«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

INTELLECTUAL

PROPERTY LAW

ІІ

Fifth Edition

L. BENTLY, B. SHERMAN, D. GANGJEE,

AND

P. JOHNSON

Нұр-Сұлтан

2020

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

ІІ

Бесінші басылым

Л. БЕНТЛИ, Б. ШЕРМАН, Д. ГАНЖИ

ЖӘНЕ

Ф. ДЖОНСОН

Бентли Л., Шерман Б., Ганжи Д., Джонсон П.

Интеллектуалдық меншік құқығы. ІІ том.

– Алматы: Ұлттық аударма бюросы. – 2020. – 568 бет.

ISBN 978-601-7621-05-6

Интеллектуалдық меншік құқығы – құқықтың осы саласын мейлінше толық қамтитын елеулі

еңбек. Кітапта авторлық құқық, патент, тауар белгісі, дизайн және өнеркәсіп үлгісі, жосықсыз бәсеке

мен құпия мәлімет тақырыптары жан-жақты зерделенеді. Оқулықта ағылшын-саксон құқығы (ор-

тақ құқық) мен Еуропалық одаққа мүше көптеген елдерге тән роман-герман құқықтық жүйесіндегі

интеллектуалдық меншік құқығын реттеудің басты принциптері талқыланады, құқық қорғау ұйым-

дарының қызметі жан-жақты сараланады. Сондай-ақ авторлар Еуропа сотында, Еуропалық одаққа

мүше елдердің ұлттық сотында, прецеденттік құқыққа негізделген АҚШ, Ұлыбритания соттарында

қаралған істерді салыстыра сараптап, сот шешімдеріне құқықтық тұрғыдан баға береді.

Бұл кітап болашақ құқықтанушыларға ғана емес, жалпы интеллектуалдық меншік құқығы сала-

сына қызығушылық танытатын оқырманға арналған.

ӘОЖ 342

КБЖ 67.400.7

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 342

КБЖ 67.400.7

И 73

Бас редактор Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша философия

докторы (PhD)

Аудармашылар Тәңірбергенова Л.Т.

Сәдуақас Ж.

Кенжебаев О.

Ғылыми редакторлар

Ергөбек Ш.Қ.,

заң ғылымдарының кандидаты,

қауымдастырылған профессор

Құсайынқызы А.M., LLM

Әдеби редакторлар

Өмірбек Д.,

Икрамова Б.,

Дәулетбаева Б.

Жауапты шығарушы Төлімбет Б.

Пікір жазған

Сәрсембаев М.А.,

заң ғылымдарының докторы,

профессор

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ заң факультеті

азаматтық құқық және азаматтық іс жүргізу, еңбек

құқығы кафедрасында ғылыми талқылаудан өтті.

ISBN 978-601-7621-05-6 (2 том)

ISBN 978-601-7621-03-2 (жалпы)

Intellectual Property Law, Fifth Edition was originally published in English in 2018. This translation is

published by arrangement with Oxford University Press. THE PUBLIC FOUNDATION «Ұлттық аударма

бюросы» («ULTTYK AUDARMA BUROSY») is responsible for this translation from the original work

and Oxford University Press shall have no liability for any errors, omissions or inaccuracies or ambiguities

in such translation or for any losses caused by reliance thereon.

И 73

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

Кітапты баспаға әзірлеген:

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең да-

мыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық-

тыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ор-

даларының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

МАЗМҰНЫ

АЛҒЫС СӨЗ 11

ОСЫ БАСЫЛЫМНЫҢ ЖАҢАЛЫҒЫ 12

14-ТАРАУ. ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

1. КІРІСПЕ 13

2. ҰЛЫБРИТАНИЯ ПАТЕНТ ЖҮЙЕСІНІҢ 1977 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ ТАРИХЫ 14

3. ПАТЕНТКЕ НЕГІЗДЕМЕ 16

4. ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ-НОРМАТИВТІК БАЗА 18

15-ТАРАУ. ПАТЕНТ СИПАТЫ

1. КІРІСПЕ 47

2. ПАТЕНТ ТҮРЛЕРІ 47

3. ПАТЕНТТІ ДАЙЫНДАУ 50

4. ПАТЕНТ МАЗМҰНЫ 51

16-ТАРАУ. ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

1. КІРІСПЕ 62

2. АЛДЫН АЛА ҚАРАСТЫРУ 62

3. ПАТЕНТКЕ ӨТІНІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 67

4. ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ 70

5. ПАТЕНТКЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ 80

6. РЕФОРМА 83

17-ТАРАУ. ПАТЕНТТЕЛЕТІН ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ

1. КІРІСПЕ 87

2. ПАТЕНТТЕЛЕТІН ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ 87

3. ИНДУСТРИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫС 89

4. МЕДИЦИНАЛЫҚ ЖӘНЕ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ЕМДЕУ ӘДІСТЕРІ 94

5. ПАТЕНТТІК ҚОРҒАУДАН АЛЫНЫП ТАСТАЛҒАН ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ 105

6. 1(2)-БӨЛІМ/52(2)-БАП БОЙЫНША ӨНЕРТАБЫС ПАТЕНТТІК ҚОРҒАУДАН

АЛЫНЫП ТАСТАЛҒАН БА? 107

7. АЙРЫҚША ҚОЛДАНЫСТАР 127

8. БИОЛОГИЯЛЫҚ ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІЛЕРІ 160

9. АМОРАЛЬДЫ ӨНЕРТАБЫСТАР 181

18-ТАРАУ. ЖАҢАШЫЛДЫҚ

1. КІРІСПЕ 198

2. ӨНЕРТАБЫС ДЕГЕНІМІЗ НЕ? 200

3. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚАНДАЙ АҚПАРАТ ЖАРИЯ БОЛДЫ? 200

4. ӨНЕРТАБЫС ЖАҢАШЫЛ МА? 206

5. ЕСКІШЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЕСКІ НӘРСЕНІҢ ЖАҢА АРТЫҚШЫЛЫҒЫН АШУ 216

19-ТАРАУ. ӨНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

1. КІРІСПЕ 228

2. ӨНЕРТАБЫСТЫҢ ТАПТАУРЫН ЕМЕСТІГІН АНЫҚТАУ 230

3. САЛАҒА МАМАНДАНҒАН АДАМ 234

4. «ӨНЕРТАБЫС» ДЕГЕНІМІЗ НЕ? 238

5. ӨНЕРТАБЫС «ТАПТАУРЫН» БА? 241

20-ТАРАУ. ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

1. КІРІСПЕ 253

2. ЖЕТКІЛІКТІ ЖАРИЯ ЕТУ 253

3. ӨНЕРТАБЫС ФОРМУЛАСЫ 264

4. ОРЫНСЫЗ ТҮЗЕТУЛЕР 270

21-ТАРАУ. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

1. КІРІСПЕ 276

2. ПАТЕНТ АЛУҒА ҚҰҚЫЛЫ БОЛУ 276

3. ПАТЕНТ АЛУҒА КІМНІҢ ҚҰҚЫЛЫ ЕКЕНІН АНЫҚТАУ 280

22-ТАРАУ. ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

1. КІРІСПЕ 294

2. ҚҰҚЫҚ БҰЗУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІ 295

3. ҚОРҒАУ КӨЛЕМІ 316

4. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ АЙЫПТАРДАН ҚОРҒАНУ ШАРАЛАРЫ 331

23-ТАРАУ. ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

1. КІРІСПЕ 340

2. ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ АМАЛДАРЫ 341

3. ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ШЕКТЕУЛЕР:

БӘСЕКЕГЕ ҚАРСЫ ӘРЕКЕТ 349

4. ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАМАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ШЕКТЕУЛЕР:

МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР 352

5. ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӨТЕМАҚЫСЫ 360

МАЗМҰНЫ

24-ТАРАУ. ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

1. КІРІСПЕ 368

2. ӨСІМДІК СҰРЫПТАРЫ 368

3. ҚОСЫМША ҚОРҒАУ СЕРТИФИКАТТАРЫ 380

ІІI БӨЛІМ. ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ 389

1. КІРІСПЕ 389

2. ДИЗАЙНДАРДЫ ҚОРҒАУДЫҢ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫ 391

3. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ТАРИХЫ 393

4. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИКЕМДІЛІК 394

5. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ РЕФОРМА: 2014 ЖЫЛҒЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ

МЕНШІК ТУРАЛЫ ЗАҢ 397

6. ТАЛҚЫЛАУ ЖОСПАРЫ 399

7. ТҰЖЫРЫМДАМАҒА ҚАТЫСТЫ ЕСКЕРТУ 400

25-ТАРАУ. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ЖӘНЕ ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТА ДИЗАЙНДЫ

ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

1. КІРІСПЕ 401

2. ТІРКЕУ ТУРАЛЫ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ 401

3. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕУГЕ ӨТІНІМ БЕРУ 403

4. ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІК

ВЕДОМСТВОСЫНА ТІРКЕУГЕ ӨТІНІМ БЕРУ 408

5. ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ 413

6. ҚАНДАЙ ЖОЛДЫ ТАҢДАУ КЕРЕК? 415

26-ТАРАУ. ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ:

ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

1. ҚОРҒАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР 416

2. ДИЗАЙН ДЕГЕНІМІЗ НЕ? 418

3. АЙРЫҚША ЖАҒДАЙЛАР: ДИЗАЙН САНАЛМАЙТЫН НЫСАНДАР 429

27-ТАРАУ. ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ:

ДИЗАЙННЫҢ ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ, ДАРА СИПАТЫ ЖӘНЕ

САЛЫСТЫРМАЛЫ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

1. КІРІСПЕ 437

2. ДИЗАЙННЫҢ ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ 437

3. ДАРА СИПАТ 455

4. ЖАРАМСЫЗДЫҚТЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ 463

МАЗМҰНЫ

28-ТАРАУ. ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ

ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ: БІРІККЕН КОРОЛЬДІК ПЕН ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛГЕН

ДИЗАЙН ЖӘНЕ ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙНДАР

1. БАСТАПҚЫ ҚҰҚЫҚ 469

2. ТАБЫСТАУ МЕН ЛИЦЕНЗИЯЛАР 473

3. МЕРЗІМІ 475

4. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ 476

5. ЕРЕЖЕДЕН ТЫС ЖАҒДАЙЛАР МЕН ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ 483

29-ТАРАУ. ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН ҚОРҒАУ

1. КІРІСПЕ 495

2. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ДИЗАЙНДАҒЫ ӘРЕКЕТ АЯСЫ 496

3. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ШЕКТЕУЛЕР 500

4. 52-БӨЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ КҮШІНІҢ ЖОЙЫЛУЫ 504

30-ТАРАУ. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

1. КІРІСПЕ 507

2. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ӘРЕКЕТ АЯСЫ 508

3. МЕНШІК ИЕЛІГІ 526

4. ӘРЕКЕТ МЕРЗІМІ 527

5. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ 527

6. ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ: ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ МЕН

АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ АРАҚАТЫНАСЫ 532

7. СИНТЕЗ 533

8. ЖАРТЫЛАЙ ӨТКІЗГІШ ТОПОНОМИЯЛАР 537

ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ 539

СУРЕТТЕР ТІЗІМІ 563

ПАЙДАЛЫ УЕБ-САЙТТАР ТІЗІМІ 564

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП 539

АЛҒЫС СӨЗ

Кітаптың бесінші басылымын жазу барысында біраз жанға қарыздар бо-

лып қалдық. Атап айтқанда, Анна Кретович пен Хамиш Макдональдке зерт-

теуге қосқан құнды үлесі үшін алғысымызды білдіреміз. Сондай-ақ Кристина

Анджелопулос, Кэрол Бэллард, Грэм Динвуди және Джонатан Гриффитске

қолдан келген көмектерін аямай, еңбекке атсалысқаны үшін борыштармыз.

Оксфорд университеті баспасының қызметкерлеріне, әсіресе Том Янг мырзаға

жәрдемі мен төзімділігі, ал Фиона Татхэмге тамаша редактурасы үшін алғысы-

мыз зор. Сонымен қатар рұқсат берген және түрлі суреттерді қолдануға рұқ-

сат алуға көмектескен Марк Хашеми, Гаэнор Мур, Питер О'Бирн және Джон

Сварбрикке зор ілтипатымызды білдіргіміз келеді. Сондай-ақ әр кез шыдамды-

лық танытып, үнемі қолдау көрсеткені үшін Эллисон Фиш, Джоанна Гибсон,

Клэр Миллиган мен Никита Судке шын жүректен алғыс айтамыз.

ОСЫ БАСЫЛЫМНЫҢ ЖАҢАЛЫҒЫ

 Интеллектуалдық меншік құқығына Брекситтің салдары туралы соңғы

талдаулар.

 Ұлыбританияның ТВ форматтарға қатысты жаңа прецеденттік құқығы, ағымдағы

оқиғаларды хабарлау кезіндегі адал пайдалану Actavis v. Eli Lilly, Starbucks және

Trunki істері бойынша Жоғары сот шешімдері.

 Еуропа сотының (CJEU) соңғы прецеденттік құқығы, соның ішінде жалпы жұрт

назарына жеткізу (GS Media, Filmspeler, and Pirate Bay), әсіресе оның аралық фор-

малары назарға алынды.

 Марракеш шартын ықшамдау және жүзеге асыру туралы ЕО жаңа заңнамасы

қамтылды.

 Еуропалық тауар белгілерінің режимі, біріккен ЕО тауар белгілерінің регламенті,

Коммерциялық құпия директивасы және 2017 жылғы интеллектуалдық меншік

(негізсіз қатерлер) туралы заң секілді бірқатар соңғы заңнамалық өзгерістер қо-

сылды.

 Бірыңғай патент пен Бірыңғай патент сотына байланысты соңғы өзгерістермен

толықтырылды.

 ЕО авторлық құқық жиынтығындағы соңғы ұсынылған өзгерістерге, атап айт-

қанда, жаңа қорғау шараларына, баспасөз баспагерлері құқығына және онлайн

платформалардың жауапкершілігіне жалпылама шолу жасалды.

 Жеке мәліметті теріс пайдалану туралы жаңа тарау қосылды.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

1. Кіріспе

2. Британиялық патент жүйесінің

1977 жылға дейінгі тарихы

3. Патентке негіздеме

4. Қолданыстағы құқықтық-нормативтік база

1. КІРІСПЕ

Патент дегеніміз – техникалық деңгей туралы мәліметті жария еткені үшін

берілетін шектеулі монополия. Осынау Фауст ымырасына сәйкес, өтінім беру-

ші өнертабыстың техника деңгейі туралы мәліметті «салаға маманданған адам»

қолдана алатындай (онымен жұмыс істей алатындай) мөлшерде жария етуге

тиіс.

Ал оның есесіне мемлекет (патент беруші уәкілетті орган) өтінім берушіге

патенттелген өнертабыстың пайдалану барысын бақылауға 20 жылға айрықша

құқық береді. 20 жылға ғана созылатын патентті қорғау мерзімі авторлық құ-

қық немесе тауар белгісін қорғау мерзімдеріндей ұзақ болмағанымен, патент-

ті қорғайтын құқық анағұрлым ауқымды. Патент иеленушіге берілетін мұндай

құқықтар патенттелген өнертабысты коммерциялық пайдаланудың көптеген

қырларын қамтиды. Бұған қоса, жауапкер патенттелген өнертабыстан көшір-

ген-көшірмегеніне қарамастан, құқықбұзушылық тіркеле береді. Бір жағынан,

өтінім беруші күрделі тіркеу процесінің талаптарын орындағанда ғана патент

берілетіндіктен, патент монополиясы соның өтемі саналады. Туындыны жасаған

сәтте автоматты түрде пайда болатын авторлық құқықтан патенттің айырмашы-

лығы – патент өтінім беруші тіркеу талаптарын орындағаннан кейін ғана беріле-

ді. Патентті беру процесі біреулер ойлағандай соншалықты ауыр болмағанмен,

патенттелген өнертабыс түрлеріне, берілген монополия ауқымына, патенттегі

жария етілген мәліметтің сипатына қарай бірқатар шектеулер мен қорғау амал-

дары белгіленеді. Демек, патентті тіркеуді жай ғана патент берудің алғышарты

дегеннен гөрі, осы саладағы мақсаттарды жүзеге асыратын және орындалатын

процесс ретінде қараған дұрыс.

Біріккен Корольдікте патент беретін екі орган бар. Бұл екі органның алғашқы-

сы және ең көнесі – Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы

(UK IPO, 2007 жылғы 2 сәуірге дейін «Ұлыбританияның патент министрлігі» деп

аталды).

Интеллектуалдық меншік ведомствосы берген патент тек Ұлыбритания-

ның аумағында ғана жарамды. Демек, дәл сол өнімге Ирландияда немесе

Бұл – қарастырылып отырған өнертабысты қолдануға лайықты білімі мен қажетті машығы бар

шартты тұлға.

Заңда әлі патент ведомствосы деп аталады: Patents and Designs Act 1907, s. 62.

ПАТЕНТ

Германияда патент алынса, бұл британиялық орган берген патентті бұзу болып

саналмайды. 1978 жылғы 1 маусымнан бастап Еуропа патент ведомствосына

(EPO) өтінім беру арқылы Біріккен Корольдіктегі өнертабысты да қорғайтын па-

тент алу мүмкіндігі пайда болды. Еуропалық патент ведомствосы ұлттық патент-

тер жиынтығын беретінін атап өткен жөн. Басқаша айтқанда, Еуропалық патент

ведомствосы Бірыңғай панеуропалық патенттен (ЕО одақ аумағында күші бар)

гөрі, бірнеше ұлттық патенттер жиынтығын ұсынады. Бұл екі орган беретін па-

тенттерде аздаған айырмашылығы болғанмен, Еуропалық патент ведомствосы

беретін патенттің күші БК Интеллектуалдық меншік ведомствосы беретін патент

күшімен тең. Келешекте патенттің тағы бір түрін енгізу жоспарланып отыр: ол

«Бірыңғай Еуропалық патент» деп аталады. Ол Еуропаның барлығында болмаса

да, басым көпшілігінде жарамды болмақ.

Патентке өтінімді Біріккен Корольдік Интеллектуалдық меншік ведомствосы-

на да, Еуропа патент ведомствосына да тікелей беруге болады. Сондай-ақ атал-

ған ведомстволарға Патенттік кооперация шартына (PCT) сәйкес халықаралық

өтінім беруге болады. Бүгінгі таңда патентке өтінім берушілер Біріккен Король-

дік Интеллектуалдық меншік ведомствосына қарағанда, Еуропалық патент кон-

венциясына көбірек жүгінеді. Бұдан «Ұлттық патент ведомствосы ендігі жерде

қажет пе?» деген сұрақ туады.

Қазіргі кезде Ұлыбританияда патент алудың екі

жолы болғанмен, екі түрлі (өзара байланысты) құқықтық режим қалыптасып

отырғанын да ескерген жөн. Олар 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы-

на және осы Еуропалық патент конвенциясының 1973 жылғы нұсқасының негі-

зінде қабылданған Патент туралы 1977 жылғы заңға негізделген. Сонымен қатар

патент дауын қарайтын екі түрлі арнайы юрисдикция соты бар: бірі – Еуропаның

патент ведомствосы жанындағы арнайы юрисдикция соты және (патент дауын

қарайтын арнайы маманданған судьялары бар) британиялық сот органы.

2. ҰЛЫБРИТАНИЯ ПАТЕНТ ЖҮЙЕСІНІҢ

1977 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ ТАРИХЫ

1977 жылы Патент туралы заңды қабылдау британиялық патент құқығындағы

маңызды өзгерістің бастамасы еді. Бұл заң патент құқығы жүйесіне айтарлық-

тай процедуралық және материалдық өзгерістер енгізумен қатар, Британияның

Еуропалық патент конвенциясына қосылғанын білдірді. 1977 жылдан кейінгі ке-

зеңдегі патент құқығының ерекшеліктері көп болғанмен, біз алдағы тараулар-

да 1977 жылғы заң қабылданғанға дейін болған концепциялармен танысамыз.

Мысалы, «қазіргі құқық іліміндегі өнертабыс дегеніміз – адамзаттың табиғат-

қа материалдық өзгеріс әкелуі» деп есептейтін көзқарас Британия құқығында

ХІХ ғасырдың орта шенінен бері қалыптасқан.

Патентті мемлекет марапат есебінде ұсынатын немесе монополия деп қа-

растыратын көзқарастың өзіндік тарихи себептері бар.

Оның жарқын мысалы

Қараңыз: W.Kingston, ‘What Role Now for European National Patent Offices?’ [2003] EIPR 289;

J.Phillips, ‘Time to Close the Patent Office Doors?’ [1990] EIPR 151.

Қараңыз: M.Biagioli, ‘Patent Republic: Specifying Inventions, Constructing Authors and Rights’

(2006) 73 Soc Res 1129.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

ретінде Британияда ХVІ–ХVІІ ғасырларда Корольдіктің қандай да бір ерлік істе-

ген адамға артықшылық беретінін айта кетейік. Бастапқыда король ол артық-

шылықтарды бергенін патент грамотасы (letters patent. – Ауд.), яғни ашық хат

түріндегі грамотасы арқылы растайтын («патент» сөзі осыдан шыққан). Бүгінгі

патент жүйесінен айырмашылығы: ол кезде корольдің берген артықшылығын

ресми түрде ешкім қадағаламайтын да, тіркемейтін де еді. Соның нәтижесінде

бұрын басқа біреулер істеп жүрген үйреншікті іс-әрекеттерге патент алу жиілеп

кеткен. Мұның көрнекті мысалы ретінде корольдің ойын картасын сатуға моно-

полия бергенін айтуға болады.

Мұндай монополия ойын картасын әлдеқашан

сатып жүрген басқа саудагерлерге зиянын тигізетіні айдан анық еді. Осылайша

XVI–XVIІ ғасырларда корольдің патент беруі тым жиілей бастаған соң, оның бұл

оғаш қылығын сынаушылар да көбейді. Сайып келгенде, корольдің мұндай ар-

тықшылық беру құқығына сотқа шағымданушылар шықты.

Тіпті патент иелері-

нің парламентке

берген түрлі талап-арыздары (импичменттері) парламенттің

бұл іске араласуына түрткі болды. Ақыр соңында, 1623 жылы Корольдің патент

беруіне тыйым салатын монополия туралы статут қабылданды.

Монополия

туралы статут монополияға жалпылама тыйым салса да, статуттың 6-бабында

«жаңа мануфактура тәсіліне» патенттік монополия беретін ережеден тыс жағ-

дай қарастырылды. Статут патент беретін жағдаяттарды шектей отырып, жаңа

мануфактураға берілетін патент мерзімін 14 жылға қысқартты: себебі осы уақыт

аралығында шәкірттердің екі буынын тәрбиелеп шығаруға болатын еді. Үнемі

солай болмағанмен, кейбір паттентерде «шәкірт тәрбиелеу туралы ескертпе»

жазылатын, яғни патент иеленушіге жаңа «өнертабысты» шәкірттердің екі буы-

нына үйрету талабы қойылады.

Патент ғасырлар бойы әртүрлі формада болғанымен, қазіргі патент жүйесі-

нің іргесі, негізінен, ХІХ ғасырда қаланған. Шынында, өнертабысты тіркеу про-

цесінің біраз ерекшеліктері, сондай-ақ келесі тарауларда баяндалатын құқықтық

концепциялардың көбі дәл осы ХІХ ғасырда қалыптасқан еді.

ХІХ ғасыр ағы-

мындағы ең маңызды өзгерістердің бірі – ендігі жерде патент беру корольдің

прерогативасындағы құрал болудан қалып, бюрократиялық аппарат құралына

айналды. Патент беру жүйесінде корольмен байланысты кейбір атрибуттар сақ-

талғанымен, ендігі жерде патент беру корольдің прероготивасының бір фор-

Darcy v. Allin (1602) 11 Co Rep 84b, 74 ER 1131; see M.Fisher, ‘The Case That Launched a Thousand

Writs, or All That Is Dross? Re-conceiving Darcy v Allen: the Case of Monopolies’ [2010] IPQ 356.

Darcy v. Allin (1602) 11 Co Rep 84b, 77 ER 1131, 1260; The Clothworkers of Ipswich Case (1614) Godb

R 252, 78 ER 14.

Қараңыз: E.R. Foster, ‘The Procedure of the House of Commons against Patents and Monopolies,

1621–1624’, in W.Appleton Aiken and B.Duke Henning (eds), Conict in Stuart England: Essays in Honour

of Wallace Notestein (1960); C.Tite, Impeachment and Parliamentary Judicature in Early Stuart England

(1974); P.Johnson, Privatised Law Reform: A History of Patent Law through Private Legislation, 1620–1907

(2017), ch. 3.

Қысқаша атауы «Монополиялар статуты», бірақ ғалымдар бұл заңды жылын қосып атайды.

ХVІІІ ғасырда заңдарды даталаудағы өзгерістерге (немесе басқа да қателіктерге байланысты)

қабылданған жылы кейде 1623, кейде 1624 деп жазылып жүр, алайда дұрысы 1623 жыл болар еді.

Қараңыз: P.Johnson, Privatised Law Reform: A History of Patent Law through Private Legislation, 1620–1907

(2017), 31.

Қараңыз: D.S. Davies, ‘The Early History of the Patent Specication’ (1934) 50 LQR 86, 104; P.Johnson,

Privatised Law Reform: A History of Patent Law through Private Legislation, 1620-1907 (2017), 104–6.

Қараңыз: Sherman and Bently, 95–110.

ПАТЕНТ

масынан гөрі, әкімшілік процестің өнімі санала бастады. 1977 жылғы Патент

туралы заңның қабылдануы Ұлыбританияны Еуропалық патент конвенциясына

қосумен қатар, патентті таза заңды құралға айналдырып (бұрынғыдай корольдің

прерогативасы емес), патент беру құзыреті корольден атқарушы билікке толық

ауысқанын көрсетті. ХІХ ғасырдағы елене бермейтін тағы бір маңызды өзгеріс –

патент құқығының айқындала түсуі. Шынында, патент саласындағы салыстыр-

малы түрде жүйелі әрі дербес құқықтық нормалар жиынтығы тек патент құқығы

туралы алғашқы кітаптар жарық көріп, патенттердің жарамдылығы мен патент-

тің бұзылуына қатысты даулар бойынша бірнеше сот шешімі шыққаннан кейін

ғана пайда болды.

ХІХ ғасырдағы тағы бір маңызды жайт – енді-енді қалыптасып келе жатқан

патент жүйесі көпшіліктің жария әрі сыни бақылауына ілікті.

Қоғамда қалып-

тасқан мұндай сыни көзқарас патент құқығына реформалауды талап етіп қана

қоймай, кейде патент жүйесін мүлде жою керек деген пікірлерге жол беретін.

Патент жүйесін сынаушылардың айтуынша, патент беру процесі техникалық

тұрғыдан тым күрделі әрі түсініксіз (бұған қоса, тым қымбат). Сондай-ақ, олар-

дың пікірінше, өтінім берушілер патент монополиясы арқылы берілетін қорғау-

дың пайдасын көргенімен, өнертабыстың техникалық деңгейі туралы мәліметті

қоғам мүддесіне сай деңгейде жария ету жағы ескерілмеді.

Мұндай пікірдің

белең алуына бір себеп: көп жағдайда патенттегі жария етілген мәліметтің прак-

тикалық құндылығы аз. Патентте жарияланған мәліметтің сипаты мен мазмұнын

бақылау жетіспейтіндіктен, өнертабыстың негізгі қырлары ашылмаған күйінде

қалады. Нәтижесінде үшінші тұлғалар көбінесе сол патенттегі мәліметтердің не-

гізінде өнертабысты іс жүзінде қолдана алмайды. Тіпті патентте жария етілген

мәлімет құнды бола тұра, үшінші тұлғаның патенттен өзіне қажет деректі табуы

қиынға соғатын еді. Ол көп патенттердің атауы өнертабыстың пәніне сай кел-

меуі, патенттің ерекшелік сипаттамасының бірізді болмауы, логикалық тұрғыдан

жүйесіздігі сияқты біршама факторларға байланысты болатын. Патент жүйесін

сынауға сондай-ақ патенттің монополиялық сипатымен байланысты идеология-

лық мәселелер түрткі болды. `Laisesses-Faire` идеясымен (франц. «кірісуге рұқ-

сат етіңіз», экономикаға кедергі келтірмеу доктринасы. – Ауд.) ауаланған саяси

экономистердің мемлекет нарыққа тек аса қажет кезде араласуы керек деген

пікіріне құлақ ассақ, патент иеленушілер сауда еркіндігіне негізсіз кедергі жасай-

тындай көрінеді (бұл ХVІІ ғасырда корольдің патент беруін король Стюарттың ел

басқаруда парламентсіз, шексіз билік жүргізуінің бір көрінісі деп сынағандардың

пікіріне қарама-қайшы еді).

Патент жүйесі жайында айтылған сын патенттің формасы мен даму бағыты-

на ұзақмерзімді ықпал етті. Ең бастысы, патент берудің король прерогативасы-

ның бір формасы ретінде қабылданудан қалуы патент жүйесін реформалауға

жол ашты. Қазіргі қолданыстағы патент құқығына нарызылықтың басым бөлігі

Патент дауының маңызды болатын себебі: ол патент құқығының (сонымен қатар жалпы

интеллектуалдық меншік құқығының) мақсаты мен қызметі жайындағы қоғамдық пікірталастарға

ұласты. Қараңыз: F.Machlup and E.Penrose, ‘The Patent Controversy’ (1950) 10 J Ec Hist 1; M.Coulter,

Property in Ideas: The Patent Question in Mid-Victorian Britain (1991).

Бір қызығы, бастапқы кезде парламент өнертабысты жария етуді жетілдірудің орнына оны

шектейтіндей көрінген: P.Johnson, Privatised Law Reform: A History of Patent Law through Private

Legislation, 1620-1907 (2017), 113–18.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

1883 жылы қабылданған Патент дизайны және тауар белгісі туралы заң мен Па-

тент ведомствосының ережесі мен нұсқаулығына енгізген өзгерістерде қаперге

алынды. Ал патентті тіркеудің тәртібіне байланысты сыннан әкімшілік реформа-

лар кезінде нәтиже шығаруға тырысты. Мысалы, 1852 жылы Патент жөнінде-

гі уәкілетті ведомствоны құру (1883 жылдан бастап «Патент ведомствосы» деп

аталған) арқылы патент жүйесі рационализацияланды. Бұған қоса, патенттер

әліпби ретімен тіркеліп, патенттің атауы патенттелген өнертабысқа сай болуын

қадағалайтын ереже қабылданды. Патент өтінімінде өнертабыстың сипатын

жазу тәжірибесі (қазіргі «ерекшелік сипаттамасы» деп аталады) заңмен бекітіл-

ген міндетті талапқа айналды. Сонымен қатар патентте жария етілетін мәлімет-

тің формасы мен сипатына көбірек көңіл бөліне бастады.

Патент жүйесіне айтылған сынның көбі әкімшілік-құқықтық реформада ес-

керілгенімен, патент жүйесіне айтылған сынның патент туралы көзқарастың қа-

лыптасуына елеулі ықпалы жалғасты. Мәселен, «сот жүйесі 1883 жылдан бастап

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейін патент монополиясына қоғам мүд-

десіне қайшы құбылыс ретінде қарап келуінің» бір ұшы осыған келіп тіреледі.

Соттардың сол кездегі көзқарасын 1949 жылдан кейінгі көзқарасымен салысты-

ру қызық. Ол жөнінде мынадай пікір айтылды:

Бүгінде көзқарас ауаны өзгерді. Енді өнертапқыштарды ынталандыру қо-

ғамның мүддесі үшін қажет екенін мойындаймыз. Демек, бүгінде сот жүйесі па-

тентке қатысты арыз-шағымдарға бұрынғыдан гөрі мұқият қарайды.

Соңғы жылдары Біріккен Корольдік соттары мен Еуропалық патент ве-

домствосы патентті қорғауға кедергі келтіретін заң нормаларын мүмкіндігінше

айналып өтуге тырысатыны байқалып жүр.

Он тоғызыншы ғасырда қалыптасқан тағы бір үрдіс – шетелдік патент жү-

йелерінің Британияның патент режимінің дамуына әсерінің ұлғаюы. Франция

мен АҚШ-тың патент құқықтарындағы концепцияларды өзіне бейімдеп алуы-

мен қатар, британиялық патент тіркеу процесінің кейбір қырлары шетелдік ре-

жимдердің үлгісімен қалыптасты. Он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысын-

да патент жүйесі халықаралық сипатқа ие бола бастады.

Бұл үрдістің шырқау

шыңы – 1883 жылы Париж конвенциясының қабылдануы (2018 жылдың 1 ма-

мырында конвенцияға 177 ел мүше болған).

Париж конвенциясының ең үлкен

жетістігі «ұлттық режим» принципін енгізуі еді. Бұл принцип бойынша, конвен-

цияға мүше мемлекет конвенцияға қол қоюшы өзге мемлекеттің азаматы мен өз

азаматына тең қарауға тиіс.

Париж конвенциясының тағы бір ерекшелігі – мү-

ше-мемлекеттердің бірінде берілген өтінім басқа мүше-мемлекеттегі кейінгі өті-

німдерге зиянын тигізбеуі керек.

Ол ертерек өтінімге қарағанда, соңғы беріл-

Ethyl Corporation’s Patent [1972] RPC 169, 193.

Сонда.

Патент мәселелеріне қатысты алғашқы екіжақты келісімдер алғаш рет ХІХ ғасырда жасалған.

Ол келісімдер әдетте еркіндік, сауда-саттық және кеме қатынасына байланысты болатын.

Қараңыз: S.Ladas, The International Protection of Industrial Property (1930); S.Ricketson, Paris

Convention for the Protection of Industrial Property (2015); E.Penrose, The Economics of the International

Patent System (1951); Asahi Kasei Kogyo [1991] RPC 485, 532 (HL).

Paris, Art. 2.

Paris, Art. 4. Басымдық кезеңі – 12 ай.

ПАТЕНТ

ген өтінім басымдыққа ие деп санау арқылы реттеледі. Париж конвенциясында,

Берн конвенциясындағы авторлық құқықты қорғауындағы сияқты, патентті қор-

ғаудың минималды стандарттары белгіленбеген.

3. ПАТЕНТКЕ НЕГІЗДЕМЕ

Уақыт өте келе патент берудің бірқатар негіздері пайда болды.

Патент ар-

қылы қорғауды қолдайтындар өнертапқыштың өз ақыл-ой еңбегінің жемісіне

табиғи құқығы болуы керек деген пікірді алға тартты.

Ал кейбіреулер «ең әділі –

өнертапқыштың үлесі үшін сыйақы беру» деген пікірді ұстанды.

Патент жүйесі

туралы пікірталастарда осы сыңайдағы дәйектер оқта-текте кездесіп қалғаны-

мен, олар қоғамның мүддесін ойлаған пайымдар секілді көптің қолдауына ие

болмады. Ал байырғы халықтардың мүддесі патент жүйесінде қалай ескерілуге

тиіс деген мәселе туралы пікірталастарда, керісінше, адамның табиғи құқықтары

мен әділдік туралы аргументтерді алға тартқан қызықты пайымдарға ұласты.

Құқықтанушы-ғалымдар кейде патент беру үшін адамның табиғи құқықта-

рын алға тартқанымен, көбіне патент монополиясының қоғамға берер пайдасы-

на назар аударады. Мұндай аргументтердің мазмұны уақыт өте өзгеріп отырса

да, бәріне ортақ идея қоғам патенттен келетін зиянға соның орнын толтыратын

пайда көрсе ғана шыдауы керек дегенге саяды. Бұл идея патент жүйесінің қыз-

меті туралы пікірталастарда ХІХ ғасырдан басым түсе бастады.

Бастапқыда қоғамның патент жүйесіндегі мүддесі патент иеленушінің Бірік-

кен Корольдікте бұрын-соңды болмаған технология түрін ойлап табуымен ас-

тасып жататын еді. Соған орай, бөтен елден үйреніп келген сауда не кәсіп түрін

патенттеп алушылар жиі кездесетін. Уақыт өте келе бұл негіздеме қоғам мүд-

десіне сай болуы үшін патентке өтінім берген кезде өнертабыс туралы мәлімет

жария етілуге тиіс деген дәйекпен – патент жүйесінің техникалық мәліметтің

жиналуы мен айналымындағы рөлі туралы негіздемемен алмасты (мұны көбіне

патент жүйесінің «ақпараттық қызметі» деп атайды). Дәлірек айтқанда, патент

құпия күйінде қалуы мүмкін ақпаратты ашқаны үшін жеке тұлға не кәсіпорын-

дарды ынталандыру амалы іспетті.

Сондай-ақ патент практикалық тұрғыдан

пайдалы мәліметті жариялауға түрткі болады. Қоғамның мүддесі берілген па-

тенттердің уақыт өте келе қомақты, әрі құнды ғылыми-техникалық базаға ай-

налуымен астасып жатыр. 1977 жылғы Патент туралы заң мен өнертабыс тура-

лы мәліметті практикада оңай қолдануға болатындай жария етудің маңызына

айрықша екпін қоятын Еуропалық патент конвенциясы қабылданғаннан кейін,

патент жүйесінің ақпараттық қызметі күшейе түсті.

Ал мәліметтің құндылығы

мен тиімділігі патенттің ерекшелік сипаттамасы интернетте жариялана баста-

ғанда арта түсті.

Париж конвенциясының 4-бабы өнертапқыштың есімін көрсетуді талап етсе, 4-1 бабы өнімді

сатуға мемлекет заңымен тыйым салу патентке өтінімді қабылдамауға негіз болмауын талап етеді, ал

5-бап патент құқығын жоғалту себептері мен мәжбүрлі лицензияларға шектеу қояды.

Қараңыз: R.Merges, Justifying Intellectual Property (2011).

F.Machlup and E.Рenrose, ‘The Patent Controversy’ (1950) 10 J Ec Hist 1, 11–17.

Сонда, 17–21.

Қараңыз: D.Davies, ‘The Early History of the Patent Specication’ (1934) 50 LQR 86.

20-тараудың 1 және 2-бөлімдерді қараңыз.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

Патент жүйесінің басты мақсаты ғылыми-өндірістік себептерге байланыс-

ты техникалық мәліметті жария ету болғанымен, бүкіл әлем бойынша патент

ведомстволарында жинақталған ақпараттар кейде басқа мақсаттарға да жұм-

салады. Мысалы, тарихшылар патент жүйесін қоғамның түрлі технологиялар-

ға көзқарасының индикаторы ретінде қарастырады.

Бір таңғаларлығы: адам

мәйітін өртейтін крематорий пешіне берілген патентке өтінімді Освенцимде газ

камералардың пайдалануын айыптаған диффамациялық талап қою арызында

дәлел ретінде пайдаланған.

Патентті ақтайтын тағы бір факт – оның жаңа өнертабыс ойлап табуға ынта-

ландыруы.

Asahi ісінде лорд Оливер былай деген:

Патент жүйесінің басты мақсаты – дамуды қолдау және жаңашылдыққа ынта-

ландыру. Өнертапқыш өнертабысы туралы қоғамға жария еткені үшін белгілі бір

мерзімге монополияға ие болады. Осы мерзімнің ішінде ол өнертабысын басқа-

лардың лицензиясыз пайдалануына тыйым сала алады.

Дәлірек айтқанда, патент өнертабысты 20 жыл мерзімге эксплуатациялауға

мүмкіндік береді. Демек, бұл инвесторлардың ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-

конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруға ынтасын арттырады. Бұл тұрғы-

да патент ғылыми-техникалық зерттеуді коммерциямен байланыстырушы век-

тор қызметін атқарады.

Өнертабыс нарыққа шыққан өнімнен оңай алынатын

(кері жобаланатын) болса (өнімді қорғаудың басқа жолы жоқ болса) және бұл

сыңайдағы аргументтердің маңызы аса зор.

Өнімнің патенттелгені туралы фактіні ритейлерлер көбінесе өз өнімінің ин-

новациялық сипатын көрсетіп, нарықтағы бәсекелесінен асып түсу үшін пайда-

ланады. Сонымен қатар өнімнің патенттелгені туралы факт өнімді (немесе про-

цесті) қоғамның мақұлдағанын білдіреді. Бұл гені модификацияланған адамға,

жануар мен өсімдікке патент беруге бола ма деген этикалық пікірталастарда

маңызды уәжге айналды.

Патент құқығы туралы өткен ғасырдағы көзқарастарда бірқатар түйткілдер

барын байқаймыз. Біріншіден, ол кезеңде патент жүйесін жақтаушылар да, қар-

сылық білдірушілер де оған реттеу жүйесі, яғни ағымдағы жай-күйге өзгеріс

әкелетін режим ретінде қараған. Құқықтанушы ғалымдардың ой-пайымдарын-

T. O’Dell, Inventions and Ocial Secrecy (1994).

Irving v. Penguin Books [2001] EWCA Civ 1197, [7.65]; G.Reimann, Patents for Hitler (1945).

Е.Китч патент беру тәртібін жер қойнауын пайдалану құқығын беруге ұқсатады. Бұл құқық

перспективалы жер аумағын геологиялық барлау қызметіне қаржы салуға ынталандырады: E.Kitch,

‘An Economic Review of the Patent System’ (1977) 20 J L&Econ 265.

Asahi Kasei Kogyo [1991] RPC 485, 523 (HL); E.Manseld, ‘Patents and Innovation: An Empirical

Study’ (1986) 32 Manag Sci 173; Esswein/Automatic programmer, T 579/88 [1991] EPOR 120, 125. Қараңыз:

J.Aubrey, ‘A Justication of the Patent System’, in J.Phillips (ed.), Patents in Perspective (1985); A.Plant, ‘The

Economic Theory Concerning Patents for Inventions’ (1934) Economica 30; C.Taylor and A.Silbertson, The

Economic Impact of Patents (1973), chs 2 and 14.

Патент жүйесінің өнертабыс пен өндіріске жаңа тәжірибелерді енгізуді ынталандырудағы рөлі

кеңінен талқыланғанмен, одан еш нәтиже шықпады. Қараңыз: C.MacLeod, Inventing the Industrial

Revolution (1988); H.Dutton, The Patent System and Inventive Activity during the Industrial Revolution:

1750–1852 (1986); S.Bottomley, The British Patent System During the Industrial Revolution 1700–1852

(2014).

ПАТЕНТ

да бұл кейде ашық, кейде астарлап жеткізіледі.

Тағы бір маңызды әрі тұрақты

үрдіс – ғалымдар патент жүйесі жайында оң пікір айтқан кезде, яғни патент жү-

йесіне жүріс-тұрысты реттеуші, бақылаушы жүйе ретінде баға бергенде, олар

патентті үнемі жаңа өндіріс салаларын, ғылыми-зерттеу-тәжірибелік-конструк-

торлық жұмыстарды, инновацияны ынталандыру сияқты экономикалық мұрат-

қа жеткізетін құрал ретінде бағалайды.

Керісінше, денсаулық, адам құқықтары,

қоршаған орта мен этика сияқты экономикалық емес факторларды талқылаған-

да, олар патент жүйесінің негізгі мақсатына кедергі келтіретін сыртқы (теріс)

шектеулерді немесе жағымсыз жанама әсерлерді көбірек айтады.

Макроэкономикалық саясаттағы патент рөлінің маңыздылығы мойындалған-

мен, неге патент жүйесі реттеу құралы ретінде тек экономикалық мақсатта қол-

данылуы керек, бірақ неліктен технологияның қоршаған ортаға және денсау-

лыққа әсері патент жүйесінің құзыретінен тыс қалуға тиіс екенін ешкім түсіндіре

алмады. Яғни соңғы екі ғасырда қалыптасқан немесе жетілген түрлі практика-

лар, нормалар мен концепциялар неге тек экономикалық мақсатта пайдалануы

керектігін негіздейтін нақты себеп жоқ. Қазіргі патент құқығы кейде экономика-

ға қатысы жоқ қызметтерді де атқаратынын ескерсек, бұлай ойлаудың еш сөкет-

тігі жоқ. Тарихқа үңілсек, корольдің патент беруі экономикалық мақсаттан гөрі,

саяси және жеке мақсатты көздегеніне мысал көп. Бұл сипаттағы аргументтер

қазіргі патент құқығына, әсіресе азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, меди-

цинаға қолжетімділікті арттыру, климаттың өзгерісін

тежеу және байырғы ха-

лықтардың салт-дәстүрін сақтау салаларына ықпал ете бастағаны байқалады.

4. ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ-НОРМАТИВТІК БАЗА

Біріккен Корольдіктегі патентті пайдалану мен жасап шығаруды реттейтін

құқық саласы мемлекеттік, еуропалық және халықаралық элементтердің қо-

сындысынан тұрады. Біз бұл бөлімде келесі тарауларда кездестіретін заңдар,

конвенциялар мен келісімдер туралы аз-кем мәлімет береміз. Алдымен, ең ма-

ңызды режимдерден, атап айтқанда, Еуропалық патент конвенциясы (EPC) мен

1977 жылғы Патент туралы заңмен танысудан бастаймыз. Содан соң Еуропа

комиссиясының патент құқығына ықпалына тереңірек тоқталамыз. Одан кейін

Еуропалық қоғамдастықтың патент конвенциясымен танысып, Британияның

патент құқығының қалыптасуына ықпал еткен кейбір халықаралық келісімдерді

Құқықтың басқа салаларында баяғыда жойылып кеткен құқықтық позитивизм формасына

сүйенушілер кейде патент құқығы жүріс-тұрысты реттемейді, ол бар болғаны оқта-текте өнертабысқа

меншік (немесе монополия) құқығын береді деген пайымды айтып қалады. Дегенмен құқықтанушы

ғалымдар техникалық инновация мен инновацияға инвестиция салу туралы сөз қозғаған кезде,

мұндай бейтарап сипаттағы пайымдардың ізі де байқалмайды.

Кейде саяси пікірталастар патенттің техникалық мәліметтерді жинақтау мен таратуға оң

әсеріне мән береді.

Мысалы, қараңыз: E.Derclaye, ‘Should Patent Law Help to Cool the Planet?’ [2009] EIPR 168, 227;

M.Rimmer, Intellectual Property and Climate Change: Inventing Clean Technologies (2012).

Осы тараудың 4.6.3-бөлімін қараңыз. Сондай-ақ жалпы пікірталастар мазмұнымен танысыңыз:

G.Duteld, ‘A Critical Analysis of the Debate in Traditional Knowledge, Drug Discovery and Patent-Based

Biopiracy’ [2011] EIPR 238.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

қарастырамыз. Атап айтқанда, Патенттік кооперция туралы шарт (PCT), Интел-

лектуалдық меншік құқығының сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS) және

Биологиялық әралуандық туралы конвенцияға (CBD) тоқталамыз.

4.1. ЕУРОПАЛЫҚ ПАТЕНТ КОНВЕНЦИЯСЫ

Еуропалық патент конвенциясы (ЕРС) 1973 жылы Мюнхенде қабылданып,

1978 жылдың 1 маусымында күшіне енген.

«ЕПК 1973» деп аталған бастапқы

конвенцияның орнына 2000 жылы жаңа Еуропалық патент конвенциясы (EПК)

қабылданып, 2007 жылдың 17 желтоқсанында күшіне енді.

Бұл конвенцияның

өтпелі ережелерінде ЕПК 1973 нормалары қолданылмайтын кезде 2000 жылғы

ЕПК нормалары қолданылатыны көрсетілген.

ЕПК 1973 мүше-мемлекеттердің сол кезде күшінде болған патент құқықта-

рының негізінде жасалған. ЕПК – Еуропалық одақтан тыс үкіметаралық келісім.

Сондықтан бұл конвенцияға Еуропалық одаққа мүше емес мемлекеттер де қо-

сыла алады. ЕПК-ға 2017 жылы 38 мемлекет мүше болды.

ЕПК-ның басты қыз-

меті – Еуропалық үлгідегі патент беру.

Осылайша Мюнхенде Еуропалық патент

ведомствосы ашылып, еуропалық патент берудің бір орталықтандырылған жү-

йесі құрылды. Кеңейтілген апелляциялық кеңес (EBA) бұл туралы былай деген:

Қазіргі Еуропалық патент ұйымы – заманауи мемлекеттік тәртіппен құрылған

және билікті бөлу принципіне негізделген халықаралық, мемлекетаралық ұйым.

Ұйым туралы конвенцияға қол қоюшы егемен мемлекеттер патент саласындағы

бірқатар өкілеттіктерін осы ұйымға сеніп тапсырған.

Өтінім беруші өнертабысын Еуропаның бірнеше елінде қорғағысы келсе, Еу-

ропалық патент ведомствосы (EPО) оларға бір рет өтінім беру және іздестіру

Басқа да бірқатар аймақтық патенттік келісімдер, атап айтқанда, Бангуй келісімі (1997), Патент

жөнінде Хараре хаттамасы (1982) және Еуразиялық патент конвенциясы (1994) бар.

Еуропалық патент жүйесі 1949 жылы Еуропа Кеңесінің Лонгчэмбон жоспарынан бастау алған.

