thandleit whenawoman

agreed with compliments they gave her online. The Hufpngton Post.

Retrieved from www.huffingtonpost.com/2015/01/14/women-

compliments-online-dating-experiment-gweneth-

bateman_n_6456016.html

30. Singleton, D. (n.d.). Do winks and favorites really work? Happen.

Retrieved from www.match.com/cp.aspx?

cpp=/cppp/magazine/article0.html&articleid=12960

31.Kotlyar,I.,&Ariely,D.(2013).Theeffectofnonverbalcuesonrelationship

formation.ComputersinHumanBehavior,29(3),544-551.

32.Zendy.(2012,April20).Skypeorvideochatbeforeyoumeet?Sopolite.

Retrievedfromhttp://forums.plentyoffish.com/datingPostsl5209799.aspx

33.Toma,C.L.,Hancock,J.T.,&Ellison,N.B.(2008).Separatingfactfrom

fiction: An examination of deceptive self-presentation in online dating

profiles. Personality and Social Psychology Bulletin, 34(8), 1023-1036.

doi:10.1177/0146167208318067

34.Toma,C.L.,&Hancock,J.T.(2010).Looksandlies:Theroleofphysical

attractiveness in online dating self-presentation and deception.

CommunicationResearch,37(3),335-351.doi:10.1177/0093650209356437

35.Scientists disputethewhole «catfishinthe codfishtank» legend, partly

becausecatfisharebottomfeeders,notfiercepredators.Thatnamestuck

forInternetpredators,however.

36.Fink,B.,Neave,N.,&Manning,J.t.(2003).Secondtofourthdigitratio,

body mass index, waist-to-hip ratio, and waist-to-chest ratio: Their

relationships inheterosexual men and women. Annalsof HumanBiology,

30(6),728-738.

37.Decuyper,M.,DeBolle,M.,&DeFruyt,F.(2012).Personalitysimilarity,

perceptual accuracy, and relationship satisfaction in dating and married

couples.PersonalRelationships,19(1),128-145.

38. Wedekind, C., & Fü ri, S. (1997). Body odour preferences in men and

women: Do they aim for specific MHC combinations or simply

heterozygosity? Proceedings. Biological Sciences/The Royal Society,

264(1387),1471-1479.

39.Garver-Apgar,C.E.,Gangestad,S.W.,Thornhill,R.,Miller,R.D.,&Olp,

J.J.(2006).Majorhistocompatibilitycomplexalleles,sexualresponsivity,

and unfaithfulness in romantic couples. Psychological Science (Wiley-

Blackwell),17(10),830-835.doi:10.1111/j,1467-9280.2006.01789.x

40.Ohm,S.(2015,February5).Nogirlfriend?Noproblem:Newsitewillbuild

your dream girl for $24.99. Yahoo Finance. Retrieved February 12, 2015,

from http://finance.yahoo.com/news/no-girlfriend-no-problem-new-site-

will-build-your-dream-girl-for-24-99-144052950.html

Желідегіальтруизм:Проәлеуметтікмінез-құлықпсихологиясы

Австралиядаауружəнежарадарауылшаруашылықжануарлары

паналайтынорынсалуүшінПемАхернкөмексұрап,интернеткежүгінді.

ОлChuffed.orgкраудфандиңдіконлайн-платформасынданауқанбастап,үш

күнішіндеөзімақсатеткен50000долларғақолжеткізді.Екіайданкейін

науқанғаонтөртелденадамдаркөмекқолынсозды,қайырымдылық

сомасы162000долларданасыпжығылды.«Бізбастағаншаруаға

адамдардыңмейірімділік,жомарттықжəнесенімтанытқанынақатты

таңғалдым»,–дедіАхерн.

МЕЙІРІМДІЛІКТІҢКЕЗДЕЙСОҚМЫСАЛДАРЫ:ИНТЕРНЕТ-СТИЛЬ

Жаңалықтардаадамдардыңбір-бірінеонлайннемесеоффлайнрежимінде

сыпайықарым-қатынасжасағанынсиреккөрсетеді.Ізгетүсу,

киберқылмыс,жаппайқарсылықшараларынемесепорнография

журналистерназарынжаулапалыпжатқанкезде,сенсациясыазоқиғалар

журналдардыңсоңғыбөлігінтолтыратынматериалдарретінде

қарастырылуымүмкін.Дегенменжұрткөзінетүсебермейтінжерлерде

кездейсоқмейірімдіəрекеттержиіболыпжатады.Адамдарсолоқиғалар

туралыбілгенде,альтруистердіңкейбіронлайн-аудандардабой

көрсететінінетаңданады.

Агрессиянықарастырған4-тараудаталқылағанымыздай,кейбіронлайн-

орталарқауіптітежелудің,қызынудыңжəнежеккөресөйлеудіңүрейлі

деңгейінежолашады.Дегенменбізантиқоғамдықмінез-құлықпен

салыстырғанда,өзіненбасқаадамдарғадапайдаəкелетінəрекеттерді

сипаттайтынпроəлеуметтікмінез-құлықтыкөптептабааламыз.

Оның

себебітазаальтруистіктенəбденесептелгенжекемүдденемесесолардың

үйлесімінедейінгінəрселерарасындаболады.Бірақмұндаймінез-

құлықтыңонлайн-əлемгеоңүлесіөтеқажет-ақ.Интернетмаңыздырөл

ойнайтынүшсала–еріктіболу,қоржинауменкраудфандиңжəнеонлайн-

қолдаутоптары.

Еріктілік

Желідегіеріктіліктарихыбіршамаұзақ.Адамдаркездейсоқсұрақтарға

жауапберу,сервердідемеу,балалардытəрбиелеу,уикипедияжазбаларын

редакциялау,тамақəзірлеугекеңестерұсынужəнепікіржазуүшінөзінің

босуақытынарнайды.Адамдаркөмексұрағанжандарғакүмəндіжəне

ызалыақпаратағыныныңқасындаотырып-ақжылдамжауапжолдайды.

Желідеадамдарбір-бірінекішкентай,кейдеүлкенамалдарменкөмектесуге

дайын.Ақпараталутуралысұрауларғапайдалыжауаптарөтекөптаралған.

Көпадамныңкөмекберугедаяртұратыныда–адамдардыңпікірталас

форумдарынақатысуыныңбастысебептерініңбірі.Мысалы,Yahoo!

Answers’HomeworkHelp-тіңанықтамабөліміндебіреу:«Индонезияның

ұлттықнемеседəстүрлікиіміқандай?»–депсұрады.Бірнешеминуттан

кейінжауаппайдаболды.ОндаБатикпенКебаяғасілтемежасалып:

«Олардыңұлттықкиіміашықтүстіжəнеəдемі.Меніңбілуімше,оларсари

киеді.Жауабымсізгеаздапболсадакөмектестідепойлаймын!»–делініп

тұрды.

Техникалықжетістіктеринтернеттіеріктілікқызметтіңжаңадеңгейіне

көтерді,бірғанатрансформациялықөзгерісонлайн-танысусайттарынеске

салатынауқымдымəліметтербазасыніскеқосады.Бұлсайттарда

коммерциялықемесұйымдарөзқажеттіктерінжариялайалады,ал

еріктілерайтарлықтайүлесқосуүшіноп-оңаймүмкіндіктабады.Мысалы,

Volunteermatch.org«жақсыадамдарменигіістердібіріктіруді»мақсат

тұтады.Келушілерөздерініңнақтымашығыменқызығушылығынасəйкес

келетіннəрселеріздепотырып,адамқұқығы,жануарлар,балалар,өнермен

мəдениетсияқтытақырыпшаларастындағыжазбалардықарайалады.

«Ертеңгікүнгесен!»балаларқорыөзауданындағыотбасыларғаарнап

печеньепісіругекөмектесетіндарындынаубайшылардытартуүшін

хабарландыружариялады.Немесеоқытутəжірибесібареріктілер

студенттергеоқытушылықпенрепетиторлыққызметкөрсететінкөп

ұйымғақажетболуымүмкін.Желіосықайырымдылықұйымдарына

еріктілердітартумəселесіндеөзжұмысынайтарлықтайжақсартуүшін

мүлдежаңатəсілдербереді.

Еріктілік–адамдарсоныңаясындакейінонлайндакеңжəнееркінтаралып

кететінқұндыақпараттықтауарларжасайтынтұтынушылықмазмұнға

ерекшемəнберілетінжобаларнегізінедежатады.Уикипедияөзінің

энциклопедиялықжинағындағымиллиондағанмақаланыңжазылуымен

жаңартылуынаүлесқосатынақытөленбейтінредакторларғатəуелді.

Олардыңкөпшілігідəлосышаруағакөпуақытынжұмсайды.YouTube

əуесқойларұсынғанпайдалывидеороликтергетолы,оларкекілдіқалай

кесудінемесегипсокартонныңартындағытүйреуіштіқалайтабукеректігін

еріктітүрдекөрсетіпбереді.

iFixit–жөндеужұмыстарыбойыншатехникалықмамандаржазған

ұсыныстаржинақталғантағыбірэнциклопедия.Мамандармұнда

сұрақтарғадажауапбереді.Мұндаеріктілерсақтайбілугеүндейдіжəне

адамдарды«босэкономиканытастауға»,е-қалдықтардыазайтуғажəнеөз

гаджетінөзбетіменжөндеугешақырады.

Тағыбіркеңейіпкележатқанеріктілікəрекетіазаматтықғылымға

байланысты,ондаəуесқойларкөптегензерттеужобаларынажəнемəлімет

жинауғақатысаалады.

Мысалы,БерклидегіКалифорния

университетіндегіBerkeleyOpenInfrastructureforNetworkComputing

(BOINC)жобасығалымдарғакүнібойыбостұратынүйкомпьютерлерінің

қолданылмағанесептеуқуатынпайдалануүшінқаржыұсынады.

SETI@Home–соныңбірмысалы.Алғалымдарғажердентыссананы

(SETI)іздеукезіндерадиотелескоптыңмəліметтерінсараптауүшін

қосымшақуатқажет.Өмірсүругеқажеттіжағдайларғаламдакеңінен

таралғанынадəлелдеркөптептабылыпжатыр,бірақтелескопмəліметтерін

сараптауғақажеттіесептегішресурсөтекөлемді.200-денастамелдің

миллиондағанеріктілеріSETI@Homeжобасынақатысыпжатыр,олар

ғаламшардағыеңқуаттысуперкомпьютердіжасапшығаруғақатысуда.

Компьютершешеалмайтынбасқатырғылардышешуүшінмашығымен

уақытынсарпетеалатынеріктілердідеғалымдарбүкілəлемненшақырып

жатыр.Бұлталпыныстартопғылымы(крауд-ғылым)депаталады.Олар

суреттердібелгілеуге,құжаттардытəржімелеугенемесеəлідеадамдар

жақсырақатқаратынбасқадажұмыстардыістеугекөмектіқажетсінетін

ғалымдарғаерекшеназараударады.

Zooniverse.org–крауд-ғылыми

жобаларғаарналғаніріплатформаныңбірі.Ондамыңдағанерікті

зерттеушілергеөздерініңқатысуынсызөткізілмейтінжобаларғакөмек

қолынсозады.Мысалы,біржобадаеріктілерсуреткеқарайотырып,

құйрығыныңтөменгіжағындағыбелгісияқтыерекшеліктердіанықтауүшін

өркештікиттердіңкейбірінтанып-білугеөтінішжасайды.Мұндай

тапсырманыадамдарөтетиімдіатқараалады.

Қаржыіздеужәнекраудфандиң

Қайырымдылықісініңтабиғатынтүбегейліөзгертуүшінинтернет

технологияменжəнемеценаттықпен«көңілқосты».Мысалы,қарапайым

электронхатоңіскеөзүлесінқосаалатынықтималдонорлардытарту

шығынынайтарлықтайазайтты.Қауіпсізонлайн-төлемжүйесі

жасалғаннанкейін,адамдаркомпьютердібірнешеретбасыпқананемесе

мəтінжіберіпқанақайырымдылықшарасынақатысаалатынболды.

Қайырымдылықұйымдарыəлеуметтікжелілерарқылытарататынуеб-

сайттар,блогтаржəнеөткірвидеороликтердеерекшеназараударады.

Краудфандиңүдерісіпроəлеуметтікмінез-құлықтағыинтернетрөліүшін

тағыбіржолашады.Тəжірибеонықолдайтынуеб-сайттарменжəнеоны

пайдаланатынжинаушыларменбіргеашылады.Firstgiving.org–өз

науқандарынжоспарлауғажəнеөткізугекөмектесетінкоммерциялықемес

ұйымдарменжұмысістейтіналғашқыкраудфандиңдікплатформалардың

бірі.АктерЭдуардНортонжақсыістергеарналғанкраудфандиңгеерекше

жəнекөпжағдайдаəзілменқарайтынCrowdrise.comсайтынжарнамалайды.

Олжасдонорлардытартуғаарналғанбайқауларды,əлеуметтікжелілерді

жəнеқоғамдастықтардықосыпотырады.Жинаушыларөздеріжинаған

əрбірдолларүшінұпайаладынемесеқоғамдастықмүшелеріберген

дауыстыиеленеді.НортонКениядағыМасаижабайытабиғаттысақтау

қорынақаржыжинауүшінНью-Йоркмарафонынантəуіртабыстапты.

Kickstarter.comжербетіндегімиллиондағанадамныңқайырымдылық

қаржысынтартаотырып,өнер,кино,музыкажəнедизайнсалаларындағы

шығармашылықжобаларыныңкраудфандиңіменайналысады.

КинорежиссерДжеремиСолньеКаннкинофестиваліндежүлдеалған

«Өткеншақтыңқирандысы»фильмінтүсіруүшін35000долларданастам

қаржыалды.РобТомасKickstarter-де«ВероникаМарс»детективсериалын

түсіруүшінкраудфандиңнауқанынбастады,бірақкейінтоқтатты.

Жанкүйерлер5миллиондолларданастамақшабөлді.

Танымалболмасада,жақсыісістеуүшінғаламтордыпайдаланаалатын

адамдарғаарнапкраудфандиңдікқаржыжинауұмтылысыныңтабысы

қаттытаңғалдыратынболар.КеллиСпейсколледжбітіргенсоң,мыңдаған

студенттікнесиелердіжабуғажанынсалыптырысты.Ісібелалмағанын

байқап,олкраудфандиңбастауғаұмтылдыжəнежербетіндегімүлдетаныс

емесадамдардан13000долларалды.Краудфандиңжолындағыосыжеке

ұмтылыстарбелгілібірдəрежедекөршілеріқамбасалуүшінқолкүшімен

біротбасығакөмектескенөткенжылдардыңоқиғаларынескетүсіреді.

Дегенменбастыайырмашылық–қазіргівиртуалқамбасалушылар

интернеттіңқуатыменоныңбүкілəлемдікқолжетімдігінпайдаланады.

Шағыннесиелеркəсіпкерлердіңтабыстыкомпанияқұруынада

көмектеседі.Старт-апқорларыкраудфандиңініңүдерісіəсіресеəл-ауқаты

төменелдерүшінөсіпкеледі.Бұлинвесторларəдеттеазтабыстабады

немесеқызығушылықтанытпайды,дефолттакеңінентаралған,сондықтан

олардың«инвестициясы»альтруизмгежақындау.Зерттеушілердіңойынша,

жаңабизнестіңпроəлеуметтікжағынашыпкөрсетсе,өтініштеререкше

тиімді.Kiva.orgмикронесиелергеарналғанірікраудфандиңдік

платформасынзерттеудеинвесторлардыңотбасы,немеребауыр,дос

немесебаласияқтысөздерібарадамимүдделерібасымнəрселергемойын

бұрғаны,алтабыссебебінбасакөрсеткенөтініштердіазқарастырғаны

байқалды.

Алғашқытабыстарғақарамастан,краудфандиңніңболашағыбұлыңғырлау.

Оныңсайттарыжəнетаңдауғаұсынатынжобаларыкөпболғандықтан,

көмекберушілеркөлемдісұрыптаудыңорнына,керіайналабастауы

мүмкін.Жобаларыжалғанатышулыбірнешеарамзадакөмекберушілерді

осытұжырымғаеліктіруіықтимал.Дегенменқазіргікездекраудфандиң–

қайырымдылықшараларынөтеұзақкезеккеұластырғантаңданарлық

құбылыс.

Интернеттегіқолдаутоптары

Адамдарөтемаңыздыжəнекүйзелістімəселелерінбелгісізжəне

көрінбейтінаудиторияменбөлісіп,панатабуғажəнеигіліккеқолжеткізуге

қаншалықтыжиіталпынатынынкөруүшінсізкөптегенонлайн-қолдау

топтарыныңбіреуінеғанакіріпкөруіңізкерек.Бірерадамсондай

форумдардыңбіріндеобырауруынашалдыққандықтан,өзінкеріитерген

əйелгеөкпесінортағасалды:

Оныңайтқансөздеріжанымдыауыртты.«Бұлжұқпалыма?»,«Барлық

обыр ауруы қайталанбайтын ба еді?», «Сіз обырмен ауыратын

болсаңыз,балаларыңызболмауымүмкінғой?»және«Балаларындаобыр

ауруыболғанынкімқаласын»–дегенсұрақтарынжаудырдыол.

Қатты көңілім қалды. Жұптар қайғы-қасіретті бірге өткеруге тиіс

екенінбілемінғой,бірақсұрақтарынажауапберсем,олқаттыалаңдап

қалар еді. Осыдан кейін біз араласпай кеттік. Оның «жай ғана дос»

болғысы келді. Оның бір ғана нәрсеге – менің ауруыма қарап шешім

қабылдағаныжанымабатты.

Оғанбірнешежауапжазылды.Соныңбірімынадай:

Бұл әйелдің енді сіздің өміріңізде болмайтыны қандай жақсы! Оны

ақылды дейсіз, бірақ кез келген ақылды адам обырдың жұқпайтынын

және көп жағдайда қайталанбайтынын біледі… Сіз дұрыс әйелге

жолығасыз. Жақсы қасиеттеріңіз көп екеніне сенімді болсаңыз, оған

қол ұсынуға сол сенім көмектеседі. Сөйтіп, сіз жарқырайсыз! Біреу

сіздіңжолыңыздыашады,қараптұрыңызшы!

Онлайн-қолдау топтары интернетте Facebook топтарында, пікірталас

форумдарында, Google Hangouts-та және басқа да көптеген онлайн-ортада

өркендеп келеді. Олар кез келген ой сырқатын, жеке мәселені және басқа да

күйзелістердібөлісетінадамдардықолдауүшінпайдаболады.Оныңмүшелері

ақпараталмасуүшінжәнеэмоциялыққолдаукөрсетуүшінжиналады.

Онлайн-тежелуқұбылысы,əсіресеүйлесімсізмəтіндікфорумдарда,бұл

қолдаутоптарынадамдарменгипержекеəдіскөмегіарқылысөйлесуүшін

қалыптынəрсегеайналдырады.Оларөзініңкімекенінкөрсетпеуүшін

лақапаттардынемесеаты-жөнініңбасəріптерінқолданып,жасырын

қосылаалады.Олартопмүшелерінежолдайтынхабарламалардыөңдеуге

уақытжұмсауымүмкін,сондықтаносыхабарламалардыңсипаты

кəдімгідеймаңыздыболады.Обырауруынанжазылғандарғаарналған

форумдағыхабарламалардызерттеудіңбіріндеекіншіжақтыңесімдігі(сіз,

сіздің,өзіңіз)азұзақхабарламаларғажауапжазылуыөтеықтималекені

байқалды.Топмүшелері«махаббат»,«керемет»жəне«тəтті»сияқтыоң

эмоциялысөздерікөпхабарламаларғаөтеазжауапжазды.

Теңестіретінмəртебеэффектісідееркіндіккежолашады.Обырауруыбар

адамқажырлыбасдиректорнемесесуқұбырынжөндеушіболуымүмкін,

алжауапберушіадам–зейнеттегіқариянемесеколледжпрофессоры

болуыдаықтимал.Топмүшелерібір-бірінекөрінбейді,сондықтансырт

келбетсалыстырылмайды.

Осыонлайн-топтарқаншалықтиімді?Пікіржетіп-артылады,сондықтан

əсіресемəселеанықемесболса,осындаймəселесібарбасқаадамдарды

табумүмкіндігініңөзімаңыздыфакторболаалады.Соныңбірмысалы–

Туреттсиндромы.Оныңшектентыскүйгелектік,гипербелсенділік,

тырыспа,жылдамрефлекстер,ашушаңдықжəнежылдамбалағаттаусияқты

белгілерібар.Аурушаңдықтуралыкөпнəрсебелгіліемес,сондықтан

науқасыжеңілкейадамдарқандайдабірдəрініқабылдаудаекіұдай

жағдайдаболады.Өйткенібұлнəрсеолардытежейді.Мысалы,бірадам

балакүніненқаттытырысыпауыратынжəнежұмысындаəзеротыратын-

ды.Дегенменосыжағдайісжүзіндеоныңқарабайырсуырыпсалма

өнерініңжəнемузыкалықшығармашылығыныңарқасындажинаған

аздағанбеделіарқылыджазбарабаншысыболуғакөмектесті.Туретт

синдромысияқтықалыптантысауруданзардапшегіпжүргенадамдар

немесесондайтуысыбарларөзінқолдайтынонлайн-қоғамдастықтыоңай

табаалады.

Онлайн-қолдаутоптарынзерттеуəртектінəтижебереді.Бірақкейбір

бақыланғанзерттеулеролардыңбелгілібіржағдайлардағықұндылығын

нақтылайды.Мысалы,күйзелістенқиналғанпациенттеркездейсоқ

тəсілменонлайн-қолдаутобына,онлайн-оқытубағдарламасынақосылған

онлайн-қолдаутобынанемесеосыныңешқайсысынақатыспағанбақылау

тобынабөлінді.Уақытөтекеле,онлайн-қолдаутобындаболған

пациенттердіңбақылаутобындағыларменсалыстырғандакүйзеліс

симптомдарыайтарлықтайазайды.

Басқабірзерттеудеонлайн-қолдаутобына,бетпе-беттопқанемесеосыекі

топқадақатысқанонкологиялықпациенттерсалыстырылды.Өз

тəжірибесінқалайбағалағанытұрғысынанқарағанда,онлайнжəне

оффлайнтоптарғақатысқанпациенттерекіəлемніңеңжақсысын

қолдандықдепжорамалдап,жеңіскеқолжеткізді.Басқаекітопты

салыстыраотырып,бетпе-беттопөзтобыныңмүшелеріненалған

эмоциялыққолдаументүсіністіктіонлайн-пациенттергеқарағандажоғары

бағалады.Онлайн-топмүшелеріөздеріалуымүмкінкеңестержəнесол

кеңестердіңөзэмоциясынбілдіругеқабілеттілігітұрғысынанөз

тəжірибелерінжоғарыбағалады.

Онлайн-қолдаутоптарыныңнегізгікемшілігініңбірі–адамдардың

бейвербалсигналдардыкөреалмайтыны.Нəтижесіндеолармүшелердің

азабындұрысбағалайалмауымүмкін.Бірзерттеудесүтбезіобырына

шалдыққанпациенттеркездейсоқтəсілменнеонлайн-қолдаутобына,не

терапевтбасқарғанжекетопқаоналтыаптабойыбөлінді.

12

Жеке

кездесулербейнетаспағажазылыпалынды,сұхбаттаржазылды,сондықтан

мəтіндіэмоциялықкөрінісүшінжекекодтауғажəнебақылаушылар

кодтағанвидеоменсалыстыруғаболареді.Зерттеушілербайқағандай,жеке

топтардыңжазыпалынғанмəтіндерінеғанақарағанкодтаушы-

қатысушылароңэмоциялықкөріністіңсанынкодтаушылартаспаны

қарағанкездегінəтижеменсалыстырғандаасырабағалапжіберген.Олар

видеокодтаушыларменсалыстырғандатөменқорғаныспендұшпандықты

дабайқады.Дауыскөтерунемесекөзгетұнғанжассияқтыбейвербал

белгілерқарапайымсөйлемніңэмоциялықмағынасынқаттыөзгертіп

жібереалатыныкүмəнсіз.Бірақмəтіндіконлайн-ортаныңеркіндік

эффектісібейвербалсигналдардыңжоқтығынбілдірмейжібереалады,

сондықтанонлайн-қолдаутобындағыадамдарқарапайымсөздермен

эмоциясынбілдіргенде,шеберлігіартатүсуімүмкін.

Өзмəселелерінжазуменонытопқасалуфактісініңөзікөпқатысушы

айтатыноңтəжірибеніңмаңыздыфакторыболаалады.

Мысалы,бізөз

өміріндегіауыржағдайлардыкүнделігінежазыпжүретінадамдарда

күйзеліспенмазасыздықдеңгейітөмен,денсаулығыжақсыболатынын

білеміз.Байқауымызша,жаттығуларадамдардыңөзойыменжұмысістеуіне

жəнеқорқыныштытəжірибелердіарттақалдыруынакөмектеседі.

Онлайн-қолдаутобыөзмəселесінотбасыменнемеседостарымен

талқылағысыкелмейтіннемесеортағасалаалмайтынадамдарүшінерекше

рөлгеие.Мүмкін,оларөзсезіміжақындарынаауыртиедідепсанайтын

болар.Мысалы,жасаналарғаарналғанонлайн-қолдаутоптарынзерттеген

кезде,олардыңкөпшілігіөзойынша,күйеуініңтымсыншылжəнеқазымыр

туыстарыныңүйгеайтпайкелетінінеалаңдаушылықбілдірген.

Ерекшеқажеттілігібарбалалардыңата-аналарынаарналғанонлайнжəне

бетпе-беттоптардызерттеукезінде,осыортаныңəрқайсысыніздепжүрген

адамдарбір-біріненмүлдебөлекекенібайқалған.

Онлайн-əлемненкөмек

сұрағаната-аналарүлкенкүйзеліскетапболғандарынайттыжəнеерекше

қажеттілігібар,мысалы,Даунсиндромыбарбалаларыныңболуымасқара

нəрседепесептеді.Оларшынайыдостарыменотбасыларынаннеүлкен

қолдаукөргенжоқ,неоныіздемеді,сөйтіп,ғаламтордыңқолдаужелісі

арқылыкөпжұбаныштапты.Ерадамдардыосыанонимортаеліктіреді.

Электронтоптағыадамдардыңжартысыəкелерболды,бірақбетпе-бет

топтарғаəкелердіңешқайсысықатысқанжоқ.Мүмкін,ерадамдарға

онлайндадəстүрлігендерлікрөлденбойтартуоңайшығар.

Анонимдіинтернет-ортадағықолдаутоптарыоңайжасыраалатынжəне

отбасымендостарынаашыпайтқысыкелмейтінжасырынбелгісібар

адамдарғаөтеыңғайлы.Мысалретіндетамақішумашығыныңбұзылуы,

нашақорлық,қалыптантыссексуалдыққалаунемесетіптіөкпеобыры

сияқты,жүріс-тұрысқақатысыбараурулардыалуғаболады.Оларсеміру

немесекекештенусияқтыкөрінетінбелгілерденбіршамаерекшеленеді,

өйткеніадамдароныотбасыныңеңжақынмүшесінендежасыраалады.

«Барлықадамбаратынжер»кітабындаКлейШиркижасқыздарғаарналған

YMжурналыныңденсаулықпенсұлулықмəселелерібойыншапікірталас

форумынанбастартуғатиісболғанынтүсіндіреді,өйткеніанорексик

қыздароныонлайн-қолдаутобыретіндепайдаланыпты.

Бұлжағдайда

қыздарбір-бірініңемделуінекөмекбергенжоқнемесежолдантайғандарға

эмоциялыққолдаубілдірмеді.Оныңорнына,«Pro-Ana»жасөспірімдері

тағыдасалмақтүсіруүшіннеістеукеректігіжөніндекеңесті.Оныңбіреуі:

«Шешімқабылдадыңызба–аялдамайсыз...Ауыру,əсіресеаштықтанауыру

өтеқажет.Олсіздітыныштандырадыжəнекезкелгеннəрсегеқарсытұра

алатыныңызды,өзтəніңіздіңқұлыЕМЕСекеніңіздісезіндіреді.Сізоның

қыңқыл-сыңқылғабойұруынаерікбермейсіз»,–депжазды.Өкінішке

қарай,онлайн-қолдаутоптарықалпынакелтіруменғанаайналыспайды.

Онлайн-қолдаутоптарыжақсытерапиялықнəтижегесенімдітүрде

жетелемеседе,оларқатысушыларғаақпаратбереді,өз-өздерінесенімін

арттырадыжəнебақылапотырусезімінсыйлайды.Алайдаолар,«Pro-Ana»

тобыкөрсеткендей,терісэффектілердендеадаемес.Мысалы,топ

мүшелерідұрысақпаратбергенісияқты,өтенашаркеңестердідеөтеоңай

береалады,сондықтанкейадамолардыңкесіріненемделуүшінкөмек

сұрауданбастартуыдамүмкін.Олартіптіотбасыменжəнедостарымен

байланыстыазайтады,өйткеніоларшынайықатынастарданбастартып,

онлайн-қолдаутоптарынақаттыкірігебереді.Онлайн-қолдаутобыарқылы

көмексұрайтынадамдарбəрінтолықтаразылауғажəнеыңғайлытоптарды

іздеугеасықпауғатиіс.

АДАМДАРНЕГЕБІР-БІРІНЕКӨМЕКТЕСЕДІ?

Адамдарбір-біріненегекөмектесетініжайлыпікірталастаржалпығаортақ.

Көпшілік«альтруистік»мінез-құлық,шынындада,риясызальтруизмбе,

əлдеəншейінэгоизмбедегенмəселетөңірегіндежүредідеқояды.Мысалы,

біранықтамабойынша,жəрдемшілікмінез-құлықбіреукөмеккезəру

болғанкезде,əсіресебіркездерібізгедекөмекқажетболатындықтанда

көмектесукерекделінетінəлеуметтікережелерденпайдаболады.

Ортақтастықережесіөтекүшті,олкейдеəлеуметтікміндеттемелердіөте

дəланықтайды,сөйтіп,жалпыалғанда,қоғамғапайдаəкеледі.

Проəлеуметтікмінез-құлықтыңтағыбіранықтамасытабыстыбарынша

көбейтугежəнешығындыбарыншаазайтуғабайланысты.Сізөзеркіңізбен

қантапсырсаңыз,шығыныңыз–уколинесі,уақытжəнешаршауболады.

Алатынартықшылығыңыз–өзіңізшежақсықарым-қатынас,достарыңыз

бенəріптестеріңізгешешімталдығыңызбенəсерқалдыру,өзіндік

бағаңыздыңартуыжəне,əрине,біреугенақтыкөмектесу.Осы

артықшылықтардыңбəріндеболмасада,басымбөлігіндежекемүддеңіз

жатуымүмкін.

Эволюциялықбиологияпроəлеуметтікмінез-құлыққагенетикадеген

үшіншіанықтамабереді.Өзгеніміздіңаманқалуынқамтамасызету

жолындабалаларымызбенжəнебізбенортақгенікөпадамдарүшін–

қарым-қатынасымызүшінқұрбандыққабарамыз.Шетелдіктермен

салыстырғанда,біздегеографиялықаумақтағыдостарымызбенжəне

көршілерімізбенортақгенкөпекенісөзсіз.Ұлт,көздіңтүсі,денебітімі

жəнеортақгентуралыбелгіберетіннəзіксигналдардабелгілібіррөл

иеленуімүмкін.Эволюциялықбиологтаротбасылықіріктеуконцепциясын

ұсынады.Оладамдардыөзтуыстарынаальтруистікқарым-қатынасжасауға

икемдеугебейімгендержалпыгендердіңаманқалуынакөмектесетіндіктен

детаңдалатынынбілдіреді.

Белгілібірдəрежедезерттеулеросыанықтаманыңбəрінрастайды,олар

бір-бірінеқарсыкелуденбұрын,бір-біріменжиіқабысады.Бірақадамдар

бір-біріненөзінпроəлеуметтіксипаттажəнеоныөздеріқалағанкезде

ұстауғаəзірлігінеқатыстыдаерекшеленеді.Тұлғаайырмашылығынан

бастайық.

Жәрдемшілікмінез-құлықжәнетұлға

Тұлғағабағаберетінзерттеулергесүйенсек,кейадамбасқаларғақарағанда

көмекқолынсозуғабейім.Эмпатияны–басқаадамныңэмоциясынбөлісе

алуқабілетінжоғарыбағалайтынадамдаркөпжағдайдаөзкөмегінбетпе-

бетаянбайұсынатынжандарболыпшығады.Эмпатия,соғанқарағанда,

«Үлкенбестіктің»кейбіртұлғалыққырыменбіршамақабысатынсияқты.

Əсіресе«менөзгелердіңсезімінаялаймын»немесе«менадамдардыңөзін

еркінсезінуінемүмкіндікжасаймын»дегенсөздерменкелісетінадамдар

сонықажетететінжандарменбіргемазасызданып,тіптібірнешетəуекелді

деөзмойнынаалуғаоңайкелісетінсияқты.Эмпатияэкстраверсияменде

дұрысқабысады.Өйткенімеймандосэкстраверттерзаттардыбасқа

адамныңкөзқарасытұрғысынанкөреалса,табыстықатынасжасайалады.

Күткеніміздей,эмпатияневротизмменқабысақоймайды.Қаттыалаңдаулы

жəнежылдамашуланатынадамдарөзінбасқаадамдардыңорнынақоюы

неғайбыл.Нарциссизмдепроəлеуметтікмінез-құлықпенкеріжағынан

байланысты.Нарциссистерсараңжəнеөзінкөпойлайды,сондықтанолар

дабасқаадамныңсезімінсезінеқоюыекіталай.

Онлайндакөмеккезəружандарғаболысакететіндейкөрінетінтұлғалар,

негізінен,ұқсасболыпкеледі.БірзерттеудеғалымдарəйелдердіFacebook-

тебейресмитақырыптардыбасқабөлмелердеотырғанекіадамменбірге

талқылауғашақырды.Бұлекіадамсыбайластареді,оларəрбіршынайы

қатысушығабірдейсценарийқолданды.Үшəйелкезек-кезекпікір

жариялады,айтарештеңесіболмаса,жайғана«Pass»нүктесінбасасалатын

еді.Талқылаубарысындабірсыбайлассценарийбойыншаоныңтұрмысқа

шыққысыкелетінін-келмейтінінсұрады.Бірақолөзініңлесбианекенін

ишаралап,өзітұратынштаттазаңдықтұрғыдарұқсатетілмейтінінбілдірді.

Басқабірсыбайласəжуəлағанпікіржазды,сөйтіп,ашулыпікірлеркөбейе

берді.

Осыонлайнжағдайындаəйелдердіңқандайтипіəжуəғатоқтауқоюға

ұмтылды?90пайызданастамыəңгіметақырыбынөзгертіп,бейбастақ

адамныңсөздідоғаруынсұрады,өзінекезеккелгенде,бейбастақадамға

шабуылдап,талқылауғажолашыпнемесеқұрбандықтыжұбатып,қалайда

араласуғатырысты.Эмпатиябойыншажоғарыұпайалғанəйелдеркөп

жағдайдатақырыптыөзгертугетырысаотырыпараласты.Экстраверттерде

шабуылдытоқтатуғаұмтылды,бірақоларбасқаəдістаңдады:бейбастаққа

қарсыөздерішабуылбастады.

Жағдайкөмеккеқалайықпалетеді?

Тілектестікнемесенарциссизмсияқтымінездіңсалыстырмалытүрдегі

тұрақтықырларыкөмеккөрсетудекүткеніміздейемес,төмендеурөл

ойнайды.Бұл–асаөзектімəсележəнеонлайн-ортаныңпроəлеуметтік

мінез-құлыққажасайтынықпалыныңнегізгібөлшегі.

Бетпе-бетжағдайдакөмекберудіпсихологиялықтұрғыдазерттеу1960

жылдарыКиттиДженовезетапболғанжағдайданкейінбасталды.1964

жылыбірнешеайбойынегізгіжаңалықсолболды.Солкездегібаспасөздің

жазбаларынасүйенсек,КиттиНью-Йорктегіөзүйінеқайтыпкеле

жатқанда,оғанбіреупышақпеншабуылжасайды.Киттижанұшыра

көмеккешақырғанда,ондағанадамоныңдаусынестіп,өзпəтерлерінің

терезесіненқарайды,бірақешқайсысыкөмектеспейді.Пышақтаналған

жарақаттарданқансырап,көмексұрапжалыныпжатқандада,қарап

тұрғандардыңешбіріжартысағаттанастамуақытполицияғада

хабарламайды.Бұлоқиғабүкілелдідүрсілкіндірді,көпшілігіНью-Йорк

тұрғындарынтасжүректігіүшінкінəлады.Ісбарысынтаяудағынақты

зерттеубойынша,баспасөзматериалдарындаоқиғатуралыжалғанақпарат

пенболжамбасымболған,

дегенменолардыңəлеуметтікпсихология

саласындағызерттеулергеықпалытереңболды.

ОлкездердесізбенбізсияқтықарапайымадамдарКиттигекөмекберуге

жүгірередідепсенуоңайболареді.Алтерезеденқұрқараптұрған

тасжүрекадамдардыңмінезіндемасқаракемдікболғаншығар.Дегенмен

зерттеутереңдейтүскенсайын,бұлкөппəтерліүйдекөмекқолынсозу

мүмкіндігіміздітөмендететінкөпэлементболғаныанықталды.Біраз

адамныңкезкелгенжағдайдабасқаларғақарағандаальтруистекенірас,

бірақбəрімізгеқоршағанортаықпалытимейқоймайды.Көпжағдайда

өзіміздіальтруистретіндеұстаймыз,басқажағдайдакөмектесуге

мүмкіндігімізазболуыықтимал.

Куәгерэффектісі

Куəгердіңбейтанысадамғакөмекұсынатынынаықпалететінжағдайдың

негізгіерекшелігініңбірі–айналадағыадамдарсаны.Адамкөпболса,

оныңішіненбіреуініңкөмектесумүмкіндігідереуазаяды.БиббЛатанемен

ДжеймсДаббсдəстүрлізерттеужүргізіп,жеделсатығажүзреткежуық

мініп-түсті.Экспериментшіқолынанқарындашнемесетиынтүсіріпалса,

қасындабірнемесеекіадамтұрса,соныңбіреуіжерденалыпберу

мүмкіндігіжеделсатытолыптұрғанғақарағандаəлдеқайдажоғары.

Басқашаайтқанда,айналаңыздаадамкөпемес,азболса,көмекалатыныңыз

сөзсіз.Көмеккезəруболмасаңызда,мұныңсебебіжеткілікті.

Бұлэффектініңнегізгісебебініңбірі–шынайыөмірдеүлкентоптағы

куəгерлердіңбірібіреугекөмекқажетекенінолөзіайтпасанемесеназар

аудартпаса,байқамайқалуыдамүмкін.Жеделсатыдасізбірбұрышта

тұрып,адамныңқарындашынтүсіріпалғанынкөрмейқалуыңызықтимал.

Адамтолықалакөшесіндеесінентаныпқалғанжаяужүргіншініасығып

баражатқандардыңкөбібайқамайқалады.Кейбірзерттеулеркөрсеткендей,

қалалардатұрғыныазелдімекендерменсалыстырғандакөмекберу

мүмкіндігіосы«байқау»факторыныңəсеріненкəдімгідейазболады.

Адамыкөпаудандағыəншейіншументолқынқырсыққатапболған

адамныңназараудартуғатырысқанəрекетінқиындатады.Мысалы,бір

зерттеудекөгалшапқыштыңшуыкітабынтүсіріпалғанқолысынықадамға

көмектесумүмкіндігінтөмендетіпжіберетінінкөрсетті.

Олар

көгалшапқыштыңшуынанкітаптыңтүсіпқалғанындабайқамайқалатын

сияқты.

Куəгералдыменоқиғаныбайқайдыдесек,келесіқадамонытүсінуболмақ.

Адамныңсүрініпкетіп,тротуарғақұлағанынкөрдіңіз,бірақосыжайтты

сіздіңтүсінуіңізқандайдабіркөмеккөрсететініңізгеықпалетеді.Адамның

қолынанвискишишасынкөрсеңіз,оныбасқашатүсінесіз.Алақтаяқ

байқасаңыз,мүлдебасқақорытындыжасаредіңіз.

Адам–өтеəлеуметтенгенжаратылыс.Көпкездейсоқжүргіншіболған

жердекөмекалумүмкіндігіңізтөменболатынбірсебеп–айналасындағы

оқиғанытүсінуүшінадамдардыңбір-бірінесүйенетінінде.Кезкелген

оқиғаныңшарттытүрдегісалмақтылығынбізайналамыздағыадамдар

арқылықабылдап,білеміз.БасқаэксперименттеріндеБиббЛатанемен

ДжудитРоденКолумбияуниверситетініңəйел-зерттеушісінқатыстыра

отырып,жасандыоқысоқиғатуындатты.Зерттеушілеркөршібөлмеде

сауалнаматолтырыпотырғанқатысушыерадамдардыңкөмекберуге

қаншалықдайынекенінбілгісікелді.Əйелзерттеушіеркектергетолтыру

үшінбіразпарақшаберіп,өзікөршікеңсегебеталды.Бірнешеминуттан

кейінолтөтеншежағдайболғанынбілдіретінжазбанықосып,өзіүстелге

шығып,биіксөрегежетпейқұлапқалғандай,сөйтіп,тобығынзақымдап

алғандайтүрбайқатты.Жазбаданоның:«Құдайым-ай,аяғым…Мен…

Мен…қозғалаалмаймын»,–дегенқиналғанүнішығыпжатты.

Көршібөлмедеосыжасандытөтеншежағдайдықұлағышалғанжалғыз

адамболғанда,оныңкөмеккекелумүмкіндігіөтежоғарыболды.Осы

адамдардың70пайызыорнынантұрасалып,көмеккеасықты.Бірақкөрші

бөлмедебір-бірінебөтенекіеркекотырса,олардыңəйтеуірбіреуініңəйелге

жəрдемдесумүмкіндігі40пайызғатөмендепкетті.Еркектержағдайдың

ауырлығынтүсінуүшінбір-бірінеқарадыда,бір-бірініңбет-жүзіненонша

алаңдаушылықбайқайқоймай,жағдайсоншаауыремесдепшешті.

Дəлосындайжағдайбасқаэксперименттедеболды.Ондазерттеушілер

бөлменіңауатазартатынсаңылауынқажеткездетүтінжіберетіндейетіп

өзгертіпқойды.Бөлмедежалғызөзісауалнаматолтырыпотырғанадам

түтіндібайқап,шаруасынжиыпқойып,аздапиіскеп,зерттеп,соданкейін

хабарберетінмүмкіндігі75пайызғажуықболды.Алайдаоныменбірге

бөлмедетағыбірнешеерадамболса,куəгерэффектісіайқынкөзгеұрды.

Олардыңəрқайсысыөзінсабырлыұстап,басқаныңбет-жүзіндегі

алаңдаудыаңдыпотырғанда,бөлметүтінгетолабастады.Бұлжағдайда

түтінніңулылығытуралыазайтылды.Бір-біріненсигналалғансоң,

көздерінуқалап,жөтеліп,тұншығыпбаражатсада,оларештеңеболған

жоқдегенортақойғабекіді.Бұладамдарөзтүсініктерінетоқтап,бір-біріне

өздерініңшындықдепесептегенойынұсынды.«Ғимараттахимиялық

зертханабар»,–дедібіреуі.«Тазагаз»,–дедіекіншісі.Ешқайсысыда

мұныңөртболуымүмкінекенінайтқанжоқ.

Үлкентоптардағыжауапкершіліктіңтөмендеуі

Куəгерлердіңтымкөпболуыдамұқтажадамғакөмекберілумүмкіндігіне

əсеретеді.Өйткенітоптағыадамкөбейгенсайын,əрбірадамкөмекберу

ұсынысынаазырақжауаптыболады.Сізоқиғаныбайқап,оныкөмекке

мұқтаждептүсінсеңізде,басқабіреуараласадыдепкүткендіктен,

елемеуіңіздеықтимал.Əрине,əркім-ақсолайойлайды,сондықтанешкім

əрекетжасамайды.

ДжонДарлименБиббЛатанетөтеншежағдайдықолданжасайотырып,

адамдардыңбасқалардакөріпотырдепесептейтініндəлелдеді.Олар

студенттердіқалаөмірініңпроблемаларытуралытоптықпікірталасқа

қатысуғашақырды.Ондаəрадамжекекабинадаотырып,бір-біріменкөзбе-

көземес,ішкібайланысжүйесіарқылысөйлесті.Шындығында,əр«топта»

шынайыбірқатысушыжəнебірсыбайласбареді.Сыбайласөз

кабинасындақатысушығаайтпай,төтеншежағдайғатапболатындайетіп

ұйымдастырылды.Əрқатысушыныңтоптағыадамдардыңсанытуралы

түрлімəліметкесенуінетуракелді.Кейбіреуітоптаекеуіғанадепойлады.

Басқаларынатоптаүшадамбарделінді.Алүшіншілерінеалтыадамнан

тұратынтоптыңмүшесіекеніайтылды.Əрине,оларбасқалардыкөре

алмайтынеді,бірақДарлименЛатанедəлосылайолардыңсанасынаадам

санытуралысенімұялатты.

Талқылаужаңабасталғанкездесыбайласішкібайланысарқылыөзінің

талмаауруыбарекенінжəнеқалаөміріонытырысқақауруынадушар

еткенінкездейсоқайтыпқалғандайтүрбайқатты.Оданкейінтүрлідыбыс

естілебастады:демігу,тұншығу,тығылажылау,сосын–тыныштық.Осы

ауырсəттуындағанкездежалғызөзімғанакөмекбереаламындеп

санағандардыңəрқайсысықолұшынсозды.Біраққатысушыларбасқада

адамбардепесептегенкездекөмеккеəзірліктөмендейберді.

Қатысушылардыңүштенбірікөмеккебаратынадамдаржетедідеп

ойлағанда,оқиғанытіптіелемейқойды.

Көмектесеалмағанқатысушыларжағдайдыңауырлығындұрыстүсінбей

қалғанжоқ.Өйткеніоларбасқаларданбұрыссигналдаралды:ешқандайсөз

деестігенжоқ,ешқандайбет-əлпетқимылындакөрмеді.Куəгерэффектісі

айналадаадамкөпболса,əрекететугежауапкершіліказаятүсетініне

байланыстыболады.Топадамныңішіндеболса,адамдаржоюмен

бүлдіругеазжауаптыболатынысияқты,оларбасқаадамғакөмекберу

мəселесіндедеөзініңжауапкершілігіназдепбағалайды.Бірқарағанда,біз

жауапкершіліккөлемінесептеп,онықатысушыларсанынабөліпотырған

секілдіміз.

Адамсаныкөптоптар:уақытшақысымдар

Топтағыадамсаныныңкөптігіненбөлек,жағдайдыңкейбірбасқаша

қырларыдабіздіңкөмекберугеəзірлігімізгеəсеретеді.Бірінші–

қарапайымуақыт.«Маңыздыкездесуденкешігіпжатқан»асығысадамдар

көмеккемұқтажжанныңқасынасирекаялдайды.

ОсықұбылыстыдəлелдейтіндəстүрлізерттеудеДжонДарлименС.Даниел

Бетсонқарақшыларғатапболып,жолүстіндешалажансарқалғанжан

туралыайтылған«Мейірбансамарлық»тəмсілінесүйенеді.Кележатқан

священникадамдыкөріп,жолдыңарғыбетінеөтіпкетеді.Левиттежарадар

жанныңқасынанкөмекбермейөтешығады.Ақыраяғындасамарлық

тұрғынмұқтажадамғакеліп,жарасынтаңып,қонақүйгеапарады.

Священникпенлевиткеқарағандаəлеуметтікмəртебесітөменсамарлық

жарадаржанғадұрыстапқарауүшінқонақүйиесінеақшатөлейді.

Проəлеуметтікмінез-құлықтағыүлкенайырмашылықтардытүсіндіруүшін

тұлғалардыңтəкаппарлығынемесеақсүйектігісияқтыерекшелігіне

тоқталуғаболареді.ДарлименБетсондаосыжайттыңуақытшақысымға

қатысыболуымүмкінекенінжорамалдады.

Самарлықпенсалыстырғанда,

священникпенлевитөзқоғамындакөпміндеттемегеиеболып,маңызды

рөлойнады.Осыболжамдыэкспериментжағдайындатексеруүшінолар

Принстондінисеминариясыныңстуденттерінкейіноқуорныныңбасқа

ғимаратындавидеоғажазылатыншағынсөздайындауғашақырды.

Олардыңкейбірісеминариястуденттерініңлауазымдықжолытуралыайту

үшінкездейсоқтаңдапалынғанеді,албасқалары«Мейірбансамарлық»

тəмсілінбаяндауғатиісболды.

Асығыстықсезімінсезіндіруүшінкейбірстуденткефильмтүсірушілероны

«бірнешеминуттанберікүтіпотырғаны…сондықтанасыққаныдұрыс

екені»айтылды.Басқаларынауақытқысымыназайтуүшін:«Оларсізді

тыңдауғабірнешеминуттанкейіндайынболады»,–делінді.«Асығыс

аралықтағы»топқажайғана:«Тікежүріңіз»,–деді.Түсірілімгебара

жатқанбұрылыста«құрбан»жөтеліп,ыңырсыпқұлаптүсті.Студенттердің

қайсысыкөмектеспедідепойлайсыз?

Кешігіпбарамыздепойлағанстуденттердің10пайызығанааялдады.Ал

уақытбардепсанағандардың63пайызыкөмекқолынсозды.«Асығыс

аралықтағы»топішіндеқұлағанадамғастуденттердің45пайызыкөмегін

ұсынды.Байқалыптұрғандай,асығыпбаражатқанадамбасқағажəрдем

беругемойынбұрақоймайды.

Праймиң(итермелеу)

«Мейірбансамарлық»тəмсілібойыншасөздайындапжатқанстуденттер

лауазымтуралысөзəзірлегендергеқарағандакөбіреккөмектесседе,

айырмашылықасаүлкенболақойғанжоқ.Кейінжасалғанзерттеулерде

адамдардыңпроəлеуметтікмəселелергемойынбұруы,праймиңніңбасқада

іс-əрекеттергеықпалететінісияқты,олардыңкөмеккеəзірлігінкүшейтеді.

Тіптіэффектбейсаналытүрдеболуыдамүмкін.

Мысалы,бірзерттеудеқатысушыларға«шифрланғансөйлемдер»тестін

толтыруұсынылды.Ондакездейсоқтəртіппенорналастырылғансөздер

жиынтығыбареді.Қатысушыларартынансолсөздербойыншасөйлем

жазуғатиісболды.

26

Кейбірқатысушылардапроəлеуметтіктақырыптарға

арналған«беру»,«көмектесу»немесе«ұсыну»сияқтысөздерболды.

Басқаларындағысөздербейтарапеді(«фортепиано»,«оқу»,«пейзаж»).

Тестілеуденкейінсыбайласəрбірқатысушыданжағдайытөмен

студенттергеоқулықалуүшінсадақасұрауғакелді.Проəлеуметтік

сөздерменжұмысістегенстуденттердің80пайызданастамыбақылау

тобындағылардың63пайызыменсалыстырғанда,өзүлесінқосты.Зерттеу

жалғастырылғанда,осы«проəлеуметтікитермелеу»қатысушыларды

дəліздеөтіпбаражатып,қолынанкітаптарынтүсіріпалғанадамғакөмек

ұсынуғажетелеген.

Көңілкүй

Көңілкүйіңізшынындадажақсыболса,басқаларғапайдаңызкөппе?Əлде

сізжақсынəрсеістесеңізде,өзіңіздінашарсезінсеңіз,бəрінжақсыдеп

бағалауғатырысасызба?Бұлмəселебойыншазерттеуекіұдайболып

келеді,екіфактордаəрекететуімүмкін.

Адамдарөздерінжақсысезіндіретіноқиғалардыбасынанөткергенде–

ақшатауыпалса,тапсырманыжақсыорындаса,тегінсыйлықалса,

əдеттегідей,пайдалырақ.Мұныэксперименттікзерттеулержиібайқатады.

Бірдəстүрлізерттеуде,қалатротуарларындатаксофондарəлідекөпболып

тұрғанкездерде,зерттеушілерүйшікішінентауыпалатындайетіптиындар

тастап,адамдардыңкөңілінкөтеругеəрекетжасады.Басқаадамдартиын

тауыпалғанжоқ.Зерттеушілерпайдалылықты«жоғалғанхат»əдісіарқылы

өлшеді.Бұлəдісбойынша,зерттеушілербейтанысадамкездейсоқ

қалдырыпкеткенконверттіқойыпқояды.Оныпоштажəшігінетастайма,

елемейме,əлделақтырыпкетеме–қатысушыөзітаңдаужасайды.Бұл

əдістіңыңғайлыерекшелігініңбірі–олөтешынайыжағдайда,мысалы,

телефонүйшігіндедеқолданылады.Хатжолдайтынадамзерттеушіге

ораладыда,қандайжағдайүлкенпайдалылықтуындататынынсараптай

алады.

Бұлзерттеудехаттыжіберуүшінмаркасатыпалуға(солкездегібағасы

сегізцент)туракелседе,тиынтауыпалғанадамдархаттыжиіжіберді.

Əйтеуірбірамалменжақсыкөңілкүйтудыратыносындайзерттеулеркөп

пайдалылыққажолашады.

Көңілкүйідұрысболмағанадамдардакейжағдайлардапайдалыболуы

мүмкін.Басқабір«жоғалғанхат»зерттеуіндеғалымдарАвстралияныңəр

қаласындағыекірегбикомандасыарасындағыфиналдықойында

көліктердіңтерезетазартқыштарыныңастына:«Сіздіңкөлігіңіздіңқасынан

табылды»,–депқолменжазылғанжазуқалдырды.

Зерттеушілерқайкөлік

қайкоманданыңжанкүйерлерінетиесіліекенінжапсырмалар,плакаттар

арқылыанықтады.Бұлерекшешиеленістіойынеді,оныкөруге40000

жанкүйержиналған-ды.Таңғаларлығы,жеңілгенкомандажанкүйерлерінің

көлігінежапсырылғанхаттардың58пайызықайтарылды,алжеңген

команданыңжанкүйерлері38пайызынғанақайтарды.Жеңіліпқалған

команданыңжанкүйерлеріпайдалыісістеп,сəтсіздіктіартқатастағысы

келгенболар.Жеңімпазкоманданыңфанаттарышаттанғанысонша,

жоғалғанхаттарғаасаназараударақоймағансияқты.

Кімкімгекөмектеседі?

Көмеккерекболғанда,кімкөмекалады,кімбереді?Гендердіңмаңызызор,

бірақкүрделі.Бұрынжүргізілгензерттеулердіңбасымбөлігікөрсеткендей,

төтеншежағдайдакездейсоқкуəгердіңараласуықажетболғанкездерде,ер

адамдарəйелдергекөбіреккөмектескен.Мысалы,еркектерəйелдерге

қарағанда,метробаспалдағынанқұлаптүскеннемесежолдакөлігінің

дөңгелегіжарылғанадамғажиіжəрдемжасаған.КиттиДженовезенің

басынанөткенжағдайдынегізетеотырып,зерттеудіңосыбағыты

куəгердіңзардапшеккенбейтанысадамғакөмегіқажетболатынкөп

жағдайдызерттеді.Бейтанысқакөмектіңөзікөпжағдайдакуəгердіңбасына

дақауіптөндіруімүмкін.Зерттеудіңбасымбөлігімұндайкездееркектер

көмеккекөпұмтылатынынбайқатты.

Бірақəйелдерэмоциялықкөмекпенқамқорлыққажетболатынбасқа

жағдайлардажəрдембереалады.

Байқағанымыздай,көмекберубелгілі

бірдəрежедемəденитүрдебекітілгенгендерлікрөлдергежиірек

байланыстысекілді.Сондықтантөтеншежағдайдаеркектердіңкүші

басымдығынаорайараласакетуідұрыскөрінсе,төбелескекірісіп,əйелдер

тəрбиелеуменэмоциялықкөмекқажеткездердекөмектесугебейілдіекені

түсінікті.

Мысалы,кіржууорнындажүргізілгензерттеудекөмектіңтүрліүлгісібой

көрсетті.Зерттеушініңсыбайластарыклиенттергекеліп,киімсалынған

себеттікөтерісудісұрадынемесекиімреттеугекөмекберуінөтінді.

Еркектерсебеттасысуғаөзеріктеріменкөмекұсынды,алəйелдер

еркектергеқарағанда,киімжинауғакөпжəрдемдесті.

Əрине,мұндай

гендерлікқұбылыстыңнəзіктұстарыөтекөп.Дəстүрлігендерлікрөлдерді

ұстанбайтынадамдар–андрогин(қосжынысты)адамдарөздерінбасқаша

ұстайды.Мысалы,андрогиндігібасымəйелдеркөмекберуқажеттігі

туындағанда,дəстүрліəйелдіңжұмысыністеугеазырақкөмектеседі,бірақ

оліскееркекадамараласқандайғыпжəрдемберереді.Көмеккемұқтаж

адамныңжынысыоғанбіреудіңкөмектесетін-көмектеспейтінінедеəсер

етеді.Еркектерəсіресетартымдыəйелдергекөмектеседі,алəйелдер

еркектерменəйелдергетеңдəрежедекөмекқолынсозады.Əйелдер

еркектергеқарағандакөпкөмексұрайды.

Келесібіржүйеліқорытындымынадай:адамдарөздерінежасы,нəсілі,

мəдениеті,қарым-қатынасынемесебасқадаерекшеліктерібойыншаұқсас

адамдарғаықыласпенкөмектеседі.Өткентараудаталқылағанымыздай,

ұқсастықүлкенықыласқажолашады,сондықтанөзімізгеұқсасадамдарға

пайдамызкөбіректиеді.

ЛизаДеБрюйнцифрлықөзгертунемесе«морфиң»арқылыəрадамның

суретінсолжыныстағыбейтанысадамныңсуретінеұқсатыпжасап,зерттеу

өткізді.Суретақырындақатысушығаұқсасболыпшықты.

Соданкейінол

қатысушыларды«сенімойынын»ойнауғашақырды.Қатысушыларақшаны

бөлісуүшінбасқаойыншығанесенуі,несенбеуікерекеді.Қатысушылар

компьютергежалғызотырып,басқаəртүрліқатысушыларменойнады,бірақ

басқаойыншылардыңешбірішынадамемеседі.Бірақоларқатысушымен

бейтаныстыңортаққасиетінбіріктіргенөзгертілгенадамретінденемесе

өзгеріскетүспегенбейтанысретіндепайдаболыпотырды.Қатысушылар

өздерінеұқсайтынсуреттергеқатыстыалғанда,оларғаəрқадамсайын

сенімартып,өздерінпроəлеуметтікжолдаұстады.

Өзіміздіңтобымыздадепсанайтынадамдарғадабіздіңпайдамызкөбірек.

Британиядажүргізілгенфутбол(немесеАмерикаҚұрамаШтаттарындағы

«соккер»)жанкүйерлерінзерттеуіосыныкөрсетеді.

Зерттеушілер

«МанчестерЮнайтед»командасыныңжанкүйерлерінкомандаларды

зерттеугеқатысуүшінзертханағабір-бірлепшақырды.Қатысушылар

қандайкомандағанеүшінқолдаубілдіргені,командаойынынқаншалық

жиібақылайтынытуралыжəнебасқадасұрақтарғажауапберіп,өздерінің

«МанчестерЮнайтедке»берілгендігінанықбілдіретінеді.Соданкейін

қатысушыфутболкомандаларытуралықысқавидеокөруүшінбасқа

ғимаратқабарды.Жолүстіндеқысқашалбар,футболкажəнекроссовка

кигенсыбайластайыпкетіпқұлапқалған,қаттыауырсынғантүртанытты.

Мұныңалдындағы«Мейірімдісамарлық»экспериментіндегідей,

қатысушыларкөмектесуқажеттігінөздерішешті.

«МанчестерЮнайтедтің»жанкүйерлерікөмектеспейқойдыма?Ол

сыбайластыңқандайфутболкакигенінебайланыстыболды.Сыбайлас

«МанчестерЮнайтедтің»формасындаболса,қатысушылардың80пайызы

жəрдемдесті.Алсыбайласқарапайымфутболкакигенболсанемесе

бəсекелескоманданың(«Ливерпуль»)формасындаболса,қатысушылар

көмекқолынсозуғаасықпады.

ПРОӘЛЕУМЕТТІКОНЛАЙНМІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ

Өздеріңізбайқапотырғандай,бізадамдардыңқашанжəненеліктенбетпе-

бетжағдайдаөздерінальтруистретіндекөрсететініжайлыкөпнəрсе

білеміз.Бірақосыфакторларонлайндақалайкөрінісбереді?Онлайн-

ортаныңкейбіререкшеліктерімейірімділікпенкөмеккежолашады,ал

кейбіреулеріоданбойтартқызады.Куəгерэффектісіненбастайық.

Онлайнкуәгер(бақылаушы)эффектісі

Зерттеушілерқатысушылардыжекебөлмегеотырғызып,топтыңбасқа

мүшелеріменішкібайланысарқылысөйлестіргенбұрынғызерттеулердің

кейбірікуəгерэффектісіонлайндабетпе-бетжағдайдағыдайөрістейтінін

байқатты.Кейбірортададəлосылайжасалатыныкүмəнсіз.2008жылы

флоридалықонтоғызжастағыжігітөзіжиікіріптұратынбодибилдингке

арналғанонлайн-форумдаөзін-өзіөлтіргісікелетінінхабарлаған.Сосынол

өзгелеркөруүшінфорумдаөзініңуеб-камерасыныңсілтемесінжариялады.

1500-денастамадамқарапотырды,форумныңонжетіжастағы

үндістандықмүшесіғанаМайамиполициясынахабарбергеншеешкім

араласқанжоқ.Бірақбұлкездебəрікешеді,жігітодүниелікболыпкеткен-

ді.БұлоқиғаКиттиДженовезеісінеқаттыұқсайды.Бірғанаерекшелік–

куəгерлерөзүйлерініңтерезесіненемес,бүкілəлемненқараптұрды.

Куəгерлердіңкөбікамерағажаңағанабасып,бірдеңеніңдұрысеместігін

байқаптаүлгермейалғажылжибергенболар.Албайқағандаржігіттің

өтірікістепотырғанынасенгенболуымүмкін.Сондықтаноларжағдайға

араласудықажетемесдептүсінгенсияқты.Олароқиғаныкөріпотырғанда,

бір-біріменчатарқылысөйлесіп,ара-арасындакүлкіліпікірлердеқосқан.

Куəгерлербірін-бірікөреалмасада,қатысушыларсекілді,жағдайдың

ауырлығынбасқаадамдардыңіс-əрекетіарқылыбайқареді.Тексаңылаудан

түтіншыққанынкөргенсоңғанаоларбір-біріненеістеукеректігіжайлы

айтабастаған.

КиттиДженовезеісіндегіайғайдыестігенкуəгерлерменсалыстырғанда,

онлайн-куəгерлердіңкөбіжағдайдыешқашанкөмексұрағанайғайдеп

бағаламаседі.Бұл–куəгерэффектісіонлайндабасқашакөрінісберетінінің,

екіұдайлықтыңкүшейетүсетінініңбіртəсілі.

Куəгерэффектісіқаржы,ойын-сауықжəнемузыкатақырыптарындағы

білімалмастыруфорумдарысияқтышиеленісіазонлайн-орталардада

көрінісбереді.Зерттеушілер333түрліYahoo!топтарында200000-ғажуық

мүше

ортақпайдаланғаншаблондардызерттепкөрді.Олүшінəртопқа

қарапайымұсынысжіберілді:

Осытоптытауыпалғанымаөтеқуаныштымын.Дегенменбірсұрағым

бар:бірмезеттебірнешефотонықалайжүктеудікімбіледі?Рақмет.

Сэм.

Әртоптағымүшелерсаныбірнешеадамнанбастап10000-ғадейінгіаралықта

болды. Куәгер эффектісіне сүйенсек, зерттеушілер мүшелер саны 100-ге

жетпейтіншағынтоптардыңбіріненжауапалады.100-ден250-гедейінмүшесі

бар топтардан алынған 10 пайыз жауапқа қарағанда, осы топтардың

мүшелерініңүштенбіріжауапқайтарды.

Бұлзерттеуонлайн-орталардағыкуəгерэффектісініңтағыбірқызықты

ерекшелігінанықтады.Өйткеніолтымүлкентоптарғадасауалтастады.

Бұлтоптарғажолданғансауалдарғашағынтоптарғабағытталған

сауалдарғаберілгендейжеңілжауапқайтарылғанжоқжəнеорташа

топтарғақарағанда,жауапжиілігіжоғарыболды.Бірақжауаптар

пайдалылықтұрғысынанқарағанда,төменсапалыеді.

Бетпе-беткездесуменсалыстырғанда,интернеторташажəнеүлкенкөлемді

топтардыоңайқолдайды,сондықтанкөмектесуерекшелігіосы

күшейтілгенауқымда,əсіресебілімалмасужолындаонлайн-

қоғамдастықтарғатəуелдіболыпкелетінөнеркəсіптерүшінөзгередідеп

қорытындыжасауөтемаңызды.Мысалы,менеджерлеркөпадаміске

кіріссе,білімалмасудыңпайдасызорекенінтүйсікпенболжайды.

Сондықтанкөпболғансайынжақсырақ.Бірақосызерттеукөрсеткендей,

онлайн-стандарттарбойыншажасақталғаншағынтоптардағыадамдарбір-

бірінемаңыздытəсілдерменкөмектесеалады.

Куәгерэффектісінтолықөзгерткенжөнбе?

Онлайндакуəгерлерпсихологиялықтұрғыдан,физикалықарақашықтық,

анонимдік,өзіндіксана,көрінужəнебасқадакөптегенфункциялар

бойыншамүлдебасқаортаəсерінсезінеді.Осыерекшеліктердіжеке

зерттеулердеүнемікездесіпотыратынкуəгерэффектісінісжүзінде

толықтайөзгертеалумүмкіндігітағыбірқызықтызерттеуде

қарастырылды.

Қатысушыларға«Онлайн-əңгімелесу»зерттеужобасынақатысуұсынылды.

Оларзертханағакеліп,компьютерібаржекебөлмелергекіргенде,əлі

ешқандайжауапалмаған,жалғасыпжатқанпікірталасфорумының

хабарламаларынқарайтынынбілді.Хабарламаұнапжатса,оларжауап

қайтараалатынедінемесежайғана«келесі»нүктесінбасатынеді.

Бесхабарламаалдыналабағдарламаланғанеді;қатысушылар,шын

мəнінде,шынайыадамдарыбаршынайыфорумғақатысқанжоқ.

Хабарламалардақатысушыларпроəлеуметтіктəсілменжауапберуүшін

орынауыстыратынынақаттыалаңдағанадамдардыңжекемəселесіалдын

алареттеліпқойғанеді.Мысалы,біржасандыжазбадаөзінеқолжұмсау

туралыойайтылды,екіншісісеріктесініңобырауруынашалдыққанын

жаңабілгенрайтанытты.Басқадазертеулердіңбасымбөлігіндегідей,

тəуелсізөлшемніңбірітопкөлеміболды.Қатысушыларғафорумғаөтекөп

немесесанаулығанаадамқатысқаныайтылды.Қатысушыларөзесімін

компьютерэкраныбұрышындағы«шынайы»форумдаонлайнотырғанəр

адамныңесіміменбірге,сондай-ақфорумдағыадамдарсанында(шағын

топтағы–бірнемесеүлкентоптағы–отызадам)көреалатынеді.

Куəгерэффектісікөрсеткендей,форумдаөзінжалғызбақылаушымындеп

есептегенқатысушыларбірнемесебірнешехабарламағажиіжауапберді,

алфорумдаотызадамбардепесептегендерондайжинақылықкөрсеткен

жоқ.Бірақзерттеушілертағыбіртəуелсізөлшемді–қоғамдықсана-сезімді

қосты.Топтыңкөрінетінөлшемінқолданжасауданбөлек,оларқарапайым

тəсілқолданаотырып,əрбірқатысушыбасқаларғақаншалықкөріне

алатынындақолданреттеді.Қатысушыжариятүрдеөзін-өзібілетінадам

ретіндесезінуүшін,оныңесімікомпьютермониторында–қызылтүспен,

басқаесімдерқаратүспенкөрініптұрды.Мақсатқатысушыөзінелеулі

сезінуүшіноныңесіміндекөзгекөрінетінетіпжасауеді.

Эксперименттегіазғанаөзгерісарқылы,яғниқатысушыныңесімінқызыл

түспенбелгілеуарқылыкуəгерэффектісінжоюмүмкінболды.Форумда

басқаотызадамменбіргеотырғанынасенімдіболған,есіміқызылмен

белгіленгенқатысушыларжалғызбақылаушымындепесептеген

қатысушыларменсалыстырғанда,хабарламалардыңбірінежауапберетіні

күмәнсіз.Есімдеріқызылтүспенбелгіленуіолардытоптанерекшелеп

тұрғанынжəнебасқаларғақарағандажауаптырақекенінсезіндіргендей

болды.

Зерттеушілеросыэксперименттітағықайталады,бірақкейбір

қатысушылардыңқоғамдықсана-сезіміноятумақсатындаолардыңесімін

қызылменбелгілеуүшінуеб-камерақолданды.Осықатысушыларөздерін

көрсетіптұрғанкамераныңшынайыарнасынкөреалғанжоқ.Камераның

LED-индикаторыжанғанкезде,нəтижедəлбаяғыдайболыпшықты.

Қатысушыларфорумдағыүлкенаудиторияөздерінбақылапотырғанына

сенімдіболғанкезде,куəгерэффектісітолықтайжоққашығарылды.Олар

өзбеделісалмақталыптұрғандай,өздерінжауаптысезінді.Бұлжайт

адамдардыңшығынментабыстышамалапөлшепалғансоң,өздерін

проəлеуметтікүлгідеұстаудыдұрысдептабатынтеорияғасəйкеседі.

Көңілкүй,көмектесужәнеFacebook

Бұрынайтыпөткенімдей,көңілкүйбіздіңкешендітүрдекөмекберуге

əзірлігімізгеықпалетеді.Бірақонлайн-ортакөңілкүйгеқалайəсерін

тигізеді?Олардыңкөбіқатысушыларғажағымдыкөңілкүйұсынаотырып

қызықтырады.YouTube-тегіүйжануарларыныңқызықтывидеолары

миллиондағанкөрермендітартады,онлайн-ойындардакөңілдіжақсы

көтереді.

Мысалы,бірзерттеудеемдеутобындағықатысушыларBejeweled2,

BookwormAdventuresнемесеPeggieойындарыныңарасынантаңдап

отырып,жиырмаминутбойытанымалуақытшаойынынойнады.Ойын

кезіндезерттеушілерəртүрліфизиологиялықшараларқолданды,соңында

қатысушыларөзкөңілкүйлерінбағалауүшінанкетатолтырды.Осыуақыт

ішіндеəншейінжеліаралағанбақылаудағықатысушылармен

салыстырғанда,ойыншыларкөңілкүйлерініңжақсыекенінайтты.Көңіл

күйлерініңжақсаруынажəнекүйзелістіңтөмендеуініңбелгісі–жүрек

ырғағыныңтүрленгіштігініңтөмендеуінеорай,олармитолқындарының

үлгісіндегіөзгерістердідекөрсетті.

Белгілібірорталаркөңілкүйдікөтеріп,екіншілерітүсіретінболсада,

кейбірзерттеулер,жалпыалғанда,интернеттіжиіқолданудыңаралас

картинаберетінінкөрсетеді.Алғашқыұзақзерттеулердіңбірінде,мысалы,

1990жылдардыңортасындаадамдаржелігеалғашқолжеткізгенненбастап

бақыланды.Уақытөтекелеғаламторқолданушыларындакүйзеліс,

жалғыздықжəнесарыуайымкөбейетүскенібайқалды.

Бұлтеріс

нəтижелеркейбірадамдардыңмықтыжекеқатынастарданбойтартып,

онлайндаалыстаныстарменнемесешынайыөмірдеешқашанкездеспеген

адамдарменкөпуақытөткізуінебайланыстыболсакерек.

Осынақтыортаныңкөңілкүйгеқалайəсерететініжөніндегідаулардың

басымбөлігіFacebook-тешоғырланған.Кейбірзерттеулеркөрсеткендей,

Facebook-тіңтəжірибеліқолданушыларындакүйзеліскөбірекболуы

мүмкін.Бірзерттеуде«тəжірибеніталғау»қолданылды,ондазерттеушілер

екіаптабойыкүнінебесретқатысушыларғахабарламажіберіп,олардан

соңғымəтінхабарламажазғаннанкейінFacebook-тіқалайқолдану

қажеттігі,олардыңамандығы,күйзелісі,жалғыздығыжайлысұрапотырды.

Зерттеушілер«қатысушыларFacebook-тібіруақытаралығындакөп

қолданғансайын,келесімəтінхабарламағажауапбергеншеөздерінің

мазасызданатүскенін»байқады.

Оныңшындыққажанасатын

түсіндірмесініңбірі–адамдардыңкөбімəртебесінжаңартқанкезде

оптимистіктіерекшелейкөрсететінінде.Сондықтансізгеқарағанда

басқалардыңбарлығыкөңілдіжəнетабыстыболса,еңсеңіздітүсіретіні

анық.

Facebookзерттеушісіөзініңекіəріптесіменбіргеэкспериментжасап,осы

əлеуметтікжелінің600000-нанастамқолданушыларыныңжаңалық

таспасынөзгертті.Кейбіреулержақсысөз(махаббат,бақыт,қуаныш)

көбірекжазылғандостарыныңжазбасынкөрсе,екіншілерітерісойлы

жазбаларды(көңілсіз,ашулымын,пайдасыжоқ)оқыды.

Достарыжайлы

жағымдыжаңалықтаркөргенкездейсоққолданушыларөзжазбаларын

жаңартқанда,жақсысөздердікөбірекжазабастады,алкөңілкүйдібұзатын

жазбалардыоқығандар,керісінше,көңілсізнəрселержазды.Олардың

шынайыкөңілкүйібағаланғанжоқ,сондықтаноларөзініңбақытты

аудиториясыүшінбақыттынəрсенемесекөңілсізаудиториясыүшін

көңілсізнəрсеқойғансияқты.(Бұлзерттеуэтикалықпроблемағажелеу

болып,Facebook-тіңкөпқолданушысыныңашуыншақырды.Өйткеніолар

мұндайэксперименткеөзеркіменқатысуғакелісімбермегенеді.)

Көңілкүйонлайндапроəлеуметтікмінез-құлыққақалайəсерететініəзірше

анықболмасада,Facebookжекемүддеменжалпыөзімшілдіккөзқарасқа

дембереді.Мəртебеніжаңартуменқабырғағахабарламажазунегізінен

«біреудіңкөпке»монологынтуындатады,бұлболса,өзіңеғанаерекшемəн

беругежолашадыжəнеөзгелергекөмекболыпжарытпайды.Тайваньда

Facebookқолданушыларынзертханағашақыруарқылыосықұбылысты

зерттейтінэкспериментөткізілді.

Эксперименттіңбіріншібөлігінде

кейбірқатысушыларөзаккаунтынакіріп,қабырғағажазбажазуғатиіс

болды,албасқаларынаинтернетжоқделініп,оларжүйегеенеалмады.

Соданкейінбарлыққатысушы«диктатор»ойынынпайдаланаотырып

шешімқабылдауғатиісжеке(жасанды)зерттеугеқатысты:

Сізге басқа бір бөлмеде тағы бір бейтаныс адам бар екені айтылды

делік. Экспериментшінің айтуынша, сіздің әрқайсысыңыз ойында

«бастамашы» немесе «алушы» болып кездейсоқ белгілендіңіз. Сіз

бастамашы боласыз да, экспериментші қолыңызға 200 Тайвань

долларын (30 АҚШ доллары)ұстатады. Олсіздің ақшаныңқаншасын

алыпқалатыныңыздыөзіңіз білетініңізді, қалғанын алушы алатынын

айтады. Алушы ұсынысыңыздан бас тартуы мүмкін, бірақ сіз

өзіңіздікін сақтап қаласыз.Ешкім сіздіңөзіңізге қаншаалғаныңызды,

алушыға қанша бергеніңізді білмейді. Сіз бейтаныс алушыға қанша

ақшаұсынасыз?

Білетініміздей, диктатор ойынында адамдар бөлінуге жол бермейді. Бірақ

Facebook-те жаңа ғана жазба қалдырғандар әдеттегіге қарағанда сараңдық

танытты. Олардың орташа ұсынысы ондай мүмкіндігі болмаған бақылау

тобыменсалыстырғанда22пайызтөменболыпшықты.

ОсындайқорытындыларFacebook-тіпайдаланумінез-құлықмəселесінде

бейтанысжандарүшінерекшепайдалыемесекенінаңғартады.Бірақ

сайттыңбасқаерекшеліктеріпроəлеуметтікмінез-құлықүшінпайдалырақ

болуымүмкін.Мысалы,сіздосымдепсанайтынадамдарбөтенжандар

емес.Демек,оларсізгеұнайды,оларсізгетүрліжақтанұқсас.Бұлтуралы

кейінгітараулардаəңгімелеймін.Мысалы,Facebook-тегідостарпəтер

табуға,жиһазтасуғанемесеүйжануарларынақарайлауғакөмексұрасаңыз,

үнеміжауапқайтарады.Қабырғадағыжазбалардабелгілібірдеңгейде

қоғамдықсана-сезімгежолашады,сондықтансізкөмекқолынсозуыңыз

өтемүмкін.ЖаңаəзірдеғанасізКенияда«бауырыңызғабасқан»жетімпіл

баласыныңсуретінжарияласаңыз,міндеттітүрдекөпадамныңмейірімін

оятасыз.

Онлайнуақыттапшылығыжәнешағынеріктілік

Асығысадамдаршынайыөмірдекөмекберуүшінсирекаялдайды.Ал

онлайндаше?Ондададəлсолай,бірақаздағанқызықтыерекшелігібар.

Біріншіден,интернет-ортаныңбасымбөлігіүйлесімсіз.Бұлдегеніңіз–бір

мұқтажадамтуралыестігенненкейінғанапроəлеуметтікжақсыістіөз

таңдауымызғаорайістейалатынымыздыбілдіреді.Жаяуларжолында

«Мейірімдісамарлық»жайлыбейнежазбажазуғакетіпбаражатқан,

сыбайластансоңіле-шалажөтеліп,шиқылдайжөнелгенстуденттер

онлайндадəлосылайістермееді?Кімніңкөмеккемұқтажекенінбілген

соң,оларалдыменбейнетаспажасапалып,сосынкөмектесуүшінөз

смартфондарыменжүйегекіреалады.(Əрине,жағдайғабайланыстыолар

кешігіпқалуыдамүмкін).

Смартфон,планшетжəнебарлықжердегімобилмүмкіндікарқасында

интернеткекіруүшінбізқолданатыншағынуақытаралығыдабасқа

ықтималерекшелікболыпсаналады.Адамдарөздерініңтұрақты

əрекеттерініңарасындағы–автобустыңкелуінкүту,ісбастаралдындағы

үзіліс,көлікжуылыпбіткеншекүтусияқтышаруаларарасындағықысқа

уақытаралығынəруақыттатолтырады.Кейбірұйымдаросындайаралықты

ойнапнемесевидеоқарапөткізгенненгөрі,шағынқызметкөрсету

мүмкіндігінұсынаотырып,басқанəрсементолтыруғасебептабады.

Мысалы,BOINCплатформасындасмартфондарғаарналғанкөпқосымша

бар,адамдараздағануақытыболақалса,осыжобалардыңбірінеқатыса

алады.Ұйымдарғақысқамерзімдік–30немесеодандаазминуттық

жобаларұсынуғакөмектесуүшінуеб-сайттарпайдаболыпжатыр.

Мысалы,HelpFromHome.оrgсайтындағы«Ашыққарағаш»жобасы

ҰлыбританияныңМенаралындағыголландқарағашынбелгілеудітіркеу

үшінадамдардыуақытбөлугешақырады.Оларсоларқылыжоғалыпкету

қаупітөніптұрғанголландқарағаштарынсақтапқалуғажəнеосы

ағаштардыңауруынбақылайтынқорғаушылардыңмониторингжасауына

көмектеседі.

ЕріктізерттеулеринститутыҰлыбританияныңOrangeTelecomқызметі

ұсынған«Аздаболсажақсынəрсеісте!»қосымшасынжүктегенадамдарды

олардыңшағынеріктіліккөрсетуініңсебебінбілуүшінзерттеді.

Нəтиже

көрсеткендей,дəстүрліеріктілерменсалыстырғанда,шағынеріктілер

белгілібірқайырымдылықұйымынаальтруистікқалауменкөмектесуүшін

емес,қызметтерініңаздағанбосуақыттыңорнынтолтыратын

ыңғайлылығыменберетінрақатынаорайкіріседі.Бұлқайырымдылық

ұйымдарышағынеріктіліктіңмүмкіндіктеріайтулыістергеадамдарды

көптептартатынынасенеді.Оданкейінсоладамдардəстүрлітəсілдер

арқылыеріктіліктіқолғаалыпкетуімүмкін.Бірақəзіршеоныңдəлосылай

жұмысістейтініанықемес.Оныкелесібөлімненбайқайсыздар.

Кибербелсенділік

Интернетадамдарғасүйіктіістеріндемепотырудыжеңілдетеді.Олүшін

кейдеұйымныңəлеуметтікжелідегісайтыналайкбасудажеткілікті.Бірақ

осындайұсыныстарадамдародандажақсықолдауғакірісетіндейерекше

тілеулестіктіайқындайтүсеме?

«Адамқатарынақосылу»құбылысыəуеліазғанасұранысы

қанағаттандырылғанболса,адамдарүлкенсұранысқакелісуіөтемүмкін

екенінкөрсетеді.ДəстүрлізерттеудіңбіріндеғалымдарКалифорнияда

қауіпсізкөлікжүргізунауқаныныңеріктілеріболыпкөрінді.Сөйтіп,олар

кейбірүйиелерінекеліп,терезелеріне«Қауіпсізжүргізушіболыңыз!»деген

кішкентайбелгіқоюғакелісімсұрады.Екіаптаданкейінқайтаоралып,үй

иелеріненесікалдынаүлкенжəнесұрықсызбелгіқоюғарұқсатсұрады.

Бұрынкішкентайбелгітуралыұсыныстүспегенүйиелерінің17пайызына

қарағанда,үлкенбелгіұсынысына76пайызтұрғынкелісті.

Көптегенқайырымдылықұйымдары«ұнайды»нүктесінбасуосы«Адам

қатарынақосылу»құбылысыныңонлайн-эквивалентіекенінесенімді.Бірақ

басқалардыңойынша,бұлкибербелсенділіккежолашады.Ондаадамдарөз

жұмыстарыназкүшжұмсапатқардықдепойлайдыжəнеқосқанүлесін

тоқтатуүшінбелгілібірморальдықрұқсаталдықдепсанайды.«Сенбілік

түнгітікелейэфир»кешіндеСетМейерсбылайдепəзілдеді:

Қараңыздар, сіздер Facebook-те парақша ашатын болсаңыздар, біз

оны«ұната»аламыз.Сізүшіністейалатынеңазшаруамыз–сол.

Біраққолымызданбаркелетінідесолғана.

Онлайн-белгілердіқолдаукейінірекүлкенірекқолдаукөрсетугеәзірлігімізге

қалайықпалететінінашыпкөрсететүсетінкейбірзерттеулербойынша,негізгі

мәселе белгілерді қолдау жария әлде жекелей екеніне байланысты.

Қолдауыңызжұрткөзінекөрінсе,достарыңызонысізжасағаныңыздыбілетін

болса, сіз одан да жақсы жасауға аса қатты тырыспайсыз («артық шақырым

жүрмейсіз»).Өйткенісізқалдырғыңызкелгенәсердіқалдырдыңыз.Дегенмен

әрекетіңіз өзіңізге ғана белгілі болса, әсерді басқару үлкен мәселе болмайды.

Оныңорнына,сізкогнитивтідиссонансәсеріненжәнесенімменмінез-құлық

тұрғысынан қарағанда жүйелі көріну үшін ерекше бір нәрсе жасауға дайын

тұрасыз.

Осыгипотезанытексергенбірзерттеуде,басқаадамдарғақатысты

қайырымдылықпетициясынақолқойғанқатысушыларкейінерекшебір

нəрсеістеутуралыұсынысжасалғанда,петицияғажекеқолқойған

қатысушыларғақарағандасараңданатүсті.Бұрынғыданөзгешеқолдау

шаруасы–қайырымдылықұйымыныңпоштанауқанындаконверттерді

толтыруеді,сондықтанəуелгіқолдауынжекеөзіжасағанқатысушыларбұл

жолыөзуақытынекіесекөпжұмсауғақұлшынысбілдірді.

Демек,бұдан

шығатынқорытынды:егерадамныңсимволикалыққолдауы,мысалы,

«ұнайды»нүктесінбасуыжаңалықтартаспасындадостарына,отбасына

көрінбейтінболса,ондақайырымдылықұйымдарыбұрынғыданүлкенірек

қолдаудыкөтермелейалады.

ОНЛАЙНДАКІМКІМГЕКӨМЕКТЕСЕДІ?

Өзіңізқаттыкөмектескіңізкелетінадамғаонлайн-орталарқалайəсеретеді?

Дəлшынайыөмірдегідей,мұндадаадамныңжынысыменұқсастығы

ерекшерөлойнайды.

Гендерлікэффектілер

Интернеттекөмекберуүлгісіндегігендерлікерекшеліктершынайыөмірде

көмекберугеқатыстызерттеулердіңнəтижесіменсəйкесетінсияқты.Бұрын

даайтыпөткенімдей,дəстүрліерлермінез-құлқынақатыстыжағдайларда

еркектерəйелдергеқарағандакөбірекжəрдемдеседі.Оныңбірмысалы–

адамдарқаттықажетсінетінтехникалықсарап.Ерадамдармұндайкөмекті

жиібередіжəнеолардыңкөбібосуақытындаанықтаупарақшаларымен

пікірталастоптарынқабаттастырақарауарқылыкөмекберужайын

реттейді.Техникалықкөмексұраутуралыөтініштер–желідегіеңкең

таралғанкөмектүрі.Оныңбасымбөлігінеерадамдаржауапқайтарады.

Осыбіргендерлікалшақтықбасқабіронлайн-ортада–уикипедиядадабар.

Бірзерттеуқорытындысындаредакторлардың80пайызыеркектерекені

анықталды.Бұлұйымдыкəдімгідейойландырсакерек.Өйткенібұлжайт

энциклопедиямазмұныннегізіненерадамдарқызығатынтақырыптарға

көбірекбұрыпжібереді.Дегенменəйелдердеүнсіземес.Олардыңсаныаз

болсада,өтебелсендіəйелдербұлсайттаерекшебелсендіерадамдарға

қарағандаөздеріредакциялағанмақалаларғакөпөзгерісенгізді.

Əйелдерғаламтордакөмекбереалатынжағдайлар,адамдаржеке

мəселелерінортағасалатынқолдаутоптарындаболуымүмкін.Өзіндік

көмектіқолдауғаарналғанбірнешеонлайн-топтыңнегізінқалаушыГленна

Талманосығанжарқынмысалболаалады.Өзіжұқтырылған

иммунтапшылығысиндромынан(ЖИТС)одүниелікболатынболғансоң,

олөзініңқорқынышыменуайымынортағасалып,басқалардыңоны

жеңуінекөмектесеотырып,осытоптарғабелсенеқатысты.

Бізсияқтыадамдар

Адамдарөзіненəсілі,мəдениеті,қарым-қатынасы,жасыжəнебасқада

ерекшеліктерібойыншаұқсасдепесептейтінжандарғакөмекқолынсозуға

бейімдігіненбөлек,оларшынайыөмірдежолықпаған,онлайндағыадамдар

туралыкөпнəрсебілмеуімүмкін.Көмексұрағанадамныңкөптеген

демографиялықерекшелігіанықболмауыықтимал,сондықтанұқсастық

жайлыпайымкөпжағдайдакөзқараспенмүдденіңұқсастығынанегізделіп

жатады.

Бірақəлеуметтікжелідедостарыңызөзіңізгеқаншалықұқсайтыныжайлы

көпнəрсебілеаласыз.Мысалы,саясикөзқарастарыңызұқсаспа?

Музыкалықталғамыңызше?ҰлыбританиядаFacebookқолданушылары

арасындазерттеужүргізіліп,қатысушыларөзжелісіндекүнсайын,апта

сайынжəнеайсайынбайланысжасаптұрғанадамдардытаңдады.Осы

достарыныңəрқайсысыүшінқатысушыларортақдінисенім,ортақсаясат,

бірдейдостар,бірдейспорттықкомандалардықолдаужəнебасқада

ерекшеліктертұрғысынанұқсастықтардытексерді.Оларқаншалықұқсас

болса,соншалықэмоциялықжағынанжақынекенінбайқады,сөйтіп,

байланыстакөбейеберді.Қаттыұқсастықтіптіқатысушылардыңбүйрегін

беругеəзірекенінедебайланыстыболды.

Өзіңізкездесіпжүргенадамдарсіздіңкөзқарасыңызтуралыинтернет-

аймақтыңатауыарқылыжиібілеалады.Мысалы,сізгольфқаарналған

пікірталастобындағыадамдарменөзарақатынасжасайтынболсаңыз,

бəріңізгеортақнəрсебарекенінбілесіз.Кейбіринтернет-нишалардыңанық

еместігігеографиялықарақашықтықтыңқандайекенінеқарамастан,

мүдделеріөтежұмбақадамдардыңбірін-бірітауыпалуынамүмкіндік

береді.Бұлпроəлеуметтікмінез-құлықтыңжандануынаоданəріжол

ашады.

Онлайн-орталаркөпөлшемдердіқолданжасауғаарналғанмінез-құлыққа

ықпалететінкейбірқызықтымүмкіндіктердіөтенəзіктəсілдерарқылы

немесеашықтан-ашықалдауарқылыұсынады.Бұлжайлыалдаталдаймыз.

МАНИПУЛЯЦИЯЖӘНЕАЛДАУ

Достарданда,бейтанысадамдардандақолдауалып,жағымдыжəне

ұнамдыəсерқалдыруүшінонлайн-кейіпкеріміздіңкейбіререкшеліктерін

түзетіпотыруғатəуекелететіндербіздіңарамызданекен-саяқ.Бірақкейде

ол,əсіресебасқаадамдарғаүлкенжəнешағынтəсілдерарқылыкөмектесуді

қолданұйымдастырғанкезде,қатерлібірнəрсеменшектесіпкетеді.

Алдамшытактикаменсебепбір-біріненайтарлықтайөзгеше.Оныкелесі

бірмысалдаркөрсетеді.

АлекспенДжоантапболғаноқиға

Онлайн-алдауғаарналғанбұрынғыжəнекеңтаралған,«электронашына

оқиғасы»дептеаталатынбіроқиғағақиялдағыДжоан/Алексқатысады.

Алексесімдінью-йорктікпсихиатрчаттасөйлескенде«Shrink,Inc.»

бүркеншікатынқолданды.Олөзінəйел-психиатрдепойлағанəйелдермен

онлайн-сұхбаттаржүргізебастады.Адамдароныəйелдепесептегендіктен,

əңгіменіңтабиғижəнеинтимдіболатүскеніненшабыталып,ол«Джоан»

дептіркелебастадыжəнеөзініңжаңабүркеншікесімінесайболуүшін

күрделіжəнемұқияттұлғажасапшығарды.Джоанмүгедекжəнеұсқынсыз

əйеледі,біраққарым-қатынасжасаужəнеөзініңкемдігінжеңуүшін

барлыққиындықтыартқатастайтыннақтыбірəйелдіңүлгісінеайналды.