Толығырақ ақпаратты қараңыз: K.Haertel, ‘The Munich Diplomatic Conference on European Patent Law’

(1973) 4 IIC 271; E.Ventose, ‘In the Footsteps of the Framers of the European Patent Convention: Examining

the Travaux Préparatoires’ (2009) 31 EIPR 353.

Осы тараудың 4.1.1-бөлімін қараңыз.

2018 жылдың 1 мамырындағы жағдай бойынша, 38 мүше-мемлекеттің қатарына Албания,

Австрия, Бельгия, Болгария, Хорватия, Кипр, Чехия Республикасы, Дания, Эстония, Финляндия,

Франция, Германия, Грекия, Венгрия, Исландия, Ирландия, Италия, Латвия, Лихтенштейн, Литва,

Люксембург, бұрынғы Югославияның Македония Республикасы, Мальта, Монако, Нидерланд,

Норвегия, Польша, Португалия, Румыния, Сан-Марино, Сербия, Словакия, Словения, Испания,

Швеция, Швейцария, Түркия мен Ұлыбритания кіреді. Бұдан бөлек тағы екі мемлекет бар:

олар – Босния мен Герцеговина және Черногория. Сондай-ақ қазір тағы төрт мемлекеттің өтініші

қарастырылып жатыр: Олар: Комбоджа, Молдова Республикасы, Марокко және Тунис (еуропалық

патент бұл елдерде де жарамды).

Бұл ведомствоның тәуелсіздігіне күмән тудырады. Бір қызығы – Еуропа парламенті ЕПВ-ға

«патент үшін ақы алу ұйымның жария сипатына нұқсан келтіретіндіктен, бұл мәселені қайта қарауды»

ұсынған: Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the Patentability of

Computer-implemented Inventions (February 2002), COM(2002) 92 nal, Recital 7b (introduced by

European Parliament, Amendment 95). Аталған мәселелер туралы жалпылама ақпаратты қараңыз:

P.Drahos, The Global Governance of Knowledge (2010).

President’s Reference/Programs for Computers, G 3/08 , [2011] OJ EPO 10, [7.2.1].

ПАТЕНТ

процедурасын қамтамасыз ете алады, нәтижесінде осы ұйымға мүше мемлекет-

тердің бәріне жарайтын патент жиынтығына ие болады.

Өтінімді Мюнхендегі Еуропалық патент ведомствосына немесе ЕПВ-ның

басқа да кеңселеріне беруге болады. Сонымен бірге өтінімді өз мемлекетіндегі

ведомствоға берсе, ол әрі қарай ЕПВ-ға жолданады. Өтінім алдымен сарапта-

ма бөліміне келіп түседі, сол жерден Техникалық және құқықтық апелляция ке-

ңесіне түседі. Кейде Апелляция кеңесі (немесе ЕПВ-ның президенті) құқықтық

мәселелерді Кеңейтілген апелляциялық кеңеске (EBA) жолдайды.

Өтінімді кез

келген тілде

беруге болады, бірақ егер өтінім ЕПВ-ның ресми (ағылшын, неміс

және француз) тілінде жазылмаған болса, өтінімді ресми тілге аударуға екі ай уа-

қыт беріледі.

Берілген еуропалық патент мемлекеттік патенттердің жиынтығы

болып саналады және ол өтінім берген сәттен бастап мүше-мемлекеттің әрқай-

сысында 20 жыл жарамды. ЕПВ-ға өтінім беру рәсімі Ұлыбританияның Интел-

лектуалдық меншік ведомствосына өтінім беру процедурасымен бірдей.

Еуропалық патент конвенциясының жобасын әзірлеген кезде, патент берудің

тиімді әрі бірыңғай тәртібін бекіту үшін мүше-мемлекеттердің патент құқықтары-

ның негізгі нормаларын бір жүйеге келтіру жөнінде шешім қабылданды. Әсіресе

патентке қабілеттілік пен патентке қабілеттілік туралы нормаларды сәйкестенді-

ру қажет еді. Кейін аңғаратынымыздай, патент құқығының бұл саласына Еуро-

палық патент ведомствосының жанынан құрылған арнайы юрисдикция соттары

айтарлықтай ықпал еткен. Біраз наразылықтан соң лорд Уокер «Ұлыбритания

патент құқығын ЕПВ-ның юриспруденциясымен (әсіресе Кеңейтілген апелля-

циялық кеңестің шешімдерімен) барынша үйлестірудің маңызы зор екенін мо-

йындады».

Ал лорд-судья Джейкоб «Еуропалық патент ведомствосында еуро-

палық патент құқығы жайында Апелляция сотының бұрынғы шешіміне қайшы

келетін «дәлелді көзқарас» болса, Апелляция соты өзінің құқықтық прецеден-

тінен бас тарта алады. Бірақ бас тартуы міндетті емес» деп мәлімдемдегенде,

мұны тағы біртабан жақындатып, анықтық енгізді.

Кей салада (мысалы, патент-

ке қабілетті объект пен өнертабыс деңгейі) Ұлыбританияның патент жүйесінің

көзқарасы ЕПВ-ның көзқарасынан мүлде өзгеше, ал кейбір бағытта (жеткілікті

жария ету мен инновация) екеуінің көзқарастары өте ұқсас.

ЕПВ тек ұлттық патент беру механизмін ұсынады. Сондықтан ЕПВ еуропалық

патенттердің жарамдылығы туралы мәселелерді ғана қарастырады, ал патент

Еуропалық патент жүйесінің екінші жоспарлаған элементі Еуропалық қоғамдастықтың патент

конвенциясын бүкіл Еуропалық қоғамдастыққа енгізу еді. Бұл жоспар жүзеге аспай тұрып, Еуропалық

одақтың бірыңғай еуропалық патент туралы жоспарымен алмасты. Осы тараудың 4.1.1-бөлімін

қараңыз.

2000 жылғы ЕПК-ның 112а бабы бойынша Апелляциялық кеңестің шешіміне фундаменталды-

процессуалдық ақаулар сияқты тек кейбір негіздер бойынша ғана шағым беруге болады.

EPC 2000, Art. 14(2); EPC 2000 Regs, r. 40.

EPC 2000 Regs, rr 6(1), 58.

ЕПК-ның маңызды ерекшеліктерінің бірі – патент берілгені жайлы ақпарат жариялағаннан

кейін тоғыз айдың ішінде үшінші тарап патентке наразылық білдіре алады. Британиялық жүйеде

патентке наразылық білдіру мүмкіндігі жоқ, бірақ тұлға патентке наразылығын патентті қайтаруды

талап ету арқылы білдіре алады.

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2009] RPC (13) 407 (HL), [35]. Сондай-ақ қараңыз: Conor Medsystems

v. Angiotech Pharmaceuticals [2008] RPC (28) 716 (HL), [3]; Human Genome Sciences v. Eli Lilly&Co. [2011]

UKSC 51, [83]–[95].

Actavis UK v. Merck [2008] EWCA Civ 444, [107].

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

саласындағы құқықбұзушылық, патентті орындау, күшін жою, қалпына келтіру,

сот өндірісі мәселелері ұлттық заңнамалардың аясында қарастырылады. Осы-

ның салдарынан ЕПВ-ның берген патенті екі мемлекетте екі түрлі интерпрета-

циялануы мүмкін. Осындай қиындықтар тумас үшін, ЕПВ сарапшылары, ұлттық

соттар мен сарапшылар жыл сайын кездесіп тұрады.

Сонымен қатар 2000 жыл-

ғы Еуропалық патент конвенциясының 69-бабының (1973 жылғы ЕПК 69-бабын

қайталайды) интерпретациясы туралы хаттамада патенттерді интерпретациялау

туралы нұсқаулық бар.

Оған қоса, патенттің жарамдылығына байланысты

Ұлыбританияның соттары мен ЕПВ-ның паралель юрисдикциялары болған

соң, мұндай қиындықтар туып отыратыны белгілі (бірақ құқықбұзушылықты тек

мемлекеттік соттар ғана қарайды). Кейінірек түсіндіріп өтетініміздей, бұдан туа-

тын қиындық көп, себебі сот процестері қайталанып, Ұлыбритания мен ЕПВ-да

бір-біріне қарама-қайшы шешімдер шығып жатады.

Біраз шатасудан соң бұл

айқындалды.

Англия сотында патенттің (мейлі ағылшын немесе еуропалық патент болсын)

жарамдылығы және сол патенттің құқығы бұзылғаны туралы шешім шығарылса,

сәйкесінше, сол патенттің (мейлі Англияда немесе ЕПВ-да болсын) күші жойылса

немесе өзгерсе, жауапкерге келтірген зиян жөнінде талап қою үшін патенттің кү-

шінің жойылғаны немесе өзгергені негізге алынады.

4.1.1. 2000 жылғы еуропалық патент конвенциясы

1990 жылдары 1973 жылдан бергі технологиялық, саяси және құқықтық өз-

герістерді ескере отырып, Еуропалық патент конвенциясына өзгеріс енгізу ұсы-

нылды. Осы мақсатта 2000 жылдың қарашасында Мюнхенде конвенцияны қайта

саралау үшін конференция өтті.

Конференцияның мақсаты – патент құқығы-

ның дәлелденген принциптері мен процедурасын сақтай отырып, еуропалық

патент жүйесін модернизациялау еді. Конференция сондай-ақ техникалық және

заңнамалық өзгерістер мен 20 жылдық тәжірибені ескеріп, Еуропалық патент

конвенциясын жан-жақты қайта қарауды көздеді. Конференция бастамашыла-

ры сонымен қатар ЕПК-ны Интеллектуалдық меншік құқығының сауда аспек-

тілері жөніндегі келісімімен (TRIPS), келешектегі Қоғамдастық патентімен және

Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымының (WIPO) Патент құқығы шар-

тындағы ережелермен сәйкестендіргісі келді. Биотехнология саласындағы өнер-

табыстарды қорғауда саяси және құқықтық жетекші рөл Еуропалық одаққа тие-

сілі болғандықтан, конференцияға қатысушылар бұл сала бойынша параллель

пікірталас бастамаған жөн деген қорытындыға келді. Сонымен қатар компьютер

бағдарламалары мен биотехнология саласындағы өнертабыстарды қорғау және

Қоғамдастық патенті туралы келісімді орындауға қажетті өзгертулер енгізу мә-

селесін талқылау үшін бөлек дипломатиялық конференция ұйымдастыру қажет

деген ұйғарымға келді.

Кооперция туралы қараңыз: Eli Lilly v. Human Genome Sciences [2010] EWCA Civ 33, [6]–[10].

PA 1977, s. 125(3). Қараңыз: B.Sherman, ‘Patent Claim Interpretation: The Impact of the Protocol on

Interpretation’ (1991) 54 MLR 499.

6-тарау, 4.8-бөлімді қараңыз.

Virgin Atlantic Airways v. Zodiac Seats UK [2013] UKSC 46, [35].

ЕПВ-ның Әкімшілік кеңесі 1998 жылы конвенцияны қайта қарастыра бастады.

ПАТЕНТ

Конференцияда ЕПК-ға мүше мемлекеттер конвенцияға бірқатар өзгерту ен-

гізу туралы келісімге келді.

2001 жылдың 28 маусымында ЕПВ-ның Әкімшілік

кеңесі конференцияда қайта қаралып, бүгінде «2000 жылғы ЕПК» аталып жүр-

ген конвенция мен сол конвенцияны орындаудың жаңа регламентін қабылда-

ды. 2000 жылғы ЕПК мен оны орындау регламенті 2007 жылдың 13 желтоқса-

нында күшіне енді. Осылайша 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының

орнын 2000 жылғы ЕПК басты. Осы регламент күшіне енгеннен кейінгі Еуропа-

дағы өтінімдердің бәріне қолданылады. Кейбір жағдайларда 2000 жылғы ЕПК

2007 жылдың 13 желтоқсанында қаралып жатқан өтінімдерге де, оған дейін

берілген патенттерге де қолданылады. Біз бұл бөлімде 2000 жылғы Еуропалық

патент конвенциясының (2000 жылғы ЕПК) кейбір басты ерекшеліктеріне шолу

жасаймыз; ал құжаттың егжейі-тегжейін (өтпелі келісімдерді қоса алғанда) ора-

йы келген жерде талқылап отырамыз.

Жалпы, 2000 жылғы ЕПК қолданыстағы заңнамаға аса көп өзгеріс енгізе

қойған жоқ (тіпті көп өзгеріс әкелуді көздеген емес). Мысалы, 2000 жылғы ЕПК-

ның 52(1)-бабы, 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясына сәйкес, патен

қабілеті өнертабыс түрлеріне қатысты айтарлықтай өзгеріс жасаған жоқ. Алай-

да Интеллектуалдық меншік құқығының сауда аспектілері жөніндегі келісімнің

(TRIPS) 27(1)-бабына сәйкес, 2000 жылғы ЕПК-ға «еуропалық патент технология-

ның кез келген саласындағы кез келген өнертабысқа берілуге тиіс» деген нор-

ма қосылған. Керісінше, Еуропалық патент конвенциясының 52(2)(с) бабынан

«компьютерлік бағдарламаларды» деген сөз тіркесін алып тастауды ұсынған.

Бірақ конференцияда компьютерлік бағдарламаларды 2000 жылғы ЕПК-ның

52(2)-бабындағы патенттеуге қабілетті емес өнертабыстардың қатарында қал-

дыру туралы шешім қабылданды.

Демек, 1973 жылғы ЕПК-дағы норма өзге-

ріссіз қалды. 2000 жылғы ЕПК-ның жаңашылдыққа, өнертабыстың деңгейіне

қатысты ережелер мен патентке қабілеттілігіне қоятын ішкі талаптары, негізінен,

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясымен бірдей. Ең басты өзгеріс – 1973

жылғы ЕПК-ның 54(4)-бабы жойылды. Яғни ендігі жерде техника деңгейі түсінігі

тағайындалуына қарамастан, бұған дейінгі Еуропалық өтінімдерді түгел қамтиды.

Бұған қоса, конвенцияның кейбір бұрыннан бар нормалары түсініктірек бо-

луы үшін қайта редакцияланды. Мысалы, 1973 жылғы ЕПК-ның 52(4)-бабына

сәйкес, емдеу мен диагноз қою әдістері өндірісте қолданылмайтын болған соң,

оларды патентке қабілеттілік критерийінен алып тастаған. Ал 2000 жылғы ЕПК-

ның 53(с) бабында анағұрлым анықтық енгізіп, жай ғана «бұл әдістерге патент-

ке қабілетті болмауы себепті патент берілмейтінін» айтады. Кейбір жағдайлар-

да 2000 жылғы ЕПК ағымдағы практиканы ескергенін көрсету үшін конвенция

мәтіні өзгертілген. Яғни конвенцияның мәтіні өзгергенмен, қолданыстағы заңға

өзгеріс жасаған жоқ. Мысалы, 2000 жылғы ЕПК-ның 54(5)-бабы ендігі жерде бұ-

рыннан белгілі заттектер мен қосындыларды жанама, медицинада пайдаланға-

ны жөніндегі шағымды бұрынғыдай «швейцариялық типтегі формула» ретінде

Еуропалық патент беру туралы конвенцияны қайта қарау актісі: Act Revising the Convention on

the Grant of European Patents (EPC) (Munich) (29 November 2000), MR/3/00 Rev. 1e (the ‘EPC Revision Act’).

CA/1000/00e, 2000 жылдың 27 маусымында Германияның Федералдық Әділет Министрлігі

таратқан; ЕПК-ны қайта қарау жөніндегі дипломатиялық конференция, 2000 жылдың 20–29

қарашасы.

EPC 2000, Art. 52(2)(c) (бұл ЕПК 1973, 52(2)(c) бабымен бірдей).

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

беруге ашық міндеттемейді. Сонымен қатар 2000 жылғы ЕПК еуропалық патент-

тің қорғау деңгейін конвенцияның 69-бабы бойынша қайта қараған хаттамада-

ғы балама доктринаны тікелей енгізу арқылы нақтырақ түсіндіреді.

2000 жылғы ЕПК әкелген ең елеулі өзгерістің бірі – патент иеленушіге патентін

қорғауды ЕПВ-ге дейінгі негізгі процедура кезінде шектей тұруға құқық беруі.

Өзгеріс енгізудің орталықтандырылған процедурасы болуына байланысты, енді-

гі жерде меншік иесіне Ұлттық патент ведомствосында құжат рәсімдеп жатудың

еш қажеті жоқ. Сонымен қатар патенті жарамсыз болып қалса, оны тез арада

өзгертуге мүмкіндік жасалған. Бұл қате берілген патентке өзгерісті тез әрі арзан

жолмен енгізуге мүмкіндік беру үшін қабылданған шара еді. 2000 жылғы ЕПК-

ның 138-бабы сондай-ақ меншік иесіне Еуропа патент ведомствосы берген па-

тентке оның жарамдылығына байланысты ұлттық деңгейдегі сот талқылаулары

барысында өзгерту енгізу құқығын береді. Бұл, өз кезегінде, Біріккен Корольдік-

тің патент құқығында белгілен.

Сондай-ақ 2000 жылғы ЕПК ЕПВ-дағы патент беру процедурасын жеңілде-

тетін бірқатар өзгеріс енгізген.

Бұл өтінім беруші мен патент иеленушіге құ-

қықтық тұрғыдан түсініктірек болуы үшін жасалған өзгерістер еді. Мысалы, қазір

патентке өтінімді кез келген тілде беруге болады, себебі өтінімді ЕПВ-ның ресми

тіліне аударуды тек процедураның соңғы сатысында ғана талап етеді. 2000 жыл-

ғы ЕПК-ның тағы бір мақсаты еуропалық патент беру процедурасын жеңілдету

еді. Атап айтқанда, патентке өтінімі жайы туралы мағлұматты іздеу мен сараптау

қатар жүргізілуі қажет деп шешім қабылданды. Бұған дейін іздеу мен сарапта-

ма жасайтын кеңселер әр жерде орналасқан еді. ЕПВ-ның іздеу құжаттарының

ауқымды жинағы кез келген кеңсесіндегі дерекқорда қолжетімді болғандық-

тан, бұдан былай екі қызмет түрін бөлудің қажеті болмай қалды. Бұл ЕПВ-ның

өнімділігі мен тиімділігін арттыру үшін қабылданған шара еді. 2000 жылғы ЕПК

сондай-ақ басқа да бірқатар маңызды процедуралық өзгерістер жасады. Мыса-

лы,1973 жылғы ЕПК өтінім берушіден өнертабысын қорғағысы келетін елдерді

атап көрсетуді талап ететін,

ал 2000 жылғы ЕПК-ның 79(1)-бабында өнертабыс

өтінім берілген күннен бастап ЕПК-ға мүше мемлекеттердің бәрінде қорғалаты-

ны жазылған. Сонымен қатар 2000 жылғы ЕПК конвенцияға қол қоюшы мемле-

кеттердің арасында еуропалық патенттің аудармасына қатысты арнайы келісім

жасауға құқықтық негіз дайындады. Ол еуропалық патентті қорғайтын орталық

сот жүйесін құруға мүмкіндік береді. Бұл Бірыңғай патент соты ЕО патенті үшін

маңызы зор ұсынылған мәселелерді қарайды.

Бұдан бөлек, 2000 жылғы ЕПК

Әкімшілік кеңеске ЕПК-ны халықаралық шарттар мен ЕО заңнамасына сәйкес-

тендіру өкілеттігін береді.

Еуропалық одақ патент құқығы саласында белсенді

екенін ескерсек, бұл өте маңызды өзгеріс болуы мүмкін.

EPC 2000, Protocol on the Interpretation of Art. 69, Art. 2: EPC Revision Act, Art. 2, item 2.

EPC 2000, Art 105 (a)–(c). 16-тарау, 5-бөлімді қараңыз.

Мысалы, қараңыз: EPC 2000, Art. 15 ; EPC 2000 Regs, rr 1–2. Сондай-ақ қараңыз: EPC Revision

Act, Art. 1, items 27–43.

Қараңыз: EPC 1973, Art. 79.

EPC 2000, Art. 149a(1).

EPC 2000, Art. 149a (2).

ПАТЕНТ

4.1.2. Лондон келісімі

Еуропалық патент жүйесінде шешілмей келе жатқан проблеманың бірі – ау-

дарма құны. Патенттің ақпараттық рөлін ескерсек, ЕПВ-ның 38 мүше-мемлекет-

ке (23-тен аса тіл) беретін еуропалық патентінде кездесетін негізгі қиындықтар-

дың бірі аударма екені рас. Бұл қиындық Еуропалық одақ пен Ұлыбританияда

2008 жылдың 1 мамырында күшіне енген Лондон келісімінің нәтижесінде едәуір

жеңілдеді. Кейінірек байқайтынымыздай, комиссия жақында бірегей патент

жиынтығының бір бөлігі ретінде жаңа регламент қабылдады. Сол регламент

орындалса, аударма құны анағұрлым арзандайды.

Еуропалық патент конвенциясы (EPC) аясында аударманың қиындық туды-

руы, әрі оны шешу үшін Лондон келісімін жасаудың бір себебі – 2000 жылғы

ЕПК-ның 65-бабында (ЕПК 1973-те де солай) мүше-мемлекеттерге патенттің жа-

рамдылығын тексерудің алғышарты ретінде мемлекеттік тілге аударуды талап

етуге рұқсат етуімен байланысты.

Мысалы, 2008 жылдың 1 мамырына дейін

ағылшын тілінде жазылмаған еуропалық патент Ұлыбританияда жарамды бо-

луы үшін, патентті берген күннен бастап үш айдың ішінде ағылшын тіліне аудару

керек болатын. Мүше-мемлекеттердің саны артуына байланысты аударма құны

да өскен. Аудармаға кететін шығын орташа бағасы 3,800€ тұратын патенттің

жалпы құнының 40 процентін құрайды,

демек, аударма бағасына сынның жиі

айтылуы орынды. Аударманың құнына назар аударуға себеп болған факт – па-

тент даулары көбіне аударылған мәтінге емес (ағылшын, неміс немесе француз

тілінде жарияланған), «түпнұсқа» мәтіннен пайда болады, сондықтан мәтіннің

мемлекеттік тілдегі аудармасына басымдық беру керек деген ұсыныс айтылды.

Осыны ескеріп, ЕПК-ның келісуші тараптары 65-бапқа өзгеріс енгізу туралы ше-

шімге келген.

Осыған орай, 2000 жылдың 17 қазанында Лондон келісімі қа-

былданған еді.

Келісім 2008 жылдың 1 мамырында күшіне енді. 2018 жылдың

1 мамырына дейінгі мәлімет бойынша, Лондон келісімі ЕПВ-ға кіретін 38 мемле-

кеттің 21-інде күшіне енген.

Еуропада өнертабысты патенттеу мен аудармасына кететін шығынды азай-

ту үшін, Лондон келісімінің 1(1)-бабында ресми тілі ЕПВ-мен бірдей елдерде

(атап айтқанда, Австрияда, Бельгияда, Францияда, Германияда, Ирландияда,

Лихтенштейнде, Люксембургте, Монакода, Швейцарияда және Ұлыбританияда)

2000 жылғы ЕПК-ның патентін мемлекеттік тілге аударуды талап ететін 65-бап-

тан толықтай немесе ішінара бас тартуды ұсынған. Ал 1(2)-бабында ағылшын,

француз және неміс тілі ресми тілі болып саналмайтын мүше-мемлекеттердің

де аударманы (2000 жылғы ЕПК-ның 65-бабымен рұқсат етілген) талап етпеуі қа-

EPC 2000, Art. 65. Лондон келісімінің ықпалы туралы қараңыз: IPCOM v. HTC [2017] EWCA Civ 90,

[5]–[7].

Қараңыз: EPO, The London Agreement (2007 жылдың 14 қарашасы), 1. 1995 жылы аудармаға

кететін жылдық шығын 400 миллион неміс маркасы деп бағаланды.

Бұнда патенттердің ақпараттық құндылығы мен оның, мысалы, Португалияға, Түркияға

қалай әсер ететінін ескермейді. ЕПВ жаңа технология туралы ақпаратты ашатын аударманың

құндылығының төмен болуы ол ақпаратты аударуға өтінімді берген сәттен 4-5 жыл кететінімен

байланысты: EPO, The London Agreement, 2.

ЕПВ-ның аударма жөніндегі бұған дейінгі ұсыныстары туралы қараңыз: Bently and Sherman

(2014), 386, note 59.

Толық атауы: ‘The Agreement on the application of Article 65 of the Convention on the Grant of

European Patents made in London on 17th October 2000’.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

растырылған. Алайда 1(3)-бап аталған елдерге патент жарамды болуы үшін өті-

німді жергілікті тілге аударуды талап етуге рұқсат береді.

Келісімнің 2-бабында

патент дауы туа қалса, патент иесі айыпталған құқықбұзушыға да, уәкілетті сотқа

да патенттің толық аудармасын беруге міндетті екені жазылған.

Біріккен Корольдік Лондон келісімінің 1(1)-бабын 2008 жылдың 1 мамыры-

нан бастап орындап келеді.

Сол сәттен бастап Ұлыбританияда 1977 жылғы

Патент туралы заңның 77(6)-бабының күші жойылған. Демек, француз немесе

неміс тіліндегі еуропалық патент Біріккен Корольдік аумағында жарамды болуы

үшін, ЕПВ берген патентті үш айдың ішінде ағылшын тіліне аударудың қажеті

жоқ. Лондон келісімінің 2-бабына сәйкес, патент дауын қарайтын британиялық

соттар немесе Патент ведомствосының басшысы (бас бақылаушы) процедура

барысында патент мәтінін ағылшын тіліне толық аударуды талап ете алады.

4.1.3. Біріккен Корольдік ЕО-дан шыққаннан кейінгі

Еуропалық патент конвенциясы

Біріккен Корольдік Еуропалық одақтан шығатыны туралы шешім жал-

пы еуропалық патент жүйесіне әсер еткенімен (бұл туралы кейінірек әң-

гімелейміз), Брексит Ұлыбританияның ЕПК-ға әрі қарай мүше болып

қалуына кедергі келтірмейді: Ұлыбританияның өнертапқыштары патентті бұрын-

ғыдай еуропалық патентке өтінім беру жолымен ала береді. Қазір де дәл солай.

Себебі ЕПК дербес халықаралық келісім болғандықтан, оған мүше болу Еу-

ропалық одақпен байланысты емес. Сәйкесінше, Брекситтен кейінгі кезең-

де Ұлыбритания, Швейцария, Түркия, Норвегия сияқты елдер ЕПК-ға мү-

шелігін сақтап қалады. ЕПВ Президенті: «Ұлыбританияның ЕО-дан шығуы

Еуропалық патент ведомствосындағы мүшелігі мен Ұлыбританиядағы еуропа-

лық патенттерге еш әсер етпейді», – деп мәлімдегенмен, келешекте Еуропалық

комиссияның бастамасына (мысалы, Биотехнология туралы директива)

не-

месе Еуропа сотының шешіміне Британия юриспруденциясының қайшы келуі-

нен қиындықтар туындауы әбден мүмкін. Әйтсе де Ұлыбританияның Брексит

нәтижесінен ЕО-дан шығуы оның ЕПК-ға мүшелігіне аса әсер ете қоймайды.

4.2. 1977 ЖЫЛҒЫ ПАТЕНТ ТУРАЛЫ ЗАҢ

Біріккен Корольдікте патентті беру мен пайдалануды реттейтін құқық нор-

малары 1977 жылғы Патент туралы заңда көрініс тапқан.

1977 жылғы заң

ЕПК-ға негізделген, сондықтан ол заңды қабылдау Британияның патент құқығы

мен патентті рәсімдеу процедурасына айтарлықтай өзгеріс енгізді. Бұл өзгеріс

Ұлыбритания ЕПК-ға қосылған кезде пайда болған.

1977 жылғы Патент туралы заңның ережелері ЕПК-ға негізделгендіктен, бұл

заңның нормалары ЕПК мен ЕПК-ның шеңберінде қабылданған шешімдерді

Нидерланд, Швеция және Дания өнертабыс формуласын өздерінің мемлекеттік тілдеріне

аударуды талап етеді. Сонымен қатар бұл мемлекеттер сипаттаманы ағылшын тілінде жариялауды

да талап етеді.

Patents (Translations) Rules 2005 (SI 2005/682).

Қараңыз: R.J. Aerts, ‘The unitary patent and the Biotechnology Directive’ [2014] EIPR 584.

Бұл заң 1949 жылғы Патент туралы заңның орнын басты.

ПАТЕНТ

жүзеге асыру орайында интерпретациялануы керек.

Ұлыбританияның патент

туралы заңнамасы ЕПВ нормаларына сәйкес болуы керектігін ағылшын соттары

бірнеше істе мойындаған.

Бір қызығы, ЕПВ кейде ЕПК-ға мүше мемлекеттер-

дің құқықтары біртекті дамуы үшін олардың мемлекеттік ведомстволары мен

соттарының шешімдеріне қолдау білдіріп отырады.

Құқықтың бұл саласында

біртекті жүйе жоқ екеніне қарамастан, 1977 жылғы заң бойынша мәселелерді

шешкенде 1977 жылға дейін қабылданған шешімдерге бұл дауға қатысы жоқ

прецеденттер ретінде қарамайды. Кейде сот 1977 жылғы заң ескі заңды түбегей-

лі аластады деп мәлімдейді.

Бірақ ЕПК-ның мақсаты – қолданыстағы мемлекет-

тік нормаларды біріздендіру. Сондықтан кейде 1977 жылға дейінгі шешімдер әлі

өзекті.

Осыған қарамастан, ЕПВ юриспруденциясы дамып, Біріккен Корольдік-

те 1977 жылға дейінгі шешімдердің маңызы бірте-бірте кеми береді.

4.2.1. 1977 жылғы Патент туралы заңды реформалау

2002 жылдың қарашасында Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік

ведомствосы мен Сауда және индустрия департаменті 1977 жылғы Патент тура-

лы заңға бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізуді жоспарлаған консуль-

тативті құжат жариялады.

Бұл өзгертулердің ең басты мақсаты – 2000 жылғы

ЕПК-ны күшіне енгізу, әйтсе де консультативті құжатта 1977 жылғы заңды жетіл-

діруге бағытталған басқа да бірнеше өзгерту жоспарланған. Үкіметтің кеңесу ба-

рысында жасаған қорытындысы 2003 жылдың соңында жарияланды.

Шамалы

уақыт пікірталастан соң, 2004 жылдың 22 шілдесінде королева Патент туралы

заңға қол қойды.

Патент туралы заңға енген 2004 жылғы өзгертулердің көбі 2000 жылғы ЕПК-ға

енген өзгерістермен бірдей (бұл туралы жоғарыда айтқанбыз). 1977 жылғы заң-

ға 2000 жылғы ЕПК-ның 4А(1) бөліміне сәйкес емдеу және диагноз қою әдістерін

бұрынғыдай өндірісте пайдаланбайтындығы негізінде емес, керісінше, патент-

ке қабілетсіз деп тану үшін өзгерту енгізді.

2000 жылғы ЕПК-ның 54(5)-бабын-

да Үкімет медициналық мақсатта екінші рет және қайта пайдалану жолдарына

патенттік қорғауды айқындап, шарттарын біраз жеңілдетті. Дәлірек айтқанда,

2004 жылғы Патент туралы заң бойынша, бұрыннан белгілі субстанция мен ком-

PA 1977, s. 130(7); PA 1977, s. 91(1).

Wyeth’s Application [1985] RPC 545; Gale’s Application [1991] RPC 305, 322–3 (Nicholls LJ) and 332

(Browne-Wilkinson V-C).

Wellcome Pigs, T 116/85 [1989] OJ EPO 13, citing Staord Miller’s Application [1984] FSR 258; ICI/

Cleaning plaque, T 290/86 [1991] EPOR 157, following Oral Health Products (Halsteads) Application [1977]

RPC 612.

Unilever’s Application [1983] RPC 219; Merrell Dow v. Norton Healthcare [1996] RPC 76, 82; Hallen v.

Brabantia [1990] FSR 134, 139.

Gale’s Application [1991] RPC 305.

Патент туралы заң жобасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы

бойынша консультациялық құжат: Consultation Paper on the Proposed Patents Act (Amendments) Bill

(29 November 2002).

Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses and the

Government’s Conclusions (13 November 2003). Сондай-ақ қараңыз: Explanatory Notes to the Patents

Bill (2004).

PA 2004, s. 1 (inserting new s. 4A into the 1977 Act). Қараңыз: Consultation on the Proposed Patents

Act (Amendment) Bill: Summary of Responses, [19]–[20]; Explanatory Notes to the Patents Bill (2004),

[15]–[21].

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

позицияны медицинада екінші рет және қайта пайдалануға өтінім беруге рұқ-

сат етілген.

Ал 1977 жылғы заңға еуропалық патентке берілген өтінімнің бәрі

2(3)-бөліміне сәйкес техникалық деңгейі туралы мәліметтің бір бөлігі болып та-

былады деген өзгерту енгізілді.

Үкіметтің 2000 жылғы ЕПК-ның 52(1)-бабымен

(атап айтқанда, «технологияның кез келген саласындағы өнертабысқа берілуге

тиіс») сәйкестендіру үшін 1977 жылғы заңның 1-бөлімін өзгерту туралы ұсынысы

2004 жылғы заңда қабылданбады.

Бұдан бөлек патентті өзгертуге қатысты бірқатар өзгертулер жасалды. Үкімет

2000 жылғы ЕПК аясындағы бір орталықтандырылған жаңа рәсімдеу жүйесімен

бірге патентті өзгерту барысындағы қиындықтарды жою үшін 1977 жылғы заң-

ға өзгерту енгізді.

2004 жылғы Патент туралы заң да өнертапқыш жұмысшыға

сыйақы төлеу үлгісіне болмашы өзгерту жасады.

Сондай-ақ өнертабыстың тең

иегерлері бірлесе әрекет етсе, патентті өзгертуге және қайтарып алуға мүмкіндігі

бары нақтыланды.

Патент құқығының бұзылуына байланысты дауды шешу үшін қос тарап өза-

ра келіскен жағдайда ғана Патент ведомствосы басшысының төрелігіне жүгіне

алады. Патент иеленушінің (әсіресе шағын және орта кәсіпорындардың) дауды

шешудің балама тәсілдерін пайдалану мүмкіндігі болуы үшін, консультативтік құ-

жатта 1977 жылғы заңға Патент ведомствосының басшысына тараптардың бірі-

нің ғана өтініші бойынша құқықбұзушылықты қарауына рұқсат беретін өзгерту

енгізу ұсынылды. Бірақ бұл ұсыныс қолдау таппады.

Оның орнына 2004 жылғы

заң 1977 жылғы заңға біраз түзету енгізді. Ол түзетулер Патент ведомствосының

басшысына (бас бақылаушы) патентті бергеннен кейін оған қайта сараптама

жүргізу мен нақты бір патентке қатысты құқықбұзушылықтың болған-болма-

ғанын мәлімдеу өкілетін береді. Бұл Интеллектуалдық меншік ведомствосы-

ның заңды түрде міндеттеуші шешімінен гөрі, консультативтік сипаттағы пікірі

болуға тиіс. Бұл түзету дауды реттеудің сот өндірісіне балама жылдам, әділ әрі

тиімді тәсілі болады деп күткен.

Біріккен Корольдіктегі патент құқығының көп

аспектісінде маңызды рөлге ие Патент ведомствосының ережесі қайта қарал-

ды. Мұндағы мақсат – патент беру процесін модернизациялау әрі жеңілдету,

PA 2004, s. 1 (inserting new s. 4A(4) into the PA 1977). Сондай-ақ қараңыз: Consultation on

the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses, [25]–[27]. Осы уақытқа дейін

«швейцариялық типтегі өнертабыс формуласы» деген формамен белгілі болып келді. Қазір мұны

Ұлыбритания мен ЕПВ қабылдамайды. 18-тарау, 5.1.1-бөлімді қараңыз.

Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses, [23]–[24].

Сонда: [17]. Осының негізінде 69-бапқа байланысты қайта қаралған хаттама Ұлыбританияның

келісімдеріне сәйкес әрекет ететін болады. Бұған қатысты қандай да бір өзгерту қажет емес: сонда:

[40]–[41].

1977 жылғы Патент туралы заңның 75-бабына кез келген пікірталас кезінде жарамдылық

мәселесіне қатысты түзету енгізуге рұқсат беру үшін өзгерту енгізілді. Бұл судья Джейкобтың Norling

v. Eez-Away [1997] RPC 160 ісінде атаған проблемаға жауап еді.

PA 2004, s. 10 (amending PA 1977, ss 40–1); Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment)

Bill: Summary of Responses, [94]–[99]; Сондай-ақ қараңыз: Consultation Paper on the Proposed Patents

Act (Amendments) Bill, [73]–[82].

PA 2004, s. 9 (amending PA 1977, s. 36). Сондай-ақ қараңыз: Consultation on the Proposed

Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses, [115]–[124] (біріккен иеленушілер бұл талапты

орындайды).

Қараңыз: Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses,

[115]–[124].

Сонда: [156]–[185]. Қазіргі жағдай туралы қараңыз: 48-тарау, 7.1.4-бөлім, 1308-б.

ПАТЕНТ

сондай-ақ ведомстводағы патентке қатысты дауларды қарау процесін жетілдіру.

«2007 жылғы Патент ережесі» деген атаумен белгілі жаңа ереже 2007 жылдың

17 желтоқсанында күшіне енді. Ережеге бүгінге дейін бірнеше түзету жасалды.

Соңғысы 2016–2017 жылдары енгізілген. Ендеше Біріккен Корольдіктің патент

ережесіне жасалған сілтеменің бәрі – өзгеше көрсетілмесе – (өзгертулер енгізіл-

ген) 2007 жылғы ережеге жасалған сілтеме болып саналады.

4.3. ЕУРОПАЛЫҚ ҚОҒАМДАСТЫҚТЫҢ ПАТЕНТ КОНВЕНЦИЯСЫ

1960 және 1970 жылдарда Еуропалық патент жүйесінің негізін қалау жос-

парының аясында патенттік қорғаудың қосарланған жүйесін құру туралы ше-

шім қабылданды. ЕПК-ның бірінші міндеті бір орталықтандырылған патент бе-

руші орган құру еді. Ал екінші бағыты – бір орталықтандырылған процедура

арқылы алынатын және конвенцияға мүше мемлекеттердің бәрінде міндетті

күші болатын Еуропалық қоғамдастықтың бірыңғай патентін жасау еді. Осының

нәтижесінде «Қоғамдастық патент конвенциясы» (СPC) атауымен белгілі құжат

қабылданып, оған 1975 жылы Люксембургте қол қойылды.

Қоғамдастық па-

тент конвенциясындағы негізгі басымдықтардың бірі – патенттерді басқаруды

оңтайландыру мен сол арқылы шығынды азайту. Алайда ЕПК күшіне енгенмен,

Қоғамдастық патент конвенциясы ешқашан жүзеге аспады. Бастапқы жоспарды

ЕО-ның бірыңғай жалпыеуропалық патент құру бағытындағы ұмтылысы алмас-

тырды. Ол туралы кейінірек әңгімелейміз.

4.4. ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ ЫҚПАЛЫ

Еуропалық одақ патент құқығын реформалауға тауар белгісі мен авторлық

құқықты реформалауға кіріскеніндей белсене кіріспесе де, ЕО-ның заң шығару-

шы органы еуропалық патент құқығына екі бағытта: біріншіден, қосымша қорғау

сертификаты (SPC) схемасы арқылы патент мерзіміне; екіншіден, биотехноло-

гиялық өнертабыстарға ықпал етті.

Кейінірек көзіміз жететіндей, Еуропалық

одақтың еуропалық бірыңғай патент жасау туралы ұсынысқа ықпалы орасан зор

болған. Бұл орайда ЕПК-ға мүшелік ауқымы Еуропалық одақ аясынан шығып ке-

тетінін, яғни бұл конвенция Еуропалық одақтың құзыретінен тыс әрекет ететін

өз алдына дербес шарт екенін естен шығармаған жөн. Қос режимнің бірін-бірі

қайталауы немесе қайшылығы бүгінде екі органның өзара ынтымақтастығы ар-

қасында едәуір азайды (екі конвенцияға бірдей мемлекеттер мүше болатынын

ескерсек, бұл таңғаларлық жайт емес).

Patent Rules 2007 (SI 2007/3291). Ұлыбританияның Интеллектуалдық меншік ведомствосында

(UK IPO) өтінімді қарау тәртібіне енген өзгерістердің сипаты жөнінде қараңыз: Tribunal Practice Notice

(TPN 6/2007).

A.Krieger, ‘The Luxembourg Convention on the Community Patent: A Challenge and a Duty’ (1988)

19 IIC 143; V.Scordamaglia, ‘The Common Appeal Court and the Future of the Community Patent’ (1991)

22 IIC 334; V.Scordamaglia, ‘The Common Appeal Court and the Future of the Community Patent following

the Luxembourg Conference’ (1991) 22 IIC 458.

Қоғамдастықтың патенті конвенциясы (CPC) туралы шолуды қараңыз: Bently and Sherman

(2008), 348–9.

ЕО Бәсекелестік туралы заңнамасы Ұлыбританияның патент практикасының қалыптасуына зор

ықпал еткен. 23-тарау, 3-бөлімді қараңыз.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

4.4.1. Қосымша қорғау сертификаты

Еуропалық одақ патент құқығы саласында әуелі патент қорғау мерзіміне

ықпал еткен еді. Патент иеленушілер маркетингті бастар алдында өкілетті ор-

ганның рұқсатын алу үшін көп уақыт кетіретінін алға тартып, өнертабыста-

рын эксплуатациялауға мүмкіндік беретін 20 жыл мерзім аздық ететініне жиі

шағымданатын.

Еуропалық одақ осы кемшілікті жою үшін Қосымша қорғау

сертификатын (SPC) енгізді. Бұл сертификат патент иеленушіге патенттің әре-

кет ету мерзімі барысында өзіне тиесілі құқықтың пайдасын көре алмағанда

патентті қорғау мерзімін ұзартады.

Нақтырақ айтқанда, патент иеленуші па-

тенттелген өнімін өкілетті органның рұқсатты кешіктіріп беруінің кесірінен дер

кезінде сата алмай қалса, Қосымша қорғау сертификаты арқылы өтемақы алу-

ға өндіріп алады. Бұл қосымша құқық негізгі патенттің әрекет ету мерзімін бес

жылға дейін, кейде бес жарым жылға дейін ұзартады. 2000 жылғы ЕПК-ның

63-бабына қайшы келмеуі үшін бұл құқық патенттен айырмашылығы бар

дербес құқық түрі ретінде сипатталған. Испания үкіметінің 1995 жылы осы

режимге қойған талабын Еуропа соты қараусыз қалдырды.

Ұлыбританияда

қосымша сертификат берудің тиісті үлгісі жасалған. Британияның қосымша

сертификат беру үлгісінің басты ерекшеліктерін, сондай-ақ Брекситтің ЕО ре-

жимінің негізінде жасалған қосымша патент сертификат үлгісіне әсерін кейі-

нірек талқылаймыз.

4.4.2. Биотехнология директивасы

Еуропалық одақ патент саласына араласқан екінші бағыт – биотехнология-

лық өнертабыстар. Оншақты жылға созылған қызу пікірталастан соң Еуропа

парламенті мен ЕПК-ның Әкімшілік кеңесі 1998 жылдың 6 шілдесінде Биотех-

нология директивасын ресми түрде қабылдады.

Директива биотехнология-

лық өнертабыстың патент қабілеті

мен патенттік қорғау ауқымын реттей-

ді.

Арнайы қорғау амалын енгізумен қатар,

директива патент пен өсімдік

түрлерін қорғау туралы нормалардың бірін-бірі қайталауын шешу үшін мәж-

бүрлі лицензия мен кросс-лицензия беру үлгісін бекітті.

Сондай-ақ биоло-

Бәсекелестер патенттің әрекет ету мерзімі біткенге дейін қаншалықты тәжірибе жүргізе

алатынын 22-тарау, 4.2-бөлімнен қараңыз.

Council Regulation (EEC) No. 1768/2 of 18 June 1992 (дәрілік заттарды қорғаудың қосымша

сертификатын жасау туралы) [1992] OJ L 182/1 (қазір былай кодталған: Regulation (EC) No. 469/2009

дәрілік заттарды қорғаудың қосымша сертификатын жасау туралы) [2009] OJ L 152); Regulation

(EC) No. 1610/96 of the European Parliament and of the Council of 23 July 1996 (өсімдіктерді қорғау

құралдарына қосымша қорғау сертификаттарын жасау туралы) [1996] OJ L 198/30–35.

Себебі Еуропа қоғамдастығының (сол кезде) патент туралы жаңа заң қабылдауға құзыреті

болған жоқ және араласуды ішкі нарыққа арналған заңдарды біріздендіруге жөн сілтеу арқылы

ақтап алуға болмайтын еді. Spain v. Council of the European Union, Case C-350/92 [1995] ECR I–1985.

24-тарау, 3-бөлімді қараңыз.

EC Directive 98/44/EC of 6 July 1998 on the Legal Protection of Biotechnological Inventions [1998]

OJ L 213/13 (the ‘Biotech. Dir.’).

Biotech. Dir., Arts 1–7.

Biotech. Dir., Arts 8–10.

Biotech. Dir., Art. 11.

Biotech. Dir., Art. 12.

ПАТЕНТ

гиялық материалдың депозитын қамтамасыз етеді.

Бұл директива бүгінде

Ұлыбританияда күшіне енген.

100

Биотехнология директивасын қабылдар кезде оның Еуропалық патент кон-

венциясымен арақатынасы жөнінде, айталық, «Британияның соттары ЕПК мен

директива бір-біріне кереғар келген жағдайда қандай шешім қабылдар еді?»

деген секілді бірқатар сұрақ туған. Бұл сыңайдағы проблемалардың шешімі

ЕПК-ның Әкімшілік кеңесі Биотехнология директивасын ЕПК-ны орындау регла-

менттеріне біріктіргеннен соң табылды.

101

Осы арқылы Әкімшілік кеңес ЕПК-ны

Биотехнология директивасының нормаларымен сәйкестендірді. Сонымен қатар

Әкімшілік кеңес Биотехнология директивасын ЕПК-ны түсіндірудің қосымша құ-

ралы ретінде пайдалануды ұсынды. Демек, қажет кезде директиваның деклара-

тивті бөлімдеріне назар аударуға болады.

102

Биотехнология директивасының тым кешігіп қабылдануына себеп болған

биотехнологиялық өнертабысты патенттеудің қайшылықты сипаты директива

қабылданғаннан кейін де жойылмады. Қоғамда биотехнологиялық патент ту-

ралы сынның толастамауы салдарынан, ақырында, 1998 жылдың қарашасында

Нидерланд үкіметі Еуропа сотына директиваға қарсы талап қою арызын берді.

Еуропа соты ол талапты қараусыз қалдырса да,

103

жаратылыстану ғылымда-

ры саласында патент құқығының ықпалы кеңейе түскеніне сын әлі де азаяр

емес.

104

4.5. ЕУРОПА ҰСЫНҒАН ӨЗГЕРТУЛЕР

Бүгінде Еуропада алда-жалда жүзеге аса қалса, патент құқығына зор ықпа-

лын тигізетін бірқатар реформалық ұсыныстар бар.

105

Олардың ішіндегі ең ма-

ңыздысы – бірыңғай еуропалық патент пен соған сәйкес орталықтандырылған

патент сотын құру.

106

Biotech. Dir., Arts 13–14. Бұл сондай-ақ жүзеге асыру және шолу процедураларын да реттейді:

Arts 15–18.

100

Biotech. Dir., Arts 1–11, Британияның заңнамасына 2000 жылғы Патент регламенті арқылы енді

(SI 2000/2037) (2000 жылдың 28 шілдесінде күшіне енді). Сондай-ақ ескеріңіз: SI 2001/1412 and SI

2002/247.

101

Еуропалық патент ведомствосының Әкімшілік кеңесі 1999 жылдың 16 шілдесінде ЕПК-ны

орындау регламентіне түзету енгізді: [1999] OJ EPO 437, 573 (ол 1999 жылдың 1 қыркүйегінде күшіне

енді).

102

British Group of AIPPI, ‘Report Q 150: Patentability Requirements and Scope of Protection of

Expressed Sequence Tags (ESTs): Single Nucleotide Polymorphisms (SNPs) and Entire Genomes’ [2000]

EIPR 39, 40.

103

Netherlands v. European Parliament, Case C-377/98 [2001] ECR I–7079, [2002] OJ EPO 231, [2002]

FSR 575 (ECJ) (Италия голландықтарды қолдау үшін, ал Франция Еуропа қоғамдастығы кеңесін қолдау

үшін араласты). Кездескен сынақтар туралы қараңыз: [1998] OJ C 378/13. Қараңыз: A.Scott, ‘The Dutch

Challenge to the Bio-Patenting Directive’ [1999] EIPR 212.

104

Қараңыз: Commission on Intellectual Property Rights, Integrating Intellectual Property Rights and

Development Policy (September 2001); Nueld Council on Bioethics, The Ethics of Research Related to

Healthcare in Developing Countries (2001). Сондай-ақ қараңыз: G.Duteld, Intellectual Property Rights

and the Life Sciences Industries (2nd edn, 2009).

105

Еуропалық одақ аясындағы пайдалы модельді қорғау жөніндегі ұсыныс жайлы білу үшін

қараңыз: Bently and Sherman (2004), 338–40.

106

Қазір қолданыста жоқ басқа да мысалдар негізінен компьютерге байланысты өнертабыстар

(қараңыз: Bently and Sherman (2014), 397) мен инновацияға (қараңыз: Bently and Sherman (2014), 390,

note 101) қатысты.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

4.5.1. Бірыңғай патент пакеті

Бірыңғай және орталықтандырылған еуропалық патент жүйесін құру шама-

мен соңғы 50 жылдан бері келе жатқан мақсат еді. Бұл мақсат 2016 жылдың ба-

сында орындалуы керек болатын, бірақ алдымен Брексит, одан кейін Германия

конституциясындағы өзгерістер бағыттан жаңылдырды. Осыдан кейін бір орта-

лықтандырылған еуропалық патент жүйесін құру мүмкіндігін күрделендіріп жі-

берген бірқатар құқықтық-саяси жағдайлар орын алды. Жүйенің негізі қаланған

күннің өзінде, оның қандай формада болатыны белгісіз.

Соңғы жылдары ЕПК-ға мүше 25 мемлекет пен Еуропа парламенті жалпыға

ортақ «бірыңғай патент пакеті» деп аталатын үлгіні мақұлдап отыр (деуге де бо-

лады).

107

Бірыңғай патент пакеті үш элементтен тұрады.

Біріншісі – бірыңғай еуропалық патент жасау туралы ЕО регламенті.

108

Екін-

шісі – бірыңғай патентке қай тілді қолдану керектігі секілді күрделі мәселе мен

аударманың міндетті талаптарын реттейтін ЕО регламенті.

109

Аз ғана уақыт қол-

даныста болған «кеңейтілген ынтымақтастық механизмін» пайдалана отырып,

110

2012 жылдың желтоқсанында қабылданған екі регламент те 2013 жылдың қаң-

тарында күшіне енді. Бірыңғай патент пакетінің үшінші және соңғы элементі –

«Бірыңғай патент соты келісімі» (UPC Agreement).

111

Еуропа сотының бірыңғай

патент жасау ЕО заңнамасына сай келмейді деген шешімінен кейін Бірыңғай па-

тент сотын Еуропалық одақ аясынан тыс, яғни бөлек халықаралық шарттың негі-

зінде құру туралы шешім қабылданды. Осы мақсатта 2013 жылдың 19 ақпанын-

да ЕПК-ның 25 мүше-мемлекеті орталықтандырылған патент сотын құру туралы

халықаралық келісімге қол қойды.

112

Келісім мен регламент күшіне енісімен,

25 мүше-мемлекетте бірыңғай еуропалық патент алу мүмкіндігі пайда болады.

107

Қатысушы мемлекеттер: Австрия, Бельгия, Болгария, Чех Республикасы, Кипр, Германия,

Дания, Эстония, Греция, Финляндия, Франция, Венгрия, Ирландия, Латвия, Литва, Люксембург,

Мальта, Нидерланд, Португалия, Румыния, Словакия, Словения, Швеция және Ұлыбритания. Италия

регламентке қол қойған жоқ, бірақ Бірыңғай патент соты туралы келісімге қол қойды. Польша

регламентке қол қойған, бірақ Бірыңғай патент соты туралы келісімге қол қоймаған. Испания

регламентке де, БПС туралы келісімге де қол қоймаған. Нәтижесінде Хорватия Еуропалық одаққа

2013 жылдың шілдесінде кірді, бірақ БПС туралы келісімге әлі қол қойған жоқ.

108

Еуропа Кеңесі Бірыңғай патент жасау саласында кеңейтілген ынтымақтастықты жүзеге асыру

жөніндегі регламентіне ЕО-ның 2012 жылғы 17 желтоқсандағы № 1257/2012 қаулысы (Unitary Patent

Reg). Бұл регламент Бірыңғай патент соты туралы келісім күшіне енгеннен кейін ғана орындалады.

Бірыңғай патент қорғауына қатысты ережені бекіту туралы Әкімшілік кеңестің арнайы комитетінің

2015 жылғы 15 желтоқсанындағы шешімі: (SC/D 1/15), (2016) OJEPO A39 (‘Unitary Patent Rules’).

109

Council Regulation (EU) No. 1260/2012 of 17 December 2012. Бұл регламент оңтайлы

аударма механизмдерімен қоса, бірыңғай патент қорғауын қалыптастыру бойынша кеңейтілген

ынтымақтастықты жүзеге асырады («аударма регламенті» деп аталады). Бұл регламент Бірыңғай

патент соты туралы келісім күшіне енгеннен кейін ғана орындалады.

110

Кеңейтілген әріптестік туралы жалпылама келісімдер Еуропалық одақ туралы шарттың

IV тарауында баяндалған. Бұл мүше-мемлекеттердің түрлі жылдамдықпен жылжуына және/немесе

түрлі мақсатқа ұмтылуына мүмкіндік береді. Бұл шартта белгіленген өкілеттікті кеңейтуге мүмкіндік

бермейді, тіпті Еуропалық одақтың айрықша құзыретіне жататын салаларда да қолданылмайды.

Кеңес ынтымақтастық мақсаты ақылға қонымды мерзімде орындалмайтынына көзі жеткен кезде

соңғы шара ретінде кеңейтілген кооперация механизміне жүгіне алады.

111

Agreement on a Unied Patent Court [2013] OJ C 175/1 (20 June 2013). Agreement on a Unied

Patent Court [2013] OJ C 175/1 (20 June 2013).

112

Регламентке қосылмаған, бірақ Бірыңғай патент соты туралы келісімге қол қойған Италия мен

регламентке қосылған, бірақ келісімге қол қоймаған Польшаны есептемегенде, оның қатарында

25 мемлекеттің бәрі бар. Испания әлі қосылған жоқ. Сондай ақ қараңыз: Art. 142(1) of the EPC 2000.

ПАТЕНТ

(і) Бірыңғай еуропалық патент: «бірыңғай патент». Бірыңғай патент па-

кетінің негізгі элементтерінің бірі – жалпыеуропалық бірыңғай патент немесе

Еуропалық одақтағы «бірыңғай әрекет етуші еуропалық патент». Қазір Еуро-

пада патент алуға өтінім берушінің екі түрлі таңдауы бар: бірі – өнертабысын

қорғағысы келетін мемлекеттің патент ведомствосына мемлекеттік патент алуға

өтінім беру; екіншісі – ЕПВ-ға өтінім беріп, еуропалық «классикалық» немесе

«жиынтық» патентке өтінім беру. Қазіргі кезде ЕПВ мүше-мемлекеттердің соты

жеке мойындайтын мемлекеттік патенттер жиынтығын береді. Патент иелену-

ші өнертабысын қай елдерде қорғағысы келетінін өзі таңдауға тиіс, сәйкесінше,

еуропалық патент сол елдерде жарамды. Патент иеленуші мемлекеттік атент ве-

домствосының ережесіне сай баж салығын төлеуге, басқа да түрлі талаптарды

орындауға және патентті сол елдің ресми тіліне аударуға міндеттелуі мүмкін.

ЕПВ жиынтығын жарамды деп танығаннан кейін, ол аталмыш аумақта ұлттық

патентпен тең әрекет етеді.

Қолданыстағы Еуропалық патент жүйесінің бірқатар қиындықтары бар. Бұл

жүйе көп уақытты талап етеді, қымбат әрі тым күрделі. Бірыңғай патенттің мақ-

саттарының бірі – осы аталған қиындықтарды еңсеру. Осы мақсатта жоспар-

ланған бірыңғай патент ендігі жерде өнертабысты 25 мүше-мемлекетте бірдей

қорғайды. Жаңа режимге сәйкес, бірыңғай патент иеленуші ЕПВ-да тек баж са-

лығын бір рет қана төлейді. Ал ЕПВ патентті бір орталықтан басқарып отырады.

Сонымен қатар патент 25 мүше-мемлекетте жарамды болу үшін жарамдылығын

бір рет таныса (ЕПВ-ның бірыңғай жарамдылық талабын орындаса) жетеді.

Бірыңғай патентті беретін де, басқаратын да – Еуропа патенттік ведомство-

сы.

113

Патент мүше-мемлекеттердің бәрінде бірыңғай әсер етуі үшін патент ие-

ленуші ЕПВ-ға бірыңғай пакетке өтінімді еуропалық патент күшіне енген сәттен

кейін бір айдан кешіктірмей беруі керек. Осылайша еуропалық патент 25 мү-

ше-мемлекетте бірдей жарамды ортақ патентке айналады. Бірыңғай патентке

өтінімді тұрғылықты еліне қарамастан кез келген тұлға бере алады. Бірыңғай

патент ұлттық және еуропалық классикалық жиынтық патентпен бірдей жүре

береді. Демек, Еуропада патенттік қорғауға өтінім беруші мемлекеттік патенттің,

еуропалық классикалық жиынтық патенттің немесе бірыңғай патенттің бірін өз

бетінше таңдай алады.

Аударма шығыны ұзақ уақыт бойы еуропалық патенттің тиімділігін төменде-

тіп тұрған факторлардың бірі саналған. Бірыңғай патент пакетінің тағы бір мақ-

саты – патенттеу шығынын азайту. Бірыңғай патент бұл шығынды патент дауы-

нан тыс жағдайдың бәрінде ендігі жерде еуропалық патентті аударуды талап

етпеу арқылы азайтуды көздейді. Бірыңғай патенті аударуға қойылатын талап-

тар ЕПВ-ның қазіргі процедурасына негізделеді.

114

Демек, еуропалық патентке

өтінім ағылшын, неміс немесе француз тілінде (ЕПВ-ның ресми тілдері) берілуі,

ал басқа тілде берілген өтінім ресми тілдердің біріне аударылуы керек.

115

Өтем-

ақы үлгісі өтінімді ресми тілде бермеген жағдайда аудармаға кететін шығынды

азайтуға арналған. Өтемақы үлгісіне сәйкес, Еуропадағы шағын және орта кәсі-

порындар, жеке тұлғалар, коммерциялық емес ұйымдар, университеттер мен

113

Unitary Patent Reg., Art. 9.

114

Translation Reg., Recital 6.

115

EPC 2000, Art. 14(2).

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

мемлекеттік зерттеу ұйымдары өтінімді Еуропалық одақтың ағылшын, неміс не-

месе француз тілдерінен басқа ресми тілдерінің бірінде берсе, осы үш тілдің

біріне аударуға кеткен шығынды толығымен өтеуді талап етуге құқылы. Өтемақы

үлгісін ЕПВ басқарады.

116

2000 жылғы ЕПК-ның 14(6)-бабы бойынша, патентке өтінім беруші бірыңғай

патенттің сипаттамасын ЕПВ-ның үш тілінің бірінде жариялайды, ал өнертабыс-

тың формуласын өзге екі ресми тілдегі аудармасымен қоса береді. Бірыңғай еу-

ропалық патент берілгеннен кейін, ешқандай аударма талап етілмейді.

117

Патент

иеленуші тек дау туған жағдайда, айыпталушы, құқықбұзушы немесе сот іске

тіркеу үшін сұратқанда патенттің кәсіби аудармашы адам атқарған аудармасын

беруге тиіс.

118

Ұсынылып отырған бірыңғай патент жүйесінің басты мақсаты – патент беріл-

геннен кейінгі аударма шығындарын мейлінше азайту. Алайда бұл патент жүйе-

сінің негізгі сипатына, атап айтқанда, үшінші тараптың құқықбұзушылықтан сақ-

тануына және ғылыми-техникалық мәлімет жинақтауға көмектесетін ақпараттық

қызметіне кедергі келтіреді. Жаңа схеманың басты ерекшеліктерінің бірі – тегін

онлайн аударма сервисіне сүйенетіні. Ол «Patent Translate» деп аталады. ЕПВ бұл

сервисті Google компаниясымен бірге әзірлеген. Сервис еуропалық патентке

өтінімдер мен патенттерді машиналық аударма жасап, адам қолымен жасалған

аударма патент жүйесінің ақпараттық қызметіне төндірген қаупін азайтады. Осы

кітапты жазып жатқан сәтте патентті ЕПВ-ға мүше 38 елдің 28 тіліне, оған қоса,

қытай, жапон, корей, орыс тілдеріне автоматты түрде аудару мүмкіндігі бар бо-

латын. Бұл сервис үлкен сұранысқа ие: күн сайын он бес мыңға жуық аударма

жасалады. Аударма регламентінде айтылғандай, машиналық аударманың заң-

дық күші болмайды; ол тек ақпарат үшін пайдаланылады.

119

Берілген патенттердің тек ЕПВ-ның ресми тілдерінде ғана болуынан туындай-

тын қиындықтың бірі – ЕПВ-ның ресми тілдерін түсінбейтін үшінші тарап, тіпті

қолында машиналық аударма бола тұра, патент құқығын бұзып отырғанынан

қаперсіз болуы мүмкін. Бұл проблеманы белгілі бір деңгейде жеңілдетуге бо-

лады. Өйткені сот келтірілген зиянды өтеу туралы талап-арызды қарағанда, сот

«Айыпталушы тарап бірыңғай еуропалық патентті білместікпен бұзды ма, әлде

білуге қандай да бір қисынды себебі болды ма?» деген мәселені ескереді.

120

Бірыңғай патент пакетінің аудармасына қойылатын талаптарға сай патент құ-

жаттарының машиналық аудармасы барлық тілде пайдалануға жарамды болуға

тиіс. ЕПВ бұл салада қарқынды жұмыс істеп жатыр, бірақ аударманың сапасын-

да кемшіліктері әлі кездеседі. Аударма сервисіне тағы бірнеше тілді қосу керек.

Patent Translate әлі де толыққанды жұмыс істемейтіндіктен, 2028 жылға дейін

өтпелі кезең ретінде белгілеп, осы аралықта қосымша аударманы талап етуге

рұқсат берілді. Өтпелі кезең Еуропалық одақтың ресми тілдерінің барлығына

жоғары сапалы машиналық аударма жүйесін ойлап тапқанға дейін жалғасады.

121

116

Translation Reg., Art. 5, Recital 10. Unitary Patent Rules, Rules 8–23.

117

Translation Reg., Art. 3(1).

118

Translation Reg., Art. 4, Recital 8.

119

Translation Reg., Recital 11.

120

Translation Reg., Art. 4(4), Recital 9. Бұл әсіресе шағын және орта кәсіпорындар, жеке тұлғалар,

коммерциялық емес ұйымдар, университеттер мен қоғамдық зерттеу ұйымдары үшін өзекті.

121

Translation Reg., Recital 12.

ПАТЕНТ

Өтпелі кезеңде ЕПВ құжаттарды неміс немесе француз тілінде қарайды, бірың-

ғай патентке өтінім берген кезде ағылшын тіліне толық аударылады. Сәйкесін-

ше, ЕПВ-ға құжат ағылшын тілінде келіп түссе, өтінім беруші құжатын ЕО мүше-

мемлекеттерінің ресми тіліне аударуы керек.

122

Регламентте көрсетілгендей, бұл

шара өтпелі кезеңде бірыңғай патенттердің бәрі «әдетте халықаралық техноло-

гиялық зерттеу мен жарияланым тілі болып саналатын» ағылшын тілінде болуын

қамтамасыз етеді.

123

Бірыңғай патенттің назар аударарлық бірнеше құқықтық сипаты бар. Солар-

дың бірі – бірыңғай еуропалық патенттің барлық қатысушы мүше-мемлекет-

терде бірдей қорғалуы және тең дәрежеде жарамдылығы.

124

Бірыңғай патент

тек мүше-мемлекеттердің келісімімен ғана шектеледі; патент құқығы басқаға

беріледі; күші жойылады, не қалпына келтіріледі.

125

Әйтсе де бірыңғай патентке

лицензия мүше-мемлекеттің тұтас немесе белгілі бір аумағында ғана жарамды

болуы мүмкін.

Дегенмен эксплуатациялауға келгенде, бірыңғай патент мүше-мемлекеттер-

дің мемлекеттік патентімен тең дәрежеде қарастырылады.

126

Сондықтан патентті

пайдаға асыру мәселесі жергілікті заңдармен реттеледі.

Бірыңғай патент пакеті патент қабілетін өзгертпейді. Әйтсе де патент иеле-

нуші белгілі бір жағдайларда өнертабысты тікелей және жанама пайдалануға

тыйым салуға құқылы.

127

Сондай-ақ жеке және коммерциялық емес мақсатта

эксперимент жасауға биологиялық материалды іріктеуге немесе өсімдіктің жаңа

сұрпын тауып, дамытуға, дәрі-дәрмекті фармацевтикалық дайындауға, патент-

телген өсімдік пен фермадағы жануарды пайдаланудың кейбір түрлеріне, соны-

мен қатар патенттелген компьютерлік бағдарламаларға (мысалы, декомпиляция

мен интероперацияға) қатысты бірқатар қорғау амалдары қарастырылған.

128

(ii) Бірыңғай патент соты. Бірыңғай патент пакетінің тағы бір маңызды бө-

лігі – орталықтандырылған патент соты. Бұл сот шығынын азайтып қана қоймай,

патент құқығын біріктіріп, нақтылықты күшейтеді деген үмітпен құрылған сот

болатын. Әлгінде айтқанымыздай, Бірыңғай патент сотын құру туралы келісімге

ЕО-ға мүше 25 мемлекет 2013 жылы ақпанда қол қойды. Бірыңғай патент соты

туралы келісімді 13-ші мемлекет ратификациялағаннан кейін төртінші айдың

алғашқы күні күшіне енеді (Ұлыбритания, Франция және Германия үшеуі қол

қойса).

Бірыңғай патент соты мүше-мемлекеттерде орналасқан бірінші сатыдағы ор-

талықтандырылмаған соттан, ал ол, өз кезегінде, жергілікті, аймақтық, орталық

бөлімшелерден тұрады (14.1-суретті қараңыз).

129

Бірінші сатыдағы соттардың

орталық бөлімшесі Лондонда (химия, фармацевтика, биология саласындағы па-

тенттер бойынша), Мюнхенде (механикалық инженерия патенттері бойынша)

122

Translation Reg., Art. 6(1)(a)(b).

123

Translation Reg., Recital 12. Мұндай аудармалар автоматты түрде жасалмауы керек.

124

Unitary Patent Reg., Art. 3(2).

125

Unitary Patent Reg., Art. 3(2).

126

Unitary Patent Reg., Art. 7(1).

127

UPC Agreement, Arts 25, 26.

128

UPC Agreement, Art. 27(a)-(l).

129

UPC Agreement, Art. 7.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

және Парижде (басқа патенттер бойынша), ал Апелляция соты Люксембюргте

орналасқан.

130

Бірыңғай патент сотының шешімдері үкім шыққан мемлекеттің

ішкі заңдарына сай орындалады. Еуропа сотының шешімі Бірыңғай патент соты

үшін міндетті күшке ие. Еуропалық одақтың құқығына байланысты сұрақтарға

интерпретация қажет болған кезде, бұған дейінгі шешімдерге (айталық, ұлттық

соттардың шешімдеріне) сілтеме жасалады.

Бірыңғай патент сотының бірыңғай еуропалық патент дауын, сондай-ақ жеті

жылдық өтпелі кезең аяқталғаннан кейін (бұл кезең 14 жылға созылуы мүмкін)

еуропалық классикалық жиынтық патент дауын қарауға айрықша юрисдикция-

сы болады. Өтпелі кезеңде еуропалық жиынтық патентті иеленуші жеке тұлға-

лар мен компаниялар Бірыңғай патент сотының юрисдикциясынан бас тартуға

құқылы, яғни талап қою арызын мемлекеттік сотқа бере алады. Сонымен қатар

қосымша қорғау сертификатына қатысты құқықбұзушылық пен патенттің жа-

рамдылығы дауын қарау да Бірыңғай патент сотының юрисдикциясына кіре-

ді. Алайда бұл соттың юрисдикциясы Ұлыбритания интеллектуалдық меншік

130

Бұл бөлімше Халықаралық патент классификациясы (IPC) жүйесінің негізінде құрылған.

Сілтемелер

Апелляция соты

Еуропа

соты

Құқықбұзушылық + қарсы талап

Апелляция

Сілтемелер

Бірінші инстанция соты

Жергілікті/аймақтық

бөлімшелер

(құқықбұзушылық

орын алған немесе

жауапкер мекендейтін

мүше-мемлекет)

Қарсы талап

Орталық

бөлімше

Құқықбұзушылық,

Патентті қайтарып алу

жөнінде қарсы талап

Еркін

жарамдылық

НЕМЕСЕ

14.1-сурет

ПАТЕНТ

ведомствосы немесе басқа да мемлекеттік патент ведомстволары берген ұлттық

патентке жүрмейді.

Бірыңғай патент соты туралы келісім күшіне енген соң, еуропалық жиынтық

патент пен бірыңғай патент дауы бойынша Бірыңғай патент сотына қатысушы

мемлекеттердің бәрін қамтитын ортақ талап қою арызын беруге болады. Құқық-

бұзушылық туралы талап-арызды ықтимал құқықбұзушылық орын алған немесе

жауапкер мекендейтін мемлекеттегі Бірыңғай патент сотының жергілікті немесе

аймақтық бөлімшесіне беруге болады. Патенттің жарамдылығына күмән туған

кезде, талап қою арызын беретін сотты патенттің халықаралық патент класси-

фикациясы жүйесіндегі жіктеліміне қарай таңдайды. Ал жауапкер құқықбұзушы-

лық туралы талап-арызға патенттің жарамсыздығы жөнінде қарсы талап қойған

кезде, жергілікті немесе аймақтық сот бөлімшесі (құқықбұзушылық пен патентті

қайтарып алу мәселесінде) істі басы бүтін орталық бөлімшеге жібереді. Әйтпесе

орталық бөлімшеге тек патентті қайтарып алу мәселесін жолдап, құқықбұзушы-

лықты жергілікті/аймақтық бөлімшеде бөлек қарайтынын немесе істі толықтай

жергілікті/аймақтық бөлімшеде тыңдайтынын соттар өздері шешеді.

Орталықтандырылған патент схемасын құрушылар Бірыңғай патент соты

қолданыстағы еуропалық патент жүйесіндегі кейбір кемшіліктерді, әсіресе бір

тарап талап қою арызын бірнеше мемлекеттің сотына жолдауға мәжбүрлігінен

туатын қиындықтарды жоятынына үміттенеді. Бірыңғай патентке нұқсан келтіру

мен оның жарамдылығына қатысты шешімдер қатысушы мемлекеттердің бәрін-

де міндеттеуші күшке ие, сондықтан бұдан былай патентті мемлекеттік сотта қор-

ғаудың немесе қарсы талап қоюдың қажеті болмай қалады. Осылайша Бірыңғай

патент соты сот шығынын азайтады деген үміт бар. Әртүрлі мемлекеттің соты

емес, орталықтандырылған соттан шыққан шешім құқықтық нақтылықты артты-

ратынына үміт зор. Бұған қоса, орталықтандырылған жаңа режим (келтірілген

шығын көлемін әртүрлі анықтау шешім шығару жылдамдығы, юриспруденция-

дағы айырмашылықтарға байланысты) Еуропалық жиынтық патент дауына «оң-

тайлы сот сатысын таңдауды» азайтуы мүмкін.

(ііі) Бірыңғай патент пакетінің ықпалы. Ұлыбританияда бірыңғай патент

жүйесін енгізу үшін ішкі заңдарға біршама өзгеріс енгізу қажет. Атап айтқанда,

заңнамаға Бірыңғай патент сотының құзыретіне жататын істер, яғни еуропалық

жиынтық не бірыңғай патенттің бұзылуы мен жарамдылығы бойынша юрис-

дикцияға ие болуы үшін тиісті өзгертулер жасалуы керек.

131

Біртұтас күшке ие

еуропалық патент қабілеті талаптары еуропалық классикалық жиынтық патент-

ке қойылатын талаптармен бірдей. Осыған байланысты заңның бұл саласына

өзгертулер қажет болмағанмен, бірыңғай патентті бұзу нормалары мен оны

131

Ұлыбританияның Бірыңғай патент соты туралы келісімге қосылуын жеңілдету үшін 2014 жылғы

Интеллектуалдық меншік туралы заң Патент заңына мемлекеттік хатшы Бірыңғай патент сотын

күшіне енгізе алатындай түзету енгізді (бұл түзетуді қоғамда ашық талқылаудан кейін парламенттің

қос палатасы мақұлдауы керек). 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 17-бөлімі

мынадай жаңа норма енгізді: PA 1977, ss 88A, 88B.

Осы түзетудің негізінде 2016 жылдың 2 наурызында Патент туралы (Бірыңғай еуропалық патент

пен Бірыңғай патент соты туралы) қаулы қабылданды. 2016 жылғы Патент туралы қаулы бірыңғай

патент пен Бірыңғай патент сотын қабылдауды жеңілдету үшін Патент заңына өзгерту енгізеді. Патент

туралы қаулы Бірыңғай патент туралы келісім күшіне енгеннен кейін ғана жүзеге асты: Patents Order

2016, Art. 1(2).

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

қорғау амалдарын бір ізге келтіру үшін Ұлыбританияның заңын бәрібір өзгер-

туге тура келеді. Еуропалық жиынтық патент пен бірыңғай патент құқығын бұзу

жөніндегі нормалар Бірыңғай патент соты туралы келісімде белгіленгенін жоға-

рыда айтқанбыз. Ал қазіргі кезде жиынтық патентке қатысты құқықбұзушылық

ұлттық заңға сәйкес қаралады. Осы себепті Ұлыбританияның заңын Бірыңғай

патент соты туралы келісімдегі еуропалық жиынтық патент пен бірыңғай патент-

ке қатысты құқықбұзушылық нормаларымен сәйкестендіру үшін, 1977 жылғы

Патент туралы заңды өзгерту қажет. Интеллектуалдық меншік ведомствосының

пікірінше, Британиялық патент құқығын Бірыңғай патент соты туралы келісіммен

бірлікке келтіру үшін болмашы өзгертулер жасау жеткілікті. Мысалы, патентке

құқығының бұзылуы туралы құқықтық-нормативіне еуропалық жиынтық және

бірыңғай патенттер саласындағы нормалармен сәйкестендіру үшін өзгертулер

мен түзетулер енгізу қажет болуы мүмкін.

Біріккен Корольдік 2016 жылдың қарашасында Бірыңғай патент сотын құ-

руды мақұлдаған соң, 2016 жылдың 14 желтоқсанында Бірыңғай патент со-

тының артықшылықтары мен иммунитеттері жөніндегі хаттамаға қол қой-

ды.

132

Ұлыбританияда 2017 жылдың 26 маусымында Бірыңғай патент сотын

құру жөнінде заңға тәуелді құқықтық-нормативтік актілер жобасы парламент

қарауына жолданды.

133

Бірыңғай патент соты туралы келісім 2018 жылдың

27 сәуірінде ратификацияланды. Алайда Брекситтен кейін Ұлыбритания

ЕПК-ның мүшелігінде қалар болса, Бірыңғай патент соты туралы келісімді өз-

гертуге тура келеді.

Орталықтандырылған соттың бірыңғай патент дауларын қарауына қатысты

бірқатар мәлімдемелер жасалды. Бірыңғай патент регламентінде жазылғандай,

бірыңғай патент жалпы патент жүйесін барынша оңтайландырумен қатар, па-

тент шығынын азайтып, заң жүзінде қорғауды жетілдіре түседі.

134

Жаңа жүйенің

артықшылықтарының бірі – патенттеуге кететін шығынды азайтатыны. Мысалы,

Ұлыбритания үкіметінің айтуынша, 25 мүше-мемлекеттің жаңа өнертабысқа бі-

рыңғай патент беруге аудармасы мен жарамдылық талаптарына кететін шығын-

ды (сол мемлекеттердегі қазіргі патент жүйесімен салыстырғанда) бір патентке

шаққанда 20,000 фунт стерлингке дейін үнемдейді.

135

Бұл мәлімдеменің рас-өті-

рігіне қатысты біраз сын-пікір айтылғанмен, жаңа режимнің еуропалық патентті

берудегі транзакция шығынын азайта алатыны күмәнсіз. Сонымен қатар патент-

теуші патентін бірнеше мемлекет сотында емес, бір сотта ғана қорғайды, яғни

жаңа режим сот өндірістерінің санын қысқартып, сот шешімін орындауға кететін

шығынды азайтады.

132

Cm 9405. Хаттама сотқа, судьяларға, сот өкілдері мен қызметкерлеріне артықшылық пен

иммунитет береді.

133

The Unied Patent Court (Immunities and Privileges) Order 2017. Дәл осындай заңды Шотландия

парламенті де қабылдауға тиіс.

134

Unitary Patent Reg., Recital 4.

135

House of Commons European Scrutiny Committee, Draft Agreement on a Unied Patent Court and

Draft Statute 30th Report of Session 2012–13 (3 February 2013), [8.28]. ЕПВ-ның мәліметіне сәйкес, 27

мүше-мемлекеттің аумағында еуропалық патент алудың құны 36 000 еуроның шамасында (оның

басым бөлігі аударма мен патент жарамдылығын тексеруге, жергілікті патент ведомстволарының

алымына және жергілікті патент агенттерінің еңбекақысын төлеуге кетеді). Бірыңғай патент жобасы

толық жүзеге асқаннан кейін, шығын көлемі шамамен 5 000 еуроға азаяды (бұған патентті бергенге

дейінгі алымдар, оның ішіне өнертабыс формуласын ЕПВ-ның қалған екі ресми тіліне аудару

шығыны кіреді).

ПАТЕНТ

Бірақ ұсынылған бірыңғай патенттің бірқатар түйткілді тұстары бар. Мысалы,

оңтайлы сот сатысын таңдаудағы бифуркация, судьялардың даярлығы мен білі-

мі, бірыңғай патентті пайдаланудан, әсіресе шағын және орта кәсіпорындардың

артық шығын көруіне байланысты алаңдаушылық пайда болды.

136

Бұған қоса,

бірыңғай патент пакеті Еуропада патент құқығын бір жерге шоғырландырудың

орнына аумақтық және материалдық құқық деңгейінде бөлшектеп кетуі мүмкін

деген пікір бар.

137

Бір жағынан, бірыңғай патент пакеті қолданыстағы мемлекет-

тік және жиынтық патенттерді қарапайымдандырудың орнына, қосымша тағы

бір патент түрін қосады деген сын жиі айтылады. Кейбіреулердің болжауынша,

бұл режим ұзаққа созылмайды. Әсіресе патентті эксплуатациялау

138

мен мәж-

бүрлі лицензиялауды

139

ұлттық заң құзыретіне қалдыруы және биотехнология-

лық зерттеу құралдарына арналған зерттеуге қатысты ережеден тыс жағдай мен

мәжбүрлі лицензиялау мәселелерін шеше алмауы бұған нақты дәлел. Оған қоса,

патент дауларын қарайтын соттардың тез таралуы патент саласындағы сот прак-

тикасын консолидациялаудың орнына, керісінше, бөлшектеп жіберуі мүмкін. Бі-

ріккен Корольдікте бірыңғай патент жүйесі Ұлттық сот практикасына ықпал ете

ме, ең сорақысы, жаңа жүйені енгізгеннен кейін ішкі заңның пәрменділігін жоя

ма деген қауіп бар.

Бірыңғай патент жүйесіндегі бірқатар кедергілер жойылса да,

140

бұл жүйенің

әлі де зерттеуді қажет ететін қырлары жетерлік. Біріккен Корольдік Брекситтен

кейінгі кезеңде ендігі жерде ЕО-ға мүше емес мемлекет ретінде Бірыңғай па-

тент соты туралы келісімнің мүшесі бола ала ма (мүшесі болуға лайықты ма)?

141

Осыған дейін жоспарланғандай, Бірыңғай соттың бөлімшесін Лондонда орна-

ластыру мүмкін бе және ең маңызды мәселе – Ұлыбританияның ЕО заңнама-

сын қолдануына және Еуропа сотының дербестігі мен статусының мемлекет-

тік соттардан жоғары тұратынын (бұған дейін жоспарланғандай) мойындауына

саяси еркі бола ма деген сияқты біраз сұрақ туындады. Бірыңғай патент соты

туралы келісімді ратификациялау жоспарына Германияда 2017 жылғы шілдеде

136

Сонда. Сондай-ақ қараңыз: J.Pagenburg, ‘Unitary Patent and Unied Court: What Lies Ahead?’

(2013) 8 JIPLP 480.

137

Қараңыз: R.Hilty et al., The Unitary Patent Package: Twelve Reasons for Concern (17 October 2013),

online at http://www.ip.mpg.de/les/pdf2/MPI-IP_Twelve-Reasons_2012–10–17_nal3.pdf; A.Strowel et

al., The Union cannot be stripped of its powers by the Member States: the dangerous precedent of the patent

package (13 March 2015). Бірыңғай патент сотындағы патент формуласының интерпретациялауына

қатысты дауларды қараңыз: P.England, ‘The Scope of Protection of Patent Claims in Europe and the UPC’

(2016) 11 JIPLP 689.

138

Unitary Patent Reg., Recital 15. Бұған дейінгі ұсыныстарда айтылған негізгі нормалар (құқықты

басқаға беру; in rem құқықтар; орындау мен төлем қабілетсіздігі режимі; erga omnes шарттық

лицензиялаудың салдары; патент транзакциясына үшінші тараптың ықпалы) жоқ. Қараңыз. Hilty et

al., op. cit.

139

Unitary Patent Reg., Recital 10.

140

Spain and Italy v. Council, Joined Cases C-274/11 and C-295/11, EU:C:2013:240 (ECJ, Grand

Chamber) (кеңестің бірыңғай еуропалық патент саласындағы серіктестікті кеңейтуге рұқсат беру

туралы шешімі бірауыздан қабылданбаған, яғни Испания мен Италияның талаптары елеусіз қалған).

Kingdom of Spain v. Council of the European Union, Cases C-146/13 and C-147/13, EU:C:2015:298 (ECJ,

Grand Chamber) (Испанияның Бірыңғай патент регламенті мен Аударма регламентіне қарсы талабы

қабылданбай қалды).

141

Бұл – Еуропа сотының Еуропа одағына мүше емес мемлекеттер бірыңғай патентті қолдана

алмайды деген пікірінің нәтижесі. Басқа да әдебиеттерді қараңыз: A.Ohly and R.Streinz, ‘Can the UK

Stay in the UPC System After Brexit?’ (2017) 12 JIPLP 245.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

конституциялық наразылық білдірген топ осы мәселелерді жинақтап көр-

сеткен. Бұл наразылық жалпыеуропалық патент жүйесін енгізуді тоқтата ал-

маса да, біршама баяулатары анық. Бірыңғай патент жүйесі күшіне енуі үшін

Франция, Германия, Ұлыбританиямен қатар, кем дегенде, ЕО-ның тағы он мем-

лекеті Бірыңғай патент соты туралы келісімді ратификациялауы керек, сондық-

тан Ұлыбритания мен Германиядағы бұл проблемалардың салмағы айрықша.

142

Бұл мәселелер шешілмейінше, бірыңғай патент жүйесінің «басынан бұлт сейіл-

мейді». Қазір бірыңғай патент пакеті қашан күшіне енетінін және қай кезде ене-

тінін дөп басып айту қиын.

Бірыңғай патент бірқатар артықшылық бергенмен, шын мәнінде, мұның саяси

мәміле нәтижесіндегі пайда болуы бәрібір өнімнің күткендегідей түпкі мақсатты

орындауына кедергі келтіреді. Осы тұрғыдан қарағанда, бірізді, тиімді әрі орта-

лықтандырылған еуропалық патент жүйесі әлі де қол жетпес арман сыңайлы.

Түпкілікті өнімнің оны қаншалықты шындыққа айналдыра алатыны әлі белгісіз.

4.6. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАР

Бұған дейін айтқанымыздай, халықаралық шарттардың британиялық патент

құқығын қалыптастырудағы маңызы зор. Әлгінде талқылаған Париж конвенция-

сынан тыс бұл саладағы атап кетерлік шарттардың қатарына Патенттік коопера-

ция шартын (PCT), Интеллектуалдық меншік құғының сауда аспектілері жөнінде-

гі келісімін (TRIPS), Биологиялық алуантүрлілік конвенциясын (CBD) жатқызуға

болады.

4.6.1. Патенттік кооперация шарты

Патенттік кооперация шартына (PCT) 1970 жылы қол қойылып, 1978 жылы

күшіне енген. Шарттың басты ерекшелігі – халықаралық өтінім беру жүйесі

мен алдын ала тексеру рәсімін реттегені. Патенттік кооперация шартына

152 мемлекет қол қойған.

143

Бұл шарт халықаралық өтінім беру мен іздеу рәсімін

ғана реттейді. Ал патент беру құқығын мемлекеттік патент ведомствосына

қалдырған.

144

Патенттік кооперация шарты Біріккен Корольдікке де ЕПВ-да

әрекет ететін патентке өтінім берудің балама жолы болып отыр.

Патенттік кооперция шартына сәйкес, өтінім беруші өтінімін халықаралық

ведомствоға тапсырып, халықаралық іздеу мен алдын ала тексеруден өтеді. Со-

сын өтінім шешім қабылдау үшін Ұлттық патент ведомствосына жолданады. Бұл

орталықтандырылған процедура әсіресе өз бетінше дербес сараптама жүргізе

142

2018 жылғы мамырда келісімді ЕО-ның 16 елі ратификациялаған: Австрия, Бельгия, Болгария,

Дания, Эстония, Финляндия, Франция, Италия, Латвия, Литва, Люксембург, Мальта, Нидерланд,

Португалия, Швеция және Ұлыбритания.

143

2018 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша.

144

Патенттік кооперация шартына (PCT) 1970 жылы Вашингтонда қол қойылды. Оған 1979 жылы

түзетулер жасалып, 1984 және 2001 жылдары модификацияланды. Қараңыз: K.Pfanner, ‘The Patent

Cooperation Treaty: An Introduction’ [1979] EIPR 98; D.Perrott, ‘The PCT in Use’ [1982] EIPR 67; C.Everitt,

‘Patent Cooperation Treaty (PCT)’ (1984) 13 CIPAJ 383; Anon., ‘Patent Cooperation Treaty (PCT) in 1992’

(1993) 75 JPTOS 354; J.Cartiglia, ‘The Patent Cooperation Treaty: A Rational Approach to International

Patent Filing’ (1994) 76 JPTOS 261; J.Anglehart, ‘Extending the International Phase of PCT Applications’

(1995) 77 JPTOS 101. 16-тарау, 2.3-бөлімді қараңыз.

ПАТЕНТ

алмайтын елдің патент ведомствосы үшін тиімді. Патенттік кооперация жүйесі

алымды азайтқанмен, халықаралық ведомствоға өтінім берген сәт пен өтінімді

мемлекеттік ведомствоға жолдаған сәттің арасындағы уақыт мерзімі ұзақ. Әдет-

те кемі 18 айға созылатын осынау қосымша уақыт ішінде өтінім беруші өнерта-

бысы мемлекеттік ведомствоға жолданған өтінімнің аударма шығынын ақтай-

тындай сәтті ме деген сұрағына жауап алады.

4.6.2. Интеллектуалдық меншіктің сауда аспектілері

жөніндегі келісім (TRIPS)

Интеллектуалдық меншіктің сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS) көпте-

ген дамушы елдерге зор ықпал етті, бірақ Еуропа мен Британияның патент құқы-

ғына әсері соншалықты зор болмады.

145

TRIPS әкелген өзгерістердің ең елеулісі

мәжбүрлі лицензияға қойылатын шектеулерге байланысты. Әйтсе де Дүниежүзі-

лік сауда ұйымының құқықтық практикасы қалыптасқан сайын, TRIPS-тың да ық-

палы арта беретін сыңайлы. ЕПВ-ның Апелляция техникалық кеңесі компьютер-

лік бағдарламаны патенттеу туралы маңызды шешімінде «ЕПВ Интеллектуалдық

меншіктің сауда аспектілері жөніндегі келісімге қол қоюшы тарап емес, сондық-

тан ол келісім талаптарын сақтауға міндетті емес» деп мәлімдеген. Алайда TRIPS

ортақ стандарт қалыптастыруды мақсат тұтып отырғандықтан, Апелляция техни-

калық кеңесі оған заманауи трендтер индикаторы ретінде баға берді.

146

TRIPS пен дамушы елдерге таңылған патент қорғау стандарты туралы жиі сын

айтылады. Осыны ескерсек, 1994 жылғы келісімді реформалауға біраз мемле-

кет мүдделі болғаны таңғаларлық жайт емес. Бұл орайда реформаның екі тұсы

назар аудартады: біріншісі – патент пен қоғамдық денсаулық сақтау, екіншісі –

өсімдіктер мен жануарлар әлеміндегі өнертабыстардың патентке қабілеттілігі.

Соның ішінде патенттің адам өмірін сақтауда маңызы зор дәрі-дәрмекке

қолжетімділікті қаншалықты шектейтіні еріксіз назар аудартады. Бұл мәселе Оң-

түстік Африка Республикасы патенттелген дәрі-дәрмекті (АИТВ/ЖИТС-ті емдеуге

қажет дәрі-дәрмекті) патент иеленуші өздері қалаған бағадан төмен бағаға сату-

ға рұқсат бергені үшін патент иеленушілер сотқа талап-арыз беретінін мәлімде-

генде күн тәртібіне шықты. Оңтүстік Африкадағы дау-дамайдың түрткі болуымен

2001 жылдың қарашасында Дохада өткен 4-ші ДСҰ Министрлер конференциясы

патенттелген дәрі-дәрмектердің дамыған және дамушы елдердегі қолжетімді-

лігі туралы мәселені талқылады.

147

Конференция делегаттары Интеллектуалдық

меншіктің сауда аспектілері жөніндегі келісіміне (TRIPS) сәйкес рұқсат етілген

мәжбүрлі лицензияларды қолдану дәрі-дәрмекті шығаруға ішкі әлеуеті жететін

ОАР сияқты елдердегі мәселені шешетініне үміт білдірді. Алайда TRIPS-тың 31(f)

бабы бойынша, мәжбүрлі лицензия арқылы өндірілетін дәрі-дәрмектер негізі-

нен ішкі нарыққа ғана шығарылуға тиіс. Ал бұл норма патенттелген дәрі-дәр-

145

TRIPS-тың 2-бабы мүше-мемлекеттерден 1967 жылғы Париж конвенциясының 1–12-баптарын

сақтауды талап етеді. Оған қоса, TRIPS-тың 27–34-баптары стандарттар деңгейін көтерген. 27-бап

патент қабілеті; 28-бап құқықтарға; 29-бап құжатты жариялау талаптарына; 30-бап айрықша

жағдайларға; 31-бап авторизацияланған пайдаланушыға қатысты; Ал 33-бап өтінім берген күннен

бастап патентке 20 жыл мерзім белгілеуді талап етеді.

146

IBM/Computer programs, T 1173/97 [2000] EPOR 219, 224–5.

147

Қараңыз: R.Roumet, ‘Access to Patented Anti-HIV AIDS Medicine: The South African Experience’

[2010] EIPR 137.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

мекті өздігінен шығаруға әлеуеті жетпейтін елдерге кедергі келтіреді. Дәлірек

айтқанда, бұл А мемлекетінде мәжбүрлі лицензия аясында патенттелген препа-

ратты Б мемлекетіне экспорттау ниетімен өндіру мүмкін емес екенін білдіреді.

Дохаға жиналған делегаттар бұл мәселенің шешімін табу қажеттігін бірауыздан

мақұлдағанмен, оны шешу жолын әлі ешкім айта алмай отыр.

148

ДСҰ-ға мүше

мемлекеттер 2003 жылдың 30 тамызындағы қызу пікірталастан соң дәрі-дәр-

мек өндіруге ішкі әлеуеті жетпейтін дамыған және дамушы елдердің басқа елде

мәжбүрлі лицензиямен шығарылған анағұрлым арзан, «дженерик» дәрілерін

импорттауға мүмкіндігі болуы қажет деген ұйғарымға тоқтады.

149

Яғни ДСҰ-ға

мүше мемлекеттер мәжбүрлі лицензиямен шыққан патенттелген фармацевти-

калық өнімдерді дамушы елдерге экспорттауға рұқсат беруге келісті. Бұл шешім

фармацевтика секторындағы патенттелген өнімдер мен процестерді пайдалана

отырып жасалған өнімдерді, сондай-ақ белсенді ингредиенттер мен диагности-

калық жиынтықтардың өндірісін де қамтиды. Сондықтан ДСҰ-ға мүше мемле-

кеттердің өкіметтері TRIPS-тың 31(f) бабына өзгертілмейінше, ондағы міндетте-

мелерді орындаудан бас тарта тұру керектігіне келісті.

Қазіргі кезде Интеллектуалдық меншіктің сауда аспектілері туралы келісім

(TRIPS) кеңесі келісімнің 27.3(b) бабын қайта қарастырып жатыр. Бұл бап «өсім-

діктер мен жануарларларға қатысты өнертабыстың барлық технология саласы-

на патент берілуі керек» деген жалпылама ережеден тыс жағдайды реттейді.

Дәлірек айтқанда, мүше-мемлекеттер бұл нормаға сүйеніп, микроағзалардан

басқа өсімдіктер мен жануарларды, әсіресе, өсімдіктер мен жануарларды өнді-

руге арналған биологиялық процестерді патентке қабілетті өнертабыстар сана-

тынан алып тастай алады.

150

Бұл бапты саралау барысында қазір қолданыстағы

өсімдіктер мен жануарларға арналған мемлекеттік патенттік қорғау, сондай-ақ

өсімдік сұрыптарын қорғау тәртібі талқыланып, бірқатар дәйектер келтірілді.

Бірқатар елдер 27.3(b) бапқа қандай өзгерту енгізу керектігі жөнінде ұсыныс-

тарын айтты. Ұсыныстардың ішінде «Патентке өтінім берушілерді өнертабысты

жасау барысында пайдаланған генетикалық материалдардың шығу тегін және/

немесе өнертабысты ойлап табуға пайдаланылған дәстүрлі білімді жария етуі

керек пе, жоқ па?» деген сұрақ төңірегінде пікірталас өрбіді. Негізгі пікірталас

бұл норманы сақтамаудың салдары жайында жүрді.

151

Сонымен қатар Африка

елдерінің бір тобы тіршіліктің кез келген түрін (оның ішінде жануарларды, өсім-

діктер және микроағзаларды) патенттеуге жалпыға бірдей тыйым салу керек, ал

148

WTO, Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health (20 November 2001) WT/MIN(01)/

DEC/2. қараңыз: C.Correa, Implications of the Doha Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health,

WHO Health, Economics and Drugs EDM Series No. 12 (June 2002).

149

WTO, Implementation of Para. 6 of the Doha Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health

(1 September 2003) WT/L/540 (ДСҰ бас кеңесінің 2003 жылғы 30 тамыздағы шешімі).

150

TRIPS-тың 27.3(b) бабы мүше-мемлекеттен өсімдік түрлерін патентпен немесе тиімді sui

generis жүйесімен, болмаса екі жолмен де қорғауды талап етеді.

151

Еуропалық одақ патентке өтінім берушілерге патент құқығының аясынан тыс құқықтық

салдарға генетикалық материалдардың шығу тегін жария етуді ұсынды. Швейцария (ДИМҰ Патент

құқығы туралы шартына сілтеме жасай отырып) ДИМҰ Патент кооперациясы туралы шартына

өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсынды. Бұл ұсыныс бойынша, мемлекеттің ішкі заңдарын

патентке өтінім берушіден генетикалық ресурстар мен дәстүрлі білімнің шығу тегін жария етуді талап

етеді. Мұндай ақпаратты ашпау патент беруді кешеуілдетуі немесе патенттің жарамдылығына әсер

етуі мүмкін. Ал Бразилия, Куба, Эквадор, Үндістан, Перу, Таиланд және Венесуэлла TRIPS келісіміне

ақпаратты ашуды міндеттейтін өзгерістер мен толықтыруларды енгізуді құптап отыр.

ПАТЕНТ

фермерлер тұқымдық сақтау құқығына ие болуға тиіс деп мәлімдеді. Тіршілік тү-

рін патенттеуге байланысты көзқарастардың әралуандығы сонша – 27.3(b) бапты

реформалау неліктен баяу жүріп жатқаны таңғалдыратын жайт емес. Оның тағы

бір себебі – байырғы халықтардың білімін патенттеу, интеллектуалдық меншік

пен биологиялық әралуандықты қорғаудың байланысы, Интеллектуалдық мен-

шіктің сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS) мен Биологиялық әралуандық

конвенциясының (CBD) өзара арақатынасы сияқты бірқатар даулы сұрақтар қа-

тар қаралып жатыр.