ƏйелдерДжоанментығызараластыжəнеоғантүрлікөмекұсынды,ең

шешімталдарыбетпе-беткездесудіталапеткенде,Алексжұмбақпердені

сыпырыптастады.Əуеліолқаттыауыратынынмеңзеді,сосынауруханаға

баратынынайтты.АлексосыжердеДжоанныңөмірдебар-жоғынайтатын

еді.Өкінішкеқарай,Алексөзініңөтірігінуақытпенорныжайлыəңгімемен

бояңқырапжіберді.Гүлберіпжібергісікелгенонлайн-достарауруханада

«Джоан»жайлыжазбажоқекенінбіліпқойды.

Алекстіңөтірігінеолардереуашубілдірді,дегенменсатқындықсезіміде

күрделіəріəркелкіеді.Олаяныштудыруүшінғанаемес,əйелдердісынап

көруүшіндеөтірікайтқанболатын.Осыбіререкшеалдаусəтсізқулықтың

бірғанаоқиғасыеді.Алонлайндаалдайсалутүктеқиынемес.Интернет–

алдауғабейіморта,Мюнхгаузенсиндромыдепаталатынмедициналық

ақауыбарадамдардыеліктіретінорынболыпсаналады.

ИнтернетМюнхгаузені

Ыңғайсызмашақаттанқашунемесежұмыстандемалысалуүшінөтірік

ауырудыңтарихытымтерең.ДегенменМюнхгаузенсиндромыəдеттентыс

нəрсе,ақауыбарадамдарназараударуүшінжəнебірнешеайнемесежыл

бойы«аурудың»рөліндежүруүшіналдайды,асырыпкөрсетедінемесе

тіптіденежəнепсихологиялықжарақаттарынқолданжасайды.

Шынайы

өмірдеМюнхгаузенсиндромыбарадамдарбіразуақытсоныменəуре

болыпкетуімүмкін,алкөзгекөрініптұрғанбелгісіжоқболса,отбасымен

достарышағымнаншаршап,жасандылықтанкүмəнданатыныдарас.

Бірақонлайн-орталарМюнхгаузенсиндромыбарадамдарғаөзөтірігін

кеңейтетүсудіңтеңдессізмүмкіндіктерінұсынады.Оларонлайн-қолдау

топтарындакүрделіхабарламалардыжасаументүзетугеуақытжұмсайды,

азабыкөпоқиғаларменонлайн-медициналыққайнаркөздерденалынған

нақтымедициналықдетальдарқосады.Осысəттегібүркеншікатымен

форумнанкеткенше,олардағдарыстыоқиға,ғажайыпемделу,өліммен

аяқталатынсоңғышайқассияқтынəрселердітермелейқосады.

БіроқиғадажасықырықтағыАндреаесімдіанааналықбезауруына

шалдыққандарғаарналғанқолдаутобынакіріп,ішіндегіаурудыңөрши

түскенінайтады.Уақытөтебереді,топмүшелеріоғанжандарыауыра

отырыпжауапқатады.Андреабіркүніөзінің4-кезеңдегіобырдепдиагноз

қойылғанынхабарлайды.Өзініңəңгімесінқоюлататүсуүшінолфорумда

қуыршақадамдаржасап,оныөзқызы«Бритни»жəнеоныңжігіті«Крис»

дептаныстырады.Ақырсоңында«Бритни»анасықайтысболғанынжария

етедіжəнеөзінедеобырдиагнозықойылғанынхабарлайды.«Бритни»

дүниеденөткенсоң,сюжет«Криске»көшеді.Осыданкейінтопоның

күмəндіекенінсезіп,өтешеберөтіріккеалданғандарынрастайды.

Онлайн-қолдаутоптарымұндайөтіріктіқалайанықтайды?Зерттеулер

көрсеткендей,жазбаүлгісіаздағансөзкөмекберуімүмкін.Мысалы,əлгі

адампернетақтаныұзақбасыпотыруымүмкінеместейкөрінетінкейбір

жағдайдысуреттегенкезде,жазбаөтеұзақжəнеегжей-тегжейліболуы

мүмкін.Сондай-ақоларөлімгесоқтырарлықжағдайларменаурудыəзер

жеңіпшыққаноқиғаарасындакезек-кезекжүріпалады.Үйлесімсіз,

мəтіндікжəнебелгілібірдəрежедеанонимдіқолдаутоптары–Мюнхгаузен

синдромыбарадамдарүшінтартымдыжəнеқонақжайорта.Оларонлайн-

қолдаутоптарынашынайымұқтаждықпенкелетінадамдарғакедергі

келтіреді.

Қайырымдыалаяқтық

Ұятыазалаяқтаронлайндаадамдарықыласпенкөмектесугенеліктен

дайынтұратынынанықтаған,осытараудасипатталғанпсихологиялық

зерттеулердіңбасымбөлігіндегішешімдергеарқасүйейотырып,адамдар

эмпатиясынөзпайдасынажұмсайды.Негізгісебеп–жомарттық.Алаяқтар

осындайжағдайлардыжиіпайдаланады.

Мысалы,2005жылы«Катрина»дауылыМексикашығанағының

жағалауларынұрғанкезде,«Катринаға»қатысыбар4000-ғажуықуеб-сайт

пайдаболды.Федералдықтергеубюросы(ФТБ)анықтағандай,оның

көпшілігіалаяқтықпенайналысқан.Кеңтарағантəсілмынадай:мысалы,

АмерикалықҚызылКрестсияқтызаңдықайырымдылыққорынаөтеұқсас

уеб-сайтіскеқосыладынемесеəлеуметтікжеліпарақшасыашылады.

Алаяқтармыңдағанықтималдонорларғажасандысайттыңсілтемесі

көрсетілгенэлектронхаттаржолдайды.

Бұламалапатқұрбандарына

арналғансадақалардыжолданалыпқанақоймайды,соныменқатарсенімді

деазайтады.Соныңкесіріненкоммерциялықемесұйымдаронлайн-садақа

арқылықаржыжинағанкездеқаттықиналады.

Тағыбірамал–əлеуметтікжелілердіңкөмегіменөзінқаттысөзболып

жатқанапаттыңнемесетрагедияныңқұрбаныетіпкөрсетужəнежан

ауыртатыноқиғасынортағасалу.КоннектикутштатындағыНьютаун

мектебіндегіқайғылыатысоқиғасынанкейінНью-Йорктебіралаяқ

адамдардыңаянышынтудырып,садақажинауүшінбірқұрбанныңтəтесі

екенінайтыпжарсалған.

Осықайырымдыалаяқтардыңқұрбанынаайналмауүшінадамдарнеістеуі

керек?Алаяқтаркраудфандиңүрдісіндедесаныжəнеайлакерлігіжөнінен

көбейіпбарады.Донорларалғысхатынанбасқаештеңекүтпейтіндіктенде

алаяқтардытоқтатуқиын.Донорларкөмекқолынсозаотырып,өздерінің

алданғанынешқашанбілмейді.Қайырымдыадамдарқаржылықнақтылық

пенашықтықтыбағалайтынқайнаркөздерарқылықайырымдылықты

тексеріпалуғатиіс.Осытараудасипатталғанəдістерарқылыжұмыс

істейтін,алаяқтарпайдаланатынэлектронпоштадағысілтемелергедеаса

сақтықпенқарағанжөн.Мысалы,электронхат«адамқатарынақосылу»

əдісінқолданаотырып,сіздіңбұрынғысадақаңызғаалғысжаудырудан

басталуымүмкін.Алаяқтаронлайн-садақаалуүшінқолданатын

амалдардыңбіразынбілуарқылыдонорлартұзақтанқұтылаалады.

Цифрлықманипуляция

Көзбе-көзжолығысужоқболғандықтандаонлайн-əлемөтеикемделгіш.

Бұлерекшелікпроəлеуметтікмінез-құлыққаəсеретудіңмүлдежаңа

мүмкіндіктерінашады.Мысалы,адамдарөзінеұқсайтынжандардыжақсы

көругебейімжəнесоладамдарғазорықыласпенкөмектеседі.Шынайы

өмірдеұқсастықтықолданжасауғаболады,мысалы,өзіңізқолдайтын

команданыңатауыжазылғанжейдекиіпжүрсізделік.Алонлайндабұдан

дакөпмүмкіндікжетіп-артылады.

Соныңбірмысалы–цифрлықморфиң.Морфталған(өзгертілген)

суреттердізерттеукөрсеткендей,адамдарөздерінеұқсасадамғажомарт

болыпкеледі.

Көпбағыттывиртуалшындықцифрлықманипуляцияғабұрынғыдандакөп

мүмкіндікбереді,əсіресеадаммінез-құлқынзерттеуүшінбақылайтынорта

жасауғажолашады.Мысалы,зерттеушілервиртуалшындықортасын

жасайды,ондабасқаарналғандисплейкигенқатысушылардүкендерікөп

қалатротуарындағыавтобусаялдамасындатұрады.Оларвиртуалауданмен

танысыпжатқанда,көшеденөтіпбаражатқансоқырадамдыкөлік

қаққанынкөреді.Соқырадамақтаяғынтүсіріпалып,жергеқұлайдыда:

«Көмектесіңіздерші,меніңкөзімкөрмейді.Таяғымдытабуға

көмектесесіздерме?»,–дейді.Кейбірқатысушыларосывиртуаладамды

елемейнемесеəжуəлайбастағанкезде,қатысушылардың36пайызықандай

дабіркөмекұсынады.«Біреудіңауырғаныннемесекөмеккемұқтажекенін

көрсем,соғанқаттыкөмектесімкеліптұрады»дегенпікірменкелісе

отырып,көмекқолынсозғанадамдаррақымдылықкөрсеткішібойынша

жоғарыұпайжинады.

Оданкейінгізерттеудеқатысушыларвиртуалтротуардаақшасұрапжатқан

қайыршыныңнемесетелефонменсөйлесіптұрғаніскердіңқасынанөтеді.

Тағыдабұрынғыдай,қатысушылардыңрақымдылыққақатыстыбағасы

олардыңкөпбағыттыортадағымінез-құлқынақатыстыболды.Мейірімді

қатысушыларқайыршығажақынтұрып,солжаққақарайлауменболды.

Виртуалшындықəлемінтереңдететүсетінтағыбірзерттеудеұқсастық

туралыпайымныңсыртқыкелбеткенемесеқарым-қатынасқағанақатысты

емесекенібайқалды.Олденеқимылынадақатысты.Қатысушыға

ұқсайтынжəнеқатысушыныңбасыныңқимылын(төртсекундтыныш

тұру)қайталайтынвиртуаладамөтесенімдікөрінеді.Қатысушылар

мұндайқимылдыоңайаңғарыпқоядыдеугеболареді,бірақолайемес.

Цифрлықəлемніңикемделгіштігіносындайфункциялардықосуға

пайдаланатын,көмекіздегенадамдыықтималдонорғаұқсатып,солай

қимыл-қозғалысжасатып,белгілібіркоманданыңфутболкасынкигізіп,

хабарламалардыөзбетіншеөзгертетінонлайн-қаржыжинаунауқанынкөз

алдыңызғаелестеткіңізкелсе,шағынқадамосы.Өзқосымшаңыздажəне

онлайн-қызметтердебөлісетінбарлықақпараттыкөпмəліметпенқоса

талдайотырып,ұйымдарсіздіңмінез-құлқыңызғақалайəсеретужайлы

көпнəрсебіледі.Бұлтараудаонлайн-орталардыңпроəлеуметтікмінез-

құлыққақалайықпалжасайтынынакөпназараударады,бірақсізмұндай

биліктіңтартымдылығытөменбасқадатəсілдерарқылықолданылуы

мүмкінекенінбайқайаласыз.

БІЗСІЗГЕҚАЛАЙКӨМЕКТЕСЕАЛАМЫЗ?

ПсихологДжонГрохолжелідепсихикалықорталық(psychcentral.com)

құрды,ондаолпсихологиялықмəселелертуралышынайыақпаратіздейтін

адамдарғакеңауқымдыресурсұсынды.Альтруистіксебеппенуеб-қоғам

құрғанжалғызолемес.Көпадамөзитініңсуретінкөрсетуменнемесе

жарияланбағанөлеңдерінсалуменғанашектелмей,басқаларғатүрлі

онлайн-қызметтердідеұсынады.Оларесепсізкөпуақытынжұмсап,

біреугеболмасабіреугекөмегітиедідепсанайтынинтернет-мекендер

жасайды.

Психологтаркөмекшіөзінжоғарырақбағалауүшінжəнебасқалардан

мақтауестуүшін,ішкіəлеміндегірақатүшіннемесебасқабіреужапа

шегіпжатқанынбайқаптұрсада,пəле-жаладанжеңілдіксезінуүшінғана

көмекбергенжағдайдаальтруизмнің,еңалдымен,эгоистікмінез-құлық

екенінəлікүнгедауғасалыпкеледі.Кейбіреулердіңпайымдауынша,

шынайыэмпатиялықальтруизмбар,бірақоладамдардыңбір-біріне

жəрдемдесуініңнегізгісебебіболаалмайды.Адамдарнегеөзінбір

жағдайдапроəлеуметтіксипатта,екіншісіндебасқашаұстайтыныжайлы

көпнəрсебілеміз,алинтернеттебізгежағымдыжəнежағымсызсипатта

ықпалетеалатынфункцияларжеткілікті.Бəріміздіңбақытымызғаорай,

жақсынəрсеадамдардыңпроəлеуметтікөзараəрекеттестігітұрғысынан

қарағанда,жаманнəрсенібасыпкетеді.

ҚОСЫМША

1. Henderson, L. (2014, June 3). Small charity’s crowdfunding goes

global, breaks records. Fundraising and Philanthropy Magazine.

Retrieved from www.fpmagazine.com.au/small-charitys-

crowdfunding-goes-global-breaks-records-338891/

2. Batson,C.D.(2012).Ahistoryofprosocialbehaviorresearch.InA.W.

Kruglanski & W. Stroebe (Eds.), Handbook of the history of social

psychology.NewYork,NY:PsychologyPress.

3. Sproull,L.(2011).Prosocialbehavioronthenet.Daedalus,140(4),140-

153.

4. Wertheimer, D. (2014). Statement of Dan Wertheimer, Director,

Berkeley SETI Research Center, University of California, Berkeley, to

the House Committee on Space, Science, and Technology. Retrieved

from http://setiathome.berkeley.

edu/werthimer_house_testimony.pdf

5. Sauermann,H.,&Franzoni,C.(2015).Crowdscienceusercontribution

patternsandtheirimplications.ProceedingsoftheNationalAcademy

ofSciences,112(3),679-684.http://doi.org/10.1073/pnas.1408907112

6. Wallace,A.(2010,September4).CrowdriseandNewYorkmarathon

work on fund-raising. The New York Times. Retrieved from

www.nytimes.com/2010/09/05/business/05proto.html

7. Allison, T. H., Davis, B. C., Short, J. C., & Webb, J. W. (2015).

Crowdfunding in a prosocial microlending environment: Examining

theroleofintrinsicversusextrinsiccues.Entrepreneurship:Theoryand

Practice,39(1),53-73.doi:10.1111/etap.12108

8. Fromaposttoalt.support.cancer,Relationshipsandcancer(1998).

9. Lewallen,A.(2013).Linguisticpredictorsofpeerresponsivenessinan

onlinecancersupportgroup(PhDdissertation).LomaLindaUniversity,

California. Retrieved from

http://search.proquest.com.proxy1.library.jhu.edu/docview/1418295197/abstract/EE7BDD2AF28B4F38PQ/1?

accountid=11752

10. Griffiths, K. M., Mackinnon, A. J., Crisp, D. A., Christensen, H,

Bennett,K.,&Farrer,L.(2012).Theeffectivenessofanonlinesupport

groupformembersofthecommunitywithdepression:Arandomised

controlled trial. PLoS ONE, 7(12), 1-9.

doi:10.1371/journal.pone.0053244

11. Setoyama, Y., Yamazaki, Y., & Nakayama, K. (2011). Comparing

supporttobreastcancerpatientsfromonlinecommunitiesandface-to-

face support groups. Patient Education and Counseling, 85(2), e95-

elOO.doi:10.1016/j.pec.2010.11.008

12. Liess,A.,Simon,W.,Yutsis,M.,Owen,J.E.,Piemme,K.A.,Golant,M.,

& Giese-Davis, J.(2008). Detectingemotional expressionin face-to-

face and online breast cancer support groups. Journal of Consulting

and Clinical Psychology, 76(3), 517-523. doi:10.1037/0022-

006X.76.3.517

13. Binik,Y.M.,Cantor,J.,Ochs,E.,&Meana,M.(1997).Fromthecouch

to the keyboard: Psychotherapy in cyberspace. In S. Kiesler (Ed.),

Cultureofthe Internet (pp.71-100). Mahwah,NJ:Lawrence Erlbaum

Associates.

14. Zheng, A. (2014). The dilemma of receiving support from in-laws: A

study of the discourse of online pregnancy and childbirth support

groups.ChinaMediaResearch,10(3),32-42.

15. Mickelson,K.D.(1997).Seekingsocialsupport:Parentsinelectronic

support groups. In S. Kiesler (Ed.), Culture of the Internet (pp. 157-

178).Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.

16. Shirky, C. (2008). Here comes everybody: The power of organizing

withoutorganizations.NewYork,NY:Penguin.

17. Barak, A., Boniel-Nissim, M., & Suler, J. (2008). Fostering

empowerment in online support groups. Computers in Human

Behavior,24(5),1867-1883.doi:10.1016/j.chb.2008.02.004

18. Freis,S.D.,&Gurung,R.A.R.(2013).AFacebookanalysisofhelping

behaviorinonlinebullying.PsychologyofPopularMediaCulture,2(1),

11-19.

19. Pelonero,C.(2014).KittyGenovese:Atrueaccountofapublicmurder

anditsprivateconsequences.NewYork,NY:SkyhorsePublishing.

20. Latané,B.,&Dabbs,J.M.(1975).Sex,groupsizeandhelpinginthree

cities.Sociometry,38(2),180-194.doi:10.2307/2786599

21. Mathews,K.E.,&Canon,L.K.(1975).Environmentalnoiselevelasa

determinant of helping behavior. Journal of Personality and Social

Psychology,32(4),571-577.doi:10.1037/0022-3514.32.4.571

22. Latané,B.,&Rodin,J.(1969).Aladyindistress:Inhibitingeffectsof

friends and strangers on bystander intervention. Journal of

Experimental Social Psychology, 5(2), 189-202. doi:10.1016/0022-

1031(69)90046-8

23. Latané, B., & Darley, J. M. (1970). The unresponsive bystander: Why

doesn’thehelp?NewYork,NY:PrenticeHall.

24. Darley, J. M., & Latané, B. (1968). Bystander intervention in

emergencies: Diffusion of responsibility. Journal of Personality and

SocialPsychology,8(4,Pt.l),377-383.doi:10.1037/h0025589

25. Darley,J.M.,&Batson,C.D.(1973).«FromJerusalemtoJericho»:A

study of situational and dispositional variables in helping behavior.

JournalofPersonalityandSocialPsychology,27(1),100-108.

26. Abbate,C.S.,Ruggieri,S.,&Boca,S.(2013).Automaticinfluencesof

priming on prosocial behavior. Europe’s Journal of Psychology, 9(3),

479-492.doi:10.5964/ejop.v9i3.603

27. Levin, P. F., & Isen, A. M. (1975). Further studies on the effect of

feeling good on helping. Sociometry, 38(1), 141-147.

doi:10.2307/2786238

28. Job,R.S.(1987).Theeffectofmoodonhelpingbehavior.TheJournal

ofSocialPsychology,127(4),323-328.

29. Otten,C.A.,Penner,L.A.,&Waugh,G.(1988).That’swhatfriendsare

for:Thedeterminantsofpsychologicalhelping.JournalofSocialand

ClinicalPsychology,7(1),34-41.doi:10.1521/jscp,1988.7.1.34

30. Dovidio, J. F. (1993, October). Androgyny, sex roles, and helping.

Paper presented at the convention of the Society of Experimental

Social Psychology, Santa Barbara, CA. Cited in Schroeder, D. A.,

Penner,L.A.,Dovidio,J.R,&Pilliavin,J.A.(1995).Thepsychologyof

helpingandaltruismNewYork,NY:McGraw-Hill.

31. DeBruine, L. M. (2002). Facial resemblance enhances trust.

Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 269(1498),

1307-1312.doi:10.1098/rspb.2002.2034

32. Levine, M., Prosser, A., Evans, D., & Reicher, S. (2005). Identity and

emergency intervention: How social group membership and

inclusivenessofgroupboundariesshapehelpingbehavior.Personality

and Social Psychology Bulletin, 31(4), 443-453.

doi:10.1177/0146167204271651

33. Polder-Verkiel,S.(2012).Onlineresponsibility:BadSamaritanismand

the influence of internet mediation. Science and Engineering Ethics,

18(1),117-141.doi:10.1007/sll948-010-9253-z

34. Voelpel, S. C., Eckhoff, R. A., & Forster, J. (2008). David against

Goliath? Group size and bystander effects in virtual knowledge

sharing. Human Relations, 61(2), 271-295.

doi:10.1177/0018726707087787

35. VanBommel,M.,vanProoijen,J.-W.,Elffers,H.,&VanLange,P.A.

M.(2012).Beawaretocare:Publicself-awarenessleadstoareversalof

thebystandereffect.JournalofExperimentalSocialPsychology,48(4),

926-930.doi:10.1016/j.jesp.2012.02.011

36. Russoniello,C.V.,O’Brien,K.,&Parks,J.M.(2009).Theeffectiveness

of casual video games in improving mood and decreasing stress.

JournalofCybertherapyandRehabilitation,2(1),53-66.

37. Kraut,R.,Patterson,M.,Lundmark,V.,Kiesler,S.,Mukopadhyay,T.,&

Scherlis,W.(1998).Internetparadox.Asocialtechnologythatreduces

social involvement and psychological well-being? The American

Psychologist,53(9),1017-1031.

38. Kross, E., Verduyn, P., Demiralp, E., Park, J., Lee, D. S., Lin, N,

Shablack, H.,Jonides, J, & Ybarra,O. (2013). Facebook usepredicts

declines in subjective well-being in young adults. PLoS ONE, 8(8),

e69841.doi:10.1371/journal.pone.0069841

39. Kramer,A.D.L.,Guillory,J.E.,&Hancock,J.T.(2014).Experimental

evidence of massive-scale emotional contagion through social

networks.Proceedings of the National Academy of Sciences, 111(24),

8788-8790.doi:10.1073/pnas.1320040111

40. Chiou, W.-B., Chen, S.-W., & Liao, D.-C. (2013). Does Facebook

promote self-interest? Enactment of indiscriminate one-to-many

communicationononlinesocialnetworkingsitesdecreasesprosocial

behavior.Cyberpsychology,Behavior,andSocialNetworking,17(2),68-

73.doi:10.1089/cyber.2013.0035

41. Paylor, J. (2012). Micro-volunteering: Doing some good through

smartphones? Institute for Volunteering Research. Retrieved from

www.ivr.org.uk/ images/stories/Micro-

volunteering_bulletin_final_version_June.pdf

42. Freedman,J.L.,&Fraser,S.C.(1966).Compliancewithoutpressure:

The foot-in-the-door technique. Journal of Personality and Social

Psychology4(2),195-202.

43. WeekendUpdate,SaturdayNightLive.(2012,September22).

44. Kristofferson, K., White, K., & Peloza, J. (2014). The nature of

slacktivisni: How the social observability of an initial act of token

support affects subsequent prosocial action. Journal of Consumer

Research,40(6),1149-1166doi:10.1086/674137

45. Antin,J.,Yee, R.,Cheshire, C.,&Nov,O.(2011, October 3).Gender

differences in Wikipedia editing. Presented at the Wikisym’ll,

Mountain View, CA. Retrieved from

http://pensivepuffin.com/dwmcphd/syllabi/info447_wil4/readings/03-

GenderAndWikipedia/antin.et.al.GenderDiffInEditing.WikiSymll.pdf

46. Curry, O., & Dunbar, R. I. M. (2013). Do birds of a feather flock

together?: Therelationship between similarityand altruism in social

networks.HumanNature,24(3),336-347.doi:10.1007/sl2110-013-9174-

47. Van Gelder, L. (1985, October). The strange case of the electronic

lover. Ms. Magazine. Retrieved from

http://lindsyvangelder.com/sites/default/files/Plinkers.org%20-

%20Electronic%20Lover.htm_.pdf

48. Feldman, M. D. (2004). Playing sick?: Untangling the web of

Munchausen syndrome, Munchausen by proxy, malingering and

factitiousdisorder.NewYork,NY:Routledge.

49. Cunningham, J. M., & Feldman, M. D. (2011). Munchausen by

Internet: Current perspectives and three new cases. Psychosomatics,

52(2),185-189.doi:10.1016/j.psym.2010.11.005

50. Hall, H. (2005). After the hurricane, online charity scams grow in

numberandsophistication.ChronicleofPhilanthropy,17(24),12.

51. Gillath,O.,McCall,G,Shaver,P.R.,&Blascovich,J.(2008).Whatcan

virtualrealityteachus aboutprosocial tendenciesinreal andvirtual

environments? Media Psychology, 11(2), 259-282.

doi:10.1080/15213260801906489

52. Ratan, R., & Bailenson, J. (2007). Mimicry, facial similarity, and

persuasion in a collaborative virtual environment. In Conference

Papers – International Communication Association Annual Meeting.

Retrieved from http://search.ebscohost.com/login.aspx?

direct=tme&db=ufh&AN=26950524&site=ehost-live&scope=site

онлайн-ойындарпсихологиясы

Менің кейіпкерім – өзіме қарағанда, былайша айтқанда, қандай

болғымкелетінінендеүлкен«мен».Меніңэльфімкүшті,мығымжәне

қабілетті.

•Әйеладам,отызжетіжаста,WorldofWarcraftойыншысы.

МендемалуүшінCandyCrush-тыбастапедім.Бірақдосымкетіпқалды,

біз жарысты бастап кеттік. Енді бұл – келесі деңгейге шығудың

бәсекесі.

•Ерадам,жиырмаекіжаста,CandyCrushSagaойыншысы.

Машыққа үйрету, марапат алу, бәсекелесу немесе зерікпеу үшін адамзат

қоғамымыңдағанжылдарданберіойындардысерікетіпкеледі.Археологиялық

мәліметтербойынша,Жаңақұрлықтыңкейбірауылдарындаадамдар5000жыл

бұрын сүйек ойынын ойнаған. Тіпті әлемнің кей бөліктерінде әлі күнге

ойналатын Ур корольдік үстелүсті ойынының бастауы біздің заманымызға

дейінгі2600жылдардажатыр.

Бірақкомпьютер,сəлкейінірекинтернетойынтабиғатынөзгертті.Ендісіз

сүйекойынын,басқадамыңдағанойындакүнментүнніңкезкелген

мезгіліндекезкелгенадамменкомпьютер,смартфон,планшетнемесе

видеопультарқылыойнайаласыз.Сіздұшпанзымырандарынатып

түсіресіз,картаойнайсыз,қалаларсаласызнемесемықтыжаудыжойып

жіберуүшінбасқаойыншыларменбірігеаласыз.

Видеоойынтерминіинтернеткеқосылумүмкіндігініңбар-жоғына

қарамастан,кезкелгенкомпьютерлікойындықамтиды.Оларғаортақ

ерекшеліктердекөп-ақ.Еңбастыерекшелік–TV,кітапнемесеуеб-сөрфиң

сияқтыбелсенділігіаздаумедиаданвидеоойындардыдаралаптұратын

интерактивтілік.Ойыншыойынережесінсақтайотырып,оныңшектеуін

мойындайотырыпқатысады.Дегенменбұданбөлекойындардың,əсіресе

психологиялықкөзқарастұрғысынанайырмашылығыжеткілікті.

ВИДЕООЙЫНДАРЖІКТЕЛІМІ

Кітапты,фильмдінемесеəндіжіктеуоңайболмайтынысияқты,

видеоойындардыдаелеулікатегорияларбойыншажіктеуқиын.

Фильм

драмама,комедияма?Əнблюграсспа,кантрима?Кейдебұқаралық

ақпаратқұралдарыбелгісізсебептерменжұпкатегориянықатар

пайдаланады.Əйелдертүрмесіндегікөлеңкелітақырыптардықозғасада,

Netflix«Қызғылтсары–қараныңжаңасы»фильмінжаңадөрекікомедия

қатарынажатқызды.Өйткенікомпанияөзішығарған«Қағазүй»драмалық

блокбастерімен«Қызғылтсары–қараныңжаңасы»фильмінің«Эмми»

жүлдесінеталаспауынқалағанеді.

Видеоойындардыңжанрлары

Əзірлеушілерөзөнімдерін7.1-кестесіндекөрсетілген«жанрлар»бойынша

сұрыптайды.Бұлкатегорияларəдеттеойынтақырыптарыменойын

барысыныңерекшелігітуралыпайымдардыбіріктіреді.Мысалы,жылдам

экшнойындардаойыншылартабысқажетуүшінжылдамреакция

уақытынатəуелдіболады.Стратегиялықойындарреакцияуақытынемес,

сыниойлаумашығынпайдаланады,сөйтіп,ойыншыларшешімқабылдау

үшінбіразуақытыншығынетеді.

Кейбіройындаркейіпкердідамытып,ресурсжинап,ойынəлемінзерттеп,

басыпалуүшінұйымшылкомандаларғақосылуынаорай,ойыншыларды

бірнешеайнемесежылбойыұстапотыруымүмкін.Басқалары

ойыншыныңдəлдігіменреакцияғашығындайтынуақытынтексереді.

«Spacewar!»1960жылдардыңбасындаМассачусетстехнологиялық

институтындажасалғаналғашқывидео-ойындардыңбіріболды.Оның

қарапайыминтерфейсібір-бірініңмультипликациялықғарышкемесінжою

үшінмайдандасыпжатқанойыншылардытəнтіетті(7.1-сурет).

Уақытшаойындаркатегориясысмартфондарменəлеуметтікжелілер

арқасындақанатжайды.Көпадамойынғаосыалаңдардакірісіпкететін.

Мысалы,CandyCrushSaga-даойыншыларкəмпиттердібіржолдағынемесе

бағандағыүштіксəйкестігібойыншажылжытады,ойынныңжаңа

деңгейінежеткенсайын,олардыңжетістігіFacebook-тегімəртебесінің

жаңаруынаорайкөрініпотырады.Ойынмеханикасыəлеуметтікқадамғада

əсеретеді,өйткеніFacebook-тедостарынсендіргенойыншыларжылдам

ілгерілейалады.

Бірақкатегорияларөтеөзгермелі,сондықтанкөпойындабіржанрдан

көбірекэлементтерболады.Мысалы,шым-шытырықойындаойыншы

уақытшаойындардыңбірінескетүсіретінəрекетпенбетпе-беткелуі

мүмкін.

Видеоойындардыңпсихологиялыққырлары

Психологиялықтұрғыданқарағанда,ойындарбірнешепараметрбойынша

ерекшеленеді.Видеоойыншығаратынкомпанияларекісебепкесүйенеді:

ойыншыларқайтаайналыпсоғуүшінжəнекөпойыншытартуүшінөз

ойындарынмейлінше«жабысқақ»ету.Осымақсатжолындаадаммінез-

құлқынаəсеретуүшінбезендірушілеріргеліпсихологиялықпринциптерге

сүйенугетиіс.

7.1-кесте.Видеоойындаржанрларыныңмысалдары

ЖАНР СИПАТЫЖӘНЕМЫСАЛДАРЫ МЫСАЛДАР

Экшн

ойындар

Кедергілерденөтуүшінжылдамәрекет,

жылдамрефлексжәнедәлдікталапетеді;оған

біріншіжақтанатқыштар,платформалық

ойындар,жарыстаржәнеәскериойындар

жатады.

SuperMario

Brothers

Burnout

Paradise

Halo

Шым-

шытырық

ойындар

Қарқыныбаяу,зерттеубағытыбасым,

проблемаларшешуэлементіжәнекүшті

сюжеттікжелісібаройындар.

Myst

Uncharted

Grim

Fandango

Экшнжәне

шым-

шытырық

ойындар

Экшнжәнешым-шытырықойындарэлементін

сіңіргенбудан.

Assassin’s

Creed

Legendsof

Zelda

GodofWarII

Рөлдік

ойындар

Ойыншыларбіркейіпкердібасқарып,оны

белгілібіруақытаралығындадамытады;сюжет

желісімығым.

FinalFantasy

Skyrim

Diablo

Стратегиялық

ойындар

Стратегиялықойлауғажәнересурстарды

басқаруғамаңызбереді.

Civilization

Starcraft

Ageof

Empires

Симуляциялар Шынайытәжірибеніпайдаланаотырып,

шынайыөмірережесіменжүруталапетіледі;

оғанкөлікойындары,құрылысжәнебасқару

сценарийлеріжәнеспорттықойындаркіреді;

TheSims

SimCity

SecondLife

Madden

көпжағдайдаүйретужәнеоқытуүшін

пайдаланылады.

NFL

FarmVille

Business

Tycoon

Online

Көп

қолданушыға

арналған

ойын

Мыңдағанадамбіруақыттаойнайды,

командалықоқиға,командалықәрекеттестік,

командалықжарыс,ойыншыларарасындағы

бәсекежәнегильдияқұрылымдарының

қолдауыбар.Басымбөлігі–көпқолданушыға

арналғанонлайн-рөлдікойындар(MMORPG)

Worldof

Warcraft

TheElder

Scrolls

Online

EverQuest

Уақытша

ойындар

Шағынсюжеттінемесемүлдесюжетсіз,

кездейсоқойыншыларойнайтынқысқа

ойындар;оғанбасқатырғыштар,казино

ойындары,үстелүстіойындарыжәнесөз

ойындарыкіреді.

CandyCrush

Saga

Bejeweled

Words

withFriends

Texas

Hold’em

Poker

7.1-сурет.ЕртеректегіSpacewar!ойынынаналынғанскриншот.Оны1962жылыМассачусетстехнологиялық

университетініңғалымдарыСтивРассел,МартинГрацжәнеУэйнУилтаненжасапшығарды

(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Spacewarl.png.)

Мысалы,маңыздыпсихологиялыққырларыныңбірі–ойынныңкүрделілігі

жəнетабысқажетугеқажеттікогнитивтіжігер.Кейбіройыншылар

шаруаларыныңарасындағыазғанабосуақытынданемесетеледидаркөріп

отырғанда,осыжігерінтөмендеңгейдеұстапотыруүшінуақытша

ойындаройнайды.Оныүйренудіңжолытымұзақемес,бірақтабысқажету

үшінкəдімгідейкөпкүшжұмсаукерек.Мысалы,AngryBirds-теойынға

арналғаннұсқаулық–құстардыдоңыздарғажіберуүшінзақпыны

(рогатканы)қалайпайдаланудыкөрсететінқарапайымсуреттер.Бірақ

жоғарырақдеңгейлердефизикажəнематериалтанузаңдарынбелгілібір

дəрежедебілуталапетіледі,өйткенідоңыздарбетонбункерлергенемесе

қорғанысқаарналғанмұзбаспаналарғатығылыпалады.

Күрделілікжаңаойыншылардықызықтыратүседі,тіптіолбірнешежыл

бойымақсаткерліктісақтаптұруыдамүмкін.Ойыншылардыіздеу,

жабдықтау,статистикасынжасаужəнеойынныңбасқадаерекшеліктері

туралыегжей-тегжейлімəліметтердііздейтінWorldofWarcraft

ойыншыларынаарналғанасакөлемдімəліметтербазасыбар.Осы

мəліметтердісараптайотырып,ойыншытұңғиыққакіребереді,ал

сюжеттікжелілеркүрделіжəнеойын-сауығышексізойынəлемінжасап

шығарады.Кейбіравторлардраманыкеңейтіп,ойынсюжетіндамытатын

романдардажариялайды.

Тағыбірмаңыздыпсихологиялыққыр–əлеуметтікөзараəрекеттестіктің

деңгейіжəнетипі.Кейбіройындарбірқолданушығаарналады,алкөп

қолданушығаарналғанойындармəтінчаты,кейіпкердіңденеқимылы,

дауысынемесебасқадақұралдарарқылықарым-қатынасжасайды.Көп

қолданушығаарналғанонлайн-рөлдікойындарда(MMORPG)ойыншылар

жаңаадамдарменкездеседі,заттарыналмастырадыжəнешайқасжоспарын

реттейді.SecondLifeсияқты«Өмірсимуляциясы»ойындарындатұрғындар

билейді,қолқысадыжəнебағдарламаланғансценарийлеркөмегімен

анимация,дыбысжəнемəтінчатыныңжиынтығыарқылыөзқимылдарын

дажасайалады.Мысалы,бірсценарийбойыншабананқабығымен

сырғанауғаболады.Олсудыңшолпылдағанынаұқсасдыбыспенбасталып,

анимацияменжалғасады.Кейіпкереденгеқұлаптүсіп:«Ой!»–депқалады.

Көпқолданушығаарналғанойындарүйлесімсізəлеуметтікқатынастарды

əлеуметтікжелілердегіхабарламаалмасуқызметіарқылыіскеасырады.

Мысалы,FarmVilleойыншыларыFacebook-тегідостарынавиртуал

«сыйлық»–жаңаманапағашыннемесежекефермағаарналғаншағын

тоғанжібереалады.Ойыншылармəртебесінжаңартқанда,басқалартəнті

болуыүшінойындағытабыстарынжарияласа,ойындардыңəлеуметтік

қырытағыкүшейетүседі.

Үшіншіпсихологиялықөлшем–ойыншыларарасындағыбəсекедеңгейі.

Бұлдеңгейдекейбірбірқолданушығаарналғанойындартөмендеу,ондағы

негізгімақсат–келесідеңгейгекөтерілу.Басқаойындардаойыншылар

«көшбасшыларкестесінде»көтерілуүшінбəсекелеседі.Командаларды

қолдайтынойындардаойыншыларбасқакомандалардыңемес,ойын

əлемініңмəселелеріншешеалады,сондықтанолардыңарасындағыбəсеке

азаябереді.Ойыншыларарасындағы(PvP)жарысқанемесетөбелеске

негізделгенойындарбəсекеөлшемібойыншаеңжоғарысанаттыболып

саналады.

Тағыбірмаңыздыпсихологиялықаспект–ересектергебағдарланған

əрекет,образ,зорлық-зомбылықсаны.Көпелдердегіқұқықтықортаата-

аналарменойыншыларғаойынконтентінбағалауғажəнетүрліжас

деңгейінелайықтығынанықтауғакөмектесетінжіктелімдердібелгілеуүшін

саланыңөзін-өзіреттеуіненегізделеді.АмерикаҚұрамаШтаттарында

ойынжасаушыларойын-сауықтықбағдарламалықжасақтамалардың

рейтингтақтасын(ESRB)ойындарғарейтингберунұсқаулығыретінде

пайдаланады(7.2-кесте).Еуропадарейтингжүйелеріаздаперекшеленеді,

дегенменоныңбəрікəмелеткетолмағандардыүстемеленгензорлық-

зомбылық,қанкөрінісіжəнесексуалдымазмұныбаройындарданқорғауға

тырысады.

АҚШ-та және Еуропада қолданылатын бағалау жүйелерінде мәдени

нормалардыкөрсететінбірқатарқызықтыайырмашылықбар.Мысалы,қандай

да бір сексуалдық мазмұны бар ойын Құрама Штаттарда «М» белгісімен

бағаланады. Еуропада олай емес. Әсіресе мультипликациялық үлгіде

көрсетілсе, зорлық-зомбылық туралы пайым да өте субъективті болып кетуі

мүмкін. Angry Birds барлығы үшін «E» белгісімен белгіленеді, оның кейбір

нұсқалары «күлкілі тентектік» және «жеңіл мультипликациялық зорлық-

зомбылық»бардепсипатталады.Қатқанқанменсудайаққанқан,үстемеленген

зорлық,есірткіқолданужәнебасқадаосындайсолақайлықтыкөрсетіптұратын

мазмұны бар Grand Theft Auto «М» рейтингін иеленеді. Зорлық-зомбылық

балаларғаарналғантелевизиялықмультфильмдердедебаржәнеосынәрсе –

AngryBirds-тіңрұқсаталуыныңбірсебебі.

7.2-кесте.АҚШ-тақолданылатынойын-сауықтықбағдарламалықжасақтамағашолужөніндегі

кеңестің(ESRB)рейтингжүйесі

ESRB

РЕЙТІНГІ

ЖАС

ДЕҢГЕЙІ

СИПАТТАУ

С Сәбикезі Кішкентайбалаларғаарналған

Е Барлығы Жалпыалғанда,барлықжасдеңгейіндегіадамдарға

арналған

Е10+ 10жасқа Мультфильм,фентезинемесежеңілзорлық-зомбылық;

дейінгі

жәнеодан

жоғары

жеңілтіл;және/немесеазойландыратынтақырыптар

Т Жасөспірім 13жасжәнеоданжоғарыжасдеңгейінеыңғайлы.

Ойландыратынтақырыптардағызорлық-зомбылықтар,

дөрекіқалжың,аздағанқан,ұқсатылғанқұмар

ойындарыжәне/немесеқанықсөйлеудісирекқолдану

үлгісібар

М Есейгендер Жалпыалғанда,17жәнеоданжоғарыжасдеңгейіне

келеді.Үстемеленгензорлық-зомбылық,қан,сексуалды

мазмұныжәне/немесеқанықсөйлеуүлгісібар

Adults

Only

18және

одан

жоғары

жастағы

ересектер

Үстемеленгензорлық-зомбылықтыңұзақкөріністері,

кестеленгенсексуалдымазмұнжәне/немесешынайы

валютаменойналатынқұмаройындарбар.

RP Күтілетін

рейтинг

Ойынғаәлірейтингберілмеген

Қайнар көз: Entertainment Rating Rating Board (ESRB). (Н.о.). ESRB

рейтингтері бойынша нұсқаулық. www.esrb.org/ratings/ratings_guide.jsp

мекенжайынаналынған.

КІМНЕҮШІНОЙНАЙДЫ?

Салалықесептергеназараударсақ,америкалықтардың58пайызывидео

немесекомпьютеройындарынойнайды.Олардыңортажасы–30-ғажуық.

Ойыншыларжасдеңгейібойыншамейліншетеңбөлінген,32пайызы–он

сегіздентөмен,36пайызы–онсегізбенотызбесаралығында,32пайызы–

отызалтыжəнеоданжоғары.Ойыншылардың55пайызғажуығы–ер

адамдар;45пайызы–əйелдер.

Бұлсектордасмартфондарғаарналғанойындардыңкеңтаралуыарқасында

қаттыөсімбайқалыпкеледі.Бүкілəлемдежартымиллиарднемесеоданда

көпадамкемдегендекүнінебірретбірсағаттайвидеоойындаройнайды.

Бұлғаламшардағыадамдардыңвидеоойындарғааптасына3миллиардсағат

шығындайтынынбілдіреді.

Ойнауғақандайсебепбар?

Адамдарнегевидеоойындарғакөпуақытынжұмсайды?Ойындардыңөзі

сияқты,олардыңынталанусебебідеəртүрлі.1-тараудасипатталған

қолданужəнерақаттануперспективасыадамдардыңбарлықмедианынеге

қолданатынынтүсінугеарналғанбағалыəдісұсынады.Бұлтеориякешкі

жаңалықтарқарағанкездегінемесеспорттрансляцияларынаынты-

шынтыменүңілгендегіадамдардыңбелсендітаңдаумашығынерекшелейді.

Бастыназармедианыңадамдарүшіннеістепжатқанынаемес,адамдардың

медиағанеістейтінінежəненеліктенсолайістейтінінеаударылады.

Осы теорияны ойынға қолдана отырып, зерттеушілер TV қарауға

ынталандыруды бағалауға арналған шкалаға ұқсас нәрсе жасап шығарды.

Содан кейін фокус-топтардың сессиясын және ойыншылардың құрылымды

сұхбатынөткізді.

Алтынегізгісебеппайдаболды:

1. Мәселе

2. Жарысу

3. Назарбұру

4. Жандану

5. Фантазия

6. Әлеуметтікөзараәрекеттестік

Бәсекеден ынталанған бір адам: «Көрші жігіттерді немесе [менің]

бауырларымдыжеңугеұмтылуұнайды»,–дейді.Жұртназарынбұруүшінбір

адам:«Мағандаосыұнайды,өйткеніол–оқуарасындағыүзілісжәнебосаңсу»,

– дейді. Әлеуметтік жағдайдағы ойыншы болса: «Жай ғана көңілді және

достарыммен бірге болуға мүмкіндік беретіні үшін де маған ол ұнайды», –

дейді. Осы қатысушылар үшін мәселе негізгі себеп болды, одан кейін

бәсекелестік, назарбұру, жандану, фантазия және әлеуметтік әрекеттестік өз

ретіменкелді.

ОйындардыжасаушыРичардБартлкөпқолданушыларортасынаəсер

ететінпсихологиялықөлшемдергеқатыстыөзойынұсынды.Олбұрынғы

мəтіндікойынəлемініңбіріMUD-тыңəкімшісіретіндегіөзібайқаған

нəрселергесүйенді.

Жетістіккежеткендерүшіннегізгікілт–қазына

жасаунемесемашыққалыптастырусияқтыойынғақатыстымақсаттарға

жету.Ойынғакіріскенқалыптыойыншықандайдабірбасқатырғышты

шешугенемесеəйтеуірбірқаһарлымонстрдыжеңугеұмтылып,ойынға

кіріседі.Саяхатшыларойынтопологиясынкөрсетуден,анықемес

құпиялардызерделеуден,шынмəніндеойынқалайжұмысістейтінітуралы

эзотерикалықбілімжинауданрақаттабады.Үшіншітоп–басқалармен

қарым-қатынасжасауүшінбірігетінəлеуметтендірушілер.Олардыңбасты

əрекеттестігініңнегізі–ойынныңөзіболаалады.Дегенменойыншылар

бірін-біріəлеуметтікдеңгейдебілетінболғандықтан,оларбайланыссыз

жекетақырыптардыдақосаалады.Ақыраяғында,басқалардыңізінетүсе

отырып,аздағанадамөзрақатыныңбасымбөлігінеқолжеткізеді.Олүшін

оларойынныңөзіқолдануғамүмкіндікберетінқұралдардыжиі

пайдаланады.Адамөлтіругемүмкіндікберетінойындаойыншыларжай

ғанакісіөлтіргіштерделінеді.

Бартлөзініңпсихологемесекенінашықмойындайды,бірақоныңталдауы

ынталандырудыжəнеөзібақылағанадамдардыңқарым-қатынасын

тереңдетеқарастырады.Мысалы,топаралыққарбаласəдетте

ойыншылардыңкейбіртүрлеріарасындатұрақтытүрдедамиды.Өйткені

олардыңойынғақатысусебебіəртүрлі.Əлеуметтендірушілермен

кісіөлтіргіштерарасындағықарым-қатынасөтекүрделі,өйткеніолардың

ойынғақатысусебебі,барлықтəжірибелікмақсаттұрғысынанқарағанда,

бірін-біріжоққашығарыптұрады.Кісіөлтіргіштердіңəлеуметтіктиптерге

қандайқатынасжасайтынынаорайБартл:«Оларбіреукеліп,қойыпқалса

(бізқуанакөрсететінəрекет),қарудегенніңнеекенінбілмейтіносал

əлеуметтендірушілерденMUD-тықұтқаруүшінжолданшығады.Оларсəті

туғансайынəлеуметтендірушілердііліп-шалыпкетугетырысады,өйткені

олардыашуландырутымоңай»,–депкөрсетеді.

ҚазіргіMMORPG-тардағыойыншылардыңынталануынзерттеуБартл

сияқтышеберлербақылағаннəрселерді,жалпыалғанда,растайды.3000

ойыншықатыстырылғанзерттеудеқатысушыларжылжу,бəсеке,

əлеуметтену,қарым-қатынасқалыптастыру,командалықжұмыс,жаңалық,

эскапизм(өмірденқашу)жəнерөлдікойындарсияқтықырыққажуықтүрлі

себептіңмаңыздылығынабағаберді.

6

Кейбірүлгілермынадайеді:«Өз

кейіпкерімдімейліншежылдамөсіру»,«Басқаойыншыларғакөмектесу»,

«Басқаойыншылардыңашуынкелтіретінəрекеттерістеу»жəне«Əлемдегі

əрбіраймақтынемесекартанызерттеу».

Үшнегізгісебепназарғаұсынылды.Біріншісі–ойындакүшпенбедел

жинайотырыптабысқажетужəнеалғажылдамжылжу.Осысебеппен

ойнайтынадамдарəдеттеөздеріойнағанойынныңталдамалықырларын

пайдаланады.Əлеуметтенудеойынғаынталанудыңнегізгісебептерінің

біріболды,оғанкездейсоқəңгімелесіпқалу,достасу,басқаларғакөмектесу

жəнекомандадаойнауəдеттерітəнеді.Үшіншісебеп–адамдардыңойын

əлемінзерттеу,жасырыннəрсенііздеу,рөлдікойындаржəнешынайы

өмірденқашусияқтынəрселердібағалауы.

Бұлсебептердіңбірін-біріжоққашығаруыміндеттіемес,сондықтан

адамдарəруақыттаəртүрлісебеппенойнайалады.Мысалы,табысқа

негізделгенжорықтанкейінойыншыларгильдияласдостарыменвиртуал

тавернадаəңгімелесіпрақаттанаалады.

Ойнаужәнетұлға

Күткеніміздей,адамдаройынойнайтынкөпсебептіескереқарасақ,

ойыншылардыңжекетұлғасыдабір-біріненерекшеленеді.«Үлкенбестік»

тұлғалықөлшеміойыншылардыңынталануы,ойындардытаңдауыжəне

ойындаөзінқалайұстайтынысияқтымəселелергеқарым-қатынасын

көрсетеді.

БірзерттеудеWorldofWarcraft-тың1400-денастамойыншысытəжірибеге,

ақниеттілікке,экстраверсияға,келісімгежəненевротизмгеашықтығын

өлшейотырып,«Үлкенбестіктің»өлшемініңқырықтөртінанықтады.

Оларойынсебебінанықтауғаарналған,менжаңағанасипаттапөткен,

зерттеудеқолданылғансауалнаманыңбейімделгентүріндеаяқтады.Ойын

кезіндеəңгімелесудіқаттықалайтынойыншыларэкстраверсия,келісім

жəнеашықтықбойыншажоғарынəтижекөрсетті.Ойындағыжетістікті

мұраттұтқандарэкстраверсияменневротизмбойыншажоғарыұпайалды,

бірақақниеттілік,ашықтықжəнетілеулестіккөрсеткіштерітөменболды.

Алойынəлемінетереңдегенадамдаржаңаəсерлергеашықтықбайқатты.

Əрбірадамойынүшінтаңдайтынтұлғадамінезгеəсеретеді.Көпойында

таңдаушексізболыпкөрінеді.Осынұсқалартұлғалардыңтүрлітипіне

қаншалықүйлесетінінкөруүшінбакалаврстуденттерізертханағакелді.

Мұндаоларөздеріойнайтынкейіпкертипінтаңдауғатиіседі.

Əуеліолар

эльф,ергежейлі,адамнемесекенсияқтыкөпойынғаортақтүрлер

сипаттамасыноқыды.Мысалы,эльфсадақтыжақсыатадыжəнетабиғат

аясындаөздерінжақсысезінеді.Ергежейлілершынайы,дөрекі,байсалды

жəнееңбекқор.Қатысушыларөздеріүшінмаңыздыболатынаватардың

сыртқытүрі,ақыл-ойқабілетінемеседенекүшісияқтымінездемесін

бағалады.Кетералдындаолар«Үлкенбестік»тұлғалықөлшемінаяқтады.

Бұлстуденттерөздерінеұқсайтынкейіпкерлердітаңдапалды.Мысалы,

экстраверттерəңгімелесугебейімтиптердітаңдадыжəнеөзінебасқаларды

баурайтынатрибутты–«харизманы»жоғарыбағалайтынынайтты.

Келісімгекелгішадамдаркөпжағдайдадінқызметкерінемесепірсияқты

басқаларғакөмектесугеəзіржəнебасқаойыншылардысауықтыруғаəуес

кейіпкерлердітаңдаудықошкөреді.Кейбірадамөзініңшынайы«менінен»

қаттыерекшеленетінкейіпкертаңдасада,көпадамалыстапкетпеудіжөн

көретінсияқты.

Ойыншыныңойынбарысындаөзінқалайұстайтынынатұлғақалай

қарайды?Шынайыөмірде«кісіөлтіргіштердің»кейбірінБартлшын

мəніндеақниеттіжəнесүйкімдіинтраверттердепсипаттадыма?Жалпы

алғанда,олайдегенжоқ.Онлайн-мінез-құлықтыңбасқатүрлерінен

байқағанымыздай,адамдарқаскүнемэльфке,қанішеркенгенемесемықты

емшігеайналсада,əдеттеөз«менін»жоғалтпайдыжəнемүлдежаңатұлға

ойлапшығармайды.

Басқабірзерттеуде,тұлғатиптерішынайыойынмінез-құлқынақалай

қарайтынықарастырылды.WorldofWarcraft-тың1000-ғажуықойыншысы

«Үлкенбестік»өлшемібойыншаөздерініңтұлғалыққырынбағалаған

сауалнамағақатысты.

Соданкейінзерттеушілертөртайбойыойнаған

кездегіолардыңіс-əрекеттерітуралыүлкенмəліметтержиынтығын

жүктеді.Күткеніміздей,экстраверсиядеңгейіжоғарыадамдаройындағы

топтықəрекеттердіқошкөретінінаңғартты,алинтроверттігібасым

ойыншыларіздену,асдайындаунемесебалықаулаусияқтыжеке

бастамаларғабейімдіктанытты.Адалдықбойыншаұпайыжоғары

болғандардашайқастакөмектеспейтін,белгілібірдеңгейдегіөзіндік

тəрбиегебағынатын,даңққұмартəрбиеленушілеркөпболды.Олардың

сүйіктіісібалықаулаужəнеасдайындауболды,бірақолүшінтəртіпті

жəнешыдамдыболуқажет.Тəжірибегебейімойыншыларкөпкейіпкер

жасап,əралуандықүшінбірнешесервердеқатаройнайды.Олардың

шайқасқанынангөрі,зерттеуікөбірекболды.

Еңсүйкімдіойыншыларөзінқалайұстайды?Ойынныңқолбұлғау,

құшақтау,қолшапалақтаусияқтыэмоциябілдіругеарналғанқұралдарын

жақсыпайдаланғандар–солар.Оларшайқасқақатысудыемес,зерттеуді

дұрыскөрді.Сүйкіміаздауойыншылар–осықырыбойыншаұпайыаздар–

басқаойыншылардыөлтіріп,шайқасқакөпуақытынарнап,нағызбəсекеге

қабілеттіжəнеагрессиялыболды.Топтықізденістеоларолжаныңəділ

үлесінендекөпсұрап,топтыңбасқабөлігінашуландырды.

Ойнаужәнегендер

Ойыншыныжалғызжасөспірімдепқабылдаустереотипінойын

индустриясыныңстатистикасыжоққашығарады.Осыесеп-қисап

бойынша,басқаелдердіайтпағанда,АҚШ-таойынойнайтынəйелдерсаны

еркектерменқарайлас.Дегенменеркектерменəйелдерөздерінеұнайтын

жəнеуақытынарнайтынойындартипібойыншааздаперекшеленеді.

Мысалы,колледжстуденттерінесауалнамажүргізілгенде,əйеладамдарға,

ерадамдарғақарағанда,карталықонлайн-ойындар,басқатырғыштар,

викториналар,үстелүстіойындарыжəнеаркадалықойындаркөбірек

ұнайды.Керісінше,ерадамдарспорттықжарыс,күрес,атунемесебəйге,

сондай-ақшым-шытырықоқиғаларменстратегиясыбарэкшнойындарды

қолайкөреді.Ерадамдарəйелдергеқарағандаойынғааптасынабірсағатын

артықжұмсайды.

Ойынбарысындағыосыгендерлікөзгешеліктерненібілдіреді?Басты

себептіңбірі–ойындардыерадамдардыңерлергеарнапжасауында.

Сондықтанондаөздерінеұнайтыннемесеөздеріжақсыістейалатын

тақырыптарменшараларбар.Мысалы,еркектербəсекегеқабілеттік

бойыншаəдеттежоғарыұпайалады,сөйтіп,көпойындардабəсеке

маңыздыкомпонентболыпшығады.Ақыл-ойғаарналғанойындарда,

лабиринттікбағдарлаудажəнетехникалықмашықта,сондай-ақкөп

ойындардатабысқажетумашығындаортаесеппеналғанда,ерадамдар

мықтырақ.3Dвиртуалəлемібойыншабағдарлау,жарыскөлігінжүргізу

немесеаяқастыпайдаболғантобырдыату–міне,бұлқабілеттер

пайдаланылатынойынəрекеттеріосылар.

MMORPG-таойынқоғамдастығының80пайызы–ерлер,тіптімұндаойын

дизайныдаəйелдердікерітебуімүмкін.Ерадамдардыңаватары–адам

болсада,эльф,тролльболсада–денекүшіөтемығымболыпкөрінеді.

Ойыншылардыжетілдіргенсайын,оларжаңакиімменсауыталады,бұлда

олардыңкүшінайқындайды.Керісінше,əйелкейіпкерлеркеудесіүлкен,

қыпшабел,ашықкиімді,сексуалдығыжоғарыболыпкеледі.Worldof

Warcraftойыншыларыныңбірідəлбайқағандай,суреттер«бұлойындардың

13жастағыбалаларғанемесесоларсияқтыойлайтынеркектерге

арналғанын»үнеміескесалыптұрады.

2014жылывидеоойындариндустриясындасексизмүшінкескілескен

шайқас4chanжəнеRedditсайттарындажүрді.Əйелдергеарналғанойынды

жасаушыөзойынынжариялауғатырысқанкезде,ойынқоғамдастығының

кейбірмүшесіоғанқоқан-лоқыжасап,өлтіретінінжəнеізінен

қалмайтынынескерткенде«#Gamergate»басталды.Сюжетэтикадан

жұрдайжурналистикажəнебасқадаарыздарбойыншакінəлауарқылы

қоюланатүсті.Бірақəйелдіжеккөружалғаспалытақырыпеді.Шабуылға

нысанаболғанəйелдерөзқауіпсіздігіүшінүйлеріненкетугемəжбүр

болды.

Рөлдікойындардағыгендерлікалмасу

Адамдараватаржасап,жыныстаңдайтынойындарүшінгендерлікалмасу

ерекшенəрсеболмайды.Мысалы,«əйелдеройынғашынындада

қатыспайдынемесежақсыойнайалмайды»дегенəйелойыншыларға

қатыстыгендерлікбіржақтытүсініктерменстереотиптерденқашуүшін,

əйелдерерадамдардыңаватарыменойнайбереді.Əйелдербасқа

ойыншыларданкөмекалуүшінəйеладамдардыңаватарынтаңдауы

мүмкін.Еркектерде,əйелдердеөзкейіпкерлеріменбіргеəралуандықүшін

басқажыныстытаңдайалады,бірақбаскейіпкерүшінөзжынысынжиі

таңдайды.

FinalFantasyойнағанадамдардықарама-қарсыжынысөкіліретінде

зерттегенде,олардыңөзінекөзқарасыменгендерліктаңдауыарасындағы

қызықтықатынасбелгіліболды.

Бұлқатысушылардəстүрліерлержəне

əйелдеррөлінеқатыстысүйкімді,мейірімді,балалық,бірбеткей,талдамалы

жəнеагрессиялысияқтытолықтауышыбарБемжыныстық-рөлдік

сауалнамасынажауапбереді.Сауалнамадақатысушыларқандайжағдайда

өздерінсолайұстайтынынкөрсетеді.Азаматтықмінездіжоғарыбағалаған

бірəйел-қатысушы:«[Еркейіпкерменойнайотырып],өзімніңкімекенімді

анықтағымкелгенжоқ.Мен…адамдардыңмағанназараударғанын

қаладым…Кейіпкерімдіəйеладамретіндежасауымадаболатынеді,бірақ

оныңқиындығыкөп»,–деді.Əйелмінездідепбағаланғанеройыншы

басқаадамдардыңреакциясынақызығушылықтанытты.«Менадамдардың

[еркекбасқаратынəйелкейіпкерге]қандайреакциябайқататынынкөргім

келді,бірақкөпадамныңменсияқтыəрекеткебарғанынбілдім»,–дедіол.

Басқаларқалайқарайтынынкөргісікеліп,жынысынөзгертіпкөрсететін

ойыншыларреакцияғатаңырқайды.Солзерттеудеадамөзініңəйел

аватарыменойнағанеркекекенінайтқанда,басқаойыншылароны

алдағаныүшінкінəлап,өтекеріреакциябілдірді.Достықосыментəмам

болды.

Ойындардагендерлікалмастыруменбұрынғыдандакөпадамайналысса

да,ойыншылардыңбасымбөлігіонымəселедепқарастырмасада,өз

жынысыңыздыңкейіпкерінтаңдаубаяғысыншамаңыздыболабермек.

MUD-тыңертеректегіəлемініңаңызадамыжəнеLambdaMOOдеп

аталатынəлеуметтікбағыттағыMUD-тыңсəулетшісіПавелКөртис

ойыншыныңжынысыбасқаойыншылардыңөзіңізбенқарым-қатынас

жасауынаəсерететінеңмаңыздыөлшемдердіңбіріекенінайтады.

Көртистіңайтуынша,жынысыналмастырыпкөрсететіндергеолардың

шынайыжынысынанықтауүшінқысымжасалуымүмкін,кейдеолардың

өздеріайтқандайекенін«дəлелдеу»деталапетіледі.Басқаонлайн-

орталардағыинтернетқолданушыларысияқты,ойыншыларжынысы

беймəлімадамменқарым-қатынастыбағыттанжаңылдырушыдеп

қарастырады.

ОЙЫНМЕХАНИЗМІЖӘНЕАДАМНЫҢМІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ

Барлықойынныңережесібар,бірақүстелүстіойындарыныңқарапайым

ережелерінеқарағанда,видеоойындардатəртіпкөп.Оларойыншылардың

ойынəлемінденеістеп,қандайнəтижелергежетеалатынынқаптаған

бағдарламалықкодтарғаиекартаотырыпреттейді.Осыбазалықойын

механикасыойынныңпсихологиялыққырынаəсеретеді,сондықтан

кішкентайөзгерістердіңөзімінез-құлыққаықпалжасайды.

Ойындизайныныңнегізгіпсихологиялықпринциптері

Ойынкомпанияларыойынкезіндеойынмеханизміадамдардыңмінез-

құлқынақалайықпалететінінсараптауүшінмінез-құлықғалымдарын

жəнемəліметжинаушылардыжиіжалдайды.Мұндағымақсат–

ойыншылардыкөпойнауғақызықтыру,көбірекхабарландырудыбастыру,

өздостарыншақыртунемесевиртуалтауарларды(шынайыақшамен)

көптепсатыпалдыру.Мысалы,FarmVilleсияқтыəлеуметтікойындар

тұрақтысыйлықтармен,жоғарыдағымақсаттарғажетуүшінферманы

кеңейтужəнеалмастырусияқтынəрселерменынталандырады.

Пенсильваниялықотызжастағыəйелөзініңаналық,бухгалтерлікжəне

колледжстудентіретіндегіміндеттерініңара-арасындаойынойнайды.«Бұл

–меніңмақсатқажетугежəнеəңгімелесугеарналғанбақыттымекенім.

МеніңФармвиллдостарымбүкілелдежəнеҚытайдабар»,–дейдіол.

Ойындыжасаушыларөзинтуициясыментəжірибесінесүйенеді,сондай-ақ

меносыкітаптаталқылаған,ондағанжылзерттеулерарқылыанықталған

адаммінез-құлқыныңпринциптерінеқаттыиекартады.Оныңбірмысалы–

Б.Ф.Скиннерақегеуқұйрықтарғадəстүрлізерттеужүргізуарқылы

анықтағаншарттырефлекстіқалыптастыруәдістемесі.

Ағзалар

түпкінəтижелерінқосаотырып,кезкелгенəрекеттібайланыстыруды

үйренеді,олароңкөрсеткішбайқататынмінез-құлықтықайталауғақол

жеткізеді.СкиннеросықарапайымпринциптердіңкөпнұсқасынСкиннер

қорапшасындатексеріпкөрді.Бұлқораптахайуанкішкентайқұтыдағы

тамақтыалуүшінтұтқаныбасады.Егеуқұйрықтармарапатретіндетамақты

алуүшінтұтқаныбасудыжəнеосыəрекеттіжиіқайталайберуді

байланыстырудыүйренеді.

Скиннерүздіксізнығайтуданбастап,егеуқұйрықтұтқаныбасқансайын

марапаталатыносықарапайымсызбаныңкөпнұсқасынтексеріпкөрді.Бұл

тəсілегеуқұйрықəрекеттібіріншіретүйренгенбастапқыкезеңдежақсы

жұмысістейді.БірақСкиннерегеуқұйрықтұтқаныбасуғаəбден

машықтанғанкезде,ақырындапкүшейтіпотырудыңтиімдіекенін

анықтады.Егеуқұйрықтарақымақемес.Оларүнемісыйлықалатынболса,

қаттыашықпаса,тұтқаныбасуғакүшшығындамайды.

Скиннернығайтурежимініңтүрлінұсқасынқолданыпкөрді.

Егеуқұйрықтардытұтқаныбасуғаитермелептұрғанинстинктболжауға

қиыннəрсееді.Мысалы,бірнұсқадаегеуқұйрықтұтқаныбірнешерет

басқаннанкейінтүйіршіктүтіктіқұлатыпкетті,біраққажеттібасусаны

өзгеріптұрды.Кейдесыйлықбесретбасқаннанкейін,кейдесегізнемесе

тоғызретбасқаннанкейінпайдаболды.Сізбұлнұсқаныңойын

автоматындағынығайтурежиміменұқсастығынбайқауыңызмүмкін.

Тамаққажетуменоғаншығындағануақытболжамғабағынбайтынболған

кезде,айнымалыаралықпеннығайтурежимідеөтетиімдіболды.

Тұтқаныбасуəдеттеегеуқұйрықістейқоятыншаруаемес.Скиннер

бастапқыдаегеуқұйрықтұтқаныиіскегенкезденемесеаяғынжайғана

қойғанда,тамақтыəкеліпқоюықажетекенінтүсінді.Бұлпроцесс

қалыптастырудепаталады.Əдісқажеттіжауаптыңжақынырақнұсқасын

марапаттайдыжəнеолжақсыжұмысістейді.

Уақытөтіп,тұтқаныбасуменмарапатарасындағыбайланысорнағансоң,

жоғарырақкөрсеткіштерəрекеттіұстаптұрады.Көрсеткішөтежоғары

болса,айталық,100-ге1болса,егеуқұйрықсыйлықпайдаболғаншаұзақ

күтеді,сөйтіп,тұтқаныбасуəрекетіжоғалабастайды.Дегенментамақ

қайтатүсеқалса,егеуқұйрықескікестегеқайтаоралады–төзімменбаса

береді,басабереді,басабереді.Бұлқұбылмалыкестедегімінез-құлықтан

шынмəніндеарылуөтеқиын.

Оперантойындақалайжұмысістейді?WorldofWarcraft-таойыншылар

біріншідеңгейденбастайды.Мұндағыізденісөтеқарапайым:олардың

əрқайсысы-ақжақсысыйлыққаиеболадынемесекелесідеңгейгекөшеді.

Ойыншықайпернетақтаныбасып,қандайжолменжүруқажеттігінбіліп

алғансоң,дұшпандақарсыласыпжарытпайды.Бұл–қалыптастыружəне

үздіксізнығайтукезеңі.

Бірақуақытөтекеле,ілгерілепотыруүшінойынкөпжұмыспенмашықты

талапетеді,сөйтіп,өзгермеліпропорциялынығайтурежимііскекіріседі.

Ойыншыбіреуінжеңгенсоң,монстрларқауіптіболатүседі,алмəйіт

үстіненқымбатқарудытабудакілтөзгеріптұрады.Осықұлдилау

коэффициентікомпанияныңмəліметтербазасыстатистикасындатіркеліп

тұрады,сондықтанойыншыларөзгермеліпропорциялынығайтурежимінің

неекенінкөзбенкөреалады.Жоғарыдеңгейліойыншылармұқтажболатын

осыөтебағалықарудыңқажеттігіартатүседі.Əрине,казиноойын

автоматтарындағыреттелетінауыстырмалықатыстыөзгертеалатыны

сияқты,ойынбағдарламашыларыдақұлдилаужылдамдығынжəнеойын

механикасыныңбасқадаерекшеліктерінөзгертеалады.

Ойынмеханизміүздіксізнығайтуғақосымшаретіндетеріснығайтуды

қолданаотырып,«тұтқаныбасудың»жоғарыжылдамдығынжетілдіреді.

Скиннерегеуқұйрықтардыңажыратунемесеесеңгірепқалмауүшін

тұтқаныбасудытезүйренетінінбайқады.FarmVilleдеосығанұқсаснəрсені

пайдаланады–ойынжасаушыларфермерегінегіп,ұзақуақытқарамай

кетсе,жинауғакелгендеөнімініңсолыпқалғанынкөретіндейетіпфункция

енгізді.

1930жəне1940жылдарыэксперименттержасайотырып,Скиннер

тұтқаныңбасылуынбақылапотыруүшінсумматор-тіркеушіпайдаланды.

Құрылғыегеуқұйрықтұтқаныбасқансайыннемесетамаққұлағансайын

белгісоғыпотыратынқағазорамынтұрақтыжылдамдықпентұтқаастына

жылжытыпотырды.Ендіойынжасаушыларойындағыбарлықнəрсені

қадағалайтынүлкенмəліметтержиынтығынпайдаланады.Мысалы,олар

FarmVilleойыншыларыныңəншейінемес,əдемірексиырсатыпалуүшін

ақшасынықыласпенжұмсайтынынбіледі.Шынмəнінде,екісиырдасүтті

бірдейбереді.Осымəліметтердібіліпалып,ойынəзірлеушілерөз

мақсатынажетуүшінойынмеханикасынөтемұқиятреттеугетырысады.

Ырымдар

Шарттырефлекстіқалыптастыруəдістемесіорындалуүшінмарапатіс-

əрекеттенкейінберілугетиіс.Бірақіс-əрекеткеміндеттітүрдесыйлық

берілуіқажетемес.Марапаткейбіріс-əрекеттенкейінкездейсоқберілуі

мүмкін,ағзабəрібіролардыбайланыстырабереді.Түйіршіктеркелгенше

тұмсығынқасыпотырса,осыəрекеттіырымдағандай,қайта-қайтаістей

беруімүмкін.

Ойындардаырымшылдықəдеттеойынмеханикасышынмəнінде

түсініксіздеуболып,көптегенкездейсоқбаламапайдаболғанынанкеліп

шығады.Ойыншыкеңжиектіқалпақкиіпотырып,бірнешеқымбатбалық

ұстапалуымүмкін.Алгоритмгесүйенеотырып,кездейсоқсандар

генераторысызықбойындағыəрбіртүртінгеннəрсеəлдебалық,əлдеескі-

құсқыбірдеңеболғанынанықтайды,бірақкейдеолкездейсоқбайланыс

орнатып,бірнеше«басты»қатарайналдырыпжібереді.Шынайыөмірде

адамдар«кеңжиектіқалпақ»ырымынаноңайқұтылаалады,өйткеніоның

рационалнегізіжоқ.Бірақойынкезіндеəзірлеушілердіңнемен

айналысатынынкімбілсін?Оларкодтыңбірнешежолыноңайқосасалады,

сөйтіп,кеңжиектіқалпақойыншығааздаған«сəттілік»əкелебереді.

Ойынəзірлеушілеройынғакедергіжасайтынболса,ырым-сырымдыбасып

тастайалады.Мысалы,DungeonsпенDragons-та«дипломатия»–

монстрларшабуылыныңқаупінтөмендететінмаңыздымашық.Дегенмен

кейбіркездейсоқбаламаларарқылыдипломатиялықмашығыеңжоғары

ойыншыбасқаойыншыларқолтигізбесбұрынырымдықазынатолы

сандыққақолдануғатиістігіанықталды.Бұлырымныңкүшейгенісонша,

кейбіройыншылардипломатиясыжоғарыбіреукірмейінше,топқа

қосылмайтынболған.Əзірлеушілеркоджазуарқылыосынытоқтатты.

Оларқазынатолысандықсияқтышынайыемесмақсаттарға

дипломатиялықмашықтықолданудымүлдемүмкінетпеуүшіносылай

істеді.

Ойынмарапатықандай?

Скиннертамақтүйіршіктерінпайдаланды,бірақпсихологтарменойын

дизайнерлері,менбұрынайтыпөткенімдей,ойынойнауғакөпсебеп

табылатынынтүсінеді.Оларойындамарапатталатыніс-əрекеттібекер

қайталапқоймайды.Олармақсатқаұмтылады,сондықтанолардыңішкі

дүниесіндеөзқажеттіліктерінқанағаттандырутəсілдерініздеугеынталану

бар.Шарттырефлекстіқалыптастыруəдістемесініңпринципіүнеміжақсы

ойынмеханикасынажетелейбермейді.

Мысалы,ойыншыларөздерініңойынойнауыныңнегізгісебебіретінде

сынақтыжиісылтауратадыжəнеосымеженізорқажырменбағындыруға

тырысады.Кейбіреулерүшінғажайыпқаруменжиімарапаттапотыруосы

қажырдыұстаптұруғажеткіліксіз.Оныңорнынаолартапсырмаданжəне

мəселенішешуарқылықолжеткізетінжағымдысезімдерденшынайырақат

алуүшінбарынсалады.Дизайнерлеройындеңгейініңəрқайсысыкүрделі

болуүшін,бірақойыншыларкелгенкезде,қажеттіэлементтііздептаппай

өкінетіндейкүрделіболмауыүшінмұқиятжасауғатиіс.

Шынмəнінде,жаратылысынанойнауғаынталы,сынақ,командалық

жұмыс,шеберліктіңкереметсезімісияқтынəрселердішынындадақатты

ұнататынойыншыларсыртқысыйлықтымкөпболса,ісжүзінде

қызығушылығынжоғалтыпалуымүмкін.Ішкіжəнесыртқыынталануды

дəстүрлізерттеулербарысындақатысушыларшахматесептеріншешуүшін

зертханағакірді,олардыңжартысыөзкөмегіүшінтөлемалды.Олардың

бəрібіраптаданкейіноралды.Ендіоларбосуақытындаешқандай

төлемсіз-ақбірнешеесептішешугетиіс.Ешқашанешқандайтөлем

алмағандарменсалыстырғанда,біріншіжолыеңбегібағаланған

қатысушыларекіншіреткелгендеесепшешугеасаықыластыболақойған

жоқ.Сыртқымарапатшахматесептерінтекрақаталужəнешеберлікті

жетілдіруүшіншешугежұмылдыратынкезкелгенішкіынталандыруды

ысырыптастағансияқты.

Дизайнерлеросындайішкісебептердіқанағаттандыруүшінмүмкін

болатынбарлықфункциялардыіскеқосады.Мысалы,ойындағы

əлеуметтендіруқұралдарыайтарлықтайкүрделіболуымүмкін.Топтарға

қосылатынойыншыларғаарналғанарнайыфункциялардаойыншыларды

алаңдататынəңгімелесу,бірлесежұмысістеужəнекомандалықрухсияқты

нəрселердідеқолдайды.

Басқаойынмеханизміойыншылардыңқиялдауға,құмарлыққа,жарыстарға

жəнеойын-сауыққақызығушылығынарттырады.Мысалы,MMORPG

ойыншыларғаойнауғаболатынсервертаңдауғамүмкіндікбереді,алтүрлі

сервердегімеханизмдертүрлісебептергебейімделген.Серверлердіңбірі

ойыншылардынегізгісебебібəсекеболыпсаналатын,жантапсырғанша

шайқасуүлгісіқызықтыратүсетінжарыстарғақатысуғажолашады.Басқа

серверфантастикалықрөлдікойындардыжақсыкөретінойыншыларға

арнайыжасалады.Бұлойынəлемдерініңбастыерекшелігі–ойыншылар

«өзмінезін»өзгертпейді,ойынныңсюжетқатарынұстанады.

Ойынмеханизмініңкүтпегенсалдары

Психологияжəнеадаммінез-құлқытуралыбілімжеткіліктіболсада,ойын

əзірлеушілеройынжəнеойыншыларүшінкүтпегенсалдарға

жолықтыратынмеханизмдеренгізеді.Мысалы,көпойынəлемінде

ойыншыларқұддыауаданжасалғандай,бір-біріарқылыоңайөтіпкетеді.

Оларэкрандаөтешынайыкөрінеді,бірақойыншыларбіреудіңқадамын

шектейміннемесежолайсоларғасүрініпқаламындепалаңдауғатиісемес.

Басқаойындардаойыншыаватарыкеңістіктішектептастайды,сондықтан

басқакейіпкерлербөлекбағыттауыпалуғатуракеледі.Мысалы,

EverQuest-тіңбастапқынұсқасындакейбіркісіөлтіргіш-ойыншылар

монстрлартолықауіптіаймақтаншығуғажанталасқанбасқаойыншыларды

бұғаттауүшінжəнеолардыңөлімгедушарболуынəншейінтамашалау

үшін,ойынмеханизмініңосыерекшелігінқолданаалатынеді.EverQuest

постеріосыоқиғаныңқалайболатынынсипаттады:

Кісіжегіш пен тролль ойына келгенін істеп, адамдарға қауіпті

аймақтан кетуге кедергі жасағаны есімде… пойыздан түсіп,

[монстрлар толы] аймаққа барасың. Бәрін өлтіріп болған соң,

кісіжегіш пен тролль артқа қайтты және аймақтан асықпай шығып

кетті. Сосын аз уақыт күтіп тұрып, қайтадан қанқасапқа кірісті.

Денеңдітүршіктіріпжібередіекен.-NinjaFox.

Ойынмеханизмікүтпегеніс-әрекетсалдарынжасайтынынатағыбірмысал–

ойынды әзірлеушілердің өлімді қалай бағалайтыны. Ойыншылар ойын

барысындаөліпқалса,оныңқұныөтежоғарыболуымүмкін–оларөзқұрал-

жабдығын жоғалтып, басқа да айыптарға душар болады. Super Mario сияқты

ойындардаөлім мүлдепроблема болмайды десек тедұрыс. Ойыншылартағы

бірталпынысарқылыөміргеқайтаоралып,аздағанайыптөлейдінемесеештеңе

детөлемейді.

EverQuest-тіңбастапқынұсқаларындаойыншыларөзмəйітінқалпына

келтіруүшіноралаалмаса,өлімқұныөтежоғарыболды,бірақ

əзірлеушілеркейінгінұсқаларындабұлкодтыөзгертті.Көпойыншы

өзгеріскешағымайтты,өйткеніжоғарықұнойындатығызынтымақтастық

пенқарым-қатынасжасауғаитермелейтін-ді.Алоданəріүлкендостықпен

проəлеуметтікіс-əрекетбасталатын.Біройыншыбылайдепжазады:

Өлім қазір аса маңызды емес… сіз [өз] мәйітіңізді шығаберіске

[жертөлеге] шақырып аласыз да, оп-оңай rezed [тірілу] аласыз…

бірнешежылбұрын...[біздіңгильдия]толықтайжойылғаныесімде…16

сағаттанкейінжәнеесепсізқырылуданкейінбізбасқагильдияданөз

мәйіттерімізді қайтарып алуға көмек сұрадық… е-е-еһ, ескі кездер

десеңші,бізешқашанұмытпаймыз.-Augur.

Ойын әзірлеушілер осы механизмді реттеп, жаңа ойыншыларды тартқанда

жәнеолардытүрлісебеппенсақтауғатырысқанкезде,тепе-теңдіккеұмтылады.

Ойынның психологиялық қырларында әрбір элемент әдейі және күтпеген

салдарлыболуымүмкін.

ВИДЕООЙЫНДАРДЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚӘСЕРІ

Видеоойындардыңкөпартықшылығыбар.Олтуралыосытараудатағы

айтыпөтеміз.Бірақмінез-құлықғылымдарысаласындағызерттеулердің

бірбөлігіолардыңəсіресеекісаладағызияндыəлеуетінемаңызбереді.

Соныңбірі–кейде«интернет-тəуелділіктіңбұзылуы»депаталатын,

айтыла-айтылажалықтырабастағанқиянат.Ойыншылардың

видеоойындарғабасыменкіріп,өзітуралыойлауғадашамасыкелмей

қалатынытуралықайғылыоқиғаларақпаратқұралдарыныңбас

тақырыбынаайналған,алкейбіржағдайісжүзіндеөлімгедеəкеп

соқтырады.Мысалы,жаскорейлержұбы«виртуалқызды»онлайн-

тəрбиелеугекөпуақытбөлгенісонша,олардыңөзқызыаштанөліпқалған.

ҚытайдабірқызбірнешекүнбойыWorldofWarcraftойнапқайтыс

болғанда,онлайн-қоғамдастықоныңвиртуалжерлеуінөткізді.

Мұндайоқиғаларсирек,бірақберіліпкеткенадамдардаолардыңойыннан

басқадапсихикалықауытқушылықтарболуымүмкін.Видеоойындарөте

тартымды,оныкүндіз-түнісерікқылғанадамдаркүндердіңкүні

ойындарыныңөзөмірінепсихикалықбелсендізаттардынемесе

патологиялыққұмаройындардыасырапайдаланғанысияқтыжолменкері

əсеретіпжатқанынбайқареді.Менойындардыңосықырын

қарастырамын,алғаламтордықолданудыңпроблемасын11-тарауда

айтамын,сондықтанбұларадаолмəселетолықкөтерілмейді.

Адамныңмінез-құлқынавидеоойындардағызорлық-зомбылықтыңықпалы

–маңызыжағынанекіншіпроблема.Еңкөпсатылатынойындарға

қарасаңыз,ондақанменкісіөлтірудіңкөпекенінбайқайсыз.Ересектер

үшінМрейтингіменбағаланғанGrandTheftAutoVойыны–осының

айқындəлелі.ОйыншыларЛос-Анжелескеұқсайтынқаладакөлікұрлап,

адамдардыатып,өздерінеқылмыскеррөліналады,алсюжеттікжеліде

зорлық-зомбылық,есірткі,сексжəнежауызадамдаржетіп-артылады.Ойын

құны1миллиарддолларданасты,бірақсатуғашығарылғаналғашқыүш

күнішінде-ақшығынныңорныжабылды.

Осындайойындарадамдардың

өзінашу-ызалыұстауғаитермелейме?

Видеоойындардағызорлық-зомбылық:агрессияғаықпалету

Зерттеушілерзорлықтынасихаттайтынбарлықсипаттағыақпарат

құралдарыныңадаммінез-құлқынаықпалынондағанжылбойызерттеді.

Пікірталасəлікүнгежалғасыпжатсада,жалпықорытынды,əсіресе

агрессиялылықсияқтыкерісалдардыңкөпекенінаңғартады.

Зерттеушілердіңбасымбөлігівидеоойындарғақатыстыалғанда,зорлық-

зомбылықтыңықпалынқарастырады.Нəтижекөңілкөншітпейді:

зорлықтыңауыртүрікекқайтарусезіміжəнебасқаадамдарғашынмəнінде

агрессиялымінезкөрсетусияқтыагрессияныңжоғарыдеңгейіне

байланыстыекенібайқалады.Қаталвидеоойындаройнайтынадамдар

зорлық-зомбылықтысезінбейтінболыпқалуымүмкін.Олардыңбойында

мұқтажадамдарғажанашырлықазболады.Зерттеуқарапайымтексеруден

мұқиятзерттеугедейінгіаралықтықарастырады,ондақатысушылар

кездейсоқтəсілменбөлініп,ұзақмерзімдіэффектілерменэксперименттер

бағаланады.

Мысалы,корреляциялықзерттеудемагистранттарашушаңдық,қызбалық,

дұшпандық,ашу,агрессиялымінез-құлықжəнеқұқықбұзушылықсияқты

агрессияшылдықтыңтүрліқырыбағаланғананкетатолтырдыжəне

видеоойындартуралысұрақтарғажауапберді.Қаталвидеоойындар

ойнағанстуденттер,мысалы,«басқастуденттердіұрунемесеұратыныңғай

таныту»немесе«біреудімертіктірунемесеөлтірумақсатындашабуыл

жасау»дегеныңғайдағыықтималдығыөтежоғарыагрессиялымінез-құлық

жайлыбаяндады.

Өміріндеагрессиялыкезеңболғанадамдарқаталырақвидеоойындар

таңдайтынболар,сондықтанвидеоойындардағынақтызорлық-зомбылық

салдарынзерделеуүшінэксперименттерқажет.Кейінгіэкспериментте

колледжстуденттері15минутішіндезорлықтыжəнезорлықсыз

ойындардыкездейсоқтаңдауарқылыойнауғабөлінді.(Қатысушыларға

зерттеулервидеоойындарсияқтымəселелердішешугеқажеттіұзақмерзімді

машықтыдамытатыныайтылды.)15минутөткенсоң,студенттер

корреляциялықзерттеудегідей,агрессиялыойларменмінез-құлыққабаға

бергенжауаптарынанүктеқойды.Соданкейіноларбелгіленгенойынды

тағы15минутойнады,сосынагрессиялыойлаудыбағалауғаарналған

реакцияуақытынпайдаланатынкогнитивтітестіденөтті.

Біраптаданкейінқатысушыларзертханағаоралып,тағы15минутойнады.

Соданкейінөздерініңбасқаадамғақатыстынақтыагрессиялымінез-

құлқынбағалайтынтағыбіройынойнады.Бұлойындақатысушыларбасқа

адамменбəсекелесреакцияуақытытестіндежарысты,əрсынақтажеңіліп

қалғанадамжазаланды:олшулыдыбыстытыңдауғамəжбүрболды.

Қатысушыларқарсыласбасқаадамболдыдепойлады,бірақісжүзінде

оныңқарсыласыкомпьютереді.Компьютерлендірілгенқарсыласбарлық

қатысушығақарсыөзінбірдейұстады,онекісынақтажеңді,онүшіншіде

жеңілдіжəнежазадеңгейінкездейсоқтəсілменанықтады.

Қаталойынойнағанстуденттер«қарсыластарына»қарсыөздерінқалай

ұстады?Əрбірсынақалдындаоларқарсыласқолжеткізетіншулы

дыбыстыңдүркіндігіменжалғаспалылығынтаңдады.Студенттертаңдауы

олардыңсоңғысынақтажеңгеніненемесежеңілгенінебайланыстыболды.

«Жеңіскежеткен»сынақтанкейіноларзорлық-зомбылықсыз

видеоойындаройнағанқатысушылардікісияқтышудеңгейінтаңдады.

Бірақсынақтанжеңіліпқалғанда,олардыңашуықолданжасалғандай

көрінді.Оларқатысушыкелесісынақтажеңіскежетеалса,қарсыласы

душарболатынұзағырақшулыдыбыстаңдады.

Бұлжағдайдақатал

видеоойындаржеңіліссезінгенадамдардықарсыласынақарсыагрессиялы

түрдеəрекететугемəжбүрледі.

Бұлжарыспа?Белсенділікпе?Әлдезорлық-зомбылықпа?

Агрессиялымінез-құлыққаəсерететінқаталвидеоойындардегенне?Бұл

ойындарзорлық-зомбылықсызойындарданқұрамындазорлықболғансоң

ғанаерекшеленбейді.Оларқоздырушыда,бəсекегеқабілеттідебола

алады.

Осымәселеніңшешімінтабуүшінбізгешабыттандыружәнебәсекедеңгейі

бірдейойындаркерек.Оларзорлық-зомбылықдеңгейіменғанаерекшеленеді.

Спорт ойындарының бірқатары осы талапқа сай келеді. Бір экспериментте

қатысушыларбәсекелестікдеңгейібірдей, қатал немесезорлық-зомбылықсыз

спорт ойындарын ойнады.

 Қатал ойындар санатына MLB Slugfest (Үлкен

бейсбол лигасы) және NFL Blitz (Ұлттық футбол лигасы) жатқызылды. Бұл

ойындардада ойыншыларзиян келтіріп, залалын тигізеалатын еді.Мысалы,

қатты ұратын болса, олар ашуланып, доп берушіге шабуыл жасауы мүмкін.

Жүгіргіштерөздерібіріншішабуылғатапболмасүшінбейсменді(қорғанушы

команда ойыншысын) бірінші болып беттен ұруы ықтимал. Зорлық-

зомбылықсызойындар–MVPBaseball(Еңқұндыойыншы)жәнеMaddenNFL

– алаңда ойналады, онда ойыншылардың бір-біріне шабуыл жасап, ойын

тәртібінбұзуғақұқығыжоқ.

Қатысушыларосыойындардыңбірінойнапотырғанда,олардыңжүрек

қағысыменқанқысымыфизиологиялықшабыттанудыбағалауүшін

бақыланды.20минуттанкейінқатысушылартүрлісауалнамағажауап

беріп,соңғыбөлімдесипатталған«қарсыласына»қарсыреакцияуақыты

бойыншажарыссияқтыагрессияныбағалайтынтестіденөтті.Бірмаңызды

қорытынды–барлыққатысушыныңзорлықтынемесезорлықсызспорт

түрлеріменайналысқан-айналыспағанынақарамастан,бірдейшабыттану

деңгейінкөрсетуіболды.Біраққаталойынойнағанқатысушылар

компьютерленгенқарсыласынжазалауүшіншудыңүдемелідеңгейін

таңдады.Бұлзерттеувидеоойындардағызорлық-зомбылықбəсекемен

шабыттануғаемес,агрессиялыойменəрекеткеықпалететінінкөрсетеді.

Сезімталдықтыңтөмендеуі

Қаталвидеоойындаржапашегіп,көмеккемұқтажболыпжатқанадамдарға

жанашырлықтанытуқабілетіміздіазайтама?Оларадамжаныныңем

іздеуінесезімталдығымыздыкемітеме?Қаталтелешоуларменфильмдерді

зерттеулеркөрсеткендей,қанмензорлық-зомбылықтықайта-қайтакөрсету

сезімталдығымыздытөмендетеді.Видеоойындардадəлосылай.

БірзерттеудеколледжстуденттерінеMortalCombatнемесеDukeNukem

сияқтықаталвидеоойындардынемесеPinballнемесеTetraMadnessсияқты

қаталдығыжоқойындардыойнаутапсырылды.

20минуттанкейін

қатысушыларатысқан,түрмедетөбелескенжəнебасқадажағдайлардағы

шынайызорлық-зомбылықкөріністерібарбейнежазбатамашалады.

Экспериментбарысындазерттеушілержүрекқағысыныңжəнетерініңқозу

реакциясының(GSR)көрсеткіштеріндеалды.

Мазмұныəртүрлівидеоойынойнапбіткенсоң,барлыққатысушылардың

жүрекқағысыменGSRжиілігініңартқаныбайқалды.Бұлойынəрекеттің

физикалықшабыттанудытолықтыратынынкөрсетті.Бірақосыданкейін

шынайызорлық-зомбылықтықарағанкезде,екітопөздерінекітүрлі

ұстады.Зорлықсызойындаройнағанқатысушылардыңжүрекқағысымен

GSRартатүсті,алқаталойынойнағандардакерісіншеболды.Бəлкім,осы

студенттерəдеттефизиологиялыққозудытуындататынүрейлікөріністерді

сезінбейтінболыпкеткеншығар.

Мұндайдесенсибилизация(сезімталдықтыңтөмендеуі)адамдарды

жанашырлықтыңазаюынажəнеагрессиялымінез-құлықтыкөбірек

көрсетуінеоңайитермелейді.Басқазерттеунақтылайтүскендей,

сезімталдықтыңтөмендеуішабыттанудыңазаюынағанаемес,шынайы

агрессияғадажолашады.Бұлжолызерттеушілерқаталойындардыүнемі

ойнайтындардынемесеондайойындардысирекқолғаалатындарды

эксперименткеқатысушыретіндеəдейітаңдады.

Əртоптыңжартысы

кездейсоқтаңдауарқылықаталнемесезорлықсызвидеоойындаройнауға

бөлінді.Бұлкездезерттеушілербастерісінебекітілгенэлектродтың

көмегіменмитолқындарынбақылапотырды.Ойыннанкейінқатысушылар

қаталнемесебейтарапсуреттертоптамасынкөрді,соданкейінбəсекелес

реакцияуақытыныңойынынөздеріадамқарсыласдепсанағаннəрсеге

қарсыойнады.

Бұрынқаталвидеоойындардыазойнаған,бірақоныэксперимент

барысындаойнағанқатысушыларсуреттергебелсендіреакциябайқатты,

соданкейінолар«қарсыластарына»шудыбысынкүштірекшығарды.Ал

қаталойындардыбұрыннанойнапжүргендергеэксперименттебірнеше

минутбойықаталəлдезорлықсызойынойнаған-ойнамағанымаңызды

болғанжоқ.Оларқаталсуреттердісезінбейтінжағдайғажетіпқалғандай

көрінді.

Қаталойындаройнаузертханасыртындашынайыагрессияныңерекше

көбеюінеəкелетінінекөпадамсенеқоймас.Оларəдеттеқарапайымболып

келетін,кейдетүсіндіруіқиынсоғатыннақтынəтижелерді,сондай-ақ

ешқандайқатынаскөрсетпейтінзерттеулердінұсқауымүмкін.

Зорлық-

зомбылықтыойындарбарыншатанымалжəнекеңтаралғанкейбірелдерде

қылмысдеңгейіміндеттітүрдежоғарыболмайды.Оныңайқынмысалы–

Жапония.Бірақсенімдідəлелдеркөбейгенүстінекөбейіпкеледі.

Видеоойындариндустриясыжаңаөнімдердіқаншалықтезжасап

жатқанын,ойынəлемініңқаншалықтыкеңекенінжəнеадаммінез-

құлқыныңқаншалықтыкүрделіекенінескерсек,зерттеулердіңүрейлі

қорытындысынақарамастан,бұлпікірталасжуықарадатоластай

қоймайтынынаңғарамыз.Қалайболғандада,видеоойындардыңкөптеген

оңэффектілерідебар.Бізолжайлыкелесібөлімдердеайтыпөтеміз.

ВИДЕООЙЫНДАРДЫҢПАЙДАСЫ

Видеоойындарсаласындағызерттеулердіңбасымбөлігіолардыңықтимал

зиянынакөбірекназараударады.Алжақындажүргізілгензерттеулерадам

мінез-құлқыныңтаным,ынталанужəнебасқадақырларыүшінқұнды

артықшылықтарыбарынбайқатыпотыр.

Когнитивтіартықшылықтар

Алғажылжығысыкелетінойыншыларүшінкөпойынкеңқабылдау,ақыл-

ойқозғалысыжəневизуалназараударусияқтыкогнитивтіжəнетанымдық

қабілеттердіталапетеді.Бұлжылдамдамыпкележатқан,ойыншылары

күтпегеноқиғаларға,мысалы,қоластынансекіріпшығатынмонстрларға

немесешатырүстіненбақылаптұрғанжаумергенінежылдамреакция

білдіретінойындарүшінөтемаңызды.Осымашығыншыңдайтынадамдар

видеоойындардыжиіойнайды.Бірақосыойындаркогнитивтімашықтарды

үйренугедежолашады,бұлсабақтыңнəтижесіжаманемес.

Мысалы,экшнвидеоойындаройыншыларыбейтарапойыншыларға

қарағанда,визуалназардықажетететін,көрушегіненысаналарды

сəйкестендіретінтапсырмалардыжақсыорындайды.Ол7.2-суретте

көрсетілген.Ойыншыларбір-біріненнесіменерекшеленетінінкөрсететін

зерттеулерсериясындақатысушыларэкранбұрышынанжылтетіпкөрінген

нəрсешаршыəлдеромбекенінанықтауғатырысты.

Түрлісынақта

экрандаазды-кемжинақылықболды.Ойыншыларалаңдататынретсіздік

тапсырманықиындатыптұрғансəттедеөздерінжақсыұстады.Олардаосы

тапсырмағақолданаалатынназарресурсыныңжеткіліктіқорыболғандай

көрінеді.Бейтарапойыншыларменсалыстырғанда,экшнойыншылары

пайдалыкөрушегінкеңіреккөреді,сондықтаноларнысананыорталық

нүктедендеалыстұстаанықтайалады.

Экшнойындардатұрақтыемес,бірақжақынорналасқанаралықтанатып

шығатынкүтпегеннысанажетерлік.Бірақосыекіншінысанағасақадайсай

болуүшінмашыққажет-ақ.Адамдарбіріншінысанапайдаболғаннанкейін

арағабірнешежүзмиллисекундсалыпкөрінетінекіншінысананы

анықтауғаұмтылғанкезде,өздерініңвизуалназарыбірсəткекірпікқағып

қалғандайболыпкөрінетінназарқағысыдепаталатыннəрсенікөрсетеді.

Экшнойыншыларықысқарақназарқағысынбайқатады.

7.2-сурет.Экшнойындаройыншыларывизуалназартестінжақсыорындайды,мысалы,алаңдағы

алаңдататыннәрселердіңтасасындағықаранысананыңформасынтезанықтайды.

Экшнойыншыларыосыойындардытаңдайтынболар,өйткеніолармұндай

тапсырмалардыжақсыорындайды.Дегенменосындайойындарды

ойнаудыңжақсыжақтарыдабар.Кейінгізерттеудевидеоойындардан

тəжірибесіазқатысушыларкүнінебірсағатMedalofHonor-данегізгі

мергенболдынемесеTetrisбасқатырғышынойнады.Tetrisойнауүшін

мықтыжүргізушімашығықажет,бірақойыншылардабетпе-беткелетінбір

ғананысанабар.ОлжылдамдамыпкележатқанMedalofHonor-данқатты

ерекшеленеді.

ОнкүнненкейінMedalofHonorойыншыларыTetrisойыншыларына

қарағанда,бірнешетанымдықтапсырманыəлдеқайдажақсыорындап

шықты.Оларретсізнəрселерарасынаннысананыанықтайбілді,кеңкөру

шегінденысананынақтылайалдыжəненазардытезарадақалпына

келтірді.

Кеңауқымдықабілеттердізерттеубарысындабастыназаргендерлік

айырмашылықтарғааударылады.Ортаесеппеналғанда,еркектер

кедергілербіршамаболсада,нысандыойшаайналдырусияқтыкейбір

тапсырманыжақсыорындайды.Ойындардызерттеулертағы

анықтағанындай,мұндайқабілетбасқаларойлағаннандаикемделгішжəне

жаттығуарқылыжақсараалады.Жаттығуасаұзақ,нəтижелермығым

болмауғатиіс.Бұлжақсарудыңтағыбірнешекүнбойыжоғала

қоймайтынынбілдіреді.

Жаттығугендерлікайырмашылықтыдаазайта

алады.Бірзерттеудевидеоойындардатəжірибесіжоқеркектерменəйелдер

пайдалыкөрушегінжəнеақыл-ойқозғалысықабілетінбағалауүшіналдын

аласынақтанөтті.Күткендей-ақ,екітапсырмабойыншаорташаұпай

еркектердежоғарырақболды.Алдыналасынақтанкейінəрбіргендерлік

топтыңжартысыкейінгіонкүндітəулігінебірнемесебірнешесағатбойы

MedalofHonor-дыойнауменөткізді,алқалғанжартысы3D-

басқатырғышынойнады.

MedalofHonorойнайтынəйелдердіңкөрсеткішіеркектергеқарағанда–

едəуір,ал3D-басқатырғышынойнағандарменсалыстырғандаайтарлықтай

жақсаратүсті.Гендерлікайырмашылықкөрушегініңпайдалыөлшеміүшін

ісжүзіндежоқболдыдеугеболады,алақыл-ойқозғалысыүшін

айтарлықтайазайды.Оданкейінгібесайішіндеосықатысушылартестіден

кейінгідеңгейдідəлұстадынемесежоғарынəтижекөрсетіптұрды.Бұл

жаттығуэффектісініңұзақтығынкөрсетеді.

Экшнойындаркогнитивтіартықшылықтарбойыншажүргізілгенкөп

зерттеудіңнегізінеайналғанжанрдесек,стратегиялықойындар

ойыншыларғамəселешешугеқаттыкөмектеседі.Стратегиялықойындарда

жетістіккежетуүшінойыншылармəселенікеңіненқарастыруға,

баламалардызерттеуге,нұсқалардысалыстыруға,соданкейінбарып

əрекеткекөшугетиіс.Рөлдікшым-шытырықойындардамəселешешу

машығынталапетеді,өйткеніойыншыларнақтыбасшысыныңмінездемесі

менсоғысжүргізустилінзерттейді,алыпжүретінжақсықару-жарақ

таңдайды,бір-біріменөтежақсыүйлесетінойыншылардыжинастырады

жəнешабуылжоспарынжасайды.

Мəселешешудіқарастырғанұзақмерзімдібірзерттеудеортамектеп

оқушылары9-сыныптасауалнамағақатысты,оданкейін10,11жəне12-

сыныптардасынақтытағытапсырды.Сауалнамабарысындаолардыңойын

кезіндегіəрекеттеріжəнемəселенішешустратегиялары:«Қандайқадам

жасауқажеттігітуралыкөпойланамын»жəне«Бірдеңеістемесбұрынмен

таңдаужайынкөпойлаймын»,–дегенсөздеріарқылыбағаланды.

Стратегиялықойындаройнағаноқушылартөртжылбойымəселеніөз

бетіншешешуқабілеттерініңкүртөскенінкөрсетті.Тағыбірқызықты

қорытынды–машығыжоғарыоқушылармəселешешудежоғарыбаға

алатынболды,бұлстратегиялықойынменакадемиялықүлгерім

аралығындағыжанамабайланыстыбайқататынеді.Көпзерттеушектентыс

ойналғанойындыбілімалудағытеріснəтижелерменбайланыстыратынын

ескерсек,бұл–сирекжетістік.

Мотивацияжәнетабандылық

Ойынəзірлеушілеройыншылардыынталандыружөніндегісарапшыболып

саналады,сондықтанойындарсəтсіздіккежолыққандатабандылықтан

айырылмауүшін,ойыншыдеңгейіменпроблемалардықатарқояотырып,

көпмəселенішешудіұсынады.Мектептежетістіккежетуболсын,əлде

ғылымиинновацияларда,спорттанемесекезкелгенбасқасаладатабысқа

қолжеткізуболсын,осындайтабандылықадамныңбағалықасиетіболып

есептеледі.Егеройыншыойындақажырлылықтанытудыүйренсе,олбасқа

салададатабандыболама?Сəтсіздіктергеқарамастан,оларкөпжұмыс

істеп,бағынқайтасынапкөругедайынба?

Сəтсіздіккежолыққандакімніңқаншалықтықайсарболаалатынын

анықтаудыңбіртəсілі–қатаңжəнеқарапайыманаграммалармен

жұмбақтардыэкрандабіройындабір-ақреткөрсететінAnagram-Riddle

компьютерліктапсырмасы.Керібайланысөтежылдам,қатысушыжіберіп

алғананаграммасынаоралып,қайтабағынсынапкөруінеболады.

Компьютерəрқатысушыныңқиынанаграмманынемесебасқатырғышты

барынсалыпқаншалықұзақшешугетырысқаныннемесеқатысушының

сəтсізталпыныстанкейінберілесалып,оңайлауынаауысақойғанынжазып

отырады.

Бірзерттеудеқатысушыларвидеоойындардықолданутуралысауалнамаға

жауапберді.Ондақатысушылардыңтабандылығынабағаберетін,«қиын

мəселегетапболақалсам,төзімімжетеді»дегенсекілдікейбірэлементтер

деболды.Біраптаішіндегівидеоойындаркөлеміқатысушылардың

табандылығынаөзіндікбағасыжəнеқиынанаграммалармен

басқатырғыштардышешудеқаттытабандылықтанытаалатыныарқылы

байланыстырылды.Ойынғакөпуақытжұмсайтынқатысушылар

шешілмегенбасқатырғыштарға,яғниөзішешеалмайұзаққиналғаннəрсеге

көпуақытынарнайтыныбайқалды.

Бұлзерттеубейтарапойыншыларғааптабойыойынойнатып,олардың

табандылығынкүшейтуге,соданкейіноларғаанаграмма-

басқатырғыштардышешутапсырмасынберугетырысқанжоқ.Мықты

ойыншылардыңбейтарапойыншыларменсалыстырғандатабандырақ

көрінуідесоданшығар.Дегенменоқытушыларойынныңкөзгекөрініп

тұрғанайырмашылықтарынжағдайкүрделенеқалса,табандылыққаəсер

ететіншығардегенүмітпенқолдануғатырысады.

Эмоциялықпайдажәне«тасқын»

Бірэмоциялықпайдабесəріптентұратынсөзбенеркінсипатталады:ермек.

Ойыншыларойынұнағансоңойнайды.Бұрынсипаттапөткенімдей,

олардыңойнаусебебіерекшеленуімүмкін,дегенменжағымдыкөңілкүйдің

өзегі–ортақолжа.

Адамдаринтерфейсіқарапайым,үйретуформасықысқауақытша

ойындардыдемалу,көңілінкөтеружəнеширығуданбосаңсуүшінжиі

ойнайды.Мысалы,бағанғанемесетүзусызықбойынаүшэлементтіқою

арқылыойыншыларұпайжинайтынBejeweledIIойыныжақсы

демалдырады.Бірзерттеудекездейсоқжолменбелгіленгенқатысушылар20

минутойнадынемесежелініаралады,бұлкездезерттеушілеролардың

жүрексоғысыменмитолқындарыныңжиілігінэлектроэнцефалография

(ЭЭГ)арқылыбақылапотырды.Bejeweledойыншыларында,шынындада,

демалудыңфизиологиялықбелгілеріменжақсыкөңілкүйбайқалды.

Олардыңжүрексоғысықалпынатүсіп,митолқындарыартқаныкөрінді.

Олараздапқанашаршағанын,бірақөздерінкүштісезініпотырғанын

айтты.

Ойыншылартасқынғатапболғандай,яғниəрекеткебасыбүтіненіп

кеткендейкүйкешетінінжиіайтады,алуақытзуетеқалады.Тасқын

тудыраалатынəрекеттергетəнортақнəрсекөп.Мысалы,оларадамның

қабілетіментапсырмаарасынданəзіктепе-теңдікжасайды.Оладамның

барзейінімен,жан-тəніменкірігуінталапетеді.Оларсондай-ақнақты

меже,уақтылыкерібайланысжəненеболыпжатқанынбақылайтынсезімді

деұсынады.Тасқынжағдайындаадамөзіндікақыл-ойынжоғалтқандай,

бұрмаланғануақытсезімінбастанкешіргендейкүйгетапболады.

Пианиношыжаңатуындыныңноталарынбасқанда,бұрынғыкезкелген

талпынысынанқиынырақтасқынсезінуімүмкін.Ағашшеберіантиквар-

сандықтыжаңартуғакірісеотырып,осыпсихологиялықжағдайғаенуі

ықтимал.Тасқындыжəнеонытуындатаалатынəрекеттүрлерін

сипаттаудансізвидео-ойындардыңкереметкандидатболаалатынын

байқайсыз.

Ұйқыға бас қоярда 6 сағат бойы ойнағанымды білгенде, мен сене

алмадым.Бірсағатқанаойнағандайболыпедім.

•Әйеладам,жиырмасегізжаста.

Тасқын – өте жағымды және ынталандырушы психикалық күй, ол мидағы

кейбір өзгерістерге байланысты. Функциялық магниттік-резонанстық

томографияны (fMRI) пайдаланған бір зерттеуде ғалымдар жылдам дамып

кележатқанTacticalOps:AssaultonTerrorойынынойнағанерадамдардыңми

белсенділігінжазыпотырды.Ойыншы қабілет балансыменжәне жаудыжеңу

сияқтысынақпенайналысқанкезде,мибелсенділігікөзгеұрыптұрды.Ойында

өлу немесе ойыншы мүмкіндігінен тысқары мәселелерді шешу тасқын

туындатаалғанжоқ,бұлкездеқатысушымиыныңбелсенділігібасқашаболды.

Мұндайзерттеулертасқындыжәнеонықұрайтынэлементтердіжақсытүсінуге

жолашады.

Әлеуметтікжеңілдіктер

Ертеректегікомпьютерлікойындарнегізіненбірқолданушығаарналған

болсада,интернетойындышынайыəлеуметтіктəжірибегеайналдырды.

Сізкөпіройынындостарыңызбенбірқуыстаойнауыңызнемесеосырөлдік

ойындаойнайтынжаңаадамдардыжолықтыруыңызмүмкін.Үлкен

MMORPG-табүкілəлемненжəнеқоғамныңбарлықдеңгейіненадамдар

бір-біріменкездесіп,біргежұмысістеутəсілдерінтабады.MITsMediaLab

компаниясыныңдиректорыжəнеиесіДжоиИтоWorldofWarcraftойынын

тұрақтытүрдеойнайды.Бұлойындыолəлеуметтікқырыүшінбағалайды.

Кейтұрғыданқарағандабұлойынтехнологиялықжаңашылдаркездесіп,

іскерлікбайланысорнататын«жаңагольфке»ұқсайды.Олсондай-ақ

көшбасшылықтыңжəнетүрлітоптардағыкомандалықжұмыстыңжаңа

машығынзерделеугекеңмүмкіндікұсынады.Мысалы,рейдкезінде

жетекшітүрліжасдеңгейіндегіжəнешыққантегідеəртүрліондаған

адамныңəрекетінреттеп,солжердешешімқабылдауға,ынтымақтастықты

ынталандыруға,даулардыжөнгесалуғажəнеқақтығыстардышешугетиіс.

«Warcraftнақтыуақытрежиміндебірігежұмысістеугежəнекөпадамдарды

басқаруғаарналған,шынындада,жақсыістелгенUI-ға[қолданушы

интерфейсіне]ұқсайды»,–дейдіИто.

Кейбірзерттеулербірігіпойнауменпроəлеуметтікмінез-құлықарасында

өзарабайланысбарынкөрсетеді.

Мысалы,Сингапурдежүргізілген

сауалнамадастуденттерденсүйіктіойындарыныңқандайекені,ойын

барысындаадамдардыңбір-бірінеқаншалықкөмектесетінінемесекедергі

жасайтынысұралды.Олардыңпроəлеуметтікмінез-құлқы«менқолымдағы

затымдыбасқаларменбөліскенде,өзімдібақыттысезінемін»жəне«көңіл

күйіжоқстуденткөрсем,алаңдапқаламын»дегенөлшемдерменөлшенді.

Студенттеройыншыларыбір-бірінекөмектесетінпроəлеуметтік

ойындардыашты,сосыншынайыөмірдеөздерінпроəлеуметтікүлгіде

ұстайтынынайтты.

ОсызерттеушілерЖапониядадакөпзерттеужүргізіп,бірлескен

ойындардыңұзақуақытпроəлеуметтікмінез-құлыққажолашатынын

анықтады.БұлжолыстуденттерСингапурдегіэксперименттеқолданылған

сауалнамағаұқсасанкетағажауапберді,бірнешеайданкейінтағыдасол

сауалнаманытолтырды.Зерттеушілербіріншісауалнамадабірлескенойын

туралыайтқанстуденттердіңпроəлеуметтікмінез-құлқындаоңөзгеріс

барынбайқады.Бірақантиəлеуметтікойынойнағанқатысушылар

көрсеткішітөмендейтүскен.

Себеппенсалдарынкөрсетугеарналғансоңғызерттеудекездейсоқ

таңдалғанстуденттерАҚШ-та20минутбойыпроəлеуметтік,зорлық-

зомбылықтыжəнебейтарапойынойнады.Ойыннанкейінқатысушылар

өздерітаңдапбереалатын11басқатырғыштышешуүшінəріптестерімен

біргежұмысістеді.30басқатырғышішінентаңдауғаболареді.Оның

кейбірікүрделі,жеңілжəнеорташаболды.Əріптесі11басқатырғыштың

10-ыншешеалса,10долларұтатынынқатысушыларестіді.

Қатысушылар әріптестеріне қандай басқатырғыш береді? Олар әріптесіне

проәлеуметтік жолда көмектесу үшін жеңіл ойын таңдай алады немесе

әріптесін тығырыққа тіреу үшін күрделісін таңдап, оның ешқандай табыс

таппауына кепілдік жасайды. Күткендей, видеоойынды бірге ойнағандар бір-

бірінепайдалыәрекетжасады.Өздеріңіздеболжағандай,өзәріптесінекедергі

жасағандар20минутбойықаталойынойнағандарарасынаншықты.

Протейэффектісі

Аватар–өтеқызықнəрсе.Ол–сіздіңвиртуал«меніңіз»,кейбіройындарда

оныңқалайкөрінетінін,қандайқабілеттерібарекенінжəнеөзінқалай

ұстайтынынбақылауғаайтарлықтаймүмкіндігіңізбар.Сізоныөте

сүйкімді,мүлдесиықсызнемесебасқаəлемадамыетіпжасайаласыз.

Өзіңіздіңшашүлгіңіз,теріңіздің,көйлегіңіздіңтүсі,көзіңіздіңформасы,

пирсингнемесетатудыреттеудіңмыңсанүлгісіненбасыңызайналуы

мүмкін.Бірдеңгейдесізөзаватарыңыздыңиесісіз,екіншіжағынан,сіз

таңдағаннемесесізгебелгіленгенаватарөзмінез-құлқыңызғадаықпал

етеді.

НикЙименДжеремиБейленсононыГомердің«Одиссеясындағы»өзінің

келбетінарыстан,қабан,жыланнемесеағашетіпөзгертеалатынтеңіз

құдайыПротейқұрметіне«Протейэффектісі»депатады.

Əуеліолар

зертханадавиртуалайнадавиртуалшындыққасүйенеотырып,аватардың

тартымдылығыоныңиесінеқалайықпалететінінзерттеді.Желеуретінде

зерттеушілерэксперименттіңвиртуалортадағыəлеуметтікөзара

əрекеттестіккеарналғанынайтты.Соданкейінқатысушыларвиртуал

бөлменікөрсетіптұратынарнайыбаскиімкиді.Соларқылыоларвиртуал

айнаданкездейсоқтəсілменбейнеленгенаватардыкөреалатынеді.Олар

виртуалбөлмеішіндебұрылғанкездеқарсыжыныстыбасқавиртуаладам–

зерттеушілердіңсыбайласыпайдаболды.Адамныңжұмсақбетінғана

көретінжəнеқатысушы,шынмəнінде,қандайаватардыпайдаланатынын

білмейтінсыбайласқатысушылардышақырып,өзінтаныстыруынөтінді.

Басқавиртуаладамсүйкімдіаватарғақараптұрдепойлағанқатысушылар

шынындадаөздерінбасқашаұстады.Оларвиртуалбөлмедегісыбайласқа

мейліншежақындапкелдіжəнеөзіжайлыкөпақпаратайтты.

2-тараудаайтыпөткенімдей,тереңүңілуқажет.Біреусіздіəдемікөрініптұр

депойласа,олсізгежақсықатынасжасайды.Сосынсіздесенімдіəрі

жылышырайлыболатүсесіз.Бірақбұлэксперименттесыбайласшынайы

аватарлардыешқашанкөргенжоқжəнеəрқатысушыныңқандайаватары

барынбілгенжоқ.Қатысушылардыңсүйкімдіаватарларменөздерін

басқашаұстауыныңбастысебебі–оларвиртуаладамөздерінкөреалады

депойлады.

Кейіносызерттеушілербасқаадамөзіненжоғарыаватаркөріптұрмындеп

санаса,адамдарөзінқалайұстайтынынкөруүшінбиіктіктіқолданжасауға

тырысты.Бұлжолықатысушыларсыбайласпеналаяқтықісінтөрткезең

бойыбіргеойнады.Ондабірадам100долларкөлеміндегішарттыпулды

қалайбөлуқажеттігіншешеді,екіншісіоныңұсынысынқабылалады

немесебастартады.Виртуалбиіктікмаңызғаиеекеніосыжердекөрінді:

аватарыжоғарытұрғанқатысушыларкеліссөздібатылжəнесенімді

жүргізді.Олартөментұрғанаватарларғақарағанда,сыбайласқаəділетсіз

бөлінісұсынды.

Ойынбарысындаойыншыларəдеттеөзаватарынтаңдайды,сондықтан

оларПротейэффектісініңкезкелгенінжақсыбақылайалады.Жоғары

тұрғантартымдыаватарларWorldofWarcraft-тажоғарыдеңгейгежетеді,

оларөтекөпжəнеөтетабыстыойнайтынадамдарПротейдіңоңэффектісін

жасайалатынаватартаңдайаладыдепойлайды.

БірHumanWarrior:«Мен

ескіrl-дегі13жасаркішкентайбаламын,бірақмұнданəнадаммын!Бұл

кереметқой!»–дейді.Протейэффектісіосыбаланыңмектептежəнекейін

декөпойнапжүріп,тұңғиыққатүсіпкетпесе,өзінесенімдіболатүсуіне

ықпалететінболар.

БАЙСАЛДЫОЙЫНДАР:БІЛІМБЕРУ,БІЛІКТІЛІКТІАРТТЫРУЖӘНЕ

ДЕНСАУЛЫҚСАҚТАУСАЛАЛАРЫНДАҒЫГЕЙМИФИКАЦИЯ

Ойындардыңқызықтыболатүсетінінескереотырып,оныбілімберу,

біліктіліктіарттыружəнеденсаулықсақтаусалаларындағыбайсалды

қосымшаларғақолдануғатырысуыдұрысқадамболареді.Шынындада,

оқытуға,машықтыдамытуға,қалпынакелтіругенемесебасқада

қосымшаларғаарналғанпайдалымақсаттарғақызмететугетиісбайсалды

ойындарнарықтыжаулапбарады,сондықтанөндірушілеройындарғатəн

көңілгеқонымдыфункциялардыпайдалануғатырысады.

Байсалдыойындар,жалпыалғанда,компьютерлікжəневидеоойындарды

ерекшелепкөрсететінфункциялардыңбəрінеиеболуғатиіс.Яғнионда

интер-активтілік,ережелерменшектеулер,нақтымақсаттар,мəселелер

жəнекерібайланысболуышарт.Көпойынкомпьютерлендірілгеннемесе

шынайықарсыласқа,тіптіөзіңізгебəсекелестіктіалғатартады.Кейбірінде

ойынбарысындадамыпотыратынтартымдыдрамағаойыншыларды

сүңгітіпжіберетіндейсюжеттікжелілерменсюжеттербар.

Білімберуменбіліктіліктіарттыруғаарналғанқосымшалар

Ойындарбілімберужəнебіліктіліктіарттыруəлеміне«edutainment»

атауымен,сондай-аққұпиятақырыптарыменқаскүнемқуғыншысыбар,

əлідетанымал«WhereintheWorldIsCarmenSandiego?»(«Қайдамына

əлемдеКарменСандиего?»)атауыменертерекенді.Оқытушылартегін

қолданаалатынмұндайойындардың,оныңішіндеонлайн-нұсқаларының

жылдамдамуы,көптегенпедагогтардың–ойындарстуденттердітанымдық

қабілет,мотивацияжəнеынтымақтастықтыарттыратүсетінтəсілдермен

тартуымүмкіндегенсенімдерінайғақтайды.

Білімберусаласындағыдəстүрліжүйелілік–оқыту,тəжірибежəнебағалау.

Мысалы,математикасабағындаоқытушыбөлшектіқалайкөбейтуді

түсіндіретінсабақөткізеалады.Соданкейінстуденттербірнеше

тапсырманыорындап,соңындаөздерініңтүсінудеңгейінбағалауүшін

тестілеуденөтеді.Ойындармұндайжүйеменжүрмейді.Оларданұсқаулық

азнемесетіптіжоқболады,оныңорнынаөздерітабаалатынкезкелген

ресурсқасүйеніп,бəрінөздеріанықтапалатынойыншыларғаиекартады.

Корпорацияларөзініңоқубағдарламасынандабіразнəрсеалады.Бұл

қызметкерлергеқажеттібілікпенмашықтыжылдамжəнетиімдіигеруге

көмектеседі.Осындайоқытутүріндегігеймификацияеңүздік

технологиялықүдерістердіңбіріболыпсаналады,сондықтанкомпаниялар

инновациялықтəсілдердіпайдаланады.Мысалы,SunMicrosystems-тежаңа

қызметкерлерRiseoftheShadowSpectersатты3D-əлемгеенеді.Адасқан

қонысаударушысияқтыойнайотырып,жаңақызметкерлержолданадаспас

үшінақпараттықжеліменбілімбазасынқұрумақсатындаəлемгеқоныс

тебебастайды.ОйынбарысындақызметкерлерSun-ныңкорпоративтік

мəдениетін,құндылықтарынжəнеқұрылымынзерттейді.

Əскерилерешзиянсыздайындықтықамтамасызетуүшінөздеріде

жасайды,сондай-ақондағанжылбойысимуляциялықойындарғада

сүйенеді.БұрынайтылғанSpacewar!ойынынжасауғашынмəнінде

Пентагонқаржыбөлді.Ұшутренажерлеріұшқыштардыдайындаудың

ажырамасбөлшегіболыпсаналады,алқалакөшелеріндəлбейнелейтін

қызықтыойынинтерфейсі–қаладаұрысжүргізудіңтиімдітактикасын

үйренудіңмейліншеқауіпсізтəсілі.Қазіргікездесолдаттаржүргізетін

соғысəрекеттеріЕкіншідүниежүзіліксоғыскезіндегішайқастарданқатты

ерекшеленеді,алVirtualBattlespace2сияқтыойындарүйренушілергеқажет

болатыншешімқабылдаужəнезейінқоюмашықтарынжетілдіруге

көмектесуүшінқолданжасалғанжарылысқұралдарын(IED),тосқауыл,

эвакуацияжəнебасқадажылдамəрекеттердіұқсатаалады.

Денсаулықсақтауғаарналғанқосымшалар

Көпнəрсежаңаойластырылыпжатқанкезеңде,адамдардыңденсаулық

сақтаусаласындағынəтижелерінжақсартуғакөмектесетінойындарды

пайдаланудыңкелешегізорекенібайқалыпотыржəнеолжылдамдамып

келеді.Бұрынаңғарғанымыздай,жылдамдамыпжатқанойындар

пациенттергекейбіртанымдықмашықтарынжақсартуғакөмектесеалады,

алуақытшаойындаркүйзеліспеналаңдаудытөмендетеді.Биологиялық

керібайланыстыпайдаланатынойындардапациенттердіалаңдаудан

арылтады.Корпорацияларменəскерилергекөмектескендей,симуляциялық

ойындардаденсаулықсақтаусаласындағымамандардыүйретугекөмектесе

алады.

Кейжағдайдажекеойындарнақтымəселенішешуүшінүлкентабыспен

жасалады.Мысалы,денсаулықсақтаусаласындағыкүрделіпроблеманың

бірі–емдеубағдарламасыжүректіңайнуысияқтыжағымсызжанама

əсерлерберседе,оныпациенттергеорындатуүшінмарапаттаутəсілініздеу.

Биологтар,мейірбикелер,онкологтаржəнепсихологтартобыобырауруына

шалдыққанбалаларменжұмысістеп,RoxxiесімдінанороботыбарRe-

Missionойынынжасауғақатысты.Өзіболыпойнайтын3D-атқыштың20

деңгейібар,албалаларботтыойданшығарылғанобырауруларыүстінен

ұшырып,өзобыржасушаларынжою,иммунитетінқалыптастыружəне

жанамаəсерлерменкүресумиссиясынаяқтайды.Бұлойынныңтиімділігін

тексеруүшінбірнешеелдегіобырауруынашалдыққанадамдаршағын

компьютералды,соданкейінRe-Mission-ғанемесеIndianaJones,Emperor's

Tombкоммерциялықойындарынойнауғакездейсоқтəсілменбөлінді.

ҚорытындынəтижедеRe-Missionөзжұмысынабыройменатқарды.Осы

ойындыойнағанбалаларөздерініңемдеубағдарламасынмейлінше

ұстанды.Оларөзіндіктиімділікбойыншажəнеобырғақатыстыбілім

бойыншажоғарыұпайжинады.

Байсалдыойындардыталдау

Осыбайсалдыойындаршынындаданəтижеберетін-бермейтінін

анықтамасбұрын,«нəтиже»сөзініңастарынданебарынжəне«ненəрсемен

салыстырғанда?»дегенсұрақтықалайтүсінетініміздінақтылапалуымыз

керек.Көпзерттеудеойындардыңадамғаəсеріжағымдыжағынан

сипатталады,бірақоларешқандайбақылаужəнесалыстырутоптарының

көмегінежүгінбейді.Re-Missionойынынсынақтанөткізгенбасқазерттеуде

қаталырақтəсілқолданылған–қатысушыларемдеужəнебақылау

топтарынакездейсоқтəсілменбөлініп,əртоптыңəрекетімұқият

сараланған.Бұлбайсалдыойындарэффектісіндəстүрлітəсілдермен

салыстыруғамүмкіндікбереді.Ойындарсаныныңжəнебаламаамалдардың

көптігіненнəтижелердіңəркелкіболыпшыққанытаңдандырмасакерек.

Мысалы,бірзерттеудебайсалдыойындарстуденттердіңсендірежазу

машығынжақсартуғакөмектесеалатынызерттелді.Ойынға

қатыстырылғанстуденттеринтерактивтіграфикалықəлемдегіобажайлаған

қалағаенді.

Олардəрігерменжəнебасқадакейіпкерлерменкездесіп,

бірлесеəрекететеді.Оларэтикалықдилеммағатапболғанда,ойын

кейіпкерлерінөзкөзқарасынмақұлдауға,сенімдідəйектеркелтіруге,түрлі

кейіпкерлерденжағымдыжəнежағымсызпікіралуғашақырады.

Салыстырутобыроманоқыды,оқытушысенімдіжазумеханизміннығайту

үшіноларғаарнапдəрісоқып,тапсырмаберді.Екітоптасенімдіжазу

машығынжақсартты,дегенменбайсалдыойынойнағандардыңнəтижесі

жоғарыболды.Қолыкөпбосамағандардасоларболды.Басқаіспен

шұғылданғысыкелетін-келмейтінінсұрағанда,ойыншылардың71пайызы

«мүлдежоқ»депжауапберді.Алсалыстырутобының70пайызы«əрине»

депжауапқатты.

Дегенменбасқазерттеулердекерінəтижебайқалады:айырмашылықтар

əлдеаз,əлдедəстүрлітəсілдертиімдірек.Байсалдыойындардыңбасқа

тəсілдерменсалыстырғандағыкогнитивтіжəнемотивациялықэффектісін

қарастырған39зерттеугежасалғаншолудыңбірінденəтижелерсенімді

болмасада,ойыншыларүйреніп,мазмұндыкөбірексақтайтыны

анықталған.Бірақойындардыңмотивацияғаықпалыасасенімдібола

қойғанжоқ.

МендеDescartes'Coveдепаталатынматематикалықшым-шытырық

ойындыəзірлеужөніндегізерттеужобасыныңжетекшісіболажүріп,ойын

əзірлеушілерібетпе-беткелетінбірнешепроблеманыанықтадым.

Ойын

басталғанкездеортамектепойыншыларыбіркездеріРенеДекарт

қоныстанғанаралдақалдырылады.Оларжерастытуннельдерінен,

джунглиден,жанартауларменүңгірлерденөткенкезде,математикалық

есептерментапсырмалардышешугетиіс.Оқытушылардыңсалымына

негізделгенертеректегібаламасындамұндайойынауызшаайтылған

нұсқаулықтанбасталатынжəнеойыншыларəрбекеттеөздеріннекүтіп

тұрғанынбілуүшінқалқыматерезеіскеқосылатын.Оқытушыларəдеттегі

жүйені–оқыту,тəжірибежəнебағалаужүйесінқайталағысыкелгендей

көрінетін,бірақстуденттергеолтіптідеұнағанжоқ.

Менкадрларғажіктеудіоларстратегиялық/рөлдікойынортасынасай

болуыүшінқайтажазыпшықтым,нұсқаулықтармендəрістердіалып

тастап,сұрақтарменілгерідеңгей,марапат,сөзкөмекжəнемəрегедейін

қиындайтүсетінтапсырмалар,мысалы,құтқарукөлігінжасауғақажетті

соңғысұрақтарқостым.Ойыншыларрюкзак,карта,аздағантиын-тебен

жəнеДекарттыңескертулеріжазылғанкітапалады,сондықтанбіржерге

қамалыпқалса,оларзаттардыөздерііздейалады.Студенттербізсоңында

жібергеннұсқаныойнағанда,қалайбастаукерегінтүсінуешмəселе

туындатқанжоқ.Бірақойынтəжірибесіжоқоқытушылар:«Арықарайне

істеукерек?»–депсұрайберді.

ҚОСЫМША

1. Gunn,E.A.A., Craenen, B.G.W.,&Hart, E. (2009).Ataxonomyof

videogamesandAI.InProceedingsfromAISB.Citeseer.

2. Entertainment Software Association. (2013). Essential facts about the

computer and video game industry. Retrieved from

www.theesa.com/facts/pdfs/esa_ef_2013.pdf

3. McGonigal, J. (2011). We spend 3 billion hours a week as a planet

playingvideogames.Isitworthit?HowcoulditbeMOREworthit?

TED Conversations. Retrieved from

www.ted.com/conversations/44/we_spend_3_billion_hours_a_wee.html

4. Sherry,J.L.,Lucas,K.,Greenberg,B.S.,&Lachlan,K.(2006).Video

gameusesandgratificationsaspredictorsofuseandgamepreference.

In P. Voderer & J. Bryant (Eds.), Playing computer games: Motives,

responses,andconsequences.Mahwah,NJ:LawrenceErlbaum.

5. Bartle, R. (1998). Hearts, clubs, diamonds, spades: Players who suit

MUDs.Retrievedfromhttp://mud.co.uk/richard/hcds.htm

6. Yee,N.(2006).Motivationsforplayinonlinegames.CyberPsychology

andBehavior,9(6),772-775.doi:10.1089/cpb.2006.9.772

7. Graham,L.T.,&Gosling,S.D.(2013).Personalityprofilesassociated

with different motivations for playing World of Warcraft.

CyberPsychology, Behavior and Social Networking, 16(3), 189-193.

doi:10.1089/cyber.2012.0090

8. Park, A. E., & Henley, T. B. (2007). Personality and fantasy game

character preferences. Imagination, Cognition and Personality, 27(1),

37-46.

9. Yee,N.,Ducheneaut,N.,Nelson,L.,&Likarish,P.(2011).Introverted

elves and conscientious gnomes: The expression of personality in

World of Warcraft. In Proceedings of the SIGCHI Conference on

HumanFactorsinComputingSystems(pp.753-762).ACM.Retrieved

fromhttp://dl.acm.org/citation.cfm?id=1979052

10. Lucas,K.,&Sherry,J.L.(2004).Sexdifferencesinvideogameplay:A

communication-based explanation. Communication Research, 31(5),

499-523.doi:10.1177/0093650204267930

11. Yee,N.(2014).TheProteusparadox.NewHaven,CT:YaleUniversity

Press,p.104.

12. Dockterman,E.(2014,October20).WhatIs#GamerGateandwhyare

women being threatened about video games? Time. Retrieved from

http://time.com/3510381/gamergate-faq/

13. Chan, T. (Peter). (2012). Playing with gender: The gender swapping

experience of massively multiplayer online role-playing game players

(PsyD dissertation). Alli-ant International University, California.

Retrieved from

http://search.proquest.com.proxy1.library.jhu.edu/docview/1033153297/abstract/589614AC1B604574PQ/1?

accountid=11752

14. Curtis, P. (1997). Mudding: Social phenomena in text-based virtual

realities.In S. Kiesler (Ed.), Culture of the Internet (pp. 121-142).

Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.

15. Skinner, B. F. (1938). The behavior of organisms: An experimental

analysis.Oxford,UK:Appleton-Century.

16. Keovar.(2013,May14).[Meta]SuperstitionsinMMOgaming.Paizo.

Retrieved from http://paizo.com/threads/rzs2prkrn?Meta-

Superstitions-in-MMO-Gaming

17. Pritchard,R.D.,Campbell,K.M.,&Campbell,D.J.(1977).Effectsof

extrinsic financial rewards on intrinsic motivation.Journal of Applied

Psychology,62(1),9-15.doi:10.1037/0021-9010.62.1.9

18. NinjaFox.GetoutofmyWAY!!www.eqnforum.com/threads/get-out-

of-my-way.1117/

19. Augur.(2013,September27).Whatarethedeathpenalties?EverQuest

Forums. Retrieved from

https://forums.station.sony.com/eq/index.php? threads/what-are-

the-death-penalties.203803/

20. Dingle,S.(2013).GrandTheftAutoV.Finweek,26-28.

21. Anderson, C.A., Shibuya,A., Ihori,N., Swing,E. L.,Bushman, B.J.,

Sakamoto, A., Rothstein, H. R., & Saleem, M. (2010). Violent video

game effects on aggression, empathy, and prosocial behavior in

EasternandWesterncountries:Ameta-analyticreview.Psychological

Bulletin,136(2),151-173.doi:10.1037/a0018251.supp

22. Anderson, C. A., & Dill, K. E. (2000). Video games and aggressive

thoughts,feelings,andbehaviorinthelaboratoryandinlife,journalof

PersonalityandSocialPsychology,78(4),772-790.

23. Carnagey, N. L. (2006). Is it competitiveness or violent content? The

effectsofviolentsportsvideogamesonaggression(PhDdissertation).

Iowa State University. Retrieved from

http://search.proquest.com/pqdtft/docview/305315281/abstract/FDlCF222EA7F46A4PQ/l?

accountid=11752

24. Carnagey,N.L.,Anderson,C.A.,&Bushman,B.J.(2007).Theeffectof

video game violence on physiological desensitization to real life

violence.JournalofExperimentalSocialPsychology,43(3),489-496.

25. Engelhardt, C. R., Bartholow, B. D., Kerr, G. T., & Bushman, B. J.

(2011). This is your brain on violent video games: Neural

desensitization to violence predicts increased aggression following

violent video game exposure. Journal of Experimental Social

Psychology,47(5),1033-1036.doi:10.1016/j.jesp.2011.03.027

26. Ferguson,C.J.(2014).Isvideogameviolencebad?Psychologist,27(5),

324-327.

27. Granic, I., Lobel, A., & Engels, R. C. M. E. (2014). The benefits of

playing video games. American Psychologist, 69(1), 66-78.

doi:10.1037/a0034857

28. Green,C.S.,&Bavelier,D.(2003).Actionvideogamemodifiesvisual

selectiveattention.Nature,423(6939),534-537.

29. Uttal, D. H., Meadow, N. G., Tipton, E., Hand, L. L., Alden, A. R.,

Warren, C., & Newcombe, N. S. (2013). The malleability of spatial

skills: A meta-analysis of training studies. Psychological Bulletin,

139(2),352-402.doi:10.1037/a0028446

30. JingFeng,Spence,I.,&Pratt,J.(2007).Playinganactionvideogame

reducesgenderdifferencesinspatialcognition.PsychologicalScience

(Wiley-Blackwell), 18(10), 850-855. doi:10.1 111/j.l467-

9280.2007.01990.x

31. White, J. (2004). Defenders of the video gaming realm. Playthings,

102(8),10-14.

32. Ventura,M.,Shute, V.,& Zhao,W.(2013).Therelationshipbetween

video game use and a performance-based measure of persistence.

Computers and Education, 60(1), 52-58.

doi:10.1016/j.compedu.2012.07.003

33. Russoniello,C.V.,O’Brien,K.,&Parks,J.M.(2009).EEG,HRVand

psychological correlates while playing Bejeweled II: A randomized

controlled study. Studies in Health Technology and Informatics,

144,189-192.

34. Klasen,M.,Weber,R.,Kircher,T.T.J.,Mathiak,K.A.,&Mathiak,K.

(2012). Neural contributions to flow experience during video game

playing.SocialCognitiveandAffectiveNeuroscience,7(4),485-495.

35. Pinckard,J.(2006).WorldofWarcraftisthenewgolf.PCMagazine,

25(7),108-109.

36. Gentile, D. A., Anderson, C. A., Yukawa, S., Ihori, N., Saleem, M.,

Ming, L. K., Shibuya, A., Liau, A.K., Khoo, A., Bushman, B.J.,

Huesmann,L.R.,&Sakamoto,A.(2009).Theeffectsofprosocialvideo

games on prosocial behaviors:International evidence from

correlational,longitudinal,andexperimentalstudies.Personalityand

Social Psychology Bulletin, 35(6), 752-763. doi:10.1177/

0146167209333045

37. Yee, N., & Bailenson, J. (2007). The Proteus effect: The effect of

transformed self-representation on behavior. Human Communication

Research,33(3),271-290.

38. Yee,N.,Bailenson,J.N.,&Ducheneaut,N.(2009).TheProteuseffect

Implications of transformed digital self-representation on online and

offline behavior. Communication Research, 36(2), 285-312.

doi:10.1177/0093650208330254

39. Mead, C. (2013). War play: Video games and the future of armed

conflictNewYork,NY:EamonDolan/HoughtonMifflinHarcourt.

40. Kato,P.M.,Cole,S.W.,Bradlyn,A.S.,&Pollock,B.H.(2008).Avideo

gameimprovesbehavioraloutcomesinadolescentsandyoungadults

with cancer: A randomized trial. Pediatrics, 122(2), e305-e317.

doi:10.1542/peds.2007-3134

41. Barab,S.,Pettyjohn,P.,Gresalfi,M.,Volk,C.,&Solomou,M.(2012).

Gamebased curriculum and transformational play: Designing to

meaningfullypositioningperson,content,andcontext.Computersand

Education,58(1),518-533.doi:10.1016/j.compedu.2011.08.001

42. Wouters,P.,vanNimwegen,C.,vanOostendorp,H.,&vanderSpek,

E.D.(2013).Ameta-analysisofthecognitiveandmotivationaleffects

ofseriousgames.JournalofEducationalPsychology,105(2), 249-265.

doi:10.1037/a0031311

43. Wallace, P. (2005). Blending instructional design principles with

computer game design: The development of Descartes’ Cove. In

Proceedingsof theAssociation forthe Advancement ofComputing in

Education.Montreal,Canada.

баланыңдамуыжəнеинтернет:онлайн-тәрбие

БіркүнікештеонекіжасарДжейсонматематикаданүйтапсырмасын

орындап,YouTubeвидеоларынапікіржазып,видеоойындаройнапжəне

музыкатыңдап,достарыныңмəтінхабарламасынажауапжазыпуақыт

өткізеді.Ата-анасыталапеткенсоң,олсоларменжəнеқарындасыменбірге

кешкіасішеді.Бірақасүстіндеолсмартфонынтексеріп,хабарламаға

жауапжазуүшінқайта-қайтатөменгеүңіледі.

1980жылдарынемесе1990жылдардыңбасындадүниегекелсеңіз,сіз–

алғашқыцифрлықаборигендербуыныныңмүшесісіз.

Сіздердіңбіразыңыз

үйкомпьютеріндеReaderRabbitойнап,ортасыныптарғажетіп,арнайы

тапсырмаберілгеншемəтінтерудіүйреніпалғанболарсыздар.1993жылы

қолданысқаалғашқыуеб-браузерберілгенде,сіздостарыңызбенсөйлесу,өз

тұлғаңыздыпашету,ақпаратіздеу,көңілкөтеружəнеүйжұмысынорындау

үшінжелініқолданудыңкереметжаңатəсілдерінтаптыңыз.

Колледжгетүскеніңізде,профессорларсіздіадамныңбасқатүрімедеп

дағдарды.Олар–ересекболғандаосытехнологиялардықабылдаған

цифрлықиммигренттер.Бірақсізбұлтехнологияныңəуелгі

нұсқаларыменөстіңіз.Інілеріңізбенқарындастарыңыз–1990жылдардың

ортасынданемесеоданкейінтуғанцифрлықаборигендердіңекіншібуыны

–сізденгөрібайланысыкүштіжəнезаманғаыңғайлы.YouTube-тегішағын

видеодабіржасарқызiPad-тыңсенсорэкранынсенімдітүрдепарақтайды.

Келесікөріністеолдəлосықимылдыжурналдыңкелесібетінпарақтау

үшінқайталайды.Ол,мүмкін,баспанұсқасысыныпқалғанiPadдеп

ойлайтынболар.

Əрбіржаңабуынныңкемшілігінбетінебасуағабуынүшінасажаңанəрсе

емес,дегенменбұлжолыбаланыңдамуыментəрбиеленумазмұнында

айырмашылықжетерлік.Мысалы,кейбірата-анабаласынасмартфон

əпергеніүшінөкінеді,бірақпсихологиялыққұштарлықкүштіболатыны

сонша,оларонытартыпалаалмайды.Оларережежасағысыкеледі,бірақ

бұлқарым-қатынасқанұқсанкелтіретін,таусылмассоғысқаұқсайды.

Жаңатехнологияларбаланыңдамуынақалайəсеретеді?Журналсаусақ

қимылынанқозғаладыдепкүтіптұрғанбалақайкүндердіңкүніжақсы

кітапоқыпрақаттанама?Жасөспірімотбасыменбіргежаймашуақ,үзіліссіз

кешкіастыбіргеішуүшінөзініңвиртуалəлеміненұзақуақыттысқалаала

ма?Технологияныңдамуөрісінеорай,киберкеңістіктіңбаладамуына

ықпалыкеңейіпбарады.Күткеніміздей,бізжағымдыдажағымсыз

тұстарынбайқаймызжəнежауабыжоқсұрақтардакөп.

АДАМДАМУЫНЫҢЭКОЛОГИЯСЫ

Балаларбір-біріменөзараəрекеттесетінжəнебалалардыңөзідеəсерете

алатынайқыш-ұйқышортаныңторындаөсіпкеледі.УриБронфенбреннер

біріншіболыпадамдамуыныңэкологиясынаназараударуқажеттігінбаса

көрсетті.Олүшінбарлықəртүрліконтекстерменолардыңбір-біріне

қарым-қатынасынанықтайтынжүйелітəсілтабукерек.

Мысалы,микрожүйе–тікелейата-аналарға,іні-қарындастарға,отбасы

өміріне,мектепкежəнеқұрдастарғаарналғанорта,алмезожүйе–

микрожүйелерменолардыңарақатынасыныңжүйесі.Ата-анаменбаланың

мектебіарасындағықатынассекілді,осыөзараəрекеттестіктіңсапасы

баланыңдамуынаəсеретеді.Экзожүйе–айнала,бұқаралықақпарат

құралдары,транспортжелілеріжəнеқоғамныңбастыинституттарысияқты

осымикрожүйелерөмірсүретінкеңмазмұндықамтиды.Макрожүйебала

өсіп-жетілетін–оныңсаяси-құқықтықинституттары,əлеуметтік,білім

беружəнеэкономикалықмүмкіндігісияқтықамтуаясыкеңмəдениетке

жатады.Мейірімдіотбасында,бірақазаматтықсоғысқашырмалғанелде

өсіпкележатқанбаланыалыпқарайық.Баланыңмикрожүйесіөте

жағымдыүлесқосқанмен,олөтеқауіптімакрожүйеаясындаболады.Ақыр

аяғында,одандакеңортабөлшегі–баланыңтарихтағыуақытыжəнеол

өмірбойықалайөзгеретініхронологиялықсипаттаболмақ.

Барлықтехнологияосыортағақалайүйлеседі?Микрожүйеніңбөлшегі

ретінде,оларқосулыкомпьютер,ноутбук,смартфон,планшет,видеоойын

приставкасы,электронкітаптаржəнеинтернетұсынаалатынбарлық

орталарболыпбойкөрсетеді.Олтіпті«технология»болыпкөрінбеуіде

мүмкін.Оныңорнынаоларжиһаз,ойыншық,тұрмыстықтехникаболып

баланыңайналасынасіңісіпкетеалады.Компанияларкөпаудиториятарту

үшінбір-біріменбəсекелесетіндіктен,олармакрожүйедеасаайрықша

рөлгеиеболақоймайды;үкіметтермазмұнынцензурағасалады;бұзыпкіру

жəнеэлектрондыбақылауқұпиялықтынашарлатады;еңақыраяғында,заң

шығарушыларқұқықтышектемейотырып,балалардықорғаутəсілдерімен

күреседі.

Когнитивті,əлеуметтік,эмоциялықжəнефизикалықдамуосыортааясында

болады,осыбөлшектердіңбірініңрөлінарттырыпжіберуоңайемес.

Технологиялықдеңгейдегіөзгерістердіңестентандырарлыққарқыны

қиындықтардыкөбейтеді,сондықтанзерттеушілербүгінгінеертеңгіемес,

кешегіүдерістержайлыжиіайтады.Дегенменбізинтернеттінемесе

компьютердіжалпықолданужайлыкеңауқымдыемес,нақтықосымшалар

менонлайн-аумақтардықарастыратынзерттеулерарқасындаинтернеттің

жəнебасқадацифрлықорталардыңрөліннəзіктүсінугемүмкіндікаламыз.

Балаларменжасөспірімдершынмәнінденеменайналысады?

Осыншатаңдаутұрғанда,қолдарынасмартфоналғанда,планшеттіңбетіне

саусағынқыдыртқанданемесепернетақтаныбасқанда,жастарнеістейді?

M2буынын,2000-нанастамбалаларменжасөспірімдізерттеуарқылы

олардыңосыцифрлықəрекеттердіөздеріқолданатынбарлықмедиаға,

оныңішіндеТV,музыка,баспаматериалдарыжəнефильмдергеде

қосатыныанықталған.

Олардыңақпаратқұралдарынқолданукөрсеткіші

күнінежетісағаттанасқан.Бұлбесжылбұрынғыкөрсеткіштен20пайыз

жоғары.Сондай-ақоларкөптапсырмалыжəнекөпэкрандырежимді

пайдаланады,сондықтанолардыңақпаратқұралдарынажалпышырмалу

деңгейі10сағат45минутқабір-ақсекірді.

Осыуақыттыңбасымбөлігіəлідетеледидарқарауменмузыкатыңдауға

жұмсалады,дегенменкомпьютерменвидеоойындарғашығындалатын

уақытқаттыөсетүсті.Адамдардың84пайызыныңүйіндеинтернетбар,ал

əрбірадамөзініңжатынбөлмесіндежелігеенеалады.Жеңілуші–баспа

БАҚ,бесжылішіндеолардыңқаралымы43минуттан38минутқадейін

төмендеді.Түрліжасдеңгейінеарналғанүлгілердеөзгеріскеұшырады:

ортамектептің11–14жасаралығындағыоқушыларыақпаратқұралдарын,

əсіресетеледидар,компьютержəневидеоойындардытұтынады.Жоғары

сыныпоқушыларымузыканыкөптептыңдаушыларқатарынажатады.

Бұлзерттеудебалаларменжасөспірімдердіңұялытелефонменсөйлесіп

жəнемəтінхабарламаларжіберіпөткізгенуақытыесепкеалынғанжоқ.Ол

даортамектептеуақыттыңбіразбөлігінсіңіріпалатынəрекетемеспе?

Жетіншісыныптықтаркүнінебіржарымсағатхаталмасадыекен.

Нақтымазмұнғатереңдейотырып,жасөспірімдермобилқұрылғылары

арқылыенетінонлайн-аумақтаркөпжағдайдабайланыспенəлеуметтік

желігебетбұрады.WeChat,Vine,Flickr,Snapchat,WhatsApp,Instagram

сияқтымəтінхабарламажəнесуреталмасудынегізгіміндетіеткенмобил

қосымшалартаңдамалыларсанатынаеніпкетті.Мысалы,7000жасөспірім

қатысқансауалнамадақатысушылардың87пайызыкүнсайынхат

жазысқаны,ал61пайызыFacebook-тіқолданғаныанықталды.

8–12жасаралығындағыжасыкішібалалардызерттеудесүйікті

сайттардыңкейбіреуіжасдеңгейінесəйкеспейтінібайқалды.

Common

SenseMediaсайтдептанитын,онүшжастанжоғарыадамдарғалайықдеп

саналатынYouTubeкішкентайбалалардыңтанымалсайтынаайналған.

Қолданушыларыныңжасыонүштенжоғарыболуыннақтылаудыталап

ететінFacebookекіншіболған.Жасыонүшкетолмағанбалаларкейдеата-

анасыныңкелісімімен-ақпрофильжасауүшінөзініңжасынөтірікайтуға

тырысады.Ата-аналарарасындажүргізілгенсауалнамабарысында

Facebook-теесептікжазбасыбарбалалардың38пайызыныңжасыонүшке

толмаған,ал4пайызытіптіжетіжасқадажетпеген.

Басқатанымал

сайттаржасдеңгейінесəйкескеледі,оныңішіндеWebkinzпенDisney’s

ClubPenguinдебар.

Онлайнменоффлайнарасындағышекараныңжойылыпбаражатқанын

ескерсек,«онлайн»əрекеттердішектеушынындадақиынғасоғады.

Мысалы,балаинтернеткеқосылудықажететпей-аққолданаалатын

математикалықбағдарламалықжасақтамамəліметтердіуеб-сайтқаесеп

беруүшінжүктейалады.Бізбілімберугеарналғанбағдарламалық

жасақтамасыбаркомпакт-дискілерболсын,видеоприставкаларда

ойналатынфильмдерболсыннемесеқарапайымтеледидарданемесеNetflix

арқылыкөретінфильмдерболсын,балаларменжасөспірімдербарлық

цифрлықмедианықалайқолданатынынқарастыратынзерттеулерге

сүйенеміз.

Ендеше,зерттеулерықтималартықшылығыменкемшілігітуралытүрлі

нəтижекөрсететінкогнитивтідамусаласынанбастайық.

КОГНИТИВТІДАМУ

Бүкілəлемдеата-аналар,мектепəкімшілері,саясаткерлерменүкіметтер

балаларғабілімберусаласыныңнəтижелерінжақсартуғатырысады.

Олардыңбасымбөлігікомпьютерменинтернеткекірумүмкіндігіносы

мақсатқажетужолындағымаңыздыбөлшекдепсанайды.Интернет

ақпараттықресурстарменжаңақұралдардыңөлшеусізкөпжиынтығын

ұсынады,осытехнологиялардыкогнитивтідамудыжақсартуүшін

қолданудыңпайдасызор.Көпелдердекеңауқымдамемлекеттік

қаржыландыруəсіресемектептерге,кітапханаларғажəнеазқамтылған

отбасыларғакеңжолақтықосылумүмкіндігінкеңейтугежұмсалады.

Компьютерлер,интернеттіқолданужәнеакадемиялықжетістіктер

Кейбірзерттеулерөлшемретіндестандартталғантестілердіңұпайын

пайдаланаотырып,компьютерлерменинтернеттіңакадемиялықжетістікке

жетудегіқұндылығыннақтылайды.Мысалы,Ұлыбританиядаүкіметекі

жылбойызерттеужүргізіп,оқууақытындажəнеодантысжерде

компьютерменинтернеттіқолдануарасындағыөзарабайланысты,сондай-

ақоқушылардыңағылшынтілі,математикажəнеғылымбойыншаұлттық

тестілеубағасынонжəнеоналтыжасаралығындағыбалалардың

көрсеткішібойыншазерттеді.

Компьютерменинтернеттікөбірек

пайдаланатынбалаларекіжылішіндежоғарынəтижелергеқолжеткізді.

Жақсынəтижелеркөрсеткендіктенде,жағдайытөменстуденттерүшін

компьютерменинтернетерекшеқұндыболатынынбасқазерттеулер

дəлелдейтүседі.Небраскаштатындағыбірмектеп«əрбіроқушыға–бір

ноутбук»саясатынұстанды,сөйтіп,үйіндекеңжолақтықосылумүмкіндігі

баркомпьютеріболмағанстуденттерноутбуктергеиеболды.Біржылдан

кейіносыстуденттер,табысыжоғарыотбасындағыбалалармен

салыстырғанда,олардыңүйіндекеңжолақтыбайланысбар-жоғына

қарамастан,стандартемтихандардыөтежақсынəтижементапсырды.

Бірақкейбірзерттеулеркөзарбайтынкөріністерденада,оларəсіресеком-

пьютердікөпқолданатынстуденттерүшіназғананемесетіптіелеусіз,

кейдетіптікереғарэффектісіболатынынескертеді.Экономикалық

ынтымақтастықжəнедамуұйымы(OECD)өзінемүшеелдердің

студенттерінеарнап,бірелдегіүлгерімдіекіншіелменсалыстыруүшін

жəнеəрелдіңстуденттеріжылсайыннеістейтінінанықтауүшінтұрақты

түрдеакадемиялықтестілерұйымдастырады.Халықаралықстуденттер

үлгерімініңбағдарламасы(PISA)дегенатауменбелгілібұлтестілер2003

жылыматематикаға,оқуға,жаратылыстануғылымдарыжəнемəселені

шешумашығынаарналды.15жастан16жасқадейінгіоқушыларға

компьютерменинтернеттіқолданужайлы:«Адамдар,заттаржəнеидеялар

туралыақпараттардыіздеуүшінинтернеттіқаншалықжиіпайдаланасыз?»

жəне«Компьютеройындарынқаншалықжиіқолданасыз?»–дегенге

саятынсұрақтарқойылды.Бұлзерттеудіңбастытүйінімынадаболды:

интернеттікөпқолданатынынайтқанстуденттер«орташа»

қолданушыларменсалыстырғандатөмендеуұпайжинады.

БасқабірзерттеудеОгайодағы10-сыныптықтараптабойыкомпьютермен

интернеттіпайдаланужурналынжүргізді.Олардыңинтернеттеөткізген

уақытыменорташаұпайлары(ОҰ)арасындаешқандайбайланысболған

жоқ.Зерттеушілерстуденттердіңинтернеттенеістейтіні,мысалы,ойын

ойнайтыны,үйтапсырмасынорындайтыны,достарыменəңгімелесетіні,

сөрфиңменайналысатыныменолардыңОҰарасындадаерекшебайланыс

жоғынаңғарды.

Басқазерттеулеринтернеттіорташақолданудың

жоғарырақакадемиялықтабыспенбайланысыбарынкөрсетеді,бірақ

ғаламтордыкөпқолданатындаржелігеқолысирекжететінстуденттерден

төмендеутұрады.

Бразилиядажүргізілгензерттеукомпьютерменинтернеткеқолжетімдікті

арттыруүлгерімніңжақсаруынакүмəнсізжолашадыдегенжалпығаортақ

пікіргесақтықпенқарауқажеттігінаңғартады.Əрекіжылсайын

Бразилиядакездейсоқтаңдалғантөртінші,сегізіншіжəнеонбірінші

сыныптыңоқушыларыоқужəнематематикаданүлгерімтестілеуінен

өтеді.

Бірзерттеуде125000оқушыкомпьютерменинтернеттіүйдежəне

мектептеқолданутуралысұрақтарғажауапберді.Олардыңтестілеу

нəтижелерінеқатысыазекенібайқалды,тіптікейбіреуітураемес,кері

жағынанкөбіреккөрінді.Мысалы,үйіндеинтернеткеқосылумүмкіндігі

бар,табысытөменірекотбасылардыңтөртіншіжəнесегізіншісынып

оқушыларыондаймүмкіндігіжоқтарменсалыстырғандаəлдеқайдатөмен

үлгерімкөрсетті.

Балаларбілімберугеарналғанбағдарламалықжасақтаманыңбелгілібір

түрлеріннемесеонлайн-ресурстардыпайдаланатынзерттеулердеде

нəтижелерқарама-қайшы.Мысалы,Flash-теMathFacts-тіөздерініңесептеу

жылдамдығынжақсартуүшінқолданатынбастауышжəнеортамектептің

4000оқушысықатысқанзерттеуде,солоқушыларқорытынды

математикалықтестілеутапсырғанбақылаутобынақарағандатапсырманы

жақсыорындады.

Бірақ132мектептеқолданылып,оқуменматематикаға

арналғаноқуөнімдерініңтиімділігібағаланғанАҚШүкіметініңесебінде,

осыөнімдердіпайдалануғакездейсоқтəртіппенбөлінгенбіріншіжəне

төртіншісыныпоқушыларыжылсоңындабақылаутобымен

салыстырғандатестілеуденжоғарыұпайжинағанытуралыдəлел

болмағаныайтылады.

Біржылданкейінтағысолсыныптармұғалімдері

бағдарламалықжасақтамажиынтығыменжұмысістеудіңмолтəжірибесін

жинадыделінгенболжамменқайтаданзерттелді.

Бұлзерттеудедеаралас

нəтижебайқалды.Математикалықбағдарламалықжасақтамабұрынғыша

математикатестініңнəтижесінеасақаттыықпалжасайалғанжоқ,бірақ

оқуғаарналғанжиынтықтардыңбірі–төртіншісыныпоқушыларыныңоқу

нəтижесіжақсаруынакөмектесті.

Бұлқарама-қайшынəтижелерденнетүйеміз?Түрлісыныптарды,елдерді,

бағдарламалықөнімдердіжəнезерттеужобаларынқосаалғанда,зерттеулер

бір-біріненқаттыерекшеленеді.Осызерттеулердіңкейбірібелгілібір

дəрежедекорреляцияменинтернеттінемесекомпьютердіжалпы

қолданудыңортақмəселелерінетəуелді,сондықтаноларғабалалармен

жасөспірімдеринтернеттіңкезкелгенортасындашынмəнінденеістейтінін

түсінуерекшелігіжетіспейді.Сондай-ақоларнегізіненөзіндікесепке

сүйенеді,сондықтанреспонденттер,өзойларынша,өздерінжақсыкөрінуге

жəнеойындарменмəтінхабарламаларғажұмсалғануақытындұрыс

бағаламауғамəжбүрлейтіншараларғасарпеткенуақыттыасыракөрсете

алады.Мысалы,интернеттікөпқолданатындарүлгерімжағынан

нашарлауымүмкін.Өйткеніоларүйтапсырмасынорындаудыңорнына,

онлайн-ойындаройнап,көпуақытынөткізеді.Бірақоларүлгерімінің

нашарлығыосыданекенінмойындаудыұнатпайды.

Ықтималбілімберуартықшылықтарынелемейқалмаудыңбірсебебі–

оныңжаңасалаекендігінде;оқытушылар,бағдарламалықжасақтаманы

жариялаушыларжəнеата-аналаронықолданыпкөружəнеқателесуарқылы

танитүседі.Бұрынбілімберугеарналғанбағдарламалықжасақтама

ыңғайсызедіжəнежұмыспарағынкомпьютерэкранынаəншейінойната

алатын.БірақKhanacademyвидеосы,балаларғаарналғанмобилоқыту

қосымшаларысияқтыкөптегенинновациялықжəнекөрнекті,бұрынғыдан

əлдеқайдатартымдыөнімдерпайдаболыпжатыр.

Студенттердіңакадемиялықүлгерімінжақсартуүшінғанаемес,жаңа

машықтардытанып-білумүмкіндігінұсынуарқылыдақызықтыруды

үйреніпжатқандықтан,табыстарихыдамыпкеледі.Өзараəрекеттестікті

жақсытүсінугеерекшепайдалыболаалатынсалалардыңбіріцифрлық

ойындарғақызықтырабілугебайланысты.Ойындарбіздіңбалаларымызға,

компьютерменинтернеткеқатыстыбастымəселеболыптұрсада,7-

тараудаайтыпөткенімдей,оларкогнитивтідамуғадаоңəсеретеді.

Онлайн-оқыту

Когнитивтідамуғаинтернетқосаалатынмаңыздыүлес–колледж

студенттеріарасындакеңтанылған,мектепоқушыларыүшіндеқатты

қажеттікболыпкүшалыпкележатқанонлайн-оқытуүдерісі.Көпмемлекет

қазірдіңөзіндевиртуалмектептерашты,көптегенонлайн-курстар

бастауышсыныптарданбастап,барлықжасдеңгейіндегіоқушыларға

кеңіненқолжетімдіболыпотыр.

Студенттернегеонлайн-курстанөтеді?Олардыңбасымбөлігінесиеалу

мүмкіндігіретіндетіркеледі,қарапайымоқубағдарламасынтолықтырады

немесеканикулдажүргендеакадемиялықүлгерімінжақсартуғатырысады.

Онлайн-оқытумүмкіндігіоқуорныкурстардыңкеңауқымынұсына

алмайтынстуденттердіңакадемиялықмүмкіндігінкеңейтугеде

көмектеседі.Мысалы,AdvancedPlacementкурстарыөзініңколледжегі

қосымшасынарезюмесіненгізугетырысатынжоғарысыныпоқушыларына

арналғанеңтанымалонлайн-қабылдауболыпсаналады.

Жүздегенмыңстудентонлайн-бағдарламаларғатүрлісебептерменүнемі

тіркеліпотырады.Олардыңкейбіріүйіндебілімалады,басқаларыкəдімгі

мектепкеауруынанемесежұмыстағыміндеттерінебайланыстыкеле

алмауымүмкін.Мысалы,балаларактерлерібілімалуынанұқсанкелтірмей-

ақ,өзрөлдерінсолжерлердеорындайбереді.

Онлайн-оқытукүндізгідəрістерменқалайсалыстырылады?Бұлсұрақкөп

пікірталасқаөзекболыпкеледі.Өйткеніоныңжауабықарапайым

мектептерменмұғалімдердіңқадағалауыарқылыжекедайындалатын

барлықбілімберужүйесіүшінөтемаңызды.Көпжылбойыжүздеген

зерттеужүргізілді,алайдасалыстыруөтеқиын.Өйткеніонлайн-оқытукөп

түрленді.Оныңкейбірнұсқалары«бетпе-бет»оқытуүлгісінелестетеді,

оқушыларуеб-конференцияғаарналғанбағдарламалықжасақтамаларды

пайдаланаотырып,«шынайы»дəрістергеқатысады.Дəрістерүнемі

жазылыпалынады,қатысаалмағанстуденттероныкейінірекқарайалады.

Бұқаралықашықонлайн-курстардың(MOOCs)көбіосысанатқакіреді.

Бұл–əлемніңтүкпір-түкпіріндегітақырыпқажəнекурсөтуүшінтіркелуге

қызығушылығыбаркөпадамғаұсынылатынтегінонлайн-курстар.Бұлзор

аудиториядаоқытушыларстуденттергежекекерібайланысұсынбайды

жəнестуденттердіңбасымбөлігікурстыаяқтамайды.Дегенменолардың

көбіешқашантəмамдауғақұлшынғанемес.Оныңорнынаоларбірнеше

лекцияғақатарқатысадынемесенақтымодульдеештеңеиеленгісі

келмейді.

Онлайн-оқытудыңбасқаүлгілеріндеоқытушылар«елалдындағыдана

емес,қапталдағыжолкөрсетуші»болаалады.Мұндастуденттер

видеороликтерқарайды,мəтіноқиды,жобаларментапсырмалар

орындайды,басқастуденттерменқатынасжасайдыжəнетестілеуденөтеді,

алоқытушырөлі–бағытберу,мақұлдаужəнекеңауқымдыкері

байланыспенқамтамасызету.Онлайн-оқытудыңдербестеунұсқаларында

оқытушықатыспасадаболады.Оныңорнынастуденттеронлайн-дəрістерді

өзбетіншеөткізеді.Кейжағдайдаоларсұрақтардыонлайн-форумдарда

қояды,оғанбасқастуденттернемесеосытақырыпбойыншатəжірибесібар

адамдаржауапбереді.Сапасынабағаберуүшінадамдарсайттаеңжақсы

жауаптарғадауысбередінемесепайдасызжауаптардыбармағынтөмен

түсіріпбағалайды.

АҚШбілімдепартаментіонлайн-оқытунəтижелерінжекедəрістермен

салыстырған1000-нанастамзерттеудіжинақтайқарастырғанда,онлайн-

оқытуорталарындағыоқушыларкүндізгібөлімдердегіəріптестеріне

қарағандажақсыжауапбергеніанықталды.

Курстардыоқытушылар

өткізіп,студенттердіңвиртуалжағдайдақарым-қатынасжасауғамүмкіндігі

болғанда,онлайн-артықшылықерекшекөпболды.Дербесоқытатын

онлайн-курстардағыстуденттерүлгерімікүндізгібөлімстуденттерімен

қарайласболды.

Бұлзерттеулердіңбасымбөлігіндестуденттерколледждеңгейіндееді,

бірақоқушыларғадаоныңкөмегітиді.Мысалы,жетіншісынып

оқушыларыдəріссыныптанемесе«Виртуалоқиғалар»депаталатынөз

аватарларынбақылапотыруғамүмкіндігіжағынанSecondLife-қаұқсайтын

виртуалəлемдеоқытылғанкездегінəтижесінсалыстыруүшінзерттеуге

қатысты.

Мысалы,виртуалəлемдебіроқытушыдандəрістыңдағандарсол

оқытушыдансыныптадəрістыңдағанстуденттерсекілдітапсырма

орындады.Онлайноқығанстуденттерөзсабақтарынанкөбірекрақаталды.

Мектепоқушыларыүшінонлайн-оқытубелгілібірпəндерденөтежоғары

қабілетбайқататыннемесекөпуақытпенкөмектіқажетететінқарапайым

сыныпқасəйкесеқоймайтынадамдартобынаөтепайдалыболуымүмкін.

ӨзімжүргізгенКсыныбынанонекіншісыныпқадейінгіжоғарықабілетті

оқушыларарасындағыонлайн-оқытудызерттеудекурстардыңакадемиялық

қажеттіктерменəроқушыныңқызығушылығынақалайарнайы

бейімделетінікөрсетіледі.

Онлайндаондайоқушыларғасыныптыңқалған

бөлігінкүтудіңқажетіжоқ.Өзжетекшілеріменақылдасыпалып,олар

тақырыптарғаөзқабілеттерінесəйкескелетін,өздерібойүйреткеннемесе

өздеріигеріпалғантақырыптыаттап,қарқынынсақтағанкүйіалғажылжи

береді.

Психологиялықжағынанонлайн-оқытустуденттергеүлкенерекше

басымдықұсынады.Мысалы,қарапайымсыныптақысылатыннемесеөзін

ыңғайсызсезінетінстуденттервиртуалсыныптардажұғымдыжəнесенімді

болатүседі.Бұлдəлсолайболады,өйткеністуденттердіпікірталас

форумынақосаалатынүлесіжайлыкеңойлануғауақытыкөбірекжəне

өзіндікақыл-ойыазырақ.Оларғаөзініңсырткелбетіменкиімітуралы

алаңдаудыңқажетіжоқ,өздерінұсынғанидеяғакурстастарыныңқалайкөз

суыратыныноларкөреалмайды.Мұндайжағдайдаоларжаңашыл

идеяларынықыластанаұсынып,сыныптарменбасқадастуденттер

міндеттейтінережелергеқарсышығады.Ойындарғаарналғансоңғы

тараудаайтыпөткенімдей,мұндайтəжірибеПротейэффектісінеəкелуі

мүмкін,яғнисенімділікбаланыңшынайыөмірінеауысады.Онлайн-

курстарөзмектебіндегіғанаемес,бүкілəлемдегістуденттерменəңгімелесу

мүмкіндігінұсынаалады,мұндайжағдайдатанымкөкжиегіоданəрікеңейе

түспек.

Онлайн-оқытудыңкөптегеноңфункциясыбарболғанмен,оқытуүшінең

ыңғайлыжағдай–онлайнменбетпе-бетоқудыңбірлігіекенінзерттеулер

көрсетіпкеледі.Онлайн-курсоқитынстуденттердіңбасымбөлігіоған

толықбіркүнінарнамайды,оныңорнына,өзініңаудиториядағыдəрісін

толықтыруүшіноқиды.Бұлəдісекіоқытуүлгісініңеңжақсықырларын

үйлестіредіжəнестуденттердіңөзтұрғыластарыменөзараəрекеттестіктің

əлеуметтікжəнеэмоциялықбасымдықтарынпайдаланаалатынын

кепілдендіреді.

Ойындаржәнебалалардыңтанымдықтұрғыдадамуы

Қаншабаламенжасөспірімцифрлықойындаройнайды?Бұрынкелтірілген

зерттеуGenerationM2буыныныңкүнінеорта есеппен 90 минут ойнайтынын

көрсетті.

23

Олардың барлық типтегі ақпарат құралдарын қолдану көлемі осы

жылдары ішінде айтарлықтай өсті. Бұған күні бойы олардың қолында

смартфонжүретінідеәсереткеніанық.Жасадамдарұялықұрылғылардажиі

ойнайтындықтан,ойындардадамитүсті.

Ойындар кейбір жас адамдарды салдары теріс болуы мүмкін шектен тыс

қолдану цикліне жетелеуі мүмкін. Мысалы, олар белгілі бір уақыт ішінде

интернеткекіреалмаса,бастартуқажеттігінсезінеді,дегенменонлайн-уақытты

қысқартуғақаншатырыссада,қайтаоралыпсоғабереді.Олардыңүлгеріміде

төмендейді, ал интернетті қолдану оның отбасы мен достарына қарым-

қатынасынадақаттыәсеретеді.Геймиң–осындайоқиғаларкезіндежиіпайда

болатын интернет-аумақ, бірақ ол жалғыз емес. Оған әлеуметтік желінің де,

электрон хаттардың да қатысы бар. Мен интернетті проблемалы қолдану

тақырыбын11-тараудақарастырамын,сондықтанмұнданегізіненбалалардың

ойындықжәнетанымдықдамуыарасындағықарым-қатынастысипаттаймын.

Көпзерттеуаңғартқандай,цифрлықойындардыңбелгілібіртүрлерінойнау

–бізсоңғытараудаайтыпөткентанымдыққабілеттердіңкейбірін

арттыруымүмкін.Мысалы,жылдамдамыпжатқан,ойыншыларыкүтпеген

жайттарғажылдамреакциябілдіріп,үлкенэкранныңкезкелген

бұрышындапайдаболасалатынкішкентайнысаналардыжойыпүлгеруге

тиісэкшнойындарвизуалназарменкеңістікқабілеттерінжəнесоларға

байланыстытанымдыққабілеттердіжақсартаалады.Осызерттеулердің

көбібалаларғаемес,ересектергеқатысты,сондықтанкогнитивтідамуға

олардыңықпалыəліанықемес.

Соныменқатарнəтижелердесенімді

ойларғажетелейдіжəнебірбағыттынұсқайды.

Бірзерттеудекеңістікмашықтарынталапететінойынтəжірибесіонжасар

балалардыңересектердегісекілдікеңістікқабілеттерінжақсартуға

көмектесетініқарастырылды.Зерттеушілерəуелібалаларданвидеоойындар

тəжірибесіқаншалықекенінсұрады,соданкейінкомпьютерліктестіні

пайдаланаотырып,кеңістікқабілеттерінөлшеді.Қыздарменбалалар

MarbleMadnessойнағанэксперименттіктопқанемесекеңістік

машықтарынқажететпейтінсөзойындарынойнайтынбақылаутобына

бірнешекүнбойыкездейсоқбөлінді.MarbleMadness-теойыншылар

шариктердіңжылдамдығынжəнеарақашықтығынөлшейотырып,

тұзақтарданқашажүріп,экрандағылабиринтарқылыөткізеді.

Экспериментсоңындабарлықбалалартағыдакеңістікқабілетітестіден

өтті.

8.1-сурет.Ақыл-ойқозғалысыныңқабілетінбағалайтынсұрақмысалы:солжақтағыформағаұқсас,бірақ

айналдырылғанформанытаңдаңыз.

Ойынғакіріскеншеэксперименттікжəнебақылаутоптарыкөзгетүсе

қойғанжоқ,бірақсоданкейінайтарлықтайайырмашылықтарбайқалды.

MarbleMadnessойнағанбалалардыңорташакеңістікмашығыкəдімгідей

жақсарды,осыжақсарудыңнегізгібөлігінашаркеңістікмашығынан

бастағанбалалардабайқалды.Бұрыннанкүштікеңістікмашығыбар

балалардажақсаруаздауболды.

Tetris-тіэксперименттікойынретіндепайдаланғанзерттеулердеересек

жастағыжасөспірімдерүшіндеосындайқорытындыжасайды.

Экранның

жоғарғыбөлігіненгеометриялықфигуралартүсуінеорай,ойыншылар

клавиштердітөменгіжақтағыформаларғамейліншедұрыссəйкестендіру

үшінайналдыраотырыпбасады.Ойыншыларжаңафигуралардықоюды

жеңілдетуүшінəрбірбөлшекпенбосжердітолтырып,платформажасауға

болатыныншамалайбілугетиіс.Ойынғадейінжəнеойыннанкейінкеңістік

қабілетінбағалауүшінзерттеушілернысандардыойшақозғалтуүлгісін

пайдаланатынтестілердіқолданды,олардыңбіразыTetrisфигураларына

ұқсайтынеді.Сөзойынынойнағандарменсалыстырғанда,Tetris

ойыншыларытестілеуденкейінкеңістікқабілеттерініңайтарлықтай

артқанынбайқатты.8.1-суреттеойшақозғалтуқабілетінбағалайтын

сұрақтармысалыкөрсетілген.

Tetris кішкентай балалардың кеңістік қабілетін, әсіресе ойша қозғалту

қабілетін жақсартуға көмектеседі.

27

Үшінші сыныптың ұлдары мен қыздары

ойшақозғалтуғаарналғанжеңілдетілгентестіденөтті,соданкейіннеTetris,не

географиянымеңгеругекөмектесетінWhereinthe World Is CarmenSanDiego

жұмбақты ойынын ойнауға бөлінді. Tetris ойнаған балалар кейінгі тестілеуді

жақсытапсырды,соданкейінойшақозғалтуқабілетінашарболғандареңкөп

жеңіске жетті. Бұл зерттеудің қызықты қорытындысы – ойша қозғалту

тапсырмасы мен Tetris ойнау машығы бойынша ұпайлар байланыстырылған

жоқ, ал бұл дегеніңіз балалардың тест тапсыру мен ойын ойнауға әртүрлі

стратегия қолданғанын көрсетеді. Бірақ Tetris ойынынан кейін бірнеше апта

бойы олардың соңғы тестілеудегі және Tetris ойнау қабілеті нәтижелері бір-

біріне жақын болды. Олар Tetris-тен де бірдеңе білді, сөйтіп, оны тест

сұрақтарынадаыңғайластыраалды.

Ұлбалаларəдеттекейбіркеңістіктестілерінжақсытапсырады,атап

айтқанда,ойшақозғалтутапсырмаларынтəуірорындайды,сондықтаносы

зерттеулердегендерлікайырмашылықтарбойкөрсетеді.Бірақойыносы

айырмашылықтымейліншеазайтадынемесежоқетіпжібереді.Кейбір

қыздарұлдарсияқтыжақсыоқысада,үшіншісыныпұлдарыныңорташа

көрсеткішіқыздардыңорташакөрсеткішінен15пайызжоғарыболды.

БірақTetrisойнағанқыздарқуыпжеттіжəнекейінгітестілеуде

эксперименттіктоптагендерлікайырмашылықболғанжоқ.

Кеңістікқабілетінпайдаланатынойындаржасдеңгейінеқарамастан,осы

қабілеттіжақсартатыноқытуүлгісінұсынатынсияқты.Бірақкөпжеңіске

жететінбалалар–бұрыннанжеңіпжүргендер.

Стратегиялықойындарпайымдаумашығыменмəселешешу

бағыттарындағыкогнитивтідамуүшінтүрлібасымдықтарұсынаалады.

RailwayRepairонлайн-ойынындабалалардыңматематикалық

басқатырғыштардықалайшешкенінзерттегенкезде,ғалымдарбалалардың

мəселеніқарапайымстратегиялықшешуденкүрделірегінебіртіндеп

ауысқанынбақылады.

28

Балаларпойызізіндегібосжердітолтыруүшін

ондықбелгілерментаңбаланғанұзындығыəртүрлітеміржолтаңдайды,

бірақəрбіржолдыбір-ақретпайдаланаалады.Оларалдыменбосжергедəл

келетінұзындықтағыжолдытаңдап,ойындыбастайды,мысалы,0,8

аралығынаұзындығыдəл0,8жолдыалады.Бірақдəлсəйкестікбіраздан

кейінбітедіде,əрбірбосаралықтыдəлтолтыруүшінбірнемесеекіжолды

біріктіретінкүрделістратегияларқажетболады.Ақырсоңындаоларда

бітеді,ойыншыларқалғанбосаралықтытолтыратынқолдарындағышағын

бөліктербітіпқалғасын,тапсырманыорындайалмайтынынтүсінеді.

Сөйтіп,ойындыбастағанкездеоларкүрделістратегияғабірденкөшетін

болады,бəріналдыналажоспарлап,дəлкелетінбөліктердіерте

пайдаланбауғатырысады.

Балаларғаарналғанцифрлықойындардыңтартымдылығыоқыту

ойындарынжасаужолындағыкеңкөлемдіталпыныстарғаəкеліпжатыр.

Ойындарғаарналғантараудасипаттапөткенбұлбайсалдыойындар

балаларғаарналыпкөптегенформадаұсынылған,оныңбəріеліктіру

факторынқаттыерекшелейді.Мысалы,LearnMem1–Грекиядажасалған

шым-шытырықойын.Олоқушылардыкомпьютерлікғылымталаптарымен

таныстырады.Ондаойындардыңеңмаңыздыерекшеліктерініңкөбібар:

мысалы,ереже,нақтыжəнеайнымайтынмақсаттар,фентезитарихы,

күрделіліктіңілгерілеушідеңгейлері,өзараəрекеттестік,бақылаудың

жоғарыдеңгейі,анықталмағаннəтижелержəнежылдамкерібайланысбар.

Студенттерəрбөлмеденжалаушалардыжинауға,кедергілерденөтуге,

қабырғалардыбомбалауға,роботтарданқашуға,сондай-ақсұрақтарға

жауапберіп,ұпайжинауүшінқандайталаптардыбілугетиісекеніжайлы

ақпараттарменкеңестердіжинауғатиіс.Компьютертерминдерінзерттеу

үшінғаламторғашыққан,соданкейінвикторинағажауапберген

бақылаудағыстуденттерменсалыстырғанда,ойынойнағанстуденттер

тестілеуденжақсынəтижегеқолжеткізіпқанақоймай,ойынортасының

жақсыынталандыратынындабайқады.

Мектепжасынадейінгібалаларжәнецифрлықмедиа

Дамытуғаарналғанзерттеулердіңбасымбөлігінемектепжасынадейінгі

балаларқатысады.Кейбірзерттеушілерцифрлықақпаратқұралдарының

мектепжасынадейінгібалаларғақалайəсерететінінмұқиятзерттейді.

Тіптіөтекішкентайбалалардатінтуірдіде,сенсорлықэкрандыда

пайдаланаалады.Бұғандейінмектепжасынажақындағанбалалардың

нəтижесі,негізінен,оңболыпкелді.Компьютергекірумүмкіндігібар

мектепжасынадейінгібалалармектепкежақсырақəзірболатынсияқты.

Мысалы,Канададамектепжасынадейінгі1500балақатысқанзерттеуде

ата-аналарбаланыңүйдекомпьютердіқалайқолданғанынжəнебаланың

оқуқабілетіндамытудаөздерініңқандайрөлдеболғанынайтты.Төртжасар

балалароқуғаүйренудегіілгерілеуін,мысалы,əліпбиəріптерінбілуді

жақсытаразылайтынтүрлікогнитивтібағалауғақатысты.Зерттеукіріспен

басқадаөлшемдердібақылауданкейінде,компьютердіқолданумөлшері

менəріптердібілуарасындабайланысбарынанықтады.

Жасқасəйкескелетінцифрлыққұралдарғақолжеткізумүмкіндігіаз

қамтылғанжəнежағдайытөменмектепжасынадейінгібалаларғаерекше

пайдалыболаалады.HeadStartбағдарламасындағыбірзерттеудеғалымдар

HeadStartоқубағдарламасынтұрақтыалыптұратынбақылаутобынажəне

докторСьюздің–АВСжəнеМиллидіңматематикаүйісияқтыбілімберуге

бағдарламалықжасақтамасыорнатылғанкомпьютерлергекүнсайын

отыратынэксперименттіктопқабалалардыкездейсоқтəсілменбөлді.

Бағдарламаныбастамасбұрын,балаларғаалдыналатүрлікогнитивті

тестілерберілді,соданкейіноларHeadStart-тыаяқтағанкездетағы

тестілеуденөтті.Эксперименттіктоптағыбалаларбақылаутобындағыларға

қарағандабірнешекогнитивтітестілеудіжақсытапсырды.

Дегенменосығандейінзерттеулердіңшектеулілігінескереотырып,

кішкентайбалалардыңкомпьютердіқолдануынақатыстыүлкенсақтық

көрсетуімізкерек.Америкапедиатрияакадемиясыэкрануақытынекі

жастанкішібалаларғақолданбауғашақырады.Дегенменжоғарысапалы

бағдарламалықжасақтаманыңкейықпалымектепжасынадейінгі

балалардыңдамуынакөмектесетінсияқты,сондықтаната-аналарматериал

таңдауғажəнебалалардыңоғанжұмсайтынуақытмөлшерінеқатты

араласуғатиіс.Осындайкішкентайкезіндебалалартекшынайы

адамдарменжəнешынайынысандарменөзараəрекеттестікжасайотырып

қанаынталанаалады.

Ақпаратқұралдарыныңбалаларменжасөспірімдергеқатысты

көпмақсаттылығы

Адамдардабірнешетапсырманыбіруақыттатындыруқабілетібұрыннан

бар.Əсіресекүнделіктіжұмыстарменайналысыпжатқанкезіміздебіз

қауіптіңкезкелгенбелгісінесақадайсайжүреміз.Бірақинтернет,оның

ішіндеұтқыртехнологияларкөпмақсаттылыққамүлдежаңаəдістер

мүмкіндігінұсынады.Балаларкомпьютердебірнешетерезеніқатарашып

қояалады,біреуі–үйжұмысына,екіншісі–чаттарға,тағыбіреуі

интернеттеіздеугеарналуымүмкін.Дəлосыуақыттаолармузыкатыңдап

отырадыжəнеминутсайынөзсмартфондарынаүңіліп,келгенхаттарды,

туиттердінемесеSnapchatсуреттерінқарайды.

Ортажəнежоғарысыныпоқушыларыныңкөпмақсаттылығынбақыласақ,

мұндайүрдіскеңінентаралғанынбайқаймыз.Зерттеушілер250-денастам

студенттіңүйінебарып,олардыңүйжұмысынқалайорындағанын

бақылады,оғанқоса,15минутішіндегіəрбірсəттенеістегендерінжазып

отырды.

32

Ортаесеппеналғанда,студенттеруақытының65пайызынғана

үйтапсырмасынаарнады,əлеуметтікжелілерінтексермей,хатжібермей

немесетапсырмадантысбасқабірдеңеістемей4-5минутқанаотырды.

ОсытараудағыбасындаменайтыпөткенДжейсонесімдібалаекінемесе

одандакөпəрекеттібіруақыттаістейалатынынасенімдіжəнеолүнемі

солайістейді.Меніңакадемиялыққабілетіжоғарыбалаларғаарналған

зерттеуімосындайдəлелтабады,əсіресеүйтапсырмасынорындағанкезде

көпмақсаттылыққажиібойұратынжасөспірімдергетəннəрсеосы.

Шынмəнінде,біртапсырмасыөтеыңғайлы–жүріс,денежаттығуынемесе

тоқусияқтыавтоматтыболғанкезде,адамдаркөпмақсаттыүлгідежұмыс

істейалады.Кейбіркөпмақсаттылықкүрделітапсырмаларбойынша

өнімділіктіарттыруымүмкін,өйткеніоларынталандыратүседіжəне

зерігудіңалдыналады.Бірақтапсырматанымдыққабілеттікөбірекқажет

еткенде,бізісжүзіндекөпмақсаттылықпенемес,тапсырмаларды

алмастыруменайналысамыз.Бізтапсырманыңбірінен-бірінеалғажəне

артқаауысаотырып,əрауысқансайынтиімділіктіаздаптөмендетебереміз.