152

Осыны ескерсек, 27.3(b) бапты қайта қарау процесі әлі

біразға созылатын сияқты.

TRIPS нормаларын қайта қарау 2003 жылдың 10–14 қыркүйегінде Канкунда

өткен Бесінші ДСҰ Министрлер конференциясында да жеделдеген жоқ. Бұл кон-

ференцияда интеллектуалдық меншік мәселелері күн тәртібіндегі күйіп тұрған

мәселелердің қатарында болмады, ал жиынға қатысушы тараптар Дохада өтетін

келесі келіссөздер кезеңі туралы келісімге келе алмай, тығырыққа тірелді. Ке-

лешекте келіссөздер қалай өрбитіні белгісіз. Өнім шығарылған жердің атауына

арналған қорғауды ұзартатын ережеден тыс жағдайларды енгізу ықтималдығын

ескерсек, TRIPS-ты қайта қараудан дамушы елдерге келіп-кетер пайда шамалы,

сондықтан тығырықтан шығатын жол іздеуге олардың неліктен аса құлшына

қоймайтыны белгілі. Сайып келгенде, патенттік қорғау ауқымын TRIPS рұқсат

еткен аядан кеңейту үшін (АҚШ қолдайтын) екіжақты келісімнен гөрі, көпжақты

келісімге ойысуға куә болуымыз мүмкін.

Әзірге тек патенттелген дәрі-дәрмекті дамушы елдерге экспорттау үшін мәж-

бүрлі лицензиялауға қатысты нақты өзгеріс орын алды. 2005 жылдың соңында

ДСҰ бас кеңесі 2003 жылғы Доха декларациясын ТRIPS келісіміне инкорпора-

циялау жөнінде шешім қабылдады.

153

Өзгерістер мен толықтырулар күшіне енуі

үшін оны ДСҰ мүшелерінің үштен екісі мақұлдауы керек еді. Арада біраз уақыт

өткен соң бұл мәселенің күрмеуі шешіліп,

154

келісімге енгізілген өзгертулер мен

толықтырулар 2017 жылдың 23 қаңтарында күшіне енді. Нәтижесінде TRIPS-қа

жаңа 31 bis бап пен жаңа қосымшалар қосылды. Бұл өзгертулер мен толықтыру-

лар 2003 жылғы Доха декларациясының мәтінімен өте ұқсас. Өзгеріске сәйкес,

мүше-мемлекеттер қоғам денсаулығын сақтау үшін дәрілік препараттарды өнді-

ру мен экспорттауға мәжбүрлі лицензия беруге құқылы. Бұған импорттаушы ел

сол дәрілік препараттарды өндіруге әлеуеті жетпейтін дамушы елге жөнелткен

кезде ғана рұқсат етіледі (келісімге қосымшада елдің өндіріс әлеуетін анықтайтын

критерийлер бекітілген). Ал импорттаушы елдер сол патенттелген дәрі-дәрмекті

қайта экспорттауға жол бермеу шараларын қабылдауға міндетті. Компанияға па-

тенттелген дәрі-дәрмектің экспортқа арналған «дженерик» нұсқасын шығаруға

рұқсат беретін мәжбүрлі лицензия берілгелі жатқаны жайлы алғашқы әрі әзір-

ге жалғыз мәлімдемені 2007 жылдың 4 қазанында Канада жасаған. Бұл лицен-

152

Доха декларациясында мәлімделгендей, 27.3(b) бапты қайта қарау барысында TRIPS кеңесі

Интеллектуалдық меншіктің сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS) мен Биологиялық әралуандық

туралы конвенция (СBD) арасындағы байланысқа, сондай-ақ дәстүрлі білім мен фольклорды

қорғаудың арақатынасына мұқият мән бергені жөн.

153

General Council, Amendment of the TRIPS Agreement: Decision of 6 December 2005 (8 December

2005) WT/L/641.

154

WTO, Amendment of the TRIPS Agreement: Third Extension of the Period for Acceptance by Members

of the Protocol Amending the TRIPS Agreement (5 December 2011), WT/L/829.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

зия канадалық компанияға ЖИТС-ті емдеуге арналған TriAvir дәрісін шығарып,

Руандаға экспорттауға мүмкіндік берді.

155

Бұл режим дәрі-дәрмек сатып алудың

әдеттегі әдісіне сай келмейтіндіктен, бұдан былай қолданылмауы мүмкін.

156

4.6.3. Биологиялық әралуандық туралы конвенция (СBD)

Биологиялық әралуандық туралы конвенцияға 1992 жылдың маусымында

қол қойылды.

157

Конвенция патент стандарттарына тікелей қатысты болмаса да,

биологиялық ресурстарды тұтынудың жаңа тәсілдеріне негіз дайындады. Кон-

венция дамушы елдерге дамыған елдердің фирмаларының жергілікті ресурс-

тарды пайдалануына наразылық білдіруіне құқық береді. Соңғы кездері мұндай

оқиғалар жиілеп кеткен: Үндістанда дәрі-дәрмек пен инсектицид дайындауға

пайдаланылатын ним ағашына (Azadirachta indica. – Ауд.) Еуропа мен АҚШ-та

37 патент берілген;

158

ауруға (жараны жазуға) ем куркуманы да патенттеуге өті-

нім бергендер болған;

159

Папуа-Жаңа Гвинеядағы шағын ғана хагахай халқынан

алынған генетикалық материалдың негізінде жасалған өнертабыс патенттел-

ген.

160

Биологиялық әралуандық туралы конвенция дәстүрлі білімді пайдалануды

бақылауда ұстауға жеткілікті заңды негіз ұсынады. Конвенцияның преамбуласы

дәстүрлі өмір салтын ұстанатын байырғы әрі жергілікті қауымдардың биология-

лық ресурстармен тығыз әрі дәстүрлі тұрмыстық байланысын мойындайды. Со-

нымен қатар конвенцияда биологиялық әралуандықты сақтау мен оны ұқыпты

пайдалану бойынша дәстүрлі білімді, инновация және тәжірибені эксплуатация-

лаудан түсетін пайданы теңдей бөлісу ниеті құпталатыны жазылған.

Биологиялық әралуандық туралы конвенцияның генетикалық ресурстарға

қол жеткізу мен одан түскен пайданы бөлу мәселесіне алаңдаған қол қоюшы

мемлекеттер 2002 жылы Бонн нұсқаулығын қабылдады.

161

Бұл нұсқаулықтың

міндеттеуші күші жоқ болса да, генетикалық ресурстарға қолжетімділік пен пай-

даны бөлісу туралы келісімге қатысты тараптарға, үкіметтер мен басқа да мүд-

делі тұлғаларға заңнамалық, әкімшілік және саяси шараларды даярлауға көмек

береді. Нұсқаулықтың ерікті сипаты, яғни міндеттеуші күшінің жоқтығы дамушы

елдерге ұнамады. Сондықтан олар көп ұзамай міндетті құқықтық режим қабыл-

дауды талап етіп, лобби жасай бастады.

Биологиялық әралуандық туралы конвенцияның аясында пайданы барын-

ша әділ бөлуге ұмтылыстың маңызы 2012 жылдың қазанында Нагоя хаттамасы

қабылданғаннан кейін арта түсті. 2014 жылдың 12 қазанында күшіне енген бұл

хаттама генетикалық ресурстарға қолжетімділік пен оларды қолданудан түсетін

пайданы тең бөлуді реттейтін міндетті құқықтық режимді бекітті. Бұл хаттама сон-

155

(19 July 2007) IP/N/9/RWA/1.

156

J.Gibson, Intellectual Property, Medicine and Health (2nd edn, 2017), pp. 158–9.

157

2017 жылғы 13 шілдеде конвенцияға 196 тарап қол қойған. Біріккен Корольдік конвенцияға

1992 жылғы 12 маусымда; ал Еуропалық одақ 1992 жылғы 13 маусымда қол қойды.

158

S.Kadidal, ‘Subject Matter Imperialism? Biodiversity, Foreign Prior Art and the Neem Patent

Controversy’ (1996) 37 IDEA 371; E. Da Casta de Silva, ‘The Protection of Intellectual Property for Local and

Indigenous Communities’ [1995] EIPR 546; M.Huft, ‘Indigenous and Drug Discovery Research: A Question

of Intellectual Property Rights’ (1995) 89 Nw UL Rev 1678.

159

(26 October 1996) New Scientist, 14.

160

A.Pottage, ‘The Inscription of Life in Law: Genes, Patents, and Bio-Politics’ (1998) 61 MLR 740.

161

Биологиялық әралуандық туралы конвенция тараптарының алтыншы конференциясында

қабылданды, Гаага, 2002.

ПАТЕНТ

дай-ақ дәстүрлі білімді, байырғы және жергілікті қауымдардың генетикалық ре-

сурстарына қолжетімділік пен оларды пайдалануды да реттейді. Мемлекеттердің

өз табиғи ресурсына егемен құқығын растайтын бұл хаттаманың

162

басты мақ-

саты – генетикалық ресурстарды пайдаланудан түсетін пайданы әділ әрі тең бө-

лумен қатар, генетикалық ресурстарға лайықты қолжетімділікті қамтамасыз ету

және технологиялардың тиісті деңгейде трансферленуін қадағалау.

163

Хаттама-

ның 1-бабында қолжетімділікті қамтамасыз еткенде «сол ресурстар мен техноло-

гиялардың барлық құқықтары ескерілуге тиіс» екені анық жазылған. Ал мұндай

құқықтардың қатарына интеллектуалдық меншік құқықтары да кіретіні сөзсіз.

Нагоя хаттамасы Биологиялық әралуандық туралы конвенцияның 15-бабы-

ның аясына кіретін барлық генетикалық ресурстарға, яғни осындай ресурстар

шығатын елдер мен осы ресурстарды конвенцияға сәйкес тәртіппен сатып ала-

тын елдерден тұратын келісуші тараптарға қолжетімді генетикалық ресурстарға

және конвенцияның әрекет аясына кіретін генетикалық ресурстармен байла-

нысты дәстүрлі білімге, сондай-ақ осы аталған ресурстар мен білімдерді пайда-

ланудан түсетін пайда бөлінісіне қолданылады.

164

Хаттама тараптарға ресурспен

қамтамасыз етуші тарап пен дәстүрлі білімді немесе генетикалық ресурстарды

пайдалануға құқылы байырғы және жергілікті қауымның арасында пайданы

әділ әрі тең бөлу үшін заңнамалық, әкімшілік және саяси шаралар қабылдауға

міндеттейді.

165

Генетикалық ресурстарға қол жеткізу үшін сол ресурстарға ие та-

раптың алдын ала хабарланған келісімін алуы керек және ол тараптардың өзара

уағдаластығымен жүзеге асуы қажет.

166

Тараптар өз юрисдикциясындағы гене-

тикалық ресурсты оны қамтамасыз етуші тараптың қолжетімділік және пайданы

бөлісу туралы ішкі заң талаптарына сәйкестігін қамтамасыз етуі қажет.

167

Ішкі

заңнамасы болмаса, хаттаманың генетикалық ресурстарға қолжетімділік пен

пайданы бөлісу туралы нормалары қолданылмайды. Байырғы және жергілікті

қауымдардың генетикалық ресурстары мен дәстүрлі білімдеріне қатысты жағ-

дай сәл өзгеше. Тіпті мұндай халықтардың генетикалық ресурстарға қолжетім-

ділігі мен пайданы бөлісу туралы ұлттық заңы болмаса да, алдын ала хабарлан-

ған келісім мен өзара келісім генетикалық ресурстар

168

мен дәстүрлі білімге

169

қол жеткізудің міндетті шарттары болып есептеледі.

170

Мемлекеттер хаттаманы

162

Nagoya Protocol, Preamble.

163

Nagoya Protocol, Art. 1.

164

Nagoya Protocol, Art. 3. Биологиялық әралуандық туралы конвенция (СBD) пәні туралы

пікірталастарды қараңыз: M.Rourke, ‘Viruses for Sale: All Viruses are Subject to Access and Benet-

Sharing Obligations Under the Convention on Biological Diversity’ [2017] EIPR 78.

165

Nagoya Protocol, Art. 5.

166

Nagoya Protocol, Art. 6.1.

167

Nagoya Protocol, Art. 15.

168

Nagoya Protocol, Art 6.2.

169

Nagoya Protocol, Art 7.

170

2014 жылдың 16 сәуірінде «Еуропалық одақ аумағында генетикалық ресурстарға қол жеткізу

мен оларды эксплуатациялаудан түсетін пайданы әділ әрі тең бөлісу жөніндегі Нагоя хаттамасын

қолданушылар сақтауы керек шаралар туралы» 511/2014 ЕО регламенті қабылдағаннан кейін, 2017

жылдың 12 қазанында Нагоя хаттамасы күшіне енді ([2017] OJ L 150/59). 2015 жылдың мамырында

ЕО Жалпы соты голланд және неміс селекционерлерінің ЕО регламентінің жарамдылығына қатысты

талап қою арызын кері қайтарды. Қараңыз: Ackermann Saatzucht v. European Parliament, Case

T-559/14, EU:T:2015:315 and ABZ Aardbeien Uit Zaad Holding BV v. European Parliament, Case T-560/14,

EU:T:2015:314. ЕО тәсіліне айтылған сынды қараңыз: B.Tobin, ‘Biopiracy by Law: European Union Draft

Law Threatens Indigenous Peoples’ Rights over their Traditional Knowledge and Genetic Resources’ [2014]

EIPR 124.

ПАТЕНТКЕ КІРІСПЕ

орындаған кезде байырғы халықтар мен жергілікті қауымдардың дәстүрлі заң-

дарын ескеруге тиіс.

171

Байырғы халықтар мен жергілікті қауымдардың генети-

калық ресурстарын пайдаланушы тарап алдын ала хабарланған келісімін алуға

тиіс, ал келісімді алу барысында тиісті құрмет көрсетіп, жергілікті заңдарын сақ-

тауы керек.

172

Биологиялық әралуандық туралы конвенция патент құқығына тікелей әсер ет-

пегенімен, биологиялық ресурстарды пайдалану тәсіліне көзқарасты өзгертті.

173

Ал бұл, өз кезегінде, патенттер туралы қалыптасқан көзқарасқа әсер етуі мүмкін.

Дәлірек айтқанда, бұл патентті жақтаушылардың соңғы 40 жылдағы басым пози-

циясын шайқалтуы мүмкін. Биологиялық әралуандық туралы конвенцияның па-

тент жүйесінің мақсаттары мен қызметтерін қайта қарап шығуға, бір жағынан, тех-

нологиялық даму мен бейтарап даму ұғымдарына күмәнмен қарайтын пікірлердің

көбеюі түрткі болды. Құқықтанушылар өз пікірлерінде технологияның адамзатқа,

адамзаттың қоғаммен қарым-қатынасына (оқшаулануына) және жалпы планетаға

(қоршаған ортаға) жағымсыз материалдық және психологиялық әсерін айрықша

атап өткен болатын. Сонымен қатар технология саяси басқарудың сипатын қатты

өзгертіп, компьютерлік дерекқорлар, бақылау құралдары адамның жеке бас ер-

кіндігін шектейді. Осыған орай, бірқатар авторлар технологияны демокартиялық

жолмен бақылауға алуға шақырды. Нақтырақ айтқанда, олар кейбір ғылыми-зерт-

теу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға тыйым салынуы керек деп есептей-

ді (мысалы, жоғары тіршілік иелерін патенттеу жөніндегі пікірталасты қараңыз).

Соңғы жылдары Биологиялық әралуандық туралы конвенция патент құқығына

әртүрлі қырынан ықпал ете бастады. Олардың арасындағы ең елеулісі – патент

қабілеті шарттарына «алдын ала хабарланған келісім» беру мүмкіндігі. Нагоя хат-

тамасынының қабылдануы бұл салаға жаңа серпіліс әкелді. Осы және осыған қа-

тысты мәселелер жайындағы пікірталас Интелектуалдық меншіктің сауда аспекті-

лері жөніндегі келісімнің (TRIPS) ұзақ уақыт бойы қайта қаралуына себеп болып,

ДИМҰ мен TRIPS кеңесі арасындағы байырғы халықтардың дәстүрлі білімін қорғау

жөніндегі пікірталаспен қабаттасып кетті.

174

Бұл мәселенің мәнісін кейін толығырақ

қарастырамыз.

4.6.4. ДИМҰ Патент құқығы туралы шарт (PLT)

Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы (ДИМҰ) соңғы жиырма жыл

бойы халықаралық патент құқығын реформалаудың тұрақты бағдарламасын

жүзеге асырып келеді. Бұл процестің алғашқы нәтижесі 2000 жылғы маусым-

да қабылданған Патент құқығы туралы шарт (PLT) еді.

175

Шарт 2000 жылдың

2 маусымынан қол қоюға ашық болды. 2005 жылдың 28 сәуірінде күшіне енді.

176

Патент құқығы шарты – шын мәнінде, халықаралық шарт. Ол патент алу және

171

Nagoya Protocol, Art. 12.

172

B.Tobin, ‘Bridging the Nagoya Compliance Gap: The Fundamental Role of Customary Law in

Protection of Indigenous Peoples’ Resource and Knowledge Rights’ (2013) 9 LEAD 144.

173

Қараңыз: T 1213/05 Breast and ovarian cancer/UTAH UNIVERSITY (27 September 2007), [4].

174

16-тарау, 6.2-бөлімді қараңыз.

175

WIPO, Patent Law Treaty (2 June 2000) PT/DC/47.

176

Дипломатиялық конференцияның 2000 жылғы 2 маусымдағы қорытынды актісіне 107

қатысушы қол қойған (олардың арасында Ұлыбритания мен Еуропалық патент ведомствосы да

бар). 2017 жылғы 13 шілдеде бұл шартты 39 мемлекет ратификациялаған. Ұлыбритания бұл шартты

2006 жылғы 22 наурызда ратификациялады.

ПАТЕНТ

иелікте сақтап қалу процедурасын неғұрлым қарапайым ету әрі жеңілдетуге,

сонымен қатар шарт патентке өтінім беру мен патентті қолдаудың мемлекеттік

және аймақтық деңгейдегі процедураларын үйлестіруге бағытталған.

177

Патент құқығы туралы шарт патенттің құнын төмендетуді (мысалы, мемлекет-

тік патент ведомстволарының іздеу және сараптама процедурасының нәтижесін

өзара бөлісу сияқты өзгерістер нәтижесінде) және бұл процесті әлдеқайда оң-

тайландыруды көздейді. Арнайы өзгертулердің қатарында мыналар бар: қателесу

қаупін азайту үшін стандарт формалар мен жеңілдетілген процедураларды қол-

дану; өнертапқыштардың, өтінім берушілердің, патенттік сенім білдірілген өкілінің

шығынын азайту; ауыртпалық түсіретін және күрделі процедураларды алып тас-

тау; патент ведомстволарының тиімділігін арттыру және патентті пайдалану шы-

ғынын төмендету; патентке өтінім беру мен соған байланысты коммуникацияны

электрондық түрге ауыстыру; Патент құқығы шартына қол қоюшы мемлекеттер-

дің бәріндегі патенттің ресми құжаттарын бір стандартқа келтіру (ол стандартты

Патенттік кооперация туралы шартқа инкорпорациялау); міндетті репрезентация-

ны алып тастау; өтінімнің негізгі бөлігі (сипаттамасы) шет тілінде болса да, өтінім-

ді берген күні ретінде санау.

178

Патент құқығы туралы шартқа сәйкес, мемлекет-

тік және аймақтық патент өтініміне Патенттік кооперация шартының аясындағы

халықаралық өтінімге қойылатын талаптар мен процедуралар бір ізге келтіріледі.

4.6.5. Патент құқығының материалдық нормаларын жаһандық үйлестіру

ДИМҰ-ның патент құқығы саласындағы жаһандық реформасының келесі

сатысы 2000 жылдың қарашасында басталды. ДИМҰ патент құқығының негіз-

гі талаптарын біріздендіру мәселесін талқылауға кірісті.

179

Талқылау барысын-

да патент беру процесін біріздендіру жөнінде 2000 жылдың 1 маусымындағы

Патент құқығы шартымен қатар, материалдық нормаларды үйлестіру мәселесі

де қарастырылды. Патент қабілеті жөніндегі нормаларды стандарттаса, өтінім

берушінің әртүрлі патент ведомстволарына тапсыратын құжат дайындау ауырт-

палығы жойылады, сәйкесінше, патенттеу шығыны азаяды деген сенім бар. Сон-

дай-ақ өнертабыстың патент қабілетін болжау жетіле түсетініне үміт зор.

Патент кооперациясы туралы шарт патент құқығының материалдық норма-

ларының бірқатар принциптерін қамтығанымен, ол принциптер Патент коопе-

рациясы шартына сәйкес өтінімді халықаралық кезеңде ғана ескеріледі; ал ха-

лықаралық өтінімнің мемлекеттік кезеңінде Патент кооперациясы шартына қол

қойған мемлекеттер патент қабілеті жөніндегі кез келген материалдық нормаға

сүйене алады. Ең маңыздысы: мемлекеттік ведомство патент беру туралы ше-

шімді дәл осы кезеңде қабылдайды.

177

Сыни пікірлермен танысу үшін қараңыз: R.Dreyfus and J.Reichman, ‘Harmonizing without

Consensus: Critical Reections on Drafting a Substantive Patent Law Treaty’ (2007) 57 Duke LJ 85.

178

WIPO, ‘Patent Law Treaty is Finalized’ (1 June 2000) PR/2000/222; WIPO, Patent Law Treaty (2 June

2000) PT/DC/47.

179

WIPO Standing Committee on the Law of Patents (SCP), Suggestions for the Further Development

of International Patent Law (25 September 2000) SCP/4/2. Келіссөзге қатысушылар 2000 жылғы 6–10

қарашада ДИМҰ-ның Патент құқығы жөніндегі тұрақты комитетінің (SCP) жиналысына қатысқан.

Толығырақ ақпаратты қараңыз: R.Petersen, ‘Harmonization: A Way Forward’ (1987) 16 CIPAJ 234;

R.Petersen, ‘Harmonization—or Backward?’ (1987) 17 CIPAJ 66; R.Petersen, ‘Harmonization: Postponement’

(1989) 18 CIPAJ 118, 293; R.Petersen, ‘On to Harmonization’ (1990) 19 CIPAJ 147; R.Petersen, ‘Harmonization

Again’ (1990) 19 CIPAJ 356; J.Pagenberg, ‘WIPO: Diplomatic Conference in the Hague on Harmonization

of Patent Law’ (1991) 22 IIC 682.

ПАТЕНТ СИПАТЫ

1. Кіріспе

2. Патент түрлері

3. Патентті дайындау

4. Патент мазмұны

1. КІРІСПЕ

Патент осыдан төрт ғасырдай бұрын Англия мен Уэльсте алғаш берілген тү-

рінен мүлдем өзгерген. Алғашқы патент бір-екі сөйлемнен тұратын қарапайым

құжат еді. Cодан бері патенттер анағұрлым күрделі, кешенді құжатқа айналды.

Патент беру процесі де едәуір өзгерді. Ол жайында келесі тарауда айтамыз. Әсі-

ресе патенттің формасы мен мазмұнына көп көңіл бөлінді. Егер патент жүйесі-

нен қандай да бір симметрия мен логика көргіміз келсе, оны патенттің мазмұ-

нынан іздеген жөн. Патент құқығының қыр-сырын түсіну үшін әуелі патенттің

мазмұны мен сипатын жақсы білуіміз керек. Бұл тарау – патенттің сипатына

кіріспе. Тарауда патенттің сипатына, дайындау әдістері мен мазмұнына тоқта-

ламыз. Патент сипатын тез түсіну үшін қарапайым технологияға берілген патент-

терді мына онлайн ресурстан көре аласыз: http://www.oxfordtextbooks. co.uk/

orc/bently_sherman5e/.

2. ПАТЕНТ ТҮРЛЕРІ

Біріккен Корольдікте патент бірнеше жолмен сипатталады. Патентті көбіне

патент иеленушіге 20 жыл мерзімге монополия беретін заңды құжат ретінде қа-

растырады. Сондай-ақ оның сипаттамасы патент берген ұйымға да байланысты.

Ұлыбританияға патент беретін екі ведомство бар: бірі – Біріккен Корольдіктің Ин-

теллектуалдық меншік ведомствосы, екіншісі – Еуропалық патент ведомствосы.

Ұлыбританияда оларды «Британиялық патент» және «Еуропалық патент» деп

бөледі. Британиялық патентті Британия заңына сай Интеллектуалдық меншік

ведомствосы береді. Еуропалық патентті Мюнхендегі Еуропалық патент ве-

домствосы береді; Еуропалық патент Ұлыбританияда да жарамды. 2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясы (ЕПК 2000) күшіне енгенге дейін, өтінім беруші

патентін қолданғысы келетін ЕПК-ға мүше мемлекетерді атап көрсетуге тиіс еді.

Ал ЕПК 2000 жылы күшіне енгеннен кейін, патент ЕПВ-ға өтінім берген сәттен

бастап ЕПК-ға мүше мемлекеттердің бәріне жарамды болып саналады.

Бұл екі

EPC 2000, Art.79 (1). Еуропалық патент конвенциясының бұл бабына сәйкес, патент өтінім

берілген күннен бастап ЕПК-ға мүше барлық елдерде әрекет етеді (ал 1973 жылғы ЕПК-ның 79-бабы

өтінім берушілерден патенттің қай елде әрекет ететінін көрсетуді талап ететін).

ПАТЕНТ

режимнің арасында бірқатар айырмашылық болғанымен, Еуропалық патент БК

Интеллектуалдық меншік ведомствосы берген патентпен тең.

Алдыңғы тарауда

айтқанымыздай, патенттің тағы бір түрін енгізу жоспарланып отыр: ол «Бірыңғай

еуропалық патент» деп аталады. Бұл жоспар жүзеге асса, Еуропаның түгелі бол-

маса да, көп бөлігіне жарамды жалғыз патент түріне айналары анық.

Патенттерді сондай-ақ олар қорғайтын объектісіне қарай классификациялау-

ға болады. Кейде патенттің сипаты патенттелген өнертабысқа қатысты белгілі бір

салаға немесе ғылым саласына негізделеді. Мысалы, «химиялық патент» немесе

«биотехнологиялық патент». Кейде патенттер мүддесіне қарай жіктеледі: «өнім

патенті», «процесс патенті» немесе «процесс арқылы алынған өнім патенті». Бұл

туралы алдағы бөлімдерде толығырақ тоқталамыз.

3. ПАТЕНТТІ ДАЙЫНДАУ

Әдетте агенттердің патентті дайындауы патент процесінің маңызды бөлігі са-

налады. Бұл – кешенді әрі күрделі жұмыс. Патент құқығымен қорғалған пәннің

сипатына байланысты қиындықтар туындауы мүмкін. Нақтырақ айтқанда, кей-

бір технологияны патент құқығы талап ететін нақты формада сипаттау мен тү-

сіндіру қиынға түсіп жатады. Кейде әсіресе биологиялық өнертабыстар патентке

қабілеттілік талаптарына сай болуы үшін патент құқығында нақты ережелер мен

процедураларды қалыптастыруға тура келді.

Патентті дайындау күрделігінің тағы бір себебі – патент бір мезгілде техни-

калық, коммерциялық, құқықтық құжат болып табылады. Сондықтан патентті

әртүрлі мақсатты ескере отырып әзірлейді. Осыған дейін байқағанымыздай, па-

тент беру мақсаттарының бірі – техникалық және ғылыми мәліметтің таралуына

қолайлы орта жасау. Патентті өнертапқыш пен мемлекеттің арасындағы келісім-

шарт ретінде қарайтын гипотеза тұрғысынан алсақ, патент дегеніміз – өтінімдегі

мәліметті монополияға айырбастау болып саналады.

Өнертапқышқа патентке

өтінім әзірлеген кезде азды-көпті еркіндік берудің себебі – «келешектегі өнер-

табысты заңдастыру өте қиын».

Патент жүйесі өнертапқышты құпия күйінде

қалуы мүмкін мәліметті жария етуге ынталандырумен қатар, оның жариялаған

мәліметін пайдалануға ыңғайлы форматта тіркеуге тырысады. Патентті дайын-

дау тәртібін егжей-тегжейлі жазылған нормалар мен процедуралар реттейді.

Мысалы, патент құқығы өнертабыстың техникалық ерекшелігі туралы мәліметті

оны салаға маманданған адам орындай алатындай мейлінше анық әрі толық

жария етуді талап етеді.

Патент жүйесі өнертапқыштарды техникалық өнертабысын ашуға ынталан-

дырса да, патент иеленушілер патенттерін әрдайым заң нормалары мен проце-

дурасына сай дайындауға міндетті десек, қателескен болар едік. Кейде өнертап-

PA 1977, ss 77–78; EPC 2000, Art. 64.

Қараңыз: A.Pottage and B.Sherman, Figures of Invention (2012).

Бұл – өнертпақыштың 20 жылдық монополияның өтеміне беретін ақысы: Mentor v. Hollister

[1993] RPC 7, 9. Сондай-ақ қараңыз: Grant v. Raymond, 31 US (6 Pet) 218, 247 (1832).

Hospira v. Genetech [2014] EWHC 3857 (Pat), [126].

Мысалы, PA Rules, rr 14–15, Pts 1–4 of Sch. 2; EPC 2000 Regs, r. 47.

PA 1977, s. 14(3); PA Rules, r. 12(4); EPC 2000, Art. 83; EPC 2000 Regs, r. 42. 20-тараудың 1-ші және

2-бөлімдерін қараңыз:

ПАТЕНТ СИПАТЫ

қыштар патент ала тұра, патент алуға берген өтініміндегі мәліметті өз мүддесіне

қарай өзгертіп, өңін айналдырып, қулыққа баруы мүмкін. Мысалы, өтінім беруші

өнертабыс туралы мәліметті патент жобасына демеуші тартуға немесе патентін

жарнамалауға ыңғайлап әзірлеуі мүмкін.

Өтінім берушінің патентке берген өтініміндегі мәліметті бәсекелестері пай-

даланып кету қаупі бар, сондықтан өтінім берушінің патент алу үшін жеткілікті,

мәліметтің минимал мөлшерін беруге тырысатыны түсінікті. Қазіргі кезде патент

иелері өнертабысын бұрынғы замандағыдай жасырып-жауып ұстай алмайды.

Әйтсе де өтінім берушіден тек cалаға маманданған адам өнертабысты жасай

алатындай детальдарды ғана ашып көрсету талап етіледі. Сондықтан патентте

өнертабыстың ең арзан немесе ең мықты материалдың түрлері сияқты маңызды

ерекше қырлары ашылмай қалуы мүмкін.

Мұндай «ноу-хау» өнертабыс қоғамға

қолжетімді болған кезде патент иеленуші бәсекелестер алдында стратегиялық

басымдыққа ие болады. Сайып келгенде, өтінім беруші патентті қаншалықты өз

мүддесіне сай дайындай алатыны патент ведомстволары мен соттардың мәлі-

метті жария етуге қаншалықты қатаң талап қоятынына байланысты.

Патентті дайындау процесін күрделендіретін тағы бір фактор – «құқық-

бұзушылық-жарамдылық дихотомиясы» (мұны кейде «Gillette қорғанысы» деп

атайды).

Монополия ауқымы патент

алуға берілген өнертабыс формуласы-

на байланысты анықталатындықтан, өтінім беруші өзіне тиесілі құқықтан ана-

ғұрлым кең құқық талап етуге тырысуы мүмкін. Сондай-ақ өтінім беруші өнер-

табысының формуласын тым кең тұжырымдаса, патентті (көбіне жаңашылдығы

болмауына байланысты) жарамсыз деп жариялау ықтималдығы артатынын ес-

тен шығармаған жөн. Құқықбұзушылық пен жарамдылық мәселелерін арнайы

юрисдикция соты қарайды. Сондықтан құқықбұзушылық-жарамдылық дихо-

томиясы патент монополиясының ауқымы өнертабысқа іс жүзінде сай болуын

анықтауға көмектеседі.

4. ПАТЕНТ МАЗМҰНЫ

Біріккен Корольдік пен EПВ-ның патенттері негізгі төрт бөлімнен тұрады:

(i) аннотация;

(іі) өнертабыстың сипаттамасы;

Cartonneries de Thulin v. CTP White Knight ([2001] RPC 107, 116). Бұл істі қараған лорд-судья Роберт

Уолкер түрлі индустриялық елдердегі патенттік сенім білдірілген өкілдер патенттің ерекшелігін

түзген кезде әртүрлі жолдарды ұстанатыны жөнінде былай пікір білдіреді: «Германияда (және басқа

да контентиненталдық мемекеттерде) патент жобасын әзірлеушілер көбіне өнертабыстың «негізгі

арқауына» мән беретін «орталық» стильге бейім; ал Британияда (сондай-ақ АҚШ-та) патент жобасын

әзірлеушілер өнертабыстың шекарасын шектемеуге тырысатын «перифериялық» стильге сүйенеді».

Әйтсе де бұған ешқандай адал ниет талабы қойылмайды. Қараңыз: PA 1977, ss 62(3), 63(2).

Бұл Лордтар палатасының қарауына ұсынылған Gillette Safety Razor Company v. AngloAmerican

Trading Company Ltd (1913) (30 RPC 465) ісінде келтірген дәйектерге негізделген.

Бірақ 22-тарау, 3.1-бөлімді қараңыз.  (монополия өнертабыс формуласында көрсетілген

бөлшектердің «баламаларына» да таралады).

PA 1977, s. 14(2)(c); PA Rules, r. 15; EPC 2000, Art. 78(1)(e); EPC 2000 Regs, r. 47.

PA 1977, s. 14(2)(b); PA Rules, r. 12(4)(a), Pts 1–4 of Sch. 2; EPC 2000, Art. 78(1)(b); EPC 2000 Regs,

r. 42.

ПАТЕНТ

(ііі) өнертабыстың бір немесе бірнеше формуласы;

(iv) және өнертабыстың сипаттамасы мен формуласындағы кез келген сызба-

лар.

Бұларға егжей-тегжейлі тоқталмас бұрын бірнеше жайтты қаперде ұстау ма-

ңызды.

Патенттің әрбір құрамдас бөлігінің өз рөлі бар. Кейбіреуі, мысалы, аннотация

әкімшілік мақсатқа әрі патенттелген өнертабыстың бар екенін жарнамалау тәсілі

ретінде қолданылады. Патенттің негізін құрайтын сипаттамасы мен өнертабыс

формуласы сол өнертабысты пайдалану жолын көрсетеді және патент монопо-

лиясының ауқымын белгілейді. Сондай-ақ патент өтінімінің мазмұны патенттің

өзінен өзгеше екенін атап өту маңызды. Патентте де, патент өтінімінде де өнер-

табыс сипаттамасы мен формуласы жазылғанмен, олардың басты айырмашы-

лығы – патент өтінімінде қосымша ақпарат: патент беруге өтініш болады. Патент

беруге өтініш әкімшілік мақсатта пайдаланылады, сондықтан онда әдетте (өнер-

табыстың техникалық сипатын анық жеткізетін) атауы, өтінім беруші мен патент

агентінің биографиялық деректері көрсетіледі. Патент өтінімін патент беру про-

цесі кезінде, одан кейін де өзгертуге болады, сондықтан патенттің соңғы нұсқасы

бастапқы өтінімнен өзгеше болуы мүмкін. Өтінімді өзгерту процесіне кейінірек

толығырақ тоқталамыз.

Ұлыбритания мен Еуропаның патенттері өте ұқсас,

әйтсе де кейбір айырма-

шылықтары бар екенін ескерген жөн. Сол айырмашылықтарының бірі – патенттің

құрамдас бөліктерін сипаттау тілі. Атап айтқанда, британиялық патенттің негізгі

арқауы (өнертабыстың анықтамасы, ерекшелігі мен формуласындағы сызбалар-

ды) «ерекшелік» десек те, EПК мен 1970 жылғы Патенттік кооперация туралы

шарт патенттің мазмұнын патентке өтінімде көрсетуді талап етеді.

Британиялық

және еуропалық патенттердің арасындағы тағы бір айырмашылық – патенттің

формасы мен мазмұнына әртүрлі талап қоюында. Екеуі ұқсас, бірақ екеуі де па-

тентке қабілеттілік туралы заң талаптарына сай болуы керек. ЕПК нормаларында

патенттің нақты формасына қатысты егжей-тегжейлі нұсқаулық берілген, бірақ

Ұлыбритания заңнамасында ондай норма жоқ. Бұл мәселе әсіресе өнертабыс-

тың сипаттамасы мен формуласына көбірек қатысты.

Осы жайттарды қаперде ұстап, енді патенттің мазмұны туралы кеңінен тал-

қылауға кірісейік.

4.1. АННОТАЦИЯ

Ұлыбритания мен ЕПВ патенттерінің бірінші элементі – аннотациясы.

Аннотация дегеніміз – өнертабыстың ең маңызды техникалық ерекшеліктерін

көрсететін қысқаша мазмұны (әдетте 150 сөзден тұрады). Аннотацияда әдетте

PA 1977, s. 14(2)(b); PA Rules, r. 12; EPC 2000, Art. 78(1)(c); EPC 2000 Regs, r. 43.

PA 1977, s. 14(2)(b); PA Rules, r. 12; EPC 2000, Art. 78(1)(d); EPC 2000 Regs, r. 46. Патентке өтінімде

патентті беруге өтініш пен өнертапқыштың жеке мәліметі көрсетілуі керек.

16-тарау, 5-бөлімді және 20-тарау, 4-бөлімді қараңыз.

Ұлыбританиядан шыққан еуропалық патенттер Біріккен Корольдік патенттерімен тең

қаралады: PA 1977, s. 77.

PA 1977, s. 14. Қараңыз: Genentech’s Patent [1989] RPC 147, 197–9, 236–7, 261; A.White, ‘The

Function and Structure of Patent Claims’ [1993] EIPR 243; P. Cole, The Fundamentals of Patent Drafting

(2006); G.Robert, A Practical Guide to Drafting Patents (2006).

PA 1977, s. 14(2)(c); PA Rules, r. 15; EPC 2000, Art. 78(1)(e); EPC 2000 Regs, r. 47.

ПАТЕНТ СИПАТЫ

өнертабыстың атауы, техникалық ерекшелігі туралы қысқа да нұсқа мазмұндама

мен техниканың қай саласына тиесілі екенін көрсететін ақпарат беріледі. Сон-

дай-ақ тиісті нормалар аннотацияда өнертабыстың техникалық түсіндірмесі мен

пайдаланудың негізгі бағыттарын қамтуды талап етеді.

Патенттің аннотациясы, негізінен, екі қызмет атқарады. Біріншіден, патент

ведомствосы оны басқа патент өтінімдерін саралаған кезде іздеу құралы ре-

тінде пайдаланады. Осы себепті патент құқығында аннотацияны нақты бір тех-

никалық салада мәлімет іздеудің тиімді құралы болатындай етіп жасауды талап

етеді.

Әдетте аннотация өтінім бергеннен кейін шамамен 18 айдан кейін жа-

рияланады, сондай-ақ ол өтінімнің берілгені туралы үшінші тарапты ескертеді.

Осы мақсаттарға ғана пайдалану үшін 1977 жылғы Патент заңы мен 2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының нормалары аннотацияның тек «техникалық

ақпаратқа негізделуін» талап етеді.

Демек, патент құқығының мақсат-талапта-

рына сәйкес, аннотация жарияланғанға дейін де, кейін де өнертабыстың тех-

никалық деңгейін көрсететін мәлімет болып саналмайды.

Яғни абстракциядан

шығатын проблеманың патент беруге зияны тимейді, өтінімді өнертабыстың

жаңашылдығы кемшін сылтаумен жарамсыз деп танудан сақтайды. Аннотация-

ның тек «техникалық» мақсатта пайдаланылуы оның патент монополиясының

ауқымына ықпал ете алмайтынын білдіреді.

4.2. ПАТЕНТ СИПАТТАМАСЫ

Патенттің тағы бір элементі – сипаттамасы.

Аннотация сияқты сипаттама да

патент жүйесінің ақпараттық функциясында маңызды рөл атқарады. Сипаттама

көбіне ғылыми-техникалық еңбекке ұқсайды: олар өнертабыстың неден жасал-

ғанын, не үшін жасалғанын, маңызын және осыған дейінгі өнертабыстардан не-

сімен ерекшеленетінін түсіндіреді.

PA Rules, r. 15(3); EPC 2000 Regs, r. 47(2) (Патент ведомствосының басшысы, яғни бас бақылаушы

аннотацияға түзету енгізуі мүмкін).

2000 жылғы ЕПК регламенті (EPC 2000 Regs, r. 47(5)) аннотацияны нақты бір техникалық сала

бойынша мәлімет іздегенде тиімді нәтиже беретін құрал болуға жарайтындай етіп жазуды, дәлірек

айтқанда, қажет болғанда спецификацияға (немесе патент өтініміне) жүгінуге мүмкіндік беруін талап

етеді.

PA 1977, s. 14(7); EPC 2000, Art. 85.

Бұл 2000 жылғы ЕПК-ның 85-бабында анық жазылса, 1977 жылғы Патент заңының

14(7)-бабында тұспалдап жеткізілген.

Bull/Identication system, T 246/86 [1989] OJ EPO 199. Апелляция техникалық кеңесі өтінім

берушіге алдынғы сипаттама мен өнертабыс формуласын кеңейтіп, құрылғыны кредит картасы

ретінде ұсынатын аннотацияны қолдануға рұқсат етпеді. Өйткені алдыңғы сипаттама мен өнертабыс

формуласында портативті объектіні аппарат қатарына жатқызбаған еді.

PA 1977, s. 14(2)(b); PA Rules, r. 12(4)(a), Pts 1–4 of Sch. 2; EPC 2000, Art. 78(1)(b); EPC 2000 Regs,

rr 42, 49. Сипаттама мазмұны жөнінде егжей-тегжейлі нұсқау беретін ЕПК-мен салыстырғанда,

1977 жылғы Патент заңы мен басқа нормаларда британиялық өтінімдегі сипаттаманың формасы

қандай болуға тиіс екені жөнінде ештеңе жазылмаған.

Ерекшелік жөнінде қараңыз: R.Merges and R.Nelson, ‘On the Complex Economics of Patent Scope’

(1990) 90 Colum L Rev 839, 844; G.Myers, ‘From Discovery to Invention: The Writing and Re-writing of Two

Patents’ (1995) 25 SSS 57.

ПАТЕНТ

Көп жағдайда сипаттама өнертабыстың тарихын баяндаудан басталады.

Сондықтан ол әдетте қолданыстағы патенттер мен басқа да жарық көрген құ-

жаттарға сүйеніп, техниканың қазіргі деңгейі туралы қысқаша мазмұндайды.

Мұндай ақпарат өнертабыстың табиғатын түсінуге, патент туралы іздеу есебін

әзірлеуге, сараптамаға көмектеседі.

Сипаттамада әдетте өнертабыстың форму-

ласы жарияланады.

Әдетте онда аталмыш өнертабыстың шешетін техникалық

проблемалары мен оларды шешу жолдары, көбіне бұрынғы өнертабыспен са-

лыстырғандағы артықшылығы көрсетіледі.

Суреттер арқылы қысқаша ақпарат

бергеннен кейін

өнертабысты қолданудың жолын егжей-тегжейлі түсіндіреді.

Патент құқығының нормалары өнертабыстың техникалық деңгейі туралы мә-

ліметті сол салаға маманданған адамдардың практикада қолдануына жеткілікті

деңгейде ашу үшін өнертабысты ашудың тәсіліне бірқатар талап қойған. Жалпы,

өтінім өнертабысты сол сала маманы орындай алатындай мейлінше анық әрі то-

лық сипаттауға тиіс.

Сипаттама сондай-ақ өнертабыстың формуласынан хабар-

дар етуі керек.

Бұл критерийлерге сай келмейтін патент жарамсыз деп танылуы

мүмкін. Кейінгі тарауларда бұл мәселелерге кеңірек тоқталамыз.

4.2.1. Биологиялық материалдың сипаттамасы

Патент өтініміне сипаттаманы қосу себептерінің бірі – өтінімде көрсетілген

өнертабысқа қоғам еркін қол жеткізіп, оны пайдалану мүмкіндігіне ие болуы

керек. Бұл, өз кезегінде, өнертабысты сөзбен, санмен, диаграммамен сипаттаса

да, ең бастысы, үшінші тарап оны түсініп, пайдалана алуға тиіс деген ойдан туған.

Бірақ бұл пайым технологияның біраз түріне қатысты дұрыс саналғанымен, био-

логиялық өнертабысқа байланысты бұл талап үнемі орындала бермейді. Себебі

микроағза мен қолдан өсірілген жасуша сияқты тірі материалға қатысты өнер-

табыстарды кез келген қоғам мүшесі жасай алатындай етіп сипаттау мүмкін емес.

EPC 2000 Regs, r. 42(1)(b); EPO Guidelines, F–II, 4.3–4.4. Қараңыз: Sony/Television receivers, T 654/92

[2000] EPOR 148 (on the meaning of ‘background art’).

EPC 2000 Regs, r. 42(1)(b).

EPC 2000 Regs, r. 42(1)(c); EPO Guidelines, F–II, 4.5.

EPC 2000 Regs, r. 42(1)(c). 2000 жылғы ЕПК регламентінің 42(1)(с) нормасына ұқсас 1973 жылғы

ЕПК регламентінің (EPC 1973 Regs, r. 27) екіұштылығы мен түсініксіздігі туралы сыни пікірлерді

қараңыз: H.Ullrich, Standards of Patentability for European Inventions: Should an Inventive Step Advance

the Art? (1977), 113.

EPC 2000 Regs, r. 42(1)(d); EPO Guidelines, F–II, [4.7].

Патентте өнертабыс идеясын жүзеге асырудың кем дегенде бір жолына арнайы сипаттама

берілуі керек, көбіне «қолайлы жүзеге асыру жолына» сілтеме жасалады. Кейде мұның қажеті

болмай қалады. Қараңыз: Toshiba/Semiconductor device, T 407/87 [1989] EPOR 470. 2000 жылғы ЕПК

42(1)(f) бабы бойынша, өтінім беруші өнертабысты қажет кезде өнеркәсіпте пайдаланудың жолын

көрсетуі керек: EPO Guidelines, F–II, [4.9].

PA 1977, s. 14(3); EPC 2000, Art. 83.

PA 1977, s. 14(5)(c); EPC 2000, Art. 84.

20-тарау, 1-ші және 2-бөлімдерді қараңыз:

Лордтар палатасы American Cyanamid (Dann)’s Patent [1971] RPC 425 ісінде «1949 жылғы Патент

туралы заңға сәйкес, патент иеленуші микроағзалар туралы қоғамға баяндап тұруға міндетті емес»

деген шешімге келген. Қараңыз: A.Pottage and B.Sherman, Figures of Invention (2012), 183; B.Hampar,

‘Patenting of Recombinant DNA Technology: The Deposit Requirement’ (1985) 67 JPTOS 569; V.Meyer,

‘Problems and Issues in Depositing Micro-organisms for Patent Purposes’ (1983) 65 JPTOS 455.

ПАТЕНТ СИПАТЫ

2000 жылғы ЕПК

мен 1977 жылғы Патент заңына сәйкес,

өнертабыс салаға

маманданған адам қолдана алатындай деңгейде сипаттау мүмкін емес биоло-

гиялық материал болып табылса, өтінім беруші биологиялық материалдың сы-

намасын уәкілетті мекемеге (немесе депозитарийге) сақтауға тапсыруы керек.

Бұл мәселе Биотехнология директивасында ескерілген.

Өтінімде биологиялық

материалдың сипаттамасы туралы барынша мол ақпарат қамтылуы керек.

Өті-

нім берушінің өнертабыс үлгісін (сынамасын) депозитарийге тапсыруы өтінім

жарияланғаннан кейін сол үлгінің көпшілікке қолжетімді етуге келіскенін білді-

реді.

Өтінім беруші өтінімге патент берілмейінше немесе өтінімнен бас тартпа-

йынша депозитарийдағы үлгіні тек тәжірибелік мақсаттарда пайдалануға рұқса-

ты бар сарапшыларға ғана алады.

Нуклеотид және аминқышқыл тізбектеріне

байланысты патент өтінімдеріне арнайы нормалар бар.

4.3. ӨНЕРТАБЫС ФОРМУЛАСЫ

Патенттің тағы бір элементі – өнертабыс формуласы.

Өнертабыс сипатта-

масын патентте жария етілген өнертабыстың практикалық пайдалылығы десек,

өнертабыстың формуласының басты міндеті – патент арқылы берілген құқықтық

қорғау аясын белгілеу.

Демек, өнертабыс формуласы патент құқығында ма-

ңызды рөл атқарады.

EPC 2000 Regs, r. 31.

PA 1977, s. 125A (introduced by CDPA 1988, Sch. 5, para. 30).

Мұндай депозитарий институттарының қатарына Микроағзалар депозитін халықаралық

деңгейде тану шартына (Будапешт шарты) сәйкес халықаралық депозитарийлердің бәрі жатады

(1980 жылы өзгертілген). Бұл шарт микроағзалар бойынша халықаралық депозитарийде болудың

минимум талаптарын қалыптастырды (Ұлыбритания бұл келісімге 1988 жылғы 29 желтоқсанда

қосылды). 2018 жылдың мамырында әлемде 47 халықаралық депозитарий органы бар 80 мүше-

мемлекет тіркелген.

Biotech. Dir., Arts 13–14; implemented in the United Kingdom by Patents (Amendment) Rules 2001,

SI 2001/1412 (as of 6 July 2001).

EPC 2000 Regs, r. 31(1)(b); PA 1977, s. 125A; PA Rules, r. 13(1), Sch. 1.

EPC 2000 Regs, r. 31; PA Rules, r. 13(1), Sch. 1.

EPC 2000 Regs, r. 32; PA Rules, r. 13(1), Sch. 1, paras 6–7.

EPC 2000 Regs, r. 30; PA Rules, r. 13. Сонымен қатар патент өтінімінде нуклеотид пен

аминқышқыл тізбектерін таныстыру және тізбектер тізімін тіркеу туралы ЕПВ президентінің 1998

жылғы 2 қазанындағы шешімін қараңыз: (1998) 11 OJ EPO Supp. No. 21.

PA 1977, s. 14(2)(b); PA Rules, r. 12; EPC 2000, Art. 78(1)(c); EPC 2000 Regs, r. 43. Ұлыбританияда

өнертабыс формуласына қойылатын талаптар алғаш рет 1883 жылғы Патент, дизайн және сауда

белгілері туралы заңның 5(5)-бөлімінде жазылды. 5(5) Алайда өнертабыс формуласын өтінімге қосу

практикасы 1830 жылдардан басталған болатын. Еуропалық патент жүйесінің қызметінде өнертабыс

формуласы маңызды рөл атқарады: Mobil/Friction-reducing additive, G 2/88 [1990] OJ EPO 93, 99;

J.Kemp (ed.), Patent Claim Drafting and Interpretation (1983). Тарихын қараңыз: British United Shoe

Machinery v. Fussell (1908) 23 RPC 631, 650.

PA 1977, s. 14(5); EPC 2000, Art. 84. Өнертабыс формуласы патенттің қорғау ауқымын анықтайды,

сондықтан оны интерпретациялау тәсілі аса маңызды. 22-тарау, 3-бөлімді қараңыз. Сондай-ақ

Жоғарғы соттың Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [33] ісіндегі шешімінде «өнертабыс формуласын

интерпретациялау мен өнертабыс формуласы қамтамасыз ететін қорғау ауқымының арасында

айырмашылық бар» екені айтылған. Өнертабыс формуласының әдеттегі сипаты (және аннотациядан

айырмашылығы) туралы қызықты шолуды қараңыз: R (on the application of Knight) v. Comptroller-

General of Patents, Trade Marks and Designs [2007] All ER (D) 125.

ПАТЕНТ

Патент әдетте иерархиялық тәртіппен орналастырылатын бірнеше өнер-

табыс формуласынан тұрады.

Ондай патенттің түп негізінде өнертабыстың тех-

никалық ерекшеліктерін көрсететін «негізгі», «әмбебап» немесе «дербес» фор-

мулалалары жазылады. Осы тақылеттес жалпылама өнертабыс формуласы көбі-

не өнертабыстың белгілі бір қырларын ашып көрсететін дербес немесе қосалқы

өнертабыс формулаларымен cүйемелденеді (олар бұрынғы өнертабыс форму-

лаларына cілтеме жасауы мүмкін).

Мысалы, өнертабыс формуласының басты

пункті белгілі бір сипаты бар (айталық, қайта өңделген пластиктен жасалған) бел-

гілі бір өнімге (көз линзасына) патент алуға талаптанса, өнертабыс формуласы-

ның тәуелді пункті өнертабыс формуласының негізгі пунктін кейбір параметрлер

бойынша (айталық, минимум немесе максимум ұзындық) шектеуі мүмкін.

Өнертабыстың формуласының иерархиялық тәртіппен ұйымдастырылуының

бір себебі – патент иеленуші патентке байланысты кез келген құқықтық нара-

зылыққа жауап бере алатындай қолайлы болуы керек.

Дәлірек айтқанда, егер

өнертабыс формуласы иерархиялық тәртіппен рәсімделсе, дау өнертабыс фор-

муласының тек негізгі немесе жалпылама тұстарын қамтып, анағұрлым нақтырақ

тұстары елеусіз қалуы мүмкін.

Әдетте патентке өтінім беруші өз өнертабысы-

ның мұқият түсіндірілген формуласы жалпылама жазылған өнертабыс форму-

ласының жарамдылығына тәуелді емес екендігін білсе, өтінімін егжей-тегжейлі

жазуға бейім келеді. 2000 жылғы ЕПК ережелері өнертабыстың формуласы екі

бөлімнен тұру керек деген талап қояды.

«Преамбула» деп аталатын бірінші бө-

лімі өнертабыстың патент алу үшін мәлімдеген, бірақ бұған дейін техниканың

белгілі деңгейінің бір бөлшегі болып табылатын пәнін анықтауға қажетті техни-

калық ерекшеліктерді қамтиды. Ал одан кейінгі «сипаттаушы бөлім» өтінім беру-

ші патентпен қорғағысы келетін жаңашыл техникалық ерекшеліктерге арнала-

ды.

Өнертабыс формуласындағы сипаттаушы бөлікті жазу Біріккен Корольдікте

міндеттелмеген де, тыйым да салынбаған.

Британиялық патент құқығын Еуропа

патент ведомствосының практикасымен үйлестірген 2016 жылғы өзгерістерден

соң, жалпылама қорытындылаушы өнертабыс формуласына, яғни өнертабысты

сипаттамалар мен суреттер арқылы жалпылама көрсетуге

Ұлыбританияда ты-

йым салынды.

Өнертабыстың формуласының саны өнертабыстың табиғатына сай болуға тиіс: EPC 2000, r.

43(5). Oxy/Gel forming composition, T 246/91 [1995] EPOR 526 ісінде 157 өнертабыс формуласы бар

патент 1973 жылғы ЕПК-ның 84-бабын және 29(5)-ережесін бұзған. Сот осыған орай былай деп пікір

білдірді: «Патенттер өнертабысты пайдаланушылар үшін құқықты қолдан қиындатып, көзбояушылық

жасамауы керек».

Hallen v. Brabantia [1990] FSR 134, 140–1.

ЕПВ тәжірибесіне сүйенсек, өнертабыс формуласын нөмірлеу Ұлыбританиядағы өнертабыс

формуласының құрылымына әсер етпейтіні анық: Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interiors

UK [2009] EWCA Civ 1062.

Қараңыз: Van der Lely v. Bamfords [1964] RPC 54, 73, 76 (CA); Chiron v. Organon (No. 7) [1994] FSR

458, 460–6.

Британия мүддесі үшін енгізілген бұл нормалар патентті Біріккен Корольдік патенттерін

дәстүрлі британиялық тәсілмен даярлауға мүмкіндік береді:

EPC 2000 Regs, r. 43(1)(b); EPO Guidelines, F–IV, [2.2].

CIPA, [14.31].

Raleigh Cycle v. Miller (1948) 65 RPC 141; Surface Silo v. Beal [1960] RPC 154; Deere v. Harrison

McGregor&Guest [1965] RPC 461.

UK IPO, Changes to Patent Rules (1 September 2016). Қараңыз:, CIPA Guide to the Patents Act: First

Supplement to the Eight Edition (2016), [14.35].

ПАТЕНТ СИПАТЫ

Өнертабыс формулаларына тән ерекшеліктің бірі – оларды қарапайым, са-

лаға маманданбаған оқырманға түсіну қиын. Патенттер жалпы оқырман үшін

емес, тек салаға маманданған адамдарға арналып жазылатынын ескерсек, бұл

қалыпты жағдай. Өнертабыстың формуласы мамандарға арнап жазылумен қа-

тар, ол саладан хабары жоқтар оңайлықпен түсіне қоймайтын күрделі техника

мен процедураларға сай әзірленіп, оқылады.

Оған қоса, күнделікті ауызекі тіл-

де кездеспейтін сөз тіркестерін қолдану өнертабыс формуласын түсінуді қиын-

датады. Мысалы, адамдар әдетте «тышқан» деп айтса, өнертабыс формуласында

ол «сүтқоректі жануар» деп жазылуы мүмкін. Сол сияқты, есіктің тұтқасы «бұ-

ралатын ашу құралы»,

пойыздың вагоны «жолаушыларға арналған жатақхана

түріндегі ұйықтайтын орны бар қоғамдық тасымал құралы» деп аталуы мүмкін.

Сондай-ақ әдетте тілді түсінуге емле көмектессе, патент тілінде, керісінше, ұзақ

әрі қайталанбалы сөйлемдер қолданылады.

Шынында, өнертабыс формуласын

жекелеген (анағұрлым қысқа) сөз тіркестеріне бөлсе, сөйлемдерді оңайлықпен

түсіну мүмкін болмас еді.

Тағы бір қиын тұсы – патенттегі өнертабыс формула-

ларының саны. Патентті дайындау стратегиясының бір бөлігі ретінде кей өтінім-

дер өте көп өнертабыс формулаларын қамтиды. Өнертабыс формулаларының

саны шектен тыс көбейіп кетсе, оның алдын алу үшін көбірек алым алынады.

4.3.1. Өнертабыс формуласының түрлері

Өнертабыс формуласы патенттелген өнертабыстың шекарасын белгілеп,

анықтама беретінін ескерсек, оның әр жағдайда әрқалай болатыны түсінікті.

Өнертабыс формулалары әдетте патенттің қорғалатын пәні бойынша немесе

формуланың түзілгеніне қарай жіктеледі. Олардың «Швейцариялық өнертабыс

формуласы», «Маркуш формуласы», «Өтпелі өнертабыс формуласы» (reach-

through claims. – Ауд.),

«жаңаша қолданыс түріне өнертабыс формуласы»

(novelty-of use claims. – Ауд.) сияқты көптеген түрі бар, бірақ біз бұл бөлімде

өнертабыс формуласының ең көп кездесетін түрлеріне тоқталамыз.

(i) Өнімнің өнертабыс формулалары. БК заңнамасында патенттің бірінші түрі

ретінде мойындалған өнімнің өнертабыс формулалары жеке тұлғалардың

немесе заттардың (өнімдер, аппараттар, құрылғылар және заттектер) қор-

ғалуын қамтамасыз етеді. Патенттің мұндай түрі, мысалы, көз линзалары-

Мысалы, қараңыз: Virgin Atlantic v. Delta Air Lines [2011] EWCA Civ 162, [19]; R.Macleod, ‘What Does

“for” Mean in “Means for”? The Role of Functional Limitations in Apparatus Claims’ (2011) 33 EIPR 499.

Southco v. Dzus Fastener Europe [1992] RPC 299.

Hookless Fastener v. GEPrentice (CCA 2d, 1934) 68 F (2d) 940, 941. Сондай-ақ қараңыз: W.Woodward,

‘Deniteness and Particularity in Patent Claims’ (1948) 46 Mich L Rev 755.

«Өнертабыс формуласының қайталануы және олардың арасындағы стратегиялық

байланыстың аздығы заңгерлік білімі жоқ адамға оқып түсінуге кедергі келтіреді»: G.Myers, ‘From

Discovery to Invention’ (1995) 25 SSS 57, 75. Мұндай өнертабыс формуласын жобалау техникасы оны

интерпретациялауға зор ықпал етуі мүмкін. Қараңыз: Glaverbel SA v. British Coal [1995] RPC 255, 281.

Leonard’s Application [1966] RPC 269.

Еуропалық патент ведомствосы президентінің «Алымдар мен ведомство шығындарын қайта

қарау туралы» 2011 жылғы 22 қазандағы шешімі: [2011] OJ EPO 658; Patents (Fees) Rules 2007 (SI

2007/3291 as amended), r. 3B to 3D.

Бұлар – «химиялық қосылыстарға (немесе сол қосылыстарды пайдалануға) қатысты, яғни

молекулалардың бірінің техникалық әсеріне қатысты функциялық тұрғыдан анықталған өнертабыс

формулалары»: EPO Guidelines, F-III, [9].

ПАТЕНТ

ның жаңа түріне немесе, патент агентінің тілімен айтсақ, «кем дегенде бір

полимер мен бір еріткіштен жасалған оптикалық мембрананың жаңа тү-

ріне» арналуы мүмкін.

Өнімнің өнертабыс формуласы («өнімге арналған

өнертабыс формуласы» деп те атайды) өнімнің қалай алынғанына қара-

мастан, сол өнімді пайдалану жолдарының бәрін қорғайды.

Байқаға-

нымыздай, өнертабыс формуласында, әсіресе генмен байланысты өнер-

табыстарға арналған патент формуласында біраз қайшылықтар бар.

(іі) Процестің өнертабыс формуласы. Патент құқығындағы процестің өнер-

табыс формуласы процестің барысы мен әрекеттерді (әдісті, процесті,

пайдалану жолдарын) қорғайтыны патент құқығында ХІХ ғасырдың ба-

сында мойындалған.

Яғни бұл орайда патент, мысалы, көз линзасын

дайындау әдісін (немесе кем дегенде бір полимерден және бір еріт-

кіштен тұратын оптикалық мембрананың жаңа типін дайынау әдісін)

қорғайды.

Кейде өнім салада бұрыннан белгілі болуы себепті мұндай

өнімге өнертабыс формуласын патенттеу мүмкін емес, тек сол өнімді

дайындау процесін немесе пайдалану жолын ғана патенттеуге болады.

(ііі) Процесс арқылы алынған өнім формуласы. Өнертабыс формуласының

жоғарыда аталған екі түрінен басқа тағы бірнеше гибрид түрлері бар.

Олардың ішіндегі ең танымалы – «белгілі бір процесс арқылы алынатын

өнім формуласы».

Алдыңғы мысалды жалғастырсақ, бұл жердегі «белгілі

бір процесс арқылы алынатын өнім» дегеніміз – «белгілі бір әдіс арқылы

жасалған көз линзасы». Өнім бұрыннан белгілі бола тұра, оны жасаудың

жаңа процесін ойлап тапқан тұлға сол өнімнің де, процестің де патентіне

өтінім бере алады. Бұл орайда Апелляция сотының ескертуін назарда ұс-

таған жөн. Онда былай делінген:

«Құрамында процесс белгілері бар барлық өнертабыс формуласын «процесс

арқылы алынатын өнім формуласы» санатына жатқыза беру дұрыс емес... Патент

иеленуші не белгілі бір процесс арқылы жасалған өнімнен, не белгілі бір процесс

арқылы жасалған өнімге тән ерекшеліктері жоқ өнімнен бас тарту арқылы моно-

полиясын айқындай алады. Өнертабыс формуласының екі түрін де шартты түрде

белгілі бір процесс арқылы алынатын өнімнің формуласы деп атауға болады, бі-

рақ бұлай атау олардың арасындағы айырмашылықты жасырып қалуы мүмкін».

Advanced Semiconductor Products/Limiting feature, T 384/91 [1995] EPOR 97, [1994] OJ EPO 169.

Қараңыз: Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] OJ EPO 93; Telectronics/Pacer, T 82/93

[1996] EPOR 409, [1996] OJ EPO 274, 285. Moog/Change of category, T 378/86 [1988] OJ EPO 386, ЕПВ

былай деп түсіндірді:

Патентті процесс пен өнімнің патенті деп әртүрлі санаттарға бөлу заң тұрғысынан маңызды. Себебі

патенттің қорғау ауқымы, негізінен, сол таңдалған категорияға тәуелді. Кейде әр категорияға тиесілі

өнертабысты пайдаланудың нақты түрінде айтарлықтай айырмашылықтар кездеседі. Патенттерге

берілген құқық әсерінің әртүрлі болуы патенттерді категорияға жіктеудің дұрыстығын білдіреді.

Crane v. Price (1842) 134 ER 239. Қараңыз: Sherman and Bently, 108.

Advanced Semiconductor Products/Limiting feature, T 384/91 [1995] EPOR 97, [1994] OJ EPO 169.

«Өнертабыс формуласының әртүрлі ықтимал формаларының аражігін анықтайтын қатаң

жіктеу жоқ». Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] OJ EPO 93, 98–9. Сондай-ақ қараңыз: IBM/

Computer-related claims, T 410/96 [1999] EPOR 318.

Ethylene Polymers/Montedison, T 93/83 [1987] EPOR 144; Eli Lilly/Antibiotic, T 161/86 [1987] EPOR

366. For a useful general discussion of product-by-process claims see Hospira v. Genetech [2014] EWHC

3857 (Pat), [125]–[160] (the issue was not discussed on appeal [2016] EWCA Civ 780 (CA)).

Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2003] RPC 3 (CA), [27].

ПАТЕНТ СИПАТЫ

Ұзақ жылдар бойы Біріккен Корольдік пен ЕПВ-ның процесс арқылы алына-

тын өнім формуласына көзқарастары әртүрлі болып келді. Алайда Лордтар па-

латасының Kirin-Amgen ісіндегі

2005 жылғы шешімінен кейін Ұлыбританияның

көзқарасы ЕПВ-ның көзқарасымен сәйкесті. ЕПВ Апелляция техникалық кеңесі

(TBA) «өнімнің құрамы, құрылымы немесе басқа да тексеруге болатын пара-

метрлерін қанағаттанарлық деңгейде анықтау мүмкін болмаған» кезден басқа

жағдайда белгілі бір процесс арқылы алынған өнім формуласын мойындамай-

тынын үнемі айтып келеді.

Яғни ЕПВ тек «құрамы бұрын белгісіз болып келген

өнімге өнертабыс формуласы болғанда» немесе «өнімді оның ерекшеліктері ар-

қылы жеткілікті деңгейде анықтау мүмкін болмаған кезде» ғана белгілі бір про-

цесс арқылы алынатын өнімнің формуласына өтінімді қабылдайды. Kirin-Amgen

ісіне дейін Британия соттары ЕПВ-ның ұстанымына қарсылық білдіріп, патент

қабілеті критерийінен басқа 1977 жылғы Патент заңында да, Еуропалық патент

конвенциясында да патент монополиясын беруге ешқандай шектеу жоқтығын

ашық мәлімдеген болатын.

Сондықтан Біріккен Корольдікте белгілі бір процесс

арқылы алынатын өнімнің өнертабыс формуласына еш шектеу қойылған жоқ.

Лордтар палатасы Ұлыбритания мен ЕПВ көзқарасын үйлестіру қажет екенін мо-

йындап, британиялық заңдағы тәсілден бас тартып, ЕПВ көзқарасын құптады.

Тоқетер түйіні: Ұлыбританияда бұдан былай бұрыннан белгілі өнімді жаңа про-

цесс арқылы алуды сипаттайтын өнертабыс формуласы жаңашылдық жетіспеуі

себепті қабылданбайды.

ЕПВ мен Ұлыбританияда белгілі бір процесс арқылы алынатын өнімнің

өнертабыс формуласы өнімді құрамына, құрылымына немесе басқа да тексе-

рілетін параметрлеріне сүйену арқылы анықтайтын ақпарат табылмаған кезде

ғана пайдалы болып қалмақ.

Бұл – әсіресе белгілі процесс арқылы алынатын

өнімнің өнертабыс формуласы құрылымы әлі анықталмаған, күрделі немесе әлі

Kirin-Amgen Inc v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 9 (HL), [101].

IFF/Claim categories, T 150/82 [1984] OJ EPO 309, [10]–[11]. Бұл шешім Біріккен Корольдікте

қолданыстағы түрлі әдістерді ескере отырып қабылданды.

Duct Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2003] RPC 3 (CA), [29]–[31] ісінде Патент соты Kirin-

Amgen v. Roche Diagnostics [2002] RPC 1, [296] ісіндегі шешімді қолдаған («қарапайым тілмен айтсақ,

өнімді дайындалу тәсілі арқылы сипаттайтын өнертабыс формуласына түсіндірме беру мүмкін емес...

Кеңес T 219/83 BASF/Zeolites [1986] EPOR 247 ісінде де осындай шешім шығаруы мүмкін болғанымен,

оны абсолютті деңгейде дәлелдеу мүмкін емес»).

Шындығында, ЕПВ-да қалыптасқан әдіс пен Kirin Amgen ісіне дейінгі әдістің арасында

өнертабысты анықтау жолына қатысты айырмашылық бар еді, бірақ ЕПВ Әкімшілік кеңесі

процесс пен өнімнің жеке-жеке пән ретіндегі арақатынасына көбірек көңіл бөлген. Бір деңгейдің

өзінде әртүрлі тәсілдердің кездесуінің түп себебі әртүрлі құқықтық мәдениеттерге барып тіреледі

(мысалы, британдық әдіс пен неміс әдісі). Нақтырақ айтқанда, өнертабысты сипаттау жолдарынан

айырмашылықты байқауға болады. Айырмашылықтың мәні – ЕПВ өнертабысты өнім мен процестің

арақатынасы тұрғысынан қараса, Ұлыбританияның арнаулы юрисдикция соттары өнім мен

процестің арасын айқын ажыратады. Мысалы, ЕПВ-да «процестің әсері нәтижеден көрініс табады,

яғни химия саласының өнімінде химиялық процестің ішкі сипаттары түгел көрініс табады» делінген:

Gelation/Exxon, T 119/82 [1984] OJ EPO 217. Өнім – өнертабыстың өзі емес, өнертабыстың нәтижесі,

сондықтан мұндай жағдайда процесс әрекеттің жаңа түрін білдіреді. Процесс арқылы алынатын

өнімнің өнертабыс формуласы арқылы өнертабысқа татытмайтын өнімді патенттеуге кез келген

талпынысы, шын мәнінде, жай ғана нәтижені патенттеу болып саналады: IFF/Claim categories, T 150/82

[1984] OJ EPO 309. Кейінірек байқайтынымыздай, патентке өтінімнің жаңашылдығын тексерген кезде

мұның маңызды салдары шығады.

IFF/Claim categories, T 150/82 [1984] OJ EPO 309.

ПАТЕНТ

бейтаныс макромолекулалық материалдарды анықтаудың жалғыз жолын ұсы-

натын биотехнологиялық және химиялық өнертабыстарда жиі жүгінетін амал.

(iv) Репрезентациялық өнертабыс формуласы. Объектілердің өте көп класына

патент беру практикасы бұрыннан бар. Әсіресе жүз мыңдаған, кейде тіпті

миллиондаған қосылыстар, ДНҚ тізбектері т.с.с. өнертабыстарға патент та-

лап ету – қалыпты жағдай.

Патент иеленуші өнертабысының әрбір ерек-

ше қырын түсіндіруге тиіс болса, ондай патент тым ауқымды, ретсіз, тіпті

кейде іс жүзінде жарамсыз болар еді. Осы себепті қосылыстар класына па-

тент өтінімін беруші патентте қамтылған әрбір өнімді және процесті егжей-

тегжейлі баяндауға

немесе өтінімде әр жеке үлгінің дәлелін көрсетуге мін-

детті емес.

Оның орнына патент иеленуші шектелген (репрезентациялық)

мысалдар негізінде өнімдердің мол шоғырын патенттеуге өтінім бере ала-

ды. Мұны, мысалы, функциялық тілді пайдалану (әсіресе сәйкес ерекшелік-

терін анағұрлым нақты анықтау мүмкін болмаған кезде) арқылы

немесе

(өнертабыс формуласы алмастырушы топтарды бейнелейтін символдар

көмегімен химиялық құрылымды сипаттағанда) «Маркуш өнертабыс фор-

муласын» пайдалану, сондай-ақ формула немесе теориялық принциптің іс

жүзіндегі қолданысын қосу арқылы жүзеге асыруға болады. Басқа жағдай-

ларда патент құрамына өнертабыс формуласының аясын барынша кеңей-

тетін вариациялар, аналогтар мен ықтимал баламалар кіруі мүмкін.

Функциялық өнертабыс формуласы өнертабысты құрылымы немесе эле-

менттеріне қарап емес, оның атқаратын қызметіне немесе мақсатына қарап

анықтайды, яғни өнертабыстың қызметін түсіндіріп береді. Мысалы, бактерия-

ның модификацияланған формасын оның элементтері мен құрылымы тұрғы-

сынан түсіндірмей-ақ, өнертабысты ластайтын заттектермен қоректенетін бак-

терия қызметін көрсету арқылы сипаттауға болар еді.

Функциялық өнертабыс

формуласы сарапшы ешқандай қиындықсыз іс жүзінде қолдана алатын, барын-

ша түсінікті сипаттама ұсынған жағдайда рұқсат етіледі.

Сондай-ақ өнертабыс

формуласының аясын шектемей, объективті пікірлерден өнертабыс ерекшелік-

терін анықтау мүмкін болмаған кезде қабылданады.

EPO Guidelines, F–IV, [4.12]. Еуропалық патент конвенциясына сәйкес, белгілі бір процесс

арқылы алынған өнімнің аса пайдасы жоқ, өйткені тұлға процесс арқылы тікелей алынған кез келген

өнімді пайдаланса немесе импорттаса, онда ол өнімді дайындау тәсіліне патент құқығын бұзады. PA

1977, s. 60(1)(c); EPC 2000, Art. 64(2).

Қараңыз: K.Luzzatto, ‘The Support and Breadth of Claims to New Classes of Chemical Compounds’

(1989) Patent World 21.

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 48 (HL) (Lord Homann).

Kirin-Amgin v. Transkaryotic Therapies [2003] RPC 31 (CA), 67.

АҚШ-тың 1,506,316 патент өтініміне Евгений Маркуш есімі берілген. Қараңыз: M.Franzosi,

‘Markush Claims in Europe’ [2003] EIPR 200.

Туындауы мүмкін қиындықтар туралы қараңыз: American Home Products v. Novartis

Pharmaceuticals [2001] RPC 159 (CA).

Қараңыз: Biogen v. Medeva [1997] RPC 1 (HL) ісінде өнертабыс формуласы ДНҚ молекуласы

(рекомбинантты ДНҚ) мен оның қызметін (HBV антигенінің төлсипатын) сипаттағаны жайлы.

АҚШ аналогтарын қараңыз: In re Donaldson 16 F.3d 1189 (Fed. Cir. 1994); K.Adamo, ‘The Waiting at

the Patent Bar is over: The Supreme Court decides Hilton Davis’ (1996) 78 JPTOS 367.

Mycogen/Modifyingplantcells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 119; EPOGuidelines, F–II, [4.3]; CIPA, [14.34].

ПАТЕНТ СИПАТЫ

Кейде өнертабысты суреттейтін тіл мен концепция табылмаған кезде, патент

иесі функциялық өнертабыс формуласын пайдалана алады.

Бұл биологиялық

өнертабыстарға жиі қолданылады.

Басқа жағдайларда патент иеленуші функ-

циялық тілді қолдану арқылы бәсекелестері алдында артықшылыққа ие болады.

Мысалы, патент иеленуші металл пластиналардың қалай бекітілетінін сипаттаған

кезде функциялық тілді пайдаланып, өнертабыс формуласын «тегір мен бұран»

дегеннің орнына «бекіту құралдары» деп атауы мүмкін. Бұның бір артықшы-

лығы – бәсекелесінің «бұранда» сөзін қолдану арқылы өнертабыс формуласын

айналып өту мүмкіндігінің алдын алады.

4.3.2. Өнертабыс формуласының формасы

мен мазмұнын реттеу

Өнертабыс формуласының формасын бірқатар нормалар мен процедуралар

реттейді.

Жалпы алғанда, өнертабыс формуласының мазмұны патентке қабі-

леттілікке қойылатын негізгі талаптарға, атап айтқанда, пәніне, жаңашылдығы

мен таптаурын болмау талаптарына жауап беруі қажет. Өнертабыс формула-

сы патент қорғауын қажет ететін өнертабыстың техникалық белгілеріне қарай

анықталуға тиіс.

Әрі ол қысқа да нұсқа,

сипаттамасы бар

және бір өнер-

табысқа немесе бір-бірімен біртұтас өнертапқыштық концепция түзетіндей бі-

ріккен бір топ өнертабысқа қатысты болуы шарт.

Біз бұл критерийлерді кейіні-

рек кеңінен қарастырамыз.

4.4. СЫЗБАЛАР

Патенттің соңғы құрамдас бөлігі – сызбалар. Сызбалар өнертабыстың реп-

резентациясын көрсетеді.

Сызба сипаттаумен қатар, өнертабыс формуласын

интерпретациялауға қолданылуы мүмкін.

Патент ведомствосының ережесінде

сызбаның сипаты мен формасына қойылатын талаптар нақты жазылған. Онда

қағаздың сапасынан бастап,

көлемі, жиектерінің өлшемдері

мен сызықша-

ларды қалай пайдалану керектігі,

тіпті әріптер мен цифрлардың биіктігіне дейін

жазылған. Өнертабысты таныстыру әдісін стандарттаудың патент иесі беретін

ақпараттың пайдасын арттыруда маңызы зор.

Апелляция техникалық кеңесі (TBA) «химиялық қосылыстардың құрылымдық сипаттамасын

химия маманының стандартты әдіс-тәсілдерінің бір бөлшегі болып саналатын Маркуш формуласымен

анықтау – өтінімдегі химиялық қосылыстардың класын анықтаудың ең қысқа жолы» деп мәлімдеді:

Bayer CropScience/Safeners, T 1020/98 [2003] OJ EPO 533, 540–1.

Genentech/Polypeptide expression, T 292/85 [1989] EPOR 1, [1989] OJ EPO 275.

Британия заңнамасында өнертабыс формуласының нақты форматы жөнінде 1977 жылғы

Патент заңында белгіленген талаптардан басқа ешқандай нұсқаулық жоқ. Бұл өнертабыс

формуласының формасы мен мазмұны жайында толыққанды нұсқаулық ұсынатын Еуропалық

патент конвенциясымен мүлде кереғар.

PA 1977, s. 14(5)(a); EPC 2000, Art. 84; EPC 2000 Regs, r. 43(1).

PA 1977, s. 14(5)(b); EPC 2000, Art. 84.

PA 1977, s. 14(5)(c); EPC 2000, Art. 84.

PA 1977, s. 14(5)(d); PA Rules, r. 16; EPC 2000, Art. 82; EPC 2000 Regs, r. 44.

20-тарауды қараңыз.

PA 1977, s. 14(2)(b); PA Rules, rr 12(2), 18; EPC 2000, Art. 78(1)(d); EPC 2000 Regs, r. 46.

PA 1977, s. 125(1).

UK Manual of Patent Practice, [14.27].

Сонда: [14.28].

Сонда: [14.30].

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

1. Кіріспе

2. Алдын ала қарастыру

3. Патентке өтінім беру процесінің

ерекшеліктері

4. Патент беру процедурасы

5. Патентке түзету енгізу

6. Реформа

1. КІРІСПЕ

Авторлық құқық ешқандай ресми рәсімсіз пайда болса, патент құқығы тек

қана бірқатар ресми процедураларды орындағаннан кейін беріледі. Патентті

тіркеу процесі патент құқығы мен практикасының көптеген аспектілерін анық-

тайтын маңызды рөл атқарады. Біз бұл тарауда осы аталған процестердің кей-

бір негізгі ерекшеліктерімен танысамыз. Алдымен, Ұлыбританияда өнертапқыш

өнертабысын қорғауға патент аларда ескеруге тиіс бірқатар мәселелерге тоқта-

ламыз. Содан соң патент өтінімінен бастап, патент бергенге дейінгі аралықтағы

әкімшілік процесс траекториясымен жүріп отырамыз. Сонымен қатар брита-

ниялық және еуропалық патент жүйелерін, Патенттік кооперация шартын (PCT)

және олардың өзара байланысын талқылаймыз.

2. АЛДЫН АЛА ҚАРАСТЫРУ

2.1. ПАТЕНТ АЛУҒА ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ

Өнертапқыш өнертабысын патенттеу қаншалықты қажетті екенін түсіну үшін

бірқатар факторларды ескерген жөн. Патентке өтінім беруші патенттеудің пай-

дасын ойлауға тиіс. Өнертабысты патенттеу оны 20 жыл бойы өндіруге, пай-

далануға және сатуға айрықша құқық береді және патент иеленуші осы моно-

полиясынан пайда табады. Патенттің экономикалық құны өнертабыстың түріне

байланысты. Мысалы, бәсекелестер монополия ауқымынан тыс қалатын бірдей

нәтижеге жетудің жолын тапса (бұл «патентті айналып өтетін өнертабыс» деп

аталады), экономикалық пайдалы эффект азаяды. Патенттің тағы бір артықшы-

лығы – ол өнертабысты ғылыми-техникалық ортадан коммерцияға ұластыра-

ды. Осылайша патенттелген өнертабысты ұйымдардың балансына қосуға және

мемлекет қаржыландыратын институттардың ғылыми зерттеу нәтижесі ретінде

есептеуге мүмкіндік туады. Бұл ғылыми-зерттеу жұмыстарына қаражат тарту

үшін айрықша маңызды.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

Патенттеудің басқа да көзге көріне бермейтін артықшылықтары бар. Мәсе-

лен, өнертапқыш ретінде танылып, құрметке бөлену немесе символикалық пай-

даға кенелу. Шынында, кейде өнертапқыш атанудың романтикасы адамды, ең

алдымен, патент жүйесінің қатысушысы болуға ынталандырады.

Патенттеудің

тағы бір тартымды тұсы – өндірушінің өз тауарының имиджін көтеруге мүмкіндік

алуы. Сатушы тауарларының патенттелгенін жарнамалау арқылы тұтынушыға

озық технологияны сатып алғалы жатқанын меңзейді. Бір нәрсенің паттентелге-

нінің өзі бұл өнімді жалпы қоғам мақұлдағанын білдіреді; әсіресе тіршілік фор-

масын патенттеуде оның маңызы зор.

Жалпы, патенттеудің пайдасын оған ілеспе шығындармен салыстыру қажет.

Патенттеудің қаржылық шығындарының қатарына патент агентінің қызмет ақы-

сы, ұлттық және халықаралық патент ведомстволарының әкімшілік алымдары

және (ағылшын тілінде сөйлемейтін елде патентке өтінім берген кезде) жұмса-

латын аударма шығындары кіреді. Еуропалық патент ведомствосының тапсыры-

сымен жүргізілген 2012 жылғы зерттеу нәтижесі Eуропалық патент ведомство-

сынан тікелей патент алудың орташа құны 32,000 еуро екенін көрсетті.

Сонымен

қатар қаржылық емес шығындарды да – іске асатын техникалық идеяны патент

жүйесіне сай формаға айналдыруға кететін уақыт пен күш-жігерді де ұмытуға

болмайды. Өтінім берушінің өнертабысын қалың бұқараға жеткізуі де патент-

теу шығындарының қатарына кіреді. Бәсекелестер патенттелген өнертабыстың

көшірмесін жасай алмаса да, өнертабыс туралы мәліметті жария ету олардың

патентті айналып өтетін жол табуын жеңілдетеді. Елемеуге болмайтын фактор-

лардың бірі «Патенттен түсетін пайданы азырақ шығын шығатын басқа жолмен

табу мүмкін бе?» деген сұраққа барып тіреледі.

Яғни өнертапқыш (немесе па-

тент иесі) өнертабыс туралы мәліметті қоғамға ашуды қажетсінбейтін өзге қор-

ғау әдісіне сүйене алуы мүмкін. Мұның қатарына процесті пайдалануға, жария

етуге келісімшарт арқылы шектеу қою, құпияны бұзуға қатысты заң нормала-

ры немесе құпия сақтау секілді заңсыз тәсілдер жатады. Бұл тәсілдердің қауіпті

жері – өнертабыс туралы мәлімет (шарт талаптарын сақтамау, не құпияны бұзу

арқылы) жұртқа жария болып кетсе, өнертабыс қоғамның тегін игілігіне айнала-

ды.

Патент алу туралы шешімге әсер ететін тағы бір фактор – өнертабыс не өнім

қоғамға қолжетімді болғаннан кейін, оның әлдебір деталін анықтаудың немесе

кері инжинирингтің (reverse engineering, кері инжиринг. – Ауд.) оңайлығы.

Патент алу туралы шешімге осындай түрлі факторлар ықпал ететінін ескерсек,

патенттеу практикасы әр салада әртүрлі екені таңғаларлық жайт емес. Мысалы,

фармацевтика индустриясында ғылыми зерттеуге, тәжірибе жүргізуге шығын

көп жұмсалады, бірақ өнімді көшіріп алу оңай әрі арзан. Сондықтан бұл салада

G.Myers, ‘From Discovery to Invention: The Writing and Re-writing of Two Patents’ (1995) 25 SSS 57, 59.

Roland Berger Market Research on behalf of the EPO, Study on the Cost of Patenting in Europe (2004);

EPO, ‘Cost of Patenting in Europe’ (1995) 26 IIC 650; M.Bednarek, ‘Planning a Global Patent Strategy:

Where to Get the Most “Bang for Your Buck”’ (1995) 77 JPTOS 381; S.Helfgott, ‘Why Must Filing in Europe

Be So Costly?’ (1994) 76 JPTOS 787.

Commission Sta Working Paper, Impact Assessment (13 April 2012), SEC(2011) 482 nal, 36.

Өнертабысты басқа тұлға патенттеп алуы мүмкін. Бұл кейде бір кездері АҚШ-тағы барлық

өтінімнің үштен бірін құрайтын қорғаныс мақсатындағы патенеттеуге түрткі болады. W.Davis (1947)

12 L&CP 796, 799–800.

Коммерциялық құпия/патенттеу туралы шешім жөнінде қараңыз: D.Munson, ‘The PatentTrade

Secret Decision: An Industrial Perspective’ (1996) 78 JPTOS 689.

ПАТЕНТ

патент процесі әдетте өнертабысты қорғауға мән береді. Ал басқа салаларда,

айталық, көшіру қымбатқа түсетін авиация саласында қорғау әдісі ретінде құ-

пияны сақтауға екпін қояды.

2.2. ПАТЕНТ АГЕНТІНІҢ РӨЛІ

Әдетте патент өтінімдеріне байланысты шешімдер патент агентімен кеңе-

се отырып қабылданады. XIX ғасырда

дербес мамандық ретінде пайда бол-

ған патент агенттері патент жүйесінің қызметінде негізгі рөл атқарып келеді.

Еуропалық патент конвенциясына (EPC) сәйкес, еуропалық патент жүйесінің

қыр-сырын білетін жаңа типті сарапшы-маман – «Еуропалық патент агенттері»

қалыптасты.

Патент агенттері әдетте патент туралы заңды, әкімшілік процесті

жақсы меңгерген әрі белгілі бір ғылым саласына маманданған адамдар сана-

лады. Олар патенттерді әзірлеу мен өңдеуге көмектесумен қатар, патентті алу

қажет пе, патенттерді қайда, қалай дұрыс пайдаға асыруға болатыны жөнінде

құнды кеңес бере алады. Кейде олар патент иесінің атынан сот ісіне қатыса-

ды. Қарапайым тілмен айтқанда, патент агенттері ғылыми–техникалық саланы

құқық және коммерциялық салалармен табыстыратын делдал ретінде қызмет

етеді.

2.3. ПАТЕНТ АЛУ ЖОЛДАРЫН ТАҢДАУ

Біріккен Корольдікте өнертабысты қорғау туралы шешім қабылдаған соң, па-

тентке қол жеткізудің нақты жолын анықтап алу қажет. Нақтырақ айтқанда, өті-

нім беруші не британиялық патентті, не еуропалық патентті таңдайтынын шешу

қажет.

Содан соң БК Интеллектуалдық меншік ведомствосына (UK IPO) немесе

Еуропалық патент ведомствосына (EPO) тікелей өтінім берген дұрыс па, әлде Па-

тенттік кооперация шарты (PCT) қамтамасыз ететін патентке өтінім беру жүйесі-

не жүгінген жөн бе деген мәселені айқындап алу керек.

Осы орайда ұсынылған

Бірыңғай патент пакеті жүзеге асса, өнертапқыштарға тағы бір таңдау қосыла-

тынын айта кеткен жөн. Бұл жүйе шартқа қатысушы 25 мемлекетте патенттің

бірдей қорғалуын қамтамасыз етеді.

Қараңыз: D. Van Zyl Smit, ‘Professional Patent Agents and the Development of the English Patent

System’ (1985) 13 Int J Sociol L 79; H.Dutton, The Patent System and Inventive Activity during the Industrial

Revolution 1750–1852 (1984), ch. 5; F.Kittel, ‘Register of Patent Agents: A Historical Review’ (1986–87) 16

CIPAJ 195.

Қараңыз: EPC 2000, Arts 133–134a; L.Osterborg, ‘The European Patent Attorney: A New Profession’

(1994) 25 IIC 313.

ЕПВ мен Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосына берген өтінімдер бір-

біріне балама, сондықтан патент иеленуші екі механизм арқылы патент ала алмайды. Мұның алдын

алу үшін 1977 жылғы Патент туралы заңның 73(2)-бөліміне сәйкес, өнертапқыш дәл сол өнертабыс

үшін басымдық күні бірдей еуропалық патентке алған болса, бас бақылаушы одан Ұлыбритания

патентін қайтарып алуға құқылы. Қайтарып аларда патент иеленушіге екі патент алу себебін

дәлелдеуге мүмкіндік беріледі: PA 1977, s. 73(3), amended by CDPA 1988, Sch. 5, para. 19.

Біріккен Корольдікте патент алудың төрт жолы бар: БК Интеллектуалдық меншік ведомствосына

тікелей өтінім беру; Патенттік кооперация шарты (PCT) арқылы БК Интеллектуалдық меншік

ведомствосына жанама өтінім беру; ЕПВ-ға тікелей өтінім беру және Патенттік кооперация шарты

арқылы ЕПВ-ға жанама өтінім беру. Қараңыз: AstraZeneca/Priorities from India, G 2/02 and G 3/02 [2004] OJ

EPO 483 (Үндістанда бірінші жарияланған патентке TRIPS арқылы еуропалық патент үшін басымдыққа

ие бола алмайды, себебі Үндістан Патенттік кооперация шартының қатысушысы болған жоқ).

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

Жалпы, патент алудың нақты жолын таңдау бірқатар факторларға тәуелді.

Әсіресе өнертапқыштың не өтінім иесінің патентін қандай елдерде қорғауды қа-

лайтыны ең маңызды фактор болып саналады.

Өтінімді Біріккен Корольдіктің Ұлттық патент ведомствосына берген дұрыс

па, әлде ЕПВ-ға ма деген мәселені коммерциялық және стратегиялық тұрғы-

дан қарастырған жөн. Коммерциялық тұрғыдан қарағанда, ең басты айнымалы

шама – сәйкес патент ведомствосының белгілеген алымындағы айырмашы-

лық. EПВ-ға өтінім берудің құны БК Интеллектуалдық меншік ведомствосына

қарағанда жоғарырақ, сондықтан Ұлыбритания немесе бірнеше елде ғана жа-

рамды патент алғысы келетін өтінім беруші үшін сол елдердің Ұлттық патент

ведомстволарына жүгінген әлдеқайда арзанға түседі. Алайда бірнеше ұлттық

ведомствоға өтінім берудің жиынтық құны еуропалық өтінімнен асып түсуі ға-

жап емес.

Өтінім берушінің ЕПВ мен Ұлттық патент ведомствосының арасында таңдау

жасауына сондай-ақ стратегиялық факторлар ықпал етеді. Ұлттық патент жү-

йелері мен Еуропалық патент конвенциясының (EPC) материалдық-құқықтық

нормалары едәуір деңгейде ұқсас болғанымен, бірқатар маңызды айырма-

шылықтары бар.

Атап айтқанда, EПК-да толық сараптама жүйесі бар, ал кей-

бір ұлттық ведомстволар сараптаманы мүлде талап етпейді,

кейбірі сарапта-

маны кейінге қалдыруға мүмкіндік береді, ал енді біреулері патент агентінен

сараптама қызметін көрсетуін талап етсе, басқалары тек бірнеше негізге (ай-

талық, жаңашылдығына) сүйеніп, патент өтінімін кері қайтара алады.

Патент

алу жолын таңдауға әсер ететін тағы бір фактор – патенттің салыстырмалы

түрде осалдығы. Дәлірек айтқанда, ұлттық патент дауы тек сол мемлекеттің

арнайы юрисдикция сотында қаралады, ал EПК нормалары сотқа еуропалық

патентке қарсы талап қою арызын бір орталықтан беруге мүмкіндік береді

(бұл орайда патентке қарсы талап қою арызы сотқа «наразылық білдіру» фор-

масында тіркелетінін, әрі патент берілгеннен кейін тоғыз ай ішінде наразылық

білдіруге болатынын ескерген жөн).

Болашақ патент иесі өтініміне қарсы на-

разылық туатынынан сезіктенсе, өтінімді бірнеше Ұлттық патент ведомство-

сына беру арқылы бірден барлық елдерде патентті қорғау мүмкіндігінен айы-

ратын орталық соттағы даудан басын арашалап, патент мерзімін мейлінше

ұзарта алады.

Аударма шығыны еуропалық немесе мемлекеттік патентке өтінім беру жөнінде шешім

қабылдарда маңызды фактор саналғанымен, 2008 жылы 1 мамырда Лондон келісімі күшіне енгеннен

кейін оны маңызы төмендеді.

Еуропалық патент конвенциясының ертеректегі нұсқасында сатылы тәсіл ұсынылған болатын:

алдымен, формалды сараптама мен өнертабыстың жаңашылдығы туралы қорытынды жасалатын

уақытша патент беру, содан кейін өтінім берушінің атынан немесе үшінші тараптан растауға

мүмкіндік түпкілікті еуропалық патент. Қараңыз: G.Oudemans, The Draft European Patent Convention

(1963), 53–60, 164–76.

Бельгия, Нидерланд, Швейцария және Ирландия елдерінде сараптама жасалмайды. Соңғысы

жөнінде қараңыз: Rajan v. Minister for Industryand Commerce [1988] 14 FSR 9; A.Parkes, ‘The Irish Patent

Act 1992’ (1991–92) 21 CIPAJ 426.

Мысалы, Францияның патент ведомствосы өнертапқыштық деңгейі жоқ деген желеумен

өтінімді қайтармайды. Law of 2 January 1968, Art. 16; J.Schmidt-Szalewski, ‘Non-obviousness as a

Requirement of Patentability in French Law’ (1992) 23 IIC 725. Германия жөнінде қараңыз: E.Fischer,

‘The New German Patent Procedure: From the View of a Corporate Patent Department’ (1971) 2 IIC 277.

EPC 2000, Arts 99–101.

ПАТЕНТ

Өнертапқыштар БК Интеллектуалдық меншік ведомствосына немесе ЕПВ-

ға тікелей өтінім беруді, әлде Патенттік кооперация шарты қамтамасыз еткен

халықаралық өтінім беру жүйесіне жүгінуді ойластырған кезде осыған ұқсас

факторлар әсер етеді.

Патенттік кооперация шарты өз атынан патент шығар-

мағанымен, британиялық патентті де, еуропалық патентті де алудың баламалы

жолын ұсынады.

Патенттік кооперация шарты бойынша халықаралық өтінімді

осы шартқа мүше-мемлекеттердің біріндегі патент ведомствосына,

яғни «қа-

былдаушы ведомствоға» өткізуге болады.

Өтінімде өтініш, өнертабыстың си-

паттамасы, кемінде бір өнертабыс формуласы, (қажет болса) сызбасы мен ан-

нотациясы қоса тіркелуге тиіс.

2004 жылдың 1 қаңтарына дейін өтінім беруші

патентін қорғағысы келетін мемлекеттерді көрсетуі керек еді.

Бұдан былай

ондай талап қойылмайды, себебі өтінім (егер өтінім беруші өзгеше көрсетпе-

се) Патенттік кооперация шартқа қол қойған мемлекеттердің барлығында ав-

томатты түрде жарамды.

Өтінім беруші халықаралық іздеу мен алдын ала са-

раптама үшін халықаралық мекемелерге (айталық, Ұлыбритания мен еуропалық

өтінім берушілер ЕПВ-ға) жүгіне алады.

Осы кезеңде өтінім беруші өтінімді

ұлттық патент беру жөнінде шешім қабылдайтын мемлекеттік патент ведомст-

восына ауыстыра алады.

Бірақ бұл сатыда Ұлттық патент ведомствосы өтінімді

халық аралық патент ведомствосына бергендей қабылдайды. Ұлттық ведомст-

воға тікелей өтінім берудің орнына өтінім беруші әуелі халықаралық алдын ала

сараптама органына (IPEA) жүгінуі мүмкін.

Сараптама органы өнертабыстың

жаңашылдығы, өнертапқыштық деңгейі мен өнеркәсіпте қолдануға жарамды-

лығының халықаралық стандарттарға сәйкестігін тексеріп, халықаралық алдын

ала сараптама есебін дайындайды.