Біртапсырмаданекіншісінежылдамауысудағыкогнитивтішығындар

тапсырманыңмаңызынабайланыстыөтежоғарыболуымүмкін.Арасында

кезекауысыпжүргеніңізде,екікүрделітапсырманыорындаубір

тапсырманыбіруақыттаорындауғакететінуақыттыісжүзіндекөбейтіп

жібереді.

Бірзерттеудеқатысушыларэкранғақарапотырды.Санпайдаболғанкезде,

оларсанныңжұпнемесетақболғанынкөрсетуүшінпернетақтаныбасты.

Осытапсырмақатысушысанүлкенболғандабірнүктені,кішіболғандабір

нүктенібасқанекіншітапсырмаменараластырылды.Бұлайдепайтуоңай-

ақ,алайданəтижелербасқатапсырманыөңдеуүшінбағдарламаны

когнитивтіауыстырудыңқұныкəдімгідейжоғарыекенінкөрсетеді.

Тапсырманыəрауыстырғансайынқатысушылардыңжауапберууақыты

азаяберді,оларсондай-ақжиіқателесті.

Алаңдататынфакторлардакөпмақсаттылыққаəкеледі,алаңдауешқандай

жауапталапетпеседе,олбіртапсырмағаденқоюдықиындатады.Италияда

жасалғанбірзерттеудебалаларбірқыздыңтелефонменсөйлесіптұрғаны

немесеерадамныңəмияннанақшаұрлапжатқаныкөрсетілгенбес

минуттықбейне-клиптітамашалады.

Роликтенкейінбалаларкөпнəрсені

ескетүсіругетырысты.Алаңдататынфакторларолардыңоқиғаныеске

түсіруқабілетінеқалайəсереткенінбілуүшін,зерттеушілербалаларды

түрлітоптарғабөлді.Сұрақтарғажауапбереотырып,біртоптеледидардың

босэкранынақарады,екіншітополардыңкөзінмөлшерледі,үшіншітоп

шеттіліндегісөздержанып-өшіптұрғанэкранғақарады,төртіншітоп

дауыстапайтылғансөздердіестіді.Балаларсыртқыалаңдататын

факторларданқашып,көздерінжұмғаннемесебосэкранғақарағанкезде,

барыншатырысыпбақты.Сізүйжұмысыннемесетестілердіорындауға

кедергіжасайтынəлгіжанып-өшкеншеттіліндегісөздерсияқты,

тынымсызəуенменшиқылдапкелгенхабарламаларалаңдатушырөлін

қалайойнайтынынелестетеаласызба?

Жасөспірімдердіңмузыканыүйжұмысыменжəнеөздеріістейтінбарлық

нəрсеменбайланыстыратынжан-жақтыболыпкөрінетін

көпмақсаттылығынзерттеуəрқилынəтижебереді.Кейбірзерттеулер

өзіңізгеұнайтынмузыкатыңдаубелгілібіртапсырмалардыорындау

кезіндегікогнитивтіөнімділіктіарттыратынынкөрсетеді,бірақкейбір

басқазерттеулеркерісалдарбарынбайқатады.Бұлсіздіңтұлғаңызға,

жасыңызғажəнеатқаруғатырысатыннегізгіміндетіңіздіңерекшелігіне

байланысты.Кейбірадамдар–интроверттер,олармузыкаойнағанкезде

өзіннашарсезінуімүмкін.Бұлмузыкастилінедебайланысты.

Бірзерттеудеғалымдарқатысушылардытөрттоптыңбірінекездейсоқ

тəсілменбөлді.Қатысушылармəтінніңтөртбөлігіноқып,SATколледж

кеңесіндеқойылатынсұрақтарғаұқсассауалдарғажауапберді.Біртоп

өздерінеұнайтынлирикалықмузыкатыңдады,екіншітоплирикалық

музыкатыңдап,оныұнатпағанынайтты,үшіншітопаспаптымузыкағаден

қойды.«Сүйікті»музыкаOneDirectionжəнеКэтиПеррисияқты

орындаушылардікіболатын.Төртіншітопмəтінбөліктерінмузыкасызжəне

ешқандайартықшусызоқығанбақылаутобыеді.

Қатысушылар

тыныштықболғанкездежəнеаспаптымузыкаойнаптұрғанкездежақсы

оқыды.Жасөспірімдергеұнайтынмəтіндімузыкаоқығаннəрсенідұрыс

түсінугекөпмүмкіндікбергенжоқ.

Функциялықмагниттік-резонанстықтомографияның(fMRI)сканерлеуін

жəнемибелсенділігініңбасқадаөлшемдерінқолданғанзерттеуде

көпмақсаттылықтыңкогнитивтідамуүшінөтемаңыздыболаалатынын

көрсетті.Бірзерттеудеқатысушыларфонрежиміндежоғарыжəнетөмен

дыбыстаршығыптұрғанжерде,түрлісигналдардыпайдаланаотырып,екі

қаладағыкүнрайын(жауыннемесеашықкүн)болжауүшінсынаужəне

қателесуəдісінқолданды.Зерттеушілеркейбірқатысушығадыбыстарды

елемеуқажеттігінайтты,басқаларыолдыбыстардытыңдайберугетиіседі.

Көпмақсаттылықбойыншаəрекеттенбегенқатысушылартапсырманы

тəуірлеуорындады.Бірақкейінкөпмақсаттылықықпалыодандажоғары

екеніанықталды.Оларөздеріоқып-білгеннəрсеніқаншалықтықолдана

алатынынбілуүшінтестілеуденөтті.Шынмəнінде,берілгенсигналдардың

бəріненемес,жаңбыржауатыныннемесекүнашықболатынынөтежақсы

білдіретінбелгілердітаңдаудұрысекенінбілугетырысты.Бұлсынақтаоқу

кезіндекөпмақсаттыболмағанқатысушыларөзбілгенінқолданғанкезде,

өтежақсыжұмысістеді.Бірақтапсырманыорындапжатқанкездежоғары

дыбыстардыдасанапкөругетырысқанқатысушыларөздерібілгеннəрсені

дұрысқолдануғаоншақабілеттіліктанытаалғанжоқ.

Негекөпмақсаттылароқукезіндетапсырманыжақсыорындап,өзбілімін

қолдануғакелгендеосалдықтанытты?Мидысканерлеунəтижелерібіраз

нəрсеніайқындайтүседі,өйткеніқатысушыныңкөпмақсаттыболу-

болмауынаорай,осытексерудебір-біріненерекшеленді.Алаңдамаған

кезде,қатысушылардыңжадыныдемепжəнесақтаптұратынішкісамай

бөлігіндеүлкенбелсенділікбайқалды.Оныңмаңыздықұрылымыныңбірі–

жадынықалыптастыруғаарналғанқауіптіаймағыретіндежақсыбелгілі

гиппокамп.Біраққатысушыларкөпмақсаттыболғанкезде,олардыңмиы

əдеттіқалыптастыруғақатысатынстриатумдазорбелсенділікбайқатты.

Гипотезаныңбірі–көпмақсаттылықретіндегіоқубіздіңəдет-дағдыларды

қалайалатынымызғакөбірекұқсасоқутүрінеəкелуімүмкін,бірақолалған

білімдіжаңамазмұндақолдануғаикемділігібароқуүлгісіболады.

Балаларменжасөспірімдердің–цифрлықаборигендердіңоқунəтижесін

зерттеуоншатүсініктіемес.Оқудағыкөпмақсаттылықстиліолардың

ақпараталатынын,бірақонықолдануғаазикемділіктанытатынынбілдіруі

мүмкін.Мүмкін,бұлолардыңсыниойлаунемесеқолданудыталапетпейтін

бірнешенұсқаментестілеуденөтуіықтималекенінбілдіретінболар.

Осығанұқсаснəзікəсерлербілудіңқиынекенін,дегенменолардың

ұзақмерзімдімаңыздылығынанəріқарайзерттейтүсуүшіндеөтемаңызды

екенінаңғартады.

ФИЗИКАЛЫҚДАМУ

Технологияменқоршалғанжəнеуақытыныңбасымбөлігібосемес

цифрлықаборигендерсəлбасқашафизикалықдамубайқатуыдамүмкін.

Ұйқыныңбұзылуыменсеміруқаттыалаңдатады.

Ұйқырежимі

Джейсонныңтүнгі10шамасындағы,оныңықтималұйықтаууақытындағы

жатынбөлмесінелестетіңіз.Смартфонытүнгіүстелдеқуатталыптұр,ал

ноутбукедендежатыр.Комодүстінеқойылғанжазықэкрандытеледидар

бірқабырғаныалыптұр,оныңқасында–ойынприставкасы.Осы

еліктіретінтехнологияларқасындатұрғанда,олұйықтайалама?

Финляндиядажүргізілгенжалғаспалызерттеупайымдағандай,

технологияғаоңайқолыжеткенадамныңұйқысыміндеттітүрдеқана

қоймайды.

Төртіншіжəнебесіншісыныпоқушылары18айғасозылған

зерттеугеқатыстырылды.Ондабалалардыңұйықтауерекшелігіжəне

технологиянықалайқолданатыныбағаланды.Зерттеуанықтағандай,

компьютерқолданғаннемесетеледидарқарағанбалаларбасқаларға

қарағандаазұйықтағанжəнекешжатқан.

Жасыалтыданоналтығадейінгі2000шведбаласықатыстырылғантағыбір

зерттеудеазұйықтағандардыңболашақтакомпьютердіөтекөп

қолданушылардыңжəнемектептіоншаұнатақоймайтынын

айтатындардыңқатарынанболатыныкүмəнсізекенікөрінді.

38

Еңкішкентай

балалартүндеұйықтапкетуденкөпқиналғанжоқ,бірақжасөспірімдерде

ұйқысыздықбайқалды.Олартаң-ертеңоянғандадақиналатынболды,

сосынкөпуақытбойымектептешаршапжүретінеді.

Ұйқысықанбайтынбалаларменжасөспірімдермектептегіүлгерім

мəселесіндеғанаемес,басқакөпшаруадақауіпкежиіұшырайды.Ұйқыдан

айырылаотырып,оларденқоюқасиетінтөмендетіпалады,бұлолардың

қауіпсіздігінеəсеретуімүмкін.Бірэксперименттевиртуалшынайылықты

қолданаотырып,ұйқынышектеудіңжасөспірімдергеқалайəсерететіні

сыналды.Қатысушыларвиртуалшынайылықəлемінежаяужүргінші

ретіндеқатысып,ию-қиюкөшеніқиыпөтпекболды.

39

Сынақалдындаұйқы

көрмегендержолайырыққакелгендекөпаялдапқалды;оларөздерімен

қозғалыстағывиртуалкөліктерарасындаазкеңістікқалдырды;оларқатты

асып-сасқанынайтып,жиіқоңыраушалды.

Бұлмеханизмнақтыболмасада,зерттеукомпьютердіжəнеинтернетті

үздіксізқолданубалаларұйқысыныңсапасынбұзатынынкөрсетеді.Осы

еліктіргішқұрылғыларғаоңайқолжеткізудіңықтималсебебі–жатын

бөлмеде.Кейбірзерттеулерашықкөктүстікомпьютердисплейіменұйқы

циклдерінреттейтінмелатониндепаталатынхимиялықзаттыңөндірілуі

арасындабайланысбарынмеңзейді.Кешкеқараймелатонинəдетте

көтеріледі,бірақашықтүстідисплейлердіңосыгормонды

тұншықтыратынынкейбірзерттеулерайғақтайды.

Бұлонсыздааз

ұйықтайтынбалалардыңмəселесіноданəріқиындататынысөзсіз.Осыны

негізгеалаотырып,ата-аналарэкраналдындағыуақыттыөзбалаларыүшін

ғанашектемегенідұрыс.Олардыңөзініңұйқысыдақанбайқалмаседі.

Балалардыңсеміздігіжәнеденежаттығулары

Компьютералдындасағаттапотыратынбалалардаартықсалмақпайда

болып,семіздікэпидемиясынашалдығама?Балаларсеміздігініңқаттыөсуі

компьютерменсмартфондардықолданудыңөсуінесəйкескеледі,бірақбұл

корреляция–бұлтартпайтындəлелемес.Бізтеледидарқараумөлшерімен

балаларсеміздігініңарасынданақтыбайланысбарынбілеміз,бірақ

компьютердіпайдаланудыңоғандаөззиянынтигізетініəліанықемес.

Мектепжасындағыбалаларқатыстырылғанүлкензерттеудеғалымдар

олардыңтеледидарқараужəнекомпьютерпайдаланудағдыларын

бағалады,сондай-ақолардыңсалмағыменқолындағықыртыстардың

қалыңдығысияқтысеміздіккешалдығудыңбасқабелгілерінқарады.

Компьютерпайдалануменбаланыңнақтысалмағыарасындабайланыс

жоқ,бірақосындайбайланыстыңпайдаболуыныңбелгілерібарекенірас.

Барлықбаланыңтеріқыртыстарыныңқалыңдауыолардыңкомпьютердікез

келгенжағдайдақолдануғаəуестігіменбайланыстырылды.Бұлболса,

олардыңбелсенділігітөмендеп,артықсалмаққадушарболаберетінін

аңғартады.

Ересекбалаларменжасөспірімдергеқатыстынəтижелердетүрліойға

жетелейді.Мысалы,америкалықжасөспірімдердізерттеудекомпьютерді

қолданууақытыменұлдаремес,қыздарсеміздігіарасындабайланыс

табылды.Бірақфиннбалаларықатыстырылғанүлкензерттеудеғалымдар

онбірденонжетіжарымжасқадейінгіұлдарменқыздардықадағалап,

қатысушыларданжəнеолардыңата-аналарынантүрліуақытаралығында

мəліметалыпотырды.

Ғалымдаркөзжеткізгендей,қатысушылар

компьютерқолданғаныжайлыкөбірекайтқансайын,оларартықсалмақ

қаупінеұшырапотырды,бұлқорытындыұлдарғада,қыздарғадақатысты

болды.Оларсондай-ақұялытелефондықолдануменденесалмағының

индексіарасынандабайланысбайқады.

Отырыпістейтінəрекетболғандықтандажəнефизикалықбелсенділік

уақытынжейтіндіктенде,компьютерқолданусеміздіккедушаретуі

мүмкін.Теледидаркөріпотырғандаадамжиітамақжейтінісияқты,

компьютергеқадалуəдетідетамаққажиіқолсоздыруығажапемес.Бірақ

компьютерқолданудыңкейбіртүрлерікерібағыттажұмысістейалады,

яғнибалалардыNintendoWiiжəнефизикалықбелсенділіккежолашатын

инновациялықбағдарламалықжасақтамасияқтытехнологияларарқылы

«фитнес-ойындармен»айналысуүшіндиваннантұруғамəжбүрлейді.

«Фитнес-ойындар»когнитивтідамуүшіндепайдалыболаалады.Бір

зерттеудеалтыжастантоғызжасқадейінгібалаларбірнешекүнбойыкүн

сайынтөрттүрлішаруаныңбіріменайналысты.

Біразуақытбойыбалалар

«фитнес-ойындар»ойнады,ондаоларэкрандағыкейіпкердіқозғалтуға

тырысып,онлайн-шұңқырлардан,жұқартылғанбөренелерденжəнебасқа

дакедергілерденөтуүшінбірорындаирелеңдепжүгірді.Басқаүлгіде

балаларкілемшеүстіндежүгіріптұрып,кейіпкеріналғажылжытып,

марафон,фитнес-ойынойнады.Үшіншібелсенділік–ешқандайфизикалық

белсенділіктіталапетпейтінтартымдывидеоойын(SuperMarioWorld)

болса,төртіншісіөмірлікдұрысəдеттертуралывидеолареді.

Əрбірсабақтанкейінбалалар«фланкер»тестініңбалаларғаарналған

нұсқасыналды,ондаэкранортасындасарыбалықпайдаболадыда,бала

пернетақтаныбасақалып,оныңқайжолғақараптұрғанынкөрсетеді.

Кейбірқатысушыларүшінсарыбалықтыңайналасындабірбағытқақарап

тұрғанбалықтаркөпболды,басқаларындаайналадағыбалықтарбасқа

жаққақарапүймелеседі.«Бұрыс»жолалдындатұрғанбалықтыңбағытын

табуғабіразуақыткерек,алкогнитивтібұзылыстарыбарбалаларүшін

одандакөпуақытталапетіледі.Бұлтестбалалардыңойлануынажəнеөзін

бақылауына,мақсаттытүрдеұстауынакөмектесетінкогнитивтіпроцестері

баратқаруфункцияларыныңшарасыекенірас.Фитнес-ойыншылар

отырғандарғақарағанда,алаяқтыңбалығытестілеуінжақсытапсырды.

Сөйтіп,денежаттығуларысеміздіктенқұтылуғабағытталыпқана

қоймайтынын,оныңкогнитивтідамуүшінқұндықұрамдасбөлік

болатынынкөрсетті.Осындайбағдарламалықжасақтамажаттығуларды

көбейтетінболса,соғұрлымжақсырақ.

ӘЛЕУМЕТТІКЖӘНЕЭМОЦИЯЛЫҚДАМУ

Үйінебаражатып,мектепавтобусынаотырасалып,Софияосыəзірдеғана

қастарынанкетседе,достарыменхатжазысабастайды.Ол:«omgdg53xe»,

–депжазады,онысы«Құдайым-ай,Д.Г.недегентартымды!»(Д.Г.–

автобустағыбала)депаударылады.Сегізіншісыныпоқушысыкүнсайын

жетпісбескежуықхатжазады,оныңішіндеұйықтаралдындасол

достарынақайырлытүнтілейтінбірнешехаттабар.Pewесебінесəйкес,

Софияонтөртпенонжетіжасаралығындағыкөпжасөспірімгеқарағанда

хаттыазжазады,оларболса,күнсайынортаесеппенжүзмəтін

жолдайды.

Достықүлгісі

Интернет,ұялытелефондаржəнесоларғабайланыстытехнологиялар

əлеуметтікдамуменқарым-қатынасқа,əсіресебалаларжасөспірімдік

кезеңгеөтіп,құрдастарыменарадағыдостыққатынасотбасылық

қатынастарғакөлеңкесінтүсіребастағанкездемаңыздыықпалжасайды.

Балаларұшырасатынтехнологиялықортаөтежылдамөзгеріпжатыр,

сондықтаната-аналарға,педагогтармензерттеушілергеуақытағынына

ілесуоңайболыптұрғанжоқ.Мысалы,жасөспірімдертелефон

қоңырауларыменэлектронпошталардантезбойтартып,мəтін

хабарламалардыеңсүйіктіхабаралмасуқұралыретіндежылдам

қабылдады.Қандайқосымшалардыпайдаланыпжүргенінсұрағанда,ата-

аналарынаСофиякөзінтөңкересалады,олүшінөзімендостарықолданып

жүргенқызықтыжаңақұралдардытүсіндіріпжатуауыр-ақ.

Интернетжаңашыққанкездерде,көпмəсележелідебейтанысадамдарды

кездестіруқаупіненемесешынайықарым-қатынастарғакедергікелтіруі

мүмкіннашардостыққатынастардыңдамыпкетуқаупінетəуелдіболды.

Бұлмəселелержоқболыпкетпеседе,Софиясияқты,көпбалалармен

жасөспірімдерөздерібетпе-беттанымайтынадамдарментұрақтыбайланыс

ұстайды.

Шынындада,«байларбайитүседі»гипотезасыболжағандай,əлеуметтік

жағынанəккіжəнекүштіжекебайланысыбарэкстравертжасөспірімдер

интернеттідостарыменбайланысжасауүшінпайдаланабереді,бұдан

олардыңбайланысыбұрынғысынандакүшейетүседі.Он-оналтыжас

аралығындағыголландиялықжасөспірімдергеарналғанзерттеудеғалымдар

оларданинтернеттідостарыменжəнебейтанысадамдарменқарым-қатынас

жасауүшінқаншалықкөппайдаланатынынжəнедостарынқаншалық

жақынсезінгендерінсұрады.Мысалдарда:«Менібірдеңеалаңдатқанын

достарымбілсе,олтуралымененсұрайды»жəне«Достарымөзімдіжақсы

түсінуімекөмектеседі»,–дегеннұсқаларболды.

Өздеріндостарынаөте

жақынсезінуіарқылы«бай»болыпсаналатындарсолдостарымен

əңгімелесуүшінинтернеттіқолданатындардыңөзіболыпшықты.

Бірақəлеуметтікалаңдауыкөпнемесежекеқарым-қатынасжасауға

ұялатын«кедей»жастарнеістейді?Оларөзпозициясынжоғалтама?

Әлеуметтікөтемгипотезасыаңғартатындай,əлеуметтікбеймазалықтан

жапашегетінжасөспірімдеринтернеттіөзқұрдастарыменəңгімелесуүшін

қолданудыдұрыскөреді.Өйткеніоларғабетпе-бетсөйлесуқиын.

Жалғыздықпенқауіптуралыайтқанголландиялықжасөспірімдер,əсіресе

ұлдаринтернеттіэкстраверттергеқарағандасирекпайдаланған,сондай-ақ

оларинтернеттіңмейліншетереңірекжəнемейліншеинтимдіақтарылу

жəнеинтимдікжақындықүшінтаптырмасорынекеніндеайтты.Осы

жасөспірімдерүшіноларжекежағдайдаталқылайалмайтынинтим

тақырыптаржайлыайтаалатынорындарғақарағанда,интернетдостық

қатынастардықолдаудыңқұралыретіндеасамаңыздыемес.Оларонлайн-

əңгімелесудібетпе-бетсөйлесугеқарағанда,«қауіпсіздеу»деп

қарастырады,өйткеніоларөздерінеайтыпжатқанынжақсыбақылайды

жəнежергеқарататынқателерденбойтартаалады.

Онлайн-орталарбетпе-бетжағдайдаоқшауланыпнемесеəлеуметтік

жағынаншеттетіліпқалғанжасөспірімдердіңқонақжайүйідеболаалады.

6-тараудаайтылғандай,онлайн-қолдаутоптарыерекшежағдайларда

адамдарүшінөтемаңыздыболады.Аяғыауырлапқалғанжасөспірімдер

менжасөспірім-аналарқолданатыносындайфорумдардызерттеуоларға

қиындықтыкөтеругежəнежағдайынжақсартуғакөмектесетінэмоциялық

қолдауменақпараталмасудыңкөптегеноқиғасынанықтады.Бірпостерде

былайделініпті:

Мен басқа да адамдардың мен отырған қайықта екенін білгеніме

қуаныштымын,осынымиллион-миллиардретайттым,бірақтағыда

айтамын,осысайтсызменқайдақалғанымдыбілмеседім!Ол–біздің

өміріміздітолықтайқұтқарушы.

Тұлғаныңдамуы

Онлайн-əңгімелесудостарарасындақызыпжатқанда,жасөспірімдер

бірегейлікмəселесіменкүресебастайды.Оларкімдер,ненəрсегесенеді,

оларғақандаймамандықдұрысболады,отбасына,достарғажəнеолардың

мəдениетінеқалайқарағаныдұрыс?ЭрикаЭриксонныңпсихологиядағы

классикалықеңбегіатапкөрсеткендей,бірегейліккежету–бүкілөмірдің

міндеті,бірақол–балаүлкенөміргебараржолдаэмоциялық,əлеуметтік

жəнесексуалдықтұрғыдажетілгенкездегіжасөспірімшақтыңнегізгі

міндеті.Міндетұзақжылдарғасозылуымүмкін,олкездердежасөспірімдер

сынапкөреді,зерттейді,ақыраяғында,өзінееңорайлықорытындыларға

келеді.ДжеймсМарсиябұлсаяхаттатүрлінəтижесібарекімаңызды

элементтіатапкөрсетті(8.1-кесте).

47

Зерттепкөругемүмкіндігіжоқбалалар

өзіннақтыбірдеңегеарнамастан,«бірегейлікдиффузиясына»тапболуы

мүмкін.«Саясатдейсізбе?Жоға,олменіалаңдатқанемес,ешқашан

алаңдағанемеспін»деугеболады.Осыбалаларнұсқаларыжайлыойланып

жатпастан-ақ,өзінеміндеттемеалатынтұлғанысатыпалуүлгісінетап

болуыдаықтимал.Мысалы,Джеката-анасыныңдəрігерекенінайтты,енді

өзідетүсетінжолсолболмақ.

Түрлінұсқалардытынбайзерттейтінбалалар,ақыраяғында,өзіжəне

сеніміжайлыөзібілгеннəрселергенегізделгенміндеттемелердіқабылдауға

кірісіп,соданкейінтұрақты,қанағаттанарлықбірегейліккеқолжеткізуі

мүмкін.Интернеттеоларғатүрлінұсқаныіздеугекөпмүмкіндікбереді.

Зерттеуменайналысатын,бірақсоныіскеасыруғатəуекеліжетебермейтін

балаларшешімдікешеуілдетеберіп,«мораторий»квадрантынатүсіп

қалады.

8.1-кесте.Жасөспірімніңбірегейлікіздеунәтижесінбағалау

ТАҢДАЛҒАНБІРЕГЕЙЛІКМІНДЕТТЕМЕЛЕРІ

Белсендізерттеулер

Жоқ Иә

ЖоқБірегейлікдиффузиясы Қабылдамау

Иә Мораторий Бірегейліккеқолжеткізу

Цифрлықаборигендерүшінпроцессолардыңонлайн-əлеміментығыз

байланысты.Оларчаттарменэлектронпоштаүшінбүркеншікаттаңдап,

əлеуметтікжелісайтындаөзпрофильдерінжасайтындықтан,

жасөспірімдерэкспериментжасайтынорындаржеткілікті.Шынындада,

онлайн-əлемдербірегейлікзертханасыіспетті,ондакезкелгенжастағы

адамөзінқалайсезінетінінжəнебасқаларқалайқарайтынынбілуүшін

түрлікейіпкерлердісынапкөреалады.

ҰлыбританиядағыUKChildrenGoOnlineжобасынажетекшілікеткенСоня

Ливингстонқыздардыңөзпрофиліменкөбірекайналысудыұнататынын

байқады.Мысалы,Даниель:«Оныкезкелгенуақыттаəншейінөзгерте

алатынымүшінжəне[сондықтан]өзіміздіңтүрліқырымыздыкөрсетуге

мүмкіндікберетініүшінқаттыұнатамын»,–деді.Көңіліңіздегідейболмаса,

сіздебəрінбасынанбастайаласыз.MySpace-тегіөзпрофилітуралыайта

отырып,Лео:«Бұрынменойланбастанжасапшығарғанадамөзімеонша

ұнамады,сондықтанқайтабастаймындепшештім.Менжаңаөмірбастар

едім…бұлоңайғой…мағанұнамайтынадамдардаосымекенжайым

болды,сондықтанбəрінбасынанбастаукерекдепойладым»,–деді.

Денесітатуданкөрінбейтінбайкеробразынэкспериментжасапкөргісі

келіп,біраптаданкейінтобырдыжанықаламайтынынтүсінгенжасөспірім

жайлыбірсəтойланыпкөріңізші.Татудыөшіргеннен,профильдіңжаңа

парағынбастауəлдеқайдаоңай.Солайболатұрсада,цифрлықіздерөшіп

кетпейді,алжасөспірімніңтұлғалықізденісіеңбекнарығындағы

жастардыңізінетүсуүшінқайтаоралуымүмкін.WallStreetJournal-дағы

мақаладажазылғандай,Google-дыңбұрынғыбасдиректорыЭрикШмидт:

«Əрбіржасадамкүндердіңкүнікəмелеткетолғансоң,өздостарының

əлеуметтікжелісіндегіжастыққатəнкөзсізəрекеттеріненбастартуүшін,өз

есімінтезарадаөзгертугеқұқықалады».

Негізгіуеб-сайттардыңбасымбөлігіқолданушыларғаөзжазбасынөшіруге

мүмкіндікбереді,ал2013жылықабылданғанКалифорниязаңыныңталабы

бойынша,барлықуеб-сайттыңбастыбетіндекəмелеткетолмағандарүшін

өзжазғандарынөзгертугемүмкіндікберетін«өшіргіш»нүктесіболуғатиіс.

Facebookхабарламаларыөзін-өзіжойыпотыратыннемесежылдам

хабарламалардыжоятынбағдарламақұралдарыдашығыпжатыр.Мұндай

қадамдарпайдалыболғанмен,оларжасөспірімдергецифрлықіздіоңай

өшіріптастауғаболадыдегенойғажетелеуідемүмкін.Біркездері

онлайндахабарламаларнемесесуреттер,негізінен,«тұмсатабиғатта»

жасалатын,ондаоларсуреткетүсіруге,қайтаорнатуға,қайтажолдауға

немесекезкелгенуеб-сайтқажүктеугеболатынеді.Алушыашып,қарап

біткенсоңонсекундтанкейінжоғалыпкететінSnapchatсуреттерідекез

келгенжылдамойлайалатыналушыүшінсақтауғаоңай.

Жасөспірімдердіңбасымкөпшілігіонлайндаөзібілетінадамдарменқарым-

қатынасжасайтындықтанда,оларонлайн-тұлғажасағанкезде,шынайы

өмірденөтеалыстапкетугеқұлықтыемес.Кейдеолармүлдежаңакейіпкер

ойлаптауып,маскарадұйымдастырады.Олардыңкейбіреуі

киберқорқытудың(кейініректалқыланады)бірбөлшегіретіндежасалған,

кейбіреулері–бірегейліктіэкспериментжасаудыңорашолақ

талпыныстары.Олароныбіразуақыттансоңтастапкетеді,бұлəрекет

əлеуметтікжелілерденеліктенжасандынемесеқараусызқалған

миллиондағанпрофильдіңбарекенінтүсінугекөмектеседі.

Онлайн-орталардыңадамныңашылуынажəнееркіндігінежолашатыныда

тұлғаныңдамуынаəсеретеді.Бірзерттеудеғалымдаркейінгі

жасөспірімдердіңбасымбөлігімораторийжағдайындаекенінжəне

олардыңFacebook-те«ақтарылумəдениетін»көрсететінінанықтады.

Мүмкін,Facebookмораторийжағдайындағыжасөспірімдерүшінтартымды

орынболар,өйткенібұлжеліоларғаеркінэкспериментжасауғамүмкіндік

беретінбірегейлікзертханасынұсынады.

Бұлқатысушыларөздерінің

онлайн-профиліменжазбаларышынайы«менін»көрсетебермейтінін,

өйткенішынайы«мен»өзгереберетінінжадынатұтқанболукерек.

Олардыңбіреуі:«Бұлсіздіңбарлықуақыттағыөзіңіземесекеніанық;ол

барлықжағдайдыанықкөрсетпейді»,–дегенібар.

Əлеуметтікжеліосыжасөспірімдердіңбірегейлігідамуындамаңыздырөл

ойнайтыныанық.Зерттеугеқатысушылардыңбірі:«Цифрлықөмірімді

шынайыөмірімненқалайбөлудібілмеймін»,–дейді.Мүмкін,ендібөлу

мүмкінемесшығар.

Қысқарғанконтекстбойыншабағдарлау

Əлеуметтікжелілердегіқысқарғанконтекстіжиішатастырыпжатады.Мен

бұлтуралы2-тараудағыəсерқалыптастырутуралыбөлімдеайтып

өткенмін.Жүздеген«досыңыз»–өтежақынынаналысқатынастағыға

дейінгіжəнежұмысберушідостарыңызбаркезде,аудиторияңыздың

көңілінкөтеретін,жекетұлғаңыздыəйгілейтінжəнекейадамдартіл

тигізбейтіндейақылдыжазбанықалайжазасыз?Жауапбіреу-ақ:бұлөте

қиын.Бетпе-бетжағдайдасізаудиторияңыздыңнеайтып,неқойғаныңызға

қалайреакциябілдіретініннақтыелестетеаласыз.Жүздегендосыңызды

жəнесеріктесіңіздісұрыптайтынқұралдарбарболсада,мəселекөпеңбекті

қажететедіжəнежиіқателестіреді.

ОнбіржастағыСьюзиөзініңатасыменəжесінежəнедосына

хабарламалардыбіріненкейінбірінжөнелтіпжатқанынқарастырып

көрейік.Зерттеушілероныңпернетақтаменжазуерекшелігінбақылап

отыр:

Апмен атама,Бізүйге аман-есенжеттік.Хелен өзінің алқасынадән

ризажәнеалғысжаудырыпжатыр.Қаттырақаттанғанымызүшінде

рақмет. Бізді күткендеріңіз үшін де тағы бір рақмет, Сьюзиден

ықыласқатолысәлемХХХХ

Көшуқлйбоватыр?мен сеніңжаңаүйіңқшндұрысталатынынкүтіп

жүралмаймын,сеністепбіткенше!!!Devilduck-тан

Сьюзиәлеуметтікжелідежазарболса,неайтареді?Аудиториянысұрыптау

үшінайтарлықтайтанымдықресурстаркерек,алондағықатысуқұқыжалпыға

ортақ.БұлкейбірмәліметтербойыншаFacebook-тіқолданудыңжасөспірімдер

арасынданегежылдамтөмендепбаражатқанынтүсіндіругекөмектеседі.2011–

2014жылдараралығындаFacebookқолданатынонүш-онжетіжасаралығында

жасөспірімдерсаны13,1миллионнан9,8миллионғадейіназайды–құлдилау

25 пайыздан да асады. Facebook желісіндегі өте жылдам өсіп бара жатқан

демографиялық аралық – орта жастағылар мен одан жоғарыдағылар. Осы

уақыт аралығында жасы елу бестен жоғары қолданушылар саны 52-ден 80

пайызғадейінкөбейді.

Киберқорқыту

Флоридадаонекіжасарқызкибербұзақылардыңзорлығынатапболғансоң,

қараусызқалғанцементзауытыныңмұнарасынансекіріпкетті.

Қылмыскерлер–онекіжəнеонтөртжастағыекіқызоғанөзінеқол

жұмсауғаитермелейтінхабарламаларды,атапайтқанда,қолыналмаспен

тілгенқыздыңсуретінжиіжіберіптұрған.Өзəрекеттеріүшінолартіптіде

ұялғанжоқ.Біреуі:«Иə,ik[менбілемін,Iknow],менРЕБЕККАНЫүнемі

қорладым,соданкейінолөзінөлтіріптастады,бірақIDGAF[түкіргенім

бар,Idon’tgiveaf**k!]»–депхатжолдады.

Цифрлықтехнологиялардəуіріндегіқорқытудүниежүзіндегімектептерде

бетпе-бетболатынқорлауларданмүлдебөлек.Бастыайырмашылық–

қылмыскердіңқұрбандықайжердежүргенінеқарамастан,тəулікбойы

қорлайалатынында.Дəстүрліқорлауамалдарынегізіненмектептенемесе

мектепавтобустарындаболса,киберқорқыту–24/7құбылысы.Бұзақы

мəтіндержіберіп,қорлайтынуеб-сайттаржасайды,фотоларжүктеп,

зияндыақпараттыбірнешеайбойыкүн-түндемейтаратабереді.

Екіншібастыайырмашылық–киберқорқытудыңықтималаудиториясыөте

кең.Бұзақықорлайтынсуреттіонлайнтарататынболса,олбіртүнішінде

мыңдарменмиллиондарғажетеді.Олешқашанжойылмайды,сондықтан

құрбанадамайданайға,жылданжылғақорланыпжүруімүмкін.Мектеп

ауласындақорлаудыбірнешеадамғанабайқауыықтимал,сондықтан

куəгероныұялытелефонынажазыпалып,кəдімгіқорлауға

киберқорқытудықоспайтынболса,құрбандыайғақтаукөпсозыла

қоймайды.

Үшіншіден,киберқорқытуонлайн-байланысконтексіндеболады,мұнда

психологиялықфакторларбіздіңонлайндаөзіміздіжалпықалай

ұстайтынымызғадаəсеретеді.Қылмыскерлеркөпжағдайдаөзінаноним

сезінеді,негізінен,бұлшынындадасолай.Ортамектепоқушылары

арасындағыүлкенсауалнамадаоқушылардың11пайызысоңғыекіай

ішіндекемдегендебірреткиберқорқытуқұрбаныболғанын,оның

жартысықылмыскердіңкімекенінбілмегенінайтты.

Жалғаспалызерттеулеркөрсеткендей,жасөспірімніңанонимдіккеқатысы

оныңкиберқорқытудықолдайтынын,соданкейінсондаймен

айналысатындардыңбіріболатынын-болмайтынынболжапбереалады.

Жасөспірімдероқужылыаясындатөртретсауалнамағақатысты.Онда

«орташаэлектронхаттардынемесемəтінхабарламалардыжіберуоңай,

өйткеніменбөтенадамменбетпе-беткездеспеймін»жəне«электрон

хаттардыеңбексіңіргенадамдарғажіберудіңешсөкеттігіжоқ»деген

жауаптардаболды.Зерттеушілержелідеболғандаөзінанонимсезінгендер

киберқорқытуғадұрысқарап,оныменөзбетіншеайналысуғада«кетəрі»

болмағанынбайқады.

Жауапкершіліктітөмендететіндіктенде,анонимхабарламалардыдемейтін

мобилқосымшалардыңкиберқорқытуменбайланысыбар.Мұндағысебеп–

оларжауапкершіліктітөмендетеді.Осындайкүмəндіқосымшаларкөбейіп,

танымалдығытөмендепкеледі,кейбірелдероларғатолықтыйымсалыпта

үлгерді.

Анонимдікэффектісініңкүшейтілуі–əншейінарақашықтыққана.

Кибербұзақыларөздерінжазаданқауіпсізбіздепесептейді,соның

нəтижесіндееркіндікөтеқауіптімінез-құлықтуындатуымүмкін.

Қылмыскерлерқұрбанныңреакциясынбақылайалмайды,сондықтанжаны

ауырыпжатқанадамғааяушылықбілдірмейтініөз-өзінентүсінікті.

Куəгерлердеқұрбандыбақылайалмайды.Оларқұрбанныңненəрсеге

душарболғанынбайқайалмайды,сондықтанараласақоюғаасақұлықты

болақоймайды.Шындығында,олармұрыннанбірұруменцифрлықмəтін

жолыарасындаүлкенайырмашылықбардепсанап,салдарынбұрмалай

салуыдамүмкін.

Киберқорқытуқаншалықкеңтаралған?Бірнешезерттеудішолақарағанда,

жастардың10–40пайызыөздерінонлайндабіреулердіңқорқытқанымəлім

болған,ал7–11пайызыөздерініңəлдеберулердікиберқорқытуға

ұшыратқанынайтқан.Түрлізерттеулердегібағаларбір-біріненқатты

ерекшеленеді,бұлқұбылыстыңішінарақалайанықталып,өлшенетініне

байланыстыболсакерек.Ұлбалаларөзқұрбандарындəстүрліамалдармен

қорқытады,бірақкиберқорқыту–қыздарғаұнайтынагрессияныңжанама

түрі.Зерттеулеркөрсеткендей,кибербұзақыболатынқыздарменұлдардың

саныəртүрлі,кейдеосыбағытқабойұрғанқыздардыңсаныкөпболып

шығады.Орталаумектеп–киберқорқытушырқаушыңынажететінуақыт,

оданəріолортамектептежəнеколледждеазаятүседі.

Онлайн-орталарбелгілібіртұлғалықерекшелігі,əсіресеэмпатиясыжоқ

балалардыңқорлау-қорқытукөрсетуінекөпжолашуымүмкін.Өзін-өзі

өлтіргенқызжайлыфлоридалықжасөспірімніңешшімірікпейкөзқарас

білдіруікиберқорқытудыңқаншалықжиіркеніштіболатынынкөрсетеді.

Оларкөпжағдайдақұрбанөздерініңжынынатигендіктен,өзіалғанжазаға

лайықтыдепсанайды.Кибербұзақылардыңнарциссизмідеерекше,олар

өздерітуралыасажоғарыойғабекіп,басқалардыжекепайдасына

жаратқысыкеліптұрады.Алқұрбандардыңзоркүйзеліскетапболып,

өздерінтөменбағалайтынытаңданарлықнəрсеемес.Шынмəнінде,

киберқорқытуғаұзақуақытарнаудыңқұнышынындадажоғарыболуы

ықтимал.

Ересектержастардыкиберқорқытуданқалайқорғайалады?Көпуақыт

бойыата-аналарбұлтуралыбілмейді,өйткенібалаларменжасөспірімдер

айтпайды.Кейбіржастарата-аналарықалайқолданудыбілмейтін

коммуникациялықтехнологиялардыөзбетімізшебасқаруғамүмкіндігіміз

болуғатиісдепсанайды.Оларшағымайтудыдабалалықдепойлайды

немесеата-аналартехнологияныəріқарайқолдануғатыйымсаладыдеп

қорқады.Ұялытелефоныналыпалунемесеқұпиялықтыңшектеу

параметрлерінорнату–құрбандықорғаудыңрадикалтəсілдері,бірақолда

ешжағдайдакиберқорқытудытоқтатаалмайды.Құрбанендіжеккөрінішті

хабарламалардыкөреалмайтынболсада,басқалароныбұзақытаратқанкез

келгенкемсітетінсуреттерменвидеороликтерденкөреді.Басқалардың

көретінінбілмегендіктен,құрбанныңқорқынышытеккөбейебереді.

Өзбалаларыныңонлайнданеістейтінін,қандайқызметтерді

пайдаланатынын,олардыңқұпиялықтыреттеуіқайдеңгейдеекенінжəне

олардыңбасқаларменқалайсөйлесетінінкөбірекбілсе,ата-аналарда

киберқорқытуғақарсытұруғакөмектесеалады.Оларжанашырлықты

құптапжəнекиберқорқытудыңқауіптілігінерекшелепкөрсетеотырып,

оларжастардыосыкүнсайынөсіпкележатқанпроблемағақарсы

дайындайды.Жастароныңсалдарытуралыата-аналарынанғанаемес,

мектептенжəнеқұқыққорғауоргандарынанбілугетиіс.Жаңатехнологияға

баяубойүйретседе,АҚШ-тыңзаңшығаруоргандарыэлектрон

құралдарынпайдаланумəселесіндеоқушылардымектепсыртындада

тəртіпкешақыруғамүмкіндікберетінзаңдардықабылдапжатыр.

СЕКСУАЛДЫҚДАМУ

Дамудыңбасқабарлықсалаларындағысияқты,интернетжасөспірімдердің

жыныстықжетілуінеорайоңда,терістебағыттарұсынады.Біржағынан,

жастарата-аналарыменталқылайалмайтынжыныстықжетілу,көбею,

жүктіболу,гомосексуализм,жұқпалыауруларжəнебасқадатақырыптар

туралыкөпдеректербілеалады.Əрине,бұрысақпаратөтекөп,дегенмен

мектептероқушыларғаонлайн-ақпараттыңсапасымендəлдігінбағалап

көмектесуүшінақпараттықсауаттылыққакөпназараударыпжатыр.

Жасөспірімдерұялутұрғысынанқарағанда,қаупіаздепсанайтын

романтикалыққатынастардыкоммуникациялықтехнологияларарқылы

зерттейалады.ОнбесжасарДжарродтыңайтуынша,бигешақырудан

немесехатжазудангөрі,қыздыңдемалыстағысуретінелайкбасасалу

əлдеқайдажеңіл.Қызлайктыелемесе,бұлоныңортақештеңеге

ұмтылмайтыныныңбелгісіболсакерек.Джарродтыңкөңілкүйітүсері

сөзсіз,бірақол,еңбастысы,бетпе-бетнемеседостарыныңкөзіншеқыздан

терісжауапалғанжоқ.

Романтикалыққызығушылықтыонлайн-ортаменбайланыстырудың

қиындығыкөп,сондықтанжасөспірімдерүнеміөзгеріпотыратын,нəзік

белгілергеүнемібасауыртады.Келушілермəтінхабарламалардықалай

«түсіндіругеболатыны»туралысұраққоятынHeTextedуеб-сайтындабір

қызөзісөйлескенбаланыңөзмəтінхабарламаларыннүктелерменаяқтай

бастағанынқорқажеткізді.Қызмұныңбəрібаланыңашулынемесе

абыржулыекенінендепойлады,дегенменбасқақолданушылардандакеңес

алғысыкелді.Негебаласөйлемдерінкөзқысумен-;)немеселеп

белгісімен,тіптіешбелгіқоймай-ақаяқтамай,нүктелергежүгінді?Сұрақ

пікірталастудырды,бірақмəмілегеқолжеткізілгенжоқ.

Интернеттебалаларменжасөспірімдердікиберқорқытусияқты,еркін

онлайн-орталаржолашатынқызықтынəрселергееліктіреді.Оныңнегізгі

мысалы–секстиң(сексуалдықбелгісібархабарламаларжолдау).

Секстиң

«Sex»жəне«texting»сөздерініңқосындысынаншыққансекстиңнеологизмі

2000жылдардыңбасындакеңінентанылдыжəне2012жылыМерриам-

УебстердіңЭнциклопедиялықсөздігінеенді.Оғанбірұялытелефоннан

екіншісінесексуалдымазмұндағыхабарламалардынемесесуреттерді

жолдаукіреді.Қауіптіселфилерөтетанымалжəнеоныəсіресеқолды

ұзартатын«селфи-таяқша»көмегіменжалғызжүріптүсіруоңай.Сөйтіп,

қолданушыкезкелгенбұрыштанкадрұстайалады.Мобилқосымшалар

суреттіөзгертудіөтежеңілдетті.Соңында«жөнелту»нүктесінбассаңыз

болды.

Секстиңніңтаралуынанықтауқиын,дегенменбірнешесауалнама

қорытындыларынбіріктірунəтижесіндеАҚШ-тағыкəмелеткетолмаған

жастардың2,5-тен21пайызғадейінгілерікемдегендебірсекстжолдағаны

анықталды.Алсексталғандарсаныайтарлықтайкөп,əсіресеересек

жасөспірімдералған.Онжетіжастағыбалалардың30пайызыкемдегенде

бірреттымашықсексуалдықхабарламаалғанынайтқан.Ересектер

арасындасекстиңкеңінентаралған,тіптібарлықжасдеңгейіндегіəйелдер

еркектергеқарағанда,секстиңтуралыкөбірекайтады.

Секстиңдізерттеулердіңбасымбөлігіндебастыназароныңөтекері

нəтижегеəкелуімүмкінəумесерлікмінез-құлықретіндегіүлкенқаупіне

аударылады.Оныңбірмүмкіндігі–алушыбасқаадамдарменфотонемесе

видеоалмасатынкиберқорқыту.Огайоштатыныңорталаумектебінде

оқитынқызөзініңжігітінежалаңашсуретінжолдады,бірақекеуіекібөлек

кеткенсоң,баласуреттіэлектронпоштаменжіберді.Онысыныптастары

жезөкшедепатайбастады,қызқарсылықбілдірсе,онысын«жезөкшенің

масқарасы»деді.Қаттыкүйзеліпжəнесыныптастарыныңкелекесінен

қорқып,жасөспірімсабаққақатыспайтынболды.Ақырсоңындаоласылып

өлді.

Тағыбірқауіп–секстиңдіараластырутəсілдеріарқылықылмысқатарына

жатқызатынқұқықжəнезаңжағынан.Жиібайқапжүргеніміздей,заңдар

заманауитехнологияларғанемесежастардыңүдерістерінесайкелмей

жатады,алқұқықтықжүйелержастарарасындағысекстиңменкүрескеаса

дайынемес.Қаталзаңдарғасəйкес,балаларпорнографиясынтаратуға

қатыстықаталжаза,түрмегеқамаужəнесексуалдыққылмыскерретінде

тіркеудіқарастыратыністеркөптепқаралыпжатыр.Кеймемлекеттер

жастарсекстиңінетікелейқатыстызаңдарқабылдайбастады.Бұлзаң

шығарушыларменпедагогтармəлімдегендей,балаларпорнографиясы

туралызаңдардыңдұрыскелмейтініненжəнеолардыңжазасытым

ауырлығынанболсакерек.Басқаларқысқартылғанжазақолдануəдісін

таптынемесесекстиңменайналысқанжасөспірімдербалалардықанайтын

онлайн-бұзақыларментоптасыпкетпесүшінбілімберудіталапетті.

Осығанқарамастан,штатзаңдарыбір-біріненқаттыерекшеленеді,енді

федералдықзаңғасəйкес,кəмелеткетолмағандарайналысқансекстиң

заңсыздепсаналадыжəнеолүшінқаталжазалануымүмкін.

Қауіптісезініпотырсада,жасөспірімдернеліктенсекстиңменайналысады?

Студенттеролардыңнегесекспенкəмелеткетолмайайналысқанын

сұрағанда,44пайызымұның«романтикалықайрықшасеріктеспенортақ

қызығушылығына»байланыстыекенінайтқан.Жыныстықжетілуменбірге

жақындықпенромантиканыңкүштіқажеттігікеледі,алсекстиң

серіктестердіңосындайқауіптіжаңалықтардытеріспайдаланыпкетпес

үшінбір-бірінесенетінінкөрсетуімүмкін.

Оларайтқантағыбірсебеп–«өзімромантикалыққызығушылықтанытқан

адамғаəсерқалдыру/ойнап-күлу».Құрдастарыныңқысымынайтқандарда

болды,бірақбұлсебептіңайтқандардың1пайызығанаонымаңызды

фактордепсанады.Оларөздерінесекстжібергенадамға«жауапберуге

мəжбүрболғанын»сезінгенінайтты.Сауалнамаданшығатынтағыбір

қорытынды–қатысушылардыңтымазбөлігіғанаөздерініңжасөспірімдік

секстиңініңтеріссалдарытуралыайтуы.Бірақолардың71пайызы

кемсітуден,дақтүскенабыройданжəнеқорлауданжапашеккенбіреуді

білетіндеріндеайтқан.Олардыңбасымбөлігізияншекпеседе,көбі

секстиңніңбалаларпорнографиясытуралызаңарқылықудаланатынын

мүлдебілгенжоқ.Оларкейінғанасекстиңніңқауіптіəрекетекенін

мойындады.

Кейбіреулердіңайтуынша,мəмілелісекстиң–цифрлықтехнология

дəуіріндежасөспірімдерүшіндежақындықтыбілдірутəсілі.Біраққатал

құқықтықшектеуменкиберқорқытудыңболуықтималдығынескерсек,

мұндайанықтамажастарбағалайқоймайтынөтеүлкенқауіпекенін

аңғарамыз.

Порнографияжәнеонлайн-жыртқыштар

Балалардыпорнографияданқорғауқоғамүшінəрқашанбастыбасымдық

болыпкеледі.Ол–өтеқиынкүрес.Порносайттартымкөп,олардың

сілтемелеріжарнамаларда,электронпоштадағыспамда,туиттерде,

əлеуметтікжелілердегіжазбаларда,мəтіндердежəнемобилқосымшаларда

өріпжүр.Зерттеулеркөрсеткендей,жастардыңбасымбөлігіата-аналарына

айтақоймасада,онлайндапорнографияменəркездеұшырасқаныкүмəнсіз.

Мысалы,тоғызжəнеонтоғызжасаралығындағыжастарменолардыңата-

аналарықатысқанUKChildrenGoOnlineзерттеуінде,жастардың57

пайызыонлайн-порнографияныкемдегендебірреткөргенінайтқан.

Қатысушылардыңбіразбөлігіөздерінекейдеонлайнчаттарда,электрон

поштада,жылдамхабарламаларданемесемəтіндердеорынсызсексуалдық

хабарламажазылып,əлімжеттікболыптұратынынхабарлаған.Онлайнға

аптасынакемібірретшығыптұратынұлыбританиялықбалалардыңүштен

біріөздерініңосындайжайсызтəжірибегетапболғанынжеткізген.

Дегенмената-аналарбұлоқиғалардыңқаншалықжиіболатынынамəнбере

қоймайды.Ата-аналардың16пайызығанаөзбалаларының

порнографияменұшырасқанынайтқан,ал7пайызыперзенттеріонлайнда

қандайдабірсексуалдықəлімжеттіккетапболдыдепсанайды.

АҚШжастарынақатыстытүйіндеосығанұқсайды.Телефонарқылыон-он

жетіжасаралығындағыжастарарасындажүргізілгенрепрезентативті

сауалнамадақатысушылардың42пайызысоңғыжылыонлайн-

порнографияықпалынатапболғанынайтқан.

Барлықықпалқалаулыбола

бермейді,əрине.Телефонарқылысауалнамадапорнографияменұшырасқан

жастардыңүштенбірі–негізінен,ұлбалалар,ересектергеарналған

сайттарғаəдейікіргенінайтқан.

Бұлықпалжастарғақалайəсеретеді?Еуропадажүргізілгензерттеуде

ғалымдартоғыз-оналтыжасаралығындағымыңдағанбаланысауалнамаға

тартып:«Сеніңжасыңдаинтернеттеқандайнəрселерадамдарды

мазалайды?»–дегенбірғанасұраққойды.Барыншаəділжауапберуүшін,

балаларжауаптарынпараққажазып,оныконверткесалды,сондықтаната-

аналарыда,сауалнамаалушыдаолардыңпікірлеріменбайланысаалмас

еді.Балалардың38пайызыбірнемесебірнешеқауіпбарынайтқан,оның

əрбірбесіншісіпорно-графияныатапөткен.Басқақауіптіңбəріненосы

порнографиякөбірекболыпшықты.Оларжазғанжауаптыңкейбірмысалы

мынадай:

Секс ұсынатын қорқынышты суреттер, қорқынышты видео мені

шынындадаалаңдатады.

•Бала,11жаста,Словения.

Менің ойымша, менің жасымдағы балаларға онлайн-жарнамадағы

сияқты,әйелдердіңжалаңашсуретіқажетемес,оларменіздемейтін

кезде, мысалы, электрон поштамды тексеріп жатқан кезде уеб-

сайтташығакеледі.

•Қыз,15жаста,Италия.

Бұл зерттеудің таңғалдырарлық нәтижесі – балалар жазып көрсеткен

қауіптердің шексіз әртүрлілігі болды. Киберқорқыту, лас тіл, вирустар,

алаяқтық, онлайн ізге түсу, YouTube-тағы қатал және қанқұйлы видеолар,

қорлауғаұшырағанжануарларсуретіжәнет.б.–міне,қауіптертізімі.Әрине,

балалардың онлайн-қауіптер туралы толық ортаға салғаны және оларды не

нәрсе қатты алаңдататыны көп ересек адамның елестете алатынынан да көп

екенісөзсіз.

Сəлоңжағытуралыайтсақ,бағдарламалықсүзгіарқасында

порнографияныңбалаларғаеріксізықпалысəлтөмендейді.Соныменқатар

АҚШ-таон-онжетіжастағыбалаларарасындажиіөткізіліптұратын

Жастаринтернетініңқауіпсіздігізерттеуініңмəліметібойынша,сексуалдық

бағыттағыеріксізонлайн-əлімжеттіктербірте-біртеазайыпбарады.2000

жылықатысушылардың19пайызыосындайжағдайлартуралыхабарлады,

яғниөздеріқаламағанкездесекстуралыайтуғамəжбүрлеунемесебіреу

сексуалдықмазмұндағыақпаратсұраса,балалардыңмұндайсұрақтарға

жауапбергісікелмейтінітуралыоқиғаларайтылды.Бұлкөрсеткіш2005

жылы–13пайызғадейін,2010жылы9пайызғадейінтөмендеді.

Жалпыалғанда,балаларменжəнежасөспірімдерменосындайқатынас

жасайтынадамдарашықчаттаұшырасыпқалатын,жалғызбалалардың

отырғанжерінаңдитын«интернет-жыртқыштар»,яғнибейтанысадамдар

емес.Оныңорнынабалаларжүзбе-жүзтанитын–жасадамдармен

таныстарадвокаттарғаайналыпбарады.Көпұсынысадамдарбір-бірін

білетінəлеуметтікжелілераясындаайтылатынсияқты.Баланыңдостық

желісінде«досемес»бірнемесеекіадамболуымүмкін,оныата-аналарда

тіксініпқабылдайды.

БАЛАНЫҢДАМУЫЖӘНЕИНТЕРНЕТ:ЖАҚСЫДАНҮЙРЕН,

ЖАМАННАНЖИРЕН

Қоғамменбаспасөзинтернеттуралыжəнеоныңбалалардыдамытудағы

орныжайлыүнеміақпараталмасыпотырады.Киберқорқытудыңқайғылы

оқиғасынемесебалаларпорнографиясынтəркілеужаңалықтардыңбас

тақырыбынаайналады,баспасөзөзініңтəулікбойғыжаңалықтар

таспасындабассұғуғаболатынбұрыштардыңбəрінтінтеді.Балалары

зардапшеккенотбасылардыңқайғысынабізшынжүректенортақтасамыз,

сөйтіп,балаларменжасөспірімдергеқарсыкөбейіпкележатқанонлайн-

қауіптергепедагогтарменсаясаткерлердіңназараударуынталапетеміз.

Бірақбізинтернеттіңбаланыңдамуынатөндіретінқаупінеқатысты

моральдықбайбаламдытымкөбейтіпжібергенжоқпызба?Ойғатезкеле

қоятындықтандаоқиғаныңболумүмкіндігіжайлытопшылайтынымыздай,

адамдаркөпжағдайдақолжетімдіккебейімдіктанытады.Киберқорқыту

салдарынанөзіне-өзіқолжұмсағанқайғылыоқиғатуралыоқығансоң,біз

осыоқиғаныңболумүмкіндігінжəнешынайықауіптердіңқаншалық

жоғарыекенінасырабағалаймыз.

Бұлбалаларинтернеткекіргенкезде,ешқандайқауіпжоқдегенді

білдірмейді.Осытараудаайтылыпөткеннəрселерденбөлек,интернеттің

барлыққолданушысықауіптерменбетпе-беткеледі.Вирустар,спам,

фишиңжəнеізгетүсу–онлайн-тəжірибеніңбірбөлігі.Сондықтанбалалар

өзінжəнекомпьютерінқалайқорғаудыертебастанмеңгеругетиіс.

Интернет1990жылдарғақарағанда,əлдеқайда«жабайыБатыс»емес,

қазіргікездеондақатаңкоммерциялықмүдделерменөтекүрделібизнес-

стратегияныңдəуреніжүріптұр.FacebookпенTwitter-денбастап,Candy

CrushSaga-ғадейінгібарлық«тегін»қызметтерқұпиялықүшінөз

шығындарынбəрібіршығарады.

КейіпкеріClubPenguinнемесевиртуалүйжануарыболсада,балалар

виртуалөмірдіңқызықтарынжақсыкөребереді.ZyngaөзініңPetVilleдеп

аталатынтегінойынынтоқтатутуралыбизнес-шешімқабылдағанкезде,

небарыекіаптабұрынғанахабардаретті.Бірнешежылбойыөздерінің

виртуалүйжануарларыналаңдардаөбектепкелгенойыншыларашуланып,

ызасынтөгіпжатты.Біранабылайдепжазды:

АутизмменауыратынұлымекеумізекіжылбойыPetvilleойынынбірге

ойнадық. Бұл – екеуміз бірігіп істей алатын нәрсе еді және бізді

ерекшеқуанышқа бөлейтін-ді. Соңғыойынымыздыойнағанкезде, көз

жасымыздыңекібетіміздіжуғанын«адамдар»көрсеекендептілеймін.

Біз тіпті суретке де түсіріп алдық. Менің ойымша, ақша бәрінен

жоғары.

Дегенмен балалардың интернетке қосылуын шектеу оларды көптеген

жағымды әсерлерден және олардың дамуына әсер ететін үлестен құр

қалдырады.Шектеусізжәнеқатаңшектеуліқолжетімдікарасынандұрыстепе-

теңдіктабу–ата-аналарменпадагогтардыңжұмысы.Олардыңқолындасүзгі

жасауға арналған бағдарламалық жасақтама, парольдер және техникалық

бақылаудың басқа да түрлері бар. Мысалы, мектептер өз компьютерлерінде

YouTube-ке кіру мүмкіндігін жиі шектейді, бірақ зерттеулер көрсеткендей,

оқушылар үйіне келе салысымен, YouTube көңіл көтеретін немесе үй

тапсырмасын орындайтын сүйікті орынға айналып жүре береді. Осындай

шектеу арқылы YouTube-тің негізгі иесі Google компаниясы «Мектептерге

арналғанYouTube»енгізді.Ондамектептерсайттыңоқуматериалдарынакіру

мүмкіндігінпайдаланадыда,YouTubeмазмұныныңқалғанбөлігінбұрынғыша

сүзгіденөткізебереді.

Балаларқауіптіортағакірудіңалдыналуғаарналғантехникалық

амалдардыайналыпөтутəсілдерінжиітауыпалады,сондықтанбілім,

таныстықжəнеқарапайымережелерүнеміөтемаңыздыболабермек.

Мысалы,кейбірата-аналарұйықтаралдындаұялытелефондармен

ноутбуктердіңжатынбөлмедентысжердеболуынқадағалауүшін«енгізу»

тəртібінорнатыпқояды.

Ақыраяғы,ата-аналарбалаларыныңинтернеттіқалайпайдаланатынын,

қандайсайттарғакіріп,кімдерменсөйлесетінінбілудіертерекбастауға

тиіс.Балаөсетүскенсайыната-аналарбалаларынақауіптерденсақтануды

үйретеалады,сөйтіп,баланыңсондайжағдайғатапболғандаасып-

саспаудыжəнеата-анағақашанайтуқажеттігінбілетінінесенеді.Иə,қауіп

жоқемес,интернетбаладамуыныңжағымдыбөлшегіболыпқалуүшін

онытөмендетугедеболады.

ҚОСЫМША

1. Prensky, M. (2001). Digital natives, digital immigrants, Part 1. On the

Horizon,9(5),1-6.doi:10.1108/10748120110424816

2.Matyszczyk,C.(2011,October13).1-year-oldthinksamagazineisabroken

iPad. CNET. Retrieved August 3, 2014, from www.cnet.com/news/1-year-

old-thinks-a-magazine-is-a-broken-ipad/

3. Bronfenbrenner, U. (1977). Toward an experimental ecology of human

development.AmericanPsychologist,32(7),513-531.

4.Rideout,V.J.,Foehr,U.G.,&Roberts,D.F.(2010).GenerationM2:Media

intheLivesof8-to18-Year-Olds.Retrievedfromhttp://kff.org/other/poll-

finding/report-generation-m2-media-in-the-lives/

5. Madden, M., Lenhart, A., Duggan, M., Cortesi, S., & Gasser, U. (2013).

Teens and Technology 2013. Pew Research Center. Retrieved from

www.pewlnternet.org/files/old-

media//Files/Reports/2013/PIP_TeensandTechnology2013.pdf

6.Thompson,D.(2014,June19).Themostpopularsocialnetworkforyoung

people? Texting. The Atlantic. Retrieved from

www.theatlantic.com/technology/archive/2014/06/facebook-texting-

teens-instagram-snapchat-most-popular-social-network/373043/

7. Blackwell, C. K., Lauricella, A. R., Conway, A., & Wartella, E. (2014).

Children and the Internet: Developmental implications of web site

preferences among 8- to 12-vear-old children. Journal of Broadcasting &

ElectronicMedia,58(1),1-20.doi:l0.1080/08838151.2013.875022

8. Protalinski, E. (2012, April 12). 38% of kids on Facebook are under the

minimum age of 13. ZDNet. Retrieved August 11, 2014, from

www.zdnet.com/blog/facebook/38-of-kids-on-facebook-are-under-the-

minimum-age-of-13/11745

9.Harrison,C.,Lunzer,E.A.,Tymms,P.,Fitz-Gibbon,C.T.,&Restorick,J.

(2004).UseofICTanditsrelationshipwithperformanceinexaminations:A

comparison of the ImpaCT2 project’sresearch findings using pupil-level,

school-level and multilevel modellingdata. Journal of Computer Assisted

Learning,20(5),319-337.

10.Kingston, K.J.(2013). Theimpact of high-speedInternet connectivity at

homeoneighth-gradestudentachievement(EdDdissertation).Universityof

Nebraska at Omaha. Retrieved from

http://search.proquest.com.proxy1.library.jhu.edu/docview/1348909294/abstract/CA446E7CEE4E4C2APQ/1?

accountid=11752

11. Organisation for Economic Co-operation and Development (2006). Are

students ready for a technology-rich world? Retrieved from

www.oecd.org/edu/school/programmeforinternationalstudentassessmentpisa/35995145.pdf

12. Hunley, S. A., Evans, J. H., Delgado-Hachey, M., Krise, J., Rich, T., &

Schell, C. (2005). Adolescent computer use and academic achievement.

Adolescence,40(158),307-318.

13.Wainer,J.,Dwyer,T.,Dutra,R.S.,Covic,A.,Magalhães,V.B.,Ferreira,L.

R.R.,Pimenta,V.A,&Claudio,K.(2008).ToomuchcomputerandInternet

use isbad for yourgrades, especially ifyou are young andpoor: Results

fromthe2001BrazilianSAEB.ComputersandEducation,51(4),1417-1429.

doi:10.1016/j.compedu2007.12.007

14.Ysseldyke,J.,Thrill,T.,Pohl,J.,&Bolt,D.(2005).Usingmathfactsina

flash to enhance computational fluency. Journal of Evidence-Based

PracticesforSchools,6,59-89.

15. Dynarski, M., Agodini, R., Heaviside, S., Novak, T., Carey, N.,

Campuzano,L.,Means,B.,Murphy,R.,Penuel,W.,Javitz,H.,Emery,D.,&

Sussex, W. (2007). Effectiveness of reading and mathematics software

products: Findings from the first student cohort. Report to Congress.

National Center for Education Evaluation and Regional Assistance,

Institute of Education Sciences. Retrieved from

http://ies.ed.gov/ncee/pdf/20074006.pdf

16.Campuzano,L.,Dynarski,M.,Agodini,R.,&Rail,K.(2009).Effectiveness

of reading andmathematics softwareproducts:Findings fromtwo student

cohorts.NationalCenterforEducationEvaluationandRegionalAssistance.

Retrievedfromhttp://ies.ed.gov/ncee/pubs/20094041/pdf/20094041.pdf

17. Wallace, P. (2011). M-Learning: Promises, perils, and challenges. New

HorizonsforLearning,IX(1).

18. Means, B., Toyama, Y., Murphy, R., Bakia, M., & Jones, K. (2010).

Evaluationofevidence-basedpracticesinonlinelearning:Ameta-analysis

andreviewofonlinelearningstudies.Washington,DC:U.S.Departmentof

Education. Retrieved from www2.ed.gov/rschstat/eval/tech/evidence-

based-practices/finalreport.pdf

19. Carnahan, C. D. (2012). The effects of learning in an online virtual

environment on K-12 students (PhD dissertation). Indiana University of

Pennsylvania. Retrieved from

http://search.proquest.com.proxv1.library.jhu.edu/docview/1252057250/abstract/31B549CDC00A45FFPQ/1?

accountid=11752

20. Wallace, P. (2005). Distance education for gifted students: Leveraging

technologytoexpandacademicoptions.HighAbilityStudies,16(1),77-86.

doi:10.1080/13598130500115288

21. Wallace, P. (2009). Distance learning for gifted students: Outcomes for

elementary, middle, and high school aged students. Journal for the

EducationoftheGifted,32(3),295-320.

22. Wallace, P. (2013). Nurturing innovation through online learning. In L.

Shavinina (Ed.), The Routledge international handbook of innovation

education(pp.430-441).NewYork,NY:Routledge.

23.Rideout,V.J.,Foehr,U.G.,&Roberts,D.F.(2010).GenerationM2:Media

intheLivesof8-to18-Year-Olds.Retrievedfromhttp://kff.org/other/poll-

finding/report-generation-m2-media-in-the-Iives/.

24.Blumberg,F.C.,Altschuler,E.A.,Almonte,D.E.,&Mileaf,M.I.(2013).

The impact of recreational video game play on children’s and

adolescents’cognition.InF.GBlumberg&S.M.Fisch(Eds),DigitalGames.

NewYork,NY:Wiley.

25. Subrahmanyam, K., & Greenfield, P. M. (1994). Effect of video game

practiceonspatialskillsingirlsandboys.JournalofAppliedDevelopmental

Psychology,15(1),13-32.doi:10.1016/0193-3973(94)90004-3

26. Okagaki, L., & Frensch, P. A. (1994). Effects of video game playing on

measuresofspatialperformanceGendereffectsinlateadolescence.Journal

of Applied Developmental Psychology, 15(1), 33-58. doi:10.1016/0193-

3973(94)90005-1

27.DeLisi,R.,&Wolford,J.L.(2002).Improvingchildren’smentalrotation

accuracywithcomputergameplaying.TheJournalofGeneticPsychology:

ResearchandTheoryonHumanDevelopment,163(3),272-282.

28.Fisch,S.M.,Lesh,R.,Motoki,E.,Crespo,S.,&Melfi,V.(2011).Children’s

mathematicalreasoninginonlinegames:Candataminingrevealstrategic

thinking?ChildDevelopmentPerspectives,5(2),88-92.

29. Papastergiou, M. (2009). Digital game-based learning in high school

computer science education: Impact on educational effectiveness and

studentmotivation.ComputersandEducation,52(1),1-12.

30.Castles,A.,McLean,G.M.,Bavin,E.,Bretherton,L.,Carlin,J.,Prior,M.,

Ukoumunne, O., Wake, M., & Reilly, S. (2013). Computer use and letter

knowledge in pre-school children: A population-based study. Journal of

PaediatricsandChildHealth,49(3),193-198.doi:10.1111/jpc.l2126

31. Xiaoming Li, Atkins. M. S., & Stanton, B. (2006). Effects of home and

school computer use on school readiness and cognitive development

among Head Start children: A randomized controlled pilot trial. Merrill-

PalmerQuarterly52(2),239-263.

32. Rosen, L D., Mark Carrier, L., & Cheever, N. A. (2013). Facebook and

texting made me do it: Media-induced task-switching while studying.

Computers in Human Behavior, 29(3), 948-958.

doi:10.1016/j.chb.2012.12.001

33.Monsell,S.(2003).Taskswitching.TrendsinCognitiveSciences,7(3),134-

140.

34. Mastroberardino, S., & Vredeveldt, A. (2014). Eye-closure increases

children’s memory accuracy for visual material. Frontiers in Psychology,

5,241.

35.Perham,N.,&Currie,H.(2014).Doeslisteningtopreferredmusicimprove

readingcompreheasionperformance?AppliedCognitivePsychology28(2),

279-284.doi:10.1002/acp.2994

36. Foerde, K., Knowlton, B. J., & Poldrack, R. A. (2006). Modulation of

competing memory systems by distraction. Proceedings of the Notional

AcademyofSciencesoftheUnitedStatesofAmerica,103(31),11778-11783.

37.Nuutinen,T.,Ray,C.,&Roos,E.(2013).Docomputeruse,TVviewing,and

thepresence ofthe mediain thebedroom predictschool-aged children’s

sleep habits in a longitudinal study? BMC Public Health, 13(1), 1-8.

doi:10.1186/1471-2458-13-684

38.Garmy,P.,Nyberg, P.,& Jakobsson,U. (2012).Sleepandtelevisionand

computer habits of Swedish school-age children. The Journal of School

Nursing,28(6),469-476.

39.Davis,A.L.,Avis,K.T.,&Schwebel,D.C.(2013).Theeffectsofacutesleep

restriction on adolescents’pedestrian safety in a virtual environment.

Journal of Adolescent Health, 53(6), 785-790. doi:10.1016/j.jadohealth.

2013.07.008

40.Wood,B.,Rea,M.S.,Plitnick,B.,&Figueiro,M.G.(2013).Lightleveland

duration of exposure determine the impact of self-luminous tablets on

melatonin suppression. Applied Ergonomics, 44(2), 237-240.

doi:10.1016/j.apergo.2012.07.008

41.Mendoza,J.A.,Zimmerman,F.J.,&Christakis,D.A.(2007).Television

viewing, computer use, obesity, and adiposity in US preschool children.

InternationalJournalofBehavioralNutritionandPhysicalActivity,4,44-53.

doi:10.1186/1479-5868-4-44

42.Lajunen,H.-R.,Keski-Rahkonen,A.,Pulkkinen,L.,Rose,R.J.,Rissanen,

A., & Kapri, J. (2007). Are computer and cell phone use associated with

body mass index and overweight? A population study among twin

adolescents.BMCPublicHealth,7,24-8.doi:10.1186/1471-2458-7-24

43.Best,J.R.(2012).Exergamingimmediatelyenhanceschildren’sexecutive

function.DevelopmentalPsychology48(5),1501-1510.doi:10.1037/a0026648

44.Lenhart,A.(2012).Teens,Smartphones&Texting. PewResearchCenter.

Retrieved from www.pewInternet.org/2012/03/19/teens-smartphones-

texting/.

45. Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2007). Preadolescents’ and adolescents’

online com-munication and their closeness to friends. Developmental

Psychology,43(2),267-277.

46.Sherman,L.E.,&Greenfield,P.M.(2013).Forgingfriendship,soliciting

support: A mixed-method examination of message boards for pregnant

teens and teen mothers. Computers in Human Behavior, 29(1), 75-85.

doi:10.1016/j.chb.2012.07.018

47. Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status,

JournalofPersonalityandSocialPsychology,3(5),551-558.

48.Livingstone,S.(2009). ChildrenandtheInternet.Cambridge, UK:Polity

Press,pp.102-103.

49.Jenkins, H.Jr. (2010).Googleand thesearch forthe future.Wall Street

Journal.RetrievedMay3,2015,fromwww.wsj.com/articles/SB1000142405

2748704901104575423294099527212

50.Jordàn-Conde,Z.,Mennecke,B.,&Townsend,A.(2014).Lateadolescent

identity definition and intimate disclosure on Facebook. Computers in

HumanBehavior,33,356-366.doi:10.1016/j.chb.2013.07.015

51. Livingstone, S. (2009). Children and the Internet. Cambridge, UK:Polity

Press,p.100.

52. Fox, Z. (2014, January 16). How many teens are actually leaving

Facebook? Mashable. Retrieved August 23, 2014, from

http://mashable.com/2014/01/16/teens-leaving-facebook/

53.Alvarez,L.(2013,September13).Girl’ssuicidepointstoriseinappsused

by cyberbullies. The New York Times. Retrieved from

www.nytimes.com/2013/09/14/us/suicide-of-girl-after-bullying-raises-

worries-on-web-sites.html

54.Kowalski,R.M.,&Limber,S.P.(2007).Electronicbullyingamongmiddle

school students. Journal of Adolescent Health, 41(6, Supplement), S22-

S30.doi:10.1016/j.jadohealth.2007.08.017

55. Barlett, C. P., Gentile, D. A., & Chew, C. (2014, August 18). Predicting

cyberbullying from anonymity. Psychology of Popular Media Culture.

doi:10.1037/ppm0000055

56. Kowalski, R. M., Giumetti, G. W., Schroeder, A. N, & Lattanner, M. R.

(2014). Bullying in the digital age: A critical review and meta-analysis of

cyberbullyingresearchamongyouth. Psychological Bulletin,140(4),1073-

1137.doi:10.1037/a0035618

57.Döring,N.(2014).Consensualsextingamongadolescents:Riskprevention

throughabstinenceeducationorsafersexting?Cyberpsychology,8(1),1-18.

doi:10.5817/CP2014T-9

58. Strohmaier, H., Murphy M., & DeMatteo, D. (2014). Youth sexting:

Prevalence rates, driving motivations, and the deterrent effect of legal

consequences. Sexuality Research and Social Policy 11(3), 245-255.

doi:10.1007/s13178-014-0162-9

59.Livingstone,S,&Bober,M.(2004).UKchildrengoonline:Surveyingthe

experience of young people and their parents. Economic and Social

Research Council. Retrieved from

http://eprints.lse.ac.uk/395/1/UKCGOsurveyreport.pdf

60. Wolak, J., Mitchell, K., & Finkelhor, D. (2007). Unwanted and wanted

exposure to online pornography in a national sample of youth Internet

users.Pediatrics,119(2),247-257.doi:10.1542/peds.2006-1891

61. Livingstone, S.,Kirwil, L.,Ponte, C.,& Staksrud,E. (2014). Intheir own

words:Whatbotherschildrenonline?EuropeanJournalofCommunication,

29(3),271-288.doi:10.1177/0267323114521045

62. Mitchell, K.J., Jones, L. M., Finkelhor, D., & Wolak, J. (2013).

UnderstandingthedeclineinunwantedonlinesexualsolicitationsforU.S.

youth2000-2010:FindingsfromthreeYouthInternetSafetySurveys.Child

AbuseandNeglect,37(02),1225-1236.doi:10.1016/j.chiabu.2013.07.002

63. Benedetti, W. (2012, December 31). Unhappy New Year: Zynga shuts

down «PetVille», «Mafia Wars 2», 9 other games. NBC News. Retrieved

August 30, 2014, from http://sys03-

public.nbcnews.com/technology/unhappy-new-year-zynga-shuts-down-

petville-mafia-wars-2-1C7785090

гендермəселесіжəнеинтернеттегісексуалдылық

Гендермəселесікиберкеңістіктежоқболыпкеткенжоқ,гендерлікрөлдер

менстереотиптергеқатыстымəселелердебізонлайн-ортағатоп-

тобымызбенауысқанкезде,белгілібірдəрежедетереңдейтүсті.Бұрынғы

тараулардаменəсерқалыптастыруға,əлеуметтікжелілерге,агрессияға,

көмеккежəнеинтернетпсихологиясыныңбасқадақырларынабайланысты

гендерлікмəселелердіқозғадым.Неліктенгендербіздіңонлайн-мінез-

құлқымызғаəсерететінінжəнеосыортакейбірпроблемалардызорайтып

жіберетінінтүсінуүшінбізеңəуеліадамдардыңеркектерменəйелдерге

қатысты,нақтылайалғанда,оларқайданшыққанжəнежекежағдайдаолар

біздіңмінез-құлқымызғақалайəсеретедідегенстереотиптердімұқият

зерттеугетиіспіз.

ЕРЛЕРМЕНӘЙЕЛДЕР:ҚАРАМА-ҚАЙШЫЛЫҚНЕДЕ?

Еркектерменəйелдерді«қарама-қарсы»жыныстардепатағанкезден

бастап,біздіңгендерлікрөлтуралыойлаужүйеміздеөзгерісболғансияқты.

Шынмəнінде,айырмашылықемес,ұқсастықкөп.Гендерлік

айырмашылықтардықарастырғанзерттеулердіңкөлемдішолуында,

айырмашылықтабылақалса,олардыңбасымбөлігікішкентайғанадеген

қорытындыжасалды.

Тіптікейбіркөрсеткішбойыншастатистикалықайырмашылықтабылсада,

əртопішіндегітүрлендірукəдімгідейжоғары.Мысалы,кеңістікқабілеттері

бойыншаерлердіңортаұпайыəйелдердікінеқарағандажоғарыекенін

зерттеукөрсетсе,қорытынды«əйелдергеқарағандаеркектердекеңістік

қабілетіжақсыекенінзерттеулернақтылайтүседі»депжиікөрсетіледі.

Негізгімəліметтерəйелдердіңкөбіеркектерденартықекенін,сондықтан

сəйкестіктіңайтарлықтайекенінкөрсеткенболареді,бірақ,шынмəнінде,

бұлбаспасөздеайтылғандайемес.Бізгеқарапайымзаттарұнайды,оның

үстінекезкелгенадаммінез-құлқыныңнегізіндежататынкүрделілікпен

күресуденгөрі,адамдарғаентаңбаілесалуəлдеқайдаоңай.

Сізпысықсызба,мейірімдісізбе?

Зерттеушілерекібасқаадамдысипаттағанкөпұлттызерттеудіқарастырып

көрейік.

Бірадам–сезікті,дөрекі,үстем,қуатты,тәуелсіз,күшті;

екіншісі–мейірімді,тәуелді,арманшыл,эмоциялы,көнбісжәнеәлсіз.Əр

елдеқатысушыларбірдейқорытындығакелді:біріншісі–еркек;екіншісі–

əйел.Əржынысқателитінсынесімқарама-қайшысекілдікөрінеді,

дегенменоныңнегізіндежатқаншынайыөмірəлдеқайдакүрделірек.

Демографиялықтоптарарасындағымінез-құлықайырмашылықтарының

зерттеуікөпжағдайдақарама-қайшы,өйткеніоныңнəтижелеріоңай

өзгертіледі,бұрыстүсіндіріледіжəнебұрысқолданылуыықтимал.Сондай-

ақоларайтарлықтайтайғанақ,бірзерттеудепайдаболғанайырмашылық

екіншісіндеоп-оңайжоғалыпкетеді.Əзіршенəтижегежетудібағалаудағы,

тұлғалықшаралардағы,мидыңжұмысістеуіндегіжəнет.б.

айырмашылықтартуралыжаңалықтарзорайтыпкөрсетіліп,əсіресе

бөлшектеріұсақталыпкеткенкезде,стереотиптерменкемсітушіліктерді

нығайтуүшінқолданылуымүмкін.Бірақсаясатпенжеңілдіктішетке

ысыраотырып,зерттеушілермінез-құлықтыңтүрліформасыбойынша

еркектерменəйелдерарасындағыайырмашылықтытапты.Кейдебұл

айырмашылықтарайтарлықтайемесжəнекейінгізерттеулердемүлдебой

көрсетпейді.Кейдеүнемісəйкестігіболсада,оларкөлемдіжəнетұрақты

болыпкеледі.

Кейбірайырмашылықтарстереотиптерменсəйкеседі,алкейбіреуіоған

қарама-қайшыболады.Мысалы,тұлғалықтестілердеерадамдар,əсіресе

жасжігіттерагрессиялық,бəсекегеқабілеттілік,үстемдікжəнетапсырманы

бағдарлаумəселелеріндекөзгетүседі.Əйелдерəдеттебасқалардың

эмоциясыменсезімінеүлкентілектестікпенсезімталдықбілдіріп,өзара

байланыспенқарым-қатынасқабейімдіктанытуғақабілеттіболыпкеледі.

Көпзерттеукөрсеткендей,əйелдерқандайдабірэмоциябілдіргенадамның

суретінеқарағанкезде,осыэмоцияныдұрыстүсіндіругебейімдік

танытады,дегенменмұндадаерекшеліктержеткілікті.Мысалы,ашу–

əсіресеоныкөрсеткенадамеркекболса,екіжыныстамойындайтын

эмоция.

Гендержәнеәлеуметтікжелілер

Əйелдердіңбайланысқажəнеқарым-қатынасқакөбірекбейімдігіонлайн-

əлеуметтікжелілердебайқалады.Мұндаоларөзсайттарынеркектерге

қарағандабасқашақолданады.Facebook-тіңдүниежүзіндегі1000-нанастам

қолданушысынзерттегензерттеуде,əйелдердіңFacebook-текөпуақыт

өткізетіні,достарыкөпекеніжəнеотбасымен,достарыменқарым-қатынас

жасауменайналысатыныанықталды.

Жасəйелдерөтебелсендіжəне

өзгелердіңотбасыжағдайынтексеругеүнеміқызығушылықтанытады.

Қарым-қатынасжасауғабейімдікмығымдостықпенбайланыстылық

тұрғысынанкөптегенбасымдықберседе,оныңəлеуметтікжелі

қолданушыларыүшінбірқатаркемшілігібар.Желідекөпнəрсеболып

жатады,адамдарөздерікөргісікелмейтіннемеседұрыстүсінбейтінкейбір

жайттардыкөреді.5-тараудаменFacebook-тіқолданудыңқызғанышқажол

ашуымүмкінекенінкөрсеткензерттеудіайтыпөттім.Өйткеніадамдарда

өздерікөріптұрғаннəрсенітүсіндіругеарналғансенімдімазмұнүнемібола

бермейді.Əйелөзініңжаңақұрбысыныңжелігежігітінқосқанынбайқауы

мүмкін,сөйтіп,құрбысыныңқарым-қатынасқаерекшебейімдігіоның

алаңдауыменқызғанышынарттырыпжібереалады.

Бір-біріменромантикалыққатынастағымагистранттарарасындаанкета

жүргізіліп,оларғамінез-құлқынабағаберетінэлементтергеқатысты

қызғанышсезімітуралысұрақтарқойылды.Сұрақтар:«Серіктесіңіз

бұрынғыдостарыменқайтабайланысжасауүшінFacebook-тіқолданғанда

мазасызданасызба?»,«Серіктестіңжекехабарламаларынанкүмəнданасыз

ба?»жəне«Серіктесіңіздіқабырғасынажазылғанхабарламалардан

қызғанасызба?»сияқтыболыпкелді.

Соданкейіноларанкетаныекінші

реттолтырды,бірақбұлжолыөзіүшінемес,серіктесіжазғандайжауап

беругетиісболды.

Біріншікезеңдінегізгеалаотырып,əйелдерFacebook-тегіқиялдаған

немесешынайыоқиғаларғаорай,еркектерменсалыстырғандақызғанышқа

бейімдіккөрсетті.Facebook-тегісеріктесініңіс-əрекетінбақылауғакөп

уақытынсарпеткендежəнеосығанқаттыалаңдағанда,əйелде«ерекше

қорғаныс»қаттыбайқалды.Екіншітуржауаптарыкөрсеткендей,əйелдер

серіктесінеқарағандаөзінқызғаншақсезінбейді,бірақеркектерəйелдер

қызғанышынүнемібайқатадыдепесептейді.

Ендіадамдарайтатынжəнепернетақтадатеретіннақтысөздергекөшейік

те,гендердіңоғанқалайқарым-қатынасжасайтынынкөрейік.

ГЕНДЕРЖӘНЕТІЛ

Кейде мен құрбымның не жазып жатқанын түсінбеймін. Қыздарда

қысқартылған біртүрлі сөз өте көп, оған ілесіп отыру маған қиын.

Меніңойымша,оларкүнсайынжаңасөзойлаптабатынсияқты.

•Ерадам,екіншікурсстуденті.

Еркектерменәйелдертілдіәртүрліқолданама?Тілдіқолдануменгендерлік

қырарасындағыбайланысайырмашылықтыңколледждіңекіншікурсстуденті

айтқан мәтін хабарламаларда ғана емес, жалпы онлайнда қалай пайда

болатынынтүсінуүшіндеөтемаңызды.

Адамдарсөздердітүрлісебептербойыншаəрқалайқолданады.Біздің

əрқайсысымызөзлингвистикалықшаруамыздыəлеуметтікмазмұнмен

аудиторияғажылдамбейімдейаламыз.Мендосыма:«Таңертеңгіастыбірге

ішугеқалайқарайсың?»–дейаламын.Осыныңорнына,жұмыстағы

əріптесіме:«Ертеңтүскіасуақытындабосайаласызба?»–деп,онымен

кəсібимəселелердіталқылауғаишаражасаймын.Алқызыма:«Қытай

тағамыналсақдұрысболареді»,–дегенімдұрыс.Басқадафакторлар,

мысалы,мəдениетжəнекəсібиортасекілді,мазмұндамаңыздырөлгеие.

Дегенменгендерлікайырмашылықбəрібірбойкөрсетпейтұрмайды.

Бетпе-бетжағдайдағыгендерліктіл

Кейбірконтекстееркектерəйелдергеқарағандаұзағырақсөйлейді,ал

əйелдер,мысалы,«білесізбе?»дегенсияқтысөзтолықтырғыштарын

көбірекқолдануғабейім.Əйелдер«солай»,«масқара»,«əбден»немесе

«шынындада»секілдікүшейткіштердікөппайдаланады.Сөздіқандайда

біржолменжұмсартатыншектеулерменіріктеулерəйелдерсөзіндежиі

кездеседі.«Меніңойымша»немесе«мүмкін,бұл»дегентіркестер«бұл

солай»немесе«ап-анық»тіркестеріменсалыстырғанда,айтуғаыңғайлы

немесемағынасыайқынемес.ЭрнестХемингуэйромандарынзерттегенде,

олəйелдергеарнапдиалогжазғанда,осыүдерістергесүйенгенінкөрсетті.

Əйелдерəңгімебарысындакөпсұраққоядыжəнееркектергеқарағанда,

серіктесіменжиікеліседі.Олармəлімдемежасайқалса,өзсөзіндекөп

ақталады,соданкейінсоныңсебебінекөшеді.«Бізосыныбылайістеуіміз

керек»дегенді«осыеңжақсыəдісдепесептегендіктенде,бізосыныбылай

істеуімізкерек»дегенсөйлемменсалыстырыңыздар.Кейжағдайдаəйелдер

сөздіөтеабайлапжəнетайсақтап,тапсырмағанегізделгентəсілменемес,

əлеуметтікортаныңреляциялыққырларынкөрсететінстильмен

пайдаланады.Бұлайырмашылықтарданалатынжалпыəсеросындай.

Кейжағдайдаосыжынысбойыншасараланғанжұмсартқыштартілдің

өзініңграмматикалыққұрылымынакіріктірілген.Мысалы,жапонтілінде

текəйелдерқолданатынбелгілібірформаларбар.Waдемеулігіəйелдер

қолданатынкейбірсөйлемдердіңсоңындапайдаболадыжəнеоныңрөлі

шынмəніндежұмсартқышдепаталады.

Біржыныстынемесеараласжыныстыжұптарарасындағыбетпе-бет

əңгіменіқарастырғанзерттеуде,тілдікүлгілердеаздағанайырмашылықтар

барыбайқалады,сондай-ақадамдарбасқаадамныңмінезінесайбейімделе

алады.

Əржұпөзуниверситетіндегіқаржыдағдарысыныңкүйіптұрған

мəселесінталқылап,бесминуттайсөйлесті,соданкейінзерттеушілер

ашылғанжазбалардыталдады.

Кімменəңгімелескенінеқарамастан,əйелдереркектергеқарағанда,көп

ақталуменкүшейткіштердіпайдаландыжəнеөзсеріктестеріменжиі

келісті.Еркектер«аһ»,«а-а»немесе«ммм»сияқтывокалдықүзілістерді

қолданды.Біржыныстынемесеараласболуынаорай,сөздібөлуменсөз

сəйкестігіаздағанқызықтыайырмашылықтардыкөрсетті.Тыңдаушы

əңгімеайтыптұрғанадамныңсөздібітірунүктесіболмағаннүктеде

сөйлесе,үйлесімдітілретіндеанықталғансөзбөлумашығыаралас

жыныстардажиікездесті.Əріптесісоңғынүктегежеткенгедейінбіреу

сөйлейбастаса,сөздібөлуүшінбұлдадұрысболды.Мүмкін,аралас

жұптарпікірталасқақаттыберіліп,ойынбілдіругеасыққанболар.

Гендерліктілжәнебилік

Тілдіқолданудағыайырмашылықтардыңжынысқақарағанда,билікпен

қарым-қатынасызор.Сондықтанкүштірекəйелдер«еркектерге»тəнтілдік

образдардықабылдайалады.Бірзерттеудеғалымдарбіріекіншісінекөлігін

сатуғатырысқанрөлдіксценарийалғанекіадамныңəлеуеттеңдігінқолдан

жасады.

Сатушыныңқосалқыпозициясы–дилерденұсынысбареді,

сондықтанолкезкелгенуақыттасатыпалушыныңұсынысынанбастарта

алатын-ды.Бірақтүрлісценарийлердедилерұсынысыбасқалардікіне

қарағандажоғарырақболды.Қосалқынұсқасыбарсатушылардажеке

сатыпалушыменкеліссөзкезіндеөкілеттікүлкенболдыжəнеоларпайда

көруүшінымырағакелудіқажететпейтінеді.Дилеріеңтөменгіұсыныс

жасағансатушылардақуаттылықөтеазболды.

Əңгімелесудіталдаутікелейжəнеойдағықоқан-лоқынықолдануға

бағытталды.Əрине,қоқан-лоқы–биліккенегізделгенсөзстратегиясы;

билігіазадамдарөздеріөтірікайтатынболмаса,бұлəдістіқолдана

қоймасыанық.Осындайжағдайда,қоқан-лоқы:«Сізұсынысыңызды

жақсартпасаңыз,келісімшартжасалмайды»,–дегенмəлімдемесияқты

болыпкөрінеді.Айқынемесмысал:«Көлігіңізгеарналғанжақсы

ұсынысымбар»,–дегенсөзболуымүмкін.Мұндағыерекшебелгі–

адамныңбилікпенқорқытуы.