Осы орайда сараптама қорытындысы әше-

йін консультативтік сипатта болатынын, әрі патент қорғалатын елдерде міндет-

теуші күші жоқтығын атап өткен жөн.

14-тарау, 4.6.1-бөлімді қараңыз; D.Perrott, ‘The PCT in Use’ [1982] EIPR 67; B.Bartels, ‘Patent

Cooperation Treaty: The Advantages for the Applicant in the UK’ (1983) 13 CIPAJ 3; J.Cartiglia, ‘The Patent

Cooperation Treaty: A Rational Approach to International Patent Filing’ (1994) 76 JPTOS 261; J.Anglehart,

‘Extending the International Phase of PCT Applications’ (1995) 77 JPTOS 101.

1970 жылы қол қойылып, 1978 жылы күшіне енген. 2018 жылдың 1 мамырындағы мәлімет

бойынша шартқа 152 тарап қол қойған. 1977 жылғы Патент заңының 89-бөлімі шарттың кейбір

нормаларын заңдық тұрғыдан бекітеді.

PCT, Art. 3.

Өтінімді қабылдаған ведомство өтінімнің бір көшірмесін өзінде сақтайды, екіншісін ДИМҰ-ға,

ал үшіншісін халықаралық іздестіру органына (ISA) жолдайды. Өтінімді қабылдаған ведомство өтінім

берілген күн мен патент алымы төленген күнді тексереді (14-бап). Халықаралық іздеу органы (ISA)

іздеу жүргізіп, нәтижесін ДИМҰ-ға (WIPO) хабарлайды: PCT, Art. 15. Өтінімге екі ай ішінде өзгерту

енгізуге болады: PCT, Art. 19; PCT Regs, r. 46. Ал іздеу есебі тиісті мемлекеттің патент ведомстволарына

жолданады. PCT, Art. 20. Өтінім басымдық күнінен кейін 18 ай ішінде жариялануға тиіс: PCT, Art. 21(2).

PCT Regs, rr 4–8.

Халықаралық кезеңде қате көрсетілген мемлекетті түзетудің қажеттігі туралы қараңыз: Vapocure

Technologies Application [1990] RPC 1.

PCT Regs, r. 53.7.

Әлемде 22 Халықаралық іздеу органы мен Халықаралық алдын ала сараптама органы бар.

Басымдық күнінен кейінгі 30-шы айда көрсетілген мемлекетте формалды түрде өтінімді

тексеру, аударманы өткізу мен қажетіне қарай алым төлеу арқылы ұлттық кезең басталады.

PCT, Ch. II; PCT, Art. 22 (аталмыш талаптан бас тартқан бірнеше елден басқа елдерде 30 айлық

минимал кезең қарастырылған).

PCT, Art. 35(2).

PCT, Art. 33.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

Бұл процедура патент ведомствосы өз бетінше сараптама жүргізе алмай-

тын елдер үшін тиімді. Патенттік кооперация шартының тағы бір тиімді тұсы –

қолайлылығы. Өтінімді әр мемлекетке жеке-жеке жібермей-ақ, Патенттік коопе-

рация шартының уәкілетті органына бір ғана өтінім тіркесе жетіп жатыр. ПКШ-

ның тағы оңтайлы тұсы – халықаралық ведомствоға бастапқы өтінім беру мен

сол өтінімді ұлттық ведомствоға жолдаудың арасында біршама уақыт өтеді, осы

аралықта қымбат аударма процесі аяқталуға тиіс.

3. ПАТЕНТКЕ ӨТІНІМ БЕРУ

ПРОЦЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Патент беру процедурасына егжей-тегжейлі тоқталмас бұрын, Біріккен Ко-

рольдік пен ЕПВ-ның патентке өтінім беру процестеріндегі кейбір басты ерек-

шеліктерге тоқтала кеткеніміз жөн.

3.1. ТІРКЕУ ТАЛАБЫ

Біріккен Корольдікте өтінімді тіркеу бұрыннан патент берудің алғышарты са-

налады. Ал қазіргі заманда бұл талаптың мәнін патент беретін монополияның

түрімен байланыстырып түсіндіруге болады. Патент қорғауын тіркеуге тәуелді

етудің бір себебі патент иесінің патент арқылы өнертабысын басқалардың пай-

далануына тыйым салатын абсолюттік монополияны иеленуінде жатыр. Тіп-

ті патент құқығын бұзушы патенттелген өнертабыстан мүлде бөлек жерде дәл

сондай өнертабысты ойлап тапса да, патент құқығы қорғалады. Демек, қоғамға

ашық патент регистрінің (тізілімінің) болуы – әділдік нышаны. Ол үшінші тарап-

тың біреудің құқын бұзбауына кепілдік береді. Өтінім беру процесі сондай-ақ

өнертабыстың басымдығын бекітуге көмектеседі, әрі Ұлыбритания мен ЕПВ-да-

ғы алдын ала сараптама жүйесінің алғышарты болып табылады.

3.2. БІРІНШІ ӨТІНІМ БЕРУ

Ұлыбритания мен EПВ сияқты патент жүйелерінің көбі патент өнертабысын

патенттеуге бірінші өтінім берген тұлғаға берілгені жөн деген қағидаға сүйенеді.

Бірақ патенттің тіркеу жүйесі арқылы берілуі оның міндетті түрде бірінші өтінім

берген тұлғаға тиесілі екенін білдірмейді.

Бірінші болып өтінім беру жүйесі табиғи құқықтардан тамыр тартатын интел-

лектуалдық меншік режиміне қайшы келгенімен, ол (бірінші болып ойлап табу

жүйесіндегідей) «Өнертабыс идеясы кімге тиесілі?», «Идеяны жұмыс моделіне

Халықаралық патент классификациясы туралы 1971 жылғы Страсбург келісімі (оған

Ұлыбритания 1975 жылдың 7 қазанында қосылған) патент құжаттарын ұсынуды белгілі бір деңгейде

бір ізге түсірді. Қараңыз: A.Wittmann, R.Schiels, and M.Hill, Patent Documentation (1979), 124–34.

2013 жылдың 16 наурызында АҚШ өнертабысты бірінші болып ойлап табу жүйесінен бірінші

болып өтінім беру жүйесіне ауысты: The America Invents Act of 2011 (Leahy-Smith Act, or AIA), Public

Law 112–29.

ПАТЕНТ

дейін жетілдірген кім?» деген секілді күрделі сұрақтарды айналып өтеді.

Бірін-

ші болып өтінім беру жүйесінде мұндай тергеудің орнын қарапайым әділдікті

қамтамасыз ететін әкімшілік практика алмастырады.

Бірінші өтінім беру жүйесі

сондай-ақ өнертапқыштардың өнертабысын жария етуге ынталандырады (ақ-

паратты бөліскені үшін марапаттайды): яғни өнертабысын бірінші жария еткен

өтінім беруші патентке қол жеткізеді.

Байқап отырғанымыздай, бірінші өтінім

беру жүйесінің кейінірек патент беру процесінде ескеруді қажет ететін бірнеше

салдары бар.

3.3. САРАПТАМА

Біріккен Корольдік пен ЕПВ-дағы патентке өтінім беру процесінің тағы бір

ерекше қыры – өтінімнің жан-жақты сарапталуы.

Яғни барлық өтінімнің құжат-

ты өткізу тәртібі, пәні, жаңашылдығы, таптаурын болмауы мен тиімділігі секілді

формалды талаптарға сәйкестігіне сараптама жасалады.

Британияда ұзақ жылдар бойы патент сараптамасыз беріліп келген. Бірік-

кен Корольдікте он тоғызыншы ғасырда патент алудың алғышарты ретінде

алдын ала сараптаманы енгізу мәселесі бірнеше мәрте талқыланып, одан бас

тартқан.

Сараптама жүргізуге қарсылар мүлік құқығын мойындауды мемле-

кеттік ресми органдардың құзыретіне беруге болмайтынын басты дәйектерінің

бірі ретінде алға тартты. Сараптама сондай-ақ патент алудың шығыны мен уа-

қытын арттырып жіберді, ал бұл XIX ғасырдағы патент жүйесін жеңілдету мен

өнертапқыштардың «салығын» азайтуға бағытталған реформалар «рухымен»

үндеспейтін.

Ұзаққа созылған пікірталастан кейін 1905 жылы Ұлыбританияда шектеулі са-

раптама жүйесі қабылданды.

Сараптама жүйесін енгізуге 1901 жылы Фрай ко-

митетінің сол жылы патент берілген өнертабыстардың 40 пайызы осыған дейін-

гі патенттерде сипатталған өнертабыстармен ұқсастығын анықтағаны шешуші

Алайда бірінші болып өтінім беру жасау жүйесіне таңдау «өнертапқыш кім» екенін анықтайтын

құқықтық тергеуді айналып өтуді білдірмейді. Өйткені өнертапқыш өзі өтінім бермесе де, патентте

аты аталуға құқылы: Paris Convention 4ter PA 1977, s. 13; EPC 2000, Arts 62, 81. Өнертапқыш аты-

жөні көрсетілмеген өтінім қайтарып алынған болып есептеледі: PA 1977, s. 13(2); EPC 2000, Art. 90(3);

EPC 2000 Regs, r. 57. Алайда өнертапқыштың аты-жөні өтінімде дұрыс көрсетілген-көрсетілмегені

тексерілмейді. Егер көрсетілген өнертапқыш пен өтінім беруші екі бөлек адам болса, әдетте

өнертапқышқа өтінім туралы хабарланады. Осылайша өнертапқыш наразылық білдіруге мүмкіндік

алады. Процедура өнертапқышқа қаласа, өтінімнің жарияланған нұсқасында аты-жөнін жасырып

қалуға мүмкіндік береді. EPC 2000 Regs, r. 20(1).

T.Nicolai, ‘First-to-File vs First-to-Invent: A Comparative Study Based on German and United States

Patent Law’ (1972) 3 IIC 103; T.Roberts, ‘Paper, Scissors, Stone’ [1998] EIPR 89.

Өтінімді бірінші болып беруді қолдайтын деректерді қараңыз: Anon., ‘Prior Art in Patent Law’

(1959) 73 Harv L Rev 369, 380.

Осы тараудың 5-бөлімін және 20-тараудың 4-бөлімін қараңыз.

G.Smith, ‘Why Examine?’ (1982) 12 CIPAJ 9.

(1864) 29 PP 321; (1871) 10 PP 603; (1872) 11 PP 395.

Алдын ала сараптамаға жиі айтылатын сынның бірі – оның тым ұзаққа созылып кетуі.

Көптеген патент жүйелері осы проблеманы шешу үшін сараптамаға шектеулі уақыт береді. Біріккен

Корольдікте сараптама басымдық күнінен кейін төрт жыл алты айдан кешікпей жүргізілгені жөн: PA

1977, s. 20; PR 2007, r. 30.

Patents Act 1902. Ведомство британиялық патенттер туралы мәлімет іздеуді 1905 жылдан

бастады.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

себеп болды.

Дау бәрібір бұл патенттердің пайдасына шешілмес еді, әрі тео-

риялық тұрғыдан олардан келіп-кетер зиян аз еді. Дегенмен бұл осы саладағы

өнертапқыштардың жұмысына кедергі келтірер еді. Бұған қоса, сараптаманың

жоқтығы патент жүйесінің беделін төмендетіп, қолданыстағы патенттерге сенім-

ді азайтты. Бір жағынан, мемлекет рұқсатымен жүргізілетін әрі бақыланатын са-

раптама жүйесінің болғаны дұрыс, себебі бұл кез келген патенттің жарамдылы-

ғына заңды (демек, коммерциялық) презумпция қалыптастырады. Сараптаманы

енгізуді қуаттаған бір жайт – патентті тіркеуші лауазым иелерінің өз құзыретін

заңсыз, асыра пайдалану қаупіне бюрократияға

сенімді барған сайын күшеюі

және оған сарапшылардың атсалысуы бұл үрдісті түбегейлі бекітті.

1905 жылы негізі қаланған шектеулі сараптама жүйесі 1977 жылғы Патент

заңы қабылданғанға дейін қолданылып келіп, кейін жаңа қазіргі толық сарап-

тама жүйесі енгізілді.

Қазіргі кезде сараптама жүйесі британиялық патент жү-

йесінің ажырамас бөлшегіне айналды, бірақ уақыт өте келе Біріккен Корольдік

те Ұлттық патент ведомствосына өтінім берудің күрт азаюына байланысты то-

лық сараптамадан бас тартқан Еуропалық патент конвенциясына мүше басқа

елдердің ізімен жүруі мүмкін. Егер ол орындалса, патентке өтінім берушілерде

екі түрлі таңдау қалады: не сараптамадан өтпеген мемлекеттік патент алу, не

сараптамадан өткен еуропалық патент алу.

3.4. ӨТІНІМДІ ТҮЗЕТУ

Патент беру жүйесінің тағы бір ерекше қыры – өтінім берушінің бастапқы

өтініміне патент беру барысында да, патентті алғаннан кейін де өзгертулер мен

толықтыру енгізе алуы. Патент иеленушіге патентке өзгерту мен толықтыру ен-

гізуге рұқсат беру – бірінші өтінім беру жүйесі өтінім берушінің өз өнертабы-

сын немесе техниканың белгілі деңгейін толық түсінбей тұрып, өтінімді тіркеуге

жол беруін мойындайтынын білдіреді. Сонымен қатар бұл не өтінім беруші, не

патент ведомствосы кейінгі сараптама барысында өнертабыстан техниканың

белгілі деңгейінің бір элементін тапқан жағдайда патент жарамды болуы үшін

өтінімді қайта құрылымдауға тура келетінін білдіреді.

Сол сияқты өтінім бе-

руші өтінім тіркелгеннен кейін өнертабысқа жасалған кейінгі тәжірибе нәтиже-

Report of the Committee Appointed by the Board of Trade to Inquire into the Working of the Patents

Act on Certain Specied Questions (Cd. 506) (1901) 23 PP 59, 602, [6] (p. 4 of the report) (соңғы үш жылда

берген патенттің 42 проценті толықтай немесе ішінара жарамсыз екенін көрсетті).

EPC 2000, Art. 113. Конвенцияның бұл нормасы патент беруден бас тартқан өтінім берушіге

пікір білдіру мүмкіндігін береді. Бұл патент беру процедурасының әділдігін қамтамасыз ету жалпыға

бірдей өз талап-арызын тиісті органдарға жеткізу құқығы үшін төтенше маңызды. Сарапшы өтінімді

не себепті қайтарғанын негіздеуі, яғни істің мән-жайын мейлінше дұрыс түсінетіндей уәж келтіруге

тиіс. Қараңыз: NEC/Opportunity to comment, T 951/92 [1996] EPOR 371, [1996] OJ EPO 53.

Electromagnetic Geoservices v. Petroleum Geo-Services [2016] EWHC 881 (Pat), [6]–[10] (соттың

технологияны түсінуіне көмектесетін бейтарап ғылыми кеңесші тағайындаудың пайдасы туралы

талқылайды).

1977 жылғы заң қабылданғанға дейін тек патент қабілеті мен жаңашылдыққа ғана сараптама

жүргізілетін. Ал өнертапқыштық деңгейге сараптама 1977 жылғы заң арқылы енгізілді.

G.Aggus, ‘The Equities of Amendment’ (1980–81) 10 CIPAJ 389. АҚШ-тағы қайта шығарылған

патенттердің тарихымен танысыңыз: K.Dood, ‘Pursuing the Essence of Inventions: Reissuing Patents

in the 19th Century’ (1991) 32 Technol&Cult 999. «Араласу құқықтары» тарихын қараңыз: P.Federico,

‘Intervening Rights in Patent Re-issues’ (1962) 30 Geo Wash L Rev 603.

ПАТЕНТ

лерін қосқысы келуі мүмкін. Патент жартылай жарамды деп табылса,

ондағы

индустрияға кедергі келтіретін жарамсыз өнертабыс формуласын алып тастаған

жөн.

Осы тараудың соңында өтінім беруші мен патент иелері өтінімге өзгер-

тулер мен толықтырулар енгізе алатын ситуацияларға үңіліп, қандай шектеулер

қойылатынын талқылаймыз.

4. ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

БК Интеллектуалдық меншік ведомствосына патентке өтінім беру процедура-

сы Еуропалық патент ведомствосының тәртібімен шамамен бірдей. Бұл бөлімде

осы процестің ең маңызды ерекшеліктеріне тоқталамыз (16.1-суретті қараңыз).

4.1. ПАТЕНТ АЛУҒА КІМ ҚҰҚЫЛЫ?

Іс жүзінде патентке өтінім беруге ешқандай шектеу жоқ. Авторлық құқық пен

тауар белгісі құқығынан айырмашылығы – патент құқығында өтінім берушінің

азаматтығы мен тұрғылықты жеріне ешқандай шектеу жоқ.

Қажет болған кезде

патентке өтінімді екі не одан да көп тұлға бірігіп бере алады. Патентке кез келген

адам өтінім бере алады, дегенмен патент алуға құқылы тұлғаларға бірқатар шек-

теулер қойылады. Патент берудің шарттарына кейінірек тоқталамыз.

Патентке өтінім беру процесі кезінде берілетін патентке кім құқылы деген

пікірталас британиялық және еуропалық өтінімдердің ерекшеліктеріне байла-

нысты әртүрлі жолмен шешіледі.

ЕПВ-да қозғалған істе өтінім беруші еуропа-

лық патентке құқығын іске асыруға құқылы; ал патент құқығын беруден туатын

дауды басқа органдар қарайды.

ЕПВ патент құқығын беру мәселесін тек тиісті

мемлекеттің соты патентке басқа адамның құқығы бар деп шешім шығарған кез-

де ғана назарға алады.

PA 1977, s. 63(1).

Van der Lely v. Bamfords [1964] RPC 54, 73–4 (Pearson LJ).

PA 1977, s. 7(1); EPC 2000, Art. 58; cf. Paris, Art. 2(1). Бұл нормаларға сәйкес, Еуропалық одақтың

кез келген мүшесі мүше-мелмекеттен өз азаматтарының патентіне бірдей қорғау қамтамасыз етуді

талап ете алады.

21-тарауды қараңыз.

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының (EPC 2000) 60-бабына сәйкес, Еуропалық

патент өнертапқышқа немесе оның мұрагеріне тиесілі. Жұмыскердің құқығы олар еңбек ететін

мемлекеттің, ал егер мемлекеті анықталмаған жағдайда, жұмыс берушінің кәсіпорны орналасқан

елдің заңымен реттеледі. 21-тарау, 3.2-бөлімді қараңыз.

ЕРС 2000, Art. 60(3). Қараңыз: G. Le Tallec, ‘The Protocol on Jurisdiction and the Recognition of

Decisions in Respect of the Right to the Grant of a European Patent’ (1985) 16 IIC 318; Kirin-Amgen/

Erythropoietin, T 412/93 [1995] EPOR 629 (құқық беру мәселесі наразылық білдіру процесінде

қаралмайды). Патенттің жарамдылығы ЕПВ мен Ұлыбритания сотында қатар қаралған кезде

туындайтын проблемаларды талқылайды: P.England, ‘Parallel Patent Proceedings between the European

Patent Oce and UK Courts’ (2015) 10 JIPLP 509. Ұлттық соттардың IP Com v. HTC Europe [2013] EWCA

Civ 1496, [68]; Acatvis Group v. Pharmacia [2014] EWHC 2265 (Pat).

Бұл орайда үш түрлі бағытта әрекеттенуге болады: өтінім бойынша істі өтінім берушінің

мекенжайы бойынша қарау, жаңа өтінім беру және өтінімді қабылдамауға өтініш жазу. EPC 2000,

Art. 61(1). Қараңыз: Latchways/Unlawful applicant, G 3/92 [1995] EPOR 141.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

EПВ немесе британиялық

патентке өтінім беру

Алдын ала сараптама

және іздеу

Ұлыбританиялық

сарапшылардың қорытынды

және еуропалық іздеу есебінің

шығуы

Патентке өтінімді жариялау

Мәні бойынша сараптама

Патент беру және оны

Еуропалық патент бюллетенінде

немесе ресми журналда

жариялау

Патенттік кооперация

шарты бойынша халықаралық

өтінім беру

Формалды сараптама және

патент туралы ақпаратты

халықаралық іздеу

Патентке өтінімді

жариялау

Халықаралық алдын

ала сараптама

ПАТЕНТТЕР

16.1-сурет. Патентке өтінім берудің тәртібі

Еуропалық патент конвенциясындағы сияқты, британиялық патентке өтінім

беруші де патент алуға толық құқылы.

Бірақ ЕПК-мен салыстырғанда, Ұлыбри-

танияда патент ведомствосының басшысы патент берер алдында оған қанша-

лықты құқылы екенін өзі қарастырады.

Егер патент алуға толық құқылы тұлға

жаңа өтінім тіркегісі келсе, қате өтінім берушінің басымдық күнін пайдалануы

PA 1977, s. 7(4).

PA 1977, ss 8 and 12. Қараңыз: T.Gold, ‘Entitlement Disputes: A Case Review’ [1990] EIPR 382.

ПАТЕНТ

мүмкін.

БК Интеллектуалдық меншік ведомствосының (UK IPO) басшысы да

тура осылай патентті бергеннен кейін алушы оған қаншалықты құқылы екенін

анықтау құзыретіне ие.

4.2. ПАТЕНТКЕ ӨТІНІМ БЕРУ

Британиялық патентке өтінімді онлайн, тікелей немесе поштамен жолдауға

болады. Британиялық патентке өтінім құжаттарының толық мазмұны ағылшын

немесе валлий тілінде болуға тиіс.

Еуропалық патентке өтінімді ЕПВ-ның Мюн-

хен мен Гаагадағы органдарына немесе шартқа қатысушы мемлекеттердің па-

тенттік ведомствосына тапсыруға болады.

Өтінім ресми үш тілдің бірінде бо-

луы керек, яғни патенттің мәтіні де сол тілде болуын талап ететін 1973 жылғы

ЕПК-дан 2000 жылғы ЕПК-ның айырмашылығы – еуропалық патентті кез келген

тілде беруге рұқсат.

Өтінім ЕПВ-ның ресми (ағылшын, неміс немесе француз)

тілінің бірінде рәсімделмесе, оны ресми тілге аударуға екі ай уақыт беріледі.

БК Интеллектуалдық меншік ведомствосы мен ЕПВ-ға өтінім берушінің таң-

дау еркі бар: «толық өтінім» немесе оған балама ретінде «алдын ала өтінім»

бере алады.

Патентке толық өтінімнің құрамында патент беру туралы өтініш,

өнертабыстың сипаттамасы, бір немесе бірнеше өнертабыс формуласы, сипат-

тамаға, өнертабыс формуласына және аннотацияға сілтеме жасайтын сызбалар

болуы керек.

Өтінім берушіге оңтайлы болуы үшін патент жүйесінде толық өтінімнің орнына

«алдын ала өтінім» беру мүмкіндігі қарастырылған.

Өтінім беруші патентті кейіні-

рек алуды көздесе және өтінім берушінің тұлғасын сәйкестендіретін ақпарат пен

өнертабыстың сипаттамасы болса, алдын ала өтінім беруге рұқсат етіледі.

Негізі,

ерте өтінім беруші 12 ай үзіліс алады. Осы уақыт аралығында ол патентке талап-

танғысы келе ме, өнертабысқа сараптама жүргізуге дайын ба деген мәселелерді

шешіп, инвестор іздестіруге, патентін қорғағысы келетін елдерді таңдауға тиіс.

PA 1977, s. 8(3).

PA 1977, s. 37. Қараңыз: James Industries Patent [1987] RPC 235 (Торлы кереуеттерге арналған

патентке ортақтасу жөнінде өтінім берушінің талап-арызы қайтарылды, өйткені патент құқығын

бөлісу керектігі келісімшартта анық жазылмаған); Nippon [1987] RPC 120; Norris’ Patent [1988] RPC 159.

PA Rules, r. 14(1).

EPC 2000, Art. 75(1)(2). Құнын белгілеу жөнінде қараңыз: O.Bossung, ‘The Return of European

Patent Law to the European Union’ (1996) 27 IIC 287, 296. Халықаралық статус туралы қараңыз: Lenzing

[1997] RPC 245.

EPC 2000, Art. 14(2); EPC 2000 Regs, r. 40.

EPC 2000 Regs, rr 6(1), 58.

Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы 2000 жылдың 1 қазанынан

бастап патентке өтінім беру алымдарын алып тастады.

PA 1977, s. 14(2); EPC 2000, Art. 78(1); PCT, Arts 3–7; PCT Regs, rr 3–8, 10, 11, 13, and 32; A. C.

Edwards v. Acme Signs [1990] RPC 621, 642. Сондай-ақ қараңыз: Xerox/Amendments, T 133/85 [1988] OJ

EPO 441, 448. Патентке өтінімде өнертапқыштың аты-жөні көрсетілуге тиіс: PA 1977, s. 13; PA Rules, r.

10; EPC 2000, Art. 81; EPC 2000 Regs, rr 19–21; EPO Guidelines, A–III, 1.

PA 1977, s. 15(1); EPC 2000, Art. 80; EPC 2000 Regs, r. 49; PCT, Arts 11 and 14(2); PCT Regs, rr 7,

14.1(b), 15.4(a), 16, 20.2(a)(iii).

ЕПВ-ға өтінім берушілерге бір немесе бірнеше өнертабыс формуласын тіркеу бұдан былай

міндетті емес: EPC 2000 Regs, r. 40(1); see also EPC 2000 Regs, r. 57(c); PCT, Art. 4(ii).

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң өтінімді қарауды кешіктіру мәселесін шешу

үшін Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосына жарияланбаған өтінімдер

жөнінде ақпарат бөлісуге рұқсат етті. IP Act 2014, s. 18, which introduces the new PA 1977, s. 118(3)

(aa), (3A)–(3C).

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

Ерте берілген өтінімнің («өтінім берілген күн» деп аталады) уақыты өтіп кет-

песе, 12 айдың ішінде өнертабыс формуласы мен аннотациясы берілуі керек.

Алдын ала өтінім беру «формалды рәсімдерді аяқтап, басымдықты сақтап қа-

луға» мұрша береді, бірақ ол «өнертабысқа бастапқы өтінім берген күннің ба-

сымдығын сақтай отырып, өтінімде жоқ жаңа материалды қосу арқылы жария

етілген өнертабысты жетілдіруге» арналмаған.

4.3. ӨТІНІМНІҢ БАСЫМДЫҚ КҮНІ

Ең соңында патенттің берілуіне алып келетін кезекті қадамдардың бастама-

сы болғандықтан, бастапқы өтінім өте маңызды. Мейлі алдын ала өтінім бол-

сын, мейлі толыққанды өтінім болсын, «басымдық күнін» нақтылау үшін өтінімді

тіркеу маңызды рөл ойнайды. Егер одан ертерек күні берілген талап болмаса,

өтінімді тіркеген күн басымдық күні болып есептеледі.

Демек, басымдық күні

дегеніміз – өнертабыстың жаңашылдығы, өнертапқыштығы мен басқа да қырла-

ры бағаланатын күн. Осы себепті патенттің жарамдылығы үшін мұның маңызы

аса зор. Басымдық күнінің басқа да практикалық мәні бар. Біріншіден, өнер-

табыстың жаңашылдығы басымдық күні негізінде бағаланады, яғни басымдық

күні нақтыланғаннан кейін, өтінім беруші патентті жарамсыз етіп алудан қорық-

пай, өнертабысын пайдалана берсе болады. Екіншіден, өтінім беруші Біріккен

Корольдікте немесе Еуропалық патент ведомствосында белгіленген басымдық

күнін басқа елдерде өтінім беру үшін пайдалана алады.

4.4. АЛДЫН АЛА САРАПТАМА ЖӘНЕ ІЗДЕУ

Патент беру процесіндегі келесі формалды кезең – алдын ала сараптама

және іздеу.

Толық өтінім (сипаттамасы, өнертабыс формуласы мен аннотация-

сы) тіркеліп, ақысы төленгеннен кейін, патент ведомствосының басшысы (бас

бақылаушы) өтінімді алдын ала сараптамаға жолдай алады. Алдын ала сарапта-

ма аяқталған соң, өтінім иесі іздеуге өтініш береді.

Алдын ала сараптамада өтінімнің бірқатар формалды талаптарға сәйкестігі тек-

серіледі.

Яғни өтінім құрамындағы патент беруге өтініш, өнертабыс сипаттамасы,

бір немесе бірнеше өнертабыс формуласы, сипаттама ішіндегі немесе өнертабыс

формуласындағы қандай да бір сызба, аннотация сараптамадан өтеді. Сонымен

қатар алдын ала сараптама кезінде өнертапқыштың дерегі дұрыстығына, басқа да

формалды талаптарға (айталық, тіл талаптарына) сәйкестігіне көз жеткізеді.

Қараңыз: Antiphon’s Application [1984] RPC 1, 9. Сызбаларды кешіктіріп тапсыру жөнінде

қараңыз: VEB Kombinat Walzlager [1987] RPC 405.

Asahi Kaei Kogyo [1991] RPC 485, 526 (HL) (Lord Oliver).

PA 1977, s. 5; PA Rules, r. 6; EPC 2000, Arts 87–9. Патенттің кооперация шартына сәйкес берілген

өтінім 1977 жылғы заңға сәйкес өтінім болып саналады.

PA 1977, ss 15A and 17; PA Rules, rr 23, 27; EPC 2000, Art. 90;PCT, Arts 14, 15, 17, and 18; PCT Regs,

rr 26–30, 33, 37, 38, 40, and 43.

PA 1977, ss 15A(1) and 17(1). 2000 жылғы ЕПК-ға сәйкес, өтінім беру процесінің іздеу мен

сараптама кезеңдері біріктірілген.

Қабылдаушы ведомство өтінімнің көшірмесін өзінде сақтайды, ал екіншісін ДИМҰ-ға, үшіншісін

халықаралық іздеу органына жолдайды. Қабылдаушы ведомство өтінім берілген күннің тіркелуін

және тиісті алымның төленгенін тексереді. EPC 2000, Art. 90.

PA Rules, r. 25; EPC 2000 Regs, r. 40, 55; EPO Guidelines, A–II, [4].

ПАТЕНТ

Патентке өтінім беруші алдын ала сараптама барысында белгілі болған кез

келген сұраққа жауап беруі керек.

Содан кейін өтінім берушіге жауап жазуға

және қажет болса туындаған сұрақтарға жауап табу үшін өтінімін өзгертуге

мүмкіндік беріледі. Егер өтінім беруші өтінімін тиісті патент ведомствосының

талабын орындайтындай өзгерте алмаса, өтінімді қабылдаудан бас тартуы

мүмкін.

Сарапшы немесе (ЕПВ-дағыдай) Іздеу бөлімі сондай-ақ өнертабысқа техни-

каның белгілі деңгейі туралы әдебиетті – қарастырылып отырған өнертабысқа

ұқсас ақпаратты іздейді.

Іздеудің мақсаты – өтінімнің жаңашылдығы мен өнер-

табыc деңгейіне мәні бойынша түбегейлі сараптама жасалған кезде пайдалануға

болатын құжаттарды табу.

Өтінім беруші іздеу нәтижесі жөнінде сарапшының

қорытынды есебі немесе ЕПВ-ның «Еуропалық патент туралы іздеу есебінен»

хабардар болады.

Өтінімнің жаңашылдығы мен өнертабыс деңгейін нақтылар кезде сүйенетін

құжаттармен қатар, іздеу кезеңінде өтінімнің бір өнертабысқа немесе біртұтас

өнертабыс концепциясын құрайтын өнертабыс шоғырына қатысы бар-жоқты-

ғы сарапталады.

Яғни «өнертабыстың біртұтастығы» талабына қаншалықты сай

екені тексеріледі.

Бір өтінім ішінде екі немесе одан да көп өнертабысқа патент талап етілгенде,

аталмыш өнертабыстардың біртұтас концепция түзетіні дәлелденбейінше, өті-

нім өнертабыстың біртұтастық талабына жауап бере алмайды.

Ол үшін өнерта-

быстардың «арнайы техникалық ерекшеліктері» бірдей екенін дәлелдеу қажет.

Арнайы техникалық ерекшеліктер дегеніміз – техниканың белгілі деңгейінен

жалпылама артықшылығына үлес қосатын әрбір мәлімделген өнертабыстың

ерекшелігі.

Жалпы, өтінімге біртұтас өнертабыс концепциясына байланыс-

ты шарт қоюдың кем дегенде екі себебі бар. Біріншіден, бір бағаға екі өнер-

табыстың патенті қорғалуы керек. Ал екінші әрі анағұрлым маңызды себебі – бір

патентте бірнеше өнертабыс концепциясын қамту патентті іздеу, сәйкестендіру

бойынша әкімшілік жүйеге кедергі келтіруі мүмкін.

Өтінімде бірнеше өнертабыс бар екені мәлім болса, өнертабыс формула-

сында көрсетілген бірінші өнертабыс туралы ақпарат қана ізделеді.

Өтінімінде

бірнеше өнертабыс барын білетін өтінім иесі тек бір өнертабысына ғана патент

алуға күш сала алады. Немесе олар бастапқы өтінімді екі (немесе одан да көп)

жаңа өтінімге бөле алады. Қосымша ақы төлеп, жаңа құжаттарды қосса да, өті-

PA Rules, r. 29; EPC 2000 Regs, rr 57.

PA 1977, s. 17(1); EPC 2000, Art. 92; EPC 2000 Regs, rr 61–4.

PA 1977, s. 17(4)(5); EPC 2000, Art. 92; EPC 2000 Regs, r. 61(1).

PA 1977, s. 17(5); EPC 2000 Regs, r. 65.

PA 1977, ss 14(5)(d) and (6), 17(6); PA Rules, r. 16; EPC 2000, Art. 82; EPC 2000 Regs, r. 64.

Өтінімде біртұтастықтың болмауы өтінімді қайтаруға негіз емес. PA 1977, s. 26; PA Rules, r. 16.

ЕПК-ның баламасы жоқ, бірақ қараңыз: EPC 2000, Art. 82.

PA 1977, s. 14(5)(d) and (6); PA Rules, r. 16; EPC 2000, Art. 82; EPC 2000 Regs, r. 64.

PA Rules, r. 16(2); EPC 2000 Regs, r. 44. Техникалық қыры дегеніміз – «өнертабыс үшін маңызды

физикалық ерекшеліктері». Ал өнімнің техникалық қырларына «өнімнің физикалық параметрі»

жатады; Процестің техникалық қырлары дегеніміз – «сол әрекетті анықтайтын физикалық сатылар»

Mobil Oil/Friction Reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR 73, [1990] OJ EPO 93, 100. Сондай-ақ қараңыз:

May&Baker v. Boots [1950] 67 RPC 23, 50; Biogen v. Medeva [1995] RPC 25, 92–3; Bayer/Benzyl esters, T

110/82 [1983] OJ EPO 274; Siemens/Unity, G 1/91 [1992] OJ EPO 253.

Hollister’s Application [1983] RPC 10, Non-payment of further search fees, G 2/92 [1993] OJ EPO 591.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

нім беруші бастапқы өтінімінің басымдық күнін жаңа өтінімдеріне пайдалана

беруіне болады.

Еуропалық патент ведомствосы патент туралы іздеу қорытындысымен қатар,

өтінім берушіге өнертабыстың патентке қабілеті туралы есеп береді. Ол «Кеңей-

тілген еуропалық іздеу есебі» деп аталады.

Осы есепке қарап, өтінім беруші

өтінімнің түбегейлі сараптамасын жалғастыру жөнінде шешім қабылдайды. Егер

өтінімді жалғастыру қажет деп шешсе, іздеу есебі бірінші сараптама есебі болып

саналады.

4.5. ӨТІНІМДІ ЖАРИЯЛАУ

Патент беру процесінің келесі кезеңі – патент өтінімін жариялау. Өтінімді тір-

кегеннен кейін 18 ай ішінде жариялап, қоғам назарына ұсынады.

Осылайша

үшінші тарапты өнертабысқа өтінім берілгені жөнінде хабардар етеді. Осы ке-

зеңде үшінші тарап патенттің берілуіне қарсылық білдіре алмаса да, өнертабыс-

қа патент берілуі қажет пе деген мәселеге өз пайымын қоса алады.

Ұлыбритания мен ЕПВ-да жарияланатын құжаттардың ішінде тіркелген өнер-

табыс сипаттамасы, формуласы, сызбасы болуы керек. Ұлыбританияда бастапқы

өнертабыс формуласына қоса, оған енгізілген кез келген өзгерістер мен толық-

тырулар және жаңа өнертабыс формулалары жариялануға тиіс. БК Интеллек-

туалдық меншік ведомствосы өтінімнің кемсітетін

немесе мемлекеттік қауіп-

сіздікке керағар бөліктерін жарияламауға құқылы.

Ал ЕПВ-да өнертабыстың

аннотациясы мен іздеу қорытындысын өтінімге қоса жариялайды.

Патентке өтінімді жариялаудың маңызды екі себебі бар. Біріншіден, жария-

лау қоғамды өнертабыс туралы құлағдар етеді, ал жариялауды қаламаған өтінім

иесі өз өнертабысын қорғаудың басқа жолдарына (мысалы, құпиялық) арқа сү-

йей алмайды. Бұған қоса, патент өтінімі жарияланғаннан кейін оны қайта тап-

сыруға болмайды (ал жариялағанға дейін қайтарып алынған өтінімді кейінірек

қайта беруге рұқсат).

Екіншіден, патент берілетін болса, патент иесі өтінім жа-

рияланған күннен патентін бұзғаны үшін сотқа жүгіне алады. Ол үшін жауапкер-

дің әрекеті берілген патентті де, өнертабыс формуласын да бұзатындай сипатта

болуы керек.

Мұндай жағдаяттарда патент иесі жарияланым мен патент алар

аралығындағы құқықбұзушылықтан келген зиянды өндіріп алуға құқылы.

Егер біртұтастық талабын орындай алмаса, әдетте ол олқылықты бөлінген өтінім беру арқылы

түзетеді: EPC 2000 Regs, r. 36; PA 1977, s. 18(3); PA Rules, r. 31(4)(b)(i).

EPC 2002, r. 62.

PA 1977, s. 16; PA Rules, r. 26; EPC 2000, Art. 93; EPC 2000 Regs, rr 67–70; PCT, Arts 21, 29; PCT Regs,

rr 9.1, 48.

PA 1977, s. 21; PA Rules, r. 33; EPC 2000, Art. 115; EPC 2000 Regs, r. 114.

PA 1977, s. 16(2); PA Rules, r. 33.

PA 1977, s. 22 (EPC 2000 баламасы жоқ). 1977 жылғы Патент туралы заңның 23-бабы мемлекет

пен қоғамның қауіпсіздігіне қауіп төндіруі мүмкін әскери технологиялар мен өнертабыстарға өтінім

беруші Британия резиденттері (мейлі патент агенті немесе өтінім берушінің өзі болсын) өтінімін,

алдымен, Ұлыбританияның Интеллектуалдық меншік ведомствосына тапсыруға (және алты апта

күтуге) тиіс. Әйтпесе шетелге (оның ішінде ЕПВ-ға) өтінім беру үшін бас бақылаушының рұқсатын

алуға тырысуы керек. Егер нұқсан келтірері мәлім болса, өтінімнің жарияланымына және шетелдік

ведомтствода өтінім тіркеуге шектеу қойылуы мүмкін.

EPC 2000 Regs, r. 68(1).

2000 жылғы ЕПК-ның 128-бабында нақты көрсетілгендей, өтінім жарияланым кезеңіне дейін

құпия сақталады. Үшінші тұлғалар оны тек өтінім берушінің келісімімен ғана қарай алады.

PA 1977, s. 69(2); EPC 2000, Art. 67; PCT, Art. 29.

ПАТЕНТ

Бұған дейін айтқанымыздай, үшінші тарап (патент берілгенге дейінгі кез

келген уақыт ішінде) көрген-байқаған ескертпелерін патент ведомствосының

назарына жеткізу арқылы өтінімнің жарияланымына үн қоса алады.

Мұндай

ескертпе пікірлерде әдетте өнертабыстың патент қабілеттілігіне айрықша мән

беру керек.

Кез келген үшінші тұлға бақылау жасауға құқылы, бірақ бәрі жаз-

баша әрі орынды себептері болуға тиіс. Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық

меншік ведомствосының басшысы үшінші тараптың көзқарасын қарастыруға

міндетті, ал ЕПВ-да жай ғана ескертпені патент иесінің қаперіне жеткізу талап

етіледі: сәйкесінше, тек ол ғана пікір білдіре алады. ЕПВ қажет деп тапса, өтінімді

сараптағанда әлгіндей бақылауларды назарға алуына болады.

Екі ведомствода

да өз бақылауларын ұсынған тарап сот ісінің бір тарабы ретінде қатыса алмай-

ды, cәйкесінше, ешқандай сот тыңдауына шақырылмайды, ешқандай сот ісінің

шығындарын көтермейді.

4.6. МӘНІ БОЙЫНША САРАПТАМА

Алдын ала сараптама мен іздеу талаптары қанағаттандырылғаннан кейінгі

келесі кезең – патент өтініміне мәні бойынша түбегейлі сараптама жасау.

Өті-

нім беруші бұған өтінім жарияланғаннан кейін, ЕПВ-да іздеу қорытындысының

есебі жариялағаннан кейін алты ай ішінде сұрау салуға тиіс.

Кейде өтінім беру-

ші сараптама процесін жеделдетуді сұрай алады.

Патент өтініміне мәні бойынша түбегейлі сараптаманың мақсаты – өтінімнің

1977 жылғы Патент туралы заңға сәйкестігін анықтау. Сол сияқты ЕПВ-да 2000

жылғы Еуропалық патент конвенциясына сәйкестігін тексереді.

Негізінен, кей-

бір құжаттар тізбесінің түгелдігін тексеретін алдын ала сараптамамен салыстыр-

ғанда, мәні бойынша сараптама барысында өтінімнің барлық аспектілер бойын-

ша жарамдылығы мұқият тексеріледі. Атап айтқанда, өнертабыстың патентке

қабілеттілігін пәннің жоқтығы, яғни ол жаңа, өнертапқыштық деңгейі әрі өнді-

рісте қолдануға жарамды екені тексеріледі. Бұл сараптамада сондай-ақ патент

өтініміндегі ақпараттың барынша жария етілгені, өнертабыс формулаларының

дәлдігі, әрі соған сай сипаттамасы барына жіті мән беріледі.

PA 1977, s. 21; EPC 2000, Art. 115.

Бұл мәселелер мына заң нормаларында қамтылған: PA 1977, ss 21(1), 1; EPC 2000, Arts 115, 52.

EPC 2000, Art. 114.

PA 1977, s. 18(1); PA Rules, rr 28, 29; EPC 2000, Art. 94; EPC 2000 Regs, rr 70, 71. Патентік кооперация

шартына сәйкес, басымдық күнінен кейінгі 30-шы айда көрсетілген мемлекетте өтінімді формалды

түрде тексеру, аударманы өткізу мен қажетіне қарай алым төлеу арқылы ұлттық кезең басталады.

Өтінім беруші бірден ұлттық кезеңге өтудің орнына, сараптама органына алдын ала халықаралық

сараптама жасауға өтініш бере алады: PCT, Art. 31. Бұл жөнінде конвенцияның ІІ-тарауында жазылған.

Халықаралық алдын ала сараптама органы (IPEA) өнертабыс жаңашылдық, өнертапқыштық деңгей

және өнеркәсіпте қолдануға жарамдылығы бойынша халықаралық стандарттарға қаншалықты сай

екенін көрсетіп, халықаралық алдын ала сараптама есебін әзірлейді. PCT, Art. 35(2). Мұндай сараптама

консультативтік сипатта, оның көрсетілген мемлекетте ешқандай міндеттеуші күші болмайды. PCT, Art. 33.

PA Rules, r. 28(2); EPC 2000 Regs, r. 70(1). Біріккен Корольдікте патентке өтінім беруші

патент туралы мәліметті іздеу есебін `ерте` жарияланым күніне дейін алуға тиіс, сондықтан бұл

айырмашылық аса маңызды емес.

Ұлыбританиядағы тәртіпті қараңыз: Relaxation of requirements for PCT (UK) Fast Track Practice

Notice (8 June 2012). ЕПВ-дағы тәртіпті қараңыз:. ‘Patent Prosecution Highway pilot programme between

the Trilateral Oces based on PCT work products’ (2012) OJ EPO 89.

ЕПВ-да өтінімдерге мәні бойынша сараптама Мюнхенде, Гаагада және Берлинде жасалады.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

Мәні бойынша сараптама сарапшы мен өтінім берушінің арасындағы диалог

формасында құрылады. Сарапшылар өтінімді қарау барысында қарастырылып

отырған құжат сотта маман көмегімен толық тергелсе, іс өтінім берушінің пай-

дасына шешілер ме еді деген мәселеге назар аударған жөн.

Сараптама аяқтал-

ған соң сарапшы анықталған кез келген қайшылықты мазмұндап, қорытынды

есеп дайындайды. Қорытынды есеп өтінім берушіге жолданады, өйткені оған

қарсы пікірін білдіру мүмкіндігі беріледі. Өтінім берушілер ол мүмкіндікке кө-

біне өтінім жайында күдік-күмәні әлсіз екеніне сарапшының көзін жеткізу үшін

жүгінеді. Әйтпесе сарапшының ескертпелеріне өтінім беруші патент өтініміне

өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жауап бере алады.

Сарапшылар

қажет деп тапса, одан әрі патент туралы мәлімет іздеуді ұйымдастыруы, не та-

лап етуі мүмкін. Біріккен Корольдікте сарапшы мен өтінім беруші арасындағы

диалог аға сарапшы алдындағы тыңдауға ұласуы мүмкін, ал ЕПВ-да ол міндетті

ведомствоның сараптама бөлімі атқарады. Онда бір тоқтамға келмесе, дау Бі-

ріккен Корольдіктің патент сотына немесе ЕПВ-ның Апелляция кеңесінің қа-

рауына жолданады.

4.7. ПАТЕНТ БЕРУ

Өтінім патент берудің түрлі талабына сай екеніне анық көзі жетпесе тиісті па-

тент ведомствосы өтінімді қайтарады.

Ал барлық қажетті талаптарды орында-

ған өтінімге патент беріледі.

Патент беру жөніндегі шешім Official Journal басы-

лымында немесе «Еуропалық патент бюллетенінде» жарияланбайынша, күшіне

енбейді.

Патентті қорғау мерзімі – өтінімді тіркеген күннен санағанда 20 жыл.

100

Төрт жылдан соң патент тіркелімін жаңарту үшін баж салығы төленуге тиіс.

101

Қосымша қорғау сертификаты берілсе, патент қорғау мерзімі 20 жылдан артық

мерзімге созылуы мүмкін. Ол туралы алдағы тарауларда баяндаймыз. Ал патент

арқылы қорғау деңгейі жөнінде кейінірек қарастырамыз.

102

Еуропалық патенттің берілген күні еуропалық өтінімнен жекелеген ұлттық

құқықтардың жиынтығына ауысу күні болып саналады.

103

Наразылық білдіру

процесін қоспағанда, жарамдылық пен патент құқығын бұзу мәселелері ұлттық

деңгейде қаралады.

104

Еуропалық (БК) патенті берілген соң ол Ұлттық патент ве-

домствосы беретін патенттермен бірдей деңгейде қорғалады.

105

Әлгінде айтқа-

Blacklight Power v. The Comptroller-General of Patents [2009] RPC 173.

PA 1977, s. 18(3); EPC 2000, Art. 94(3)(4); EPC 2000 Regs, r. 71; PCT, Ch. II (алдын ала сараптама).

PA 1977, s. 97(1); EPC 2000, Arts 106–112a; EPC 2000 Regs, rr 90–96. 2000 жылғы ЕПК-ның 112а

бабы кейбір жағдайларда ғана тараптарға Кеңейтілген апелляция кеңесінде (ЕВА) өтінімді қайта

қарауға өтініш беру мүмкіндігін береді.

PA 1977, s. 18(3); EPC 2000, Art. 97(2); EPO Guidelines, C–VI, [14].

PA 1977, s. 18(4); EPC 2000, Art. 97(1).

PA 1977, s. 24(1); EPC 2000, Art. 97(3).

100

PA 1977, s. 25; EPC 2000, Art. 63(1).

101

Тізілім (регистр) пайдасыз патенттерге толып кетпес үшін, уақыт өткен сайын алым көлемі

артып келеді.

102

22-тарауды қараңыз.

103

EPC 2000, Art. 64(1); PA 1977, s. 77.

104

EPC 2000, Art. 64(3).

105

PA 1977, s. 77(1)(a).

ПАТЕНТ

нымыздай, бұдан былай Еуропалық патент ведомствосында берілген француз

немесе неміс тіліндегі еуропалық патент Біріккен Корольдікте жарамды болуы

үшін, оны үш айдың ішінде ағылшын тіліне аударудың қажеті жоқ.