Адамдарөзініңсөзстратегиясынтаңдағанкезде,билікгендергеқарағанда

маңыздырақболуымүмкінекеніжайлыпікірдінəтижелеррастайды.

Гендерлік,сондай-ақбиліктікайырмашылықтардақоқан-лоқыны

пайдалануғаəсеретеді,бірақбилікбəрібірмаңыздырақ.Басшылық

қызметтегіəйелдерқоқан-лоқыныеркектерсияқтыжиіпайдаланады,ал

қызметітөменеркектеразыраққорқытады.Шындығында,гендерқызметі

жоғарыадамдарпайдаланатынқоқан-лоқыныңнегізгіэлементіболып

келеді.Еркектертікелейжəнеаныққоқан-лоқыныжиіжасайды,алəйелдер

сəлнəзіктеутəсілпайдаланады.

Бұлзерттеудіңқызықтытұсымол,өйткеніолжағдайдыерекшелей

көрсетіп,адамдардыңжынысықандайекенінеқарамастан,өздерінтүрлі

жағдайдақалайұстайтынынаықпалынаңғартады.Өзімізөмірсүретін

қоршағанортақаттыəсеретіпжатқанда,ерлерменəйелдерарасындах,у

жəнеzайырмашылықтарыбардепнақтылауқиын-ақ.

Өзараәрекеттестікстильдері

Гендерлікайырмашылықтарөзараəрекеттестікстильдеріндедебайқалады.

Жалпыалғанда,əйелдертопаясындасөздіңауызбірлікпен

ынтымақтастықтысүйемелдейтінəлеуметтік-эмоциялықрөлінекөбірек

назараударатынсияқты,алеркектерөзсөзіндегінақтымəселелерге

көбірексүйенеді.Мысалы,əйелдереркектергеқарағандакөбіреккелісімге

келетінін,алеркектермақсат-міндеткекөбірекмəнберетінінменбұрын

айтыпөттім.«Иə,жақсыидея»дегенсекілдіқарапайымтілдіккелісуүлгісі

топтағыауызбірліктіқалыптастыруғажолашады.Бұлерекшелікəйелдерді

топжағдайындажылышырайлыболыпкөрінугежəнеөзініңжекебилігі

менбеделінеқатысыаз,тоқтаусызжұмысүстіндегікомандаесебіндетопты

қолдауғакөбірекбайланыстыіс-əрекеткеықыласпенқатысуғаитермелеуі

мүмкін.Еркектеркөрсететінмақсат-міндеткеұмтылыс«іскекірісу»

атмосферасынқалыптастырады.

Зерттеулеркөрсеткендей,осыекістильдеөнімдінəтижегеəкелуімүмкін,

бірақолүшінбірдейжұмысатқарудыңқажетіжоқ.Бірзерттеуде

біржыныстытоптарəлдекімдітабыстыадаметугемүмкіндікберетінтұлға

ерекшелігінанықтаутапсырмасыменжұмысістеді.

Бұлтапсырманы

орындауүшінтүрлітопəртүрлінұсқаулықалды.Кейтоптарғамəселеге

ойталқысеансыретіндеқарап,осымəселеніңмейліншекөпшешімінтабу

жүктелді.Басқатоптарөзқорытындыларыннегіздеуүшінжалғыздұрыс

шешімтауып,эсседайындауғатиісболды.Осыекінұсқаулықбойынша

топтағыадамдарбір-бірінеəрқандайқатынасжасауғақұқылыеді.Ойталқы

сеансындатопмүшелерітапсырманыорындауғаынты-шынтысыменберіле

алатынеді,өйткеніоларүшінқандайдабіртоптықмəмілеталапетілмеген-

ді.Ал«еңжақсышешім»əдісітапсырманыорындауүшінбіршама

түсіністікпенынтымақтастықтықажететті.

Ерлертоптарындаəңгіменіңбасымбөлігіойғақонымдыескертулергетолы

болды,албарлықəйелдертобындажағымдыəлеуметтік-эмоциялық

ескертулеркөбірекайтылды.Аздағанайырмашылықтарпайдаболғанына

назараударыңыздар,бірақоларайтарлықтайүлкенемес.Бұрынайтып

өткенімдей,еркектерменəйелдербір-бірінеқарама-қарсыжынысемес

жəнетоптықміндеттердішешумəселесіндегендерліктоптарарасында

кəдімгідейтұтастықболады.БізбөлекемеспізжəнеМарспенШолпандағы

бөтентүрлеремеспіз.

Нəтижегекелсек,келісімталапеткентапсырманыəйелдержақсы

орындады,алеркектеркөбірекидеяайтаотырып,ойталқысеансында

мықтылықтанытты.Мұндадаайырмашылықтарасаүлкенболғанжоқ,

бірақеркектерменəйелдердіңөзараəрекеттестігітоптыңнеістегісі

келетінінеорайлытəсілдерментоптыңөнімділігінеықпалетеалады.

Ойталқыныұстанғандаремес,топжұмысыныңбасымбөлігіжобаны

уақтылыаяқтайды,сондықтанбарлықерлеркомандасыкейбіршынайы

жағдайдаыңғайсыздықтақалуымүмкіндеппайымдауғаболады.

Ұлыбританиядағыуниверситеттіңіскерлікмамандықтарынзерттеукезінде

осыгипотезабелгілібірдəрежедерасталатүсті.Бесжылмерзімішінде

1000-нанастамстудентшағынтоптарда–нетекəйелдерден,нетек

еркектерденжасақталған,неараластоптардажұмысістеді.Еркектерден

жасақталғантоптыңкөрсеткіштерібасқагендерліктоптардыңнəтижесінен

төмендеуболды.

Біржыныстытоптардағыөзараəрекеттестікстильдерінеқатыстытағыбір

ерекшелікəңгімелесудіңырғағынажəнемерзімінебайланысты.

Осындай

əңгімелержазбасы«сөйлеутереңдігін»жəнеоныеркектерменəйелдердің

сəлбасқашақолданатынынкөрсетеді.Бейресмичаттардаотырғанер

адамдардыңтіліндеқайталауазнемесетіптідеболмайды.Əрбірадамөзіне

тиесілібөліктіайтадынемесеөзкезегіндесөзалады.Соныменбірге

əйелдердебіріккентереңдікжиібойкөрсетеді,яғниадамдарбірмезетте

сөйлеп,бірібастағансөйлемдіекіншісіаяқтайдынемесебірініңсөзінің

ортасындаекіншісіқолдаунүктесінқосақояды.Еркектерондайтереңдікке

кезекпенбарады,алəйелдербіргебилеп,музыкалықдемалыстыбірге

өткізетінсияқты.Бұлсөйлеустилініңбірқорытындысы–екіжыныс

өкілдерісөздітосументоқтатудытүрлішетүсіндіреді.Еркектероны

үстемдіккеқолжеткізужолындағыбиліктіңдөрекіойыныретінде

қабылдаса,əйелдероныортақəңгімегеқосқанүлесдепбағалайды.

ОНЛАЙНТІЛІ:БІЗҚАНДАЙТҮСПЕНТЕРЕМІЗ?

Еркектерменəйелдеркиберкеңістіктебойкөрсеткенде,олардыңне

айтқанынажəнеқалайайтатынынанемесеқалайтеретінінеқарап,кімнің

кімекенінтаниаласыздарма?Көпжағдайдаоныңернеəйелекенібелгілі,

өйткеніадамөзініңшынатынпайдаланадынемесесуретінкөрсетеді.Басқа

жағдайлардаəрадам,мысалы,«BadDude»немесе«Elizal29»дегенсекілді

еркектерменəйелдергеқоймайұсынылатынбүркеншікаттардытаңдайды.

Дегенменерекшесөзкөмексіз-ақжазбамазмұныкімніңкімекенін

айқындаптұрады.

Автоматтытүрдепрофильдеу

Бағдарламалықжасақтамаадамдаронлайндақолданатынтілдің

лингвистикалықэлементтерінталдауүшіноқытылуымүмкін.Олардың

кейбіреуіадамдардыңдемографиялықерекшеліктерін,оныңішінде

жынысынболжаумəселесіндеайтарлықтайшебержағдайынажетті.Шын

мəнінде,бағдарламалықжасақтамамашиналықоқытуүлгісінпайдаланады,

яғниалдыменжынысыбұрыннанбелгілікөпқұжаттарғаенеотырып,еркек

істейтіншаруалардыəйелдершаруасынанбөлектейтінайырмашылықтарды

анықтайды.Бұлфункцияныбақылаушыадамдаранықбайқауыда,

байқамауыдамүмкін,бірақбағдарламалықжасақтамаеркектермен

əйелдердіңсөйлеумəнеріжайлыалдыналақандайдабірбіржақтыпікірді

немесестереотиптердіжайыпсалмайды.

Бірзерттеудебағдарламалықжасақтамажынысыбелгілі19320автордың

блогынқарастырды,сондықтандəлдіктіанықтауқиынболғанжоқ.

Стилистикалықерекшеліктергесүйенеотырып,бағдарламалықжасақтама

уақыттың72пайызындадұрыснəтижекөрсетті.

Еркектерəйелдерге

қарағанда«the»,«of»жəнет.б.көмекшісөздердікөпқолданады,алəйелдер

жекеесімдіктергекөбірекəуес.Тақырыптықмазмұнқосқансоң,

бағдарламалықжасақтаманыңдəлдігібіразкүшейетүсті–76пайызға

жетті.Мұндаеркектер«жүйе»,«бағдарламалықжасақтама»,«ойын»,

«сайт»сөздерінжиіқолданады,алəйелдер«махаббат»,«жігіт»,«мама»,

«сезім»жəне«жаным»сияқтыреляциялықтерминдердіжиіпайдаланады.

Бұлбағдарламаблогердіңқайжасдеңгейінежататынынтабуғаыңғайлы

болыпшықты,олжасөспірімдерқолданатын«ха-ха»жəне«lol»сөздерін,

сондай-ақжасамысадамдардыңтілдікқорындағы«кеңсе»,«жұмыс»,

«əйел»жəне«балалар»сөздерінқолданудынегізгеалды.

Twitter-дегігендерліктіл

Жұмысістеуүшінқолданебары140символболса,еркектерменəйелдер

туитінстиліжағынанажыратааламызба?Осысұраққажауапберуүшін

ДэвидБамманменоныңКарнеги-Меллондағыəріптестері14464

қолданушыдантоғызмиллионнанастамтуиталды,сөйтіп,танымал

адамдарғажолданғанжауапсызтуиттерді,сондай-ақсиреккіретін

қолданушыларменатыанықемесадамдардыңтуитінсүзгіденөткізді.

Олардыңбағдарламалықжасақтамасыəйелдердің«lol»сияқтыесімдіктер

менакронимдерді,алеркектердің«the»сияқтыкөмекшісөздердіжиі

қолданатыныннемесецифрларментехнологиялардыескесалып

отыратыныннақтылады.Осытуиттертоптамасындаəйелдерсөздерді

ұзартып,көбірекəріпқосып(мысалы,«noooooo»немесе«yayyyy»),

смайликтердіжиіқолдандыжəне«vacay»сияқтыжазудыңқалыптантыс

нұсқаларынпайдаланды.Еркектербалағатсөздердіқолданды.

Онлайнәрекеттесустилі

Бизнескенегізделген,еркіндігіазжағдайларданеболады?Онлайн-

əрекеттесудегігендерлікайырмашылықтардыңбірмысалыуниверситеттің

лауазымдытұлғасынанэлектронхаталғанстуденттердізерттеудіалуға

болады.Олхатта:«Құрметтістудент,жұмысыңыздыңсоңғыбөлігін

өткізбегеніңіздіжазбаларкөрсетіптұр…Сондықтанбұліркілісіңіздің

себебінжазыпбергеніңізжөн»,–делінген.Кейбірстуденттергежеткен

хатқа«ДжейнКукханым,əкімшілікқызметкері»қолқойса,басқалары

үшінхатжолдаушы«МаркКукмырза,əкімшілікқызметкері»болды.

Алынғаннəтижелерстуденттербергенжауаптардаайтарлықтай

айырмашылықбарынкөрсетті,олқатысушыныңғанаемес,хатжолдаушы

ықтималадамныңжынысынадабайланыстыболды.«МаркКуктың»

сұрағынажауапбергенкезде,ер-студенттеркөбіреккөмексұрап,

жеңілдікпенқарауынөтінді.Студентқыздар«Маркқа»алғысайтып,

эмоциялықжағдайынескесалды.«ДжейнКуктың»өтінішінежауапберген

кезде,қатысушыларбасқатактикатаңдады:бұрынғыынтаныерекшелей

көрсетті.Қыздардостыққолтаңбасынқостыда,осымəселенішешуге

көмексұрады.Əдейінемесеаңдаусызболсада,адамдараудиторияның

жынысынесепкеалады,бұлтүрліонлайн-стильгеəкеледі.Зерттеу

мəртебеніңдемаңыздыекенінкөрсетті.«ДокторМаркКук»немесе

«ДокторДжейнКук»қолқойғанхаттарстуденттердіжекежағдайынайтуға

немесеауырыпқалғанынбасакөрсетугемəжбүрледі.

Еркектерменəйелдертоптардыонлайнқатынасжасағанда,жіберілім

тізімдеріндегідейнемесепікірталастоптарындағыдай,ортақүдерістербой

көрсетеді.СьюзанС.Херриңеркектерде,əйелдердеенгенекікəсіби

жіберілімтізіміндегілауазымдарқұрылымынзерттеп,біріншікезекте

жөнелтушілерөзхабарламасынқалайұйымдастырғанына,соданкейін

хабарламамазмұнынамəнберді.

Жіберілімтізімініңбірілингвистиканың

зерттеуменайналысатынғалымдарғаарналғанLinguistпікірталасфорумы

болды,екіншісіəйелдерзерттеуінеқызығушылықтанытатынадамдарға

арналғанWMSTакадемиялықтізімініңбіріеді.WMSTабоненттері

негізіненəйелдереді,алLinguistмүшелерініңбасымбөлігіеркектерболды.

Linguist-тіңжіберілімтізіміндегіпікірталаслингвис-терарасындағыдаулы

«когнитивтілингвистика»терминіаясындаөрбіді,алWMSTтобындағы

талқылаумидағыжыныстықайырмашылықтарғаарналды.

Херриңəуеліəдеттехабарламалардакөрінетінмакросегменттіңбас

жиынтығынанықтапалды.Оныңекеуіэпистолярлықкелісімеді:сөз

басындағысəлем(мысалы,«Джоға:»)жəнеқолтаңбафайлынемесесөз

соңындағыресмиаяқтаудыңбасқатүрі.Хабарламалардағыортақ

макросегменттеалдыңғыхабарламаныңмазмұнынааздапсілтемежасау

сияқтытүрлімақсаттарғақызметететінкіріспеболды.Хабарламаның

негізгібөлігідеавтордыңкөзқарасынбілдіру,ақпараттысұрастырунемесе

беру,сезімдібілдірунемесешешімұсынусияқтытүрлінəрселерістей

алатынеді.Хабарламалардыңкөбіндеаздағанқорытуескертулеріболды.

Олардыңресмиаяқтауболуысирекеді,дегенменосықорытулар

хабарламаныжоққашығарып,өзгелердіңпікірінтыңдауғашақыруды,

көпсөзділікүшінкешірімсұраудынемесеарамниеттіескертудікездейсоқ

жағдайғаайналдырды.

Бірқарағанда,екітізімүшіндехабарламақұрылымдарыайтарлықтай

ұқсаседі.Мысалы,басындағыбөтенхабарламаларменбайланысыбархат

жолдаушылардыңкөбіекітізімдедесəлемсөзінқосқанжоқ.Бірақ

мазмұнытүрлішеболды.Əйелдерақпараталмасуғақызығушылықбілдіріп

көпсұраққойса,еркектерөзпікірлерінкөбірекайтты.

Херриңніңтұжырымдарындағытағыбіргендерлікайырмашылық«əйелдер

онлайн-пікірталастарғақарым-қатынастарғанегізделгенəдістермен

қатысады»дегенпікірдірастайтүседі.WMST-деəйелдербөтенжазбаларға

сілтемежасауарқылыбастайды,соданкейінонытеңестіріп,əріқарай

өздеріншекеңейтеді.БұлеркектербасымдығыбайқалатынLinguist-теаздау

еді.Оныңорнынахатжолдаушыларбөтенпоштаменбайланысқашықты,

бірақонықолдаудыңорнына,Linguist-тегілероғанқарсыболды.Олар:

«ДжейК.ескертуімағанкүтпегенжердеайтылды,өйткеніондаешқандай

мəліметжоқ,əйтпесеқолдауғаболареді»,–деді.Мұндайшалт

келіспеушіліккəсібифорумдардакəдімгідейсыпайыболыпкөрінеді,

дегенменолсіздіңмониторыңыздаөзгелергеөрттұтатыпжіберуімүмкін.

Көпшіліккебойүйрету

Херриңзерттеуіндегітағыбіртұжырым–Linguistтізіміндегіəйелдер

WMST-тағыəйелдергеқарағандакеліспейтінпікірлердікөбірекжіберді.

Мұныңықтималанықтамасы–лингвист-əйелдерəйелдердіоқыту

бағдарламасынақатысушыəйелдергеқарағандақызуқандылаужəне

даукестеуеді.Басқаша,шындыққажақыныраққорытынды–əйелдер

Linguist-теазшылықөкіліретінде,өзəрекеттерінүстемерлерстиліне

бейімдейді.WMST-дегіазшылықөкілдері–еркектердеөзстилінөзгерте

алады.Мысалы,бірхатжолдаушыеркекбелгілібірсексуалдық

айырмашылыққаарналғанбиологиялықнегіздіескеруқажетдеген

хабарламажариялады,бірақбұлмəселедеонікіжанамапікіредіжəне

«меніңойымша»,«мүмкін»дегеншектеусөздерідеболды.Осышектеу

сөздереркектергеқарағандаəйелдертіліндежиіреккездесетінінестеріңізге

саламыз.

БұрынменайтыпөткенTwitterзерттеуіндеадамдарөзжелілерінің

құрамынанегізделгентілдікшаблондарғабойүйретіпалатынсекілді.

Бағдарламалықжасақтаматекəйелдергетəндепжіктегенжазбалар

жазатынəйелдернəзікжандардыңпайыздықкөрсеткішікөпжелілергеие

болды.Керісінше,туиті«əйелдік»жазуүлгісітұрғысынанқарағанда

екіұдайболғанəйелдердегендерліктұрғыдапікірлестержиынтығытепе-

теңжағдайдаболды.Осындайүдерісеркектердедебайқалды.Орта

есеппеналғанда,еркектержелісінің67пайызыерадамдарболды,бірақбұл

көрсеткішөзтіліндесөйлейтін«ерадамдар»басымболғаназаматтарүшін

78пайызғадейінөсті.Мұныңықтималанықтамасы–құрамынаорайаздап

өзгереалатынөзіміздіңжелілеріміздіңережелерінегізіндетілдітаңдауды

реттейалатынымызда.

Гендерге,гендерлікөзгеріскежәнеТюриңойынынабараржол

Онлайндаеркектерменəйелдердіңтілдіқолдануындағы

айырмашылықтардыңбарекенігендерлікмəселелеранықболмайтұрған

кездеде,онытабаалуымызқажетекенінкөрсетеді.Өзімізəңгімелесіп

отырғанадамныңжынысынайыраалуүшінбіз«гендерліктіл»туралы

білімімізгесүйенеаламызба?

ЖаңаЗеландиядағыколледжстуденттері«netpal-ға»жауапберуүшінəрекі

күнсайынжелігетіркелді.

Басқазерттеулердедеанықталатындай,

студенттертіліндедеаздағангендерлікайырмашылықтарпайдаболды.

Мысалы,еркектербұрынғыданкөбірексөйледі,алəйелдерэмоцияға

көбірекжолбердіжəнеқарқындыүстеулердіпайдаланды.Оданкейінгі

зерттеудеержəнеəйелстуденттержазғаноналтыхабарламастуденттердің

жаңатобынакөрсетілді.Оларжазбаныңавторыернеəйелекенінтабуға

тырысты.Оларəйелдердіңжазбасынкөбіректапты.

Бірақбасқазерттеулермəселеніңасаанықемесекенінбайқатады.

Онлайндақарсыжыныстыңөкіліболыпкөрініп,бірнешеайбойықатынас

жасағанадамдардыалдағанжағдайлардабар.Мұндайалдамшыжайттар

бұрыстопшылауғакеңістікжеткіліктіекенінанықкөрсетеді(6-тараудағы

Алекспен«Джоан»оқиғасынқараңыз).

Дегенменадамдаргендерлікөзгерісжасағанда,өтестереотиптіүлгілерді

қолданып,тымартықкетеді.Осыданкеліпкүмəнтуады.Мысалы,чаттар

менMMORPG-теөздерінашықтан-ашықсексуалдыұстайтын«əйел»

кейіпкерəдеттеөзінəйелғыпкөрсетіпотырғанеркектерболыпсаналады.

Осындайүдерісгендерлікайналманыңэкперименттікзерттеулеріндеде

байқалады.Электронпоштаарқылыбайланыстықарастырғанзерттеуде

қатысушылар«netpal»(internetpalmares–интернетқолданушылар–ауд.)

серіктесінбасқажыныстыңөкілідепсендіругетырысты.Бұлүшіноларөз

ойларынша,стереотиптернегізіндетүрліжынысөкілдерінеқызықболатын

талқылаутақырыптарынтаңдауғаиекартты.Оларлингвистикалық

сөзкөмектергеөтеазсүйенді,сондықтанолардыңбүркемеленуіаса

табыстыболақойғанжоқ.Netpalсеріктестерідекүмəндіболатүсті.Олар

хатжіберушінің«шынмəніндееркекболудыңорнына,тымеркектене

түскенін»жəне«нағызеркек[немесеəйел]ешқашанбұлайсөйлемейтінін»

айтты.

Тюриңойынынпайдаланаотырыпжүргізілгенэксперименткөрсеткендей,

кейжағдайдагендерлікөзгерістітабуоңайсоқпайды.ДжошуаБерманмен

ЕмиБрукманжасапшығарғанонлайн-ойынАланТюриңніңимитациялық

ойынына–бақылаушымəтінхабарламалардытіріадамменкомпьютер

арасындасауалнамажүргізуүшінпайдаланып,екіжауаптыңқайсысы

дұрысекенінкөрсетугетырысатынТюриңтестінеқұрметіспетті.

«Адамшылықтың»орнына,Тюриңойыныбірегейліктізерттеуүлгісін–

олардыңонлайн-ортадақалайашылатынынжəнеадамдарөзінікіненбөлек

бірегейліккеқолжеткізуденүміттенеалама,алмаймадегенсұраққажауап

ұсынады.

Ойынбарысындаеркектерменəйелдер(байқауғақатысушылар)тобыөз

аудиториясын(төрешілерді)өздерініңнетүгелдейеркек,неəйелекеніне

сендіругетырысады,демек,кейбіреулерішын,кейбіріөтірікайтады.

Аудиторияөкілдерісұраққойыпжəнеалынғанжауаптардыталдайотырып,

өтірікайтқандардытабуғаұмтылады.

Мысалы,қырықсегізжастағыФран

есімдіəйелеркекболыпкөрінугетырысып,əңгімесін«жасым63-те,

шашымқара,салмағым220фунт»депбастайды.Солортадағыотызтөрт

жастағыРоджересімдіеркектіңсөзі«Сəлем,Семинолағакеттік»деп

басталады.

Көпкеқолжетімдіонлайн-ойындардыңжурналдарыбірнешеайбойы

гендерлікмазмұн,лингвистикалықстиль,шынайыжынысжəнебасқада

өлшемдерүшінкодталыптасталды.Гендерлікөзгеріскетүскенде,байқауға

қатысушылареркекболыпкөрінгенкезде,спорттытаңдапнемесесатып

алуменжəнеқарым-қатынасжасауменайналысып,өздерінстереотипті

тəсілменелестеткенісөзсіз.Оларөздерініңшынайыжынысына

стилистикалықтаңдауарқылыбелгідеберді,бірақтөрешілерөтірік

айтушылардыанықтауүшін,негізінен,стильгеемес,мазмұнғаиекартты.

Нəтижедеоларлингвистикалықсөзкөмектердіқапергеалмай,

қатысушылардыңшынайыгендерліктобынтабаалмады.

Бізəйелдермен

еркектердіңқалайсөйлейтініжөнінденемесеолардыңнетуралыайтатыны

жайлытаптаурынойдажүретінсекілдіміз,бірақсөйлесустиліндегінəзік

ерекшеліктербайқалмайқалаберуімүмкін.

ИНТЕРНЕТЖӘНЕЛГБТМӘСЕЛЕЛЕРІ

Интернетлесбиандар,гейлер,бисексуалдаржəнетранссексуалдар,сондай-

ақөзінəдеттентыс,асексуалнемесесексуалдықтарыбасқаларданбөлек

болғандықтаныңғайсыздепсанайтынбасқадагетеросексуалеместерүшін

өтеқұндыболаалады.Адамдарменкездесуүшін,əлеуметтікқолдаутауып,

ақпараталуүшінгеографиялықшекараданшығабілуасамаңызды.

Онлайнәлеуметтікжелілер

ЛГБТ-жастарүшінонлайн-ресурстарменəлеуметтікқолдауөтемаңызды.

Бұлжастарбірегейліктітанупроцесіндежүретіндіктен,жергілікті

мектептентысжердеақпаратпенбайланысқақолжеткізумүмкіндігі

оларғаүлкенпайдаəкелеалады.Біржыныстықатынастармойындалған,

ақпаратқұралдарындаЛГБТ-тұлғакеңіненнасихатталғанқоғамныңөзінде

интернетересектерөмірінеқадамбасудашешімдірөлойнайды.

РедингуниверситетініңпрофессорыГариДауниңҰлыбританиядағыжасы

оналтыменжиырмабесаралығындағыЛГБТ-жастарменсөйлесіп,

олардыңөзөмірлерінқалайбелсендітүрдеқалыптастырыпжатқанын,

бірегейліктіқалайіздейтінінжəнеинтернеттіңқандайрөлгеиеекенін

зерттеді.

Достарынабетпе-бетқояалмайтынсұрақтардықойып,олардың

проблемасынбөлісеалатынадамдарданжауапалатынжастарүшінқауіпсіз

орынболатындықтанда,ЛГБТ-қоғамдастықтардыңкөбіүшінəлеуметтік

желілердіңбейімделгенсайттарыерекшемаңызғаие.Тіптіжыныстық

тəрбиедəрістеріндедесексуалдықəртүрліліктіқозғайтынтақырыптар

сиреккөтеріледі.ОнсегізжастағыХанна:«Секстуралыдəрістероқыған

миллиондағансағатішінде(неліктенсізбұлайістемеугетиіссіз?)менің

қолымдабіреудіңгейболуымүмкінекенінқарастырғанештеңедеболған

жоқ…бұлдəрістердіңбасымбөлігімүлдепайдасыз»,–депшағымданды.

Əлеуметтікжелітуралы23жастағыФилиппбылайдейді:

Шынына келсек, бұл менің сөздерімнің ең маңызды бөлігі болды.

Өзімнің сексуалдылығым туралы қызығушылығым оянғанда, мен

интернеттішарладым…

менсіз бұл зерттеу қашанда қызықты болар еді… Санамда бәрібір

үлкен сұрақ белгісі тұрар еді… «мен жас болғандықтан ғана осындай

ғой»…немесе«маған,шынындада,еркектерұнайтындықтаносындай

ғой»депойларедім.

ЛГБТ-қоғамдастықтарға арналған әлеуметтік желілердің әжептәуір

айырмашылығы бар. Әрқайсысының өз ережесі, тәжірибесі және абырой-

беделі болады. Олардың кейбірі негізінен өмір стилі және қауіпсіз тәжірибе

туралы ақпарат бөліскісі немесе саяси қимылдар ұйымдастырғысы келетін

адамдарғаарналған.Басқаларыкездесулерментанысуларғаарналған,ондағы

пікірлердеәртүрлі,қолданушыларбасқатанысусайттарынанқосатынбағалау

деңгейініңауқымдылығыдаұқсас.

Кейбірсайттаржақсыұйымдастырылған,олардыденсаулықсақтау

саласыныңқызметкерлеріжүргізіпотырады.Өйткеніхалықтыңосыбөлігі

адамныңиммундықтапшылықвирусына(ВИЧ)осалдауболыпкеледі.

Сондықтанмұндайқауіпбілімберуменақпаратарқылытөмендетілуі

мүмкін.

Денсаулықсақтаусаласыныңқызметкерлеріжүргізетінонлайн-

фокустобындаонтөрт-онсегізжасаралығындағыжасжігіттерсұрақтарға

жəнемодераторғажауапберуүшінжəнебір-біріменпікірталасжасауүшін

күнінеекіретжүйегекірді.

Сексуалдықтəжірибесіжоққатысушылар

үшінбұлөтепайдалыболды.Оныңбірі:«Бұлкереметтəжірибеболды…

өзімкүткеннендеүлкеннəрсеүйретті»,–деді.Сексуалдықтəжірибесімол

қатысушылармұндайэмоциякөрсетеқойғанжоқ,дегенменолардыңбəрі

денсаулықтанбасқа,музыка,достар,отбасыжəнемектепсияқтыжеке

қызығушылықтаржайлысөйлесуүшінмодераторданжаңатақырыптар

ашудысұрады.Əрине,қатысушыларонлайн-топтардыақпараттықресурс

ретіндеғанақолданбай,өміртəжірибелерінбөлісумүмкіндігіндеқолдады.

Онлайн-өнімділікстратегиясы

Интернеттеадамдаркейіпкеройлаптауып,терілгенсөздерді,суреттермен

видеоны,бүркеншікаттардыжəне2-тараудасипатталғанмінез-құлық

қалдығынпайдаланаотырып,əсерқалыптастырады.ЛГБТ-адамдармен

сұхбаттаролардыңəлеуметтікжелілердісіздіңқолданужəнеқанағаттану

теориясынанкүтетініңізденбөлек,бірғанаемес,бірнешекейіпкержасау

үшінпайдаланатынкөптəсілінкөрсетеді.Мысалы,Gay.comсайтына

қосылусексуалдықбағытжайлыкүштібелгіболарысөзсіз,алFacebook-ке

қосылу,жекелегенадамдарөзпрофилінсолайетіпкөрсеткенжағдайлар

болмаса,бөтенойтудырмайды.Көпгейлердіңотбасы,достарыжəне

əріптестерібар,сондықтанолардыңFacebook-тегіпрофилімəртебесін

нақтылаптұрады.Мысалы,«еркектергеқызығушылығызор»делініп

тұрадынемесеөзсеріктесініңатын,болмасасуретінқойыпқояды.

БасқаларFacebook-тібасқашақолданғысыкеледі.Фарфилд

университетініңөкіліДавидГуделунасосыжағдайдыөзініңзерттеу-

сұхбатындаанықтады.Отызбесжастағыерадамөзаудиториясынқалай

басқаратынынтүсіндіріпберді:

Мені ер адамдар қызықтырады, өйткені, өз ойымша, Facebook –

кездескім келетін жігіттермен танысудың немесе басқа да

әрекеттердің жақсы әдісі. Бірақ мен отбасыммен, немере

бауырларымменжәнет.б.сөйлеспеймін,мағанбәрібір.Бірақолардың

Facebook арқылы білгенін қаламас едім, сондықтан олармен

достаспаймын.Олардыңөтінішінкеріқайтараотырып,өзімдінашар

сезінемін,бірақнеістегіңізкелсе,соныістеуіңізкерекқой.

Зерттеугеқатысқан басқабір адамFacebook-тегіөз атыныңжазылу үлгісін

өзгертіп жіберген, сондықтан әуестік танытқан туыстары бәрібір оны таба

алмас еді. Осылайша, аудиторияны бөлу үшін шекара орнату мазмұнды

өзгертудіңықтималкүйреуіменкүрестіңжалпыстратегиясыболыпсаналады.

Бұлзерттеудесауалнамағақатысқандардыңбəріндедерлікбасқасайттарда

басқапрофильдерібарболыпшықты.Тіптікейбіріндебелсендіпрофиль

саныонекігебір-ақжеткен.Осылайша,көпбірегейлікстратегиясытүрлі

аудиторияүшінөзтаныстырылымынбасқарудыңкеңтарағанəдісіболып

шыққан.Шашыналдырғанбірадам,басқалармұныəдейіістелгенжасанды

нəрседепойлапқалмасүшін,өзпрофиліндегісуреттердіңбəрінөзгертуге

асығуықажетекенінкенеттүсінген.

ЛГБТ-адамдаринтернетресурстарынанкөппайдакөріпжатсада,олар

тəуекелменқауіптенадаемес.Сексуалдыққолсұғушылықосыныңнақты

мысалыболаалады.Бізоныкелесібөлімдеталқылаймыз.

ОНЛАЙНДАҒЫСЕКСУАЛДЫҚҚОЛСҰҒУШЫЛЫҚ

Киберізгетүсужағдайындағысекілді,көптегенинтернет-ортаныңтабиғаты

өзініңықтималанонимдігі,арақашықтығыжəнезаңдынемесебасқада

жазаданшарттықауіпсіздігіарқылысексуалдыққолсұғушылыққажол

ашуымүмкін.Əуелісексуалдыққолсұғушылықтардыңтүрлітиптерін

қарастырып,осыкүштердіңқалайөрістейтінінкөрейік.

Сексуалдыққолсұғушылықтүрлері

Гендерлікқолсұғушылықəлдебіреуадамдардыолардыңжынысынемесе

сексуалдықбағытыбойыншақорлайтынпікірбілдіргенкездепайда

болады.Бұлкатегорияғажұмыстаəйелдертуралықорлайтынескертулер

немесекөліктерезесінепорнографиялықсуреттержапсырыпқоюда

жатады.Қалаусызсексуалдықназардаізгетүсудіңбіртүріболып

саналады.Оғанбіреугеқатыстысексуалдықықыластыбілдіретінқалаусыз

іс-əрекеттекіреді.

Сексуалдықмәжбүрлеу–үшіншітүрі;мұндазаңбұзушысексуалдық

қызметкеқолжеткізуүшінбіреудіқорқытуарқылынемесесыйақыуəдеету

жолыменқысымжасайды.

Гендерлікқолсұғушылықжəнеқалаусызсексуалдықназар–онлайн-

əлемдегікеңтаралғанқолсұғушылықтүрлері.Мысалы,онлайн-журналдар

менгазеттермақалаларыныңсоңындапайдаболатынпікірлербөлімінде

əдеттетөменнемесеұстамдырақдеңгейдегігендерлікқолсұғушылық

ретіндебағаланатынсексистікескертулерболады.Пікірлердіңерекшелігі

туралыэмпирикалықмəліметтердіжинауүшін,зерттеушілерNewYork

Times,DiscovermagazineжəнеIFLScience-тыңонлайннұсқаларында

шыққанмақалаларғажауапретіндеоқырмандаржазған831пікірдіталдап,

сараптады.

Мақалалардапрофессор-ғалымдартүйіндемедедəлсондай

біліктілігібарүміткер-əйелдергеқарағанда,үміткер-ерадамдар

көрсетілгенде,оларғазертханаменеджерілауазымынакандидаттыққа

жоғарыбағабергенінанықтағанакадемиялықзерттеулертуралы

айтылады.

Кейбіронлайн-журналдардыинтернеттеніздеудіңқажетішамалы,

сондықтансізпікірайтушыларданбелгілібірдəрежедесыпайылық

күтетініңізанық.Көпшілігісолайеттіде,дегенменпікірлердіңбасым

бөлігіндеөтежағымсызжəнесексистікескертулеркөп-ақ.Соныңбір

мысалы:«Гендерлікбіржақтыпікірдіңбарболусебебі–асүйдесаны

шектеуліэкспериментжасауғағанаболады».Мұндайпікірлероны

айтушыныңеңбекзаңдарықолданылатынжұмысорнындаүлкенмəселе

тудыруымүмкін.

Онлайн-ортаүлкенгендерлікқолсұғушылыққажолашама?Бірмүмкіндік

–кейбірмақалалардыңастындағыонлайн-пікірлеролардыңжұмыс

орнынданемесемектептежариялайалмайтыншынайыкөзқарасын

білдіретінінде.Бірақбасқатараулардаайтыпөткенімдей,онлайн-ортаның

еркіндікберетінэффектілерібұғулысексизмдікүшейтіп,кейбірқауіпті

мінез-құлықтыеркінежіберуімүмкін.

Қалаусызсексуалдықназардакөптегенинтернет-аумақтардакеңінен

таралған.Мысалы,чаттардаеркектерде,əйелдердеайқынсексуалдық

сөздерінемесепорнографиялықсуреттерібаржекехабарламаалуы

мүмкін.Осындайүдеріскеңінентаралғантағыбірорын–ойындар,

нақтылайайтқанда,MMORPG.Ойыншылардыңбасымбөлігі–еркектер,ал

əйелаватарындаойнайтынəйелдертүртпектеледі,наразылыққатап

болады.Кейəйелдеросындайтүртпектенқашуүшінəдейіерадамның

аватарынтаңдайды.Бірқызығы,кейдееркектерəйелаватарынбасқа

себептермен–ойынбарысындақосымшакөмекалуүшіннемесеəншейін

əралуандықүшінтаңдайды.MMORPG-теəйелаватарыменойнағанбірер

адам:«Меноныңқаншалықашуландыратынынешқашантүсінгенемеспін.

Мүмкін,қажетсізтабыстарғадакөндігугетуракелетіншығар»,–дейді.

Сексуалдыққолсұғушылыққұрбандыөтеауырсалдарғазардапқадушар

етуімүмкін.Оласажоғарыкүйзеліс,депрессия,шарасыздықсезімі,

жұмыстаөнімділіктіңтөмендеуіжəнеқызметтіңтоқтатылуыболуы

ықтимал.Бірзерттеудеқолсұғушылықтыңадамныңжұмысқаорналасар

алдындағыəңгімелесудетабысқажетуінеоңайкедергіжасайтыны

аңғарылды.

Елуəйелөзеріктеріменкішіғылымиқызметкерлауазымына

əңгімелесугекіругешақырылды,оныңэксперименттіктопқабөлінген

жартысынасұхбаталушыерадамдарнəзіксексуалдыққысымкөрсетті.

Олар:«Сіздіңжігітіңізбарма?»жəне«Адамдарсіздітартымдысанайма?»

–дегенсұрақтарқойды.Албақылауғаалынғанқатысушыларкүтпеген

түрлісұрақтарестіді,бірақоныңешқайсысысексуалдыққолсұғушылыққа

жатақоймайтынеді.Соныңбірмысалы:«АдамдардыңҚұдайғасенуі

маңыздыдепойлайсызба?»–дегенсұрақболды.

Осысұрақтардыестігенəйелдерқысыласөйлеп,төмендеңгейліжауап

беріп,əңгімелесудінашарөткізді.Мұндайнəзікқысымкөрсетудіңсалдары

ауыр,бұлəңгімелесубарысындаболыпжатса,бүкілмансапқаықпалетуі

мүмкін.

Əйелдеронлайндағысексуалдыққолсұғушылықтардыңбасымбөлігінің

нысанасыболсада,еркектердеқорғаулыдеугеболмайды.Еркектер

біржыныстықолсұғушылыққажиітапболады,яғниоларғабасқаеркектер

қысымкөрсетуімүмкін.Байқағанымыздай,қолсұғушылықтыңерекшелігі

ментүріеркектердебөлектеуболады.Pewзерттеуорталығыныңмəліметі

бойынша,ересектерарасындажүргізілгенсауалнамадаеркектердің44

пайызыəйелдердің37пайызыменсалыстырғанда,біршамаонлайн-

қолсұғушылықсезінгенінайтқан.Біраққысымғатапболғанеркектерізге

түсунемесесексуалдыққолсұғушылықпенсалыстырғандаазыраққысым

сезінетінін,мысалы,олардықорлайтынесімдерменатайтынынайтты.

Еркектердіңбасқаадамдарданкөретінқысымдарыныңжалпытақырыбы–

оларөздерінстереотиптіеркекшеұстамайтындықтандушарболатын

қорлауменмазақтау.Əйелдерəйелдікстереотиптенбойтартқанкезде

жиірексексуалдыққолсұғушылыққұрбаныболатынысияқты,еркектер

«қыз»сияқтыəрекеттердікөпістеседеқорлауғатапболады.

Осындайқолсұғушылыққаеркектердіңқандайреакциябайқататынын

көбірекбілуүшінеріктіерадамдар«күштікжаттығулардыңүлгерімге

ықпалын»зерттеугеарналғанэксперименткеқатысты.

Зерттеу

эксперименткенегізболғантұтқаныңмығымдығынсынауданбасталды.

Біразданкейінқатысушылардыңжартысыкездейсоқтəсілмен

«қолсұғушылық»жағдайынабөлінді.Оларбірте-біртеөздерініңжұмыс

нəтижесі«біртүрлі»екенін–əйелдердіңнəтижесінежақынекенінестіді.

Əйел-экспериментшішыннəтиженіесепкеалмай,мысқылдайсөйлеп,

қатысушыныңтұтқаны«қызсияқты»қысқанынайтты.Албақылау

тобындағыерадамдарөздерініңжұмысытуралыешқандайпікірестіген

жоқ.

Тұтқа-тестіненкейінбарлыққатысушыларкогнитивтіқабілеттестінен

өтіп,5минутішіндемүмкінболғаншамейліншекөпанаграммашешуге

тырысты.НазараударудыөлшейтінСтруп-тестіосыданкейінқолға

алынды.Қатысушыларкарточкаларғабасылғансөздердіңтүсінайтады.

Бірақкейбірсөздершрифтініңтүсінеқарама-қайшыеді.Мысалы,бір

картада«жасыл»депжазылған,алсөзқызылшрифтпенкөрсетілуі

мүмкін.

СоңындабарлыққатысушыТұтқа-тестінқайтақолғаалып,

екіншіретбасқашаорындалатынынакөзжеткізугетырысты.

Қолсұғушылықбұлерадамдардыпсихологиялықжағынаншаршатты,

сондықтанөзбағаларыəйелдердікінеұқсайдыдепойлағанқатысушылар

бақылаутобындағыларғақарағанда,анаграммадажəненазараудару

қабілетінөлшейтінСтруп-тестіндетөменнəтижекөрсетті.Дегенмен

Тұтқа-тестіндеоларбақылаудағыларғақарағандажақсырақболды,яғни

оларөздеріндəлелдейтіннəрсебардепсанап,қолдабармүмкіндіктіңбəрін

пайдалануғатырысты.

Бізсексуалдыққолсұғушылықтыңəйелдергежағымсызықпалететінін

білеміз.Алосындайзерттеулерерадамдардыңдаоданоңайқұтыла

алмайтынынбайқатады.

Банглмырзаныңісі

Ерекшелігінескерсек,сексуалдықмəжбүрлеуонлайндакеңтарала

қоймаған,бірақертеректегібіроқиғавиртуалөмірменонлайндағы

сексуалдыққолсұғушылықжайлыкөпмəселенікөтергеншиеленіскетолы

мысалдыкөрсетеді.Банглмырзаныңісіойыншыларүйлесімдімəтінчаты

арқылысөйлесетінLambdaMOO-да,MMORPG-тыңалдындағы

платформадаболды.

ІсБанглмырзаесімдікейіпкергеқатыстыболатын,алқылмыскиберзорлау

еді.Əйелдергеқатыстыбейпілжəнежиіркеніштітеңеулергетолыанықтама

айтылатынсайқымазақкейпіндегікейіпкерБанглмырзабіркүнікештекір-

кірқонақбөлмедебасқаойыншыларменбіргеотырды.Кешкіон

шамасындаБанглмырзавудуқуыршағыдепаталатынбағдарламалық

құрылғыныөзініңбірлегба(вудудініндегінегізгірухтардыңбірі–ауд.)

құрбаныбасқалардыңалдындалəззаталуүшінжыныстыққатынасқа

түскендейетіпқолданды.Қонақбөлмедегіойыншыларөз

компьютерлерініңмониторынанлегбаныңəрекетінсипаттағанжазбаларды

көрді.Вудуқуыршағыосынылегбаөзітергендейетіпкөрсетті.Бангл

мырзабөлмеденшығыпкетті,бірақөзшабуылынЛямбдажекежайындағы

басқаорыннанжалғастырды:олStarsingerесімдіойыншыныбөлмеде

отырғанбасқаадамдарменсексуалдықəрекеткетүсіпжатқандайетіп

көрсетуүшінбағдарламалықмагиялықамалдықолданды.Ақырсоңында,

ойыншыБанглмырзаныосындайвудуқуыршағынқолданудыңалдыналу

үшінторғақамаптастайтынарнайымүмкіндігібарвиртуалтапаншаны

қолдануғамəжбүрледі.

ЭкрандағыкейіпкерілегбаменStarsingerболғаншынадамдарөздерінқұқы

бұзылғандайсанап,қаттыашуланды.Келесікүнішынайыөмірде

докторлықдиссертациясынжазыпжатқанаспирантқыз-легбаБангл

мырзаныжариятүрдеайыптадыжəнеоныойыннан«аластауға»шақырды.

Бұлоныңəрекетіүшінөлімжазасыментеңеді.

Ойыншылардыңкөбіқаттыашуланып,онлайндабасқостыда,қандайшара

қолдануғаболатынынталқығасалды.Пікірталасвиртуалдық,сөз

бостандығы,сексуалдықзорлықжəнесоғансайқұқықтықамалдартуралы

көптақырыптарғаойысты.ТопБанглмырзаныбірауызданайыптасада,

олардыңкейбіреуісөзбостандығыменқажеттіқұқықтықамалдарды

көлденеңтартып,Банглдың«бармақбасты,көзқысты»əрекетінамалсыз

болсадақұптады.Қатысушыларақыраяғындатарап,өздерініңшынайы

əлемінешықты.Оларымырағакелгенжоқ,əрекетжоспарында

нақтыламады.Дегенменқатысушыныңбіріісбарысынөзқолынаалып,сол

күнітүндеБанглмырзанымəліметтерқоймасынанмүлдеаластапжіберді.

ОсыістібіріншіболыпқұжаттағанжурналистЖулианДиббел:«Бұрын

виртуалдықзорлыққабайыптықарамайтынедім,ендіоғанерекшеназар

аудармайтынсəтімдіескетүсіруімқиын»,–депжазды.Сөзқашандамəнге

ие.

ИНТЕРНЕТТЕГІСЕКСУАЛДЫЛЫҚ

«Секс»сөзіжелідегіеңжиіқолданылатыніздеутерминдерініңбіріболып

саналады.Алосытақырыпқаарналғанинтернет-аумақтарəдегеннен-ақ

өркендеді.Онлайндасексуалдылықтыңөрісалуыинтернеттегіжақсыны,

жамандыжəнекөргенсізнəрсені,сондай-ақоныңкөптегеналаңына

енгендеөзіміздіқалайұстайтынымыздыайқынкөрсетеді.

Интернетақпараттықресурсретінде

Адамдар«секс»сөзініздеутерминіретіндеенгізгенкезде,олардыңсебебі

бір-біріненайтарлықтайерекшеленеді.Олардыңкөбібетпе-бетжағдайда

алаалмайтынақпараттардыіздеуімүмкін.Алкейбірібелгілібір

сұрақтардықоюүшінқаттыұялуынемесесұрақтыңөзіөтеүлкенжеке

ақпараттыжайыпсалуымүмкіндепқауіптенуімүмкін.Бірсауалнамада

респонденттержекережимдекейбірсексуалдықтақырыптаржайлыбатыл

айтудыңорнына,білуге,қызығушылыққаұмтылатынынжəнеəншейін

қысылатынынжиікөрсетті.

Онлайн-ақпаратжасөспірімдерересекөміргеауысқанкездебекем

бірегейліктіқалыптастырупроцесіндеөтемаңызды.Олардыңкөбі

сексуалдықденсаулықтуралы,ортамектептежыныстықтəрбиесабағында

қамтылмайтынтақырыптартуралыақпаратіздейді.Бірəйелөзініңкең

ауқымдыонлайн-зерттеулеріарқасындажасөспірімкезеңіндежергілікті

сарапшығақалайайналғанынбылайдептүсіндірді:

Секс туралы және осы тақырыпқа қатысты нәрселерді алғаш білген

кезде, соған қатысты ойлар басыма келген кездерде, өзімді

қызықтыратынбарлықжайттуралы онлайннан тапқанымныңбәрін

зерттей бастадым. Секстен болатын жаман нәрселер, жыныстық

жол арқылы берілетін аурулар, жүктілік, тууды бақылау, жатыр

сыртындағы жүктілік, т.б. Секс нәтижесінде пайда болатын, менің

білгімкелетіннәрсеніңбәрі.Сондықтанменақпараткөзінеайналып

жүре бердім. Достарым маған келіп: «Мен осыдан жүкті болып

қалмаймынба?»–депсұрайтынболды.

Интернеттіңсексуалдылықтуралыақпараткөзіретіндегінегізгі

кемшілігініңбірі–көпонлайн-ресурстардыңсапасыныңкүмəнділігі.

Жасөспірімдерақпараталуүшінкіретін177уеб-сайттысараптағанда,сапа

мендəлдіктіңайтарлықтайайырмашылығыбарекенібайқалды.

Жүктіліктенсақтанутақырыбынаарналғансайттардыңжартысындакем

дегендібірдəлсіздікболды.ЖұқпалыауруларменВИЧ-тіталқылаған

сайттардың25пайызданастамынанкемдегендебірқатешықты.«.org»-пен

аяқталатын,қараушыларғасайттасасындатұрғанұйымныңкоммерциялық

емесекенін,медициналықмекемеболуымүмкінекенінаңдататын

сайттардағықатекөрсеткішіөтежоғарыболды.«.edu»немесе«.gov»-қа

қарағанда,жоғарыдеңгейгетəн«.org»,дəл«.com»сияқты,кезкелген

ұйымғаашықболыпсаналады.

Бұлуеб-сайттардаадамдарсайттағыақпаратсапасынбағалауүшін

қолданатынкөпфунцияжеткіліксізболды.Мысалы,сайттардың26пайызы

ғанаақпараттысалғанадамныңнемесеұйымныңатынкөрсетті,оданда

азыөздеріжайлымəліметтердіқосты.Жартысынажуығыныңқұрылған

күнінемесеақпараттысоңғыжаңартқанкүнікөрсетілмеді,сондықтанкөп

ақпараттыңескіріпкеткенідесөзсізеді.

Секстақырыбынқамтитынсайттардыайтпағанныңөзінде,адамдардың

көбікезкелгенсайттыңсапасымендəлдігініңбағасынайырабермейді,

оларосысапаөлшемдерінтексерудіқажетдептаппайдыда.Əрине,

адамдарөздерікіретінсайттардыдұрысбағалайбілсе,интернетсекс

туралыақпараттардыңбағалықайнаркөзіболатүсетінісөзсіз.

Виртуалқұштарлықжәнекиберсекс

Интернеттегітұлғааралыққатынастардыңеңтүсініктіқұрамдасбөлігі–екі

адамбір-бірінеинтернетарқылыашықхабарламаларжолдап,қозу

деңгейінежететінкиберсексболар.Олүйлесімдічаттар,жылдам

хабарламаалмасу,видеочатнемесеграфикалықметаəлемболуыдамүмкін.

Киберкеңістіктегісекстəжірибесініңатауыкөп,оныңбəрігипержеке

əңгімелдесудіортаныңқолдап,демепотыратындығынандавиртуалдық

құштарлықтүрлерініңкеңтанымалекенінкөрсетеді.

Киберсекспенкімайналысады?Біркездері«киберсекс»термині,негізінен,

бейтанысадамдарарасындағыонлайн-секспенбайланыстырылатынеді.

Желініңжаңаөрісалғанкездеріндебұлшындықболатын.Интернеттегі

басқакезкелгенəрекеттіңөзгергенісияқты,бұлдаөзгеріскетүсті;

киберсексқазіршынайыөмірдедесеріктессаналатынадамдарарасындада

кеңінентаралған.Кемдегендебірреткиберсекстəжірибесінкөрген

еркектерменəйелдерарасындажүргізілгенсауалнамада,респонденттердің

82пайызыөздерініңнегізгісеріктесіменкемдегендебірретсондай

тəжірибеөткергенінайтқан.Керісінше,олардың37пайызығанабейтаныс

адамменкиберсексжасағанынайтты,алодандаазы(6,5пайыз)бейтаныс

адамдарменғанакиберсекскебаратынынжариялады.

Еркектерəйелдергеқарағандакиберсекскекөпбойұрадыдепкүтугеболар

еді.Бірақкейбірзерттеулеркөрсеткендей,əйелдердеортажасқажеткенде,

еркектерсияқтықатысыпотырадыекен.Бірнешежүзшведазаматы

арасындажүргізілгенсауалнамадатөменгіжасдеңгейіндегі(18–24жас)

еркектердің38пайызыкиберсекспенайналысыпкөргенінайтқан,алосы

жастағыəйелдердіңкөрсеткіші–34пайыз.Бірақбұлкөрсеткішересекжас

деңгейіндегіəйелдердеөсетүскен,текелужастанасқанəйелдерарасында

ғанатөмендеген.Ерадамдарарасындабұлкөрсеткішжиырматөртжасқа

жеткенсоңүнеміазайыпотырған.

Киберсекссалдарыоңда,терістеболуымүмкін.Оңжағы–интернет

сексуалдықтыжаңашазерттеуге,шынайыкездесулерменсалыстырғанда,

қауіпсіздікдеңгейініңжоғарыболуынамүмкіндікбереді.Қатысушы

əйелдерсаныныңартуы–олардыңкөбіонлайн-əлемніңтежеу

эффектілерінежəнетəуекелдіңазаюынасүйенеотырып,дəлосыəрекетті

істейтінінаңғартады.

SecondLifeойынынаарналғансұхбаттакиберсексқатысушылары

«зерттеуші»рөлінемінездемелеріменқұрал-жабдығысəйкескелетін

шынайыаватардысұхбаталушыретіндеқолданды.

Өздиссертациясы

үшінаспирантДавидСмитвиртуалəлемдегішағынжекеəлемдісатып

алдыда,атауыШекспирдің«Жазағажаза»пьесасынаналынған

«Патшабалықфермасы»депаталатын«зерттеустансасын»құрды.Кеңсе

салудыңорнына,олонышағаласышулаған,айлағыбар,жағакереуеттері

қойылғанжəнепатшабалықсалатынорындайындалғандемалысорнын

жасады.

ОлSecondLife-тақатысушылардыңкиберсекстуралыойлайтынындажəне

оныңөздерініңшынайыөмірлерінеқалайауысатынында(немесе

ауыспайтынында)үлкенəралуандықбарынанықтады.Ешміндеттемесі

болмағандықтан,кейбіреулерүшінбұлкөңілдіеді.Басқаларыоныөте

интимдіжəнебайлаулыдепсанады.«Менүшінбұл–жыныстыққатынасқа

түсу.Менсоныістедім.Олөтежеке,эмоциясыжоғарынəрсе,алмазмұны

үнемімахаббатқатынастарынаорайласады»,–дедібіреуі.

СұхбатберушініңбірнешеуіSecondLife-такиберсекстішынайыөмірдеіске

асуықиыннемесемүмкінқиялдардыойнатутəсіліретіндеқолданған.

Онлайндабасыңқы/бағыныңқықатынастағыбірадам:«Өмірбізгешын

мəніндеқандайадамекеніміздікөрсетугеүнемімүмкіндікберебермейді....

Осы[екіншіөмірім]мағансолөмірденшығуғамүмкіндікбереді,

сондықтанменіңойымша,осынəрсеменібақыттыадамететүседі»,–деп

жазды.

SecondLife-та«секс-жұмысшылараватары»дабар.Оларойыншыларғаөз

қызметіменалымыныңбəріЛиндендолларымен–əлемдіквиртуал

валютаментөленгенкарточкаларменкеледі.Мысалы,жасыжиырмадан

асқанСалена–денсаулықсақтаусаласыныңмаманы.Олвиртуалəлемде

секс-қызметшіретіндеқосымшатабыстабады.Өзойынша,олшынайы

өмірдеөзініңсексуалдылығынонлайндағыэксперименттерарқылы

жақсартаалған.Мысалы,аудиочатарқылы.«Осыжердеменсезімгетолы

дауыстықалайқолдануқажетекенінбіліпалдым.Қазірменшынайы

өмірдегіайырмашылықтардысезінемін.Өйткенідəлсондайсөздермен

дауыстышынайыөмірдегіөзімніңсексуалдықсеріктесімменқатынаста

қолдануоп-оңай»,–дейдіол.

Киберсекскеқатысушылардыңонлайндағыөзсексуалдықəрекеттерін

опасыздықдеугеболатын-болмайтыныжəнеолардыңшынайысеріктесі

өзінқызғаншақсезінуідұрыс-бұрыстығытуралыойларыəртүрлі.Дегенмен

олардыңбасқаадамдарменкиберсекспенайналысатынытуралыбілген

серіктестеріарасындасауалнамажүргізілгенде,қатысушыларкиберсекс

экрансыртындаешқандайқарым-қатынасқаешқашаналыпкелмейтін

болсада,алдайтынынатолықкелісті.

Олардыңүштенекісіөзсеріктесінің

компьютердегі,смартфондағынемесебасқақұрылғылардағыəрекетіне

дəлелтапты,ал87пайызыосыныңбəрісенімніңжоғалуынанолардың

қарым-қатынасынажағымсызнəтижеəкелетінінайтты.Біреуі:«Сенімөте

қаттыКҮЙРЕПкетті»,–деді.

Мен5-тараудатұлғааралықтартымдылықтыталқығасалдым.Алинтернет

адамдарбір-біріншынайыөмірдетіптікездеспей-ақбірін-бірісүйетін

ерекшеортаұсынады.Сондай-ақол–адамдарөзініңқұштарлығына

жаңашаерікберетінорын.Бірақинтернеттегібасқадакөпнəрсесияқты,

киберсекстіңдекүтпегенкедергілеріменқаупібар.

ИНТЕРНЕТТЕГІПОРНОГРАФИЯ

Сексуалдықбағыттағыматериалдарғаересектергеарналғанкітап

дүкендерінде,900нөмірлітелефонжелілеріарқылықолжеткізугеболады

жəнеинтернеттеолесепсізкөп.Онлайндапорнографияқалайөрістеп

жатыржəнеоладамныңмінез-құлқынақалайəсеретеді?

Порнографияныңпсихологиялыққыры

Кейбірəлеуметтанудыңнақтылауынша,сексуалдықбағыттағы

материалдардықолданудыңзияныжоқ,оларкейконтекстефункциялық,

саламаттыжəнееркіндікберушіболаалады.Өйткеніолбілімге,

эротикалықжетілуге,зерттеуменкөңілкөтеругежолашуғамүмкіндік

береді.Сондай-ақолсексуалдықдисфункцияныемдеугеарналғанкейбір

терапевтікбағдарламалардадаөтепайдалы.Бірақбасқаадамдарэтикалық

жəнеморальдықмəселелерді,оныңішіндеəйелдердіпайдаланумен

нысанғаайналдырудыашыпкөрсетеді.Порнографияныңнегізгі

тұтынушылары–ерадамдар.Материалдардыңбасымбөлігіəйелдерді

адамгершіліктентысетіпкөрсететінібастымəселеболыпотыр.

Көпелдерпорнографиянытүрліформадашектепжатыр,бұлжайтəлем

жұртшылығыпорнографиясалдарынзияндыдепсанайтынынкөрсетеді.

БірақДаниятəжірибесінезерсалсақ,порнографиянызаңдастырудың

кейбірəлеуметтікпайдасыдабар.Бұлелдезаңдар1960жылдары

өзгертіліп,порнографияныөндірументаратудыңбарлықшектеуіалынды.

Көпшіліккүткенқауіптіңмолболғанынақарамастан,эксгибиционизм,

астыртынсығалаужəнежасбалалардыазғындыққатартусияқты

сексуалдыққылмыстардыңжиілігібірдентөмендеді.Бұлпорнографияның

кейтүрізиянсызнемесетіптіпайдалыболадыдегенгипотезаны

растағандайболды.Эротикалықматериалдардыңоңайқолжетімдіболуы,

сондайбейімдігібарадамдардыңшынайыөмірдеəрекететумүмкіндігін

азайтыпжібергенсекілді.

Порнографияныңпсихологиялықəсерініс-əрекеттұрғысынанзерттеу1970

жылдарғадейінқолғаалынғанжоқ,бірақсоданбергізерттеулербіраз

нəрсеніңбетінашты.Жүйеліжəнеасатаңдандырақоймайтын

қорытындыныңбірі–эротиканыңеркектердіде,əйелдердідежиі

қоздыратыны.Адамдарашық-шашықсуреттердікөргенде,түрлі

оқиғалардыоқығанда,фильмкөріп,аудиожазбалардытыңдағанда,қозу

сезімінбастанкешіргенінайтады,физиологиялықөлшемдердеосыны

растайтүседі.

Зертханалықэксперименттікзерттеулербіршамажүргізілді,қол

жеткізілгеннəтижелерəйелдердізатқаайналдыружолыменкөрсеткен

порнографияныңсалдарытерісболғанынаңғартады.Мысалы,ұзақ

уақытқасозылғанықпалсексистікқатынастарғажəнеқұрбанкінəліболып

шығатынзорлаутуралыаңызғабергісізəңгімелердіқабылдауғаəзірболуға

əкеледі.Бұлданекегедейінгіжəненекедентыссекскедегенкөзқарастың

өзгеруінежолашады.

Басқабірзерттеудеайқарабеттегіөтетартымдымодельдердіңсуретін

қарағанжəневидеоданөтеқызужəнеекітараптыңдакелісіміменжасалған

секскөргенеркектерөздерініңшынайыжұптарыныңтартымдылығына

салқындауқарайбастаған.

Мүмкін,кереғарлықэффектісібайқалған

болар,демек,ашықтан-ашықсексуалдықжағдайдаəдемімодельдерге

қарауарқылыадамдарөздерініңөмірінежəнешынайыөмірдегіжұптарына

қанағаттанбайқарауғадушаретеді.Суреттерменфильмдеруақытша

қоздырсада,еркектердіңжекеқатынасынаоныңұзақмерзімдісалдары

жақсыəсеретпейді.

Байқаусызәсер

Онлайндағыпорнографиялықматериалдардың,мысалы,электрон

поштадағыспамнемесеқатебасуарқылыкездейсоқəсеретуіқалыпты

жағдайболыпсаналады.«Whitehouse.com»-ныңиесісайтатауынсатқанша,

олересектергеарналғанөтетабыстыконтенткөрсетіптұратын-ды.Иесі

сатыпалушысайттыпорнографияүшінқолданбаудықаттыталапетті,

өйткенікелушілердіңбасымбөлігікездейсоқкіретіндерқатарынанеді.

Жастарарасындаосындайəсергеқатыстыалаңдаушылықөтежоғары.Игі

тұсынқарастырсақ,зерттеулеркөрсеткендей,байқаусызəсердіңжиілігі

төмендепкеледі.Өйткені2005жылыкездейсоқəсеркөрсеткіші34пайыз

болса,соңғыжылдарыол23пайызғадейінтөмендеді.Сүзгісібар

бағдарламалықжасақтаманыкеңіненқолданудаосықұлдыраудың

айтарлықтайбөлігінеқатыстыекенісөзсіз.

Онлайндаашық-шашықсексуалдықматериалдарғатапболса,жастартүрлі

реакциябайқатады.Бірсауалнамадареспонденттердіңжартысынаназы

осыжайлыбіреугехабарлағанынайтқан,одандаазы–ата-анасыинтернет

қаупіжөніндебаласыменарнайыəңгімелеспеседе,оларғамəліметкен.

Балалардыңбасымбөлігіжүйеденнемесесайттаншығыпкетіп,

қорғаныстыңпассивстратегиясынқолданған.Бірақолардыңтөрттенбірі

оқиғаныңөздерінқынжылтқанын,ұялтқаныннемесеқорқынышқадушар

еткенінайтқан.Қуанышқаорай,осыбалалардыңкөбіоқиғаныартқа

тастаған,яғниоралыпсоқпаған,бірақ20пайызыосыжайлыойлай

беретінінайтқан.

Ересектердебайқаусызəсердентүрлішезардапшегуімүмкін.Мысалы,бір

зерттеудезерттеушілеросындайəсердіңеркектердің,əсіресехардкор

түріндегіпорнографияғақызығушылығынарттыратынынбайқаған.Бірақ

əсербайқалғанкездеадамөзінанонимсезінсеғанақызығушылықарта

түседі.

Колледжстуденттеріонлайн-газеттердегінегізгісөздердііздеуге

арналғанзерттеугеқатысудегенжелеумензертханағашақырылған.Бірақ

оларшағыншолудыаяқтағансоң,онсекундтыққалқыматерезекездейсоқ

пайдаболды.Қатысушылардыңжартысыүшіншағынвидео

порнографиялықжəнеəйелдердіқорлайтынсипаттаболды,албақылау

тобындағыларпрофессордыңАмериканыңтеміржолдарытарихытуралы

айтқанынкөрді.Осыекітопаясындаерадамдарғаолардың

бақыланбайтыныменқадағаланбайтыныайтылып,анонимжағдай

тудырылдынемесеуеб-камераменбағдарламалықжасақтамаолардың

таңдауынқадағалапотыратынбейанонимжағдайжасалынды.

Ашық-шашықсексуалдықвидеокөргенерадамдарсексистікқатынас

туралыхабарлады,алосывидеоанонимдіксезіміменқабысқанкезде,ер

адамдарбасқажағдайдағыеркектерменсалыстырғанда,өтедөрекі

порнографияныкөругеқаттықызығушылықтанытты.Əсердіңсалдары

ұзақболатын-болмайтыныанықемес,дегенменонсекундтықвидеоролик-

тосынсый,жалпыалғанда,порнографияментосынсыйғадегенқатынасқа

əсеретуініңмүмкінекенідеқысқамерзімдікбайқаусызəсердіңөзібос

нəрсеболмайтынынкөрсетеді.

Дөрекіпорнографиясалдары

АҚШəдепсіздікжəнепорнографияжөніндегікомиссиясы1970жылы

ғылымимəліметтердіңпорнографияныңзиянытуралыпікірді

растамайтынынанықтағанда,нарықтағыэротиканыңбасымбөлігі

келісімгенегізделген,асадөрекіемеседі.Бірақəйелдергеқатысты

агрессияменсексуалдықзорлықтыбейнелейтінсуреттерменəңгімелер

1970жылдардыңөнбойындажиірекжəнекеңіненқолжетімдібола

бастады.Бұлпорнографияныңбарлықтүрінежалпықатынастөмендей

бастағанынанболсакерек.Қазіронлайндатіптіелестетудіңөзі

қорқыныштыболатынеңдөрекіжəнеəдепсізпорнографияныңмасқара

мысалдарындатауыпалуғаболады.

Психологиялықтұрғыдадөрекіпорнографиятеріссалдартұрғысынан

қарағандаөтеқауіпті.Эксперименттікзерттеулердіңдəстүрлісериясында

ВисконсинуниверситетініңпрофессорыЭдуардДоннерштайнерадамдар

қарайтынвидеоныңтүріоныңəйелдергеқатыстыагрессиянықаншалық

көрсететінінеықпалететінінбайқады.

Бірзерттеудеолсынаққақатысушы

ерадамдардыкейбіреуібейтарап,кейбіріэротикалық,бірақдөрекіемес,ал

кейбірізорлауғақатысыбартүрліфильмдердітамашалауғакездейсоқ

тəсілменбөлді.Кейінеркектерөздерімүлдебөлекдепсанаған

эксперименткеқатысып,өздері«оқытушы»рөлінойнадыжəнебасқаадам

мағынасызбуындардыоқымағанкезде,өздерітаңдайалатындайесеңгірету

деңгейінқолдануғатиісболды.Басқақатысушы,шынмəнінде,

экспериментшініңсыбайласыболды.Алзерттеудіңшынайымақсаты–осы

фильмдердіңəсеріеркектердіңəйелдергеқатыстымінез-құлқынаəсерібар

нежоқекенінанықтауболатын.Шынындада,əсербарболыпшықты.

Бейтарапфильмтамашалағанеркектержазалауғаасығақойғанжоқ,оларөз

«қоластындағы»еркектергеде,əйелдергедеесеңгіретудіңəжептəуіртөмен

деңгейінтаңдады.Дөрекіемесэротикалықвидеонытамашалайотырып,

адамдарəйелдергеемес,еркек-шəкірттергеқатыстыжоғарырақагрессия

көрсетебастады.Бірақдөрекізорлаудыкөргендердіңжағдайыбасқаша

болды.Осыфильмдікөргенеркектересеңгіретудеңгейінерлергеемес,

өзініңəйелқұрбандарынағанакөтеріпжіберді.Барлықеркектердіңосы

жағдайларғакездейсоқбөлінгенінтағыестеріңізгесаламыз.Ашық

сексуалдықжəнезорлықматериалдардыңəсерібойыншаосыерадамдар

əйелдергеқатыстыалғандаөтеагрессиялыболатүскенінебұлэксперимент

жеткіліктіайғақұсынғандайболды.

Агрессиялыпорнографияныңбасымбөлігізорлаутуралыаңыздарды

нықтайтүседі.«Əйелдер«жоқ»депжауапбереді,бірақойындабасқанəрсе

тұрады»дегенпікірде,əйелдердесексуалдықмəжбүрлеудіпайдаланады

дегенойдаорнығабереді.Өздерітамашалағанагрессиялы

порнографияныңтүрінебайланысты,еркектеросы«əйел-шəкірттеріне»

қатыстыөзінқалайұстайдыдегенмəселеніДоннерштайнмұқият

қарастырды.Олзорлауоқиғасынкөрсететінекіфильмтүсірді,бірақ

екеуініңфиналыекітүрліеді.Біреуініңсоңындаəйелкүлімсірептұратын;

екіншісіндеəйелбұлəрекеттенұялатынжəнежиіркенетінжағдайдаеді.

Барлықнұсқанықарапшыққанерадамдарбейтарапнемесеагрессиялы

емеспорнографияныкөргендергеқарағандажоғарыесеңгіретудеңгейіне

көбірекжүгінді,бірақбұлəрекетісыбайласеркектергеемес,əйелдерге

қатыстыеді.Бірақзерттеунұсқасыныңəсерінемəжбүрленгенқатысушылар

есеңгіретудіңеңжоғарыдеңгейітуралыайтты.

Мұндағыбастымəселе–дөрекіпорнография,оныңішіндезорлаутуралы

аңыздымақұлдайтынтүрітіптідезиянсыземес.Əрине,əрадамның

бірегейлігіменсезінгіштігіосындайəсердіңсалдарынжеңілдетеалады,

бірақэксперименттікмəліметтерқатынаспеніс-əрекетүшіноныңөтетеріс

нəтижесіболатынындакөрсетеді.

ГЕНДЕРМӘСЕЛЕЛЕРІЖӘНЕШЕКТІСЕКСУАЛДЫЛЫҚ

Сексуалдылықпенонлайндағыгендерлікмəселелертуралыжəнеолар

пернетақтаныбірнешеретбасып-ақкөпнəрсегеқолжеткізугеболатын

əлемдеқалайөрісалатыныжайлыбізбілетіннəрселерəлікөп-ақ.Мен

интернеттіамерикалық«жабайыБатыспен»салыстыратынынкөпестідім.

Америкатарихыныңосыкезеңінқамтитынфольклорменмифтереркектер

менбірнешепысықайəйелдіңтабыспенатақіздеп,біріншіжолға

шыққанынбасакөрсетеді.Адамдардаазеді,заңдажеткіліксізболатын,

олардыешкімдеісжүзіндеқолданақоймайтын.Əйелдеразшылық

санатындаеді,бірақбатысқажылжығансайынолардыңортадаболуы

тəртіптіліктудырып,бақылаудықамтамасызетеді,сондай-ақотбасын

тəрбиелеуүшінмейліншеқауіпсізжағдайқалыптастырады.Интернет

заңсыздықаймағысияқтыбасталды,ондадаерадамдарүстемеді.Тіпті

қазірде,қалаларменсаудаорталықтарысалынғансоңда,оныңкейбір

ерекшелігібізөзқиялымыздаұстапжүретін«шекаралық»образдардыеске

салады.

Көптегенбаламасысияқты,олдаүстіртнəрсеніңшегіненшығарылғанда

жылдамшытынайды.Киберкеңістіктіңөзіфизикалықтұрғыдақауіптіемес,

алжетілдірілгенжазу,теруүлгісі,техникалықмашықтарбілеу-білеу

күштендемықтыболыпкөрінеді.Ендіинтернеттепионерлерүстемемес.

Өтіпбаражатқанфургоннанwww.pizzahut.comдегенжазудынемесе

онлайн-ойындыбіргеойнапотырғанмектепжасынадейінгібалаларды

көрсеңіз,өркениеттіңкеліпжеткенінанықтүсінесіз.Дегенменосы

шекараныңкейбірэлементтерібелгілібіринтернет-аумақтардабасқаларға

қарағандаұзақтауөмірсүруі,тіптіөркендеуімүмкін.Оныңмысалдары–

гендерлікстереотиптер,кемсітушілік,авантюралысексуалдылықжəне

шексіз,төтеншепорнография.

ҚОСЫМША

1.Zell,E.,Krizan,Z.,&Teeter,S.R.(2015).Evaluatinggendersimilaritiesand

differences using metasynthesis. American Psychologist, 70(1), 10-20.

doi:10.1037/a0038208

2. Williams, J. E., & Best, D. L. (1990). Measuring sex stereotypes: A

multinationstudy(rev.ed.).ThousandOaks,CA:SagePublications.

3. Kret, M. E., & De Gelder, B. (2012). A review on sex differences in

processing emotional signals. Neuropsychologia, 50(7), 1211-1221.

doi:10.1016/j.neuropsychologia.2011.12.022

4.McAndrew, F.T.,& McAndrew,FrancisT., F.(2012).Who doeswhaton

Facebook?Age,sex,andrelationshipstatusaspredictorsofFacebookuse.

ComputersinHumanBehavior,28(6),2359-2365.

5. McAndrew, F. T., & Shah, S. S. (2013). Sex differences in jealousy over

facebook activity. Computers in Human Behavior, 29(6), 2603-2606.

doi:10.1016/j.chb.2013.06.030

6. Wainschel, S. (2014, March 25). How girls text vs. how guys text. Her

Campus.Retrievedfromwww.hercampus.com/love/how-girls-text-vs-how-

guys-text

7.Thiscontroversialresearchareamushroomedafterthe1975publicationof

R.Lakoff(1975),Languageandwoman’splace.NewYork:HarperandRow.

8. Baranauskiene, R., & Adminiene, V. (2012). Gender differences in the

languageofE.Hemingway’sfiction.GenderStudiesandResearch,10,111-

118.

9.Leaper,G,&Robnett,R.D.(2011).Womenaremorelikelythanmentouse

tentative language, aren’t they? A meta-analysis testing for gender

differencesandmoderators.PsychologyofWomenQuarterly,35(1),129-142.

doi:10.1177/0361684310392728

10. Turner, L. H., Dindia, K., & Pearson, J. C. (1995). An investigation of

female/ male verbal behaviors in same-sex and mixed-sex conversations.

CommunicationReports,8(2),86-96.

11.Scudder,J.N.,&Andrews,P.H.(1995).Acomparisonoftwoalternative

modelsofpowerfulspeech;Theimpactofpowerandgenderupontheuse

of threats. Communication Research Reports, 12(1), 25-33. doi:10.1080/

08824099509362035

12.Hutson-Comeaux,S.L.,&Kelly,J.R.(1996).Sexdifferencesininteraction

style andgroup task performance:The process-performance relationship.

JournalofSocialBehaviorandPersonality;11(5),255-275.

13.Takeda, S.,&Homberg, F.(2014).The effectsofgender ongroupwork

process andachievement: Ananalysis throughself- andpeer-assessment.

BritishEducationalResearchJournal,40(2),373-396.doi:10.1002/berj.3088

14. Coates, J. (1997). One-at-a-time: The organization of men’s talk. In S.

Johnson &U. H. Meinhof(Eds.), Languageandmasculinity. Oxford, UK:

BlackwellPublishers.

15. Argamon, S., Koppel, M., Pennebaker, J. W., & Schler, J. (2009).

Automaticallyprofilingtheauthorofananonymoustext.Communications

oftheACM,52(2),119-123.doi:10.1145/1461928.1461959

16.Bamman,D.,Eisenstein.,J.,&Schnoebelen,T.(2014).Genderidentityand

lexicalvariationinsocialmedia.Journal ofSociolinguistics,18(2),135-160.

doi:10.1111/josl.12080

17. O’Neill,R., & Colley,A. (2006). Genderand status effectsin student e-

mails to staff. Journal of Computer Assisted Learning, 22(5),360-367.

doi:10.1111/j,1365-2729.2006.00186.x

18.Herring,S.C.(1996).Twovariantsofanelectronicmessageschema.InS.

C. Herring (Ed.), Computer-mediated communication: Linguistic, social,

andcross-culturalperspectives(pp.81-108).Amsterdam/Philadelphia,PA:

JohnBenjamins.

19.Thomson,R.,&Murachver,T.(2001).Predictinggenderfromelectronic

discourse.BritishJournalofSocialPsychology,40(2),193.

20.Hills,M.(2000).Youarewhatyoutype:Languageandgenderdeception

on the Internet (Honors thesis). University of Otago. Retrieved from

www.netsafe.org.nz/Doc_Library/lntemet_language_dissertation.pdf

21. Berman, J., & Bruckman, A. S. (2001). The Turing Game: Exploring

identityinanonlineenvironment.Convergence,7(3),83-102.

22.Herring, S.C.,& Martinson,A. (2004).Assessinggender authenticityin

computer-mediatedlanguageuse:Evidencefromanidentitygame.Journal

of Language and Social Psychology, 23(4), 424-446.

doi:10.1177/0261927X04269586

23.Downing,G.(2013).Virtualyouth:Non-heterosexualyoungpeople’suse

of the Internet to negotiate their identities and socio-sexual relations.

Children’sGeographies,11(1),44-58.doi:10.1080/14733285.2013.743280

24.Centers forDisease Controland Prevention.(2012, November12). Vital

signs: HIV infection, testing, and risk behaviors among youths - United

States.MorbidityandMortalityWeeklyReport,61(47),971-976.

25.Ybarra,M.L.,DuBois,LZ.,Parsons,J.T,Prescott,T.L,&Mustanski,B.

(2014). Online focus groups as an HIV prevention program for gay,

bisexual, and queer adolescent males. AIDS Education and Prevention,

26(6),554-564.doi:10.1521/aeap.2014.26.6.554

26.Gudelunas,D.(2012).There’sanappforthat:Theusesandgratifications

ofonlinesocialnetworksforgaymen.SexualityandCulture,16(4),347-365.

doi:10.1007/s12119-012-9127-4

27. Barak, A. (2005). Sexual harassment on the Internet. Social Science

ComputerReview;23(1),77-92.doi:10.1177/0894439304271540

28.Moss-Racusin,CA.,Molenda,A. K., &Cramer, C.R. (2015,January8).

Canevidenceimpactattitudes?Publicreactionstoevidenceofgenderbias

in STEM fields. Psychology of Women Quarterly, 0361684314565777.

doi:10.1177/0361684314565777

29. Moss-Racusin, C A., Dovidio, J. F., Brescoll, V. L., Graham, M. J., &

Handelsman, J. (2012). Science faculty’s subtle gender biases favor male

students.ProceedingsoftheNationalAcademyofSciences,109(141),16474-

16479.doi:10.1073/pnas.1211286109

30. Yee, N. (2014). The Proteus paradox. New Haven, CT: Yale University

Press,p.106.

31. Woodzicka. J. A., & LaFrance, M. (2005). The effects of subtle sexual

harassmentonwomen’sperformanceinajobinterview.SexRoles,53(1-2),

67-77.doi:10.1007/s1ll99-005-4279-4

32. Duggan, M. (2014). Online harassment. Pew Research Internet Project.

Retrievedfromwww.pewInternet.org/2014/10/22/online-harassment/

33. Funk,L., & Werhun,C. (2011). «You’resuch a girl!»The psychological

drain of the gender-role harassment of men. Sex Roles, 65(1/2), 13-22.

doi:10.1007/S11199-011-9948-X

34. To take an online version of the Stroop test, visit

www.onlinestrooptest.com/.

35.Tuesday,J.D.,&Dibbell,J.(1993,December23). Arapeincyberspace.

The Village Voice. Retrieved from www.villagevoice.com/2005-10-

18/specials/a-rape-in-cyberspace/

36.Daneback,K.,Månsson,S.-A.,Ross,M.W.,&Markham,CM.(2012).The

Internet as a source of information about sexuality. Sex Education, 12(5),

583-598.doi:10.1080/14681811.2011.627739

37.Smith,M.D.(2011).Adolescentslearningaboutsex-BroadbandInternet

access, sexual education, moral panics and youth citizenship (PhD

dissertation). University of Colorado at Boulder. Retrieved from

http://search.proquest.com.proxy1.library.jhu.edu/docview/867837684/abstract?

accountid=11752

38. Buhi, E. R., Daley, E. M., Oberne, A., Smith, S. A., Schneider, T., &

Fuhrmann,H.J.(2010).Qualityandaccuracyofsexualhealthinformation

websitesvisitedbyyoungpeople.JournalofAdolescentHealth,47(2),206-

208.doi:10.1016/j.jadohealth.2010.01.002

39. Shaughnessy, K., & Byers, E. S. (2014). Contextualizing cybersex

experience: Heterosexually identified men and women’s desire for and

experiences with cybersex with three types of partners. Computers in

HumanBehavior,32,178-185.doi:10.1016/j.chb.2013.12.005

40.Daneback,K.,Cooper,A.,&Mansson,S.-A.(2005).AnInternetstudyof

cybersex participants. Archives of Sexual Behavior, 34(3), 321-328.

doi:10.1007/s10508-005-3120-z

41. Smith, D.J. H. (2013). Theorizing avatar sexualities: A grounded theory

studyontheeroticsofSecondLife(Dissertation).YorkUniversity.ProQuest

(AAINR88703).

42. Schneider, J. P., Weiss, R., & Samenow, C (2012). Is it really cheating?

Understanding the emotional reactions and clinical treatment of spouses

and partners affected by cybersex infidelity. Sexual Addiction and

Compulsivity,19(1-2),123-139.doi:10.1080/10720162.2012.658344

43.Zillmann,D.(1989).Effectsofprolongedconsumptionofpornography.In

D.Zillmann&J.Bryant(Eds.),Pornography:Researchadvancesandpolicy

considerations(pp.127-157).Hillsdale,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.

44. Kenrick, D. T., Gutierres, S. E., and Goldberg, L L. (1989). Influence of

popular erotica on judgments of strangers and mates. Journal of

ExperimentalSocialPsychology,25,159-167.

45. Jones, L M., Mitchell, K. J., & Finkelhor, D. (2012). Trends in youth

Internet victimization: Findings from three youth Internet safety surveys

2000-2010. Journal of Adolescent Health, 50(2),179-186. doi:10.1016/j.

jadohealth.2011.09.015

46. Priebe, G., Mitchell, K. J., & Finkelhor, D.(2013). Totell ornot totell?

Youth’s responses to unwanted Internet experiences. Cyberpsychology,

7(1),71-84.doi:10.5817/CP2013T-6

47.JaeWoongShim,&Paul,B.M.(2014).Theroleofanonymityintheeffects

ofinadvertentexposuretoonlinepornographyamongyoungadultmales.

Social Behavior and Personality: An International Journal, 42(5),823-834.

doi:10.2224/sbp.2014.42.5.823

48. Donnerstein, E. (1980). Aggressiveerotica and violence against women.

Journal of Personalityand Social Psychology, 39,269-277; Donnerstein,E.

(1984). Pornography: Its effects on violence against women. In N. M.

Malamuth&E.Donnerstein(Eds.),Pornographyandsexualaggression(pp.

53-81).NewYork:AcademicPress.

49.Haid,G.M.,&Malamuth,N.N.(2015).Experimentaleffectsofexposure

topornography:Themoderatingeffectofpersonalityandmediatingeffect

of sexual arousal. Archives of Sexual Behavior, 44(1), 99-109.

doi:10.1007/sl0508-014-0291-5

Онлайн-құпиялықпенбақылаупсихологиясы

Смартфоныңызғақосымшаныорнатаралдындасоңғыретқашанақырғы

қолданушығаарналғанлицензиялықкелісімшартты(АҚЛК)оқыдыңыз?

АҚЛК-дазаңтілініңмыңнанастамсөзібар,оныңкөбісізқосымшаны

қолданбастан-аққұпиялықтыңбіразбөлігіненбастартуыңыздыталап

етеді.Барлықнəрсегеұсақжазуларменорнатылғантерминдерқолдану

шаблоны,сіздіңорналасқанжеріңізбенқозғалысыңыз,жасағансаудаңыз,

хабарламаалмасудағдыңызжəнет.б.бойыншакомпанияларғамəлімет

жинауғамүмкіндікбереді.

Адамдаронлайн-құпиялықтуралынеойлайдыжəнеонықорғауүшін

қандайстратегиялардыпайдаланады?Мүмкін,олардыңкөбіосыданбас

тартып,SunMicrosystemsқұрылтайшыларыныңбіріжəнебұрынғыбас

директорыСкотМакНилидіңкеңесінеқұлақасатынболар.Бұл1999жылы,

Facebook-кешабуылжасалғанғадейін,ЭдуардСноуденніңсыршашқанына

жəнеЖекетұлғалардыбасқарубасқармасыныңжазбаларынақол

сұғылғанғадейінайтылған-ды.«Бəрібірқандайжағдайдадасіздеқұпиялық

жоқ.Онықоясалыңыз»,–дедіМакНили.

Интеллектуалдықтұрғыдабізкиберкеңістіктегіқұпиялықтыңжоғалуқаупі

зордепболжауымызмүмкін,бірақсоғансайəрекетжасамаймыз.Адамдар

онлайндаөзініңбастығытуралықызылтілгеерікбереді,алкеңседе

ешқашанбұлайəңгімеайтпаседі.Оларөздерініңмəтінхабарламасына

ішкерілейтінсуреттердіқосабекітеді,бірақ9х12өлшемдісуреттіқайта-

қайтаконверткесалып,поштаменжібермесіаныққой.Бізқұпиялықты

бағалайтынымыздыайтамыз,бірақкішкентайшрифтілердіоқымай-ақ,

«орнату»дегендібасасаламыз.

Бұлтараудаонлайн-құпиялықпенбақылауқалайдамитынына,адамдар

өзгерістергеқалайреакциябілдіретініне,құпиялықтыңжалпынашарлауы

қандайпсихологиялықэффектберетінінебасаназараударылады.Дегенмен

бастамасбұрын,осытерминніңмағынасықандайекенінжəнеқұпиялық

туралытүсінігімізқалайүнеміөзгеріпотыратынынқарастырайық.

«ҚҰПИЯЛЫҚТЫҢ»ТАРИХЫЖӘНЕМАҢЫЗЫ

«Құпиялық»концепциясытуралыкөпадамсалыстырмалытүрдебіраз

уақыттанберіжазыпкележатсада,антропологтарадамдардыңкей

заттардыжекесақтауғаұмтылғанынамиллиондағанжылдарболғанын

айтады.Аңшыларнемесежинаушылартобындағыадамдаркейдеөзара

əрекеттестіктенқашқысынемесеөзініңкейбірəрекетінтоптыңбасқа

мүшелеріненжасырғысыкелуімүмкін.Бірақадамдарірірек

ауылшаруашылыққоғамдастықтарынаорналасқансайын,оныңбарлық

мүшесінтанибермейді,сондықтаносыадамдардыңбəріменсенімге

құрылған,берікбайланысорнатуғамүмкіндікболғанжоқ.Бұлдакүшпен

енудегенніңнеекенінанықтайтынəлеуметтікережелерменқатар,жеке

өміргедегенқызығушылықтыңартуынажолашады.

Құпиялықтыңқұқықтықтүп-тамыры

ҚұпиялықтабиғатыменАҚШ-тағыжекеөміргеқолсұғылмаушылыққа

құқықтуралықазіргітүсінікнегізіненHarvardLawJournal-да1890жылы

СамуельУорренменЛуиБрендайстыңавторлығыменжарықкөрген

жаңашылэссеарқылықұқықтықсаладанбасталды.Оларқұпиялықдеген–

құқықтыққанаемес,психологиялықтүсінікекеніндетолықтүсінді.Əуелі

өмірсүруқұқығын,соданкейінеркіндікпенжекеменшікқұқығынқорғау

үшінзаңныңдамығанынайтакеле,УорренменБрендайсжаңақұқықты–

жекеөміргеқолсұғылмаушылыққұқығынмойындайтынуақыткеліп

жеткенінмəлімдеді.Олардыңқұпиялықпсихологиясынақатысты

алаңдаушылығыайқынкөрініптұреді:

Заңның осылай дамуы болмай қоймайтын нәрсе еді. Өркениеттің

дамуыменбіргекелгенқарқындыинтеллектуалдыжәнеэмоциялыөмір,

сондай-ақ сезімнің өршуі физикалық нәрселерге өмірдегі жан ауруы,

рақат және пайданыңбір бөлігі ғанажататынын түсінуге мүмкіндік

берді.Ойлар,эмоцияларжәнесезінулерқұқықтықмойындаудыталап

етті...

Осы заңгер-ғалымдар жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа «жалғыз қалу

құқығы»дегенанықтама бердіжәнекезкелгентәртіпбұзуқұқықбұзушылық

ретінде–азаматтыққұқықтықжүйеаясындакелтірілгеншығынүшінөтемақы

берілетінзаңғақарсыәрекетретіндеқарастырылуымүмкінекенінайтты.Олар

жаңа құқықтықшекараны ашыпжатқанын және жаңа құқық шектеудіқажет

ететініндетүсінді.Мысалы,оларқұпиялыққақұқық«қоғамдықнемесежалпы

мүддегесайматериалдаржариялауғашекқоймайтынын,қарапайымадамның

адамикелбетіментұлғасыныңерекшелігіпікірденазатболуғатиісекенін,егер

ол саяси лауазымнан үміткер болса, қоғамдық маңызға ие болуы мүмкін

екенін» ескертті. Бұл ескертпе саясаткерлерге қатысты дауларды зерттейтін

журналистергеқалқанболды.Тағыбірескертпебойыншақұпиялықтыбұзушы,

шынында да, шындық болатын нәрсені жариялайтыны ешқандай маңызға ие

емесболыптанылды.Маңыздысы–құрбанныңқұпиялығыныңбұзылуы.

УорренменБрендайсөздəлелдерініңқызықтыуəждемесінкөрсетті:ол

құпиялықтыңжақсықорғауғашақырған«жуықтағыөнертабыстары»еді.

Оларайтқанөнертабыс–фотографияболатын.Алжұрттыдүрліктіргенбір

оқиғадаБродвейактрисасысахнадажұқашұлықпентұрғанда,

фотографтыңоныешкелісімінсізсуреткетүсіргенінайтыпшағымданған

еді.Актрисасуреттіңжарияланғанынқалағанжоқ,оныңалдыналуүшін

сотоғаншекқойды.Алалыстыболжағанғалымдаржаңатехнологияның

құпиялықтыбұзудыңжаңатəсілдеріненгізеберетінінайтты.Бірақоларда

интернеттеқұпиялықтыңқандайекенінбілсе,таңқалғанболареді.

Құқықтықжағдайдағықұпиялықанықтамасы

«Жалғызболуқұқығы»«құпиялықты»анықтаудағыбіріншіқысқартуболса

да,оғанəсіресеқұқықтықконтекстедəлдікжетіспейді.Құқықтықжүйелер

осындайнəрселердіңбөлшектерінұғынуүшінбелгілібірдəрежеде

өнегелікқұқыққасүйенеді.БірақУорренменБрендайсөзіпікірін

білдіргелі120жылданастамуақытөтседе,бөлшектерəлідешиеленісіп

жатыржəнебір-бірінеқарама-қайшы.

Сотқакеліптүсетінқұпиялықтыбұзуоқиғаларыныңкөбіполициятінтуді

ордерсізжүргізгенінайтатынкүдіктілергеқатысты.Сондықтанолар

жинағандəлелдердіңкөбіқолдануғажарамайды.АҚШконституциясында

құпиялықмүлдеайтылмайдыдеседеболады,бірақтөртіншітүзету

бойыншаазаматтарүкіметтің«негізделмегентінтументартып

алуларынан»қорғалады.Бірақоныңшарты–азаматтажекебасқа

қолсұғылмаушылықтыдұрыскүтуқұқығыболуытиіс.Бұлсырттай

қарағандақарапайымболыпкөрінуімүмкін,бірақ«жекебасқа

қолсұғылмаушылықтыдұрыскүту»дегенніңнеекеніəліанықемес.

Мысалы,сотбірерадамөзініңзаңсызбукмекерлікбизнесіүшінқолданған

қоғамдықтелефондүңгіршегінполицияныңтыңдағанытуралыістіқарады.

Бірсотполицияменкеліседі:бұлқоғамдықтелефонболғандықтан,

ешқандайқұпиялықтыкүтуболғанжоқ.Оданжоғарытұрғансотбұған

келіскенжоқ.Олардыңойынша,ерадамəйнеккабинағакірді,бірақесікті

жауып,қоңырауақысынтөлегенсоң,өзінбіреудіңтыңдайтынынкүтпеді.

Əрине,қоғамдықтелефонкабиналарыжиырмабіріншіғасырдажоғалып

кеттідеугедеболады,дегенменмұнықалтателефоныменайғайлап

сөйлесетінқолданушыларменсалыстырыпкөруіңізгеболады.Күдіктілер

əңгімесоңынадейінайғайлапсөйлеп,жұрттыашуландырсада,өздерінің

жекеөмірдеқұпиялықтыкүтеалатынынайтсада,соттароларғакүдік

басымдығынбермесіанық.

«Қоқыс»оқиғаларыдаосыанықтамалардыңдүдəмалжəнеорныауысып

кеткенінкөрсетеді.Полициясіздіңқоқысыңыздытексереалама?Бұлкөп

нəрсегебайланысты.Біржағдайдаесірткісатқышкүдіктіөзініңпластик

пакетінарнайытротуарғатастапкетеді,алқоқысжинаушыоныполицияға

тапсырады.Полицияқоқыстытексеругеордералмағандықтан,біріншісот

бұлістіжауыптастайды.БірақісАҚШЖоғарғысотынажеткенде,соттар

бұлшешімменкеліспеді;олартасыпəкетугеарналғанқоқыстағыпластик

пакеттерүшінқұпиялықтыңқажетіжоқекенінмəлімдеді.Басқажағдайда

күдіктініңқоқысыполиэтиленпакеттердеемес,жиектастарданбірнеше

қадамжердегіқақпағыжабылғанбанкадаболды.Соткүдіктіөзқоқысының

құпияболуынқамтамасызеттідепшешімшығарды.

Үкіметжауапберушіретіндеқатыспағанкезде,Төртіншітүзету

қолданылмайды,алқұпиялықтыбұзуоқиғаларыкөпжағдайдамынадай

категорияларғажатқызылады.

Басыпкіру:басқаадамныңнемесеоныңжекеісініңоңашалығынатілтигізу

немесеқорлаутәсіліменбасыпкіру.

Жекемәліметтер:қоғамдыққұндылықнемесемүддеталаптарынасәйкес

келетін,басқаадамдаржайлыыңғайсызжекематериалдардыжариятүрде

ашу.

 Жалған жарық: қоғамдастықтың көз алдында басқа адам туралы жалған

әсергеәкелетінтілтигізушіматериалдардыжариялау.

 Меншіктеу: басқа адамның атын немесе образын оның келісімінсіз

пайдалану.

Мұндабөлшектергеқатыстыайқындықәлідежоқ. Мысалы, «құжат» және

«лақтыру» сөздерін біріктіретін «доксиң» термині нысан жариялағысы

келмегенжекемәліметтердіжариятүрдеашудыбілдіреді.Хакерұялытелефон

нөмірін,тұрғылықтымекенжайын,жекекапиталды,несиеесептерін,электрон

пошта мекенжайын және басқа да жеке ақпараттарды жариялап, доксиңді

біреуден кек қайтару үшін де пайдалана алады. Доксиң құрбанға зор залал

келтіреді, бірақ ақпарат заңды жолмен алынса, заңсыз болып саналмайды.

Сондықтанхакероныізгетүсунемесеқармаумақсатындапайдаланбайды.

Соттақаралатыністерқұпиялықконцепциясыныңқаншалықтысырғымалы

екенінкөрсетеді.ПенсильваниядаGoogle-ғақарсыбірістесотжол

мəселесінеқатыстышешімқабылдады.Бориңненжекеменшікжолөтеді,

оныңиелері:«Жекеменшікжол,жүругеболмайды»,–депбелгіқойған.

ТоқтамасүшінGoogleжүргізушісібелгініелемей,жолменжүріпөтіп,оны

суреткетүсіріп,кейінкомпанияныңStreetViewқосымшасынажариялаған.

Бориңтұрғындарыжекеөміргеқолсұққаны,жекемəліметтердіашқаны

жəнебасқадаəрекеттеріүшін,оныңішіндеереженібұзғаныүшінGoogle-

дысотқаберді.Бірқарағанда,бұлортасынаншорткесілгенісболып

көрінуідемүмкін,дегенменПенсильваниясотызаңсызкірутуралы

айыптауменғанакелістіде,Бориңтұрғындарына1АҚШдоллары

көлеміндеғаназалалқұнынтөлеугешешімшығарды.

СоданберіАҚШ

жəнебасқаелдердіңсоттарықұпиялықмəселелерінебайланыстыGoogle-

дағыкөшелердіқарау(StreetView)қызметіншегеріптастады.

Құпиялықтыңпсихологиялыққырлары

Адамдардыңбəрізаңгеремес,сондықтанолардыңқұпиялықтуралыпікірі

–психологиялықтұрғыдағымəселе.Құпиялықтуралыойлағанда,біз

қорлаусияқтыболыпкөрінетінқолсұғушылықтуралығанаойламаймыз.

Əрине,бізқұпиялықпеноңашақалуқұқығындабайланыстырақараймыз,

бірақəсіресеақпаратқақатыстыбақылаудыданазардаұстаймыз.Біз

қандайжекеақпараттыңкімдергеқолжетімдіекенін,осыадамдардыңкім

екенін,олардыңақпаратқақалайқолжеткізетінінжəнеонықалай

пайдалануғаболатынынбақылайтынмүмкіндіккеиеболғымызкеледі.

Мысалы,сотдəлсолайдептаппасада,Бориңтұрғындарыөздерінің

құпиялығыбұзылдыдепсезінді.Оларөзүйлерініңсуретінбақылай

алмайтынболыпқалды,алинтернетжариятүрдеашыпкөрсетуді

айтарлықтайкүшейтті.

Бақылауғамəнберуадамдардыңқұпиялыққаншалықкөпболса,соншалық

жақсыдепойлайтынынбілдірмейді.Мысалы,адамдаронлайндаістейтін

ісініңбасымбөлігі–ақпараталмасу.Көпжағдайдаолөтежекеақпарат

болады.Əлеуметтікжеліқолданушыларыөздерібақылауданайырылып

қалғанкездеашуғаерікберетініде–бақылауғақұштарлықтанболсакерек.

Құпиялықтыңкелесібірпсихологиялыққыры–дербестіксезімі.Бізтаңдау

еркіндігінжəненұсқалардыөзбетімізшетаңдаумүмкіндігінқалаймыз.

Өздерініңжасдеңгейінеорай,таңдауқұқығышектеуліболғандықтанда,

жастаросыныжиіескесалуымүмкін.Мысалы,төртжастанонтоғызжасқа

дейінгібалаларменжастарарасындажүргізілгензерттеуолардың

тəуелсіздіктіқұпиялықпенжиібайланыстыратынынкөрсетеді.

Негекей

жағдайлардақұпиялықбардепойлағанынтүсіндірудісұрағанда,олар:

«Менөзімдітəуелсізсезіндім»немесе«Меніңөзпікірімбар»,–депжауап

берген.

Бұлзерттеудеқұпиялықконцепциясыныңтөртнегізгімағынасыпайда

болды:«Ақпаратқақолжеткізудібақылау»,«Оңашалық»,«Меніешкім

мазаламасын»жəне«Кеңістіккеқолжеткізудібақылау».Басқашаайтқанда,

құпиялық–кірудібақылау–қажетсізадамдардыңкіруі–жəнешығу–өзің

жайлықандайақпараткеңістіккежіберілді.

Құпиялықтыңқосымшапсихологиялықбөлшегі–əдеттеқұқықтық

контекстеқарастырылатынындай,оныңжекедеңгейдеғанабар

болмайтыны.Ондазаңдарадамныңжекеөмірінқорғайды,алістертұлғаие

болаалатынжəнеалмайтынжекеөміргеқолсұғылмаушылыққұқығы

айналасындашоғырланады.Бірақадамқоғамындақұпиялық–даралық

қанаемес,ол–топтыққұбылыс.Құпиялықұғымыөзгермеліболыпкеледі,

олбелгілібірдəрежедетоптарқабылдайтынəлеуметтікқатынастармен

мəдениетке,сондай-ақəлеуметтікережелергебайланысты.

Мысалы,барлықмəдениетқұпиялықтыбағаласада,олароғанбірдей

көзқараспенқарайалмайды.

Өздерініңқоршағанортасы«оңашаболу

құқығын»оп-оңайқолдамайтындықтанда,кейбірмəдениеттер

құпиялықтыңтөменгідеңгейіболыпкөрінетіннəрселергеқолдаубілдіреді.

ОсыкатегорияғажататынЗаирпигмейлерінегізіненжапырақтардан

жасалғанлашықтардашағынаңшылықжəнетерімшілікқауымындаөмір

сүреді.Бір-біріменүнемібайланыстаболатындықтан,олардатопретінде

құпиялықтымаз.Олардыңешқайсысы«Жекеменшікнəрсе,жүруге

болмайды»депбелгіқояалмайды.Бірақтопішіндеоларөзара

əрекеттестіктіреттеуүшінмəденистратегияныпайдаланады.Мысалы,

оларкейбіркөршілеріненқашуүшін,кіретінжəнешығатынкездеөз

лашықтарынакіретінесіктібасқашажасайды,кейдетіптілашықтар

арасына«ашулы»қоршауқойыпқояды.Оларбірнешеаптаішіндебіррет

шағынотбасылықтоптарғабөлінеді,соданкейіноңашалықуақытынан

жалыққанкездеқауымлагерінеоралады.

Байқапотырғанымыздай,құпиялықтыңосыəлеуметтікқырыбақылауға

зейінқоюсекілді,интернеттеөтемаңыздыболыпкеледі.

ОНЛАЙН-ҚҰПИЯЛЫҚ

Онлайн-əлемерекшелігіқұпиялықтышиеленістітақырыпқаайналдырады.

Ол«жекеменшік»белгісінемесеқараусызжатқанқоқыссебеті

айналасындағытүсінбестіктендезоржаңаиірімменбұрылыстарұсынады.

Біріншіден,интернеткежүктелгеннəрсеніңбарлығыныңжелігекіру

мүмкіндігібар,санымиллиардқажуықадамныңкезкелгенікөреалады.

Екіншіден,ақпаратұзақуақытқалабереді.Бұрынбайқағанымыздай,

салынғансоң,цифрлықіздердіөшіруоңайемес.Өйткеніцифрлық

көшірмелержарықтікіндейжылдамдықпенжасалады,бүкілəлемдегітүрлі

серверлергеберіледіжəнежекеқұрылғыларғатүрлімөлшерменсақталады.

Біреукөруүшінғанаарналғанжалаңашсуретсанаулыминутішінде

Twitter-девирусқаайналыпжүреберуімүмкін,өйткеніжіберушіоның

шығарылуыннемесеқаралуынбақылайалмайқалады.

Бақылауданайырылу

Жіберушіақпараттыбақылауданкөзжазыпқалғанынанбөлек,оленді

ақпаратқакімніңқолыжететініннемесеонықалайпайдаланатынынтүсіне

бермейді.Сіздіңкелісіміңіздіалмай-ақсуретіңіздізаңсызалмастырған

миллиондағанадамдысотқатартыпкөріңізші.

Адамдардыңсіздіңақпаратыңыздықалайпайдаланатынынбақылаудан

айырылыпқалуөтеқауіпті.2003жылыКанададаонтөртжасарбалажеңіл

қылыштысілтелегенжедай-рыцарьболыпкөрініп,өзітуралывидео

түсірді.Сыныптастарыоныжелігежүктепжіберді.Видеовирусқаайналып

кетті,соданкейінбірнешежылбойыбалакиберқорқытуменізгетүсу,тіпті

өлімменқорқытусияқтыжағдайлардыбасынанкешірді.Ақырсоңында,ол

мектептітастап,ауыркүйзелістенпсихиатриялықемалуғамəжбүрболды.

Мектепшенеуніктеріараласуғақорықты,полициядаештеңеістейалмады.

Оныңата-анасывидеоныжүктегенбалалардыңотбасынсотқабермек

болды,бірақвидеоəлемдіаралапкеткен-ді.

Жылдарөткенсоң,ересекболғанда,олөзініңқалаусыз,қасқағымдағы

танымалдығытуралытереңойланды:

Солтүстік Америкадағы әрбір ток-шоу менің қонақ болып келуімді

қалады…Оларменінеүшіншақырды?Оларменіцирккеайналдырғысы

келді.Ерекшебірдеңеістеп,15минуттықатақалудегенбірнәрсе.Ал

олсіздіқорлайтыншаруаболса,тіптібасқанәрсе.

Құпиялыққарама-қайшылығы

Интернетақпараттышығарудыжеңілдетіп,соданкейіноныңəлемдік

аудиторияғатарауынкүшейтуарқылығанақұпиялықтыкүрделендірмейді.

Сондай-ақол,осыкітаптыңбасқатарауларындакөрсетілгендей,біздің

өзіміздіқалайұстайтынымызғадаықпалетеді.Онлайн-əлемтежелугеде

жолашады.Адамдаронлайндаөздеріжайлығанаемес,басқаларжайлыда

жекеақпараттыықыласпенашыпкөрсетеді.Физикалыққашықтық,сондай-

ақкөпинтернет-аудандағыанонимдіктікөтеріңкіқабылдауонлайн-

құпиялықжайлыалаңдамаймыздепойлауғамəжбүрлейтінмінез-құлықтың

дамуынаөрісбереді.

Құпиялықмəселесіндекөптегенережебұзуоқиғасыболғанына

қарамастан,бізFacebookсияқтықызметтіəлідепайдаланыпкелеміз.

Мысалы,2007жылыFacebookқолданушылардыңбасқасайттардағы

əрекетінқадағалап,соданкейінақпараттыдостарғатаратқан,

«қорқынышты»қызметдепайдарланғанқосымшасыніскеқосты.Facebook

сосынбұлтəжірибеденбастартты,бірақ2010жылыкомпания

қолданушылардың«жалпыға»арналғанқұпиялықбаптауынпайдалануға

шешімқабылдады.Бұлқолданушыныңсайтынөз«достары»ғанаемес,кез

келгенадамқарайалатынынбілдіреді.Facebookосыбағытқаназар

аудартты,біраққолданушылардыңөзақпаратынбақылауғамүмкіндік

беретінбасқадакөптегентəжірибегеқаталдықпенқараудыжəнеұжымдық

талап-арызберудіжалғастырыпкеледі.

Бəрібірадамдархабарламажариялаудантыйыларемес.Оларөздерібілетін

адамдармен«достасып»тажатыр.Миссуриуниверситетініңстуденті

экспериментжасап,адамдардың«достарды»қалайқосуғадайынекенін

көрсетті.Олөзіндосретіндеқосуғабергентапсырыстарынтүрлендіретін

компьютерлікбағдарламажазып,оны250000адамғажіберді.Жіберушінің

кімекенінбілмеседе,алғандардыңүштенбіріөтініштіқабылдады.

Facebook-тіңкөпқолданушысыбұлэксперименттіңашуларынатигенін

айтып,студенткеренішпенəдепсіздіктуралыхабарламажолдады.

Бұл

сынақнəтижесіненбайқалатындай,адамдардыңкөбі«достарының»тізімін

күмпитіпөсіреберудіқалайды.

Құпиялыққарама-қайшылығыадамдардыңмəселегеалаңдайтынынайта

беретініненкөрінеді.Оларсондай-аққұпиялықпараметрлерінқалайбаптау

қажетекеніназдапболсадабілетінінайтады.Бірақолардыңіс-əрекетікөп

жағдайдаосысөздерінесəйкесебермейді.Адамдарөздеріжайлыжеке

толыққандыақпараттыбасқаларғажайыпсалады,оныбұрынғыға

қарағандаөтекөпбөліседі.Шынындада,«бірігіпқолдану»Web2.0-нің

бастыбөлігіболыпсаналады,алоныжеңілдетугеарналғанбағдарламалық

құралдардыжасапшығару–үлкенбизнес.Құпиялықмəселесіадамдардың

өздеріжайлыашыпайтатыныментікелейбайланыстыемессекілді,

сондықтанмұндаймəселелерқұпиялықбаптауынелеулітəсілдермен

өзгертужөніндегітұрақтыіс-əрекеткебастайқоймайды.

Мысалы,бірзерттеудеколледжстуденттерісауалнамағақатыстырылып,

олардыңжартысынажуығығанаөзпрофиліндегіжекежəнеқұпия

ақпараттыкөпжағдайда«достарығана»көреалатындайетіпшектеп

қойғаныанықталды.Бірқарағанда,бұлақылдықадамсекілді.Бірақ

Facebook-тіңқаншақолданушысыөзжелісінеөздерібілетін«достарын»–

достарыныңдостарыннемесетіптіосыМиссуриуниверситетіндегі

эксперименткөрсеткендей,мүлдетанысемесадамдардықосатынынойлап

көріңізші.

Бұлпарадокстықалайтүсіндіругеболады?Оныңбірмүмкіндігі–

адамдардыңкөбіаздапхабарыбарынайтсада,өзонлайн-құпиялығын

қалайбасқарудышынындадабілмейтінінде.Құпиялықтыбаптауөтеқиын

болыпбарады,компаниялардасаясатынжиіөзгертеді.Саясаттыңөзіоқуға

ауыр,онытүсінуқиынжəнекезкелгенжағдайдажиіқолданылмайды.

Мысалы,FacebookпенInstagramқолданушыларғаөзінбасқаадамретінде

көрсетугетыйымсалады,бірақбəрібіросындайəрекеттербойкөрсетіп

жатады.Мысалы,құқыққорғауоргандарыныңқызметкерлерісот

рұқсатыменнемесерұқсатсыз-аққылмыскерлердіқұрықтауүшіносы

сайттардаөзінбасқаадаметіпкөрсетеді.

Екіншімүмкіндік–адамдардақұпиялыққақатыстыортақалаңдаубар,

бірақоларосыалаңдыөздерініңонлайн-əрекеттеріменбайланыстыра

қарамайды.Шынмəнінде,бірзерттеунақтылағандай,адамдарөздеріне

қарағандабасқаадамдарқұпиялыққаупінеқорғансыздепсанайды.

Кореядағыұлттықіріктеубарысындаекінегізгісұраққойылды.Оныңбірі

–«Сіздіңонлайндағыжекеақпараттардылайықсызқолдануқұрбаны

болуыңыздыңқаупіқаншалықты?»Екіншісұрақта«сіздің»сөзі«басқалар»

сөзінеауыстырылдыжəнеосы«басқалар»үшінжасөспірімдерденбастап,

елужастанжоғарыжасдеңгейініңтоптарықосылды.Жалпыалғанда,

адамдарбасқалар,əсіресебасқаларжасөспірімдерболғанда,тапболатын

қауіпкеқарағанда,өздеріжолығуымүмкінқауіпкеоптимизмменқарады.

Қарама-қайшылықтытүсіндірудіңүшіншімүмкіндігі–əлеуметтікжелі

құпиялықтықамтамасызетуүшінпсихологиялықжəнетехнологиялық

тұрғыдандаөтеқауіптіонлайн-ортаболыпсаналатыны.Адамдарөздерінің

жазбалары,негізінен,«достарына»ғанакөрінедідепойлайды.Оларжұрт

алдындаөзіжайлыжалпымəліметтердіжайыпсалады,бірақəлеуметтік

желідегіпарақшасынжекешеңбердепсенедіжəнеқұпияақпаратты

бөлісугекелгендеөзінеркінсезінеді.Шынындада,өзін-өзіашуəубастан-

ақжелігеқосылудыңбастысебебіболыпсаналады.Олқарым-қатынасты

дамытуменқолдауүшіннегізболатынмəнгеие.Теккүнрайытуралы

жазатынболсаңыз,күштірекбайланыстарменқатынастаржасауүшінсізге

желіліксайттарасақажетболақоймайды.

Бірақадамқолданатынжеліөсетүскенсайын,оныменбіргеқұпиялық

қаупідеөсетүседі.Біркездеріколледждегідостардыңшағынғанаортасы

болғаннəрсе,мен2-тараудаталқылапөткенімдей,мазмұнныңкүйреуінен

зардапшегеді.Адамаудиториянысаралауғатырыспаса,ата-аналар,

əріптестер,басшылар,тəтелерменағалар,достардыңдостарыжəне

кездейсоқтаныстаржайыпсалғанақпараттыңбəрінкөреді.Сондадаболса

қателіктеркетіпжатады.Жақындостарыңызғағанакөрсетпекболған

суреттікелісіміңізсізнемесесізгеайтпастан,кеңінентаратыпжіберуі

мүмкін.ОныTwitter-денкөріпаң-таңболуыңызғажапемес.Досыңыз

суреттікөңілдіжəнеұялатындайемесдепойлауыжəнесіздіңдесондай

пікірдеекеніңізгесенуімүмкін.Сізбұлойменкеліспесеңізде,ендібəрі

тымкешекеніанық.

Ақыраяғында,құпиялыққаалаңдағанқолданушыларменөтеқызықты

«тегін»қызметтерұсынатынкомпанияларарасындамүддеқайшылығы

туындайды.Бұлтуралыалдағыбөлімдердеайтпақпыз.

БИЗНЕС-МОДЕЛЬДЕРЖӘНЕ«BIGDATA»

Танымалəлеуметтікжелісайттарыныңбасымбөлігіндеадамдартегін

есептікжазбажасап,жекеақпаратынсалып,суреттерінжəне

видеороликтерінжүктеп,достарыншақырып,өзонлайн-тұлғасын

қалыптастырабастайды.Осындайсайттардыжасайтынжəнеұстайтын

компанияларсерверге,еңбекақығажəнежұмысістеумүмкіндігіне

шығынданады.Олардыңқолданушыларыныңсаныартқансайын,шығыны

дакөбейеді.

Мысалы,YouTube2005жылдыңкөктеміндекеңістіккешыққанда,шотында

айынабірнешемыңдолларығанабареді.Осыжылдыңсоңынақарай

гипер-өсімбасталды.Қолданушыларкүнсайынмыңдағанвидеороликтер

жүктепжатты,2006жылдыңортасынақарайкүнделіктіжүктеулерсаны

миллионғажетті.Компанияныңқызметкерлеріəлідеазеді,бірақуеб-

хостингүшінайсайынғытөлем1миллиондолларданасыпкетті.

Көп

жағдайдавенчурліккапиталистеросындайшоттардытөлеугекөмектесіп,

жаңақосымшаныңмаңдайыжарқырапжеңімпазатанатынынажəнежоғары

технологиялықалыптардыңбіріонымырзалартөлейтінсомағасатып

алатынынаставкажасайды.ДəлосыжағдайYouTube-теболды.2006жылы

Googleвидеоалмасатынкомпанияны1,65миллиарддолларғасатыпалды.

Сайтжасаушыларқаттыбайыпшығакелді.

Тегінсайттардапремиум-қызметтерүшінақыалып,табыстабады.

Linkedln-ніңтабысжолыосындай.Сондай-ақоларSecondLifeсекілді

виртуалтауарлардысатуарқылыдапайдатүсіреді.Дегенменеңнегізгі

пайдасөзі–маркетинг.Əлеуметтікжелілермаркетологтарғакөпшілікке

қолжетімдіуеб-сайттардағымүлдеешкімбаспауымүмкінқарапайым

баннерлікжарнамадандакөпнəрсеұсынаалады.Оларсіздіңжеке

мəліметтеріңізгеқолжеткізугемүмкіндікбереді.Бұлөтемаңыздынəрсе.

Мақсаттымаркетинг

Сізспорттықаяқкиімдершығаратынкомпанияныңмаркетингжөніндегі

директорыболсаңыз,өзмаркетингтікбюджетіңіздіқалайбөлуіңізқажет?

Газеттенқызылды-жасылдытолықбеттікжарнамағаарналғанбетсатып

алармаедіңіз?ƏлдеESPN-ненотызсекундтықTV-жарнамауақытын

сатыпаласызба?Спорттелеарнасыжеңілатлетикағақызығатын

аудиториянытартатыныкүмəнсіз,сондықтантаңдауыңызөтежақсыболуы

дамүмкін.Бірақинтернетарқылыөзіңізқалағанаудиториянықамтуға

шексізмүмкіндігіңізбар.Текдұрысхабарламажазсаңызболғаны.Сіз

адамдарөздеріəлеуметтікжелілергеенгізетінмəліметтердіпайдалана

аласыз.Мысалы,жасыжиырманыңайналасындағыжалғызбастыəйел

жаттығузалынабарып,күнделіктіжайғанажүгіругеқызығуымүмкін.Сіз

оғаноныңөзіқалайтынтүстегікроссовканыжарнамалайтын

хабарландырудыкөрсетесіз.

Əлеуметтікжеліқолданушыларыкөбейгенсайынжəнеосықолданушылар

мейліншекөпмаркетингтікмəліметтержүктегенсайын,сайтжарнама

берушілерденмолтабыстабабереді.Құпиялықмүддесіменəлеуметтік

желісайтыныңмақсатыарасындағымүддеқайшылығыныңбастысебебі

осы.Шынмəнінде,қолданушыларосысайттардыңклиентіболып

саналмайды;оларжəнеоларұсынатынмəліметтерсайттыңактиві,яғни

табысəкелетінөнімболады.Осымəліметтерқолданушыныңартындауеб-

сайттарғакіруден,орналасқанжердітексеруден,саудажасауданжəнепікір

жариялауданқалатынбасқадацифрлықіздерменбірігіпкетеалады.

Əлеуметтікжеліқолданушыларыөздерікөретінхабарландырулардың

жайлапжүгірудіжеккөретін,отырыпжұмысістейтіндостарыжүйеге

кіргендекөретінжарнамаларменсəйкеспейтінінтүсінбеуінемесетіпті

байқамауымүмкін.Кейбірімақсаттымаркетингтібағалайалады,

сондықтаноларөздерісатыпалатынөнімдербойыншағанаарнайы

ұсыныстардыкөреді.Біраққұпиялықтықорғаушыларкомпаниялардыңда,

үкіметтердіңдеадамдаржайлыесепсізмəліметжинайтынынақатты

алаңдайды.Олмолмәлімет(BigData)депаталады,бірақ«мол»дегенсөз

оныңкөлеміндəлбереалмайды.

Интернетті«жару»

Мақсаттымаркетингтенбөлек,əлеуметтікжелілержарнамаберушілерге

жарнаманыауызба-ауызқолданудыңжəнепікірінбарлықадамсыйлайтын

ықпалдыадамдардытабудыңерекшемүмкіндігінұсынады.Кереметжаңа

мейрамханатуралыдосыңыздыңхабарламасымейрамханатөлегенкез

келгенхабарландырудансалмақтыболаалады.Досыңызсенімдіадам

болса,тіптіжақсы.

Кімніңықпалыеңзорекенінкөруүшінəлеуметтікжелілердегі

белсенділіктіматематикалықсараптауғабіразкүшжұмсалады.Мысалы,

бірзерттеудеықпалетуқатынасықарастырылды.Ондаадамдардыңжеліде

бір-бірінежазғанжазбаларыныңрейтингіменқолданушыларарасындағы

қолдайтынжəнеқарама-қарсыəрекеттестіктіңсанысараланды.Мысалы,

желідекімніңжазбасынакөплайкбасылсажəнеоныкөпадамбөліссе,

көшіріпбасса,үзіндіалса,солықпалдыжанныңбіріболады.Желіішінде

қоғамдықпікірдің–«тобырға»ережебелгілеп,басқалардысоған

бағындыратынкөшбасшысыболатынмықтыадамдарбар.

Интернетті«жару»психологиясызерттеушілердіңназарындажиі

аударады.Бастысебеп–ауыздан-ауызғакететіносындайжарнама–тегін

жарнама–маркетологтар,атақтыадамдар,саясаткерлержəнеқолдайтын

үлкенаудиторияныжинағысыкелетіндердіңбəріүшінөтебағалы.

Интернет-мемдерортақтақырыпқамыңдаған,миллиондағанадамдарды

тартып,азғанауақытішіндеерекшесерпіналуымүмкін.

Қандайфункцияларадамдардыөзжелісінденемесеоныңсыртындабелгілі

бірэлементтердітаратуғажолашады?Бірзерттеудеғалымдартүрлі

видеожарнамалардыкөрсеткенкезде,адамдардыңшынмəніндененəрсеге

қарапотырғанынқадағалауүшінинфрақызылсканерлердіпайдаланды.

Оларэмоциябайқатуүшінадамныңбет-жүзіқалайқұбылғанында

сараптады.

Мұндағымақсат–адамдардыңқандайжарнаманысоңына

дейінкөріп,сосынөзжелісіндебөлісетінінанықтауеді.

Көрушілердіжарнамадаұстаптұрудабастымаңызғаиеекіэмоциябар.

Олар–қуанументаңдану.Онлайндаадамдартезшаршап,қарамайқояды,

сондықтанбұрынғыTVжарнамасықолданғаншиеленістінемесекүтпеген

финалыбарстратегиямұндажүрмейді.Телекөрермендержарнаманы

тінтуірдібірреттүртіптоқтатаалмайды,алонлайн-көрермендерсөйтеді.

Еңбасынашаттанунемесетаңдануқосыңыз,сондаолардыңназарыауады.

Мысалы,BudLight-тың«Тостаққабалағаттау»жарнамасы

жұмысшылардыңөздеріайтқанкезкелгенбалағатсөзүшінбанкігежиырма

бестиынлақтыруғатиісекенінкөрсетуденбасталады.Жұмысшыақшаның

кеңсегеарналғанBudLightсырасынсатыпалуғакететінінбілгендедереу

тағыбалағатсөзайтадыда,тостақтытолтыруүшінжиырмабестиынды

қуаналақтырады.

Мұзтаудыңұшы

Əлеуметтікжелісайттарықолданушылардыңөздеріқосатынақпаратты

қалайқабылдайтыныжəне,шынмəнінде,неніңжиналып,сақталатыны

тұрғысынанқарағандамұзтауларғаұқсайды.Олардыңкөретініжəне

бөлісетіні–мұзтаудыңұшығана.Алоныңтүбіндеəрбірқолданушыға

арналыпжиналатынжекемəліметтердіңсансызмөлшеріжатыр.Оны

қолданушылардыңөздерідеөзеркіменқосады,сондай-ақлайкбасып,

пікіржазыпжəнеқосымшаларарқылымекенжайдытексеріп,кіріпкөретін

уеб-сайттардандажиналады.Молмəліметнеке,өлім,ажырасу,тазақұны,

үймекенжайы,қайырымдылықсадақасы,қылмыстықісжəнебасқадакөп

нəрсетуралыжазбаларданалынады.Интернет-заттаркөбейгенсайын,

сіздіңбілегіңіздегісмартсағатжүрегіңіздіңсоғуырғағынесептептұруы

мүмкіннемесетоңазытқышыңызтүнортасындажүрекжалғайтын

əдетіңіздіескесалыптұруымүмкін.

Осымолмəліметтіжинау,сақтаужəнеталдаутехнологиясызорқарқынмен

дамыпкеледі,аладамдардыңмəліметтердіберуінжалғастыратүсуіүшін

əлеуметтікжелілеркомпанияларыүлкенықылас-ынтатанытыпотыр.Осы

мақсаттаоларқұпиялықмəселесіноп-оңайелеусізқалдыратын

бағдарламалықжасақтамаəзірлейді.Құпиялықтыңсалдарытуралы

ойланбастан«жаңарту»нүктесінбасасалуоп-оңай.Оқыстантүсірген

суреттіInstagram-данемесевидеоныVine-даасығысбөлісудеоңайдың

оңайы.

Біржағынан,бағдарламалықжасақтамажасаушыларонлайндақұпия

ақпараттысалғысыкелмейтіндерүшінкөпкедергіжасапқояды.

Əлеуметтікжелілермəртебеңіздіжаңартыптұруды,достықұсынғандарды

қабылдаудынемесежеліішіндебіреугевиртуалсыйлықжолдауыңызды

үнеміескесалады.Өзпрофиліңіздітолықтайаяқтауғақатысты

сөзкөмектердешекжоқ,олүшіндостарыңыздыңтізімінкеңейтіп,желіні

байытатүсугеуəденідеүйіп-төгеді.Өзімтексеріпкөргенбірқызметтемен

өз«есімім»ретіндеаты-жөнімніңбасəріптерінжəнебірді-екілісандарды

қолдандым,бірақбағдарламалықжасақтамамұнықабылдамай,менбəрін

«түзетуге»мəжбүрболдым.

Дегенменқолданушыларыөзесептікжазбасынқұпиялықниетіменжойып

жіберіп,сырттапкетпесүшінкомпаниялардаабайболуғатиіс.Сондықтан

олармұзтаудыңтүбіндегізоржəнетезкөбейіпжатқанмəліметтергеназар

аудартпай,қолданушыларзейінінмұзтауұшындаұстаптұрмасаболмайды.

Салғырттыққолданушылардыңашуынтудырғанкезде,бірнешеадам

қарсыластыңқызметінеауысып,қарсылықбілдіреді.Бірақжелі

эффектілерініңарқасындамұндайқауіптеріріəлеуметтікжелілерүшінаса

үлкенемес.Коммутациялықшығындартымкөлемді,өйткені

қолданушыларжелідегідостарыныңбəрінөздерініңцифрлықактивтері

ментарихынанбастартып,барлығынбасынанбастауғасендіргісікелетіні

сөзсіз.

БАҚЫЛАУ

Интернет-заттардыесептегіштер,камералар,чиптеркүнсанапкөбейіп

келеді.Ендеше,бақылаудакүшейетүспейме?Бірақбұлшаруаменкім

айналысады?

Бақылауагенттері

Онлайн-қызметтердіңбизнес-моделімəліметжинауменқадағалауға

тəуелді.Бірақоларосындайбақылауғамүдделілердіңішіндежалғыземес.

Үкіметтерде,түрлісебеппенболсада,тыммолмəліметжиынтығын

жинайтынбағдарламалардыіскеқосады.Мемлекетмүддесініңаясыөте

кең–саясибəсекелестермендиссиденттердіқадағалаудан,терактілердің

алдыналуменқылмыскерлердіұстауғадейінжалғасыпжатыр.

Əлеуметтікмедиа–мемлекеттікбақылаудыңерекшенысанасы.Мысалы,

ЕгипетбилеушілеріFacebook,Twitter,SkypeжəнеYouTube-тегі,сондай-ақ

WhatsAppсияқтыұялытелефондарғаарналғанқосымшалардағы

белсенділіктіжүйелітүрдебақылапотыратынжаңақадағалаужүйесіне

тапсырысберген.Бұлжүйедіндиффамациясына,заңсызжиындарға,

ереуілдерге,отырыпқарсылықбілдірумензорлық-зомбылыққашақыратын

хабарламалардыбелгілепотырады.

Бақылау–бизнеспенүкіметжағынанғанабақылауемес.Оныңортақ

бағалауқасиетідебар.Əлеуметтікмедиаəркімгежұрталдындасөйлеуге

мүмкіндікбереді,сондай-ақбіздіңдебақылауымызүшіндүрбініқоса

ұсынады.Адамдарбірін-бірібақылайтынболса,бұл«интернет-омноптик»

болатынысөзсіз.Бізөзсөзіміздостарымызбенотбасымызғағанақызық

боладыдепойлауымызмүмкін,бірақоларонлайнғашыққанда,тіптіұзаққа

кетуіықтимал.

Бізкөпжағдайдақуана-қуанакелісетіндіктенде,сырттайбақылаудың

көлемітаңғаларлықтайүлкенболады.Негізгіқызметіонлайн-бақылау

болатынтегінқызметтергеқолданушартыноқымастан-ақжазылабереміз,

оныңқызметтеріөтепайдалыдепсанаймыз.Бізақпараттықайдан

алғанынабасауыртпай-ақ,Amazon-ныңкепілдемемеханизміненкелген

ұсыныстардықуанақабылдаймыз.

Бақылаудыңосындай«өзіңжаса»дегенгекелетінтүрлеріндекупондар,

жеңілдіктерменсыйлықтаререкшерөлойнайды.Мысалы,Progressive

Insuranceөздерініңкөлікжүргізудағдыларынқадағалауүшін

автомобильдерінеқұрылғыныорнатуғакеліскенклиенттергеарнапMyRate

дегенатауменжаңабағдарламаныіскеқосты.Жүргізушілерережесақтап

жүргеніүшін30пайыздықжеңілдікалады,бірақолардыңжылдамдықты

арттырғаны,орнынанытқыпкеткенінемесеқаттыкеліптоқтағаныкейінгі

есептекөрсетілсе,екіесеайыптөлеуімүмкін.

Интернет-заттартехнологиясы

Айналамыздағыинтернеткеқосылғаннысандардыңбəрібізгедеқосылған,

бізосы«заттардың»бақылауынакеліссекте,келіспесектеболады.

ProgressiveInsuranceклиенттеріндесондайтаңдауболдыемеспе?

Интернет-заттар–триллиондолларлықбизнес.Олмиллиардтағанжаңа

қосылулардыорналастыруүшін,интернеттіадрестеудіңбастапқы

схемасынтүбегейліжаңартудыталапетеді.

Кəдімгісмартфондарменпланшеттерденбасқатағықандайнəрселербар?

Бағандардағыкамералар,жолғаорнатылғанесептегіштер,көліктің

алдыңғыəйнегіндегіжолсалығынтөлейтінқұрылғы,бақылаукамералары

немесежаңакөліктердіңбасымбөлігінеқойылатын«қаражəшіктер»–

осыныңбəріқозғалыстыбақылаудыңбірнешетəсіліғана.Үйгетеледидар

менқауіпсіздіккамераларыбаяғыдақосылған,алэнергиянытұтынуды

қадағалайтынтермостаттаркеңінентарапбарады.GeneralElectricқосулы

пештерментоңазытқыштардыңжаңалегінжарнамалапүлгерді,демек,сіз

смартфонкөмегіменпештіалдыналақыздырааласыз,алабайсыздаесікті

ашықтастапкетсеңіз,тоңазытқышыңызданэлектронпоштаарқылы

ескертуаласыз.

Қосулықұрылғыларарқылыденсаулықтықадағалау–интернет-заттардың

негізгікатегориясыныңбірі.Оныңқұрылғыларыжаттығубарысында

жүрекқағысыныңжиілігінжəнеоттегіментолуынбақылаптұрады.

Сондай-ақоныңультракүлгінсəулелердіңəсерінбақылайтынбілезіктеріде

бар.Мысалы,бірқұрылғысмартфоныңызғажалғанады,оныңсіздемалған

кезіңіздеқаныңыздағыалкогольдеңгейінбағалаптұратынтетігібар.

Құрылғыменоныңқосымшасыадамдарғаонықалайбасқаруқажеттігі

жайлыдұрысшешімқабылдауынакөмектесетінқұралретінде

жарнамаланады,алонлайн-қызметтесіздіңмəліметтеріңіздіқадағалап

отырады.

Осыжаңанəрселердіңбасымбөлігібəрімізгепайдаəкеледі,бірақбалалар

ойыншығыментұрмыстықтехникағақұрылғыларорнатуғаасығыпжүріп,

бақылауменқұпиялыққаупініңықтималдығыназардантысқалыпжатады.

Бірзаңгер-ғалымқұпиялықмəселелерінзерттеуүшінтынысалуды

тексеругеарналғанқұрылғысатыпалады.

Қолдануғаарналған

нұсқаулықтакомпанияжинағанмəліметтергеқатыстықұпиялықсаясаты

айтылмаған,сондай-аққосымшанысмартфонынажүктегенкездегі

құпиялықжайлыдабірауызсөзжоқ.Ғалымкомпанияныңуеб-

парақшасыныңастыңғыжағынанкөрінер-көрінбес«Құпиялық

саясатының»сілтемесінтауыпаладыда,осықұпиямəліметтердіңбəрі

ауадашексізсақталатынынбіледі;алқолданушылароныжояда,түзетеде

алмайды.

Адамдаржайлыақпараттыңбарлықтүрінжинайтынжəнесақтайтын

нысандарортасындаотырып,құпиялықмəселелеріжайлыкөпсұрақеске

түседі.Бірақбақылауадаммінез-құлқынақалайəсеретеді?

Бақыланушыжайлыбірсөз:бақылаудыңпсихологиялықсалдары

Мінез-құлықтызерттеугеарналғанғылымиізденістердіңкөбібақылаудың

біздіңөзіміздіқалайұстайтынымызғаелеуліəсерететінінбайқатады.3-

тараудаайтыпөткенімдей,басқаадамдардыңқасымыздаболуыныңөзіөте

маңызды.Жалпыалғанда,басқаадамдартұрса,көбінесеерекшезейін

қоюдыталапетпейтін,автоматтандырылғантапсырмаларда

өнімділігіміздіңартатүсетінібар.Шабыттанусергектікпенбірге

көтеріледі.Мысалы,ертеректегібірзерттеудеқатысушыларауыспалы

бақылаутапсырмасынорындауүшінзертханағакеліп,шеңбердіайнала

қозғалыпжүргеннысандыбақылауүшінтаяқшалардыпайдаланды.

Олардыңмақсаты–нысанүстіндетаяқшанымейліншеұзақұстаптұру

еді.

Кейбірқатысушыларсəлаулақтаужердетынышотырғантағыбір

адамыбарбөлмедетапсырманыорындады.Бөтенадамқатысушының

көзініңалдындаотырғанжоқеді.Осықатысушыларбірдейтапсырманыөз

бетіншеорындағанбасқаадамдарменсалыстырғанда,тапсырманы

əлдеқайдажақсыатқарыпшықты.

Біреулерқараптұрғанкездеадамдарпроəлеуметтікмінез-құлықтыкөбірек

көрсетеді.Лондонныңəрауданындаөткізілгензерттеудеақшажинаушы

есіктенесіккедейінжақсыкөзбе-көзбайланыстықолданса,адамдардың

садақағажақсыақшаберетін-бермейтініанықталды.Ауданықандайболса

да,есікашқанадамныңкөзінетурақарағанақшажинаушыларкөзбе-көз

байланыстанқашқанколлекторларғақарағандаəлдеқайдакөпақша

жинады.

Басқаешқандайадамжоқболсада,өзінбақыланыптұрмындепойлау

сезімідеқайырымдылыққаəсеретеді.Британдықзерттеушілербірегейлік

пенсенімніңпроəлеуметтікмінез-құлыққақалайықпалететінінзерттейміз

дегенжелеуменқатысушылардысынаққашақырып,«көзбенбақылау

эффектісін»көрсетті.Қатысушыларкеліп,компьютердетүрлітұлғалық

тестілерденөтуүшінкабиналарғакірді.Үстелүстінеқайырымдылық

құтысықойылғанеді,оғанқатысушыларжеделжəрдемкөрсететінбелгілі

ұйымғажəрдемдесуүшінөзеркіментиынтастайалатын-ды.Олардыңкөз

алдында,қабырғада:«Кабинадаешқандайтамақпенсусын

пайдаланбауларыңыздыөтінеміз»,–дегенжазутұрды.Қатысушылардың

жартысыүшіносыбелгініңүстіңгіжағыназерттеушілертурақараптұрған

адамныңкөзініңсуретінілді.Албақылаутобындағыларүшінбелгінің

жоғарыжағыназерттеужүргізіліпжатқанневрологияинститутының

логотипіілінді.«Бақылаушыкөздер»жақсыжұмысістеді.Тестініөздеріне

қараптұрғанкөздіңастындаөткізгенқатысушыларқұтығакөпақша

тастап,қайырымдылыққаайтарлықтайкөпүлесқосты.

Дүниежүзіндегііріқалалардыңқоғамдықорындарындакамераларқаптап

кетті,осы«көздер»тұрғындарғатесіледідетұрады.Көпадам

камералардыңқылмыстыжəнебасқадаантиəлеуметтікəрекеттерді

шектеугекөмектесетінінайтады.ТөртайбойыЦинцинаттидежүргізілген

зерттеудеалғашқыекіайішінде,шынындада,солайболғаныбайқалды.

Осыданкейінкамераэффектісітөмендейберді.Адамдароны

елемейтіндей,тіптікамераныңбарынұмытқандайболды.Үстінебір-екі

«көз»немесе,жоқдегенде,адамдардыңесінебақылаубарынсалып

тұратынбелгіқойылса,камералартиімдіболатүсуімүмкін.

Камералармектепсияқтыорындарғадакеңінентаралабастады.Біріккен

корольдікмектептеріндегізерттеукөрсеткендей,мұғалімдер«бақылаудың

негізіненоңəсерібайқаладыжəнеоныңұрлықпенвандализмніңалдын

алуғапайдасыбар»депсанайды.Бірақоқушылардыңкөзқарасыəртүрлі.

Көпшілігікамеранысенімсіздікбелгісідепбағалап,ренішбілдірді.

Менің ойымша, бұл – жеке өмірге қолсұғушылық. Оқушылар

жауапкершілікпен әрекет етсін десеңіздер, оларға сенетіндеріңізді

көрсетіңіздер. Сіздер бізге ересектер сияқты және аздап болса да

құрметпенқарауғатиіссіздер.Кейадамдарүшінбұлөзін-өзісендірген

көріпкелдік секілді болып барады. Олардан ешқашан жақсы нәрсе

күтпесеңіз,оларойымызғакелгендіістейберугетиіспіздепесептейді.

Өйткеніоқушыларғаықылассызқараубойалыпбарады.

•Сара,қалалықмектеп.

Бұл оқушылар үшін бақылаудың кері салдары болуы мүмкін, олар

мұғалімдермен және әкімшілермен қарым-қатынасты нашарлатып, жаман

мінез-құлыққа бой алдыра бермек. Әжетханаға камера қойылса, олар

ашуланғанүстінеашуланатүседі.Камераныңбарынаәбденкөнгенбіроқушы:

«Мұның бәрі маған ұнамайды. Мен үйреніп алдым. Ол бізге қажет, бірақ

бәрібірұнамайды…»–дейді.

Бақыланыптұрғанынсезінсе,адамдарөздерінбасқашаұстауғатиіседіғой,

бірақбөлмеде«көз»немесекамераобъективіжоқболсанеболады?Асазор

көлемдегімəліметтержиынтығынөнеркəсіптерменүкіметтер

жинайтынынбəрімізбілемізнемесеосыкезгедейінбілугетиіспіз.Бірақ

пернетақтаныбасыпжатқанкезденемесевидеоныжариялағанда,біз

олардыңкөзінкөрмеймізнемесеолардыңбарынсезінбеймізғой.Бұлбілік

біздіңқалайəрекетететінімізгеықпалжасайма?Құпиялыққарама-

қайшылығыбойыншажауап«асакөпықпалыжоқ»болуғатиіс.Бірақтүрлі

зерттеулерарқылыбақылаудыңтүрлітиптеріқұпиялықмəселесін

туындататынынажəнемінез-құлқымызғаəсерететінінекөзжеткіздікемес

пе?

Көзжоқкездеонлайн-бақылауғабіздіңқалайреакциябілдіретінімізгеəсер

ететінбірфактор–ниеттуралыбіздіңпайымымыз.Мынаұйымнегеменің

мəліметтерімдіқадағалапотыр?Мағанкөмектескісікелеме,əлдесебебі

басқашама?Бірқызықтызерттеудетүрлісценарийбойынша2000-ғажуық

финназаматыныңжекемəліметіолардыңанықкелісімінсізжиналды,содан

кейіноларданосығанқұпиялықтұрғысынанқалайқарайтыныжəнеосыдан

кейінолардыңжүріс-тұрысынөзгертетін-өзгертпейтінісұралды.

Бір

сценариймынадайболды:

Тек сіздің компьютеріңізде ғана пернетақталар арқылы файлға

терілген нәрселердің бәрін жазып алатын құрылғы бар. Сіз жұмыс

берушіңіздің файлды қарай алатынын білесіз. Жұмыс беруші бәрін

бақылап, жұмыс істемейтін адамдармен өз жұмысыңыз жайлы құпия

ақпаратты бөлісетін-бөліспейтініңізді біліп отырғысы келеді деп

санайтыныңызанық.

Осы секілді сценарийлер үшін ниет теріс секілді болып көрсетілді.

Компанияныңқұпиясынұрлайсызба,жұмыстаалдайсызба,өтірікайтасызба

– бәрін тексеру үшін жасалғандай болып ұсынылды. Басқа жағдайда бұл

бейтарап немесе жағымды болды. Мысалы, төтенше жағдай немесе табиғат

апаты бола қалса, қажетті жеке мәліметтеріңізді алу. Кей сценарийде себеп

айтылған жоқ, сондықтан қатысушылар мәліметтердің не үшін жиналғанын

білмеді.

Күткеніміздей-ақ,адалниетпенмəліметжинауқұпиялықмəселесінде

аздағаналаңдаушылықтудырды,алтерісниеткөпықпалжасады.Бақылау

себебібелгісізболғансценарийлердəлтеріспиғылдысценарийлерсияқты

алаңдаушылықтыоятты.Шынындада,бізбақылаушыагенттергекінəсіздік

жорамалындабермейтінсекілдіміз.Оларөзниетіжайлыашыпайтпаса,біз

олешпайдаəкелмейдідепойлаймыз.

ОНЛАЙН-БАҚЫЛАУДЫБАСҚАРУСТРАТЕГИЯСЫ

Мəліметжинақтаушыларқолжеткізгенартықшылықтардыдаескерсек,

онлайн-құпиялықтыбасқаруменқорғаудағыадамныңқабілетікемеліне

келеқоймасада,бірқатаршығармашылықстратегиясыпайдаболды.Оның

кейбіріжақсыжұмысістейді,кейбірі–сəлнашарлау.Ендеше,онлайнда

қандайжазбажариялауғақатыстыойлышешімгежетелейтініргелі

стратегияданбастайық.

Ақпараташудыбасқару

Еңтиімдістратегия–ақпараташудыбасқаруболсакерек.Бірақмұны

істегенненайтқаноңай.Бұлбіздіңсенімгеиебасқаадамдарменақпарат

алмасқымызкелетіндіктен,сондықтанбізқолданатынқосымшалардың

басымбөлігіашудыталапететіндіктенекенісөзсіз.Мысалы,healthcare.gov

сайтынатіркелуүшінөтінішберушіəжептəуірүлкенкөлемдімаңызды

ақпаратенгізугетиіс.

Онлайн-формаларғажекемəліметтеренгізудіңқауіпсіздігінбізқалай

бағалайаламыз?Мазмұнынаорай,бізкодталғанхабарламаныбілдіретін

браузердегі«бұғаттау»белгісіненемесеURL-дыңөзісияқтытүрлі

сөзкөмектергесүйенеміз.Дегенменкейдемазмұндыдұрысбағалай

бермейтінімізрас,сондықтанқауіптібағалауүшінадастырушыбелгілерге

дееріпкетеміз.

Мысалы,бірзерттеудеонлайн-мазмұнныңқұпияақпараттыашуғаəзірлікке

қалайəсерететініқарастырылды.

Экспериментшілер«Сізкокаин

қолданыпкөрдіңізбе?»жəне«Қарым-қатынаскезіндеалдапкөрдіңізбе?»

дегенсияқтыыңғайсызсұрақтарқоятынонлайн-сауалнамажасады.Содан

кейіноларсауалнамапайдаболатынтүрліүшинтерфейсдайындады.Біреуі

«Карнеги-Меллонуниверситетініңэтикалықмінез-құлықжөніндегіатқару

кеңесініңшолуы»депаталып,өтекəсібисипаттажасалды.Екіншісі

құпиялықмəселелеріназайтуғаарнапжасалып,«Сенқаншалықты

ЖАМАНСЫҢ?»дегенатауғаиеболды,атауқасынамультфильмдегідию

суретіқойылды.Үшіншіинтерфейсбейтарапболды.Атауыдақарапайым

еді:«Студенттердіңжүріс-тұрысынашолу».

Таңқаларлығы,студенттеркəсібиемессайттағы«Сенқаншалықты

ЖАМАНСЫҢ?»дегенатауыбар,жаманмінез-құлықтыталдайтын

сауалнамағақатысқанынмойындады.Алкəсібисайттасасындатұрғансайт

осыданкейінжекеақпараттықорғауүшінжақсыжұмысістейтінболар,

бірақкəсібиемессайтстуденттердіқұпиялықмəселесіназайтуғажетеледі.

Оданкейінгізерттеудеосыэкспериментшілерстуденттергесауалнамаға

жауапбермесбұрынқұпиялықтыңкейбірмəселелерінқолдантуындатуға

тырысты.Оларалғашқытапсырманықосып,студенттергежоғалыпбара

жатқанбалықтардыңсуретінтабуды(жоғалыпбаражатқанбалықтытабу)

немесешынмəнінде«фишиң»болыпшығатынэлектронхаттардытабуды

(«фишиң»электронхаттардытабу)тапсырды.(Бұлжердеавтор«балық

аулау»–fishingсөзіменүндескелетін,ғаламтордағыалаяқтықмағынасын

беретінphishingсөзінкелтіріпотыр–ауд.)Тапсырмабалыққақатысты

жəнеқұпиялыққақатыссызболғанкезде,студенттералдыңғы

эксперименттегідей,кəсібиемессайттаəсерліжазбақалдырды.Бірақ

«фишиңдік»тапсырмақұпиялықмəселесінқылтитты,осытапсырманы

біріншіорындағанстуденттеркəсібиемессайттақұпияақпараттыаса

ықылассыздықпенашты.Шығатынқорытындымынадай:«Бізқұпиялық

мəселесінеалаңдаймыз,біраққоршағанортатаңдауымызғаəсеретеді.

Белгілібіржағдайлардабіздіадастыратынжəнеəсердіңқаупінұлғайтып

жіберетінбелгілердідұрыстүсінбеуіміздемүмкін».

Əлеуметтікжелілердеқолданушыларқұпиялықмəселелеріншешуүшін

түрлісипаттытəсілдеройлаптауып,«жөнсіз»адамдарғаақпаратты

ашпайды.Мысалы,жасөспірімдергеəдеттеқұпиялықжайлыойланбайды

депқараймыз,бірақолар,шындығында,бақылаудыңкейбіртүрлеріне

қаттымəнбереді.Олармемлекеттіңбақылауынаалаңдамауымүмкін,бірақ

ата-аналарыменбасқадаересекадамдардыңқолсұғушылығынаөтесергек

қарайды.

Өздерінеасамаңыздымəселенішешуүшінжасөспірімдерқұпиялықты

басқарудыңкейбіринновациялықстратегиясынжасапшығарады.

Зерттеушілермемлекетқамқорлығындажүргенонсегізжастағы

Микаладансұхбаталды.ОлFacebook-тегіөзініңқұпиялығынбасқарудың

ерекшетəсілінтапқан.Микалаүкіметтікмекемелердегіересектер

тексергенкүніөзініңесептікжазбасыністеншығарыптастағанда,достары

қосылғанəрбіркештеқайтаіскеқосыпотырған.Олкүндізгіуақытүшін

өзіндік«көрінбейтінкүрте»жасапшығарған,сондықтанересектертіпті

оныңFacebook-тепарақшасыдажоқдепойлаған.

Facebook-тегіталқандаушымазмұндыбасқаруүшінәлеуметтікстегано-

графияныжақсыпайдаланады.Бұлтəсілбойыншакөзалдындатұрған

жазбаныжасырыпқоюғаболады.Латынамерикалық,онжетіжастағы

Кармендеосызерттеудегісауалнамағақатысып,өзпарақшасынаанасының

жиіараласып,орайсызжазбақалдырыпкететінінешағымайтты.«Анам

жазбақалдырғансоң,достардыңбəріжоқболыпкетеді...Сенің

парақшаңдыанаңпайдаланғанытіптіыңғайсыз,мүлдеұят»,–дедіол.Ол

өзініңжігітіменренжіскенде,достарынанжұбатусөзкүтті,бірақанасының

шектеншыққанынқаламады.Сондықтанол:«Əрқашанөмірдіңжарқын

жағынақара»,–депжазды.Анасыүшінбұлжақсыбелгіекенісөзсізеді.

ДегенмендостарыМонтиПайтонның«Брайанныңөмірі»шығармасына

сілтемежасалғанынбірденұқты.Бұлкомедиядаағашқакерілгенадамосы

сөздердіайтыпəнсалатын-ды.ДостарыосыданкейінКармендіжұбату

үшіноныменқұпиятүрдебайланысжасады.

Қолданушыларғаөзаудиториясынкатегорияларбойыншасегменттеуді

ұсынатынəлеуметтікжелілердеқолданушылармақсаттытоптарға

хабарламаларыннақтылайбағыттайалады.Карменанасыменотбасының

басқадамүшелерін«отбасы»тобынақосып,осыəдістііскеасыраалареді.

Ондайжағдайдатопқыздыңөзітаңдағанжаңартулардығанакөреді.Бұрын

айтыпөткенімдей,бұлшаруабіразуақытпенжігердіқажетететіндіктен,

студенттердіңкөбімойынбұрабермейді.Бірақкейбіреуісолайістейді.

Колледжстуденттеріарасындажүргізілгенсауалнамадаүлкенжəнеəр

алуанжелісібарадамдарсегменттеудіңосытүрінжиіқолданатыны

анықталды.Оларколледждегікурстастар,балалықшақтыңдостары,

отбасыжəнеоқытушылардепарнайытоптарқұрыпалады.

Студенттер

аудиториянышектейотырып,өздерініңадал,сырсақтағышжəнееркін

болаалатынындаайтады.

Құпиялықтыбасқарудыңтағыбіртəсілі–түрлікеңістіктебірнеше

идентификаторашыпқою.Оларөздерініңтөтеншесаясикөзқарасынбір

сайтқажариялайды,бірақFacebook-тегіесептікжазбасындағымазмұнды

шектепқояды.Əйтпесеоныңкөзқарасыөзіменкеліспейтіндостарымен

отбасымүшелерініңүздіксізқарсылығынатапболуымүмкін.

Қауіпсіздеубағыттаңдайтын,əсіресеқұпиялыққаалаңдайтынадамдарөз

əлеуметтікжелілеріндееңтөменгіжалпыөлшемніңайналасындажүреді.

Оларкөріптұратынадамдардың,олжұмысберушіболсын,мұғалім,ата-

ана,бала-шағанемесекезкелгенбасқаадамболсын,бəріүшінқауіпсізде

зиянсызақпараттыұстанады.ƏлеуметтікжелілерGrumpyCatпенHenri,le

ChatNoirсияқтыкімқарасадаренжітпеугетырысатынGрейтингті

юморлықжазбаларғатолы.

Өздерітуралытымелеуліжəнеыңғайсызақпараттыңшығуынбақылап

тұруүшінкейбірадамдарқолданатынқауіптістратегияныңбірі–оны

интернеттенжойдырыпжіберуүшінсотқаарыздану.Кейдебұлəдісте

нəтижебереді,бірақстратегияныңтеріссалдарыболуыдаықтимал.

МалибудағыүйініңаэрофототүсірілімінжасағаныүшінБарбраСтрейзанд

фотографтысотқабергенде,Стрейзандэффектісіөтетанымалинтернет-

құбылысқаайналды.ФотографКалифорнияныңжағалауыбойындағы

эрозияныүкіметүшінқұжаттаған-ды.Сөйтіп,фотолардыосындайжағалау

суреттерініңмыңдағанонлайн-жиынтығынақосты.Барбра50миллион

долларғаталап-арызбергенше,суретбірнешеретқанажүктеліпалынды.

ТіптіоныңкейбірінСтрейзандтыңқұқықтықкомандасыкөшіріпалды.

Кейінсотпроцесітуралымыңдағанадамбілді,оларсуреттітезжүктеп

алып,кезкелгенжергетаратаберді.Осыэффектжиіқайталанадыжəне

суретжарияланғансоң,оныңтеріссалдарыболуымүмкінекенінайқын

көрсетеді.

Техникалыққорғаныс

Техникалықəзірлігіжеткіліктіқолданушыларқұпиялықтықамтамасызету

жөніндегібаптауларменкеліспеуімүмкін,оныңорнынабаптаудыолар

талқандаушымазмұнның,жариятүрдеашудыңнемесеəншейінбұзып

кірудіңқаупіназайтуүшінқолданады.Оларсуретүстіндегіесімдеріналып

тастауғажəнедостарынанбелгілемеудісұрауғадауақыттабады.

Баптауларкөпжағдайдаайтарлықтайқиынболадыжəнесіздіңжеке

баптауларыңызқандайекенін,салықтөлетушілерденкімдеркөреалатынын

əншейінжадынасақтапалады.Кейбіринновациялықкəсіпкерлер

əлеуметтікжелілердіңқұпиялыққамəнберетінқолданушыларына

«Интернеттеұяттысақтандыру»секілдітауарларменкөмектесуүшінде

іскеараласыптұрады.Бұлбағдарламалықжасақтамаөзбаптауларыңыз

негізінде,сізжазыпжатқанжазбаныкімкөретініннұсқайотырып,

ыңғайсызмазмұннанқұтылуғамүмкіндікбереді.

Snapchat–адамдарғақұпиялықтықорғауғажəнебайқаусызашулардан

аулақболуғакөмектесушітехникалықбақылаудыұсынатын,

смартфондарғаарналғантағыбірқосымша.Осықызметарқылыжолданған

кезкелгенсуретнемесевидеоашыласалып,бірнешесекундтанкейіндереу

жойылады.Қосымшаəсіресежасөспірімдерарасындаөтетанымал,бірақ

олжалғанқауіпсіздіксезімінғанабереалады.Алушысуреттіекінші

құрылғыментүсіріпалақойып,ғаламторғажүктейсалуымүмкін.

Қолданушыларөздерініңқұпиялықсаясатынқолдауүшінкомпанияғада

сүйенугетиіс.БірақФедералдықсаудакомиссиясыкомпаниялардыөз

қолданушыларыныңорналасқанжерітуралымəліметжинаудытапсырды.

Компанияларəубастамəліметжинамауғауəдеберген-ді.

Еңжаманы,кез

келгенбасқақызметсияқты,Snapchatсерверлерідебұзыпкірумəселесінде

тымосал.Хакерлержолдаушылар«жоғалыпкетті»депойлайтынмыңдаған

фотонықайташығарыпберіп,«снаппениң»жасаймыздептеқорқытқаны

бар.

Рұқсатсызкірудіңалдыналуүшінқолданылатынтехникалықбақылау10.1-

кестедекөрсетілгенүшстратегияғанегізделеді.Кейбіруеб-сайттармен

қосымшаларүшіноныңкейбіріəзіршемүмкінемес.Парольдерменқұпия

сұрақтаржиіқолданылады,біраққұпиялықпенрұқсатсызкірумəселелері

ұйымдардықауіпсіздеутəсілдеренгізугеитермелейді.

10.1-кесте.Қолданушылардыаутентификациялаустратегиясы

АУТЕНТИФИКАЦИЯ

СТРАТЕГИЯСЫ

МЫСАЛДАР

Қолданушыбілетінбірнәрсе Пароль,ПИН-код,қауіпсіздіксұрақтарына

жауап

Қолданушыныңқолындабар

бірнәрсе

Жекекуәлік,бейдж,несиекартасы,төлқұжат,

ұялытелефон

Қолданушыныңөзі Саусақтаңбасы,көзторыныңсуреті,

дыбыстықсурет,ДНҚ

Мысалы,кейбірсайттарқолданушыларданжайғанапарольенгізуден

бөлек,сайтқакіруүшінекіншітестілеуденөтудіталапететінекіфакторлы

аутентификацияұсынады.Мысалы,сізжаңақұрылғыданкіргіңізкелсе,

уеб-сайтпароліңізбенбіргеенгізугетиіскодтытелефоныңызғажібереді.

Осылайша,сайтқолданушыныңбілетінінеғанатəуелдіболыпшықпайды.

Олқолданушыныңқолындатағыбірнəрсе,осыжағдайдаұялытелефон

болуынталапетеді.

Онлайн-құпиялықтыңкүштіқорғанысыныңбірі–əуелбастаүкіметтік

хабарламалардықорғауғаарналыпжасалғанTorқосымшасы.Tor–адамдар

анонимəңгімелесужəнеөзіс-əрекетіннемесеотырғанорнынуеб-

сайттарғақадағалатпасүшінқолданаалатынарнайыбағдарламалық

жасақтамасыбар,бөлінгенкомпьютерлержүйесі.Torқолданушыларға

сайттыңнақтымекенжайынкөрсетпестенжариялаумүмкіндігінде

ұсынады.

Tor-дыжурналистер,белсенділер,саясидиссиденттер,хабарберушілер

жəнеанонимортадашетінтақырыптарталқылағысыкелетінадамдар

сияқтықұпиялықпенанонимдікқорғанысынқажетететінжандаркеңінен

қолданады.Бірақанонимдікқылмыстықтоптардың,лаңкестердің,есірткі

саудасыменайналысатындардың,сондай-ақзаңнанбойтасалапжүрген

басқадаадамдардыңқұпиялығындақорғайды.Torменоныəзірлеушілер

қоғамдастығыкөпжағдайдақұпиялықпенқауіпсіздіктітеңдестіру

қажеттігінеорайластырылғанкөптегенпікірталасқатапболады.

ҚҰПИЯЛЫҚКЕЛЕШЕГІ

Технологиялықпрогрессбұрындаөзгерісқажеттігінаңғартқанмен,

құпиялықережелеріадамзаттарихындаешқашаносыншажылдамөзгеріп

көргенемес.Мысалы,телефоналғашқолданысқаенгенде,Лондонбайлары

құрылғынықызметшілербөлмесінеқойды.Оларбіреудіңкүтпегентелефон

қоңырауыжекеөміргеөрескелқолсұғушылықдепсанады.Арнайыкіріп,

визиткасынқалдырыпкетпеуқандайдөрекілікдесеңізші!

Киберкеңістіктіңүнемідамып,кеңіпкележатқанəлеміүлкен

турбуленттілік,үлкендаужəнеқұпиялыққақатыстыүлкентұрлаусыздық

əкеледі.Смартфонғакеліптүсіпжатқанэлектронхаттардың,мəтіндердің,

мəртебежаңартудыңшексізтасқыныжайлыбұрынғылондондықтарне

ойлареді?

Ретсіздікерекшеөткірмəселеболыптұр.Өйткеніинтернет–жаһандық

технология.Біраққұпиялықережелерімəдениет,жасжəнебасқада

əлеуметтік-демографиялықерекшеліктертұрғысынанқарағанда,мейлінше

жеке.Құқықтықжүйелербіздіңқұпиялықжайлыұғымымызқалай

өзгеретінінеқатыстыүдерістерденкөпарттақалыпкеледі.Сондықтан

психологиялық,əлеуметтікжəнеэкономикалықтұрғыдабүліндіруші

салдарыбаріріқұқықтықдауларбойкөрсетіпжатады.

«Ұмытболуқұқығы»

Балалардыңдамуыжайлы8-тараудаайтыпөткенімдей,Google-дың

бұрынғыбасдиректорыЭрикШмидтбіркүніжасөспірімдергекəмелеттік

жасқажеткенсоң,өзесімдерінөзгертіпалуғамүмкіндікберілугетиіс

екенінайтты.Бұлоларғаала-құлацифрлықжазбаларынөткенкүн

еншісіндеқалдырып,бəрінбасынанбастауғажолашареді.Құпиялықадам

құқығыболыпсаналатын,мəліметтерқұпиялығытуралызаңдарАҚШ-пен

салыстырғандақаталырақЕуроодақта«ұмытылыпқалуқұқығы»нығая

түсті.БұлжасөспірімдергежəнебасқалардыңбəрінедеШмидтұсынғанға

ұқсаснəрсені,есімдіөзгертіпəуреболмай-ақ,істеугемүмкіндікберереді.

Шындығында,ұмытболуқұқығыадамдарғабелгілібіржағдайдаөздері

жайлымəліметтердіжойыпжіберугеқұқықбереді.

1990жылдарықаржықиындығынатапболып,жылжымайтынмүлкін

сатуғамəжбүрболғаниспанадвокатыныңбасынанбірқызықоқиғаөткен-

ді.Солкездегіүрдісбойынша,газетсауда-саттықтуралыжариялады,содан

кейінөзініңескімұрағаттардыашуғамүмкіндікберетінонлайн

парақшасынашты.Адвокатқаржықиындығыныңшешімінбаяғыдатапқан

еді,бірақ2010жылыоныңатынбіреуGoogle-ғасалғанда,солесеп

нəтижелертізімінешығакелген.Газетесептіжоюданбастартты,

сондықтанадвокатадамдаратынасынкелтіретіносыесептіоңайтауып

алмасүшін,оныңиндексіненіздеунəтижелерінжойыпжіберугеGoogle-ға

өтінішжіберді.

Googleмұныңəншейініздеужүйесіекенін,сондайортаекенін,өздерінің

ақпараттыбақылайалмайтынынескертті.Бірақиспансотыбұғанкеліскен

жоқ,олGoogleматериалды«деиндекстеуге»тиісдепшешімшығарды.

Осыжəнеосығанұқсасшешімдерадамдардыңөздеріжайлыақпаратты–

құпиялықтыанықтаудыңнегізгібөлігінқаншалықдəрежедеқадағалап

отыруғатиісекенінеқатыстыкөпсауалдыңбарынкөрсетеді.Сөз

бостандығынжақтаушыларшектентысбақылаудыңқоғамдықмүддеге

қайшыкелетінінеалаңдайды;мысалы,лауазымнанүміткеронжыл

бұрынғыдаудығаламтор«ұмытыпкетті»депсанауымүмкін.Заңгер-

ғалымдарУорренменБрендайсосымəселеге1890жылдары-ақалаңдап,

біріншіретқұпиялықтықамтамасызетуүшінқұқықтықнегізұсынды.

Ұмытболуқұқығытарихқайтажазылатындайкүтпегенсалдарғаəкелуіде

ғажапемес.

Құпиялықтықорғаушыларжылдамкөбейгенбақылаудың,жариятүрде

ашудыңжəнеқұпиялықтыбұзудыңқауіптілігіне,сондай-ақірі

технологиялықкомпанияларосыжекемəліметтердіңбəрінсорыпалып,

онытабыстабуүшінқолданып,бірақсалымшыларғаосыүшінсоқыртиын

төлемейтінəділетсіздіккесілтемежасайды.

АҚШ-тағытехнологиялық

компаниялардыңбасымбөлігіұмытболуқұқығынатүбегейліқарсы.Олар

мұныңбəріəраймақбойыншақұпиялықсаясатыəртүрліболып,интернет

оданəрі«балқанданып»(Балқантүбегіндегідейқым-қиғашқарсылық

болып)кетуінежолашадыдепсанайды.Оныкезкелгенмасштабтаіске

асыруөтеқиынболареді.Күткеніміздей-ақ,кəсіпкерлермүмкіндіктісəтті

пайдаланып,клиенттердіңонлайн-қатысынұмытболунемесеқалмау

құқығыменжоятынжаңақызметтерұсынабастады.

Болжамдар

Ұмытболу,жалпықұпиялыққұқығытуралыпікірталастарəлідежауабы

жоқжəнекезкелгенжағдайдаешқашанымырағаəкелмеуіықтималкөп

сұрақтардыкөлденеңдетеді.Қазірғаламторбалаңшақпенжастықтанөтіп,

ересекболды.Олөзгеріпжатыржəнебəрімізгежаңаміндеттержүктейді.

Pewзерттеуорталығыинтернеттідамытуғақатысыпжүргенмыңдаған

адамғасауалнаматастап,ғаламтордағықұпиялықтыңкелешегіжəне

сенімдідешүбəсізқұпиялықинфрақұрылымыпайдаболатын-болмайтыны

жайлыбілудімақсаттұтты.

Олардыңболжамыныңоптимистіктұсы

мынадайболды:олардыңойынша,құпиялықескіріп,адамдарқұпиялықты

қорғауменоғанбəсекелесмəселелерарасындағытепе-теңдіккеқол

жеткізеді.

Пессимистіктұрғыдаүкіметминистрініңбіркеңесшісі:«Үлкенағаны»

сипаттағанкездеДжорджОруэллоптимистболғансекілді»,–деді.Көп

респондентадамдардыңонлайндааздапыңғайсыздықтудыру,сутегін

нəрселергеқолжеткізунемесетіпті15минуттықинтернет-атаққакенелу

мүмкіндігіүшінжекеақпараттыашыптастауғадайынекенінешағым

айтты.Бүкілəлемніңназарынаударып,үлкензияншектіретінүлкенапат

болмайынша,құпиялықбұзылаберетінсекілді.Компанияларменүкіметтер

бақылауменмəліметжинаудыұлғайтабереді,сондықтанөзісіне

берілгендер,техникалықбілігімықтыларнемесебайларғанаөз

құпиялығынқорғауүшінуақытын,білімінжəнересурстарынжұмсай

алады.Корпорацияларменүкіметтерүлкенкүрессізөздерініңмəлімет

жинаутəжірибесіненбастартақоймайды.«Қатысатынтараптардыңбəрі

үшінбұлөтеыңғайлыжəнетабысымол»,–дедіпрофессорлардыңбірі.

Интернет-заттаросыжаппайбақылауменқұпиялықтыжерлеумаршында

айғайғааттанқосарысөзсіз.

Керісінше,оптимистерTorсекілді,бақылауғақарсықоятынтехнологиялар

дажылдамдамыпкележатқанынайтады.Құпияүкіметтікақпаратқа

сыналапеніпкеткенЭдуардСноуденніңқұпиясөздерікөпадамдыоятты.

Оларенді,ақыраяғында,құпиялықтыңмығыминфрақұрылымыболады

депсенеді.Қызметкерменеджментібасқармасықызметкерлерінің

миллиондағанжазбасынжымқырғанжаппайбұзудерегіқұпиялықтың

мығыминфрақұрылымыныңмаңыздылығынарттыратүсті.Кейбіреулер

адамдардыңинтернеттіқолданудажəнеқандайақпараттысалумəселесінде

ақылдыболатүскенінайтады.Pewзерттеуінеқатысқансаясатмəселелері

жөніндегісарапшы:«Адамдарережелерэволюциясынаəкелетінмəмілелер

жайлыкөпнəрсебілебермек.Оларөздеріұсынатынақпараттыашуға

қатыстытаңдаумəселесіндежан-жақтылықтанытып,нақтыбақылаужасай

алады.Мұныңсебебі–осығанқажеттітехникалыққолдауданығая

түспек»,–деді.

Осытараудасипатталғанзерттеулергебелгілібірдəрежедесүйенеотырып,

меноптимистерпікірінжақтаймын.Əрине,бізбəрімізқателікжасаймыз,

бірақзерттеулеркөрсеткендей,бізсоданқорытындышығарудыңжолын

табамызжəнеөзталаптарымызғасайкелетінқұпиялықстратегиясын

қабылдапаламыз.Олəлеуметтікжелідежариялауүшінеңтөменгіортақ

өлшемдіпайдалануболуыданемесецифрлықіздердіқадағалап,жойып

отыратынқызметкежазылудысатыпалуболуыдамүмкін.

Көпадамонлайн-қауіптуралымейліншехабардарболыпжатыр.Олар

құпиялықтысорақытүрдебұзуоқиғасыболса,шегінетұруғададайын.

Құпиялықжөніндегіақпараттыңэлектронорталығысияқтықұпиялықты

қорғаужөніндегітоптарзаңкөмегіменнемесебасқадақысымжасау

түрлеріменжақсықорғануүшінқолдаужинайдыжəнежариялайды.

Алдағыжылдарыпайдаболатынқұпиялықинфрақұрылымыəліде

«сықырлап»тұруымүмкін,оныңжыртық-тесіктеріəлідекөпболады.

Құпиялықмəселесінекелгенде,интернеттіңқауіптіорынекенінмойындай

отырып,бізгеəлідеөзресурстарымызғасүйенетұруғатуракеледі.

Онлайндағыіс-əрекетімізде,цифрлықəлемдібасқарудыүйреніп

жатқанымыздаеңүлкенқауіптіңбіріекенісөзсіз.

ҚОСЫМША

1. Sunonprivacy:«Getoverit».(1999,January26).RetrievedJanuary4,

2015, from

http://archive.wired.com/politics/law/news/1999/01/17538

2. Warren,S.V.,&Urandeis,L.D.(1890).Therighttoprivacy.Harvard

LawReview,4(5),193-220.

3. Gomberg,L.J.(2012).Thecaseforprivacy:Ahistoryofprivacyinthe

UnitedStatesasseenthroughapsychologicallensanddefinedbycase

lawandtheimpactofsocialmedia(whateverhappenedto«it’snoneof

your business?») (PhD dissertation). Fielding Graduate University,

California. Retrieved from

http://search.proquest.com.proxy1.library.jhu.edu/docview/921498079/abstract?

accountid=11752

4. Prosser,W.L.(I960).Privacy.CaliforniaLawReview,48(3),383.

5. Boring v. Google, (n.d.). Retrieved January 5, 2015, from

http://itlaw.wikia.com/wiki/Boring_v._Google

6. Laufer, R. S., & Wolfe, M. (1977). Privacy as a concept and a social

issue: A multidimensional developmental theory. Journal of Social

Issues,33(3),22-42.doi:10.1111/j.l540-4560.1977.tb01880.x

7. Altman,I.(1977).Privacyregulation:Culturallyuniversalorculturally

specific?JournalofSocialIssues,33(3),66-84.

8. Zimmerman,N.(2013,May10).«StarWarsKid»breakssilence,says

online fame made him suicidal [update]. Gawker. Retrieved January

6,2015, from http://gawker.com/star-wars-kid-breaks-silence-says-

online-fame-made-h-499800192

9. Singleton, M. (2014, August 4). 11,000 people sue Facebook over

privacy violations. Daily Dot Retrieved January 6, 2015, from

www.dailydot.com/technology/facebook-class-action-lawsuit/

10. Jump, K. (2005, September 1). A new kind of fame. Columbia

Missourian.Retrievedfromwww.columbiamissourian.com/a/85954/a-

new-kind-of-fame/

11. Debatin, B., Lovejoy, J. P., Horn, A.-K., & Hughes, B. N. (2009).

Facebook and online privacy: Attitudes, behaviors, and unintended

consequences. Journal of Computer-Mediated Communication, 15(1),

83-108.doi:10.1111/j.1083-6101.2009.01494.x

12. Palazzolo,J.,&Gershman,J.(2015,January22).Moreinvestigatorsgo

undercover online. Wall Street Journal Retrieved from

http://blogs.wsj.com/law/2015/01/22/privacy-advocates-say-police-

impersonations-a-growing-concern/

13. Baek,Y.M.,Kim,E.,&Bae,Y.(2014).Myprivacyisokay,buttheirsis

endangered: Why comparative optimism matters in online privacy

concerns. Computers in Human Behavior, 31, 48-56.

doi:10.1016/j.chb2013.10.010

14. Kafka, P. (2010, March 19). The numbers behind the world’s fastest-

growing web site: YouTube’s finances revealed. Retrieved from

http://allthingsd.com/20100319/the-numbers-behind-the-worlds-

fastest-growing-web-site-youtubes-finances-revealed/

15. Xu,K.,Guo,X.,Li,J.,Lau,R.Y.K.,&Liao,S.S.Y.(2012).Discovering

target groups in social networking sites: An effective method for

maximizingjointinfluentialpower.ElectronicCommerceResearchand

Applications,11(4),318-334.doi:10.1016/j.elerap.2012.01.002

16. Teixeira, T. (2012, March). The new science of viral ads. Harvard

BusinessReview,90(3),25-27.

17. Peppet, S. R. (2014). Regulating the Internet of Things: First steps

towardmanagingdiscrimination,privacy,security,andconsent.Texas

LawReview,93(1),85-178.

18. AnonlineversionoftherotarypursuittaskisavailableonYouTubeat

www.youtube.com/watch?v=vGhJ0IWkQOw.

19. Guerin,B. (1986).Theeffects ofmerepresenceon amotortask. The

Journal of Social Psychology, 126(3), 399-

401.doi:10.1080/00224545.1986.9713602

20. Bull, R., & Gibson-Robinson, E. (1981). The influences of eye-gaze,

style of dress, and locality on the amounts of money donated to a

charity. Human Relations, 34(10), 895-905.

doi:10.1177/001872678103401005

21. Mazerolle, L., Hurley D., & Chamlin, M. (2002). Social behavior in

publicspace:AnanalysisofbehavioraladaptationstoCCTV.Security

Journal,15(3),59-75.doi:10.1057/palgrave.sj.8340118

22. Taylor,E.(2010).Ispywithmylittleeye.TheuseofCCTVinschools

and the impact on privacy. The Sociological Review, 58(3), 381-405.

doi:10.1111/j.l467-954X.2010.01930.x

23. Oulasvirta,A.,Suomalainen,T.,Hamari,J.,Lampinen,A.,&Karvonen,

K. (2014). Transparency of intentions decreases privacy concerns in

ubiquitous surveillance. Cyberpsychology, Behavior, and Social

Networking,17(10),633-638.doi:10.1089/cyber2013.0585

24. John, L. K., Acquisti, A., & Loewenstein, G. (2011). Strangers on a

plane:Context-dependentwillingnesstodivulgesensitiveinformation.

JournalofConsumerResearch,37(5),858-873.doi:10.1086/656423

25. Marwick,A.E.,&boyd,d.(2014).Networkedprivacy:Howteenagers

negotiatecontextinsocialmedia.NewMediaandSociety,16(7),1051-

1067.doi:10.1177/1461444814543995

26. Vitak,J.(2012).Theimpactofcontextcollapseandprivacyonsocial

networksitedisclosures.JournalofBroadcastingandElectronicMedia,

56(4),451-470.doi:10.1080/08838151.2012.732140

27. Hogan,B.(2010).Thepresentationofselfintheage ofsocialmedia:

Distinguishing performances and exhibitions online. Bulletin of

Science, Technology and Society, 30(6), 377-386.

doi:10.1177/0270467610385893

28. Snyder, B. (2014). Snapchat deceived its customers, FTC says.

Fortune.com,1.

29. Bygrave,L.A.(2015).Arighttobeforgotten?Communicationsofthe

ACM,58(1),35-37.doi:10.1145/2688491

30. Lanier, J. (2013). Who owns the future?. New York, NY: Simon &

Schuster.

31. Rainie,L, &Anderson, J.(2014). Thefuture of privacy. Pew Research

Center. Retrieved from www.pewInternet.org/2014/12/18/future-of-

privacy/

32. Ibid.

интернет–уақытиірімі

Бір жыл бұрын мен интернеттен шығып кеттім. Еңбек өнімділігім

төмендепкетердепойлапедім.Оныңешмағынасыжоқдепойладым.

Олменіңжанымдыазғындатадыдепойладым.

•ПолМиллер

Технология тақырыбында жазатын автор Пол Миллер өзі электрон

поштаныңатжалмандөңгелегіжәнеинтернеттегіақпарат тасқыныдепатаған

нәрседен зардап шегіп, 2012 жылы оны «ажыратып» тастауды жөн көрді. Ол

бастығымақұлдағансоңдаTheVergeплатформасындажұмысын жалғастыра

берді. Мұның бәрі жақсы нәрсе деп ойлады. Миллер мақалаларын ұсынуды

тоқтатқан жоқ, бірақ электрон поштаны, желіні, әлеуметтік желілерді және

ғаламтордағыныңбәрінқолданбайтынболды.

Миллерөзөміріндеинтернетбастырөлгеиеболыпкеткенінежəне

онлайндақаншауақытөткізетінінеалаңдағанжалғызадамемес.Осы

тараудыоқыпотырғандардыңкөбіоныңуайымынаөздерініңде

гаджеттергебайланып,үнемібайланыстажүрудішегіненасырып

жібергендейсезімменқарайтынырасқой.Құрбымменен:«Оянасалып

смартфоныңыздытексересізбе?»–депсұрады.Сосын:«Менсмартфонды

тексеруүшіноянамында,əріқарайұйықтайалмаймын»,–дедіол.

Интернеттіқаншаадампайдаланатынынбілгісікелетінзерттеушілер:

«Аптасынанешесағатонлайндаөткізесіз?»–дегенсұрақтыжиіқояды.

Бірақсмартфондардағы,сағаттардағыжелілікмүмкіндікпенGoogleGlass

құрылғысыарқылыбізүнеміонлайндажүреміз,сондықтанмұндай

сұрақтарқаттыескіріпкеткендейкөрінеді.Əрине,Wi-Fi-менжарақтанған

пойыздаұзақжолжүрерболсаңыз,сізгеқажеттіартықшылықтаркөп-ақ,

мысалы,жүріпөтпекболғанжолыңыздакенеттасқынболақалса,дереу

хабаралатыныңызанық.Бірақинтернетуақытысіздіңөміріңізгеқол

сұққансайын,мəселелердебойкөрсетебастайды.Жұмыспенжекеөмір

тепе-теңдігідепаталатыннəрседенбастайық.Оғанжаңаатауқажет

болуымүмкін,өйткеніқазірол«тепе-теңдіктен»гөрі,«бірігіпкету»

дегенгекөбіреккеледі.

24/7ЖҰМЫСАПТАСЫ

Əріптестеріңізкүндекешкілікнемеседемалыскүндерісізэлектрон

поштаныоқидыдепкүтеме?Басшыңызше?Сізөзіңізденжəне

əріптестеріңізденсоныкүтесізбе?Жылжымайтынмүлік,сауда-саттық,

журналистика,консалтинг,қаржынемесеқауіпсіздіксаласындаістейтін

болса,көпадамсөйтеді.Тіптіжұмысберушіңізқандайдабірнақтысаясат

туралыжазбайтынболсада,мысалы,қызметтеөсуіңізнемесетағықуылып

кетпеуіңізүшінтығызбайланыстаболуыңызқажетекенінсезесіз.

1930жылдарыДжонМейнардКейнстехнологиясаласындағы

жетістіктеріміздіңарқасындаонбессағаттықжұмысаптасынатап

болатынымыздыболжады.Бірақдəлолайтқандайболғанжоқ.Бірзерттеу

нəтижесінесəйкес,АҚШтұрғындарыбірсағатартықжұмысістейді,сонда

аптасынақырықжетісағатшығады.

Олареңбекдемалысындажылсанап

азпайдаланыпкеледі.

Жұмыс-өміртепе-теңдігі

Үйинтернетікеңінентарайбастағанкезде,адамдарөзініңжұмыстағы

міндеттемелеріменжекеөмірінқалайқиыстыратынынзерттеукүрт

өзгерді.Əсіресемобилқұрылғыларқалыптыжабдықтарғаайналғанкезде,

біздіңжұмыстағыжəнежекеөмірімізбір-біріменмейліншебірігебастады.

Менбілетінбірəйелкүнібойыжұмысындаблютусқұлаққабынтағып

жүреді.Соғанқарағанда,олкомпьютердежұмысістепотырғандаданемесе

кофеқайнатқышқабаражатыптауақытынəңгімементолтыратынболса

керек.Сондай-ақолдостарынаннемесеотбасымүшелеріненжылдам

хабарламаалыпотыруүшін,монитордыңбірбұрышынүнеміашық

ұстайды.Технологияныараластырғанынақарамастан,мүмкінсоданда

болар,олөзініңжұмысыүшінжоғарыбағаалады.Оныңайтуынша,жұмыс

кезіндетуыстарыменосылайбайланысұстамаса,оларменбіргеболуүшін

жұмысынанкөпсұранареді.

LinkedInжиырмаалтыелдегі18000-нанастаммаманғасауалсалып,

жұмыспенжекеөмірарасындағытепе-теңдіктіжақсартуадамдардыңжаңа

жұмысқақуана-қуанаауысуыныңжоғарыеңбекақыданкейінгіекінші

маңыздысебебіекенінанықтады.

Дегенменжұмыспенжекеөмір

арасындағытепе-теңдіктіжақсартуғамүдделілікжасдеңгейінебайланысты

даерекшеленеді.Мыңжылдықтағыларжасықырықтанасқанадамдармен

салыстырғанда,өздеріəліотбасынқұрмағандықтанданемесеөздерін

жұмыспенжекеөмірқосаөріліпкететін«бірігу»моделіментымжайлы

сезінетіндіктенде,осымəселегеасаалаңдайқоймайды.

Шекаралардыбасқару

Шекаратеориясыадамдардыңжұмыстағыжəнеүйдегіөмірініңшекарасын

қалайбасқаратынын,қандайдабірнақтышекарақаншалықашықболуға

тиісекенінеқатыстышешімдіқалайқабылдайтынымыздыжəнешекарадан

өткенкездерөлдерімізқалайөзгеретінінзерттейді.Жұмыспенүйдегі

өмірдіңарасынашекарақоюғақолжеткізудіңбіртəсілі–рөлдердіуақыт

жəнекеңістікбойыншанемесеекеуіндебірдейбөлу.

Мысалы,ата-анаүйінекіріпкележатып:«Менкелдім!»–дейді.Бұлести

алатынаумақтағылардыңбəрінежұмыспенотбасыарасындағышекара

арттақалғанынанбелгібереді.Адамжайғанаөзбосағасынанаттағансоң,

жұмыстағырөлінената-анарөлінеауысады.

1950жылдардағыжағдайменсалыстырсақ,бұлшынындадасолай.Ол

жылдардағышекарада«Əкебəріненжақсыбіледі»немесе«ОныБиверге

қалдырыпкет»шоуларындағытелевизиялықтөлемдегідейболды.

Уақытпенжəнекеңістікпенөлшенетіносындайқарапайымшекаралар

интернеткекірумүмкіндігіменмобилқұрылғыларыбаржердетіпті

бұлдыр.Шекараларендікеуексияқты.Қазірсізбастығыңызданесіктен

кірмей-ақмəтінхабарламаалабересіз.Алысқашықтықтан-ақсізата-ана/

жаррөліндеболааласыз,бірақдереумəтіноқуүшінпсихологиялық

тұрғыдаөзіңіздіңжұмыстағырөліңізгеораласыз.

Мобилдікшекаралардықалайжоққылады?

Смартфон–интернетұсынатыннəрсеніңбəрінеғанаемес,құрылғының

көлеміменмобилдігінекереметбейімделеқалатынқосымшалардыңадам

сенгісізəралуандығынадаарналғанпортал.Келесісапарыңызда

колледждіңмобилонлайн-курсынашақыратынавтоқызметтіңқосымшасы

арқылыпорталыңызүнеміқолжетімдіжəнеоңайтауыпалатын

қашықтықтаболады.Ұялытелефондасіздіңжұмыстағырөліңізбенүнемі

байланыстықамтамасызетеді.Электронпошта,мəтінжəнедауыс

хабарламаданбөлек,корпорацияларөзқызметкерлерінеқосымшаларда

ұсынады.Бұлолардыңжұмысістепжүріп-ақ,клиенттеріздеу,шарттар

жасасужəнеықтималсатыпалушылардыіздеусекілдікорпоративтік

мəліметтербазасынажəнебасқадаресурстарғақолжеткізуінемүмкіндік

береді

Смартфонбасқақұрылғыларменсалыстырғандажұмысуақытымен

жұмыстантысуақытарасындағышекараныбілдіртпейжіберетінірас-ақ.