106

4.8. ПАТЕНТТІ ҚАЙТАРЫП АЛУ

Біріккен Корольдіктің Интелектуалдық меншік ведомствосында да, ЕПВ-да

да патент сараптама процесі салыстырмалы түрде қатаң. Әйтсе де сараптама

қорытындысы түпкілікті шешім емес. Сондықтан патентті кейбір себептерге бай-

ланысты қайтарып алуға болады. Патентті қайтарып алуға негіздер 1977 жылғы

Патент туралы заңның 72-бабы мен 2000 жылғы ЕПК-ның 138-бабында жазыл-

ған. Яғни:

(і) өнертабыс патенттелетін өнертабыс болмауы;

107

(іі) патент патент алуға құқылы емес тұлғаға берілуі;

108

(ііі) патенттің ерекшелігі өнертабысты салаға маманданған адам қолдана ала-

тындай деңгейде анық ашып көрсетілмеуі;

109

(iv) патенттегі материал өтінімде көрсетілген материалдардан артықтығы (әрі

оған өзгерістер мен толықтыру енгізуге рұқсаты етілмеуі) патентті қайта-

рып алуға негіз болып табылады.

110

Сонымен қатар БК Интеллектуалдық меншік ведомствосында патентті өз

бастамасымен қайтарып алуға шектеулі құзыреті бар.

111

Жоғарыдағы 72-баптың бір ерекшелігі – патентті қайтарып алуды кез келген

тұлға талап ете алады. Демек, бұл норма патентті қайтарып алуға талап-арыз

беруші тұлғаның патентті қайтарып алуға коммерциялық немесе қандай да бір

басқа мүддесі болуы міндетті емес екенін білдіреді.

112

Әйтсе де 1949 жылғы Па-

тент туралы заңның позициясымен салыстырғанда, бұл нормада патентті қай-

тарып алуға мүддесі жоқ тұлға патентті қайтарып алуға өтінім беруге құқылы

екені жазылған. Судья Джейкобтың пікірінше, «Парламент патентке кез келген

тұлғаның қарсылық білдіруіне әдейі жол беріп отыр».

113

106

14-тарау, 4.1.2-бөлімді қараңыз. EPC 2000, Art. 97(1), EPC 2000 Regs, r. 71(3), (7). Патенттік

кооперация шартының (PСT) 3-бабы бойынша халықаралық өтінімді осы шартқа қол қоюшы

мемлекеттердің бірінің патент ведомствосына беруге болады, оны «қабылдаушы ведомство»

деп атайды. Патенттік кооперация шарты регламентінің 4–8 ережелерінде тапсырылуы керек

құжаттардың мазмұны баяндалған. Мысалы, өтініш, сипаттама кем дегенде бір өнертабыс

формуласы, сызба мен аннотация болуы керек. Өтінімде патент қорғауын қажет ететін елдер

көрсетілуі қажет.

107

PA 1977, s. 72(1)(a); EPC 2000, Arts 138(1)(a), 52–7.

108

PA 1977, s. 72(1)(b); EPC 2000, Art. 138(1)(e).

109

PA 1977, s. 72(1)(c); EPC 2000, Art. 138(1)(b).

110

PA 1977, s. 72(1)(d)–(e); EPC 2000, Art. 138(1)(c)–(d).

111

PA 1977, s. 73.

112

Cairnstores v. Aktiebolaget Hassle [2002] FSR 564 (қайтарып алу процедурасын бастау процеске

кедергі келтіру ретінде бағаланған кездер болған). Сондай-ақ қараңыз: Indupack Genentech/Third

party opposition, G 3/97 [2000] EPOR 8.

113

Oystertec’s Patent [2003] RPC 559, [15]; cf. PA 1949, ss 14 and 32 (қайтарып алуға өтінім беруші

«мүдделі тұлға» болуға тиіс).

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

4.9. ЕУРОПАЛЫҚ ПАТЕНТ ВЕДОМСТВОСЫНДАҒЫ

НАРАЗЫЛЫҚ БІЛДІРУ ПРОЦЕСІ

Еуропалық патентті беру еуропалық кезеңнің аяқталғанын білдірсе де, па-

тентті бергеннен кейін тоғыз ай ішінде оның жарамдылығы туралы мәселе кө-

терілуі мүмкін.

114

«Наразылық білдіру» деп аталатын бұл процестің патент жа-

рамдылығы туралы шешім шығаруды ұлттық ведомство не соттың еншісіне

қалдырудан біраз артықшылығы бар. Ең елеулі артықшылығы – құны: наразы-

лықты бір жерден беріп, бір жерден қорғану патент берілген әр елде патентті

қайтарып алу процесіне қатысудан әлдеқайда арзанырақ.

Наразылық туралы мәлімдені кез келген тұлға тіркей алады. Бір кезеңде

меншік иесіне патент берілгеннен кейінгі кезеңде өзгерістер мен толықтыру-

лар енгізу үшін нарызылық білдіру тән еді (әйтпегенде, бұл ұлттық деңгейде

жүзеге асатын еді).

115

Қазір бұл практика тоқтаған.

116

Наразылық патент беріл-

геннен кейін тоғыз ай ішінде білдірілуі керек, әрі ол мынадай үш себепке не-

гізделуі керек.

117

Олар:

(і) Еуропалық патенттің пәні, 2000 жылғы ЕПВ-ның 52–57 баптарына сәйкес,

патентке қабілетті емес.

118

(іі) Еуропалық патентте өнертабыс салаға маманданған адам орындай ала-

тындай мейлінше анық ашылмаған;

119

немесе

(ііі) Еуропалық патент пәні тіркелген өтінім мазмұнымен сәйкеспейді.

120

Еуропалық патентке берілген кез келген наразылық патент иесіне хабарла-

нады, патент иеленуші наразылықты даулауына, өз пікірін айтуына және/немесе

өтінімін түзетуіне болады. Наразылық білдіру процесінде патентті қайтарып алу,

күшінде қалдыру немесе түзету енгізу мәселесі шешіледі.

121

Наразылықты қарау

нәтижесінде патентті қайтарып алудың патентке Еуропалық патент конвенция-

сында жазылғандай ешқандай әсері болмайды.

122

114

EPC 2000, Art. 99. Жалпылама мағлұмат үшін қараңыз: Bossung, ‘The Return of European Patent

Law to the European Union’ (1996) 27 IIC 287, 296.

115

Mobil Oil/Opposition by proprietor, G 1/84 [1985] OJ EPO 299, [1986] EPOR 39; Mobil/Admissibility,

T 550/88 [1992] OJ EPO 117, [1990] EPOR 391.

116

Peugeot&Citroen/Opposition by patent proprietor, G 9/93 [1995] EPOR 260.

117

EPC 2000, Art. 100. Наразылық білдіру процедурасы ЕПК 2000 регламентінің 75–89 ережелерінде

белгіленген.

118

EPC 2000, Art. 100(a).

119

EPC 2000, Arts 100(b), 83.

120

EPC 2000, Arts 100(c), 123(2). 2000 жылғы ЕПК-ның 123(2)-бабына сәйкес, талап-арызды

теріске шығару арқылы өзгертуге бола ма деген сұраққа мынаны қараңыз (бірдей шешімдер) PPG/

Disclaimer, G 1/03 [2004] OJ EPO 413 and Genetic Systems/Disclaimer, G 2/03 [2004] OJ EPO 448.

121

EPC 2000, Art. 101.

122

EPC 2000, Art. 68.

ПАТЕНТ

5. ПАТЕНТКЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ

Өтінім беруші өтінімін қаралып жатқан кезде де, патентті бергеннен кейін

де түзете алатынын айтқанбыз. Патентті алғанға дейін өтінімнің сараптама

барысында формалды не материалдық алғышарттарға сай еместігі анықталса,

өтінім беруші оған түзету енгізе алады.

123

Сондай-ақ өтінім беруші патент беріл-

генге дейін кез келген уақытта түзету енгізуге құқылы.

124

Өтінім қаралып жатқан

кезде түзету енгізуге құқық берілуінің себебі: өтінім беруші бастапқыда өнер-

табыстың техникалық деңгейі туралы толық білмеген болуы мүмкін. Патент жү-

йесінде іздеу мен сараптаманың кейінге қалдырылуының бір себебі осы.

Патент берілгеннен кейін де патент иесі оған түзету енгізе алады.

125

Соны-

мен қатар патент ведомствосының басшысы (бас бақылаушы) осындай түзету

үшін іске қозғау сала алады.

126

1973 жылғы ЕПК бойынша патент берілгеннен ке-

йінгі түзету тек наразылық білдіру процесінде енгізіледі.

127

Әйтпесе мұндай мә-

селе ұлттық заңнамамен реттеледі.

128

Алайда 2000 жылғы ЕПК бойынша патент

иеленушіге Еуропалық патентті берілгеннен кейін қайтарып алуға немесе шек-

теуге жалпы өкілеттік берілген.

129

2000 жылғы ЕПК-ның 138(3)-бабы еуропалық

патент иесіне ұлттық процестер кезінде патентке жарамдылыққа байланысты

түзету енгізуге рұқсат етеді. Кейін көз жеткізетініміздей, бұл түзету енгізуге рұқ-

сат берудің cоттың дискрециялық құқығына да әсері бар. Біріккен Корольдіктегі

және ЕПВ-дағы процедураларға сәйкес, кез келген тұлғаға екі ай ішінде нара-

зылық білдіре алуы үшін түзетілетін өтінім алдын ала хабарланады. Егер түзету

қабылданса, ол патент берілген күннен бастап күшіне енген болып есептеледі.

2004 жылғы өзгерістерден соң патент иеленуші патенттің жарамдылығы күн

тәртібіне шығарылатын кез келген процесте түзету енгізе алады.

130

Бұл патент

құқығының бұзуылуына байланысты қозғалған істе және түзету енгізуді қала-

ған кезге арнайы норма белгіленген, бірақ жарамдылық мәселесіне байланыс-

ты түзетуге ешқандай норма қарастырылмаған ескі заңнаманың олқылығын

толтырды.

131

123

PA 1977, s. 18(3); PA Rules, r. 31; EPC 2000, Art. 123(1); EPC 2000 Regs, r. 137; PCT, Ch. II (алдын

ала сараптама).

124

PA 1977, s. 19(1); PA Rules, r. 3; EPC 2000, Art. 123(1); PCT, Arts 19 and 34(2)(b); PCT Regs, rr 46 and 66.

125

PA 1977, ss 27(1), 72, 75; EPC 2000, Art. 105a–c.

126

PA 1977, s. 73.

127

Advanced Semiconductor Products/Limited Feature, G 1/93 [1994] OJ EPO 169. Наразылық білдіру

процесінде түзетуге тек орынды әрі зәру болған кезде рұқсат етіледі, яғни түзету наразылық

себептерімен байланысты болуы керек. Mobil/Admissibility, T 550/88 [1992] OJ EPO 117, [1990] EPOR

391, 397. ЕПВ-да түзету енгізілген өнертабыс формуласына рұқсат етілетін жағдайларды қараңыз:

Minnesota Mining and Manufacturing Company, G 1/99 [2001] OJ EPO 381 (EBA); Lubrizol Corporation, T

525/99 [2003] OJ EPO 452, 457–8.

128

Mobil/Admissibility, T 550/88 [1992] OJ EPO 117.

129

EPC 2000, Art. 105a–c. Сондай-ақ қараңыз: Art. 1, items 51, 62, of the Act Revising the Convention

on the Grant of European Patents (Munich) (29 November 2000) MR/3/00 Rev 1e (the ‘EPC Revision Act’).

130

PA 1977, s. 75(1) (amended by Patents Act 2004, Sch. 2, para. 19).

131

Norling v. Eez Away [1997] RPC 160, 165: «Мұның бәрі патентке түзету енгізу процедурасына

қатысты статут пен нормалар неғұрлым ертерек қайта қаралып түзелсе, соғұрлым жақсы болатынын

білдіреді. Еуропалық патенттер жайында болса, бірыңғай, тиімді әрі шығыны аз процедура болғаны

абзал». Boston Scientic v. Palmaz [2000] RPC 631 ісінде (сілтемесі: [2000] EIPR N–115) Апелляция

соты ЕПВ патентке түзетуді «Ұлыбританиядағы сот қарауының соңғы шешімнен кейін, бірақ оған

апелляция өз төрелігін айтқанға дейін енгізсе, Апелляция соты патентті түзетілген деп қарастыруы

керек» деп мәлімдеді.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

5.1. ТҮЗЕТУГЕ ШЕКТЕУЛЕР

Кез келген түзету патент жүйесінің басты мақсаттарына сай болуы үшін,

132

па-

тент иеленушінің өтінімін/патентін түзету мүмкіндігіне бірқатар шектеу қойыла-

ды. Түзетілген патент жалпы барлық патентке қойылатын талаптарға сай болуға

тиіс. Ол талаптардың қатарына патенттің пәні, жаңашылдығы мен өнертапқыш-

тық деңгейі кіреді. Түзетілген өнертабыс формуласы қысқа да нұсқа, сипатта-

масы түсінікті әрі біртұтас өнертабыс концепциясы құрайтын бір өнертабысқа

немесе өнертабыс жиынтығына байланысты болуға тиіс.

Патент иеленушінің өтінім мен патентке түзету енгізуін шектейтін басқа да

нормалар бар. Олардың ішіндегі ең маңыздылары патенттің жарамдылығын

нысанаға алады (ол туралы 20-тарауда кеңірек талқылаймыз). Ол нормаларға

сәйкес, түзетуге бастапқы өтінімде болмаған пән қосылса, не патенттің бастапқы

өтінімде сұралған қорғау аясын кеңейтсе, мұндай патент қайтарып алынады.

133

Ал бұл бөлімде біз патенттің жарамдылығы нысанаға ілікпейтін жағдайларға кө-

бірек мән береміз.

(Патенттің жарамдылығы күн тәртібіне шығатын) патентті қайтарып алу про-

цесінен кейінгі патентке түзету енгізу өтінімі екінші сот ісінің қозғалуына әке-

летіндей болса қабылданбайды (өйткені процессуалдық әділдік тараптардан

позицияларын сотқа дейін білдіруді талап етеді).

134

Тағы бір маңызды фактор –

патентке түзету енгізу мәселесі патент ведомствосы басшысының (бас бақылау-

шының) немесе соттың қарауына қарай шешіледі.

135

Түзетудің қажеттігін дәлел-

деу ауыртпалығы патент иеленуші мойнында.

136

2004 жылғы өзгертулерден соң,

соттар мен патент ведомствосының басшысы түзету енгізуге рұқсат берерде

2000 жылғы ЕПК-ға сәйкес «кез келген тиісті принципті» ескеруі қажет.

137

Патент иеленушінің кінәсі жоқ жерде сот көбіне түзетулерді қайтару үшін

өзінің дискрециялық құзыретін пайдалануға тырысады. Судья Джейкоб айт-

пақшы, «Ешбір патент ведомствосы адамдардың жасанды монополияны қо-

ғамға күштеп таңуы үшін қызмет етпейді».

138

Сот дискрециялық құқығын патент

132

R.Krasser, ‘Possibilities of Amendment of Patent Claims during the Examination Procedure’ (1992)

23 IIC 467, 471; Gunzel, Staking Your Claim: Claiming Options and Disclosure Requirements in European

Patent Practice (1990), 29; A.Bubb, ‘Implied Added Subject Matter: A Practitioner’s View of History’ (1991)

CIPAJ 444.

133

PA 1977, ss 72(1)(d) and (e), 76; EPC 2000, Art. 138(1)(c).

134

Nokiav. IPCom [2011] EWCA Civ 6. Қараңыз: D.Wilson and A.Moir, ‘Court of Appeal Warns Patent

Holders Defending Revocation Proceedings to “Put up in Time or Shut up” if They Wish to Propose

Amendments in Their Patent Claims’ [2011] EIPR 326.

135

PA 1977, ss 27(1), 75(1); EPC 2000, Art 105a. Апелляция соты Kimberly-Clark Worldwide v.

Procter&Gamble [2000] (RPC 422, 435) ісінде 1977 жылғы Патент заңының 75-бөліміне сәйкес, патент

берілгеннен кейін түзету енгізуге қоғам мүддесі үшін рұқсат бермеу жөнінде сот органдарының

жалпы қарауын нақтылай түсті. Осылайша патент сотындағы судья Леддидің Kimberly-Clark

Worldwide v. Procter&Gamble ([2000] RPC 424) ісі бойынша шешімінің күшін жойды. Салыстырыңыз:

Palmaz’s European Patent (UK) [1999] RPC 47, 63–5, ол осы мәселе бойынша судья Леддиді ерекшеледі.

Апелляция соты шешімінің қолданылуы жөнінде қараңыз: Oxford Gene Technology v. Aymetrix (No.

2) [2001] RPC 310 (CA). Жалпылама мағлұмат үшін қараңыз: P.Clie, ‘A Sorry Case of Making Amends’

[2002] EIPR 277.

136

SKF v. Evans Medical [1989] FSR 561, 569; Chevron Research Company’s Patent [1970] RPC 580.

137

PA 1977, s. 75(5).

138

Richardson-Vicks Patent [1995] RPC 561. Сондай-ақ қараңыз: Hallen v. Brabantia [1990] FSR 134,

149; KimberlyClark Worldwide v. Procter&Gamble [2000] RPC 422 (CA), 435.

ПАТЕНТ

иеленушіге қарсы екі түрлі жағдайда қолданады. Біріншісі патент иеленуші ой-

лап табылған нәрседен әлдеқайда ауқымды өнертабыс формуласын біле тұра,

қасақана тықпалаған кезде.

139

Екіншісі патент иеленуші патентінің жарамдылығы

күмән туғызатынын біле тұра, оған түзету енгізуге асықпаған кезде.

140

Лордтар

палатасы Raleigh Cycle v. Miller ісінде ескерткендей,

141

патент иеленуші патенті

тым жалпылама жазылғанын білсе, тез арада түзету енгізуге тиіс. Әйтпесе сот

түзетуді қабылдамау жөнінде дискрециялық құқығын пайдалана алады. Лорд

Норманд мұны «Жарамсыз өнертабыс формуласын қолдап, өнертапқыштың

монополиясына заңсыз кедергі жасасақ, қоғамның мүддесіне зиян келтіреміз»

деп түсіндірген.

142

Мұндай жағдайда патент иеленуші не сотқа жүгінуге не па-

тентіне түзету енгізуге тиіс. Дегенмен егер ол сотқа жүгіну жолын таңдаса, оған

патентін кейінірек түзетуіне рұқсат берілмейді. Ал патентінің жарамды екеніне

шүбә келтірмейтіндей қисынды себеп болса, патент иеленушіге патентке түзету

енгізуді кейінге қалдырған жөн.

143

Патентке түзету енгізу жолына ықпал ететін келесі фактор – соттың түзетілген

патент бұзылған кезде келтірілген шығынды шектеу құқығы. Мұндай жағдай екі

ситуацияда орын алуы мүмкін. Егер түзетілген өтінім бастапқы жариялаған кезде

өтінімнен күткен қисынды өнертабыс формуласының аясын кеңейтсе, сот патент

иеленушіге тиесілі шығын көлемін шектеуі мүмкін. Қорытындының қаншалықты

қисынға келетіні объективті түрде шешіледі. Сондықтан жауапкердің субъектив-

ті пікірі есепке алынбайды.

144

Патентке түзету енгізу жолын реттейтін тағы бір

фактор – сот түзету енгізілген күнге дейінгі шығындарды есептегенде, өнертабыс

ерекшелігі адал ниетпен, лайықты дағдылар мен білімге сай жасалғанын ескере-

ді.

145

Іс жүзінде соттың патент бұл тұрғыдан қате рәсімделгенін анықтайтын кезі

өте сирек.

5.2. ҚАТЕЛІКТЕР МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАТЕЛЕР

Патент иеленуші патентке өзгеріс енгізудің орнына қателіктер мен техни-

калық қателерді түзегісі келуі мүмкін.

146

Мұндай коррекциялар өткен күн да-

тасымен күшіне енеді. Патенттегі қатені түзету мүмкіндігі тіркелген өтінімнің

139

ICI (Whyte’s) Patent [1978] RPC 11. Richardson-Vicks Patent ([1995] RPC 561, 568) ісінде судья

Джейкоб ЕПВ юриспруденциясында наразылық білдіру процесінде патентті берілгеннен кейінгі

түзету жөнінде мардымды ештеңе табылмағанына назар аударды. Дегенмен, оның пайымдауынша,

өтінім беруші тым көлемді өнертабыс формуласын әдейі патенттегісі келгені мәлім болса, ЕПВ

түзетулер енгізуге рұқсат бермес еді. Әйтсе де судья Джейкоб ЕПВ патентке түзету енгізуге рұқсат

берілуі мүмкін екенін жоққа шығармайды. Сондықтан судья Джейкоб: «Қисынға салсақ, патент

иесінің оғаш мінез-құлығы болмаса, өзге еш нәрсе Біріккен Корольдікте патентке түзету енгізуге бөгет

болмауға тиіс» деп пікір білдірді. Сондай-ақ қараңыз: Kimberly-Clark Worldwide v. Procter&Gamble

(No. 2) [2001] FSR 339, 342–3.

140

SKF v. Evans [1989] FSR 561, 577.

141

(1950) 67 RPC 226.

142

Сонда: 230.

143

Кейде соттар патент иесі Біріккен Корольдіктен тыс жерде қызмет етсе, кідірістің жөні бар деп

есептейді. Bristol Myers Company v. Manon Freres [1973] RPC 836, 857; Mabuchi Motor KK’s Patent [1996]

RPC 387 (Ұлыбритания маңызды ел болып табылмайтын дүниежүзілік сот қарауының қатысушысы

болғанда, кідіріс үшін айыпталмайды).

144

Unilever v. Chefaro [1994] RPC 567, 592.

145

PA 1977, s. 62(3). PA 1977, s. 62(3), пайданы есептеуге қолданылмайды. Codex Corporation v.

Racal Milgo [1983] RPC 369 (CA).

146

PA 1977, s. 117(1); PA Rules, r. 105; EPC 2000 Regs, r. 139.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

ауқымынан тыс кез келген түзетуге тыйым салатын үшінші тарапты қорғау сая-

сатымен қайшы келмейді. Себебі «қате көзге көрінетіндей анық болса, ол ша-

тастырмайды».

147

Өнертабыстың сипаттамасы, формуласы мен сызбаларына қатысты қателік-

ті түзетуге өтініш берілсе, коррекция анық болуға тиіс. Ал табылған қатені тү-

зеуден өзге ештеңені жөндеу көзделмесе ғана қате айқын болып есептеледі.

148

Қандай да бір күмән туса, түзетуге рұқсат берілмейді. Патент иеленушінің қате-

ні түзеу мүмкіндігіне шектеу қоюдың мысалын PPG Industries Patent ісінен көре

аламыз.

149

Бұл істе «2+2=5» есебін көрген адам оның қате екенін бірден аңғара-

ды, сондықтан 5-ті 4-ке алмастыру керек. Алайда судьялар Диллон мен Слейд

бұл қателікті 2-нің бірін 3-ке алмастыру арқылы да түзетуге болатынын, ендеше

қатенің нақты қай жерден кеткені көрініп тұрмағанын, ал бұл 1977 жылғы заң

нормасына қайшы екенін мәлімдеді.

6. РЕФОРМА

Қазіргі кезде патент беру процедурасын реформалау жөнінде түрлі жоспар-

лар бар. Оның қатарына бірыңғай патент жобасы, патентке өтінім берушілерден

патентте пайдаланылған кез келген дәстүрлі білімді жария етуді талап ету идея-

сы, сондай-ақ патент сараптамасының сапасын арттыру бойынша ұсыныстар

кіреді.

6.1. БІРЫҢҒАЙ ПАТЕНТ ЖҮЙЕСІ

14-тарауда баяндағанымыздай, қазіргі кезде 25 мүше-мемлекетте патент

қорғауын қамтамасыз ететін бірыңғай еуропалық патентті енгізу жоспарланып

жатыр. Еуропалық патент ведомствосы шығаратын жаңа бірыңғай патент ЕПВ-

ның қолданыстағы процедураларының негізінде құрылады, бірақ бұл жоспар

жүзеге асу үшін патент беру процедурасына әлі де бірқатар өзгеріс енгізу қажет.

6.2. ДӘСТҮРЛІ БІЛІМ МЕН АЛДЫН АЛА

ХАБАРЛАНҒАН КЕЛІСІМ

Соңғы жылдары өтінім берушілер патенттерінде ашып көрсетуге тиіс міндетті

ақпаратқа айрықша көңіл бөлінуде. Атап айтқанда, патент иеленушінің байырғы

халықтардың дәстүрлі білімін пайдалану жолдарын реттеуге ұмтылыс байқала-

ды. Өнертабысын генетикалық ресурстар негізінде әзірлеген өнертапқыштар-

дан өтінімде ақпаратты ашып көрсетуді талап ету мәселесі ұлттық, Еуропалық

қауымдастық және халықаралық деңгейлерде қызу талқыланып жатыр. Мәсе-

лен, олар генетикалық ресурсты пайдалануға алдын ала хабарланған келісім

алғанын көрсетуге тиіс пе? Бұл талқылауларға (пайданы генетикалық материал-

ды қамтамасыз етушілер арасында теңдей бөлуді мойындайтын) Биологиялық

147

Holtite v. Jost [1979] RPC 81, 91 (Lord Diplock). (Rule 88, G3/89 [1993] EPOR 376) осы ережеге

сәйкес түзетуде ЕББ (EBA), ЕПК құрылымына байланысты, түзету қорғауды 1973 жылғы ЕПК

123(2)-бабына (ол ЕПК 2000, 123(2)-бабымен бірдей) қарама-қайшы етпеуі керек деп шешті.

148

Бұл 1949 жылғы Патент заңының 31(1)-бөліміне сәйкес позиция еді: Holtite v. Jost [1979] RPC 81.

149

[1987] RPC 469, 478, 483.

ПАТЕНТ

әралуандық конвенциясының (CBD) 15-бабы мен байырғы халықтардың білімін

пайдаланудан түсетін пайданы әділ бөлуді құптайтын 8(j) бабы қозғау салды.

150

Сонымен қатар пікірталастың өрбуіне биоқарақшылық пен биобарлау кезінде

генетикалық ресурстарды теріс пайдалануына қатысты алаңдаушылық түрткі

болды. Өтінім берушілерден өнертабысы туралы ақпаратты ашуды талап ету

патент құқығы корпоративтік және ғылыми қызметтің жандануына себепші бо-

лады деген идеямен астасып жатыр.

151

Генетикалық ресурстарға қолжетімділік-

ті қамтамасыз етушілерден алдын ала хабарланған келісімін алмайынша ұйым

өнімін патенттей алмайтыны олардың қажетті алдын ала келісімге қол жеткізуі-

не күшті стимул болмақ. Бұған дейін айтқанымыздай, қазір алдын ала келісімді

патент құқығына инкорпорациялаған жөн бе, болса қалай енгізген дұрыс деген

мәселе жөнінде пікірталас қызып тұр.

152

2012 жылы Биологиялық әралуандық конвенциясына (СBD) қосымша ретінде

Нагоя хаттамасы қабылданғаннан кейін бұл мәселенің маңызы арта түсті (ол жа-

йында алдында талқылағанбыз). Өйткені бұл хаттама генетикалық ресурстарды

пайдалану процесінің ашықтығын күшейтіп, бақылау жүргізу үшін тараптардан

заңнамалық, әкімшілік және саяси шара қабылдауды талап етеді. Бұл жүйеде

алдын ала хабарланған келісім мен өзара уағдаластық шарттары туралы арна-

йы ақпаратты талап ететін бақылау нүктелері белгіленуі керек. Ол бойынша ал-

дын ала хабарланған келісім мен өзара уағдаластық шарттарының дәлелі болуға

жарайтын сәйкестік сертификаттарының стандартталған халықаралық жүйесін

қалыптастыру көзделген. Алдын ала келісім мен өзара уағдаластық шарттары

туралы ақпаратты ашуды талап ететін шығу тегін жария ету жүйесін патент құ-

қығын берудің бір шарты ретінде хаттамаға енгізу ұсыныстары қолдау таппай,

мәтіннің соңғы нұсқасына енгізілген жоқ.

Биологиялық әралуандық конвенциясының (СBD) мақсаттарын орындаудың

оңтайлы жолдары Еуропада біраз уақыттан бері талқыланып келеді.

153

Алдын

ала хабарланған келісім мәселесін Еуропа Биотехнология директивасында әл-

деқашан мойындаған, бірақ ол жайында директиваның ешқандай міндеттеу-

ші күші жоқ декларативті тармағында жазылған. Атап айтқанда, директиваның

27-декларативті бөлімі патент өтінімінде биологиялық материалдың география-

лық шығу тегі туралы ақпарат қосуға кеңес береді. Ал 55-декларативті тармағы

мүше-мемлекеттерден нормативтік-құқықтық актілерді әзірлегенде, сондай-ақ

саланы реттеу барысында Биологиялық әралуандық конвенциясының 8(j)-ба-

бын мойындауды талап етеді. Қазіргі таңда бұл баптың мүше-мемлекеттерге ық-

палы мардымсыз.

154

150

Сондай-ақ қараңыз: the Bonn Guidelines on Access and Benet Sharing, Биологиялық әралуандықты

сақтау жөніндегі конвенцияға (СBD) қатысушы тараптардың алтыншы конференциясында

қабылданды (Гаага, 2002). Бұлар БӘД (СВD), 1, 8(j), 10(c), 15, 16 және 19-баптарын жүзеге асыруға

нұсқаулық ретінде әрекет ететін міндетті емес ережелер.

151

Қараңыз: B.Sherman, ‘Regulating Access and Use of Genetic Resources: Intellectual Property Law

and Biodiscovery’ [2003] EIPR 301.

152

Әсіресе Биологиялық әралуандықты сақтау конвенциясы (CBD), Интеллектуалдық меншіктің

сауда аспектілері жөніндегі келісім кеңесінде (TRIPS Council) және ДИМҰ-да. 14-тарау, 4.6.3-бөлімді

қараңыз.

153

Қараңыз: EC Thematic Report on Access and Benet-Sharing, submitted to CBD Secretariat in October

2002, мына мекенжайдан көруге болады: https://www.cbd.int/doc/world/eur/eur-nr-abs-en.pdf.

154

Талқылаулардан хабардар болу үшін қараңыз: G. van Overwalle, ‘Belgium Goes its Own Way on

Biodiversity and Patents’ [2002] EIPR 233.

ПАТЕНТ БЕРУ ПРОЦЕДУРАСЫ

Бастапқыда конвенцияға көзқарас позитивті болған жоқ. Бір кезеңде комис-

сия «патентке өтінім берушіні генетикалық ресурстардың шығу тегін өз бетімен

ашуға міндеттейтін» норманы ЕО заңнамасына сәйкес біржақты шешу мәселесін

көтерді.

155

Бұл ақпаратты ашуға, атап айтқанда, патенттің жаңашылдығына сарап-

тама жүргізу үшін тиісті техника деңгейін ашуға, өнертапқыштар туралы ақпарат-

ты жария етуге жетелейтін қолданыстағы талаптарға негізделген.

156

Комиссияның

бастапқы ұсыныстары анағұрлым қарапайым еді. Айталық, ол бойынша алдын

ала хабарланған келісім патентке қабілеттілікті растаудың қосымша немесе фор-

малды талабы ретінде қарастырылмайды; керісінше, комиссия алдын ала хабар-

ланған келісім талабын орындамау патент құқығының құзыретінен тыс салдарға

әкеліп соғатынын ескертуді ұсынды. Айталық, бұл өтемақы төлеу немесе әкімші-

лік санкция (мысалы, тиісті мәліметті тіркеуден бас тартқаны үшін айыппұл төлеу)

жөнінде азаматтық-құқықтық талап қою арызын беруге себепші болуы мүмкін.

Сонымен қатар комиссия өсімдік сұрыптарының құқығына қатысты осыған ұқсас

талаптарды бекіту жолдарын қарастырды.

157

Ұсыныстардың табиғаты қаншалық-

ты қарапайым болғанына қарамастан, олар бәрібір іске аспады.

Еуропалық құқықтың генетикалық ресурстарға қолжетімділік пен осыған

орайлас мәселелерді шешу жолы туралы пікірталас Нагоя хаттамасынан кейін

қайта өрбіді. 2012 жылдың желтоқсанында Еуропалық одақ хаттаманы орындау

жөнінде заң жобасын жариялады. Оның өзгертілген нұсқасын Еуропалық одақ

2014 жылдың 16 сәуірінде қабылдады.

158

Хаттаманы орындау туралы заңнама

жобасын әзірлеуге Еуропалық одақ жетекшілік еткенімен, ол әзірленген хатта-

маның мазмұн «рухынан» алшақ секілді. Шынында, заңның бастапқы жобасы

сынға қалды, атап айтқанда сыншылар генетикалық ресурстар мен дәстүрлі бі-

лімді экономикалық мақсатта пайдалануға мүмкіндік беру және хаттама күшіне

енгеннен кейін қол жеткізілген генетикалық ресурстар мен дәстүрлі білімді уа-

қыт жағынан шектеуге шүйлікті.

159

Сонымен қатар заң жобасында қорғалатын

дәстүрлі білімге тым тар мағынасында анықтама берілгені сынға ілікті.

160

Өйткені

анықтаманың әлсіздігі оның дәстүрлі білімді қорғау құралы ретіндегі қызметін

жоққа шығарады. Сонымен бірге заң жобасын дайындау мен редакциялау ба-

рысында әдет-ғұрып құқығын ескермегені сыналды.

161

Сондықтан бұл еуропа-

лық заңнамада дәстүрлі білім мен генетикалық ресурстарға қолжетімділікті рет-

теуге мардымды өзгеріс әкелмейтін сыңайлы.

155

Communication from the Commission to the European Parliament and the Council, The

Implementation by the EC of the ‘Bonn Guidelines’ on Access to Genetic Resources and Benet-Sharing under

the Convention on Biological Diversity (19 December 2003) COM/2003/0821 nal.

156

Сонда: 17. Ұсыныс 2003 жылдың қазан айында TRIPS кеңесіне Интеллектуалдық меншіктің

сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS) мен Биологиялық әралуандықты сақтау конвенциясының

(CBD) арақатынасы туралы ЕО таныстырған тұжырымдамаға негізделген.

157

Сонда:18.

158

Генетикалық ресурстарға қолжетімділік туралы Нагоя хаттамасындағы пайдалану бойынша

талаптардың сақталуын қамтамасыз ету шараларының 2014 жылдың 16 сәуіріндегі 511/2014

регламенті (ЕО).

159

L.Mulenkei and J.von Braun, ‘Open Letter to the Committee on Environment, Public Health and

Food Safety from Individuals and Organizations that Work with or Represent Indigenous Peoples and

Local Communities’ (2 July 2013).

160

Сонда.

161

B.Tobin, ‘Bridging the Nagoya Compliance Gap: The Fundamental Role of Customary Law in

Protection of Indigenous Peoples’ Resource and Knowledge Rights’ (2013) 9 LEAD 144.

ПАТЕНТ

6.3. ПАТЕНТ САРАПТАМАСЫ

Реформаны талап ететін тағы бір сала – патент сараптамасы. Бұл жерде қазіргі

кезде екі мәселе айрықша назарға ілігеді. Біріншісі, сараптаманың қаншалықты

қатаң жүргізілетіні. Кейбіреулердің пікірінше, патентке өтінімдердің саны ком-

мерциялық маңызды өнертабыстардың санынан бірнеше есе асып түседі, сон-

дықтан әр өтінімді мұқият тексеру ресурстарды шығындаумен тең. Айтуынша,

ең тиімді тәсілі – барлық өтінімді үстіртін тексеріп, коммерциялық маңызы бар-

ларының ғана жарамдылығына асықпау, шолу жасау.

162

Өйткені коммерциялық

маңызы бар кез келген патенттің жарамдылығы сот процесінде барынша түбе-

гейлі сараланады, сондықтан патенттің алдын ала сараптамасына ресурс жұм-

саудың қажеті жоқ. Екінші жағынан, біреулер қоғамды, атап айтқанда, бақуатты

талапкерлер ұсақ трейдерлерді патенттің жарамдылығы күмәнді деген желеу-

мен сотқа тартпас үшін сараптама маңызды екенін айтады. Шынында, мүлдем

жарамсыз патенттер заңды трейдерлердің қызметін тоқтату немесе тәуекелге

бармайтын, нашар қаржыландырылған ықтимал жауапкерлерді бопсалау үшін

қолданылуы мүмкін. Бұдан «патент трольдерінің» проблемасы шығады, яғни па-

тентті келісімшартты күштеп таңу арқылы ақша табудан дәмелі коммерциялық

ұйымдар әдейі сатып алуы мүмкін.

163

Патент троллингінің себеп-салдары қай-

шылыққа толы болғанымен, кейбіреулердің пікірінше, бұған патенттік ведомст-

волардың мұқият сараптама жасаса жаңашылдығы жоқтығы, таптаурындығы

көрініп қалатын субъектілерге патент беру практикасы жағымсыз әсер етіп отыр.

Сараптамаға байланысты екінші мәселе – өтінімдерді өңдеудің ұзақ уақытқа

созылып кетуі. Мысалы, ЕПВ-да тіркелген өтінімдердің саны соңғы 30 жылда 4

есеге артқан. Тек 2016 жылы ғана өтінім саны 296 000-нан асып, үсті-үстіне үйіліп

қалған. Тиімділікті арттыру бағытындағы бірқатар реформалардың нәтижесінде

Еуропалық патент ведомствосы 2016 жылы 96 мыңға жуық патент берген; көр-

сеткіш 2015 жылғымен салыстырғанда 40 процентке артқан. Бұл қордаланып

қалған сараптамаға қысымды азайтқанымен, басқа мәселелерді ушықтырып жі-

берді. Оның бірі берілген патенттердің сапасына қатысты.

164

162

M.Lemley, ‘Rational Ignorance at the Patent Oce’ (2001) 95 Nw UL Rev 1495; A.Jae and J.Lerner,

Innovation and its Discontents (2007), ch. 7.

163

Трольдердің қарекетінен қорғау шараларын пайдалану туралы пікірталасты қараңыз: M.Lemley

and C.Shapiro, ‘Patent Holdup and Royalty Stacking’ (2007) 85 Texas L Rev 1991; J.Golden, ‘“Patent Trolls”

and Patent Remedies’ (2007) 85 Texas L Rev 2111.

164

D.Smyth, ‘Something is Rotten in the State of the EPO’ (2016) 11 JIPLP 393.

ПАТЕНТТЕЛЕТІН ӨНЕРТАБЫС

ОБЪЕКТІСІ

1. Кіріспе

2. Патенттелетін өнертабыс объектісі

3. Өнеркәсіптік қолданыс

4. Медициналық және ветеринарлық

емдеу әдістері

5. Патенттік қорғаудан алынып тасталған

өнертабыс объектісі

6. 152(2)-баптың 1(2)-бөлімі бойынша

өнертабыс патенттік қорғаудан алынып

тасталған ба?

7. Айрықша қолданыстар

8. Биологиялық өнертабыс объектілері

9. Аморальды өнертабыстар

1. КІРІСПЕ

Алдыңғы екі тарауда біз патент сипаты мен оның берілу жолдарына тоқтал-

ғанбыз. Осы және келесі үш тарауда өнертабыстың патент қабілетіне ие болуы

үшін қажет талаптарды қарастырамыз. Оған сәйкес келуі үшін өнертабыс:

(і) патенттелетін объектіден тұруы (осы тарау);

(іі) жаңа болуы (18-тарау);

(ііі) өнертапқыштық деңгейінің болуы (19-тарау); сондай-ақ

(іv) патент қабілетінің ішкі талаптарына сай келуі керек (20-тарау).

Өнертабыс объектісі жоғарыдағы талаптардың біреуіне сәйкес келмесе, па-

тент берілмейді. Өнертабыстың аталған талаптарға сәйкессіздігі патент берілген-

нен кейін анықталса, патенттің күші жойылады. Енді аталған жалпы талаптарды

негізге ала отырып, патенттелетін объектілерді қарастырайық.

2. ПАТЕНТТЕЛЕТІН ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ

Патенттелетін объектілердің типін анықтау әдетте қайшылық пен екіұш-

тылық тудырады. Себебі патент құқығы заң аясында әлі толық түсінігі қалып-

таспаған технологияларды жиі қарастырады. Сонымен қатар белгілі бір өнер-

табыс типіне меншік құқықтарын беру-бермеу ісі құқықтық, мәдени, саяси

және әлеуметтік мәселелердің кешенді жиынтығын алға шығарады. Уақыт өте

ПАТЕНТ

келе бірқатар фактор патентпен қорғалатын өнертабыс объектілерін шектеді.

Өнертабыс – адамның табиғаттағы интервенциясынан туындайтын нақты әрі

физикалық дүние. Ең маңызды фактор өнертабыстың осы анықтамасы болуы

да мүмкін.

Патенттелетін өнертабыс объектілерін шектейтін бұдан да өзге сая-

си факторлар бар.

1977 жылғы Патент заңына және 2000 жылғы Еуропалық патент конвенция-

сына сәйкес, патенттелетін объектілер бес түрлі жолмен реттеледі:

(і) Патент қабілетіне ие болу үшін өнертабыс «өнеркәсіптік қолданысқа» жа-

рамды болуы керек.

Бұл аталмыш бес талаптың ішіндегі маңызы бойын-

ша ең соңғысы болғанмен, табиғи субстанциялар жағдайында оның рөлі

үлкен.

(іі) Патенттелетін өнертабыс объектісінің екінші шектеуі медициналық және

ветеринарлық емдеу әдістеріне патенттің берілмеуімен байланысты.

(ііі) Патенттік қорғауға ие объектіге қойылатын үшінші шектеу 1(2)-бөлім

мен 52(2)(3)-бапта баяндалған. Онда өнертабыс ретінде қарастырылмай-

тын заттардың толықтырылатын тізімі келтіріледі.

Осы тізімнен табылған

өнертабыста патент қабілеті болмайды.

(іv) Патенттік қорғаудан алынып тасталатын өнертабыс объектісіне қатысты

төртінші шектеу «жануарлардың кез келген түріне немесе өсімдіктердің

сұрыптарына; микробиологиялық процесс немесе оның өнімі болып са-

налмайтын жануарларды не өсімдіктерді өсіруге арналған кез келген био-

логиялық үдеріске» патенттің берілмеуін қарастырады.

(v) Патент құқығымен қорғалатын объектіге шектеу қоятын бесінші фак-

тордың мәні патенттің мемлекеттік саясатқа қайшы келетінінде немесе

аморальды өнертабыстарға берілмеуінде.

Аталған шектеу бұрын сирек

қолданылғанымен, биотехнологияның дамуына байланысты жаңа мән-

ге ие болды. Аморальды биологиялық өнертабыстарға қатысты бірқатар

нақтылы шектеу 1977 жылғы Патент заңының А2 қосымшасы, 3(а)-(d) па-

раграфында және 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясын жүзеге

асыру регламентінің 28-ережесінде (EPC 2000 Regs) қамтылған.

Біз олардың әрқайсысын рет-ретімен қарастырамыз.

Sherman and Bently, 46, 150–7.

PA 1977, ss 1(1)(с), 4; EPC 2000, Art. 52(1).

PA 1977, s. 4A(1); EPC 2000, Art. 53(с). Мұның алдында медициналық және ветеринарлық емдеу

әдістері өнеркәсіптік қолданысы болмауы негізінде патенттік қорғаудан алынып тасталды.

PA 1977, s. 1(2); EPC 2000, Art. 52(2), (3).

PA 1977, Sch. А2, para. 3(f), 2000 жылғы Патент регламентімен енгізілген (SI 2000/2037) және

1977 жылғы Патент заңының (PA 1977), 1(3)(b) бөлімін (күшіне енгеннен бастап) алмастырған; EPC

2000, Art. 53(b).

PA 1977, s. 1(3), 2000 жылғы Патент регламентімен енгізілген және 1977 жылғы Патент заңының

(PA 1977), 1(3)(а) бөлімін (күшіне енгеннен бастап) алмастырған; EPC 2000, Art. 53(а).

Еуропалық патент конвенциясын Жүзеге асыру регламенті (2006). Бұл ереже бұрын 1973 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының Жүзеге асыру регламентіндегі (EPC 1973 Regs) 23d ережесі.

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

3. ИНДУСТРИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫС

Өнертабыс патент қабілетіне ие болуы үшін «индустриялық қолдануға» жа-

рамды болуы керек.

Бұл – толықтай абстрактілі немесе интеллектуалдық туын-

дыларға патенттік қорғау берілмеуі керек деген бұрыннан келе жатқан көз-

қарастың көрінісі. Индустриялық қолданысқа жарамдылықты көрсету қажетті-

лігі патенттелетін өнертабыстың нақты әрі техникалық сипатқа ие екендігін де

көрсетеді.

Индустриялық қолдануға жарамды болу үшін өнертабыс «қандай да бір ин-

дустрия аясында» жасалуы немесе пайдаланылуы керек.

Бұл ретте «индустрия»

сөзі кең мағынада қолданылып, пайда табуға бағытталған және бағытталмаған

әрекеттерді қатар қамтиды.

Ауыл шаруашылығы да осы ұғымның ішіне кіреді.

Алайда өнертабыс индустрия саласында жасалуы немесе пайдаланылуы керек

дейтін талапқа қатысты бірнеше кедергі бар. Мәселен, бір даулы шешімде жеке

басқа және дербес мақсатқа арналған өнертабыс (мысалы, ұрықтануға қарсы

қоспаны жатыр мойнына қолдану) индустриялық сипатқа ие болмауы себепті

онда патент қабілеті жоқ деп ұйғарылды.

Өнертабыс индустриялық қолдануға жарамды болу үшін оның қандай да

бір индустрия аясында дүниеге келуі немесе қолданылуымен қатар «пайда-

лы мақсаты» бар екенін көрсету қажет.

Мұны патент «практикалық қолдану-

ды» немесе «нақты пайданы» жария еткенде ғана қанағаттандыруға болады.

1977 жылғы Патент заңы мен 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясында

«өнертабыстар бар болғаны өнеркәсіптік қолдануға бейім немесе жарамды

болу керек» деп көрсетілгендіктен, оның нақты қолданысын дәлелдеудің қажеті

шамалы, тек оның индустрияда қолданылуы немесе жасалуы ықтимал екенін

көрсетсе жеткілікті. Қолдану ықтималдығы «жай ғана спекулятив» емес, «сенуге

PA 1977, s. 1(1)(с); EPC 2000, Art. 52(1).

EPC 2000, Art. 52(1), Еуропалық патенттердің «технологияның барлық саласындағы кез

келген техникалық қадамнан тұратын, индустриялық қолданысы бар жаңа өнертабысқа берілуін»

қамтамасыз етеді. Қараңыз: Art.1 item 17, of the Act Revising the Convention on the Grant of European

Patents (EPC) (29 November 2000) MR/3/00 Rev., 1e (the ‘EPC Revision Act’); Basic Proposal for the Revision

of the European Patent Convention (2000) CA/100/00 e, 38. 1977 жылғы Патент заңының 1-бөлімі 2000

жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52(1)-бабын ескеретіндей етіп өзгертуге жатты: HM

Government, Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses and

the Government’s Conclusions (13 November 2003), [17]. Бірақ бұл алдыңғы жоспарларға қарамастан,

2004 жылғы Патент заңында қабылданған жоқ.

PA 1977, s. 4(1); EPC 2000, Art. 57. Бірақ өнертабыс жалпы қабылданған табиғи құқыққа

қайшы келетін жағдайларда емес: Duckett v. Patent Oce [2005] EWHC 3140 (Pat) (энергияны сақтау

қағидатына қайшы келетін машина өтінімі жоққа шығарылды); Thompson v. Comptroller General of

Patents, Designs and Trade Marks [2005] EWHC 3064 (Ch) (Ньютонның үшінші заңына қайшы келеді

деп табылған өнертабыс жоққа шығарылды); Ward v. Comptroller-General (баяндалмаған) (19 мамыр

2000) (мәңгілік қозғалтқыш өтінімі жоққа шығарылды).

Chiron v. Murex (No 12) [1996] RPC 535, 607.

PA 1977, s. 4(1); EPC 2000, Art. 57.

British Technology Group/Contraceptive method, T 74/93 [1995] EPOR 279, 284. Шешімге қатысты

сыни пікірлерді қараңыз: J.Pagenberg, «Comment» (1996) 27 IIC 104.

Chiron v. Murex (No 12) [1996] RPC 535, 607.

Max-Planck/BDP1 phosphatase, T 870/04 [2006] EPOR 14, [6], [7], [21]; Zymogenetics/Hematopoietic

cytokine receptor, T 898/05 [2007] EPOR 2, [2], [4], дәйексөз Human Genome Sciences v. Eli Lilly [2011]

UKSC 51, [107] ісіндегі Жоғарғы соттың мақұлдауымен келтірілді.