Зерттеулероныңотбасыөмірінекеріықпалететінінайқындайды.Мысалы,

ұзақуақытжүргізілгенбірзерттеудезерттеушілерекіжылбойыНью-

Йорктегіжұптардықадағалады,олардыңотбасылықөмірітуралы,тап

болғанқиыншылықтарыжəнетехнологиянықалайқолданатыныжөнінде

мəліметтержинады.Ұялытелефондардыүздіксізқолданужұмыстың

үйдегіөміргекеріəсеретеотырыпкірігіпкететін«ыңғайсызэффектімен»

тікелейбайланысты.Ондайдаотбасындадағдарыскөбейедіжəне

қанағаттанушылықазаяды.

Жұмысыменүнемібайланысұстапотыруүшінсмартфонпайдаланатын

адамдаркемшілігінмойындады,алжарларыкөпүзіліскешағымданды.

Көлікжүргізіпкележатқандақараса,ұялытелефонныңқалай

алаңдататынындаоларжақсытүсінеді.Дегенменосыадамүшінтелефон

кеңсегежалғайтын«шынжыр»ғанаемес,арашалаушыда.Кеңседеншығып

кеткенкезде,оларқандайдабіртөтеншежағдайболақалса,өздерінің

байланыстаболатынынбіледі.Бұлоларғабақылаусезімінбереді.

Негізінде,кезкелгенадамтелефонныңдыбысынөшіреалады,сондықтан

хабарламаларқаралмай,қоңырауларжауапсызқалыпжатады.Алкейбір

адамдаршекара«ашық-шашық»болсада,жұмыспенотбасыарасындағы

уақытшекарасынжақсыбөлектейалады.Тағыбірұзақмерзімдізерттеуге

жоғарықысымдыфармацевтикаөнеркəсібініңжоғарыбілімдісатушылары

қатыстырылып,ұялытелефонұстағанадамдардыңөзшекарасынжəнекез

келгеныңғайсызэффектідентуындайтынсалдардықалайбасқаратыны

арасындағықызықтыерекшеліканықталды.Олардыңкейбірі–

«саралаушылар»–жұмыстантысуақыттасмартфонқолдануданбас

тартып,жұмысжəнеүйуақытынқатаңбөлді.«Меноныжұмыстантыс

кездепайдаланбаймын.Бұлоп-оңай»,–дедібіреуі.

Басқаларытелефонқолдануыəубастан-ақотбасындағыкикілжіңгесылтау

болатын«интеграторлар»еді.Бірақкейініреколарқұрылғыныбасқаруды

үйрендіжəнетелефонныңөздерінбасқарыпкетуінежолбермеді.Біреу

былайдеді:

Адамдар BlackBerry-дің өздерін кеңсемен байланыстыратынына

шағым айтады. Олар оны электрон шынжыр деп атайды. Менің

ойымша, адамдар өз әрекетіне жауапты болуға тиіс. Қолымда

BlackBerry-дің болуы менің тәулігіне 24 сағат бойы

қоңыраулататынымды білдірмейді. Біреу түнгі онда электрон хат

жіберетін болса, мен оны дәл сол уақытта ашып көрмейтінімді

білдірсекерек.

Ең ыңғайсыз мәселеге тап болған адамдар – «сәтсіз саралаушылар» –

технологияның үстінен үстемдік жүргізе алмады; олар оның жұмыстағы

жүктемесінқаншалықарттырыпжіберетінінжетебағаламады.Олараптаның7

күнінде 24сағат бойы қолжетімді жердеболуға тиіс дегенқысымға да қарсы

тұраалмады.«Қазірәлемдемәдениеттіортақөзгерістержүріпжатыр.Бұлкеше

болған секілді еді, BlackBerry оны тым жылдамдатып жіберді», – дейді олар.

Бұлтопқұрылғығақаттыалданды,тіптімінез-құлықперсеверациясын(шектен

тыс мыжғылай беру – ауд.) да байқатты. Олар құрылғыға жиі қарамаудың

қандай қиын екенін және оны ұстамаса, өздерін бәрінен тыс қалғандай

сезінетінін айтты. Бұдан кейін олардың отбасылық өмірі ақсағаны

таңдандырмаса керек. Адамдар технологияны түрліше қолданады,

кейбіреулерге олардың рөлін бөліп тұратын шекараларды басқару өте қиын.

Компания смартфон бергенше де олар жақсы табысқа жеткен болар, бірақ

құрылғылардың еліктіргіш функциялары осы топ үшін еңсере алмайтын

шаруағаайналыпкетеді.

Жолыболмағансаралаушылардыңкөпшілігі«ауғатүскендер»қатарынан

табылуыдамүмкін.Оларөзіс-əрекеттеріөмірлеріндеүлкенмəселе

тудыратынынақарамастан,ұялытелефондарменинтернеттіқолдануды

бақылайалмайтындарқатарындаболады.Оларүшінбасқоюуақытыалып

үңгірболуыықтимал.Келесібөлімненбайқайтынымыздай,олардыңмінез-

құлқыпатологиялықболыптакөрінебереді.

ИНТЕРНЕТТІҢЕЛІКТІРУЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Интернеттіңкейбірпсихологиялықкеңістігітартымдыдаеліктіргіш

болатынысондай,оларадамдардықарқындыпайдалануға,тіпті

компульсивтікшексізқолдануғажетелеуімүмкін.1990жылдардың

ортасындаөздерініңинтернетке«тəуелдіболыпқалуы»ықтималекенін

адамдармысқылдапқабылдайтын,бірақкөпжағдайəзілдермен

сауалнамаларарқылыанықталатүскенсайын,адамдардыңкөбі

кəсіпқойларкөмегінежүгініп,өз-өздерінесұраққоябастады.Үйлерді,

мектептерді,кітапханаларменөндірісорындарынқосыпжатқанасығыс

уақытта,бойкөрсетіпқалатынмінез-құлықмəселелеріназдағанадамғана

айтыпқалатын.

Əдеттегідей,интернеткежəнебіздіңоғанқарым-қатынасымызға

байланыстықауіптіңбəрітымасыракөрсетілуіжəнеқарқынды

пікірталастарменгиперболалардыңнысаныболуымүмкін.Шынындада,

«интернет-тəуелділіктіңбұзылуы»терминіналғашретпсихиатрИван

Голдбергмистификация,күнделіктімінез-құлықтыаурудеңгейінежеткізу

үшінадамдардыңшектентысжанталасатынынкелемеждеутəсіліретінде

ойлаптапты.

Дегенменсенсациялықаккаунттарастарындаүлкенмəселегетапболған

шынайыадамдарбар.Өйткеніоларонлайндатымкөпуақытөткізедіжəне

өздерінеркінсезінеалмайды.Байқағанымыздай,кейбіринтернет-

орындардыңбірқатаререкшелігімінез-құлықтыңосыүлгісікүшалып

кетуінежолашады.Бұлқұбылыстықалайатағанжөнболатынынамен

кейінірекоралыпсоғамын.Қазіронызерттеушілеросыентаңбаны

қолданатындықтан,мен«интернет-тəуелділік»терминінпайдаланамын.

Бірақосытерминніңқаншалықсайкелетінінепікірталастыратындарда

жеткілікті.

Мәселенідиагностикалау

КимберлиЯнгинтернет-тəуелділіктіертеректезерттеп,оныпатологиялық

құмаройындарменортақсипатыбарсекілдіетіпқарастырды.

Ол

проблемасыкөпқұмаройындардыбағалауүшінжиіқолданылатын

анкетаныөзгертіп,интернеткетəуелдіадамдардытəуелсіздерденбөлектеу

үшінэкспериментжасапкөрді.Скриниңқұралындасегізсұраққанабар

еді,оныңбесеуіненемесеодандакөбіне«иə»депжауапбергенадамдар

тəуелдіболыпсаналды.Сауалнаманыңкейбірмысалымынадай:

Сізинтернеттіқолданудыбақылау,қысқартунемесетоқтатуүшінбірнеше

ретсәтсізұмтылыстаржасапкөрдіңізбе?

Интернеттіқолданудықысқартуғанемесетоқтатуғатырысқанкездеріңізде

алаңдаушылық,кінәмшілдік,күйзеліснемесеашушаңдықсезінесізбе?

Сізонлайндаәуеліжоспарлағаныңыздандаұзақотырабересізбе?

Интернеттіңкесіріненмаңыздықатынастарыңызды,жұмысыңызды,білім

алуды немесе лауазымыңыздың көтерілуін қатерге тіктіңіз бе немесе

жоғалтыпалуғаазқалдыңызба?

Бұлсауалнаманыңмақсатықұмаройындарғатәуелділікнемесеалкогольмен

есірткі сияқты заттарға әуестікті диагностикалау үшін қолданылатын

критерийлерді қозғау еді. Негізгі критерийлер – толеранттық; абстиненттік

(доғару) синдром; қайталану; бақылаудың жетіспеушілігі; жұмыстағы,

мектептегі немесе әлеуметтік қатынастардағы кері салдарлар; зиянның бары

анық байқалып тұрса да, белсенділікті тоқтатуға немесе төмендетуге

қабілетсіздік.

Респонденттергазеттердегіжарнамахабарландырулар,университет

қалашықтарындағыпарақшалар,электронқолдаутоптарындағыинтернет-

тəуелділіккеарналғанжарияланымдаржəнебасқадақұралдарарқылы

сұрастырылды.Сауалнамателефонменнемесежеліарқылыжүргізілді.600

жауаптыңүштенекісінежуығы«тəуелді»критерийінесайболды.Бір

қарағанда,бұлөтежоғарыболыпкөрінеді,бірақүлгініқарағанболсаңыз,

асатаңданарлықнəтижеемес.Сауалнамадағыжарнамалық

хабарландыруларөзінемесежақынтуысыныңбіреуімəселегетап

болғандықтанда,зерттеунəтижесінеалаңдағанадамдарғаарналғанеді.

«Ауырсалмақты»интернет-қолданушыжайлысіздіңстереотипіңіз–жас-

өспірімшақтанөткен,шаршағанерстудентболсанемесежасыжиырмадан

жаңаасса,сауалнамағажауапберугекіріскендемографиялықтұрғыдағы

тəуелдітопсізкүткеннəрсеемес.Олардың60пайызыортажасы40-тағы

əйелдереді.Олардытүрлішебөліскесалғанда,42пайызыөздерінің

санатынүйшаруасындағыəйел,мүгедек,зейнеткернемесестудентдеп

көрсетіп,«жұмыссыздар»категориясынажатқызылды.Тағы39пайызы

ақжағалыларсаласында,техникалықемесмамандықтардажұмысістейтіні

белгіліболды.8пайызығанажоғарытехнологиялықлауазымдарды

атқаратынынкөрсетті.Тəуелсіздернегізіненерадамдарболды,осытоптың

ортажасыжиырманыңортасынанбастап,соңынатаяуеді.Осығанұқсас

кезкелгенсауалнамадамəселебар,сондықтаноныңбəрііріктелебермейді.

Мысалы,əйелдердіңбасымбөлігіқамқорлықтағыадамкатегориясына

жатқызылуыəйелдердіңтүрліпсихологиялықмəселелербойыншакөмек

алуғатезықыласбілдіретініне,сондай-ақжандүниесінөзқалауыменашып

көрсететінінедебайланыстыболсакерек.Осытəуелділердіңбасымбөлігі

əйелдерекенітуралықорытындыолардыңсауалнамағабіріншіболып

жауапберугеəзірлігін,олардапроблемабарекенінжəнекөмексұрағысы

келетінінбілдіруімүмкін.

Тəуелдітопоқуғанемесежұмысқақатыссызшаруаменайналысаотырып,

ортаесеппенинтернеткеаптасына38,5сағатжұмсағанынайтты.Бұл

тəуелсізадамдардыңаптасынаортаесеппен4,9сағатжұмсайтынынансегіз

есегежуықжоғарыболыпшықты,тіптіоладамдардыңтолық

жұмысбастылығынатеңуақытбөлігіеді.

Ертеректегібұлзерттеубойүйретугеитермелейтінинтернет

ерекшеліктерінеайтарлықтайқызығушылықтудырды,оданкейін

зерттеулердекөбейді.Жастарменбасқазерттеушілеранкетаны

толықтырып,жаңасауалнамажасайбастады.Бұлтехнологиялықөзгерістер

менадаммінез-құлқындағыөзгерістергеілесебілугеұмтылысболсакерек.

Мысалы,ЯнгсауалнамасыныңкеңейтілгеннұсқасыИнтернет-тəуелділік

тестідепаталадыжəнежиырматармақтантұрады.

Басқасауалнамаларсəлбасқашамінез-құлыққаарналған,бірақолардың

басымбөлігіадамөмірінезиянынтигізетінсолбаяғыпроблемаларды

нақтылапкөрсетеді.

11.1-кестедеосысауалнамалардыңкөлемінтауарлар

үлгісіарқылыбағалаукөрсетілген.Еңмаңыздыкритерий–интернетті

қолданумектепте,жұмыстанемесеүйдекерінəтижегеəкелетін-

əкелмейтінінебайланысты.Барлықжердежелігеқолжетімдікбар

болғандықтан,сіздіңинтернеттеқаншауақытөткізетініңіздіңмаңызыаса

зоремес,өйткенікөпадамныңжауабы«үнеміотырамын»болыпшығады.

Интернеттенеістейтініңіз–ондаөткізгенуақытыңызүлкенмəселелерге

тапқылсада,өзіңізтастапкетеалмайтындайболыпқандайинтернет-

аумақтыөтесенімдідепсанайтыныңызасамаңыздыемес.

11.1-кесте.Интернет-тәуелділіктіанықтауғаарналғансауалнамалар

шынмәніндененіөлшейді?

ӨЛШЕМ

СТАНДАРТҮЛГІ

1 Кері

нәтижелер

Онлайнғакіруоқуыманемесежұмысымакеріәсеретті.

2 Компульсивті

қолданыс

Онлайндаазуақытөткізгімкелді,біраққолымнанкелмеді.

3 Ерекшелік Өзіңіздіинтернеткеалаңдаулысезінесізбе?(Алдыңғы

онлайн-белсенділігіңізтуралыойлайсызбанемесекелесі

онлайн-сессияныкүтесізбе?)

4 Көңілкүйді

реттеу

Көңілкүйімтөмендепнемесеқорқынышсезінгенде,өзімді

жақсысезінуүшінонлайнғакірдім.

5 Әлеуметтік

жайлылық

Адамдарменбетпе-бетемес,интернеттесөйлескенде,өзімді

қауіпсізсезінемін.

6 Абстинентті

синдром

Белгілібіруақытаралығындаинтернетқолданудан

тыйылсам,өзімдіреніштінемесесалысуғакеткенадамдай

сезінемін.

7 Эскапизм

(өмірден

қашу)

Сізинтернеттімұңменқұсаданқұтылуүшіннемесе

жағымсызсезімдерденжеңілдеуүшінпайдаланасызба?

Өлшемдержекелейзерттеуэлементтеріменбіргеекпінберудіңтөмендеу

тәртібібойыншакөрсетілген.

Бұлқұбылысқаншалықтытаралған?

Кеңтаралукөрсеткіштерііріктеуге,қолданылғансауалнамағажəне

«тəуелдіні»«тəуелсізден»ерекшелейтінбақылаунүктелерінеорайкүрт

өзгеріптұрады.Мысалы,италиялықжоғарысыныпоқушыларынзерттеген

кезде,олардыңауырукөрсеткішітөменекенінбайқалды–1пайызданазы

қаттытəуелді,5пайызыорташатəуелдіболыпсараланды.

Гонконгта

жасөспірімдерарасындаұзақуақытжүргізілгензерттеунəтижесібұдан

əжептəуіржоғарыболды–қатысушылардың26пайызыинтернеткетəуелді

дептанылды.

Шынындада,ҚытайданемесеШығысАзияныңбасқа

елдерінде,əсіресежасөспірімербалаларүшіноныңқұныөтежоғары

сияқты.Ересектерарасындадабағақаттытолқымалы.Норвегияда

жүргізілгенбірзерттеу1пайызғанатəуелділікбарынкөрсетті,

алересек

ирандықтардызерттеукезіндеолардың22пайызытəуелдіекені

анықталды.

Бізбұлцифрларданнешығарааламыз?Зерттеулердетүрліүлгілермен

түрлікемшілігібарөлшеуқұралдарықолданылатындықтан,бізоңай

салыстыружасайалмаймыз.БірақЯнгтыңəуелгісауалнамасынажауап

бергенадамдарменсалыстырғанда,жаңанəтижелержасөспірімдердің,

əсіресеұлбалалардыңтымқорғансызекенінкөрсетеді.Мысалы,Қытайда

ұлбалаларғақатыстыалаңдаушылықөтежоғары,қауіптікөрсеткіштер

төменгісыныпоқушыларыарасындадабайқалады.Қытай«интернет-

тəуелділікті»өтеауырклиникалықауруретіндеқарастырады.Кейінгі

үдерістерденбайқалғандай,Янгтыңбұрынғынəтижелерісолкездегі

интернет-қолданушылардыңбасымбөлігіжасадамдарболғанына,ал

желігекірумүмкіндігіжастарарасындаөрісалақоймағанынабайланысты

болсакерек.Сондай-ақкейінгібөлімдерденаңғаратынымыздай,жасөспірім

ербалалардықызықтыратынонлайн-белсенділік,атапайтқанда,ойындар

жаңабойкөрсетіпкележатқанеді.

ИНТЕРНЕТТІҢЕЛІКТІРГІШАУДАНДАРЫ

ИнтернеттіңбелгілібірқырларыойыншыүшінBlackjack-тай,Blooming-

dale’s-теығыреткенсатыпалушығанемесенашақорғакокаинсатқандай

еліктірерлікболама?Өзөмірініңкейбірөрісіндекомпульсивтімінез-

құлыққабейімосаладамдардыңбасынамəселетудыруүшінинтернет-

аудандардыңкезкелгенітымеліктіргішболаалады.Бірақкеңтаралу

көрсеткіштерінбағалайтынзерттеулергетереңдегенсайын,бізбелгілібір

жағдайлартұрақтыпайдаболыптұратынынбайқаймыз.Интернет-

тəуелділіктестіндежоғарыұпайалатынадамдарCNN.com-дынемесе

Yahoo!Sports-тысирекескесалады.Оныңорнынаоларшектентыс

компульсивтіқолдануғаитермелейтінбірнешеортаныкөрсетуімүмкін.

Осыорталардыңкөбішынмəніндеоффлайнрежимдеоңайқолжететін,

еліктіргішорталарғаарналғанонлайн-нарықболыпсаналады.Алжелі–

жеткізумеханизміғана.Мысалы,компульсивтіойыншылар–казиноға,

компульсивтісатыпалушыларсаудаүйлерінебараалады.Оффлайнда

порнографиядаоңайқолжетімді,оныересектергеарналғандүкендердің

кезкелгеніненалуғаболады.Сөзжоқ,интернетосындайіс-əрекетті

жеңілдетугемүмкіндіктерұсынады,тіптіоныкезкелгенмобил

құрылғыдан24/7режиміндеқолжетімдіетіпқояды.Желіадамдарғасыртқы

бақылаусыз,құпиятүрдесайранқұрудыжеңілдетеді.Дегенменжелі

оффлайнсипатыайқынемесбелгілібірорталардыдақолдайды.Мысалы,

ойынадамдардыңосысауалнамадажоғарыбағалайтын,жиітілгетиек

ететінқызметтүріболыпесептеледі.

Онлайнойындар

LambdaMooсияқтымəтіндікMUD-тарбүкілəлемдегіадамдардыеліктіре

бастағанкезде,онлайн-ойындарменқиял-ғажайыпқатолывиртуалəлемдер

ықтималуақытжегіштерболатынытуралыишаражелініңалғашқы

күндері-ақайтылабастаған.Əлем-жəлемграфикағақолжетіп,ойыншылар

саныөсетүскенсайын,əлеуметтанушылардыңкөбіосықұбылысты

зерртеугекірісті.Мысалы,РайдеруниверситетініңпсихологыДжонСалер

ThePalaceдепаталатынертеректегіинтерактивтіойынəлемініңвиртуал

өмірінбақылайбастады.Олшектентысқолданудағдысынсолкезде

аңғарды.

Қатысушыларойынғақосылуүшінжарнатөледі,сосын

аватарлардыөзқалауыбойыншабезендірді.Оларжуаншылымнемесе

цилиндрқалпақсияқтыаздағанэлементқосты,соданкейінпернетақта

арқылыбасқатұрғындардызерттеужəнеоларменсөйлесуүшінəдемі

безендірілгенбөлмелердіаралауғакірісті.

ThePalaceбағдарламашыларыныңөзідешектентысқолданудыңкеңтарап

баражатқанынмойындап,«сарайтұрғындарына»жұмсақтапескерту

жасады.Ойыншычатта«Palace»сөзінқолданса,мысалы,«Palace-тің

бағдарламалықжасақтамасыныңсоңғынұсқасынқайданалааламын?»–

депжазса,бағдарламашыларалмастыруқызықтыболуүшінкоджазып

берді.Ойыншытергенсөздікөрсетудіңорнына,дисплейге:«Менің

өмірімдіжалмапжатқаносынәрсеніңсоңғынұсқасынқайданалуыма

болады?»–дегенсөзшығыптұратын.ДжонСалердіңкөрсетуінше,

«Palace-тіңбағдарламасыныңөзісөздіауыстырыптұрғанынтүсінгенкезде,

абдырапқалғанқолданушыкүліпжіберуімүмкін,тіптісоданкейінүлкен

қауіптіңбарынсанатүкпіріндетүсінебастауыықтимал».

Қазіргікөпқолданушығаарналғанонлайн-ойындар(ММО),нақтырақ

айтқанда,рөлдікойындар(MMORPG)көпжағдайдаадамдардыонлайнда

өзіжоспарлағаннандакөпуақытұстайтынəрекеттертізімініңбасында

тұрады.Ойындартуралытараудаайтыпөткенімдей,адамдаройындарды

түрлісебеппенойнайды.Кейбіреулердіжетістіккежетумүмкіндігі

қызықтырады,яғниойындағыілгерілеу,дұрысжабдықтарменесеп-

қисапқақолжеткізу,қарсыластардыойыннаншығаруүшінтактикаəзірлеу

еліктіреді.Бұлəлемдердіңарбапаларлықтабиғаты–шынайыөміріндегі

дағдарыстардыартқатастап,еліктіретінонлайн-орталарғакеткісікелетін

ойыншылардытартушытағыбіркүштіерекшелік.Осындайортаға

басыменсүңгуарқылыойыншыойынғабарынтасынсалып,шаршауды,

ашығудыжəнесыртқыықпалдардыелемейтінтасқынғатапболады.

Еркінжəнеайқыш-ұйқышқиялəлеміндекомандалықойынменонлайн

əңгімелесудіұнататынадамдардыəлеуметтікаспектідетартатүседі.Бұл

элементшынайыөмірдегіəлеуметтікқиындықсалдарынанойындарғабас

қоятынжалғызбейбақстереотипінедесəйкесеқоймайды.Шындығында,

кейбірзерттеулеркөрсеткендей,ойынныңəлеуметтікреңкіқанықболған

сайынжəнеойыншыəлеуметтіктұрғыдабасқарылғансайын,еліккіш

мінез-құлыққадушарболуқаупіартатүседі.

Осыбірəлем-жəлемвиртуалқоғамдастықтардағыеліктіргішбөлшек–

Cheersтелешоуыныңбасшыларысекілді,бəрікімекеніңіздібіледіжəне

сіздіжылышырайменқарсыалады.Өзіңіздідұрыстаныстырғаныңызға

көңіліңізтолса,əлемдердіңбіріндесізжайлыжақсыпікірқалыптасадыда,

сонысақтауғатырысасыз.Онлайн-кейіпкержасапшығаруүшінуақыт,

қиялжəнешығармашылыққажет.Əсерқалыптастырупсихологиясы

туралы2-тараудаайтыпөткенімдей,сіздеинтернеттегіосыбірқызықты

тапсырманыорындауғаарналғанерекшеқұралдарбар.Сондықтанкей

адамдарөтежақсыжұмысістейді.Шынайыөмірдіңсыртқыкелбетімен

басқадақырларынаназатболасызда,сізөзжекетұлғаңыздыңсыртқы

келбетіннемесебірегейлігінөзқалауыңызшаөзгертеаласыз.Чат

терезесіндетезтеріп,тезойлап,жақсыойнап,тəуірəзілдессеңіз,сізді

байқайды,жақсыкөредіжəнесыйлайды.

Көпқолданушығаарналғанойындардыңбасымбөлігіндеаватарнұсқалары

жеткілікті,бірақадамдартартымдыаватарлардытаңдауғақұмар.Оларшаш

үлгісіменаксессуарлардытаңдайалатындықтан,аватарлардыбұрынғыдан

дасүйкімдіетіпжасайалады.Мысалы,WorldofWarcraft-таойыншылар

ергежейлі,пенде,Allianceжағындағытүнгіэльфпенгном,сондай-ақруда,

өлмес,тролльжəнеHordeжағындағыгоблинсияқтытүрліжауласушы

топтарғажататынондаған«нəсіл»арасынантаңдайды.Таңдаудыңшектеулі

екенінбайқағансоң,ойыншыларкомпанияосықатарғатағыбірнəсілді–

қанэльфтерінқосқаншақорқыныштыаватардытаңдапалмай,Horde

тарапынанбойларынаулақұстауғатырысты.Қанэльфітезарадатанымал

болып,бұлнəсілгекөпадамдыеліктірді.Мəліметтербайқатқандай,

ойыншылардың40пайызыеңтартымдыүшнəсілдіңбіріналады.Олар–

пенде,AllianceжағындағытүнгіэльфжəнеHordeжағындағықанэльфі.

Кейойындарбасқаойындарменсалыстырғандашектентыскомпульсивті

қолдануғабейімдейтүсеме?Бұлмəселебойыншазерттеулеркөпемес,

бірақMMORPG-тыңеліктірушіліксипатышынындадабасымдау.Оның

ойынғаеліктіргішкүші,тамашаграфикасы,командалықойыны,қиын,

бірақорындалатынмиссиясыжəнедеңгейіөскенсайынмарапатты

арттыратынағыстүзетінбарлықфункциясыбар.Жақсыжарақтанғанжəне

тəжірибелікомандаларғағанақолжетімдікеңауқымдытапсырмаларда

шектентысқолдануғаитермелейді.Өйткеніойыншыларонлайнда

жиналып,тапсырманыжоспарлап,іскеасыруүшінуақытбелгілейді.

Тапсырманыңортасындабіройыншы«кешіріңіздер,кетуімкерек»дейтін

болса,басқалардыңашу-ызасынтудыруымүмкін.Өйткенікоманданың

қалғанбөлігіосалболатүседі.

Әлеуметтікжелілер

Тағыбіртартымдыинтернет-аудан–əлеуметтікжелі.Əлеуметтік

желілердеадамдарқаншауақытынөткізеді?Көпадамүшіншынайыөмір

өзісезінгеннендеұзағырақ.Олардыңкейбірісмартфондарындағы

қосымшалардыүнеміашыпқарайбереді.Ноутбуктеріндегіуеб-браузерінде

сүйіктіжелілерінекіретінқосымшасыболатыныжəнерас.

Бірсауалнамадаамерикалықжасөспірімдерменбеби-бумерлерденөз

əлеуметтікжелісінқаншалықжиітексеретінісұрастырылды.Олардың

үштенбірінежуығыFacebook-тікемдегендеəр15минутсайынтексеріп

тұратынынайтты.

Бұл,əрине,олардыңəлеуметтікжелінібірнешерет

тексеріпалмайдəріскекірмейтініннемесеотбасылықкешкіасқа

отырмайтынынбілдіреді.

Тұрақтымəтінхабарламаcыментуитібархабарламаларүшінкөпадамөзін

бақылаушыдепжиікөрсетті.Қолдарынбелдіктіңқысқышынақыстырып

немесеəмиянынұстапемес,смартфонынажармасып,дисплейінеынты-

шынтысыменүңіліпжүретінадамдардыұдайыкөріпжүретініміз

таңданарлықжайтемес.Мельбурнғабарғантайваньдықтуристəйел

Facebook-тегіпарақшасынтексеріпкележатқанда,айлақтыңдəлернеуімен

жүрген.Оныполицияқұтқаруғатиіседі.Туристəйелжақсыжүзе

алмайтынеді,көмеккүтіп,қолынателефонұстаптұрғандатіптідежүзе

алмасыбелгілі.

Əйелдермұндайсайттардытұрғыластартобыныңмүшелеріменəңгімелесу

құралыретіндепайдаланады,алеркектерəлеуметтікжелілердіазғанажеке

байланыстарыныңорнынтолтыруүшінжиіқолданады.Əлеуметтік

желіңіздіңжекеөміріңізбенжұмысыңыздажағымсызсалдарғадушарету-

етпеуібелгілібірдəрежедеосысайттарғанегекөпуақыт

жұмсайтыныңызғабайланысты.Мысалы,экстраверттерəлеуметтік

желілердіңқоғамдыққырынұнатадыжəнеонықолыжеткенқарым-

қатынастардыжақсартуүшінпайдаланады.Керісінше,интроверттігібасым

жандаршынайыазғанадостыққатынастарыныңорнынтолтыруүшін

əлеуметтікжелілергесүйенеді.Онлайндаоларқаупіазтəсілдерменəрекет

жасайалады.

Айырылыпқалғанмүмкіндіксиндромы(FOMO)

Кемдегендеəрбір15минутсайынəлеуметтікжелінітексеру«жіберіп

алуға»соншаалаңдайтыныңызды,оқиғадантысқалуға,əлеуметтік

ортаңыздаболыпжатқанмаңыздышаруаларданкөзжазыпқалуға

қорқатыныңыздыаңғартады.«FOMO»акронимі1990жылдарыпайда

болдыжəнеағылшынтілініңОксфордсөздігінеенді:

FOMO:әлеуметтікжелілердегіжазбаларарқылыкөріп,асатартымды

немесеқызықтыоқиғаларосысәттебасқажердеөтіпжатқансияқты

сезініп,алаңдау.

FOMO құбылысын зерттеу барысында халықаралық дәрежедегі

қатысушыларға«басқалардыңменікінеқарағандапайдалытәжірибесікөпдеп

қорқамын», «демалысқа кеткенде де достарымның не істеп жүргенін үнемі

қадағалаймын», «достарымның не істеп жатқанын білмесем, қатты

алаңдаймын» деген жауап нұсқалары бар сауалнама ұсынылды. Қол

жеткізілген мәліметтер бойынша, жастар, әсіресе жас жігіттер ересектерге

қарағанда,жоғалтыпалумәселесінеқаттыалаңдайтынболыпшықты.

FOMO

көрсеткішіжоғарыадамдарбайланыстақалаберуүшінкөпуақытынжұмсаса

да, өз біліктілігін және адамдармен қарым-қатынасының аздығын көп

уайымдайды. Олардың университеттегі дәріс үстінде де, көлік жүргізіп келе

жатып та, мәтін хабарламалар мен электрон поштаны тексеріп, әлеуметтік

желілергекөпмәнбергенідетаңдандырмасакерек.

Көзалдымызғакелетінкартина–əлеуметтікжелілергеқауіптітүрде

байланыпқалғанжəне«арқандалыпқалғанын»қаттыуайымдайтынадам.

Мен7-тараудаталқылағанкүштіайнымалыкоэффициентібармарапаттау

кестесі,сөзжоқ,біздіңэлектронпоштаны,мəтіндерді,əлеуметтікжелі

сайттарынтексеруіміздідағдығаайналдырудыңбірбөлігіболыпсаналады.

Бірақкөпадамүшіносыүдерісшектеншығыпкетіпжатады.Барлық

уақытта«қосулы»болуқаттышаршатсада,оларажырапқалуғажəне

өздеріненежетіспейтінінеқаттыуайымшегеді.

FOMOкомандалардаойнайтынгеймерлердідешектентыспайдалануға

мəжбүрлейді.Геймерлерөздеріойнайтынвиртуалəлемдердебедел

жинайды,бірақосыбеделдісақтауүшіноларжиібойкөрсетіптұруғатиіс.

Оларбірнешеапта,тіптібірнешекүнғанажоқболса,маңызды

тапсырмадантысқалып,өзорнынесіненшығарабастауымүмкін.Ойын

дистрибьюторларыкөшбасшыларғаарналғанкестелердестатистиканың

түр-түрінжариялайды,ойыншыларшеттепқалғанболса,статистикатез

құлдырайды.

Онлайн-аукциондар

ОсыкеңістіктеeBay-дынегізгіойыншысыетіпкөрсететінонлайн-аукцион

–ғаламтордыкомпульсивтітүрдешектентысқолдануғаитермелейтін

келесібіринтернет-аудан.Қолыңыздасатқыңызкелетіннəрсеболса,сайтқа

тегінтіркеліп,сипатыменсуретінжіберіп,аукциондеталітуралышешім

қабылдайаласыз.Мысалы,аукционқаншауақытқасозылуғатиісжəне

өзіңіздұрысдептапқанеңтөменгібағақандайболуғатиісдеген

мəселелердішешесіз.Сіздіңтауарыңызтізімгеқосыладыда,ықтимал

сатыпалушыларнеұсынғаныңыздыбілгенсоң,категориялардынемесе

кілтсөздердіқолданаотырып,виртуалаукционсөрелерінаралапшығады.

Сатуғаарналғантауарлартізіміндеқазіргіеңжоғарыставкамен

қатысушыларсаны,сондай-ақəраукционныңжабылуынақалғануақыт

көрсетіледі.Аукционбітугетаяғанда,назараударуүшіннемесесоңғы

сəттердеқызықтыратүсуүшінқалғануақытқызылтүспенерекшеленеді.

«Киберкеңістік»терминінойлаптаптыделінетінжазушыУильямГибсон

көпжылбойыжеліденқашыпжүрді.Тіптіоныңэлектронпоштасыдажоқ

еді.БірақкүндердіңкүніолeBay-дақатежіберіп,өзініңқаттықұнығып

кеткенінбілмейқалды.Гибсонескісағаттаржинайтын-ды.Ол

қазыналардықолғатүсіругемүмкіндікберетінонлайн-аукционтауып

алады.Өзініңқаттытолқығанынсуреттейотырып,олбылайдепжазды:

eBay – желіден тапқан, мені қайта оралып тұруға мәжбүрлейтін

жалғыз нәрсем. Ол мен үшін, шынын айтқанда, алғашқы «шынайы»

виртуалорын...

Менешқашанкөрмеген,біраққазірөзімэмоцияменұтысқатіккеносы

сағаттарды тағы біреу алған болса ше? Мен бұрын сезініп көрмеген

аукционпсихологиясыныңкүшінсезінебастадым.

Олсезінгенкүшкәдімгідейкүшейетүспек,өйткеніаукционинтернетішінде

желігекіру мүмкіндігібар кез келгенадамға тәулігіне24сағат ашық.Гибсон

өзінің eBay-ға қатысы бақылаудан шығып бара жатқанын түсінді де, оны өз

жүйесінен шығарып тастау үшін осы әдетінен «салынып кетуден емделу»

көмегімен құтылуды дұрыс деп тапты. Ол бірнеше ай бойы байсалды

коллекциялық заттарды іздеуге кірісті, ақыр аяғында, онлайн-қызметті

пайдаланумәселесіндеталғамдыболатүсті.

Бірзерттеудеонлайн-аукционқолданушыларына«eBayуеб-сайтын

қолдануғарұқсатбермесе,менуайымдаймынжəне/немесежабырқап

қаламын»жəне«eBayаукциондарынақатысуымəлеуметтік,мектептегі,

жұмысымдағынемесерөлдікжұмысымдағыөмірімекедергіжасайды»

дегенжауабыбарсұрақтарқойылды.

ЗерттеушілерeBay-дағыөз

ұсыныстарынабайланыпқалғанадамдардыңаукционсайтыменөзмінез-

құлқыжайлыбұрмаланғантүсініктеболғанынанықтады.Онлайн-құмар

ойындардақаншауақытынқұртыпжатқанынелемейтінжəнебұрын

жоғалтқандарынамəнбермейтіннемесеазайтыпкөрсететінойыншылар

секілді,eBay-дыңкомпульсивтіқолданушыларыдаөзініңіс-əрекетін

ақтайтынкөпнəрсетауыпалады.Мысалы,оларғаантикварсағатшынында

дақажет.Оларөздерінтымақылдыетіпкөрсетіп,бұлзаттысоңғы

секундтардаұтысставкасымениеленіпалады.

Аукциондардақоймайставкажасайтынадамдардажағымсызнəтижелерге

тапболыпотырады.Жұмысберушілеріолардыңжұмысуақытында

аукционалаңдарындақаншауақытынөткізетінінанықтаса,кейбіреулері

жұмысынандаайырылады.Көбіөзіжұмсайалатыннанəлдеқайдаартық

ақшажұмсайды.Сондай-ақкүштіэмоциялықтолқулардакеңінентаралған.

Саудағақатысушыларұтысқақолжеткізсе,бақыттанбасыайналыпкетеді,

бірақбəсекелесадамсоңғысəттесыйлықтыжұлыпəкетсе,көпадамқатты

ашуланғанынжасыраалмайқалады.Отызжетіжастағызаңгеркөмекшісі

eBay-даантикварайнағабергентапсырысынанайырылыпқалғанкезіндегі

жағдайынбылайсуреттейді:

Менүйгеаукционбітетінуақытқаәдейітуралапкелдім…жиырмабес

секундтай уақыт қалыпты. Жаңарту нүктесін баса отырып, төмен

қарадым. Екі секунд қалғанда, мен жеңімпаз едім, бақыттан басым

айналды… Содан кейін жаңарту нүктесін бастым, экран қайта

жаңарғанда, ұтылып қалғанымды білдім. Әлдекім бір секунд ішінде

менікіненкөпақшаберіпті.Қаттыкөңілімқалды,«жоқ,жоқ,жоқ»деп

айғайлайбердім…Өзіме-өзімкелеалмадым...

СЕБЕПТЕРІМЕНЕМДЕУТӘСІЛДЕРІ

Адамдардызортəуекелгебарып,өзжұмысын,отбасын,тіптіөзөмірін

құрбандыққашалуғаинтернет-аудандардыңқандайқасиетіитермелейді?

Интернетқолдануғабайланыстыбойүйретуідағдысынзерттеубарысында,

өзін-өзітөменбағалау,күйзеліс,дұшпандықжəнеэмоциялықтұрақсыздық

сияқтыпсихологиялықпроблемаларжиібойкөрсетеді.

Оныңсебебімен

нəтижесіншатастырыпалуқиын,дегенменосымəселелерадамдардың

ғаламтордыдұрысқолданбайтыныныңсебебіболатын-болмайтыныанық

емес.Осымəселелердіңбірқаншасынəтижеболуыдамүмкін.Мысалы,

күйзеліспенөзіндіктөменбағаадамдардыңжарқырағанонлайн-ойындар

əлемінебасқоюынаəкеліпжатады.Мұндаоларкүштітұлғажасап,өзінің

виртуалбірегейлігінжақсыбақылайалады.Басқашаайтқанда,онлайндағы

əрекетінбақылапотыруғатырысқанымен,үнемісəтсіздіккетапболатын

адамөзінеңсесіезілгендейсезінебастайды.Мұндайжағымсызэмоция

себепте,нəтижедеболуыөтеықтимал.

Мидағыөзгерістер

Зерттеушілеринтернеттіқарқындықолданукезіндемидыңкөпөзгеріске

түсетінінанықтады.Мысалы,компульсивтіинтернет-қолданушыларының

миықолдауменэмоцияныөңдеугеқатысатынаудандардабелсенділіктің

түрліүлгісінбайқатады.Зерттеулермидағыақзаттыңтұтастығы

нашарлағанындаанықтайды.Бұлкогнитивтіжетіспеушіліккебайланысты.

Басыбүтінберілгенгеймерлердіңмиыныңкейбіраудандарындағысұр

заттыңкөлеміазайғаныбайқалады.

25

Функциялықмагнитті-резонанстық

томографиядан(фМРТ)алынғанқорытындыбойынша,«тəуелді»деп

диагнозқойылғанжасөспірімдердебайланыстылықтыңазайғаныбілінген.

Нейрохимиялықайырмашылықтарқалыптыадамдармен«интернетке

тəуелді»дегендиагнозыбарадамдарарасындадабайқалды,əсіресеқолдау

менэмоцияғажауапберетіндопаминді,нейро-трансмиттерліжүйке

жүйесіндеайырмашылықбар.

Мидағыөзгерістердіңосындайзаңдылықтарықұмаройындарғаəуес

адамдардажəнеесірткіменалкогольдіңарбауынатүскенжандардада

анықталған.Оданшығатынқызықтықорытынды–параллельмеханизмдер

бойүйретудіңкөптегентипініңнегізіндежатады,əсіресеолармидақолдау

жүйесініскеқосқанкездебайқалады.

Осыұқсастықдəлелденетінболса,

құмаройындарменинтернеттішектентысқолдануеліккішмінез-құлық

негізінзерттеудеасақұндыболуымүмкін.Өйткеніпсихикалықбелсенді

заттарғаəуестенуменсалыстырғанда,осындай«мінез-құлықтық»

тəуелділікнейрофизиологияғаықпалететінулыхимиялықзаттарға

байланыстыболмайды.

Сырқаттардыемдеу

Интернеттіқауіптіқолдануғақарсыарнайыкөмекұсынатынемдеу

орталықтарыАҚШ,Нидерланд,Қытай,ОңтүстікКорея,Тайвань,

Ұлыбританиясияқтыелдердеашылыпжатыр.Миллиондағанжастарды

арбауынатүсіргенинтернет-тəуелділікауырклиникалықауруретінде

қарастырылатынҚытайдаəскериоқулагерьлеріемдеуорталықтары

ретіндеқұрылымдалыпкеледі.Алаңдағаната-аналарөздерініңжасөспірім

ұлдарыменқыздарын,көпжағдайдаолардыңқалауынантыс,осы

лагерьлергеəкеледі.Мұндаоларқаталжаттығуларғакірісіп,дене

шынықтырады.Қиынжағдайдаөмірсүрежүріп,жастаркулинарияны,

жинап-тазалаудыжəнебасқадаөмірлікдағдылардыүйреніп,лагерьде

бірнешеайбойыболады.Осылагерьлертуралы«Уеб-нашақорлар»деректі

фильмінтүсіргенкинорежиссерХиллаМедалия:«Балалардыңбасымбөлігі

осындакелугемəжбүрболды,оларөздерініңқайдабаражатқанынбілген

жоқ.Олардыңкейбіріесірткішырмауындаеді.Балалардыңбіреуішаңғы

тебугебаражатырмыздепойлады,шындығында,ортадағытеміртордың

ішіненбір-ақшықты»,–дейді.

Емдеуорталықтарыныңкөпшілігіемдеудіңауыртүрлеріназқолданады.

Мысалы,Пенсильваниядағыорталықтардыңбіріпациенттердіонкүнге

еріктітүрдеқабылдайды.Осыуақытішіндепациенттеринтернет

қолданудыбақылаудаұстауғакөмектесетінтерапияныңбірнешетүріне

қатысады.Емдеутəсіліпациенттердіинтернеттентолықтайбастартуға

мəжбүрлемейді.Толықшектеумүмкіндеемес,өйткеніжеліөнімділік,

тұлғааралыққатынасжəнежалпырақаттануүшінөтемаңызды.Бірақолар

онлайндағыжəнеодантыскездегіəрекеттерарасындағыжақсытепе-

теңдіккежетужолында«цифрлықдетоксикациядан»өтеді.

Психологиялықемдеудіңкелешегізорəдістерініңбірі–əдетте

тəуелділіктіңбасқатүрлерінемдеугеқолданылатынкогнитивті-мінез-

құлықтықтерапия(КМТ).

Мұндабастыназаринтернеттіқолдануды

бақылауменазайтужөніндегінақтымақсаттаржоспарлауға,табыс

жолындағыұмтылыстынығайтуға,шынайыбайланыстардыкеңейтуге,бос

уақыттымейліншедұрысқолданустратегиясынжасауғажəнетепе-теңдігі

үйлесімдікүнделіктіөмірдіқалпынакелтіругеаударылады.Пациенттер

қайталаупрофилактикасыныңстратегиясыменөзін-өзіұстайбілудің

жақсартылғанəдістеріндеүйренеді.

Мұндайтерапияныңкейбірэлементтерікомпьютерэкраныныңжоғары

жағынаоятқышқыстырыпқойғандайқарапайым.Интернеттіқолдану

қауіпініңкеңтаралғанбелгілерініңбірі–адамныңонлайндақаншауақыт

сарпететінінбілмеуінемесеқаншамасағаттыңөтешыққанынжоққа

шығаруы.Уақытжылдамөтеді,сондықтан:«Жартысағатқанаойнаймын

да,жұмысымдықайтаістеймін»,–дегенадамиірімгетүскендейболып,

əлдеқайдакөпуақытыншығындайды.Оятқыш:«Уақытбітті!»–деп

айғайлаптұрғанбірбеткейтөрешітəрізді.

Бағдарламалыққұралдардакөмектесеалады.Мысалы,GoogleChromeуеб-

браузерінеарнарғанStayFocusedаттыкеңейтілгенқосымшасізкөрсеткен

уақытшегінежеткенкезде,осыуеб-сайттарғакіружолынжауыптастайды.

ӨзсмартфонынжиітексереберетіндерBreak-Freeқосымшасын

пайдаланыпкөрсеболады.Бұлбағдарламалықжасақтамасіздің

смартфондарғаарналғантүрліқосымшаларғашынмəніндеқаншауақыт

жұмсайтыныңыздыалдыменесептепаладыда,толыққандыстатистиканы

жайыпсалады.Соданкейінсізтосқауылдарорнатааласыз,мысалы,

телефонарқылыинтернеткекіруқызметіналтыданкешкітоғызғадейін

ажыратыптастап,отбасылықөміріңізгеөзіңіздіарнауғамүмкіндігіңізбар.

Емдіктерапияашушаңдықпеннашақорлыққабайланыстытүрлі

мəселелердішешуүшіндеқолданылады.Мысалы,бупропион

антидепрессантыпсихикалықбелсендізаттарғажəнеқұмаройындарға

патологиялықəуестіктіемдеугепайдаланылады,өйткеніолдопамин

жолынаəсеретуарқылықызығушылықтытөмендетеді.Кейбірзерттеулер

көрсеткендей,тəуелдігеймерлерүшіносыпрепараталтыайлықмерзімнен

кейінвидеоойындарғаəуестіктітөмендетеалады.

Мұндағыжақсыжаңалық–терапиякөпжағдайдаоңнəтижелергеəкеледі.

Емделугекелгенадамдардыңжағдайыжақсарып,күйзелісіменалаңы

азаяды,сондай-ақонлайндаөткізетінуақытынбақылауғақабілетіарта

түседі.

Жаңакелгендердіңсырқатыма?

Желініңтартымдыорталарыныңбірінешырмалыпқалғанжастарүшінүміт

сəулесі–уақытөтекелекөпшілігініңсолдеңгейденжоғарылайтыны.

Мысалы,КимберлиЯнгтыңбұрынғыбірзерттеуіндеқамқорлықтағы

адамдарментəуелсізадамдардыңжелідеболукөрсеткішімүлдебөлек

екеніанықталды.Қамқорлықтағыларқатарынажататындар,негізінен,жаңа

келгендереді–олардың83пайызыбіржылнемесеодандаазуақыт

онлайндаболған.Тəуелсіздернегізіненардагерлерболды,олардың29

пайызындағанаинтернет-тəжірибебіржылданазеді.Цифрларкөрсетіп

тұрғандай,отырғысыкелетінадамдарөздеріонлайндаөткізгеналғашқы

бірнешеайішінденығызотырыпүлгереді.Мұныбасқашатүсіндіругеде

болады.«Беріліпкету»кейбірадамдарүшінуақытшақұбылысболады,

ақыраяғында,оларуақыттыбасқарудың(тайм-менеджмент)алдыңғы

қатарлыəдістерінбілуүшіненеді.Осывиртуалəлемдердіңшырқаушегіне

жеткендейболып,толқынысыазайғанынсезгенсоңжəнеинтернет

қолданушыларыөздерініңөнімсізəрекеттерменұзақуақытөткізетінін

мойындағансоң,көпшілігісолдеңгейденжоғарылайдыжəнедұрысырақ

тепе-теңдіктідамытабереді.

«Тәуелділікпсихологиясы»еңбегіндеМэриМакМарранеліккішмінез-

құлықпрогрессивтіемесекенін,сантарапқаұмтылудың,сыртқыжəнеішкі

қозғалыстардыңүнеміболыптұратынынкөрсетеді.

Қатысудың бірнеше деңгейі бар… ол сол кездегі жағдайға және осы

жағдайды артта қалдыру тәжірибесіне байланысты. Мысалы, көп

адам сол жерде қала береді және жұмыс тапқан немесе жұмыстан

айырылған кезде,жақсы қарым-қатынаста болғанда немесе жұбымен

айырылысқан кезде, жақсы үйі болғанда немесе баспанасыз қалса,

психикалықбелсендізаттардықолданудағдысынаншығаалады.

Интернетті қауіпті қолдану туралы да осыны айтуға болады. «Желіге

тұтылып қалған» адамдар проблеманың барын сезініп, оны шешуге қадам

жасағансәттесансырапқалуыдамүмкін.

ThePalaceойыныныңбұрынғы«тұтқыны»ДжонСалергехатжазып,осы

əдетінқалайтастағаныжайлыəңгімеледі.ОлСалердіңPalaceтуралыуеб-

сайтынқаттыұнатқанжəнекүндердіңкүніөзімдітанытааламынбадеген

сұраққажауапіздейбастаған.Бұлтұрғыдаолаватарларменбайланысқа

шығаотырып,өзітасадақалғанАбрамМаслоудыңсипаттамасына

сүйенген:

Сізге«рақмет»депжазамындепойладым.Менқыркүйектеколледжге

қайтып келгенше Palace-те болдым да, оның менің уақытым мен

қоғамдықөмірімді(азболсада)баяуболсадаанықжалмапжатқанын

байқадым…Ментәуелдіболыпқалдым,бірнемесеекіреттоқтатуға

тырыстым, бірақ өзім жоспарлаған тұрақты бас тартудан кейін

бірнешесағатөтесалыпқайтаоралыпотырдым…Қалайдегендеде,

таңғы2:00шамасындаөзімніңтіркелукодымдылайыққонаққабердім

де, баптау шеберінен мені қуып жіберуді өтіндім. Осылайша, шағын

ғанадрамалық,өзімеұнамдыәрекетжасап,өзімніңқаттыдискімнен

осықосымшанысүртіптастадым.(Қызығы,роликтіконькилерPalace-

ке дұрыс балама бола алады екен, сондықтан Palace ойнағым келген

кезде,менәншейінкөшеніайналыпкелемін).

Әрине, аста-төкке бейім кейбір адамдар, әсіресе олар басқа салаларда да

компульсивті мінез-құлық байқатса, интернеттің бір немесе бірнеше өте

тартымдыаудандарын шектен тысқолданудыбасқаруда үлкен қиындықтарға

тапболуымүмкін.Бұлжағдайдакомпульсивтімінез-құлықбайқатқанадамның

негеосылайшектентысәрекеткебаратынынсалмақтағанжөн.

СЫРҚАТАТАУЫНЕ:ТӘУЕЛДІЛІКПЕ,ШЕКТЕНШЫҒУМА,ЕРКЕЛІК

ПЕ?

Интернеттішектентысқолдануғақатыстыдауларғақосымшаретінде,оны

қалайатауқажеттігіжөніндегісұрақтөңірегіндедеқызупікірталастарөтіп

келеді.Бұрынайтыпөткенімдей,көпзерттеушіпатологиялыққұмар

ойындарсекілдідиагностикалықкритерийлергесүйенеотырып,

«интернет-тәуелділіктіңбұзылысы»терминінқолданыпкеледі.Сондай-

ақшектентысқолдану,интернеттіқауіптіқолдану,интернеткетəуелділік

жəнеинтернеттіпатологиялыққолданудегентерминдердебар.

«Интернет-тəуелділіктіңбұзылысы»терминіпсихикалықбұзылуларды

жіктейтінАмерикапсихиатриялыққауымдастығыныңнегізгіқұжаты

санатындағыПсихикалықбұзылубойыншадиагностикалықжәне

статистикалықнұсқаулығыныңтөртіншібасылымынаенгенжоқ(1994

жыл,2000жылықайтақаралды).Дегенменкөпзерттеуші,əсіресеосы

құбылыстызерттеушілер2013жылғыбесіншібасылымғақосыладыдеп

күтті.Бірақолайболақойғанжоқ.Құмаройындарданбұзылу«есірткімен

тəуелділіккеарналған»бөлімгеенгізілді.«Интернет-ойындарданбұзылу»

нұсқаулықтыңресмибұзылуретіндеқарастырылғанғадейінзерттеуді

талапететінпатологияларсанамаланғанІІІбөліміндеаталыпөтті.

Бойкөрсеткенаурутарихыннегізгеалаотырып,желідегібелгілібір

психологиялықкеңістіктешектентыскөпболудыңадамөміріүшінөте

жағымсызсалдарыболатынынешкімжоққашығармайды.Мысалы,

чаттарда,əлеуметтікжелілерденемесеойындардакөпуақытынөткізе

бастағанстуденттероқуға,əңгімелесуге,тіптіұйықтауғадауақыттаба

алмайқалады.Олардəрістергеқатыспай,ұйқысыздықтысозып,

бағаларыныңтөмендепбаражатқанынкешбайқайды.Əрине,интернет

ешқашанұйықтамайды,ондатаңғыүштенемесетөрттедеайқасатын

айдаһарларда,кіретінчаттарда,жаңартатынмəртебелердежетіп-

артылады.Нью-Йорктегібіріріуниверситеттежаңастуденттерарасында

дəрістенқалудеңгейікүртөскен.Олардыңкомпьютергеқұштарлығымен

ғаламторғақолжетімділігікөбейетүскен.Əкімшілердəріске

қатыспағандардың43пайызытүніменинтернеттеотырып,ұйқы

көрмегенінанықтаған.

Қауіптергеқарамастан,кейбірзерттеушілерменемдеушідəрігерлерауруға

«интернет-тəуелділіктіңбұзылысы»депентаңбатағуғаертенемеседұрыс

емесдепсанайды.Біздіңістейтінəрекеттеріміздіңкөбіпатологиялық

екенінеалаңдаудұрыс-ақ.Мүмкін,көпжағдайдабұлөзіңдікөзгешұқумен

өзіңдібақылаудыңжоқтығышығар.Олсудысуытуүшінартықуақыт

жұмсағанғакөбірекұқсайды.«A»немесе«D»сөздерінинтернетпен

сəйкестендірееркінқолданудыңоңемес,теріссалдарыболуымүмкін

патологияныңөсіпбаражатқантізімінеқосуғағанаболар.Өзімізерік

берсекжəненегесолайекенінтүсінебастасақ,интернеттіңтымкөп

уақытымыздыжұтасалатынпсихологиялықтұрғыдатартымдыаудандары

көп-ақ.Осыпсихологиялықкеңістіктердіңерекшелігінанықтап,кейбір

адамдароныңтартымдылығынатымсезімталболуымүмкінекенін

мойындауүшінқазірбіздезерттеулерменаурулартарихыжеткілікті.

Бірақинтернеткокаинде,алкогольде,никотиндеемес.Кейбіринтернет-

орталарнегесоншалықуақытжеміріболатынынтүсінетінадамдаркөп

жағдайдамəселеніңшешімінтабадыда,өнімдіəрекеткеоралады.Қазіргі

қолжетімдіемдеутəсілдеріменқұралдарынқолданаотырып,олардыңкөбі

«толықтайажыратпай-ақ»елеулітабысқажетеалады.

ҚОСЫМША

1.Miller,P.(2013,May1).I’mstillhere:backonlineafterayearwithoutthe

Internet. Retrieved September 1, 2014, from

www.theverge.com/2013/5/1/4279674/im-still-here-back-online-after-a-

year-without-the-Internet

2. Wallace, P.(2004). The Internet in the workplace: How new technology is

transformingwork.Cambridge,UK:CambridgeUniversityPress.

3.Saad,L.(2014).The«40-hour»workweekisactuallylonger–bysevenhours.

Gallup.Retrievedfromwww.gallup.com/poll/175286/hour-workweek-actu

ally-longer-seven-hours.aspx

4. Srinivasan, L., Gager, S., & Ignatova, M. (2014). Talent trends 2014.

Linkedin. Retrieved from

http://snap.licdn.com/microsites/content/dam/business/talent-

solutions/global/en_US/c/pdfs/linkedin-talent-trends-2014-en-us.pdf

5.Chesley,N.(2005).Blurringboundaries?Linkingtechnologyuse,spillover,

individualdistress,andfamilysatisfaction.JournalofMarriageandFamily,

67(5),1237–1248.doi:10.1111/j.1741-3737.2005.00213.x

6. Middleton, C. A., & Cukier, W. (2006). Is mobile email functional or

dysfunc-tional?Twoperspectivesonmobileemailusage.EuropeanJournal

ofInfor-mationSystems,15(3),252–260.doi:10.1057/palgrave.ejis.3000614

7.Duxbury,L.,Higgins,C.,Smart,R.,&Stevenson,M.(2014).Mobiletechnol-

ogy and boundary permeability. British Journal of Management, 25 (3),

570–588.doi:10.1111/1467-8551.12027

8. Young, K. S. (1996). Internet addiction: The emergence of a new clinical

disorder. Paper presented at the 104th annual meeting of the American

PsychologicalAssociation,Toronto,Canada,August15,1996.

9.Young,K.S.(2011).ClinicalassessmentofInternet-addictedclients.InInK.

S.Young(Ed.),Internetaddiction:Ahandbookandguidetoevaluationand

treatment.NewYork,NY:JohnWiley.

10. J. Kuss, D., D. Griffiths, M., Karila, L., & Billieux, J. (2014). Internet

addiction: A systematic review of epidemiological research for the last

decade.CurrentPharmaceuticalDesign,20(25),4026–4052.

11.Poli,R.,&Agrimi,E.(2012).Internetaddictiondisorder:Prevalenceinan

Italianstudentpopulation.NordicJournalofPsychiatry,66(1),55–59.doi:

10.3109/08039488.2011.605169

12. Yu, L., & Shek, D. T. L. (2013). Internet addiction in Hong Kong

adolescents: A three-year longitudinal study. Journal of Pediatric and

AdolescentGyne-cology,26,S10–S17.doi:10.1016/j.jpag.2013.03.010

13.Bakken,I. J.,Wenzel,H.G.,Götestam, K.G.,Johansson,A.,& Øren,A.

(2009).InternetaddictionamongNorwegianadults:Astratifiedprobability

sample study. Scandinavian Journal of Psychology, 50 (2), 121–127.

doi:10.1111/j.1467-9450.2008.00685.x

14.Kheirkhah,F.,GhabeliJuibary,A.,&Gouran,A.(2010).Internetaddiction,

prevalenceandepidemiologicalfeaturesinMazandaranProvince,Northern

Iran.IranianRedCrescentMedicalJournal,12(2),133.

15. Suler, J. (1996). Why is this thing eating my life? Computer and

cyberspace addiction at the «Palace». Retrieved from

http://users.rider.edu/~suler/psycyber/eatlife; Suler, J. (1996). Computer

and cyberspace addiction. Retrieved from

www.rider.edu/~suler/psycyber/cybaddict.html

16.DistributionofWorldofWarcraftcharactersinU.S.andEUrealmsasof

November 2014, by race. Retrieved May 25, 2015, from

www.statista.com/statistics/276315/distribution-of-world-of-warcraft-

characters-by-race/

17.Rosen,L.(2012).iDisorder:Understanding our obsession with technology

andovercomingitsholdonus.NewYork,NY:PalgraveMacmillan.

18.Facebooktouristwalksoffpier.(2013,December19).RetrievedSeptember

28,2014,fromwww.bbc.com/news/world-asia-25426263

19. Kuss, D. J., & Griffiths, M. D. (2011). Online social networking and

addiction:Areviewofthepsychologicalliterature.InternationalJournalof

EnvironmentalResearchandPublicHealth,8(9),3528–3552.

20. Przybylski, A. K., Murayama, K., DeHaan, C. R., & Gladwell, V. (2013).

Motivational, emotional, and behavioral correlates of fear of missing out.

Computers in Human Behavior, 29(4), 1841–1848.

doi:10.1016/j.chb.2013.02.014

21.Gibson,W.(1999).Myobsession.Wired.January,104ff.

22.Turel,O.,Serenko,A.,&Giles,P.(2011).Integratingtechnologyaddiction

anduse:Anempiricalinvestigationofonlineauctionusers.MISQuarterly,

35(4),1043–1061.

23.Peters,C.,&Bodkin,C.D.(2007).Anexploratoryinvestigationofproblem-

atic online auction behaviors: Experiences of eBay users. Journal of

Retailing and Consumer Services, 14(1), 1–16.

doi:10.1016/j.jretconser.2006.02.002

24.Wallace,P.(2014).Internetaddictiondisorderandyouth.EMBOReports,

15(1),12–16.doi:10.1002/embr.201338222

25.Weng,C.-B.,Qian,R.-B.,Fu,X.-M.,Lin,B.,Han,X.-P.,Niu,C.-S.,&Wang,

Y.-H. (2013). Gray matter and white matter abnormalities in online game

addiction.EuropeanJournalofRadiology,82(8),1308–1312.doi:10.1016/j.

ejrad.2013.01.031

26. Haifeng Hou, Shaowe Jia, Shu Hu, Rong Fan, Wen Sun, Taotao Sun, &

HongZhang.(2012).Reducedstriataldopaminetransportersinpeoplewith

Inter- net addiction disorder. Journal of Biomedicine and Biotechnology,

2012,1–5.doi:10.1155/2012/854524

27. Leeman, R. F., & Potenza, M. N. (2013). A targeted review of the

neurobiologyandgeneticsofbehaviouraladdictions:Anemergingareaof

research. Can- adian Journal of Psychiatry/La Revue Canadienne de

Psychiatrie,58(5),260–273.

28. Williams, S. (2014, August 25). «Electronic heroin» spawns Chinese

Internet addiction camps. Voice of America. Retrieved from

www.voanews.com/content/electronic-heroin-spawns-chinese-Internet-

addiction-camps/2427495.html

29. Rooij, A., Zinn, M., Schoenmakers, T., & Mheen, D. (2012). Treating

Internetaddictionwithcognitive-behavioraltherapy:Athematicanalysisof

the experiences of therapists. International Journal of Mental Health and

Addiction,10(1),69–82.doi:10.1007/s11469-010-9295-0

30.Han,D.H.,Hwang,J.W.,&Renshaw,P.F.(2010).Bupropionsustained

releasetreatmentdecreasescravingforvideogamesandcueinducedbrain

activity in patients with Internet video game addiction. Experimental and

ClinicalPsychopharmacology,18(4),297–304.doi:10.1037/a0020023

31.Winkler,A.,Dörsing,B.,Rief,W.,Shen,Y.,&Glombiewski,J.A.(2013).

Treatment of Internet addiction: A meta-analysis. Clinical Psychology

Review,33(2),317–329.doi:10.1016/j.cpr.2012.12.005

32. McMurran, M. (1994). The psychology of addiction. Philadelphia, PA:

Taylor&Francis.

33. Ex-Palace Mermber. (n.d.). Cold turkey: Messages from an ex-Palace

«addict». Retrieved from

http://users.rider.edu/~suler/psycyber/coldturkey.html

интернетарқылыөмірдітəрбиелеу

Интернеттіңшексізкеңістігіжəнеоныңбасайналдырарлықөсуқарқыны–

бүтіндемығымнəрсеніңкішкентайғанабөлігіненартықбілеалмайтын

нəрсеніңөзі.Оныңсоншакөрнектіекенініңбірдəлеліосы:мысалы,сіз

бұрынтінтуірдібірретқанабасып,бейтанысжерменоп-оңайтаныса

алатынбаедіңіз?Googleкелушілердітаңғалдыруүшінөзқосымшаларына

кездейсоқ«пасхажұмыртқаларын»қосып,осыныесімізгесалыптұруды

ұнатады.Далластаңғыжаңалықтарыредакторларыныңбіріосы

қосымшалардыңкүлкіліболғанысонша,қалғанжұмыскүніненұқсан

келтіргенінайтыпшағынғаныбар.

GoogleHangouts-тачаттерезесіне

əріптесіңіздітуғанкүніменқұттықтауүшін«Туғанкүніңмен!»деп

жазсаңыз,«тірі»эмодзи(эмоциябелгісі)үшкірқағазқалпақкиіпалып,

конфеттименқоршалғанэкранғасекіріпшығады.Басқадатүрліжасырын

командаларкүндіз-түнісауыққұруғабар.«/ponystream»дептерсеңіз,

анимациялықпонилердіңкөзтартарлықүйіріэкрандытолықжауып

қалады.

ЖАҚСЫ,ЖАМАНЖӘНЕЖАҒЫМСЫЗ

Бізжелідентаңдайтынкездейсоқемесорталартаңдауларымыздың

өміріміздегіжəнежалпықоғамдағықұндылығытуралыпікірлердіңəртүрлі

болуынажолашады.Біздіңəрқайсысымызəрқандайинтернет-орталарға,

тіптіəлеуметтікжелісекілдіортақкеңістіккекіреміз.Жинағантəжірибеміз

бір-біріміздікіненайтарлықтайерекшеленуімүмкін.

ХакерлердіқұрықтаушыастрономКлиффордСтоллсияқтыжелініңкейбір

бұрынғыпионерлеріинтернеттегівиртуалөмірденешқызықтаба

қоймайды.«SiliconSnakeOil»кітабындаСтоллбылайдепжазады:

Бұл – мәнсіздік тінін жоқ қылып жіберетін адам сенгісіз ғалам.

Интернет жарқ-жұрқ етіп шақырып, білім тұнып тұрған орта

ретіндеқызықтыражарқыраса,бізді осы бір беймекенжербетіндегі

уақытымызданбастартуғашақырыпжатырдейберіңіз.

«Google бізді ақылсыз ете ме?» – деп сұрақ қою арқылы кең танылған

жазушыНиколасКарр

 назар аударудың азайып бара жатқанына алаңдайды.

Өйткеніқазірадамдарештеңенітереңдетіпоқымай,сілтемеденсілтемегеөтеді,

сканерлейдіжәнеүстіртқарапшығады:

Соңғы бірнеше жыл бойы біреу немесе бірдеңе менің миымды

айналдырып, нейрон сызбаларын басқаша бағдарлаған сияқты

ыңғайсызбірсезімгешырмалыпжүрмін…Бұрынкітапқаоп-оңайкіріп

кететінмін… Қазір екі-үш беттен кейін менің зейінім сейіле

бастайды.

Көп адам онлайн-байланыстардың шынайы өмірдегі әңгімелердің мәнін

кетіріп және «тұншықтырып», сосын қарым-қатынастарға нұқсан келтіруі

мүмкін екеніне де алаңдайды. Массачусетс технологиялық институтының

профессоры,«Үнемібірге:негебізбір-бірімізденемес,технологияданкөпнәрсе

күтеміз?» кітабының авторы Шерри Төрклдің ойынша, біз қарапайым

байланыс үшін шынайы әңгімені құрбандыққа шаламыз.

 Бетпе-бет сөйлесу

машығынұстану–жастарүйренугетиісжаңатәсіл.Өйткеніолартіптікездесу

кезіндедеөзсмартфондарынаүңілуменкөпуақытыншығындайды.Олсұхбат

жасаған он алты жастағы бала: «Күндердің күні, әрине, қазір емес, менің

әңгімелесіпүйренгімкеледі»,–дейді.

Құпиялықтыжоғалту,қауіптітежелу,шектентысқолдану,көпмəселелік,

қауіпсіздіккетөнгенқауіп,өзін-өзіқұрдымғатастаужəне«Twitterсынағы»

–мұныңбəрі,сөзжоқ,алаңдаушылықтудыратынүдерістер.Дегенменосы

кітаптаменкелтіретінзерттеулердіңбасымбөлігібасқаойғажетелейді

жəнекөпинтернет-ортабіздіңжақсықасиеттеріміздіайқындайтынорын

екенінкөрсетеді.Мысалы,онлайн-қолдаутоптарыныңортасынакөмекке

зəруболыптүскенадаммүлдебейтанысадамдарданкөпқолдауменадами

мейірімтабатынысөзсіз.Олардыңжұбатусезімдеріқаншалықшынайыдеп

ойлансақта,оларкөпадамүшінтекжақсыболыпсаналатынжəнебасқа

ешбіржерденалаалмайтынтүсіністікпенжақындықтықалыптастырады.

Қаншақарама-қайшыболсада,желініңкейбірқырыбіздіңашықтығымыз

бенжылылығымыздыайқындайдыжəнесауытымыздансыртқаалып

шығады.

ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚДЕТЕРМИНИЗМДІҚАЙТАҚАРАУ

Егержелідежақсыөмірбарболса,бізосыөмірдіңбірбөлшегімізжəнеосы

технологияны,оныңішіндеболыпжатқаннəрселердібасқаруға

қабілеттіміз.Алғаламтордыңқарапайымқолданушыларыинтернетсияқты

технологиялықзоркүштіңдамубағытынақаншалықықпалетеалады?

Тарихшыларосындайсұрақтардытехнологиялықдетерминизмаясында

бірнешежылбойыталқылапкеледі.Интернетсияқтыөнертабыстардың

қаншасықолданысқаенесалысыменəлеуметтіктарихқаиеболады?

Мысалы,КарлМаркстің:«Қолдиірменбізге–феодалды,албудиірмен

өнеркəсіпкапиталисінберді»,–дегенпікірібудиірменіойлаптабылмаса,

біздіңəлідекрепостнойларнемеседворяндарсияқтыөмірсүре

беретініміздімеңзейді.Əрине,будиірменіойлаптабылды,алсоданкейінгі

əлеуметтікөзгерістерауырболды.Орталықтандырылғанорындардазор

ауқымдыөндірістідемейтінтехнологияларпайдаболғансоң,

экономикалықкөрсеткіштерменкүнкөрісөзгерді,сөйтіп,оларменбірге

біздіңқоғамдыққұрылымдаөзгеріскетүсті.Технологиялықинновациялар

құндылықтарымызбенсенімдеріміздідетүбіріненқозғауымүмкін.Ойлап

көріңізші,Ідүниежүзіліксоғыскезіндеалғашқолданылғанпулемет–

соғыс,тактика,ықтималқұрбандаржəнесолдатболудыңқандайекені

туралытүсініктеріміздіңастынүстінекелтірдіемеспе?

Екіншіжағынан,технологиялықинновацияларсебептенгөрі,нəтижеекені

туралықоғамдыққұрылысұстанымыдаталқығатүсіпжатыр.Қоғамдық

жəнемəденикүштерадамэнергиясыменкапиталдыбармəселелерді

шешугебағыттайотырып,технологиялықсерпіліскеөрісдайындауыжəне

жасауыықтимал.Jeopardyтелешоуындадұрыссұрақіздеужолындағы

танымал«жауап»шамаменмынадай:«1895жылыоныңрадионыойлап

табуысымсызбайланыстыңжаңадəуірінашты».«ГульельмоМаркони

дегенкім?»дегенжауапүшінұпайалуғаболареді,бірақ

өнертапқыштарыныңатынесімізгетүсіреалмайтынбарлықтехнология

туралыойлапкөріңіз.Бұлешбірадамныңжауапкершіліктіөзмойнына

алмайтынынандаболсакерек.Қоғамдықкүштерменықтималтөлемдер

көпадамды,олгараждаотырғанжалғызөнертапқышболсыннемесежақсы

қаржыландырылатынинженерліккомандаларболсын,барлығынмəселе

туралыойлауменоныңшешімінтабуғажұмылдырды.Техникалық

проблеманышешугеқаншалықтыкөпадамжұмылакіріссе,соныңішінен

əйтеуірбіреуішешім«табатыны»өтемүмкіннəрсе.Кейдебұлкезіндегі

АҚШпенКеңесОдағыарасындағықақтығысекіелдеде1960жылдары

ғарышжолындағыбəйгеменосығарышқақатыстыкөптеген

технологиялықжетістіктергеесепсізақшашығындауғаəкелгенісияқтыөте

айқынкөрініптұрады.Кейдебəріненегізболыпжатқанқоғамдықкүштер

асаанықкөрінеқоймайды,бірақолардыңбəрідебарболуымүмкін.Олар

жаңатехнологияныкеңіненөміргеенгізудіңкезкелгенбастамасымен

айқынбайланысыпотырмақ.

Дегенментехнологиялықинновацияларəлеуметтікөзгерістердіңсебебіде,

нəтижесідеболаалады.Олардыңкейбірқырларыбір-бірініңарасында

қалайқозғалысжасайтынынаəсеретуімүмкін.Мен1-тараудаайтыпөткен

экономистРобертЛ.Хайльбронердіңойынша,еркінайналымды

капиталистікортадасоциалистікортаменсалыстырғандадетерминизм

əлдеқайдакөп.Өйткенідамушытехнологияныбасқаруменқадағалауға

арналғанұйымдасқанқоғамдықмекемелержоқ.

ТомасХьюзнегекейбіртехнологияларөзөмірциклініңбелгілібір

сəттеріндеəлеуметтікөзгерісжасауүшінерекшеықпалдыболыпкететінін

анықтауүшін«технологиялықсерпіліс»терминінойлаптапты:

Технологиялықжүйесебепте,нәтижедеболаалады;олқоғамдыжасай

да,қоғамарқылыжасалынадаалады.Оларіріжәнекүрделіболатүскен

сайын, жүйелер қоғамды қалыптастырады, бірақ өздерін қоғамның

жасап шығаруына көндіге бермейді… Әлеуметтік конструктивистер

жас жүйелердің іс-әрекетін түсіну кілтін біледі; техникалық

детерминистер«ересек»технологияларменшаруаатқаруғабейім.

Технологиялықдетерминизмменқоғамдыққұрылысполюстеріарасындағы

әйтеуір бір бұрышта интернет жатыр. Оның түбірі ғылыми орталар мен

ғылыми-зерттеу ұйымдарында еді, бірақ ол осы ертеректегі негізінің шегінен

әлдеқашаншығыпкетті.Сөйтіп,адамқызметініңбарлықтүрініңбірбөлшегіне

айналды.Оныңжасшамасынакелсек,желідегеніміз–психологиялықтұрғыда

сөйлей алатын қым-қуыт нәрсе. Оның көп қыры орташа ересектер өміріне

тамашаорайласады,албасқабөліктерікішкентайлардыңөміріменүндес.Жаңа

жәнеинновациялықонлайн-орталардыңөсімідеерен.Жалпыалғанда,бұләлі

де кемел технология емес, сондықтан бүгін жоғары технологиялы мобил

қосымша делінген нәрсе, Pacman ойынының түпнұсқасы сияқты, он жылдан

кейінпайдаболып,таңғалдыруымүмкін.

Мемлекеттердіңбүкілəлемдеқандайрөлдергеиеекеніəлікүнге

жүйеленгенжоқ,сондықтанпікірталастардаортақ.Кейбірмемлекеттер

басқашаойлауүрдісіншектеуүшінкейбіринтернет-орталардыжабуға

тырысады.Бірақетітіріазаматтаршектеулердіайналыпөтудіңжолынкөп

жағдайдатауыпалақояды.АҚШ-тадаинтернеттіреттеуміндетінмойнына

алғанБайланысжөніндегіфедералдықкомиссиярөлідеанықемес.Оны

желілікбейтараптыққақатыстықызупікірталастарайқынкөрсетеді.

Цифрлықактивтердіменшіктеужəнемұрағаалуқұқығыжөніндегізаңда

екіұдайкүйде.Мысалы,сізқайтысболғансоң,сізгетиесіліе-кітаптардың,

музыканың,суреттердің,видеороликтердің,мəтіндердің,ойын

кейіпкерлерініңжəнебасқадаэлектронресурстардыңжағдайынеболмақ?

Қызметұсынушарттарыбойынша,қолданушыларқайтысболғансоң,

олардыңесептікжазбасыөмірсүруқұқығынанайырылып,тоқтатылады.

Бірақцифрлықактивтерқаржылық,сондай-ақпсихологиялықтұрғыдада

өтеқұндыболыпбарады.Оларөтебағалыестеліктердісақтайды,

сондықтанзаңшығарушыларауыстырудыңақылғасыйымдыəдістерін

реттейтінзаңдардықарастырыпжатыр.

Осыфакторларқоғамдықкүштергеназараудармайтынтехнологиялық

брондытанкдептанылақоймағанжұмсақтауинтернеттітолықтыратүседі.

Басқашаайтқанда,таңдапалынғануақытөтесəтті,алсаясиорта

интернеттідамытудағыбіздіңрөлімізгедеоңқабақтанытыпотыр.

АСТЫРТЫНЫМЫРАҒААРНАЛҒАНЕҢЫҢҒАЙЛЫОРЫН

Көпавторинтернеткебайланысты«мүмкіндіктікеңейту»терминін

қолданғанкезде,оларөзайналасынабиліктерінкеңінентаратуүшін

технологияныңəлеуетінойдаұстайды.Онлайндабилікжасауөтеқиын,ал

мемлекеттерменкорпорацияларда,нақтырақайтқанда,ірітехнологиялық

алыптарда,көпадамныңұғымындағыданəлдеқайдакөпқаражатбар.Бірақ

TVнемесерадиоменсалыстырғанда,интернеттегібилікқұрылымы

өзгергішкеледі,сондықтанқарапайымадамдаркейдебасқарутетігінөз

қолынаалаалады.Осыкітаптабізбиліккеқолжеткізуүшінадамдар

желініңмүмкіндігінқалайпайдаланатынынакөпмысалкелтірдік.Олардың

кейбіріашулыцифрлықжендетмобтарнемесехакерлікбандаларсияқты

болады,кейдетіптіодандаүлкенмақсаттарғажұмылады.ЭстерДайсон

желініңосыерекшелігітуралыбылайдепжазды:

Желіні(басқадакүштіқұралдарсекілді)жақсыжәнежаманнәрселерге

пайдалануға болса да, ол әлсіздерге билік беру мәселесінде

ассиметриялыекенінерекшеайтып өтуге тиіспіз.Бұлжақсынемесе

жаман болғанына қарамастан, орталық билік органдарына залалын

тигізедіде,бірлігіжоқкүштердіңбірлесеқимылістеуінекөмектеседі.

Басқаша айтқанда, ол – үгіт-насихат үшін әлсіз құрал, бірақ

астыртынымыраүшінтаптырмайтыннәрсе.

Біз бәріміз, интернет қолданушылары – осы «бірлігі жоқ күштер» мен

«астыртын ымыраның» бөлшегіміз. Жақсыны насихаттап, жаманға кедергі

жасағымыз келсе, іздейтін өрісіміз жеткілікті. Түрлі онлайн-ортаның бізге

қалай әсер ететінін, олардың жақсы, нашар тұстарымызды, іш пыстырарлық

мінезіміз бен ең ерекше қасиетімізді қалай анықтайтынын көрсететін көп

зерттеуді алға тарттым. Киберкеңістікке қосылған кезде біз адамның жаңа

түрінеайналыпкетпейміз,бірақшынайыөмірдемінез-құлқымызғаәсерететін

психологиялықфакторларонлайндабасқашакөрінісбереді.Өйткенібізкіретін

орталарбір-біріненбөлек.Осыорталарменолардыңбәрімізгеықпалытуралы

көпбілгенсайын, оны ерекшежақсынәрсегеайналдыруүшін өзіміз қосатын

үлестіпайдаланудыңүлкенмүмкіндігібар.

ОНЛАЙН-ӘЛЕМДІҚАЛЫПТАСТЫРУ

Меніңқолымдаосыкітапта«интернеттіадамныңөмірсүруінеарналғанең

кереметорынетудіңонтəсілі»дегенəдіптелгентізімжоқ.Адаммінез-

құлқымұндайдистилляцияүшінөтеқиын.Оныңүстінеинтернеттіңтүрлі

қуыс-бұрышынақолтигізгенкездекөзжеткізетінтəжірибеніңауқымыөте

кең.Дегенменбұлкітаптасіздержелініңбізгеқалайəсерететінінжəне

қалайөзіміздіңіс-əрекетімізжелідегісеріктестерімізүшінжағымдынемесе

жағымсызнəтижеболуымүмкінекенінбайқататынзерттеулердіде

көрдіңіздер.Белгілібіртақырыптармүмкіндіктікеңейтуəлеуетінеорайда

интернетқолданушыларүшінөтемаңызды.Оныңалғашқысы–

пікірталастарталқыланатынмета-пікірталас.

Мета-пікірталас

Баламамедицинажөніндегіонлайн-топқақосылып,үрейдіңеміретіндеаң

ататынадамдардыңтəжірибесінтыңдағыңызкелдідейік.Алдыменсізбір-

біріменбайланысыжоқхабарламалардыоқисыз,соданкейінбрендатауын,

алынғанжерін,бағасынмəтінгеқосыпжазып,алғашқыүлесіңіздіқосасыз

да,осыдəрінікімəйтеуірбірқолданыпкөрген-көрмегенінсұрап,топқа

сауалтастайсыз.Келесікүніқатысушыныңбірібұлфорумдаспамғаорын

жоқекенінкөрсетеотырып,сіздіжасырынжарнамажасадыдепжария

түрдесынайды.Басқабіржазғышсұрақ-жауаптыешкімешқашан

оқымағанынайтып,əжуалыкейіппенжылағантүрбайқатады.Үшіншісі,

сізгежекехабарламажіберіп,өзінтаныстырадыжəнеосыемдікшөпке

қатыстыөзтəжірибесінəңгімелейді.Хабарламасоңынаол:«Айтпақшы,

бұлтоптабрендтердіжазудыңқажетіжоқ,өйткеніолтегінжарнамаболып

көрінуімүмкін.Оларсіздідилернемесесоғанұқсасбіреудепойлап

қалады»,–дегендіқосады.

Брендатауынкөрсетеотырып,сізтопережесінеркіңіздентысбұздыңыз.

Осыəрекетіңізгеназараударғанүшадамтүрлістратегияқолданды,оның

əрқайсысыныңтүрліпсихологиялықсалдарыболды.Біріншісісанағаемес,

сезімгебағытталғанагрессиялышабуылдықолданды,онысізмысқылдай

тұрыпжоққашығарааласыз.Өзіңіздіəділетсізкінəланғандайсезінесіз.

Ондайдақоғамдықфорумдақарсыластыңбетінқайтарыптастауға

ұмтылысыңыздышектеуқиын-ақ.Оныістейалмайтындайөтеұялшақ

болсаңызжəнесізалғанжалғызжауапсондайболса,топтанкөңіліңіздегі

ренішпеншығыпкетуіңізмүмкін.

Үшіншіадамсауалыңызғатікелейжауапберіп,мəселеменоғанортақ

қызығушылыққақұрметбілдірді.Бұлдегеніңіз–өтеіріекіəлеуметтік

марапат.Олсізгежұрткөзіншеемес,жекежағдайдаережелертуралыөте

дұрысайтыпөтті.Олсізтуралыжақсыойлады,алаяқдилеремесекеніңізді

шамалады,əншейінқателескеніңіздібілді,сөйтіп,досыңызғаайналды.

Оныңқолдауыарқылысізтоптақалабересізжəнебаламамедицинаға

сондағыадамдардыңкейбіріқалайқарайтынынакүлеқарапотырасыз.

Тіптісізоларғақажеттішөптердідеастыртынтүрдеойлаптабуыңызға

болареді(аздағанвиртуал-түймедақшығар,мүмкін).

Интернеттегіадамиөзараəрекеттестіктіңнегізгібөлігімета-пікірталастан

тұрады,ондаадамдарқарастырыпжатқантақырыптанбойтартып,

пікірталастыңөзініңтабиғатытуралыойбөліседі.Мысалы,пікірлер

бөліміндесізкімтроллиңекеніжəнеадамдартролльдерменқалайсөйлесу

қажеттігіжөніндегіішпыстырарлықпікіралмасулардыкөпкөресіз.

Осындаймета-пікірталастарережелерменкүтетіннəрселертұрақтырақ

жəнетүсініктірекболатынбетпе-бетжағдайдакеңтаралақоймайды.

Осыкітаптағыкөзқарастұрғысынан«мета-мета-пікірталасқа»біразой

жіберуімізкерек.Бұлмиышатылғанадамныңсандырағысияқтыестілуі

мүмкін,бірақменосымета-пікірталастардыңстиліменекпінімаңызды

психологиялықəсерберуімүмкінекенінайтқымкеледі.Мысалы,балама

медицинадағытүрліүшпікірденбайқалғанындай,адамдардыңмета-

пікірталасқатөтепберуімүлдебөлекэффектіəкелуімүмкін.

Компанияныңэлектронпоштасындағыжіберілімдертізімісияқты

салыстырмалытүрдекөпкеқолжетімдіболсажəнесынретіндеоңай

қабылданатынескертулерібарболса,бізинтернеттемета-пікірталастарды

қалайөткіземіз?Жағымдытұсынанқарастырсақ,мета-пікірталастарөте

маңызды.Өйткенібізонытоптықережелербойыншамəмілегеқолжеткізу

үшінпайдаланааламыз.Жағымсызтұсынанқарастырсақ,олартоптың

үйлесімсіздігінежəнетарауынаəкепсоқтыратыншиеленістідетудыруы

мүмкін.Топтыққозғалысқақатысты3-тараудаменайтыпөткентоптық

полярлануқұбылысынмета-пікірталасқада,пікірталасқадақолдануға

болады.Мета-пікірталастаркерек-ақ,бірақинтернетсіздің

хабарламаңыздыңқатаңтұстарынжұмсартатынбелгілібірбайланыс

арналарынжойыптастайтынболғандықтан,оларкейде«аузыңыздағыны

жепалыпсөйлесіңіз»депүстемдікпеннемесе«мұнымағансолайайтқаның

ұнамады,достым.Аузыңдыжапта,отыр»депбұйрықбересөйлегендей

естілуімүмкін.

Анонимдікжәнеесепберу

Осыонлайн-орталарарқылыбірігуменолардыңбізгеықпалынжанамалай

көрсету–солардыңішіндеболғанкезіміздесезінетінанонимдікпен

есепберушілікдеңгейі.Адамдарөздерініңкімекенінешкімбілеалмайды

депойлағанкезде,өтееркінəрекететеалады.Дəлосылайнемесеосыған

ұқсасетіпəрекетістеугежолашатынорталардаадамдарөзмінездерінің

жағымдыжағында,жағымсызжағындакөрсетугебейім.

Дəлелдісебепболса,анонимдіккейжағдайлардажоғарыбағаланады.Ол

қолдаутоптарындаөзін-өзіашыпкөрсетугекөбірекмүмкіндікбереді,ал

бұлқасиетақпаратберушілерді,диссиденттердіжəнеақпараткөздерін

қорғауғакөмектеседі.Саясиаренадаанонимдікқашандабағалытауар

саналған,өйткенімемлекеттеадамдарғақарағандабилікəлдеқайдакөп.

Мысалы,бізжасырындауысбереаламыз,алрепрессиялыелдердеадамдар

онлайндаанонимдіктіжоғалтуөмірлерінеқауіптөндіруімүмкінекенін

сезінеді.Атақтыадамдарпікірталасфорумынданемесеонлайн-ойында

өзініңкімекенінқұпияұстағысыкелуімүмкін.MMORPG-тағыэльфшын

мəніндеқаракөзілдіріктаққанжəнеинтернет-үлгідегіпариккигенатақты

актершығар.

Қалайдесектеонлайн-анонимдіктіңжаманжағыбарекенінжəнеолөте

қауіптімінез-құлыққаерікберуімүмкінекенінешкімжоққашығармайды.

4-тараудаайтыпөткенімдей,олқауіптітежелудібосатып,топтық

динамиканыкүртөзгертуімүмкін.WELLдепаталғанеңалғашқыонлайн-

пікірталастобындакейбірқатысушылартұлғалардыңкімекеніжұмбақ

болатынанонимконференцияөткізугеықыласбілдірді.Оныңнəтижесі

қаттытаңдандырды.Ойынретіндебастайотырып,қатысушыларбір-біріне

түрліоқиғалардыайтып,шабуылжасап,соңындаəдепсізтəсілдерменбір-

бірінкүстаналауғакіріскенсияқты.Еңқызығы,анонимемес

конференциялардадашабуылдарменқарсышабуылдарқолданылаберетін-

ді.Бірақоларқатысушыларыбейтаныснемесежалғанболыпкөрінген

кездеқолданылуғатиісемес.Оларбұлконференциянынебарыекіаптадан

кейінжауыптастады.Өйткеніоныңкелтіргеннұқсанытымкөпеді.WELL-

діқұрушыСтюартБренд:«Сенімқұрбандыққашалынды.Оныжоюоңай

да,қалпынакелтіруқиын»,–деді.

Адамдаржүйегекіргенкездеқаншалықтыанонимді?Бұлнақтыортамен

пайдаланылғанбағдарламалыққұралдарғабайланысты.10-тараудамен

ком-пьютерлікжелілерменTorдепаталатынбағдарламалықжасақтаманы

айтыпөттім.Анонимжағдайдасөйлескісікелетінадамдаркөбінесеосы

ортағасенімартады.«Олкемелқорғануғамүмкіндікбереме?»–деген

сұрақəлідеталқыланабермек.

Шым-шытырықжеліменTor-дыңсыртындаанонимдікқажетсізтауарекені

сөзсіз.Мысалы,лақапатыңыздықолданаотырып,сізқандайдабіртегін

қызметтенөзаккаунтыңыздыашааласыз,бірақбəрібірэлектрон

поштаңыздыңдұрысадресіненгізуіңізкерекқой.Қызметосысілтемені

қорғайма?Кейдезаңдықжəнеморальдықмəселелердеқызмет

провайдеріменарадапроблематуындапқалады.Мысалы,ЭдвардСноуден

қолданғанқауіпсізанонимпоштақызметініңоператорымемлекеттік

мекемелергеқолданушылартуралымəліметтердіберуемес,жауыптастау

дұрысдепшешті.Бірақкомпаниялардыңбасымбөлігісотшешіміменжəне

шешімінсіз-ақондаймəліметтердіқуана-қуанабересалады.Бүкілəлемдік

интернетанонимдіктітайғанақəрекеттерденқұпиялықтуралытүрлізаңдар

арқылықорғауғакүшсалыпжатыр.

4chanсияқтыкейбірсайттаркезкелгентіркелуүлгісінешекқойып,

хабарламалардыөшіріп,анонимдіктіқолдапотырады.Бұлсайтжапон

анимесінежəнебасқадакөптақырыпқақатыстыпікірталастоптарын

ұсынады,бірақоныңеңбелсендіталқылаутақырыбы–у-шуғатолы

«кездейсоқ»тақта(/b/).Біреужауапқайтармаса,хабарламажылдам

көнеріп,жойылыпотырады.Зерттеухабарламаларлегініңбірнешеминут

ішіндеғанакөрініпжоқболыпотыратынынкөрсетті.

Операторлар

қолдарындажоқмəліметтіжібереалмайды.

Анонимдіктіңмінез-құлыққақалайəсерететінінбілсек,оныңтеріс

салдарынжақсартуғажəнеоңдықырларынғанапайдалануымызғазор

мүмкіндігімізбар.Анонимадаманонимемесқатысушыларменараласа

бастағанда,оныңықпалындаанықтайаламыз.Анонимдіктіңдұрыс-

бұрыстығынтанитүсуүшін,онлайн-қоғамдастықтарғасеніммəселесін

көтереотырып,осысəттердеойымыздағымета-пікірталастыбастап

кетуімізгеболареді.

Электронқауымқаупі

Сенімонлайн-мінез-құлықтыңбасқақырыарқылыөзінежолашады:ол

«қауымтрагедиясы»депаталатынəлеуметтікдилемманыпайдаланады.

Адамжасағантаңдаусоладамғажекепайдаəкелгенкезде,бірақкері

нəтижелерменұжымтапболғанауыртпалықөзгелердідесондайтаңдау

жасауғаитермелегенкездеəлеуметтікдилеммапайдаболады.Сіз«тұтқын

дилеммасы»туралыестігенболарсыз:ондақылмысжасағанекікүдікті

тұтқындаладыда,жеке-жекетергеледі.Олардыңəрқайсысынабірдей

таңдауұсынылады:мойындап,серіктесінебəрінжабунемесебарлық

айыптаудыжоққашығару.Дилеммаəртұтқынныңнəтижесінебасқасының

таңдауыəсерететініненкеліпшығады.Біреуіғанамойындаса,олазаптан

құтылады,аллəм-мимдемеугетырысқаныеңүлкенжазаныалады.Екеуіде

мойындаса,үкімжеңілдеуболады.Егерсөздерібіржерденшығып,бір-

бірінесеніп,бірдейəрекетістеугекелісіп,екеуідеайыптаудыжоққа

шығарса,оларжеңілжазааладынемесетолықтайқұтылыпшығады.

Өкінішкеқарай,мұндайойындардасенімжетіспейжатады,адамдардың

көбіөзсеріктесінебəрінжабады.Өйткені,осытаңдаубірадамғағанаəбден

ыңғайлы.Математикалықтұрғыдаекеуініңбір-бірінесенгенідұрысболар

еді,бірақоларбұлайістемейді.

ЭкологГарретХардиносығанбайланысты,интернетпсихологиясыүшін

өтемаңыздыүлкентоптардакездесетінəлеуметтікдилемманыкөрсетті.

Англияныңескіқалаларындафермерлерөзжерлерінеқосымшасекілді,

қалаортасындағы«қауымдықжер»депаталатынжайылымдарғамалын

жаяалатынеді.Олардыңəрқайсысыбайсалдылықтанытып,ресурсты

үнемдіпайдаланса,шөпазаймайтын,сондықтанортақнəрсегенұқсанкеле

қоймайтын.Бірақбіротбасыжайылымғасиырынжіберсе,өзгелердесолай

істесе,ортақнəрсесөзсізжойылареді.Жекебіротбасыосықауымдық

жергебірнешекүнсиырынжайса,бүлінетінештеңежоқдепойлауы

мүмкін.Олардікідұрыс-ақ.Дилеммабарлықотбасыныңбірдей

ойлайтынынантуындайды.Ортаққолданудыңзияныадамдардыңүлкен

тобыбөлісетінбалықаулаунемесесуменқамтамасызетусияқтыкезкелген

шектеуліресурстантуындауымүмкін.Олинтернетүшіндеқауіпті.

Интернеттіңөткізгіштікқабілетідеосыресурстардыңбіріболыпсаналады.

Желігетегіннемесебелгіленгеншектеусізқосылумүмкіндігібар

адамдардыңкөбіжекелейпайдалы,бірақұжымдықтүрдезияндыболуы

мүмкінтаңдаужасайды.Бізвидеолардықым-қуытуақыттажолдайбереміз,

текNetflixинтернет-трафиктіңедəуірбөлігінкешкеқарайжасайды.Сіз

смартфоныңызданемесепланшетіңізде4G-діпайдалансаңыз,оның

өткізгіштікқабілетінеқарайлайсыз.Өйткеніұялыдеректергеөтуқызметі

кəдімгідейқымбат.Бірақкірумүмкіндігітегінжəнешектеусізболса,

ағындывидеоғаарнайытосқауылқойылмаса,адамдарфильмкөреді.

Қауымқаупітолықтайжоқболыпкетпейді,өйткеніжоғарыөткізгіштік

қабілетінұсынатынқызметтеркеңіненқолжетімдіболатүседінемесе

Internet2кеңтарайды.Арналаркеңитүседі,соларарқылыжіберетін

мəліметтеріміздіңкөлемідеөсебереді.Желілікбейтараптыққақатысты

пікірталастаринтернет-қызметпровайдерлерінің(ISP)жоғарыөткізгіштік

қабілетібаржылдамарналарғақолжеткізуүшінқосымшаақыалатын-

алмайтынынақатыстыболмақ.Интернет-провайдерлерөзжелілерін

кеңейтуменжаңартуүшінқаржыкерекекенін,бірақжелілік

бейтараптықтыжақтаушыларқосымшатөлемжасауғақабілетсізболса,

шағынкомпанияларменуеб-сайттардыңыңғайсызжағдайдақалатынын

айтады.Баяуарналардақалаберсе,бұлсайттарклиенттермен

келушілерденайырылатынысөзсіз.

Сенім

Интернетасабелгіліемес,бірақпсихологиялықтұрғыданқауіптірек

қауымныңбасқабіртүріүшіносалдау.Бұлсенімгежəнеосысенім

көптегенонлайн-ортадақалайкөріністабатынынабайланысты.Мысалы,

сізонлайндамүгедек-əйелболыпкөрініп,осы«қойылымына»сеніпқалған

əйелдерменинтимқарым-қатынасжасағанерлерпсихиатрыАлекстіеске

түсірсеңізболады.Осыөтіріккеқатысатынадамдаржекелейалғанда,өзінің

баламатұлғаларынөзінтанитүсуүшінасабағалыдепақтапалуыда

мүмкін,шынындада,көпжағдайдасолайболыпшығады.Өзжынысын,

нəсілін,жасыннемесебасқакезкелгенерекшелігінауыстырғанкезде

басқаларқалайқарайтынынөзтəжірибесіарқылысезінудебұлнəрсе

адамдарүшінөтепайдалыболуымүмкін.Дегенмендəстүрліəлеуметтік

дилеммабəрібірбойкөрсетеді.Өйткеніадамдаросындайжекетаңдауды

көбірекжасағансайын,бізөтемаңыздывиртуалқоғамдастықтаржасау

үшінқажеттіонлайн-сенімгесоншалықкөпзиянкелтіреміз.Бұлонлайнда

кездестіретінадамғаүнемісенімсізқарататынөтіріксияқтыкөптəжірибені

қажететпейді.

Сенімалаяқтыққанатынжайғанжəне«сатыпалушы/сатушы,сақ

болыңыз»сөзінұранқылғанCraigslistсияқтысайттарүшінүлкенмəселе.

Бұлсайтадамдарұсталғантауарлардыделдалсызсатажəнесатыпала

алатынтөменгідеңгейдегісаудаүшіныңғайлыплатформаболаалды.Бірақ

алаяқтарештеңеденкүмəнданбайтынадамдардыалдаудыңкөпəдісінтауып

алды.

Web2.0-ніңмаңыздыбөлшектері–бүкілəлемдегіқолданушылардыңазық-

түлік,демалысорындары,фильмдер,мейрамханаларжəнет.б.туралы

қалдырғанпікірлерініңжиынтығы.Бірақжағымдыпікірқалдыруүшін

компаниялартөлепжаздырғанжалғанпікірлеросындайсайттарды

бүлдіредіжəнеоданəрісенімгеселкеутүсіреді.Нью-Йорктеарнайы

операцияарқылытөлемдерүшінжалғанпікірлержазатынонтоғыз

компанияұсталды.Бірақжалғанпікірлердітануоңайемес.Олар–«ХХІ

ғасырдағыжалғанжарнаманыңбірнұсқасы».

Зияндыбағдарламалардың,вирустардың,мəліметтерұрлануыныңжəне

бұзыпкірудіңкөбеюідесенімгенұқсанкелтіреді.Қазіргікездеадамдардың

көбіфишиңхаттардықалайтануғаболатынынжəнеөздерікүтпеген

қосымшалардыашпауғатиісекенінбіледі.Сондай-ақоларсенімді

парольдіңқажетекенін,оныешкімменбөліспеугежəнеешжергежазбауға

тиісекеніндебіледі.Бірақбұлнəрсенібілуадамдардыңсоңынадейін

солайістейтінінбілдірмесекерек.Мысалы,парольдібіргеқолдану

жөніндегізерттеудеЛондонжолаушыларыөздерініңлогиндерін

зерттеушілербергеншоколадпенқуана-қуанаалмастырды.Үштенбірінен

көбіешқандайпарасыз-ақпаролінайтыпберді.

Онлайн-сенімніңтөмендеуінқалайбаяулатааламыз?Өзіміздіңіс-

əрекетімізсоғансайболса,біз,əрине,оныназарымызғаалып,жақсырақ

ететүсугетырысамыз.Сондай-ақбізсенімгебайсалдықарайтынжəне

сенімгеселкеутүссе,қарсылықбілдіретінұйымдардықолдаймыз,

қуаттаймыз.Мысалы,Yelpонлайн-шолусайтыжалғанпікірлердісүзгіден

өткізуүшінөзалгоритмдерінүнеміжаңартыпотырады.Егероңпікір

компанияныңжарнамакітапшасынақаттыұқсапкетсе,оғанбелгі

соғылады.Шағынкəсіпорындаржетілдірілмегенсүзгілердіңшынайы

пікірлергетосқауылқоятынынайтыпшағымданады,бірақYelpшынайы

адамдардыңсенімдіпікірлерінжинауғажұмылдырылғанөзабыройын

қорғауғатиіс.Компаниякелушілергеөздеріқажетемесдепбелгісоққан

пікірлердікөріпшығуғамүмкіндікбереді,сондықтанпікірлертікелей

жойылмайды.Сенімменойнайтынкомпанияларүшінонлайн-

қарсылықтардыңдаайтарлықтайəсерібар.Онлайн-боранбұрқете

қалғанда,Instagramқолданушылардыңесімін,суретінөз

хабарландыруларындакөрсеткісікелетінкомпаниялардантөлемқабылдау

құқынұсынуданбастартты.Компанияолардыңблогына:«Рақмет,біз

қаперімізгеаламыз»,–депжазды.

Онлайндабизнесінəдептіжəнесенімдіжасапотырғанадамдарғадақол

соғуымызкерек.Мысалы,eBayөзқолданушыларыныңтранзакцияларын

қадағалапотыратынабыройжүйесіненгізді.Компанияосырейтинг

бойыншатолықстатистикажүргізіпотырады,бұлболса,сатушыларға

серпінбереді.eBayəлеміндеосындайжүйеніңжұмысістеуінекөмектесу

үшін,сатушыларүнеміəбденойластырылғаншолуқалдыруғатиіс.

Тасқындакету

Ретуиттеу,лайкбасунемесеашулытобырғаайналыпбаражатқанқым-

қуыттағыбірескертуқосуқаттыеліктіруіөтемүмкін.3-тараудамен

əлеуметтікжелілердің,оныңішіндеTwitter-діңкейдебіреунамысқатиетін

ескертужасағанкездеоңды«ұят»тасқыныболыпжарылатынынайтып

өттім.Осыкітаптабайқағанымыздай,онлайн-орталардаосындай

ескертулердітежелуденнемесеорташектеуліболғандықтанжасау

оңайырақ.Бейвербалбелгілерсізолардықатетүсіндіруоп-оңай,сондықтан

тобырешқашанқасақанатілтигізбеседе,мақсаттынəрсетуралы

қорытындыжасайалады.

Журналист,«Иə,сенжұрткөзіншеұятқақалдың»кітабыныңавторыДжон

Ронсонөзініңөтеалдамшыболғанын,нəсілдікнемесегомофобтықескерту

жасағанкезкелгеншолушынытауыпалғанкезде,асығыскірісіпкететінін

немесетобырғақосыласалатынынашықмойындайды.

Осындайқым-

қуыткездердіңбірінде,шолушылардыңбіріншақырғаныүшінқұттықтаған

жүздегенхабарламаныңбіреуінде:«Сізмектептетəртіпсізболдыңызба?»–

делініпті.Аңырыпқалып,олəлеуметтікжелілердегіосындайсынақтарда

қаттымасқарағаұшырағанадамдардыңтағдырытуралыойланабастайды,

сөйтіп,олардыңкейбіріненсұхбаталады.

МассачусетстікбірəйелАрлингтонұлттықзиратындағытасбетіне

«Үнсіздікжəнеқұрмет»депжазылғанБелгісізсолдаттыңбейітініңқасында

тақташаұстаптұрғанөзсуретінжүктейді.Суреттеолайғайлағандайжəне

ортаңғысаусағынəрі-беріқозғағандайтүртанытады.Бұлөзəріптесімен

белгілердіқапергеалмауға,мысалы,«шылымшегугеболмайды»деген

белгіалдындатемекітартусекілдіəдеттергеқарсыкөзбе-көзқалжыңның

бірбөлігіеді.Олзираттағысуреттіңкөпкеқолжетімдіболыпкеткенін

түсінгенжоқ.Əлдебіреусуреттітауыпалып,əлеуметтікжелігежібергенде,

мыңдағанадамəйелдіңжазалануынталапетті.Əйелмүгедектергеқызмет

көрсететінұйымдажұмысістейтін-ді.Оларешкімдіешқашан

мансұқтамағанынайтып,нешереткешірімөтінседе,ақырыəріптесіекеуі

жұмыстанқуылды.Рондонсұхбаталғанкезде,əйелдіңүйіненшығуды

қойғанын,жарақаттанкейінгідағдарыстықбұзылыстан(ЖҚДБ),

күйзелістенжəнеұйқысыздықтанзардапшегіпжүргенінанықтады.

Кейбіреулеронлайндақорлайтыннемесеорынсызнəрсеістейтінадамдар

жариятүрдемасқаралануғатиіс,оданкейінгіөміріменлауазымыбүлінуге

тиісдеуімүмкін.Бірақəлеуметтікжелілердіңпсихологиялықерекшеліктері

қатеніоңайлатады,сондықтанешзиянкелтірмегенадамныңөзітасқында

кетуіықтимал.Интернеткеоңдыүлесқосқысыкелетіндерүшінбасты

сабақ–«жіберу»нүктесінбасып,тасқындакетпесбұрындұрыстап

ойланыпалу.

Сыниойлаужәнеақпараттықсауаттылық

Онлайндаасакөлемдіматериалжинаудыңсапалықжəнедəлдікжағынан

ерекшелігібар,сондықтанбізбасқалардыңқайнаркөздертабиғатыжайлы

сыниойлауқабілетінпайдаланыпжəнеқолдапотыруымызкерек.Мысалы,

кезіндеоқытушыларстуденттергеонлайнрежиміндезерттеужүргізуге

қуанакөмектесті;ендікөпадамстуденттердіңбиблиографиясында

интернет-ресурстанбасқаештеңежоқ,көрсеткенқайнаркөздерініңбасым

бөлігікүмəндікурсжұмыстарынұсынатынынаалаңдайды.Университеттер

бұрынғыдайақпараттыонлайн-іздеудіалғажылжытыпқанақоймай,

ақпараттықсауаттылықтыңсыниойлауқырынажолашуүшінөзоқу

жоспарынжылдамқайтақарапжатыр.

Мысалы,агорафобияжөніндегіматериалжинапжүргенадамды

қарастырыпкөрейік.Агорафобия–ашықкеңістіктерденқаттықорқу.Ол

тіптідосыықыластанытыптұрғандықтан,мектепгазетіннемесегазетке

арналғанмақаланыжазудандақорқуболуымүмкін.ІздеужүйелеріМайо

емханасысияқтыбеделдісайттардыашатынысөзсіз,бірақіздеу

нəтижелерініңтізіміндесапасыбелгісізсайттардаболады.9-тараудаайтып

өткенімдей,көпадамосындайбеттердегіақпаратсапасынқалайбағалауды

білмейдінемеседəндікебектенайырабілугеқажеттітəжірибесіменбілігі

жеткіліксіз.

Уикипедияжазбаларыкөпжағдайдаіздеужүйесінəтижелерініңбас

жағындатұрады,бірақкөпстудентонлайн-энциклопедияныңкраудсорсиң

екенін,оғанəркімүлесқосып,мақаланыредакциялайалатынынтүсіне

бермейді.Авторсарапшыболуыда,болмауыдамүмкін,сондай-ақоның

пікірітымбіржақтыболуыдаықтимал,бірақондайдаоқырманзардап

шегетініанық.Əрине,уикипедия–жоғарысапалымақаласыкөп,аса

құндыресурс,алсенімділікпенсапаныңбасқадакөрсеткіштерін

бағалайтынзерттеулераралас,дегенменжалпыдұрыснəтижебереді.

Бірақмақалаларесепберушіліктіқажетететінғылымидискурстың

академиялықдəстүрініңбірбөлігіболыпсаналмайды.Олардыңкейбірі

қазірғанаойданшығарылғанмифболыпкетеді.Мысалы,ешқашанөмірде

болмағанXVIIIғасырдағыирландиялықфилософ«ДаниэледеБурк»

туралымақалаонлайндасегізжылбойытұрған.(Уикипедиямифтер

табылақалса,олардыңтізімінжариялайдыжəнежойыпотырады.)

Университеттердіңбасымбөлігістуденттердіңуикипедиямақалаларынөз

ғылымижұмыстарынапайдаланғанкездеөтеабайболуынескертеді.

Сілтемелердіңұзынтізіміннақтытақырыптарғаарналғануеб-сайттардағы

«басқаресурстарға»қосужолындағыжарысмəселеніқиындатыпжібереді,

өйткеніосысілтемелердіңбасымбөлігітолықбағасыналақоймаған.

Келушілерсанынарттыруғатырысқануеб-шеберлер«сілтемелер

науқанын»ұйымдастырасалады.Оларбір-біріменбайланысқансайттарды

тауып,соданкейінсілтемелердіортақпайдалануəдісінұсынады:сіз–

меніңсайтыма,менсіздіңсайтыңызғасілтеменіқосыпқоямыз.

Материалдыңкөптігіненжелініңаңғалқолданушыларыбасыайналып,

оныңбағасыменсапасынайыраалмайқалатынысөзсіз.Соныменқатар

гиперсілтемелердіңерекшелігінеорай,сізқайдаотырғаныңызға,оқып

отырғанматериалыңыздыңбар-жоғына,сенімгеиеқайнаркөздердіңбірі

мақұлдағанынанемесесүзгіденөткізгенінесенбейқалуыңызмүмкін.

Ақпаратсапасыбасқадаақпаратқұралдарындаайтарлықтайөзгеріп

тұрады,бірақосымазмұндардағыайырмашылықтардытанумəселесінде

біздетəжірибежеткілікті.Курстықжұмысүшінстуденттеррецензиядан

өткенбеделдіакадемиялықжурналматериалынасілтемежасағандай,

NationalEnquirer-гесілтемежасаудыңжақсыболабермейтінінұғынатын

болады.Біздематериалдытауыпалмасбұрын-ақсұрыптауғаарналған

бірнешеескісүзгімеханизмібар.Мысалы,менколледжкітапханасында

журналдарменкітаптардытаңдапберетінкітапханашыларғасенемін.

Интернеттебізсақтықпенсыниойлауүлгісінсақтауымызкерекжəне

басқалардыдасолайəрекететугежұмылдырғанымызжөн.

Ұсынысберу

Интернеткебайланыстымəселелердіңкөбібалаларменжасөспірімдерге

қатысты.Бас-аяғыбірнешежылішіндеадамзатұсынаалатынжақсымен

жаманға,адамдарарасындағықызықтынемесеерекшеортақолнəрселерге

жеңілқолжеткізетінөтекүштітехнологияпайдаболды.Балакелесібір

жаңанəрсеніқолданыпкөріп,технологиянықабылдаутұрғысындаалға

шығандапкетуімүмкін,алолкездеата-аналарыэлектронпоштаға,бірнеше

уеб-сайтқажəнебірнешетанысмобилқосымшаларғақанағатбілдіріп

отырабермек.Балаларжаңалықтыбір-біріментезбөліседі,бірақата-

аналардыңішіненазбөлігіғанасоғанбейімделеалады.Бұлкөріністіпті

басқаприматтарғадатəн.МенжаңабілімдіЖапонияныңқар

маймылдарыныңтобыарқылытаратқанкейбірдəстүрлізерттеулердіесіме

аламын.

Өсімдіксабағынсуғасалаотырып,бидайданқұмдыжуып

тазартусияқтыпайдалыжаңалықтытөмендəрежеліжасмаймылойлап

тапқанкезде,бұлтехниканытоптыңжасмүшелерітезқағыпалақойды.

Ересекжəнеқолындабилігібармүшелеріескікөзқарастаеді,оларжаңа

нəрсеніпайдаланыпкөругеықыластанытақойғанжоқ.

Интернеттіңағартушылыққұндылығынадегеншексізсенімімізжəне

технологияларжоғарысапалыресурстарменкурстарғақолжеткізуді

жақсартадыдегенүмітімізоныңкөпқырлыерекшелігіназайтуымызғаəкеп

соққансияқты.Желі–жұмысүстеліндегікөпшіліккітапханасынандазор

нəрсе.Жастаронлайн-орталардыңпсихологиялықерекшеліктерітуралы

білімгежəнеолардыңадаммінез-құлқынажағымдыжəнежағымсыз

жағынанқалайықпалететінінбілугезəру.Балалардыжелідегімəселесікөп

жəнеқауіптіаймақтарданалыпкетудіңжауапкершілігімойнымыздаекенін

білетінімізгеқарамастан,көпадамбұлмəселедеөзінбіліктісезіне

бермейді.

ПедагогтардыңYikYakдейтінмобилқосымшаменкүресуүлгісібірқатар

қиындықтыңбарынкөрсетеді.Бұлқосымшақолданушылардыңбасқа

қолданушылардəлсолгеографиялықаймақтажүрсе,көреалатынаноним

хабарламажолдауынамүмкіндікбереді.Олкурсыменоқытушылартуралы

əңгімелескісікелетіноқушыларарасындақаттытанымалболды,дегенмен

ол–нəсілшілдік,сексизм,киберқорқытужəнеқауіптөндіруплатформасы

да.Мектепəкімшілеріосыжаңабəлекетпенкүресіп-ақжатыр,кейбіріоқу

ғимаратындасайтқақолжетімділіктібұғаттауүшінкомпаниядан

геоқорғаудыалыптастаудыталапетіпкеледі.Қосымшаотырғанжерді

анықтауүшінGPSкоординаттарынасүйенеді,сондықтаноқушылар

«қоршалған»орында:«СізYikYak-тыортанемесежоғарымектеп

аумағындақолданғалыотырғансияқтысыз»,–дегенхабарламаалады.

Мұндағыбастымəселе–оқушылардыңбұғатталғанаймақтаншығасалып,

қосымшағақайтақолжеткізеалатынында.

Менпорнографиямəселесін8жəне9-тараулардаталқыладым.Кейбірата-

аналарүшінүшдүркінХ-рейтингтісайттарқауіптіаймақтартізімінің

басындатұр.Сүзгіжасауғаарналғанбағдарламалықжасақтамалардыжəне

уеб-сайттардыңрейтингтікқызметінқолдануосықауіптіазайтты,бірақ

интернетжылдамқозғалыпкележатқандықтан,алпорнографиябалаларға

сəйкескелмейтінжелідегіматериалдардыңбірғанатүріболғандықтан,

автоматтандырылғанқұралдаржөнақылменнұсқаулықтардыалмастыра

алмайды.Олардыңтағыбірмысалы–зорлық-зомбылықпенқаруқолдану

мəселелеріжөніндегінақтытоптарменпікірталасфорумынқаралайтын

өшпенділіксайттары,заңсызқолжетімдіктінасихаттайтынхакерлік

сайттарнемесежастардыеліктіретінтеррорлықсайттар.Ата-аналармен

мұғалімдербалаларонлайн-əлемгеенгенкездежауапкершіліктімойнына

алады,сондықтанадамдардыңоныңнеекеніментанысқаны,қалайдамып

жатқанынбілгені,олжердебалалардыңнеістейтінін,осытəжірибе

олардыңдамуынақалайəсерететінінзерделеуіқажетекенінкөрсетеді.

Интернеттегімарапаттар

Басқаадамдардыңмінез-құлқынаəсеретугеарналғанбіздіңқолымыздабар

күштіқұралдардыңбірі–марапат.Желідеоныңтарататыннемесеұстап

қалатынбірнешетүрібар.Шынындада,біздіңқұқымызбен

мүмкіндігіміздіңкеңеюініңмаңыздықыры–марапатқажеткенадамдарды

бақылау.Бірақолармарапаттыақылменқолдануғатиісекенінтүсінуіміз

керек.Бастынəрсе–назараудару.Бізназардыңасақат,бірақкөпсұрайтын

тауарғаайналғандəуіріндеөмірсүріпжатырмыз.Жарнамаларын,тегін

сыйлықтарын,байқауларынжəнепромоушнынұсынатынкоммерциялық

қызметкөрсетушілердіңдаусыжержарады.Қарапайымадамдардажелінің

басқақолданушыларыныңаздағанназарынақаттызəрулікбайқатады.

Лайкбасужəнеретиуттеу–мінез-құлыққаықпалететінасакүшті,бірақ

асақымбатемесмарапаттар.Жағымдыпікірқосуда–жақсықуаталғандай

күштінəрсе.Назараудару–өтеқуаттымарапат,тіптікейбірескертулеркей

жағдайдаадамдарғакүшбереді.Ата-аналарыменмұғалімініңназарын

аударуүшінəдейітентектікжасайтынбалаларсекілді,желі

қолданушыларыүшінтіптісыннемесетілтигізуболсада,жазбасынаеш

жауаптыңболмауыеңжаманжауапекенісөзсіз.Агрессиятуралы4-тарауда

айтыпөткенімдей,онлайн-тролльдерменкүрестіңеңдұрысəдісі–оларды

елемейқою.Шынындада,Anonymousдепаталатынхакерліктопжасады

делінетінинтернеттіңөзережесіндегіонтөртіншіережебойынша:

«Тролльдермендауласпаңыз.Дауласқаныңыз–олардыңжеңгені».

Тролльдержайынақалсын,бізөзімізалғажылжытқымызкелетініс-

əрекеттіқолдауүшінжағымдымарапатпенжазанытүрлішеқолдана

аламыз.Көзқарасыменкеліспесекте,адамдардұрысүлесқосыпжатса,

олардымақтаймыз.Оларжағымсызескертужасаса,мүлдеелемегентүр

танытып,өзгелерменбасқанəрсеніталқылапкетеміз.Бұлжеңілдетілген

стратегиясияқтыболыпкөрінуімүмкін,бірақкомпьютерлікбайланыс–іс-

əрекеттімарапаттауғанемесежазалауғаарналғаншетінəрекеттерескерусіз

қалмайтынжұтаңдауорта.Бетпе-бетжағдайдаестігеніңіздіжəне

мақұлдағаныңыздыбілдіруүшінжайғанабасизейсаларсыз.Бірақ

онлайнда:«Менкелісемін»,–депжазуыңызкерек.

Адаммінез-құлқыныңкеңауқымдытеориясыретіндебихевиоризмніңде

шегібар,оныңпсихологиялықзерттеуаумақтарындағыықпалыазайып

барады.Адаммінез-құлқыертеректегібихевиористерболжағаннандабай

жəнекүрделірек,алмінез-құлықнəтижелері–марапаттарменжазалар–

қоспадағыжалғызқұрамдасқана.Дегенменоларөтекүштіқұралболып

саналады,сондықтанадамдарбізжелідеөркендегенінкөргімізкелетін

жəневиртуалорталардыбұзатыннəрселергекедергіжасайтынмінез-

құлықтыөрістетуүшінолардыөтеазқолданады.Шынайыөмірдегісияқты,

бізкөпжағдайдаабайсыздабұрыснəрселергеназараударып,

марапаттаймызда,дұрысіс-əрекеттіелемейқаламыз.

Адамдыестесақтаңыз

Ақыраяғында,бізбайланысымыздыңарғыжағынданағызадамнемесе

солардыңкөбібарекенінесіміздесақтауғатиіспіз.ВирджинияШидіңжелі

этикетінің(нэтикет)біріншіережесі–«адамдыұмытпау»,

осыкеңес

интернеттіадамөмірсүреалатынортағаайналдыруғаарналғанқуатты

стратегияныжинақтайды.«Жіберу»немесе«қосылу»нүктелерінбаспас

бұрын,осысөздідəлсоладамқарсыалдыңыздатұрса,айтатыныңыздыне

айтпайтыныңыздыөзіңізденсұрапалыңыз.

Ұмытпауғакөмектесуүшінбізпернетақтаныбасыпжатқанкезімізде

өзімізгетурақараптұрғанекікөздіңсуретінбекітіпқоюымызғаболареді.

6-тараудаайтыпөткеніміздей,көзбе-көзбайланыспроəлеуметтікмінез-

құлыққажолашады,тіптіəншейінкөздіңсуретідеоңэффектбереді.

Басқаадамдарменəңгімелесудіңжəнеөзімізқалағандайқарым-қатынасқа

иеболудыңалтынережесінесүйенеотырып,бізбіреудіңсуретіннемесе

мəтінхабарламаларынолардыңрұқсатынсызжіберебермей,бір-біріміздің

құпиямыздықұрметтеугетиіспіз.Онлайндақатежіберудіңоңайекенінесте

сақтайотырып,басқаларжасағанқателердікешіребілуімізкерек.

ИНТЕРНЕТПСИХОЛОГИЯСЫ:THENEXTGENERATION

Интернетбұданəріқайдабарадыжəнеоныңболашағынайқындаудабіздің

рөлімізқандайболмақ?Онлайн-əлемніңболашағытуралыболжамдар

жетіп-артылады,сондықтанөтежағымдыболжамнанашықтан-ашық

заманақырғадейінгіқұбылмалыкөріпкелдіктібасқарудатаңдандыра

қоймас.Олардыңкөбіалдағыжылдарыкүшалатынжəнеіргелі

өзгерістергеəкелетіннақтыүдерістергебағытсілтейді.Оныңмысалдары–

кибершабуылдар,құпиялыққатөнгенқауіп,теңсіздіктіңкөбеюі,жасанды

ақылбағытындағыжəнеинтернет-заттартехнологиясындағыжетістіктер.

СэрТимБернерс-ЛиқұрғанБүкілəлемдіктордыңбесжылдығынатапөту

үшінPewзерттеуорталығыжелігеқосылғанмыңдағанадамарасында

сауалнамаөткізіп,болашақтанеболатыныжайлыойбөлісугешақырды.

Негізгітехнологиялықүдерістердіңқандайболатынынақатысушылардың

басымбөлігікеліскенімен,оларосыүдерістердіңадаммінез-құлқымен

қоғамғаықпалыменкеліспейтінінбілдірді.Біразыықпалдыңжағымсыз

болатынынболжады.Экономикалықжағынанжелібайларменкедейлер

арасындағыалшақтықтыоданəрітереңдетуімүмкін.Олжалпынаразылық

пензорлық-зомбылыққадажолашпақ.Жаһандықауқымдаақпарат

алмасуымызартқансайын,алшақтықбұрынғыдандаайқынболабереді.

Ортатаптытөмендетеотырып,интернетүлкентеңсіздіккедежолашуы

мүмкін.«Интернеттежауапжоқ»кітабындаЭндрюКинСиликон

алқабындағытехникалықмагнаттардысынтезінеалып,нешемесаланы

шатқаяқтатудыңортатаптыңжұмысорнынқұртып,кеңауқымды

экономикағазиянынтигізіпжатқанынайтады.Мысалы,Kodak1996жылы

140000адамдыжұмысқаалды,бірақInstagramсияқтыцифрлықфотомен

қызметтероны2012жылытақырғаотырғызды.FacebookInstagram-ды1

миллиарддолларғасатыпалғанда,осыбіршағынғанакомпанияданебəрі

онүшадамжұмысістейтін-ді.Интернетайналасындабірдеңгейдебилікті

таратсада,бұлбилікдолларарқылыбойкөрсетпейді.Киннің

нақтылауынша,байлықбелгілібірдəрежеде«жеңімпазбəріналады»деген

экономикағанегізделген.Алжеңімпаздардыңбасымбөлігі–

технологиялықмиллиардерлер.

Тағыбіржағымсызтақырып–келемеждеуменізгетүсуденқылмысқа,

бұзыпкіругежəнежекеөміргеқолсұғуғадейінгіжелініңқазіргібарлық

проблемасыалдағыуақыттакөбейебермек.Адамтабиғатыөзгермейді,ал

келерұрпақинтернетіонлайндағыөмірдібақытсызететүсуүшінеңжақсы

құралдардыəншейінұсынабереді.Олкездемемлекеттермен

корпорацияларсаясижəнеəлеуметтікбақылаудыіскеасыруүшінинтернет

əуелгікездежекеадамдарғабергенбиліктіңбасымбөлігіниеленіп,қолына

тымзорбиліктішоғырландырады.

Жасандыақылсаласындағыжаңажетістіктердеалаңдаушылықтуғызып

отыр;жылсайынжаңанəрсенізерттеуүшінмыңдағантехниктіңбасын

қосатынSouthbySouthwest(SXSW)конференциясында«ақылдыболашақ»

бастақырыпболыптұр.Жасандыақылмəселесіндекөпнəрсежақсы

жағынанкөрінеді,сондықтанбұлжиналыстардағыбасайналдырарлық

толқыныстардыжоққашығаруқиын.Бірақолардыңбарлықкогнитивті

саладакомпьютерлерменцифрлықжелілерадамдарданасыптүсетін

«суперинтеллектіні»айнымаснəрседепесептейтінінебіразадамқазірден

алаңдапжатыр.Facebook-тегі«лайктарыңызды»сараптайотырып,жеке

мінездемеңіздібағалағанда,машиналықоқытуменжабдықталған

компьютерлерөздостарыңызғақарағандақазірдіңөзіндеартығырақ.

IBM корпорациясының Watson суперкомпьютері «Jeopardy!-дің» ең үздік

екічемпионыменсынға түскенінкөрсеңіз,оныңақылынатаңдайқағаредіңіз.

Суперкомпьютер екеуін де жеңіп кетті. Бірақ Watson безендірушілерді бас

шайқауғамәжбүрлегенбірнешежауапұсынды.Сұрақтыңбірі«Торонтодеген

не?»депқойылды,бірақWatsonАҚШ-тағыбірқаланыойлаптабуғатиіседі.

Суперинтеллект алыста емес болар, дегенмен алғашқы қадамы да жасалып

қойды. Оксфорд университетіндегі адамзат болашағы институтының

директоры Ник Бостромның болжауынша, белгілі бір межеге қол

жеткізілгенненкейінсуперинтеллектжылдампайдаболады,адамдардаонымен

бәсекелесугеаздағанғанаүмітбар.

Watson-нанжеңілгенойыншыныңбіріКен

Дженнингсөзпарақшасында:«Менбіздіңжаңакомпьютерәміршімізгесәлем

жолдаймын», –деп қалжыңдап жазды. Бірақ кейбір футуристер бұған күлген

жоқ.

Техникалықтұрғыданқарағандаинтернеттіңосалтұсыкөп-ақ.Əсіресе

оныңбезендірілуіндеқауіпсіздікпенқұпиялыққаемес,ашықтықпен

қолжетімділіккекөбірекмəнберілуінендекемшіліктерікөбейген.

Футурист-жазушыжəнеғылымифантастБрюсСтерлингтің

пайымдауынша,интернетгрекмифологиясындағыИкарғаұқсайды.Ол

балауызбенқауырсындардыпайдаланаотырып,ұшуəдісінтапты,бірақ

күнбалауыздыеріткенде,биіктенқұлапөлді.

Олнегізгіүштенденцияға

орай,қазіргіинтернеттіөлімгесоқтыратынқұлдилаудыңеңбірінші

платформасыдепқарастырады.Оныңбіреуі–бəсекелестіктеартықшылық

алуүшінкомпанияларжекемəліметтердіасакөпжинайтын«сталкерлер

мəліметі»экономикасы.Екіншісі–интернеттіжаулап,барғансайынқауіпті

болыпбаражатқантізгінсізқылмыстықіс-əрекет.Үшіншітенденция–

мемлекеттердіңқұпиялыққақолсұғуы.Стерлингтіңойынша,ақыр

аяғында,адамдаржабыстырылғанқанаттанбастартып,жақсыдақауіпті

ұшуамалынтапты,ұшақтардыойлаптапты,ендідəлсондайнəрсені

интернеткеқатыстыістеугедетуракелетінсияқты.

Үміткесүйенгенкелесітараптакөпадаминтернеттіэлектртогысияқты

көрінбейтіннəрсегеайналадыдепсанайды.Оныңəрадамөмірінеетене

болыпкететінісоншалық,адамдартіптімəнберудідеқояды.Əсіресе

интернет-заттар,мынаубиттерменбайттарөмірменбітеқайнасыпкетеді,

бірақөзімізүшінкөпшешімқабылдардабелгілібірдəрежедекомпьютер

пайымынадасүйенеміз.ОңтүстікКалифорнияуниверситетіақпараттық

ғылымдаруниверситетініңқызметкеріДжоТач:«Интернетбізмысықтар

үшінвидеотабатынжерденкүнделіктіөміріміздіңажырамасбөлігі

болатынмүмкіндікфонынаайналады.Біз«интернеткекіру»немесе

«интернеттеніздеу»туралыойланбаймыз,əншейінонлайндаотырып,

əншейінқарайбереміз»,–дейді.

Чикагостильжөніндегіанықтамалығыныңқазіргінұсқасынасүйене

отырып,бұлкітапта«интернет»сөзінқолданыпотырмын.Фонограф

сияқтыбасқадатехнологиялықинновацияларжалқыесімменбасталады,

бірақолөтекеңтаралғандықтан,стильжөніндегіанықтамалықоныкіші

əріппенжазады.Бұлнұсқаулық«уеб»сөзінкішіəріппенкөрсетебастады,

ендігіорныэлектртогыменқатарболатындықтан,«интернет»тесол

қалыпқатүспек.

Тағыбіржағымдытақырып–желініңбұданəрітаралуыжаһандық

байланыстыкеңейтіп,білімалумүмкіндігінарзанырақжəнемейлінше

қолжетімдіетеалатыны.Мысалы,жаппайашықонлайн-курстар(ЖАОК)

бүкілəлемдегітұрмысытөменауылтұрғындарындақамтуымүмкін.Қазір

көптегенбасқадаонлайн-ресурстаржасалыпжатыр.Мұндайтенденциялар

адамдарбілімалуғамүмкіндіктаппағанкездепайдаболатынадами

əлеуеттіңқаттыазаюмəселесінезорықпалетеді.Сондай-ақоларкеңсаяси

сауаттылыққадажолашады.

Менікісекілдіинтернеттіңболашақдамуындаөзіміздіңорнымыздыбаса

көрсететінкөзқарастарүлкеноптимизмгежетелейді.Бізадамдардыңжай

ғанақызметіненбастартыпқоймай,онлайн-қарсылықтаржəнезаңның

сақталуынталапетуарқылықұпиялыққұқынақауіптөндіретін

компанияларменмемлекеттердішегіндіреалатынынкөрдік.Оныңбір

мысалы–еуропалықұмытболуконцепциясы.АҚШ-таElectronicFrontier

FoundationжəнеElectronicPrivacyInformationCenterсияқтыұйымдар

құпиялықтыңжақсықорғалуынталапетедіжəнеқолданушыларғаөз

таңдауларыжөніндеақпаратберіпотырады.

Ізгетүсументроллиңненбастартудакомпаниялардышарақолдануға

итермелейтінтиімдіəдісболуымүмкін.Дұшпандықклиматтаонлайн-

қарсылықтарсынидеңгейгежеткенкезде,біразназараударылатынысөзсіз.

TireVergeдепаталатынжаңалықтардыңонлайн-журналыTwitter-дің

бұрынғыбасдиректорыДикКостолоныңақпараталаңынакездейсоқ

шығыпкеткенжазбасыналды.Олқызметтеүлкенмəселебарын

мойындағанекен:

Біз платформадағы зорлық-зомбылықпен және тролльдермен дұрыс

күресіп жатқан жоқпыз және бірнеше жыл бойы әрекетсіз келе

жатырмыз. Бұл құпия емес, бүкіл әлем күн сайын осыны сөз етеді.

Троллиңнің қарапайым мәселелерін шеше алмай, күн сайын негізгі

қолданушыларымыздан айырылып жатырмыз. Бас директор

лауазымында отырған кезімде осы мәселені мүлде шеше

алмағанымызғақаттыұяламын.Бұл–масқара.Бұлақталуемес.Осы

салада агрессиялы болмағаным үшін толықтай жауаптымын. Менен

басқаешкімкінәліемес,сондықтандаөтеұят.

Құқықпенмүмкіндіктердікеңейтудіңтағыбірқыры–онлайн-әлемгеқандай

технологиялықфункциялар қосылыпжатқанына және қандайжаңалықтарды

қалайтынымызға ықпал ете алатынымыз. Мысалы, біз eBay сияқты

компаниялар өте мүлтіксіз болмаса да сенімді сатушыларды сұрыптау үшін

пайдаланатын абырой жүйесін қолдаймыз. Сондай-ақ троллиңдер мәселесін

шешу үшін Twitter жаңа алгоритмдерді қалай қолданатынын көру де бізге

қызықтыболареді.

Ақылдытехнологиялардаақылментаңдалуғатиіс.Интернет-заттардың

бөлшегіболатыносықұрылғылардыңкейбіріөтеқажеттілерқатарына

кірмек.Мысалы,қанқысымымыздыөлшейтінсағаттарденсаулықты

жақсартып,өмірдіұзартады,албізелішіндесаяхаттағанкезде

«шынайылықтытолықтыратын»құралдартəжірибеміздіарттыратүседі.

Вашингтонмұнарасынақараптұрып,сізқажеттімəліметтердіңбарлығын,

оныңішіндежақынарадағыкөрнектіжерлербағытындаалааларедіңіз.

Бірақкейбірфункцияларқауіптіболуымүмкін.Мысалы,GoogleGlass–

дауыскомандаларыныңкөмегіменинтернеткекіреалатын,телефонсоғып,

суретпенвидеотүсіреалатынкөзілдірікбейнесіндегігарнитура.Бір

жағынан,құрылғыдəлқазірсіздіңнеістепжатқаныңызжайлыақпаратты

талапеткенжергеұсынаотырып,физикалықшынайыжағдайыңызды

ұлғайтакөрсетутəсілінұсынады.Біраққұрылғыəлеуметтікреакция

тудырды;алғашқыпайдаланушылар«əйнексаңылаулар»дегенатпен

белгіліболды.Барларменмейрамханаларкелушілергеоныішкеалып

кіругетыйымсалды,мұндағыойөзклиенттерінқұпияжағдайдатүсіруге

кедергіжасауеді.Кейбіреулердіңойынша,негізгімəселе–сəнде,егер

Googleсыпайыжəнетартымдыбірдеңеойлаптабарболса,жеңіскежетері

сөзсіз.Меноғанкеліспеймін.Негізгікедергі–құрылғыныңкейбіреулер

үшінөтесұмдықболыпкөрінетінпсихологиялықəсері.

Автор,музыкантжəнебағдарламашы-ғалымЯронЛание,өкінішкеқарай,

интернеттехнологияларынбасқарумəселесіндегітаңдауымызшектеусіз

емесдепбіледі,өйткенібағдарламалықжасақтаманыжасаумерзіміөте

жылдам.«Бұлағашұрығынсебуүшінтізерлегеніңізсияқты,бірақағаштың

тезөсетінісонша,сізтіктелгеніңізше,олбүкілауылыңыздыжұтыпқояды»,

–дейдіол.

26

Қоғамменмінез-құлқымызғақалайəсерететініншынайы

бағалауғауақыттаппасбұрын-ақоныңерекшеліктері«кілттеніп»қалады.

Уақытөткенсайынжəнебағдарламалықжасақтамаларкүрделенетүскен

сайын,асакереметболмасада,бұрынғытехникалықшешімдердіөзгерту

қиындайбереді.

Дегенменинтернетпсихологиясыарқылыжасағансаяхатымызбарысында

көргеніміздей,біздіңəлідетаңдауқұқығымызбар,адамзатқапайда

əкелетінкелешегізоркөптехнологиянытаңдауғамүмкіндігіміздебар.

Интернет-ортаныңмінез-құлқымызғақалайəсерететіні,алдақандай

мүмкіндіктербарыжəнеқандайқауіптердіңбойкөрсететініжайлымол

білімменқаруланыпалып,бізинтернеттіңоңбағыталуынаəсеретуүшін

технологтардыңдұрысшешімқабылдауынакөмектесеалатындай

болуымызқажет.

Интернеттіңмыңдағаннемесемиллиондағанқолданушыларынмəселелерді

шешужөніндегікеңкөлемдіортақкүшбіріктіругекірістіретінплатформа

жасауинтернеттіңалғашқыөнертапқыштарыменпионерлеріқолға

алмағанбағыттыңбіріболыпсаналады.Жиырмабіріншіғасыр

басталғаншағылымижаңалықтарнегізіненуниверситеттерде,мемлекеттік

зертханаларданемесекомпаниялардыңзерттеужəнежасақтаубөлімдерінде

жасалатын-ды.Біріншіболуүшінғалымдарменбəсекелесуде,нəтижелерді

жариялап,өзтұжырымдарыүшіннесиеалумəселесіндеғылым,негізінен,

жабықсалаболды.Бірақкомпьютерлікғылымдарсаласыныңбірнеше

аспирантыжəнеВашингтонуниверситетіндегіДавидБейкербиохимия

зертханасыныңбірнешепостдогы(ғылымдокторымəртебесінжаңа

иеленгенғалымдар)өздерішешеалмағанғылымижұмбаққамыңдаған

адамдардытартудыңжаңаəдісінойлаптабабастады.

Осығалымдар«ақуыздыреттеу»мəселесіншешті,бірақкомпьютерлік

алгоритмдерібаяужəнеқымбатболғандықтан,олартүйсікұмтылыстары

менадамдардыңвизуалқабілеттерінпайдаланатын«тобырғылымын»

қолданыпкөрудідұрысдепшешті.ОларFolditдепаталатынонлайн-ойын

жасапшығарды,ондабиохимиятуралыештеңебілмейтінойыншылар

ақуыздардытүрлісаңылауларғалақтырып,жақсынəтижегеқолжеткізу

үшінбір-біріменбəсекелесетінеді.Ойыншылар«VoidCrushers»немесе

«AnotherHourAnotherPoint»депаталатынкомандаларқұрды,алкоманда

мүшелерістратегияларды,түрлікеңестердіортағасалды.Ойынмыңдаған

ойыншынықызықтырдыжəнебасайналдырарлықнəтижегежетті.

Мысалы,бас-аяғыүшаптағажуықуақыттаоларВИЧвирусынақатысатын

ақуызқұрылымынанықтады.Онығалымдаронжылданастамуақыт

түсінугеəрекеттенгенеді.Рұқсатетілгенжерлерденесиеберуүшінқазір

«FolditPlayers»дегенатауавторретіндебірнешеғылымимақалада

жарияланды.

Интернеттіңболашағыжəнеондағыбіздіңрөлімізтуралы

ойластырылатындықтан,жорамалдардыңкөпжағдайдақатеболатынында

естеұстауымызкерек.Нью-Йоркқалалықуниверситетініңжурналистика

жоғарымектебініңпрофессорыДжеффДжарвисжаттығулардыжеңілдету

үшін«Гутенбергелесін»тəрбиелейді.1400жылдарыГутенбергтіңбаспа

станогыреформацияменғылымитөңкеріскенемесебілімберудіқайта

құрылымдауғаəкеледідепбіреуболжадыма?Баскітапқоғамғақатты

ықпалетуүшінжүзжылданастамуақыткерекболды,тіптіқазірде,алты

жүзжылданкейінкітапбіздіңөміріміздіңмаңыздыбөлігіболыпкеледі.

Интернеттіңбірнешеонжылдықбойыбіздіқаттытаңдандырғанын

ескерсек,бізүшінəлідетосынсыйларжеткіліктіекеніжайлыболжамғана

еңқауіпсізболатынысөзсіз.

ҚОСЫМША

1.Ricciardi,T.(2014,December11).GoogleHangouts’hiddenemojiswillruin

the rest of your work day. Retrieved from http://whateverblog.

dallasnews.com/2014/12/google-hangouts-hidden-emojis-will-ruin-the-

rest-of-your-work-day.html/

2. Stoll, C. (1996). Silicon snake oil: Second thoughts on the information

highway.NewYork,NY:Anchor.

3. Carr, N. (2008, August). Is Google making us stupid? The Atlantic.

Retrieved from www.theatlantic.com/magazine/archive/2008/07/is-

google-making-us-stupid/306868/

4.Carr,N.(2011).Theshallows:WhattheInternetisdoingtoourbrains.New

York,NY:W.W.Norton.

5.Turkle,S.(2012).Alonetogether:Whyweexpectmorefromtechnologyand

lessfromeachother.NewYork,NY:BasicBooks.

6. Turkle, S. (2012, April 21). The flight from conversation. The New York

Times. Retrieved from

www.nytimes.com/2012/04/22/opinion/sunday/the-flight-from-

conversation.html

7.Hughes,T.P.(1994).Technologicalmomentum.InM.R.Smith&L.Marx

(Eds.),Doestechnologydrivehistory?(pp.101-114).Cambridge,MA:The

MITPress.

8.Bissett,W.,&Blair,A.W.(2014).Planningimplicationsofnewlegislation

fordigitalassets.JournalofFinancialPlanning,27(12),21-24.

9. Dyson, E. (1997). Release 2.0: A design for living in the digital age. New

York,NY:BroadwayBooks.

10.Brand,Stewart,inanemailtoEstherDyson,quotedinDyson,E.(1997).

Release2.0:Adesignforlivinginthedigitalage.NewYork,NY:Broadway

Books.

11.Bernstein,M.S.,Monroy-Hernandez,A.,Harry,D.,Andre,P.,Panovich,

K., & Vargas, G. (2011). 4chan and /b/: An analysis of anonymity and

epherality in a large online community. In Proceedings of the Fifth

International AAAI Conference on Weblogs and Social Media. Retrieved

from www.aaai.org/ocs/

index.php/ICWSM/ICWSM11/paper/view/2873/4398

12.Hardin,G.(1968).Thetragedyofthecommons.Science,162,1243-1248.

13.Roberts,D.(2014).Yelp’sfakereviewproblem.Fortune.com,1.

14.Passwordsrevealedbysweetdeal.(2004,April20).BBC.Retrievedfrom

http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/3639679.stm

15.Hill,K.(2012).Instagramcowedbyprivacyoutrage,won’tputphotosin

ads.Forbes.com,15.

16. Ronson, J. (2015, February 12). How one stupid tweet blew up Justine

Sacco’s life. The New York Times. Retrieved from

www.nytimes.com/2015/02/15/magazine/how-one-stupid-tweet-ruined-

justine-saccos-life.html

17.Mesgari,M.,Okoli,C.,Mehdi,M.,Nielsen,F.Å.,&Lanamäki,A.(2015).

«The sum of all human knowledge»: A systematic review of scholarly

research on the content of Wikipedia. Journal of the Association for

InformationScienceandTechnology,66(2),219-245.doi:10.1002/asi.23172

18. Kawai, M. (1965). Newly-acquired pre-cultural behavior of the natural

troopofJapanesemonkeysonKoshimaIslet.Primates,6(1),1-30.

19.Shea,V.(1994).Netiquette.SanFrancisco,CA:AlbionBooks.Theonline

editionisfoundatwww.albion.com/netiquette/index.html.

20.Anderson,J.,&Rainie,L.(2014).Digitallifein2025.PewResearchCenter.

Retrievedfromwww.pewinternet.org/2014/03/11/digital-life-in-2025/

21. Keen,A. (2015).The Internet is not theanswer. NewYork, NY:Atlantic

MonthlyPress.

22. Youyou, W., Kosinski, M., & Stillwell, D. (2015). Computer-based

personality judgments are more accurate than those made by humans.

Proceedings of the National Academy of Sciences, 112(4), 1036-1040.

doi:10.1073/pnas.1418680112

23. Bostrom, N. (2014). Get ready for the dawn of superintelligence. New

Scientist,223(2976),26-27.

24. Sterling, B. (2014, March 28). Dead media beat: The Internet as Icarus.

Retrieved February 20, 2015, from www.wired.com/2014/03/dead-media-

beat-internet-icarus/

25. Tiku, N., & Newton, C. (2015, February 4). Twitter CEO: «We suck at

dealing with abuse». Retrieved from

www.theverge.com/2015/2/4/7982099/twitter-ceo-sent-memo-taking-

personal-responsibility-for-the

26.Lanier,J.(2010).Youarenotagadget.NewYork,NY:VintageBooks.

27.Franzoni,C.,&Sauermann,H.(2014).Crowdscience:Theorganizationof

scientificresearchinopencollaborativeprojects.ResearchPolicy,43(1),1-

20.doi:10.1016/j.respol.2013.07.005

ГЛОССАРИЙ

Аватар(avatar)–қолданушыныңграфикалықтаныстырылымы.Олуеб-

форумдарда, мессенжерлерде, чаттарда, блогтарда, әлеуметтік желілерде

екі өлшемді сурет немесе виртуал әлемдерде, көп қолданушыларға

арналған онлайн-ойындарда үш өлшемді үлгі болуы мүмкін. Индуизмде

«аватар» сөзі құдайлық қасиеттерге ие жаратылыстарды білдіреді.

Компьютерлік ойындарда «аватар» ұғымы алғаш рет 1985 жылы Ultima

ойынының4-бөліміндеқолданылды.

Агрессия (латынша: aggressio – шабуыл) – адамдардың өмір сүру

нормаларына қайшы келетін, шабуыл нысанасына нұқсан келтіретін,

адамдарға физикалық, моральдық зақым әкелетін немесе оларды

психологиялық жайсыздыққа душар болуға итермелейтін,

ынталандырылғандеструктивтімінез-құлық.

Айқұлақ (@) – алғашқыда төлем құжаттарында ағылшынның – at,

француздың à (бойынша, жайында, жөнінде, -мен, -бен, - пен

мағынасында) сөздерінің орнына қолданылған, кіші әріппен жазылатын

типографиялықбелгі.АжәнеСәріптерініңлигатуратүріндегіграфикалық

жазылуын білдіреді.Желілік қызметтердеайқұлақ қолданушының есімін

доменніңатауынанбөліптұруүшінқолданылады.Қазақстандықинтернет

кеңістігінде бұл белгі алғашқыда орыс тіліндегі «собачка» атауының

баламасы ретіндегі «күшік» сөзімен айтылып жүрді, кейіннен «айқұлақ»

сөзінақтыорнықты.

Алаңдардың өнімділігі теориясы (media richness theory) –

басшылардың түрлі үлгідегі хабарламаларды қандай ең жақсы тәсілмен

алмасаалатынынқарастыратынзерттеулердентуындайтынтеория.

Анонимдік, интернеттегі анонимдік (anonymity) – ғаламторда

байқалмай қалудың түрлі тәсілдері. Ол үшінші адамдардың заңға қайшы

әрекеттерінен қорғануға, сондай-ақ анонимдікке ұмтылушы адамның

өзініңдезаңғақайшыәрекеттержасауынабайланыстыболуымүмкін.

Аутгруп (outgroup) – жеке тұлға өзін олармен сәйкес санамайтын

немесе соларға өзін тән деп сезінбейтін адамдар тобы. Мұндай топтың

мүшелеріжекетұлғаға«біземес»немесе«бөтендер»болыпкөрінеді.

Әлеуметтікақпараттардыөңдеутеориясы(socialinformationprocessing

theory) – адамдар бұрынғысынша өз әсерлерін басқару және қарым-

қатынастағыәріптестеріжайлыәсерқалыптастыруүшіншағындауортада

әрекететутеориясы.ДжозефБ.Уолтерұсынған.

Әлеуметтік желілер (social networks) – интернетте әлеуметтік қарым-

қатынас жасау мен ұйымдастыруға арналған платформалар, онлайн-

қызметтержәнеуеб-сайттар.

Әлеуметтік қатысу теориясы (social presense theory) – Дж. Шорт пен

әріптестері ұсынған теория. «Әлеуметтік қатысу» жеке тұлға «шынайы

адам» ретінде қабылданатын деңгейге жатады. Интерактив

видеоконференцияларсияқтыкөлемдісигналдардытаратаалатыналаңдар

басқалардың«шынайыадам»ретіндегісезімінұлғайтады.

Әлеуметтікстеганография(socialsteganography)–көзалдындатұрған

жазбаныжасырыпқоютәсілі.

Бағдарламалық жасақтама (software) – компьютерді басқару үшін

қолданылатынбағдарламанемесебағдарламаларжиынтығы.

Блогтар (blogs) – адам немесе топ жаңа материалдармен үнемі

жаңартып отыратын, соңына оқырмандар өз пікірін қоса алатын уеб-

сайттар.

Видеоролик (videoclip) – кадрлардың аз уақыттық, көркемдейтізілген

реттілігі.

Видеоконференция (videoconference) – есептеу техникаларының

аппараттық-бағдарламалық құралдары арқылы дәл қазіргі уақыт

режимінде интерактив ақпараттарды бір-бірінен қашықтағы екі тарапқа

бірмезгілдетарату,өңдеу,қайтаөңдеужәнекөрсетудіқамтамасызететін

ақпараттықтехнологиясаласы.

Видеоойын (videogame) – электрон аппаратура арқылы, суреттерді

қолдана отырып ойналайтын ойын. Ол адам мен құрылғының визуал

интерфейс арқылы (мысалы, теледидар немесе компьютер мониторы)

әрекетжасауынанегізделеді.

Видеочат (videochat) – мәтіндік хат алмасумен қатар, уеб-камера

көмегімен аудио және видео режимінде интернет қолданушыларына

әңгімелесугемүмкіндікберетінонлайн-қызмет.

Виртуал әлем (virtual worlds)– компьютерлік технологиялар негізінде

бағдарламалауарқылыіскеасырылғанжасандыәлем.

Вирус (virus) – өз көшірмесін жасап шығаруға, басқа бағдарламалар

кодына, жадының жүйелік аумақтарына, жүктеу секторларына енуге,

сондай-ақ өз көшірмелерін түрлі байланыс құралдары арқылы таратуға

қабілетті залал келтіретін бағдарламалық жасақтама түрі. Ең алғашқы

белгілі вирустар 1981 жылы Apple II жеке компьютерлеріне арналып

шығарылғанVirus1,2,3жәнеElkClonerвирустарыболды.

Дисплей (display) – ақпараттық визуал көрсетуге арналған электрон

құрылғы.

«Жайын аулау» (catfishing – кәтфишиң) – онлайнда жалған ақпарат

жариялап, біреулерді ұзақ онлайн-романтикаға еліктіріп немесе оларды

қаржылай көмек беруге итермелеп отыратын интернет-жыртқыштардың

іс-әрекеті.

Ингруп(ingroup) – топтың барлық мүшесінде топпенсәйкестік сезімі

күшті болатын, өз тобын ең алдыңға қатарлы деп санайтын, басқаларды

(аутгрупты)шеттетеотырыпәрекететудағдысыбасымтоп.

Интерактиввидео(interactive video) – көрерменге видео мазмұнымен

ортақ әрекеттестік жасауға мүмкіндік беру үшін жасалған роликтер.

Мұндай роликтер үйретуге, ойын-сауыққа, жарнамалауға, оқиғаларды

баяндауғаөтеыңғайлы.

Интернет (іnternet) – бір-біріне қосылу үшін таратылымды басқару

протоколы/интернет-протокол (TCP/IP) деп аталатын бірдей ережелерді

пайдаланатын, бір-бірімен өзара байланысқан компьютерлік желілердің

жаһандықжүйесі.

Интернет-заттар (іnternet of Things, IoT) – экономикалық және

қоғамдық процестерді қайта құруға қабілетті, әрекет пен операция

бөліктерінеадамныңқатысуқажеттігінжоққашығаратынқұбылыстардың

ұйымдастырылуын қарастыратын, бір-бірімен немесе сыртқы ортамен

өзара әрекеттестік жасауға арналған технологиялармен

жарақтандырылған физикалық заттардың есептеу желілерінің

концепциясы.

Интернеттегімарапаттар(rewardsontheinternet) –онлайн кеңістікте

назар аудару, лайк басу, ретуиттеу, жағымды пікір қосу сияқты елеусіз,

бірақасажағымдывиртуалмарапаттүрлері.

Интернет-провайдерлер (ISP – internet service provider) – интернет

желісінежәнеинтернеткеқатысыбарқызметтергеқолжеткізуқызметін

ұсынатынұйым.

Интернетке тәуелділік (internet addiction) – интернетті қолдануға

шектентысқұмарлық,оныөтекөпқолдану,желідетымкөпуақытөткізу.

Интернетке тәуелділік медициналық критерийлер бойынша психикалық

бұзылысболыпесептелмейді.

«Интернет-тәуелділіктің бұзылысы» (internet addiction disorder) –

психиатрИванГолдбергкүнделіктімінез-құлықтыаурудеңгейінежеткізу

үшінадамдардыңшектентысжанталасатынынкелемеждеутәсіліретінде

ойлаптапқантермин.

Кездесужиілігі(intersectionfrequency)–интернеттегіжақындықжәне

соғанорайқалыптасатындостыққатынас.

Киберкеңістік (cyberspace) – компьютерлердің, сондай-ақ

компьютерлікжелілердің«ішіндегі»екіншіәлем.

Киберқорқыту (cyberbulling) – ұялы байланыс құралдары немесе

интернет арқылы адамдарды қорқыту және кемсіту мақсатында мәтін

хабарламалармен, жазбалармен, электрон хаттармен бұзақы әрекеттер

жасау.

Киберізгетүсу(cyberstalking)–интернеттіадамның,адамдартобының

немесеұйымныңізінетүсунемесеқорқытуүшінпайдалану.Оғанқоқан-

лоқы, вандализм, секске мәжбүрлеу немесе шошыту, қорқыту үшін

ақпаратжинаудажатады.

Когнитивті сараң (cognitive miser) – энергияны сақтауға және

танымдықжүктеменіазайтуғаұмтылубелгісі,адамныңашықтығыннемесе

суықтығын білгенде, осы әсердің жалпы әсерден үстем болып тұруы.

Әлеуметтік психологтар Сьюзен Фиске мен Шелли Тейлор ғылыми

айналымғаенгізді.

Конформдылық (conformity) – адамның, топтың шынайы немесе

ықтимал қысымы нәтижесі арқылы адамның мінез-құлқы мен пікірінің

өзгеруі.

«Көкөлімэкраны»(BlueScreenofDeath,BlueScreenofDoom,BSoD)–

Microsoft Windows операциялық жүйелеріндегі қауіпті жүйелік қателік

туралыхабарламаатауы.

Краудфандиң (crowdfunding – халықтық қаржыландыру) –

ағылшынның crowd – «тобыр», funding – қаржыландыру сөздерінен

шыққан,басқа адамдардыңнемесе ұйымдардыңбастамасын қолдау үшін

адамдардың өз еркімен өз ақшаларын немесе басқа да ресурстарын

интернетарқылыжинауыныңұжымдыққарым-қатынастүрі.

Куәгер эффектісі (bystander effect) – бейтаныс адамға көмек ұсынуға

ықпалететінжағдайдантуындайтынерекшеліктер.

Қауіпті тежелу (toxic disinhibition) – қолданушылардың интернеттің

көлеңкелі тұстарына, мысалы, зорлық-зомбылықты насихаттайтын

сайттарға кіріп, өзінің дөрекілігін, агрессиясын, жеккөрінішін еркіне

шығаруға құштарлық эффектісі. Қауіпті тежелу адамның тұлға ретінде

өсуінекедергіжасайтынкүмәндіқажеттіліктерінқанағаттандырусезіміне

байланыстыболыпкеледі.

Қолданушы(user)–нақтыфункцияныорындауүшінәрекеттегіжүйені

қолданатынадамнемесеұйым.

Қолсұғушылық (harassment) – адамның жеке өмірінің дербестігін

бұзатын,ыңғайсыздықнемесезиянтигізетінмінез-құлық.Мұндаймінез-

құлықтікелейнемесежанаматілтигізунемесеқоқан-лоқыдан,терісниетті

ескертулерден, дөрекі қалжыңдардан, қалаусыз хаттардан немесе

қоңыраулардан, қорлайтын немесе кемсітетін фотолардан, шошытудан,

біреу туралы өтірік жазудан, қажетсіз сүйкенулерден, арқадан қағудан,

сүюден,шымшудан,соққыдан,физикалықшабуылданнемесесоғанұқсас

әрекеттерденбайқалады.

Лайк(«like»–ұнатамын)–материалға,қолданушыға,фотоғаықыласты

бір нүкте арқылы білдірудің шартты белгісі. ВКонтакте, Facebook,

Одноклассники, YouTube желілерінде, көптеген блогтарда, уеб-

парақшаларда қолданылады. Шошайған саусақ, жүрек үлгілерінде

кездеседі.

Манипуляция(manipulation)–басқаадамдардыңмінез-құлқыннемесе

түсінігін жасырын, алдау және зорлық-зомбылық тактикасы арқылы

өзгертугетырысудыбілдіретінәлеуметтік-психологиялыққұбылыс.

Маңызды атрибуциялық қателік (fundamental attribution error) –

адамдардың басқа адамдардың мінез-құлқын – олардың тұлғалық

ерекшелігімен, өз мінез-құлқын сыртқы жағдайлармен түсіндіруге

бейімдігі.

Мәтінхабарламалар(SMS)– ұялытелефондар көмегіменқысқамәтін

хабарламаларды қабылдау мен жолдауға мүмкіндік беретін технология.

Ағылшынның Short Message Service – «қысқа хабарламалар қызметі»

сөзіненалынған.

Микроблогинг(micro-blogging)–қолданушыларғақысқахабарламалар

жазып,жариялауғамүмкіндікберетінблогингтүрі.Мұндайхабарламаның

әрбірін чатта әркім немесе қолданушы іріктеп алған шектеулі адамдар

тобы оқи алады. Хабарламалар мәтін хабарламалар, жедел хабарламалар,

электронхаттарнемесеуеб-интерфейстүріндежіберілеалады.

Мобилқосымшалар(mobileapp)–смартфондарда,планшеттердежәне

басқа да мобил құрылғыларда жұмыс істеуге арналған бағдарламалық

жасақтамалар. Көптеген мобил қосымшалар құрылғының өзіне

орнатылады немесе оларды қосымшалардың онлайн дүкендерінен ақылы

немесетегінтүрдежүктепалуғаболады.

Модератор(латыншаmoderor–ұстаптұрамын,шектеймін)–қоғамдық

желілікресурстардағы(чаттардағы,форумдардағы,ойындардағы)әкімшіге

қарағандақұқығыаздау,біраққарапайымқолданушығақарағандақұқығы

көпқолданушы.

Нарциссизм (narcissism) –өзін шектен тыс жақсы көру мен өзін-өзі

көтермелей бағалауды білдіретін мінез-құлық ерекшелігі. Көп жағдайда

мұндай бағалау шындыққа сәйкес келмейді. Термин гректің нарцисс

туралы мифінен туындаған. Аңыз бойынша, жас та көркем жігіт судан

өзінің бейнесін көріп, Эхо нимфасының сезімін кері қайтарады. Бұған

жаза ретінде ол өз бейнесіне ғашық болуға бұйырылып, соңында гүлге

айналыпкетеді.Гүлденарциссдепаталыпкетеді.

Невротизм (neuroticism) – жекетұлғаның эмоциялық тұрақсыздығын,

үрейін, өзін төмен санауын, кейде вегетативті бұзылыстарын білдіретін

ерекшеліктері.

Нэтикет(netiquette)–желіэтикеті.Net’setiquetteсөздеріненалынған.

Онлайн (online) – «басқарылатын немесе компьютерге қосылған»

жағдайдыбілдіреді, сондай-ақинтернет арқылығана қолжетімдіболатын

«іс-әрекет», «қызмет» ұғымын да береді (Оксфорд сөздігі). Онлайн

интернетте – қосылып тұрған жағдайды, компьютерлік техникада –

жұмысқаәзірдегенбелгінібілдіреді.

Оффлайн (offline) – интернетте «өшіп тұр» ұғымын, компьютерлік

техникада«ажыратылған»ұғымынберетінбелгі.

Платформа(французша: plateforme; plat –жазық+forme – форма) –

берілгенмүмкіндіктердіпайдаланаотырып,бағдарламалықжасақтаманың

жаңажасалғанбөліктерініскеқосатынкезкелгенорындауортасы.

Праймиң (ағылшынша: to prime – алдын ала кеңес беру – етістігінен

шыққан) – белгілі бір жағдайға немесе соған ұқсас жағдайға қатысты

мәселені мейлінше дәл немесе жылдам шешетін жағдайдың өзі немесе

осындайықпалбастыфакторыболатынметодикалықәдіс.

Протейэффектісі(theProteuseffect)–аватардыңтартымдылығыоның

иесінеқалайықпалететінінзерттеуқұбылысы.ОнығалымдарН.ЙименД.

БейленсонГомердің«Одиссеясындағы»өзкелбетінарыстан,қабан,жылан

немесе ағаш етіп өзгерте алатын теңіз құдайы – Протей құрметіне

«Протейэффектісі»депатады.

Прокси-сервер(ағылшынша:proxy–«өкіл»,«уәкіл»–сөзіненалынған)

– компьютерлік желілерде қолданушы мен мақсатты сервер арасында

делдалрөлінатқаратынаралықсервер.Олқолданушыларғабасқажелілік

қызметтергежанамасауалберіп,соғанжауапалуғамүмкіндікбереді.

Профиль (profile) – қолданушының жеке мәліметтері мен қоршаған

ортасын реттеу жиынтығы. Әлеуметтік желілерде профиль адамның өзі,

қоршағанортасы,қызығушылығыжәнепсихологиялықерекшелігітуралы

мәліметтердіжинастырады.

Ретуиттеу (retweet) – Twitter-дің бір қолданушысының хабарламасын

басқаларға жеткізу. Ретуит жасау үшін жарияланған кез келген туиттің

қасындатұратынарнайыбелгінібасужеткілікті.

Рөлдік ойындар (role-playing games) – ойыншылар бір кейіпкерді

басқарып,оныбелгілібіруақытаралығындадамытыпотыратын,сюжеттік

желісімығымойындар.

Секстиң (sexting, sex+texting сөздерінен шыққан) – бір ұялы

телефоннан екіншісіне сексуалды мазмұндағы хабарламалар немесе

суреттержолдау.2000жылдарбасындатерминретіндекеңінентанылып,

2012жылыМерриам-Уебстерэнциклопедиялықсөздігінеенді.

Симуляциялар (simulations) – шынайы тәжірибені пайдалана отырып,

шынайыөмірережесіменжүрудіталапететін,көпжағдайдаүйретужәне

оқытуүшінпайдаланылатынойындар.

Синхрон чаттар (synchronous chats) – командалар мен жобаларға

арналғантоптықчаттар.Оғанмобилқұрылғылардағыбраузерлерарқылы

ену мүмкін емес. Командалар мен жобаларға арнап құрған кезде чат

автоматтытүрдетоппенүйлесімгекеледі.Қатысушытоптаншықса,чаттан

да да шығып қалады. Синхрон чаттарды қолдану үшін топта кемінде 200

қатысушыболуғатиіс.

Слактивизм (slacktivism) – адамның белгілі бір мәселелерді қолдауда

немесе қандай да бір әлеуметтік проблеманы шешуде өз әрекетіне өзі

«ризаболып»,бірақ осыкөмегініңпрактикалықықпалыаз немесемүлде

жоқ болатынын білдіретін кемсітуші термин. Оны интернет тілінде

«дивандағыбелсенділік»дептеатайды.«Дивандағыбелсенділіктің»басты

нәтижесі – слактивистің қандай да бір мәселені шешуге өзінің қатысы

барынан қанағат табуы. Осылайша, ол шынында да көмекке зәру адамға

емес, өз эгосына қолдау жасайды. Ағылшынның slacker – жалқау және

активизмсөздеріненқұралған.

Смайликтер(ағылшынша:smiley–күлімдеусөзіненшыққан.Ағылшын

тіліндеemoticons терминіқолданылады) – күлімдептұрған адамның бет-

жүзін бейнелейтін графикалық сурет; әдетте екі көз сипатындағы екі

нүктесі және ауыз белгісіндегі қара доғасы бар сары шеңбер арқылы

бейнеленеді.1980жылдарықолданысқаенебастады.

Смартфон (smartphone – ақылды телефон) – қалтадағы жеке

компьютерфункциясыжүктелгенұялытелефон.

Спам (spam) – жарнамалық мазмұны бар корреспонденцияларды оны

алғысы келмейтін адамдарға жаппай жолдау. Спам таратушылар

спамерлердепаталады.

Стратегиялықойындар(strategygames) – стратегиялық ойлауға және

ресурстардыбасқаруғамаңызберетінойындар.

Сілтеме(link)–құжаттынемесеоныңбірбөлігінанықтайтынжазба.

«Тартымдылық гало эффектісі» (attractiveness halo effect) – жеке

ерекшеліктерді қабылдау мәселесінде ортақ әсердің бір нәрсе (құбылыс,

адам, заттар) туралы ықпал ету нәтижесі, когнитивті бұрмалау. Мысалы,

көркем адамдардың ақыл-ой қабілеті жоғары болады деген пікір әлі де

өміршең.

Топтықережелер(groupnorms)–мүшелерініңбасымбөлігіқолдайтын

және белсенді түрде қорғайтын әлеуметтік топтағы ережелер ретінде

қабылданғаннормалар,жүріс-тұрысүлгілері,ойлаужәнебөлісуәдістері.

Топтықполярлану(grouppolarization)–топмүшелерініңбұрыннанбар

ой-ниеті топтағы ішкі қарым-қатынас арқылы күшейе түсіп, ойлау және

шешім қабылдау мәселелерінде сол топтағы ортақ ой мен ұстанымға

бейімделуі.

Тролль (troll) – троллиңмен айналысатын адам. Тролль сөзі

Скандинавия мифологиясындағы адамға дұшпан, тастарға ұқсас тау

рухтарыретіндебейнеленетінтылсымжаратылысатауынанкеліпшығады.

Желіде тролльдеуге (троллиң) әдетте танымал болуға өте мүдделі

қатысушылар да, анықтау мүмкін болмайтын аноним қолданушылар да

бейімкеледі.

Троллиң (trolling) – ағылшын тілінен тікелей аударғанда trolling сөзі

«балықтыжылтылдақпенұстау»мағынасынбереді.Жалпықолданыстабұл

сөз интернет-әрекеттестіктің этикалық ережелерін бұзу жолымен даулы

жағдайтудыруүшінарандататынхабарламаларжазуәдетінбілдіреді.

Туит (ағылшынша: to tweet – шиқылдау, шықылықтау) – Twitter

микроблогындағыжазбалар.Ол140символданаспауғатиіс.

Тұлғааралық тартымдылық (interpersonal attraction) – бауыр басу,

достық сезім, іш тарту немесе махаббат сезімінің пайда болуына жол

ашатын тұрақты оң сезімдер нәтижесінде пайда болатын басқа адамды

қабылдаумеханизмі.

Уақытша ойындар (casual games) – шағын сюжетті немесе мүлде

сюжетсіз,кездейсоқойыншыларойнайтынқысқаойындар.

Уеб-браузер (web browser) – уеб-сайттарды қарауға, уеб-құжаттардың,

компьютерлікфайлдардыңжәнеолардыңкаталогтарыныңмазмұнын;уеб-

қосымшалардыбасқаруғаарналғанқолданбалыбағдарламалықжасақтама.

Уеб-сайт (ағылшынша: website: web – тор, желі және site – орын

сөздеріненалынған,тікелейаударғанда–желідегіорын,бөлік,сегмент)–

бір-бірімен логикалық түрде байланысқан бір немесе бірнеше уеб-

парақша.

Уикипедия(Wikipedia)–еркінмазмұнды,жалпығақолжетімді,көптілді,

әмбебап интернет-энциклопедия. Wiki сөзі гавай тілінде «жылдам» деген

ұғымды береді, оған encyclopedia сөзінің соңғы бөлігі қосарланған. Бұл

желілік энциклопедияны 2001 жылдың қаңтарында Джимми Уейлс пен

Ларри Сенгер іске қосты. Қазір сайтқа «Уикимедиа қоры» америкалық

коммерциялық емес ұйымы иелік етеді. Оның 37 аймақтық өкілдігі бар.

2018 жылдың ортасына қарай Уикипедияда 301 тілдегі мәлімет

жинастырылды, 40 миллионнан астам мақала жинастырылды.

Уикипедияныңқазақтіліндегібөлімі2002жылданберіжұмысістепкеледі.

Онда223мыңғажуықмақалаүшәліпби(кириллица,төтежазужәнелатын

жазуы)негізіндеорналастырылған.

«Ұмытболу құқығы»(the «Right to Be Forgotten») – адамдарға белгілі

біржағдайдаөздеріжайлымәліметтердіжойыпжіберугеберілетінқұқық.

Үйлесімсіз пікірталас форумы (asynchronovs discussion forum) –

қатысушылартақырыпбастап,бір-бірінежауапжазатын,басқалардыңда

жазғанын оқитын, талқылауға күн мен түннің кез келген уақытында

қосылуғаболатынфорум.

«Үлкенбестік»тұлғалыққасиеттері(«BigFive»рersonalitytraits)–адам

тұлғасының диспозициялық үлгісі. Г.Олпорт, Г.Айзенк, Р.Кеттел бастаған

зерттеу бағытын жалғастырады. Бұл кесте бойынша адамның

экстраверсия, тәжірибеге ашықтық, жағымдылық, адалдық және

невротизмсияқтықасиеттеріқарастырылады.

Флеш-моб(ағылшынтіліндегіflash–сәт,mob–топ,сөзбе-сөзаударғанда

«бірсәттіктоп»сөзіненшыққан)–топадамныңқоғамдықорындарғабір

мезеттежиналып,алдыналакелісілгеніс-қимылдыбірдейістеп,тарапкете

беретін жоспарланған топтық акциясы. 2002 жылдың қазан айында

әлеуметтанушы Ховард Рейнгольдтің «Ақылды тобыр: келесі әлеуметтік

төңкеріс»кітабыныңжарықкөруіненбастауалдыделінеді.

Форум (латынша: forum – мазар есігі, сауда алаңы, орталық алаң) –

интернетқолданушыларыарасындабірнемесебірнешетақырыпбойынша

әңгімелесугеарналғанплатформа.

Фрустрация (латынша: frustratio – алдау, сәтсіздік, босқа күту, ойға

алғаннәрсеніңсәтсіздігі)–қолдабармүмкіндіктіңқалауменсәйкеспейтін

жағдайы немесе шынайы немесе болжалды түрлі қажеттіліктерді

қанағаттандырудың мүмкін еместігінен туындайтын психикалық жағдай.

Мұндайжағдайдыбелгілібірдәрежедежарақаттаушыдепқарастыруғада

болады.

Хештег(ағылшынша:hash–торбелгісі+tag–белгісөздеріненшыққан)

– микроблогтар мен әлеуметтік желілерде қолданылатын кілтсөздер

немесе хабарламаның бірнеше сөзі, тегтер (белгілер). Олар тақырып

немесе мазмұн бойынша хабарламаларды іздеуді жеңілдетеді. Тор

белгісінен басталып жазылады. Жарнама өнімдерінде, саяси акцияларда

жәнеарт-таныстырылымдардакеңіненқолданылады.

Чат(ағылшынша:chatter – сөйлеу,әңгімеайту сөзіненалынған) –дәл

қазіргі уақыт режимінде компьютерлік желі арқылы хабарлама алмасу

құралы, сондай-ақ осындай әңгімелесу үлгісін ұйымдастыруға мүмкіндік

беретінбағдарламалықжасақтама.

Шиеленісті жағдай (the collapsing context) – адамдар әлеуметтік

контекскесайболуүшінөзарашектеуліәрекеттестікмәселесіндеөзмінезі

ментаныстырылымынреттеугетуракелетінжағдай.Негізінен,бұлтермин

интернет аудиториясына қатысты пайдаланылады. Мұндай жағдайда

«оңды» әсерді басқаруды кәдімгідей қиындататын бірнеше аудитория

өзарабірігіпкетеді.

Шым-шытырық ойындар (adventure games) – қарқыны баяу, зерттеу

бағыты басым, проблемалар шешу элементі және күшті сюжеттік желісі

баройындар.

Цифрлық аборигендер (digital natives) – америкалық жазушы Марк

Пренскиұсынғантермин.Олцифрлықреволюцияданкейінөміргекеліп,

ақпараттың бәрін цифрлық арналар арқылы алуға дағдыланған адамдар

буынынбілдіреді.

Цифрлық иммигранттар (digital immigrants) – Пренскидің жіктеуі

бойынша, цифрлық революцияға дейін өмірге келген буын. Пренски

цифрлық аборигендер мен цифрлық иммигранттар арасында шекараны

шамамен1980жылдепбелгіледі.

Экшнойындар(actiongames)–кедергілерденөтуүшінжылдамәрекет,

жылдамрефлексжәнедәлдіктіталапететінойындар.

Электрон пошта (e-mail – electronic mail) – компьютерлік желі

қолданушылары арасында электрон хабарламаларды («хат», «электрон

хат»немесе«хабарлама»)қайтажолдаунемесеалуғаарналғантехнология

жәнеқызмет.

Эмпатия(empathy)–басқаадамныңэмоциясынбөлісеалуқабілеті.



Big Data – технологиялық мүмкіндіктердің пайда болуымен

мәліметтердіңзоркөлемінталдауғабайланыстыәлеуметтік-экономикалық

құбылыс.«Nature»журналыныңредакторыКлиффорЛинч2008жылдың3

қарашасындажазғанмақаласыарқылыосытерминқолданысқаенді.

CMC (computer-mediated communication – компьютерлік-балама

коммуникация) – адамдар арасында екі немесе одан да көп электрон

құрылғы көмегімен жүргізілетін кез келген әңгімелесу түрі. Әдетте бұл

терминкомпьютерлікқұрылғыларғатәнәңгімелесутерминдерін(электрон

пошталар,чаттар,интернет-форумдар,әлеуметтікжелілер,т.с.с)қамтиды.

Emoji (эмодзи) – Жапониядан бастау алған, кешірім сұрау үшін басы

жергежеткеншеиілусияқтыжапонмәдениетінетәнэмоцияларүстелген

әралуансмайликтер.

Facebook – 2004 жылы Гарвард университетінің студенті Марк

Цукерберг пен оның бөлмелес достары Эдуардо Саверин, Дастин

Московиц, Крис Хьюз негізінсалған іріәлеуметтік желі жәнекомпания.

Алғашқыдауеб-сайтThefacebookдепаталды,оныГарвардуниверситетінің

студенттері ғана пайдаланды. 2006 жылдың қыркүйек айынан ол

интернеттің электрон поштасы бар, жасы 16-ға толған кез келген

қолданушысынақолжетімдіболды.

Google – 1996 жылдың қаңтар айында Стенфорд университетінің

студенттері Ларри Пейдж бен Сергей Брин ғылыми-зерттеу жобасы

ретінде бастаған іздеу жүйесі. Қарапайым іздеу жүйелері іздестірілген

терминдердің парақтарда неше рет көрсетілетініне орай іздеу нәтижесін

беретін болса, Пейдж бен Брин сайттар арасындағы қатынастарды

талдайтын жақсы жүйені іске асыруға тырысты. Қазір Google –

интернеттегііздеуге,кеңістіктегіесептеугежәнежарнаматехнологиясына

инвестиция құятын Alphabet холдингінің құрамындағы америкалық

трансұлттықкөпшіліккеарналғанкорпорация.

GDSS–топтықшешімдердіқолдаужүйесі.

Instagram – әлеуметтік желі элементтері бар, фотолар мен видеолар

түсіріп,онысүзгіденөткізуге,олардыөзқызметіменбасқадаәлеуметтік

желілер арқылы таратуға мүмкіндік беретін, фото мен видеожазбалар

алмасуғаарналған қосымша.КевинСистром менМайкКригер өздерінің

Burbn деп аталатын жобасын мобил суреттерге ауыстыру арқылы осы

қосымшаны жарыққа шығарды. Алғаш рет қосымша Apple

компаниясының App Store қосымшасының дүкенінде 2010 жылдың 6

қазанында пайда болды. 2012 жылы сәуір айында Facebook компаниясы

Instagram-ды300миллиондолларғасатыпалды.

LinkedIn – Рид Хоффман 2002 жылдың желтоқсанында құрған, 2003

жылдың қаңтарында қолданысқа енген, іскерлік байланыс іздеу мен

қалыптастыруға арналған әлеуметтік желі. 500 миллионға жуық

қолданушысы бар. Әлемнің 24 тілінде бизнестің 150 саласы бойынша

қолданылады. 2016 жылы Microsoft компаниясы сайтты 26,2 миллиард

долларғасатыпалды.

MUD (Multi User Dungeon, Dimension немесе Domain) – рөлдік

ойындардың, hack-and-slash-тің, interactive fiction-ның элементтері және

міндетті түрде бірнеше арнаға бөлінген чаты бар, көп қолданушыға

арналғанмәтіндіккомпьютерлікойын.

MMORPG (Massively multiplayer online role-playing game) – көп

қолданушыға арналған онлайн-рөлдік ойындар. Мұнда рөлдік ойындар

жанрыбұқаралықонлайн-ойындаржанрыменбітеқайнасыпкетеді.

MOOCs(Massiveopenonlinecourses)–бұқаралықашықонлайн-курстар,

әлемнің түкпір-түкпіріндегі тақырыпқа және курстан өту үшін тіркелуге

қызығушылығыбаркөпадамғаұсынылатынтегінонлайн-курстар.

MySpace(ағылшынша: «менің кеңістігім» мағынасын беретін тіркестен

алынған) – 2003 жылдың тамыз айынан бері жұмыс істеп келе жатқан

халықаралық әлеуметтік желі. Бұл сайт – қызығушылықтар бойынша

қоғамдастық, жеке профиль құруға, блог жүргізуге, фото және

видеоконтент орналастыруға, сондай-ақ танымал орындаушылардың

аудиотректерін тыңдауға мүмкіндік беретін желілік қоғамдастықтар мен

блог-платформалар алаңы. Штаб-пәтері Беверли-Хиллзде (Калифорния,

АҚШ)орналасқан.

Netpal–«internetpalmares»сөздерінен қысқартылыпалынғантермин,

интернетқолданушыларыдегенмағынабереді.

Pacman – Жапонияның Namco компаниясы 1980 жылы жарыққа

шығарғанаркадтықвидеоойын.

SIDE теориясы (The social identity model of deindividuation effects) –

«деиндивидуация нәтижесіндегі әлеуметтік сәйкестік үлгісі». Бұл теория

адамдардың өзін онлайн-топтар арқылы тануға мәжбүрлейтін, солардың

қағидаларына сәйкес келіп, мүшелердің бір-бірімен ұқсастығын асыра

бағалайтынкейбіререкшеліктерінтүсіндіругекөмектеседі.

Skype – пирингтік желілер технологиясын, сондай-ақ ұялы және

стационар телефондарға қоңырау шалудың ақылы қызметін опционды

түрдеқолданаотырып,компьютерлерарасындаинтернетарқылымәтіндік,

дауыстық және видеобайланыстарды қамтамасыз ететін, жабық кодты

тегін бағдарламалық жасақтама. Skype Technologies компаниясын 2003

жылыН.ЗенстремменЯ.Фриисқұрды.

Snapchat (ағылшынша: snap – жылдам фото) – фото мен видео қоса

отырып хабарлама алмасуға арналған мобил қосымша. Стенфорд

университетіндеоқыпжүргендеЭванШпигель,БоббиМөрфижәнеРеджи

Браун жасап шығарған. Қосымшаның басты концепциясы – жіберілген

суреттерменхабарламаларалушығаазуақытқанакөрінедіде,әріқарай

мүлдежоғалыпкетеді.

SecondLife–әлеуметтікжеліэлементтерібарүшөлшемдівиртуаләлем.

1 миллионнан астам белсенді қолданушысы бар. Оны 2003 жылы Linden

Labкомпаниясыжасап,қолданысқаенгізді.

Twitter – микроблогтарға арналған әлеуметтік желі. Онда

қолданушылар белгісі 140-тан аспайтын хабарламаларды жолдай алады.

Дегенменоларбасқадаақпараткөздерінқосаалады.Оларөзініңбарлық

мәтін хабарламаларын көретін және өзіне қатты ұнаған хабарламаларды

«ретуиттейтін» мүдделестерін – негізінен, достарын көбейте береді.

Twitter-ді 2006 жылы Джек Дорси құрды. Бұл желінің иесі – Twitter.Inc

компаниясы. Бас кеңсесі Сан-Франциско қаласында (АҚШ, Калифорния

штаты)орналасқан.

TCP/IP–таратылымдыбасқарупротоколы/интернет-протокол

URL(UniformResourceLocator)–ресурстыңбіртектілокаторы(орналасу

орнынанықтаушы).

Usenet (user network сөздерінен алынған) – әңгімелесу мен файлдар

жариялауға арналған компьютерлік желі. Ол қолданушылар хабарлама

жібере алатын жаңалық топтарынан тұрады. Хабарламалар бір-бірімен

жаңалықалмасатынсерверлердесақталады.

Yahoo! – 1994 жылдың қаңтарында Стенфорд университетінің

аспиранттарыДавидФиломенДжерриЯнгашқануеб-сайт.Олалғашқыда

«Бүкіләлемдік тордағы Джерридің жолбасшысы» деп аталып, басқа

сайттардыңкаталогыіспеттіболды.Солжылдыңсәуірайындасайтатауы

Yahoo! болып өзгерді. Бүгінде ол – танымалдығы жағынан екінші іздеу

жүйесі бар, бірнеше қызметті қатар ұсынатын әлеуетті компания. 2017

жылдың 13 маусымында Yahoo! компаниясы Verizon Communications

компаниясынасатылды.

YouTube (ағылшынша: you – сен, tube – құбыр сөздерінен шыққан) –

қолданушыларға видеоны сақтау, жеткізу және көрсету қызметін

ұсынатын видеохостинг сайты. 2005 жылдың ақпанында Сан-Бруно

(Калифорния, АҚШ) қаласындағы PayPal компаниясының бұрынғы үш

қызметкері құрды. Олар жіберілетін аса көлемді емес мәліметтегі

жазбаның салыстырмалы түрде жақсы сапасын алуға мүмкіндік беретін

Flash Video технологиясын пайдаланды. 2006 жылдың қараша айында

GoogleкомпаниясыYouTube-ті1,65миллиарддолларғасатыпалды.

Vine – 6 секундтық видеороликтер жасауға мүмкіндік беретін мобил

қосымша.Twitterкопаниясыоны2012жылдыңқазанайындасатыпалып,

2013жылдың24қазанынанбастапжұртшылықигілігінеұсынды.

Wi-Fi (Wireless Fidelity – сымсыз дәлдік) – IEEE 802.11 стандарттары

негізіндегіқұрылғылардыңсымсызжергіліктіжеліліктехнологиясы.Wi-Fi

логотипіWi-FiAllianceкомпаниясыныңсаудабелгісіболыпсаналады.Ол

ISMлицензиясызжиілікдиапазонында(2102-2480МГц)жұмысістейді.

www(WorldWideWeb)–алғашқыинтернет-орта,біріншіуеб-браузер.

Оны1990жылыТимБернерс-ЛиЕуропалықядролықзерттеулержөніндегі

ұйымның жобасы аясында жасап шығарды. Браузер алғаш NeXTSTEP

платформасында жұмыс істеді, Mac OS X жүйесіне арналған Apple-дің

InterfaceBuilderқосымшасыныңкөмегіменжасалды.

Web2.0–желілікөзараәрекеттестіктіесептеужолыменмейліншекөп

адам қолданған сайын жақсара түсетін жүйелерді жобалау әдісі. Оның

бастыерекшелігі–ақпараттықматериалдардыкөбейтуменбірнешерет

салыстыру үшін қолданушыларды тарту принципі. Web 2.0 термині

қолданушылардың өздері белсенді түрде дамытатын және жақсартатын

жобалар мен қызметтер (блогтар, уики-жобалар, әлеуметтік желілер, т.б)

дегендібілдіреді.

ҚРБІЛІМЖӘНЕҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫБОЙЫНШААУДАРЫЛДЫ

ПАТРИСИЯУОЛЛЕЙС

ИНТЕРНЕТПСИХОЛОГИЯСЫ

2-басылым

Редакторы–С.Сыбанбай

Корректоры–Н.Досболова

Дизайнынәзірлегенжәнебеттеген–Ф.Қапезова

Басуға12.11.2018ж.қолқойылды.Офсеттікбасылым.

Қаріптүрі«DTPetersburgUnicode».

Пішімі70х100/16.Көлемі22,25б.т.

Таралымы10000дана.

Тапсырыс№