ПАТЕНТ

тұрарлық» немесе «шынайы» болуға тиіс.

Өнімнің индустриялық қолдануға жа-

рамдылығын анықтауда оның коммерциялық табысы маңызды емес; бастысы –

оның пайдаланылғаны немесе нарыққа шығарылғаны.

Қалыптасқан ғылыми

заңдылықтарға қайшы келетін өнертабыстар өнеркәсіпте қолданылмайды деген

негізде алынып тасталады. Мысал ретінде мәңгілік қозғалтқыштар мен өздігі-

нен генерациялайтын машиналарға арналған өнертабыстарды («олар энергия

тұйықталған жүйеде құрыла алмайды, не бұзыла алмайды; олар тек бір күйден

екіншісіне ауыса алады» деген термодинамиканың алғашқы заңына қайшы ке-

леді) қарастыруға болады.

Бұл тұрғыда Апелляция техникалық кеңесі мұның

жаңа физикалық теорияларды талқылайтын тиісті инстанция еместігін атап өтті;

бұл мәселелер тиісті ғылыми ортада шешілуі керек.

Өнертабыстың пайдалы мақсаты болуы керек дейтін талап биологиялық ма-

териал үшін ерекше маңызды. Өйткені зерттеушілер жаңа гендік құрылымдарды

табуда жемісті еңбек атқарғанмен (жетістікке жеткенмен), анықталған гендердің

қандай кәдеге жарайтынын нақтылауда жарытымды нәтиже көрсетпеді.

Зерт-

теушілер адам геномын құрайтын гендерді анықтағанмен, олардың көбі қан-

дай рөл атқаратыны белгісіз. Бұл гендердің пайдалы мақсаты бар екені анық-

талмайынша, олар өнеркәсіпте қолданылмайды, сәйкесінше, патенттелмейді.

Биологиялық өнертабыстарға қатысты өнеркәсіптік қолдану талаптарын нақты-

лайтын Биотехнология директивасы осы тұжырымды құптайды.

Директиваның

декларативті бөліміне сәйкес, функциясы көрсетілмеген ДНҚ тізбегі ешқандай

техникалық ақпаратты қамтымайтындықтан, патенттелетін өнертабыс болып са-

налмайды.

Биотехнология директивасында және 1977 жылғы Патент заңында

(түзетулері мен өзгертулерін ескергенде) тізбектелген немесе жартылай тізбек-

телген геннің индустриялық қолданысы өтінімде жария көрсетілуі қажет.

Human Genome Sciences v. Eli Lilly [2011] UKSC 51, [107] (Lord Neuberger), [149] (Lord Hope).

Сондай-ақ қараңыз: Warner-Lambert v. Generics [2016] EWCA Civ 1006, [39]–[40] (СА).

Harvard/Onco-mouse [2003] OJ EPO 473 (Opposition Division), 494. Трансгенді тышқандардың

коммерциялық табысқа ие болмауы маңызды болмады; маңыздысы – олардың нарықта болғаны.

Blacklight Power v. Comptroller-General of Patents [2008] EWHC 2763 (ғылыми теорияның дұрыс

екені туралы мәселені қарау кезінде пайдалануға болатын талаптарды белгілейді); Nigel Buck’s

Applications, BL O/106/13 (8 March 2013); Peter Crowley’s Application, BL O /389/13 (27 September 2013);

Tecniq’s Application, BL O/42/14 (24 January 2014); C.Wadlow, «Patents for perpetual motion machines»

(2007) 2 JIPLP 136.

Zagyansky/New Atomic scale physics, T 1358/05 (26 May 2006).

Бұл мәселе биологиялық объектілердің генетикалық жобасын құрайтын мыңдаған генді

сәйкестендіруге ұмтылатын адам геномы (және басқаларының) жобаларының табыстылығымен

күрделенді; қараңыз: T.Wilkie, Perilous Knowledge (1993); BMA, Our Genetic Future: The Science and Ethics

of Genetic Technology (1992); P.Gannon, T.Guthrie, and G.Laurie, «Patents, Morality and DNA: Should There

be Intellectual Property Protection of the Human Genome Project?» (1995) 1 Med L Int 321; J.Straus,

«Patenting Human Genes in Europe: Past Developments and Prospects for the Future» (1995) 26 IIC 920.

Ген бірізділігінің функциясын ашуға арналған пробациялық немесе аралық патент бойынша

ұсынысты қараңыз: M.Llewellyn, ‘Industrial Applicability/Utility and Genetic Engineering: Current Practices

in Europe and the United States [1994] EI R 473, 480.

Icos Corporation/Seven transmembrane receptor [2002] OJ EPO 293, [9]. Оппозиция бөлімі

Биотехнология директивасының декларативтік бөлімі Еуропалық патент өтінімдерін саралау кезінде

талқылаудың қосымша ережелері ретінде өзекті болғанын мәлімдеді.

Biotech. Dir., Recital 23.

Biotech. Dir., Art. 5(3), Recital 22; PA 1977, s. 76A and Sch. А2, para. 6. Сондай-ақ қараңыз: Decision

of the Administrative Council of the EPO of 16 June 1999 amending the Implementing Regulations of the

EPC, EPC Rule 23e(3) [1999] OJ EPO 437 (which introduced Biotech. Dir., Art. 5(3), into the ЕРС 1973).

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Еуропалық патент ведомствосының Оппозиция бөлімі Icos Corporation

ісін-

де V28 ақуызының аминқышқылды тізбегін кодтайтын тазартылған және бөлін-

ген полинуклеотидті патенттік қорғаудан бас тарту үшін осы тұжырымды қол-

данды.

Аталған істе патенттік қорғауға ұсынылған ақуыздың «иммунологиялық

және қабыну жағдайларына» қатысты бірқатар болжалды қолданысы көрсе-

тілген. Алайда бұл қолданыстар ақуыздың рецептор ретіндегі болжалды функ-

циясына негізделген еді.

Өтінім берушілер рецептордың қандай да бір нақты

иммунологиялық және/немесе қабыну жағдайында қолданылатынын көрсете

алмады. Оппозиция бөлімі өтінім үшін тек спекуляциялық сипаттағы қолданыс-

тарды көрсету жеткіліксіз екенін айтты.

Оппозиция бөлімі – АҚШ Патент және

тауар белгісі бюросының (USPTO) нұсқаулығын қайталай отырып (сілтеме жаса-

май),

«функциясы маңызды, нақты әрі сенімді емес ДНҚ тізбектері Еуропалық

патент конвенциясының (2000) 52(1)-бабына сәйкес патенттелмейді» деп пікір

қосты.

Осыған сүйеніп Оппозиция бөлімі «Icos Corporation өтінімі өнеркәсіптік

қолдануға келмейді, сол себепті патенттелмейді» деп мәлімдеді.

Human Genome Sciences v. Eli Lilly ісінде Біріккен Корольдіктің Жоғарғы соты

индустриялық сипаты басым бір тәсілдемені енгізді.

Аталмыш істе адамның

жаңа ақуызды кодтай алатын нейтрокин-α генінің нуклеотидтік тізбегі үшін та-

лап етілген патенттің жарамдылығы қарастырылған еді.

Патент геннің тера-

пиялық белсенділікке қатысты болжамдарын да қамтыды. Өнертабыстың атап

өтерлік үш ерекшелігі болды. Біріншіден, нейтрокин-α гені деректерді талдау

(биоақпараттық) әдісі, яғни тәжірибелік эксперимент тәсілінен гөрі, тізбек го-

мологиясын компьютер көмегімен зерттеу арқылы анықталды. Екінші ерекше-

лік – жаңа нейтрокин-α гені цитокиндердің TNF лиганд тұқымдастарына жат-

ты. Мұндағы цитокин дегеніміз – қабыну және басқа да иммундық реакциялар

кезінде жасушааралық медиаторлар ретінде әрекет еткен ақуыздар. Үшіншісі,

патентте сипатталған нейтрокин-α функциясы TNF лигандтарының басқа да тұ-

қымдастарының мүшелерімен бірге оның гомологиясына (немесе ұқсастығы-

на) негізделді. Патенттегі ген функциясының сипаттамасы in vivo немесе in vitro

зерттеулерінде алынған деректермен расталған жоқ; патенттелген генді қолдану

[2002] OJ EPO 293.

Біріккен Корольдіктің Патент ведомствосы Icos Corporation [2002] OJ EPO 293 шешімін

ұстанатынын мәлімдеді: UK Patent Oce, Biotechnology Examination Guidelines (September 2002),

[33] – [35].

Мұның себебі сипаттаманың V28 ақуызын нақты танитын қандай да бір антиденені жария

етпеуінде.

Бұл Биотехнология директивасының 23-декларативтік бөліміне негізделген (онда «функциясын

көрсетпей, жай ғана ДНҚ тізбегін ұсыну ешқандай техникалық ақпаратты қамтымайды, сол себепті

өнертабыс патенттелмейді» деп ұйғарылған).

АҚШ Патент және тауар белгісі ведомствосы 2001 жылғы 5 қаңтарда АҚШ патент құқығындағы

пайдалылық талабын интерпретациялау нұсқаулығын жариялады. Талапқа сәйкес, өнертабысты

қажетті деңгейде пайдалы деп табу үшін оның «нақты, маңызды және сенімді» қолданысы

(индустриялық қолданыс талабына ұқсас) болуы қажет. Қараңыз: Manual of Patent Examining Practice,

§2107/II(A)(3)(ii).

Icos Corporation/Seven transmembrane receptor [2002] OJ EPO 293 (Opposition Division), [11 (ii)].

[2011] UKSC 51, following Human Genome Sciences/Neutrokine, T 18/09 (21 October 2009).

Дәлірек айтқанда, патентте кодтаушы нуклеотид, аминқышқылдар тізбегі мен адамның

«нейтрокин-α» деп аталатын жаңа ақуызының кейбір антиденелері сипатталған; патент сондай-ақ

аталған ақуыз бен антиденелердің биологиялық қасиеттері мен терапиялық белсенділігіне қатысты

тұжырымдарды қамтиды.

ПАТЕНТ

TNF супер тұқымдасының басқа мүшелері туралы белгілі болған болжамға не-

гізделген, яғни геннің функциясы геннің жалпы класының мүшесі ретінде осы

топтың басқа мүшелері сияқты функциялар атқарады деген болжамға сүйене

отырып анықталды.

Бірінші инстанцияда судья Китчин «патент тиімділігін растайтын тәжірибелік

дәлелдердің болмауы себепті» патентті жарамсыз деп тапты.

Судья патенттің

пайдалы тұстары тек спекуляциялық сипатта болғандықтан, өнеркәсіптік қолда-

нысы жоқ деп тапты. Апелляция бұл шешімді өз күшінде қалдырды.

Апелляция

соты судья Китчиндікіне ұқсас ұстанымға сүйене отырып, индустриялық қолдану

үшін патент өнімнің нақты «пайдаланылу ретін» көрсетуі қажет деді. Сот үшін

молекуланы жай ғана зерттеу жұмыстарына пайдалану мүмкіндігі мардымды

дәлел болған жоқ. Патенттің де, жалпыға белгілі мәліметтердің де диагностика

немесе ем-дом кезінде нейтрокин-α қолданылатын аурулар мен жағдайларды

анықтай алмауы – Апелляция сотының патенттің индустриялық қолданысқа жа-

рамсыздығы жөніндегі қорытындысына әсер еткен негізгі фактор.

Сот зерттеу

жұмысының басында алғашқы қадамның нақты әрі жылдам пайданы қамта-

масыз етпейтінін негізге ала отырып

патентті тым спекуляциялық сипатта деп

анықтап, оның тәжірибелік құны жоқ екенін, жай ғана зерттеу бағдарламасы

негізделуі мүмкін ақпараттан тұратынын мәлімдеді.

Жоғарғы соттағы апелляцияда сот жеңілдеу критерий қолданды. Критерий-

ден өту үшін өнімнің «болжалды қолданысы» шындыққа саятынын көрсету ке-

рек еді.

Жаңа ақуыз бен оның кодтаушы гені турасында сот ақуыздың «нақты

рөлін» немесе оны «практикалық пайдалануды» көрсетпей, жай ғана оның құ-

рылымын анықтау жеткіліксіз деп атап өтті. Мұндағы негізгі сұрақ мынау: өтінім

берушінің осы тәжірибелік пайдалануды көрсету үшін не істеуі қажет еді? Жо-

ғарғы сот бұған «Орындалуы мүмкін мақсаттардың кең ауқымды әрі спекуляция-

лық сипатта болуы жеткіліксіз» деп жауап берді.

Сот жай ғана спекуляциялық

пайдалануды жеткіліксіз деп тапқанымен, «шынайы» немесе «сенуге тұрарлық»

пайдалануды көрсету жеткілікті деп тануға ниетті болды. Жоғарғы сот сондай-ақ

өнертабысты пайдаланудың «негізделген болжамы» патенттің өнеркәсіптік қол-

дануға жарамдылығын тану үшін жеткілікті деп табуға ниетті болды.

Лорд Нойбергер атап өткендей, мұндағы негізгі сұрақ мынау: «Патентке негіз

бола алатын «шындыққа жанасымды» немесе «негізделген болжам» ұғымдары

мен патентке негіз бола алмайтын спекуляцияның аражігін қалай ажыратамыз?»

Eli Lilly v. Human Genome Sciences [2008] EWHC 1903 (Pat), [134].

Eli Lilly v. Human Genome Sciences [2008] RPC 29 (Ca).

Ibid., [234].

Ibid., [149].

Ibid., [145].

Human Genome Sciences v. Eli Lilly [2011] UKSC 51, [107] (онда кеңестің 57-бапты қалай

қолданатына қатысты лорд Нойбергердің түйіндемесі бар).

Max-Planck/BDP1 phosphatase, T 870/04 [2006] EPOR 14 , [6], [7], [21]; Zymogenetics/Hematopoietic

cytokine receptor, T 898/05 [2007] EPOR 2, [7], [10].

Кейін пайда болатын дәлелдермен растауға болады; ол өздігінен дәлел бола алмайды: John

Hopkins/Factor-9, T 1324/04 [2006] EPOR 8, [6], [11]; Genentech/Human PF4A receptors, T 640/04 [2006]

EPOR 8, [6]; Zymogenetics/Hematopoietic cytokine receptor, T 898/05 [2007] EPOR 2, [8], [21], [27], [31];

Bayer/Serine protease, T 1452/06 (10 May 2007 ж.), [6]; Schering//IL-17 related polypeptide, T 1165/06 (19

July 2007), [25].

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Яғни эксплуатацияның нақтылы ықтималдығын эксплуатацияның таза теория-

лық ықтималдығынан қалай ажыратуға болады?

Шын мәнінде, бұл сұраққа

жауап берудің тәсілі сот қабылдауға дайын дәлелдемеге байланысты: патент

өнеркәсіптік қолдануға жарамды болуы үшін ақпарат қаншалықты нақты және

дәл болуы керек? Төменгі сатыдағы соттар пайдаланудың нақты эмпирикалық

дәлелдерін талап еткенде, Жоғарғы сот нейтрокин-α-ның TNF лигандтары тұ-

қымдасына жататыны жөніндегі болжамдарды оның индустриялық қолданысы-

на дәлел ретінде қабылдауға дайын еді. Жоғарғы сот қолда бар мәліметтерге

сүйене отырып, мұндағы негізгі мәселе патенттелген молекуланың қолдануға

жарамдылығы сенуге тұрарлық деңгейде анықталу-анықталмауында деді. Осы

негізде сот нейтрокин-α мен оның гендік тізбегінің бар екенін және оның TNF

лигандтары тұқымдасының мүшесі екенін білдіретін ақпаратты көрсету Еу-

ропалық патент конвенциясының 57-бабындағы талаптарды қанағаттандыру

үшін жеткілікті екенін айтты. Апелляция техникалық кеңесінің Human Genome

Sciences/Neutrokine

ісіндегі шешімін негізге ала отырып, Жоғарғы сот патентте

«өнертабыстың сипатын ашуға және оны өнеркәсіптік тәжірибеде қалай пайда-

лануға болатынына қатысты талаптарды орындау үшін... жеткілікті техникалық

ақпарат ұсынылған» деп қаулы етті.

Жаңалықтың терапиялық пайдасы бар-

жоғын анықтау үшін одан әрі жұмыс жүргізудің талап етілетіні оның жарамды-

лығына әсер етпеді.

Сайып келгенде, геннің немесе ақуыздың гомологияға

негізделген болжалды функциясын көрсету оны индустриялық қолдануға жа-

рамды деп табуға жеткілікті.

Еуропалық патент ведомствосы соңғы он жылда ген мен ақуызға байланыс-

ты өнертабыстардың индустриялық қолданысын көрсету үшін төменгі шекті

алға тартуы мүмкін. Әйтсе де Жоғарғы соттың аталған шешімі биотехнология

индустриясының кей салаларына тиімді болары анық.

Алайда гендік патент-

тердің зерттеулерге жағымсыз әсері бар дейтін сыншылар бұл жаңалыққа аса

қуана қоймады. Мәселен, патент иесі өнеркәсіптік қолдануды көрсетуі үшін бір

ғана арнайы пайдалануды жария етуге міндетті. Осы талаптарды орындаған соң,

ол патенттелген генді пайдаланудың барлық түрлерін, тіпті өзі таппаған неме-

се ойына кіріп-шықпаған пайдалану түрлерін де жүзеге асыру мүмкіндігіне ие

Аталған мәселеге қатысты Жоғарғы сот ұстанымын лорд Нойбергердің «патент қабілетіне

тым жоғары талап қою дұрыс емес» деген мәлімдемесінен ұға аламыз: Human Genome Sciences v.

Eli Lillly [2011] UKSC 51, [120]; лорд Уокердің айтуынша, бұл саясаттың мақсаты – «биоғылымдағы

инвестициялауға теріс әсер ету қаупін азайту»: ibid., [171]. Бір қызығы: лорд Нойбергер өз дәлелдерін

(қараудағы шешімге араласқан) Биоиндустрия ассоциациясының «патент жүйесінің мақсаты –

инновацияны ынталандыру ретінде әрекет ететін уақытша монополияны қамтамасыз ету, сондай-ақ

кез келген осындай өнертабыстың ерте таралуына көмектесу» деген пікіріне негіздеді: ibid., [99].

T 18/09 (21 October 2009)

Human Genome Sciences v. Eli Lillly [2011] UKSC 51, [155], following the TBA Human Genome

Sciences/Neutrokine, T 18/09 (21 October 2009), [27].

Human Genome Sciences v. Eli Lillly [2011] UKSC 51, [120].

Полинуклеотидтер үшін өтінім берілген сәтте өнеркәсіптік қолданысты толық негіздеу талабы

күшінде қалады. UK IPO Examining Patent Applications for Biotechnological Inventions (21 October 2016),

[63].

T.Minssen and D.Nilsson, “The Industrial Applicability Requirement for Biotech Inventions in Light of

Recent EPO&UK Law: A Plausible Approach or a Mere ‘Hunting License’?” 2012] EIPR 689, 701. Сондай-ақ

қараңыз: A.Sharples, ‘Industrial Applicability, Patents and the Supreme Court: Human Genome Sciences

Inc. v. Eli Lilly and Co (2012) 34 EIPR 284.

ПАТЕНТ

болады. Мұндағы мәселе – жария етілетін пайдалану мен қорғалатын пайдалану

арасында симметрия жоқ. Сондықтан кейбіреулер тек жария етілген өнеркәсіп-

тік қолдану ғана қорғалуға тиіс деген пікірді алға тартады.

Маңызына қарамас-

тан, бұл мәселеге әлі күнге дейін тиісті көңіл бөлінбей келеді.

4. МЕДИЦИНАЛЫҚ ЖӘНЕ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ

ЕМДЕУ ӘДІСТЕРІ

Патенттелмейтін объектілердің екінші санаты – медициналық және ветери-

нарлық емдеу әдістеріне арналған өнертабыстар.

Мұндай өнертабыстар меди-

циналық немесе ветеринарлық емдеумен айналысатын адамдардың жұмысына

патенттік шектеулер кедергі болмас үшін алынып тасталады.

Кеңейтілген апел-

ляциялық кеңес атап өткендей, бұл шектеу «медицина және ветеринария ма-

мандары ауруды зерттеу әдістері арқылы анықтауда дұрыс деп тапқан кез келген

тәсілді еркін қолдануға тиіс» дейтін денсаулық сақтау қағидасы мен әлеуметтік-

этикалық талапты жүзеге асыруға көмектеседі.

2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясына дейін медициналық және ветеринарлық емдеу әдістері өнер-

кәсіптік қолдануға жарамсыз деген негізде патенттік қорғаудан алынып тастал-

ған.

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы болса, емдеу және диагности-

ка әдістерін 53(с) бап аясында патенттен алып тастады. 2000 жылғы конвенция-

ның (EPC 2000) 53(с) бабында «адам немесе жануар денесін хирургиялық немесе

терапиялық емдеу әдістері мен адам және жануар денесіне жасалатын диаг-

ностикалық әдістер патенттелмейді» деп жазылған.

Біріккен Корольдік осыған

ұқсас өзгерістер жасап, 1977 жылғы Патент заңын конвенцияға сәйкестендірді:

шектеу заңның 4А бөлімінде жазылды.

2000 жылғы Еуропалық патент конвен-

циясының осы салаға әкелген өзгертулері, негізінен, редакциялық сипатқа ие

болатындықтан, Кеңейтілген апелляциялық кеңес «нақты құқықтық ұстаным өз-

геріссіз қалады» деп мәлімдеді.

Осы мәлімдемені ескере келе, 1973 жылғы Еу-

ропалық патент конвенциясына сәйкес бұрын қабылданған прецеденттік құқық

әлі де қолданыстан шыққан жоқ.

15-тараудың 4.3.1-бөлімін қараңыз.

Жалпы қараңыз: D.Thums, «Patent Protection for Medical Treatment: A Distinction between Patent

and Medical Law» (1996) 27 IIC 423; G.Burch, ‘Ethical Considerations in the Patenting of Medical Processes’

(1987) 65 Texas L Rev 1139 1139 (АҚШ құқығына сәйкес, медициналық емдеу әдістері патентке

қабілетті); Ana Nordberg, «Patentability of methods of human enhancement» (2015) 10 JIPLP 19.

Medi-Physics/Treatment by surgery, G 1/07 [2011] OJ EPO 134; Wellcome/Pigs I, T 116/85 [1989]

EPOR 1, [1989] OJ EPO 13; Telectronics/Pacer, T 82/93 [1996] EPOR 409; See-Shell/Blood ow, T 182/90

[1994] EPOR 320. Жануардың өлуіне әкелетін әдіс қорғаудан алынып тасталмайды.

Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 348.

PA 1977, s. 4(2); EPC 1973, Art. 52(4) (екі ереже де жойылды). TRIPS, Art. 27(3), қатысушыларға

адам немесе жануарды емдеуге арналған диагностикалық, терапиялық және хирургиялық әдістерді

патенттік қорғаудан алып тастауға мүмкіндік береді.

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53-бабы мен 1977 жылғы Патент заңының

4А бөлімі (аздап) әртүрлі екеніне қарамастан, мұның қандай да бір елеулі салдарға әкелуі екіталай.

Patents Act 2004, s. 1 (1977 жылғы Патент заңына жаңа 4A бөлімді енгізеді). Сондай-ақ қараңыз:

HM Government, Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses and the

Government’s Conclusions (13 November 2003), [19] – [20]. Сондай-ақ 1977 жылғы Патент заңының тілін

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының тіліне жақындату үшін кішігірім өзгерту енгізілді.

Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 360.

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Осы құқықты қолдануды ойланарда бірқатар жайтты назарда ұстау қажет.

Келесі бөлімде біз олардың маңыздыларын қарастырамыз.

4.1. ӘДІСТЕР

Патенттік қорғаудан алып тастау тек медициналық және ветеринарлық емдеу

әдістеріне ғана қолданылатынын атап өткен жөн.

Ал хирургиялық, терапиялық

немесе диагностикалық заттар, композициялар (мысалы, дәрілер) аппараттар

немесе өнімдер (мысалы, электрокардиограмма (ЭКГ), медициналық құрылғы-

лар, протез шарлары мен буын қуысы немесе жүрек ширатқыштар) патенттеле

береді.

4.2. ХИРУРГИЯ, ТЕРАПИЯ НЕМЕСЕ ДИАГНОСТИКА

Өнертабыс 4A бөлімге/53(с) бапқа сәйкес келуі үшін хирургия, терапия не-

месе диагностика әдістерінен тұру керек. Біз олардың әрқайсысын рет-ретімен

қарастырамыз.

4.2.1. Хирургиялық әдістер

Анықтамасы бойынша «хирургия» «тірі ағзаға ота жасау арқылы ауруларды,

кездейсоқ жарақаттарды немесе дене кемістігін емдеумен айналысатын меди-

цина тармағы» саналады.

Ол «репозиция сияқты консерватив (инвазиялық

емес) процедуралар мен құралдарды пайдалана отырып жасалатын бірнеше

оталық (инвазиялық) процедураларды» қатар қамтиды.

Соңғы жылдары отаны

анықтауда екі қарама-қайшы әдіс айқындалды:

біріншісі физикалық интервен-

цияның сипатына назар аударса, екіншісі физикалық интервенцияның мақсаты-

на басымдық береді. Бірінші әрі ескілеу әдіс аясында арнайы юрисдикция сот-

тары интервенция сипатына назар аударып, оны қаншалықты «хирургиялық»

деп жіктеуге болатынын зерделейді. Біріккен Корольдікте осы әдіс қолданыла-

ды. Шешімдердің екінші сериясында Еуропалық патент ведомствосы интервен-

цияның сипаты деген ұғымның аясынан шығып, қарастырылып отырған өнер-

табыстың мақсатына назар аударады. Нақтырақ айтқанда, екінші әдіс «Физика-

лық интервенция адам және жануар денсаулығының, физикалық әл-ауқатының

физикалық тұтастығын сақтауға және қалпына келтіруге бағытталған ба?» деген

сұраққа жауап іздейді.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес «субъектінің өмірі мен

денсаулығын сақтауға бірдей басымдық беретін адам және жануар денесіне фи-

зикалық интервенцияның кез келген түрі хирургияға жатады» деп анықтау ар-

қылы екінші әдісті қолдайтынын көрсетті.

PA 1977, s. 4A; EPC 2000, Art. 53(c).

Joint Medical Products/Ball and socket bearing for articial joint, T 712/93 [1998] OJ EPO (Special

edn) 12; Visx v. Nidek [1999] FSR 405, 465.

See-Shell/Blood ow, T 182/90 [1994] EPOR 320, 323.

Ibid.

Апелляция техникалық кеңесі іс-әрекеттің қаупі cекілді өзге тұжырымдарды қолдануға

болатынын айтты: Medi-Physics/Treatment by surgery, T 992/03 [2007] OJ EPO 557, 570.

General Hospital Corp/Hair removal method T 383/03 [2005] OJ EPO 159, 165.

Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 352.

ПАТЕНТ

Интервенцияның сипатынан гөрі, оның мақсатына басымдық беру арқылы

денеге физикалық интервенцияның екі түрінің аражігі ашылды. Хирургия анық-

тамасына саятын бірінші түрі денсаулықты жақсартуды немесе күшейтуді көз-

дейтін емдеу тәжірибелерінен тұрады. General Hospital ісінде Апелляция техни-

калық кеңесі мәлімдегендей, хирургиялық емдеу ем-дом амалдарын қорғауға

бағытталған. Яғни ережеден тыс болатын бұл жағдай адамның денсаулығын, де-

несіне қол сұғылмаушылықты және физикалық әл-ауқатын сақтауға және қал-

пына келтіруге (сондай-ақ аурулардың алдын алуға) бағытталған іс-әрекеттерге

қатысты.

53(с) бап аясында хирургиялық интервенцияға жатпайтын физикалық

интервенцияның екінші түрі емдеуден тыс араласулардан тұрады. Бұл әдіске

сәйкес, «адам немесе жануарлар денсаулығын, денесіне қолсұғылмаушылықты

немесе физикалық әл-ауқатын сақтауға немесе қалпына келтіруге қатысты емес

немесе қатыстылығы анық емес хирургиялық емдеу 1973 жылғы Еуропалық па-

тент конвенциясының 52-бабындағы (Еуропалық патент конвенциясының қа-

зіргі 53(c) бабы) айрықша жағдайға жатпайды.

Осы негізде түкті жұлу, татуи-

ровка жасау және пирсинг секілді адам немесе жануар денесін тек әдемілеуді

көздейтін әрекеттер 53(с) баптағы айрықша жағдайға жатпайды. Алайда омы-

рауды үлкейтуге немесе ринопластикаға келгенде жағдай басқаша. Себебі олар

омырау обыры немесе көлік апатынан соң тәннің физикалық тұтастығын қал-

пына келтіру үшін қолданылуы мүмкін.

Негізгі айырмашылық – соңғы әдістер

адам денсаулығын, физикалық тұтастығын немесе физикалық әл-ауқатын сақтау

немесе қалпына келтіру үшін қолданылады.

Хирургиялық әдістерді патенттік қорғаудан алып тастау жөніндегі еуропалық

құқыққа жан-жақты әрі кең көлемді шолу ұсынатын Medi-Physics/Treatment by

surgery

ісінде Кеңейтілген апелляциялық кеңес (EBA) «хирургияның» кең ин-

терпретациясынан бас тартты. Оның орнына кеңес Біріккен Корольдікте қол-

данылатын аясы тар анықтаманы қабылдады. Ол бойынша хирургия емдеудің

мақсатына емес, сипатына қарай анықталады.

Кеңес (EBA) мәлімдегендей,

«хирургиялық жолмен емдеу» ұғымы тек терапиялық мақсатты көздейтін хи-

рургиялық әдістерді қамтымауы қажет».

Яғни патенттік қорғаудан алып тастау

терапиялық мақсатты көздейтін хирургиялық әдістермен шектелмейді; хирур-

гиялық әрекеттің кез келген әдісі, мейлі ол емдік болсын, мейлі профилакти-

калық болсын, мейлі косметикалық болсын, мейлі ол терапиялық емес болсын

(мысалы, залалсыздандыру), патенттелмейді. Осылайша кеңес Еуропалық патент

ведомствосы ұстанатын тәжірибенің (яғни General Hospital ісіндегі шешімнің) кү-

шін жойды. Оған сәйкес, «адамның немесе жануардың денсаулығын, физикалық

әл-ауқатын сақтауды және қалпына келтіруді, сондай-ақ аурудың алдын алуды

General Hospital Corp/Hair removal method, T 383/03 [2005] OJ EPO 159, 165 (жануарларға

жасалатын іс-әрекеттерге де қатысты).

Ibid., 166.

Ibid., 167.

G 1/07 [2011] OJ EPO 34.

Бұл ретте Кеңейтілген апелляциялық кеңес Еуропалық патент ведомствосы нұсқаулығының

тәсілін мақұлдады; онда хирургиялық интервенция «емдеудің мақсаты емес, сипаты бойынша

анықталады» деп жазылған: ЕРО Guidelines, G-II, [4.2.11].

Medi-Physics/Treatment by surgery, G 1/07 [2011] OJ EPO 34.

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

көздейтін хирургиялық әдістер ғана патенттелмейтін еді».

Нәтижесінде Еуропа-

лық патент ведомствосындағы құқық британиялық құқықпен сәйкестендірілді.

Medi-Physics ісі бойынша шешім қабылдағанда Кеңейтілген апелляциялық

кеңес техникалық және медициналық өзгерістердің жылдамдығын ескере оты-

рып, «хирургияға» түпкілікті анықтама берудің мүмкін еместігіне барынша назар

аудартуға тырысқан. Сондай-ақ кеңес әр істің мән-жайына қарай шешілуі керек

екенін атап өтті. Дегенмен кеңес патенттік қорғаудан алып тастау медициналық

мамандық қызметінің негізін құрайтын интервенция түрлерімен, яғни маман-

дардың нақты дайындығы бар және ол үшін олар ерекше жауапты болатын

қызметтердің түрімен шектелуі керектігін мәлімдеді. Нақтырақ айтқанда, кеңес

«болмашы физикалық интервенция екеніне қарамастан, одан денсаулыққа қауіп

төнсе әрі мұны медицина маманы жасаса, онда ол әдіс патенттелмеуі қажет» де-

ген тоқтамға келді.

Нәтижесінде кәсіби медициналық қабілеттерді қажет етіп,

медициналық ұқыптылықпен және біліктілікпен жүзеге асырылатын физикалық

интервенциялар патенттік қорғаудан алынып тасталды. Ал денсаулыққа едәуір

қауіп төндірмейтін және болмашы интервенциядан тұратын жеңіл әдістер ай-

рықша жағдайдан аман қалды.

Осы негізде дененің аса маңызды емес бөлік-

теріне медициналық емес коммерциялық жағдайларда жасалатын үйреншікті

сипаттағы инвазиялық әдістер (тату, пирсинг, оптикалық сәуле арқылы түктерді

алып тастау және тері микроабразиясы

) патенттік қорғаудан алынып тастал-

майды деп ұйғарылды. Денсаулыққа аса қауіп төндірмейтін жеңіл медициналық

интервенцияларға да осы тұжырым қолданылады.

Ал хирургиялық тәсілмен құрылғыны денеге имплантациялау немесе енгізу,

контраст агентті жүрекке егу, катетеризация мен эндоскопия бұған мүлде қа-

рама-қайшы. Аталған әдістерді жүзеге асыру үшін кәсіби біліктілік қажет, оған

қоса, күрделі физикалық интервенция арқылы денсаулыққа қауіп төндіретіндік-

тен олар паттентеуден алынып тасталады. Осы тұрғыда комиссия заттекті (мы-

салы, фармацевтикалық препаратты) енгізу әдісі хирургиялық болып санала ма,

БК құқықтық тәжірибесі аясында мұны патенттеуге болады: UK IPO, Examination Guidelines for

Patent Applications Relating to Medical Inventions in the UK Intellectual Property Oce (14 October 2016), [51].

2007 жылы БК Интеллектуалдық меншік ведомствосы General Hospital ісінде негізделген екінші

тәсілдің британиялық құқықтық тәжірибеге сәйкес келмейтінін айтты: UK IPO, Examination Guidelines

for Patent Applications relating to Medical Inventions in the UK Intellectual Property Oce (June 2007),

[46]. Бұл мына құжатта қайта бекітілді: UK IPO, Examination Guidelines for Patent Applications Relating to

Medical Inventions in the UK Intellectual Property Oce (May 2013), [46]. Қараңыз: UK IPO, Examination

Guidelines for Patent Applications Relating to Medical Inventions in the UK Intellectual Property Oce

(14 October 2016), [44]. Medi-Physics Еуропалық патент ведомствосындағы Апелляция техникалық

кеңесінің бірқатар шешіміне сәйкестендірілді: See-Shell/Blood ow, T 182/90 [1994] EPOR 320;

Georgetown University/Pericardial access, T 35/99 [2000] OJ EPO 447; Baxter/Blood extraction method,

T 329/94 [1998] EPOR 363 (хирургиялық құралдарды пайдалануға бағытталады).

Medi Medi-Physics/Treatment by surgery, G 1/07 [2011] OJ EPO 34, [3.4.2.3].

Ibid.

Апелляция техникалық кеңесі мен БК Интеллектуалдық меншік ведомствосының кейінгі

шешімдері осы сынақты негізге алды. Ол сынақта сарапшылар «Әдіс инвазиялық па, кәсіби дағдыны

талап ете ме және қаупі бар ма?» деген сұрақтар қояды: ibid., [3.4.2.2]. Сондай-ақ қараңыз: ЕРО

Guidelines, G-II, [4.2.11]. Нұсқаулыққа сәйкес, қарапайым инъекция әдістері (мейлі ол қан үлгісін алу

болсын, мейлі ағзаға дәрі егу болсын) хирургия әдісі болып саналмайды, өйткені ол техникалық

біліктіліктің салыстырмалы түрде төменгі деңгейін талап етеді. Контраст ретінде жұлын арнасына

дәрілік заттарды енгізуге арналған бел пункциясы сияқты күрделі процедуралар патенттік қорғаудан

алынып тасталады: ibid.

ПАТЕНТ

жоқ па деген мәселені шешуде жанама әсердің қаупіне емес, инвазиялық ем-

домның қаупіне назар аудару керектігін атап өтті.

Процедураны патентке қабілетсіз деп тану үшін ол жерде ағзаға интервенция

болуға тиіс екенін есте сақтаған жөн. «Интервенцияның» мағыналық ауқымы

кең: оның инвазиялық болуы немесе тінге енуі шарт емес; аяқ-қолды түзету не-

месе дене мүшесін манипуляциялау секілді «хирургия» да интервенцияға жата-

ды. Ағзаға интервенцияны көрсету қажеттігі түпкілікті нәтижесі тіршілік иесінің

қасақана немесе абайсыз өліміне әкелетін процесс патенттік қорғаудан алынып

тасталмайды дегенді білдіреді.

Бұл сондай-ақ ота жасау үшін немесе ота жасау

кезінде пайдалы немесе хирургтың хирургиялық интервенциясы кезінде нақты

уақытта шешім қабылдауға мүмкіндік беретін, дене туралы ақпаратты генерация-

лайтын бейнелеу секілді әдістің хирургиялық болып саналмайтынын білдіреді.

Medi-Physics ісінде Кеңейтілген апелляциялық кеңес қандай да бір әдісті хи-

рургиялық болғаны үшін патенттік қорғаудан алып тастау мәселесі оны кімнің

орындағанына байланысты шешілмеуі қажет деді. Кеңестің мұндай ұйғарымға

келуінің бірден-бір себебі денсаулық сақтау жүйесіндегі медициналық рөлдер-

дің ауысуы еді. Алайда кеңес әдісті орындауға қажетті медициналық біліктілік

деңгейі әдісті алып тастау-алып тастамау мәселесінде пайдалы бағдар болаты-

нын мойындады.

Соңғысы апелляциялық кеңестің «хирургтың немесе дәрігер-

дің біліктілігі мен білімін талап ететін кез келген ота (мысалы, хирургтың немесе

ветеринарлық хирургтың интервенциясын қажет ететін эмбрионды импланта-

циялау әдісі) хирургиялық ота саналады» деген пікірінен көрініс табады.

4.2.2. Терапиялық әдістер

Кең мағынасында «терапия» ұғымы адам немесе жануар денесіндегі ауру-

ды немесе денсаулықтағы кінәратты емдеу ретінде интерпретацияланады.

Ау-

рудың алдын алу арқылы денсаулықты сақтауға бағытталған профилактикалық

емдеу амалдары да,

асқынған ауру мен дене кемістігін емдеу шаралары да

осы ұғымның аясына кіреді.

Жүктілік пен биттеудің ауруға жатпайтыны себеп-

ті, жүктіліктің алдын алатын

немесе биттен тазалайтын емдеу тәсілдеріне қа-

тысты өнертабыстар патенттеле береді.

Бірақ кокцидиозға қарсы вакцинация

және шошқадағы қышымамен күресу әдістері ауруға қатысы болғандықтан,

Medi-Physics/Treatment by surgery, G 1/07 [2011] OJ EPO 34, 134.

Georgetown University/Pericardial access, T 35/99 [2000] OJ EPO 447, 451.

Medi-Physics/Treatment by surgery, G 1/07 [2011] OJ EPO 34.

Ibid., [3.4].

Ibid., [50].

Cygnus/ Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA) 352. Қараңыз: E.Ventose, «Patent

Protection for Therapeutic Methods under the European Patent Convention» [2010] EIPR 120.

Duphar/Pigs II, T 19/86 [1988] EPOR 241, [1989] OJ EPO 24.

Ibid.; Unilever’s (Davis) Application [1983] RPC 219; Salimen/Pigs III, T 58/87 [1989] EPOR 125;

Thompson/Cornea, T 24/91 (1996) 27 IIC 530; Eisai/Second medical indication, G 5/83 [1979–85] B EPOR

241.

Schering’s Application [1971] RPC 337; British Technology Group/Contraceptive method, T 74/93

[1995] EPOR 279, 284. Бірақ терапиялық әдісті қамтитын контрацепция әдісі (мұндай терапия

контрацепция әдісінің жанама әсерлеріне қарсы әрекет ету үшін қолданылса да) патенттелмейді:

General Hospital/Contraceptive methods, T 820/92 [1995] EPOR 446.

Salimen/Pigs III, T 58/87 [1989] EPOR 125.

Unilever’s (Davis) Application) [1983] RPC 219.

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

терапия көмегімен емделетін емдеу әдістері ретінде патенттік қорғаудан алы-

нып тасталады.

Өнертабыс арқылы алдын алуға болатын немесе емделетін

ауру не дене кемістігінің ішкі әлде сыртқы болуы, я болмаса уақытша не тұрақ-

ты сипатта болуы терапиялық әдістерді патенттік қорғаудан алып тастауға ке-

дергі емес.

Сондай-ақ терапия арқылы емделетін ауру, жайсыздық немесе іс-

әрекетке қабілетсіздіктің шығу тегі де алып тастауға бөгет бола алмайды.

Игі

мақсатта атқарылатын терапиялық әдістер маңызы анағұрлым төмен мақсаттар-

да қолданылатын косметикалық әдістермен жиі салыстырылады. Артық салмақ-

тан арылуға немесе семіздіктің алдын алуға арналған әдіс емдеу мақсатында

қолданылса, патенттік қорғаудан алынып тасталады да,

ал косметикалық мақ-

сатта қолданылса, патенттеле береді.

4.2.3. Диагностикалық әдістер

Біраздан бері түсініксіз болып келген диагностикалық әдістерді патенттік қор-

ғаудан алып тастаудың сипаты мен ауқымы Кеңейтілген апелляциялық кеңестің

Diagnostic methods ісіндегі шешімі арқылы нақтыланды.

Кеңес бұл шешімінде

диагностика әдістері әдетте төрт қосалқы сатыдан тұратынын айтты:

(i) Сараптама. Деректер жиналады (сырқатнама жазу).

(ii) Салыстыру. Жиналған деректер кейін қалыпты нормамен салыстырылады.

(iii) Сәйкестендіру. Нормадан кез келген елеулі ауытқушылық (яғни ауру белгі-

сі) анықталады.

(iv) Диагностика. «Дедуктивтік медициналық немесе ветеринарлық шешім

фазасы» – айықтыру мақсатындағы толықтай интеллектуалдық немесе

бейтехникалық жұмыстан тұратын диагностиканың соңғы сатысы.

Кеңестің қарауына берілген сұрақтың бірі – патенттік қорғаудан алып тас-

тау үшін өтінім құрамында тек төртінші «дедуктивтік саты» (тар мағынадағы

интерпретация) болуы қажет пе, әлде барлық төрт саты да (кең мағынадағы

интерпретация) болуы керек пе? Бірқатар факторды ескерген кеңес тар мағы-

надағы интепретацияны таңдап: «Патенттік қорғаудан алып тастау үшін өнер-

табыс құрамында барлық төрт саты да болуға тиіс», – деді.

Бұл ретте Кеңейтілген

Wellcome/Pigs I, T 116/85 [1988] EPOR 1, [1989] OJ EPO 13. Шаршау ауру емес: T 469/94 (1998)

OJ EPO 12.

Wellcome/Pigs I, T 116/85 [1988] EPOR 1.

Rorer/Dysmenorrhea, T 81/84 [1988] OJ EPO 207.

Тіс өңезін емдеу әдісі түбінде пайдалы әсері болатыны үшін патентке қабілетсіз деп танылды:

ICI/ Cleaning plaque, T 290/86 [1991] EPOR 157. Жүрек патологиясы бар науқастың тыныс алу

ауруларын емдеуде қолданылатын дәріні әзірлеу 4A(1)(а) бөліміне теріс келеді. Мұның себебі

өтінімнің өнертабыс болу-болмауы дәрігердің науқасты жүрек ауруының зардабын тартып отыр

деп анықтауында жатыр: Laboratorios Almirall v. Boehringer Ingelhem [2009] EWHC 102, [289].

Косметикалық әдіс терапиялық әдісі бар болмайынша, патенттеледі. Демек, тәбетті басуға

негізделген диета әдісі патенттелуі мүмкін, себебі әсерінің оң болуы міндетті емес: Du Pont/Suppetant

Appetite, T 144/83 [1986] OJ EPO 301

Cygnus/Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 352.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес атап өткендей, бұл төрт кезең қиылысады. Мәселе

диагностика әдісінің көпсатылы процесс болуында.

Әдісте бірінші және соңғы кезеңдер болса, аралық кезеңдер де қамтылды деп санауға болады:

UK IPO, Examination Guidelines for Patent Applications Relating to Medical Inventions in the UK Intellectual

Property Oce (14 October 2016), [55].

100

ПАТЕНТ

апелляциялық кеңес Cygnus

ісіндегі Апелляция техникалық кеңесі шешімінің

күшін жойып, Bruker/Non-invasive measurement

ісіндегі бұрынғы шешімді қал-

пына келтірді. Кеңейтілген апелляциялық кеңес сондай-ақ диагностикалық си-

паты бар маңызды әдіс кезеңдері мен диагностикалық сипаты жоқ маңызсыз

әдіс кезеңдерінің арасында да айырмашылық болмау керек деп есептейді.

Бұ-

ған қоса, «диагностикалық әдісті алып тастау оны кімнің жүзеге асыратынына

немесе әдісті жүзеге асыру кезінде медицина не ветеринария қызметкерінің қа-

тысу-қатыспауына тәуелді болмау керек» дей келіп,

былай ұйғарды:

Әдістің [1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52(4)-бабы;

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53(с) бабы аясындағы] диаг-

ностикалық әдіске жату-жатпауы медицина немесе ветеринария қызметкерінің

қатысуына не жауапты болуына тәуелді болмауға тиіс. Сондай-ақ әдіс кезеңде-

рінің барлығын медициналық не медицинадан тыс қосалқы қызметкерлердің,

емделушінің өзі немесе автоматтандырылған жүйенің атқаруы да рөл атқармауы

қажет.

Қазіргі уақытта диагноз қою әрекеті (оған тексеру және шешім қабылдау үшін

деректерді пайдалану кіреді) мен деректерді жинау немесе өңдеу әдістерінің

(нәтижелері кейіннен диагностика кезінде пайдаланылуы мүмкін) жалпы аражігі

ажыратылды. Өнертабыс тек аралық немесе болжалды нәтижелер (деректер не-

месе ақпарат) берсе, ол, конвенцияның 53(с) бабына сәйкес, патенттік қорғаудан

шығарылмайды.

Басқаша айтқанда, емдеудің нақты курсы туралы дереу шешім

қабылдауға мүмкіндік беретін өнертабыс қана патенттік қорғаудан алынып тас-

талады. Сайып келгенде, сынамаларды іріктеу немесе ішкі температураны не-

месе pH шамасын анықтау әдісі науқастың жай-күйін өздігінен анықтамайды,

сондықтан диагностикалық әдіс санатына кірмейді. Демек, көптеген диагности-

калық әдіс 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясында және 1977 жылғы

Патент заңында нақты тұжырымдалғанына қарамастан, паттентеуден алынып

тасталмайды. Бұл сондай-ақ перкуссия немесе пальпитация сияқты адам денесі-

не қолданылатын әдеттегі диагностикалық процедуралардың да патенттелетінін

білдіреді; себебі олар толық диагноз болып саналмайды. Кеңейтілген апелля-

циялық кеңестің осы негіздемесі магниттік-резонанстық томография әдістеріне

Cygnus/Sampling substances, T 964/99 [2002] OJ EPO 4, 13. Қандағы қант деңгейін терінің беткі

қабатында тұрып бақылайтын, осы арқылы қан алу мақсатында саусақ тесуді қажетсіз қылатын

өнертабыс медициналық диагностиканың барлық кезеңін қамтымады (ол тек диагноз қою үшін

пайдаланылатын ақпаратты берді). Комиссия Bruker шешімін (келесісін қараңыз) теріске шығарып,

патенттің медициналық диагностика әдісі екенін, сол себепті патенттелмейтінін айтты. 2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының француз тіліндегі мәтініне сүйене отырып, кеңес Cygnus ісінде

конвенция «патентке қатысты ережеден тыс жағдайдың медициналық диагностиканың барлық

қадамын қамтуын шектейтін интерпретацияны құптамайды» деді: ibid., 15. Оның орнына кеңес

«диагноз қою барысында ақпарат жинауға қатысты кез келген медициналық қызметтің диагностика

әдісі ретінде саналатынын» мәлімдеді.

Bruker/Non-invasive measurement, T 385/86 [1988] EPOR 357, [3.2]–[3.4] (өнертабысты

патенттелмейтін диагностика әдісі ретінде жіктеу үшін әр алуан кезеңдердің барлығы қамтылуы қажет).

Cygnus/ Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 356.

Ibid.

Ibid., 355.

Bruker/Non-invasive measurement, T 385/86 [1988] EPOR 357. Сыни ескертулер үшін мынаны

қараңыз: R.Moufang, «Methods of Medical Treatment under Patent Law» (1993) 24 IIC 18, 46-47.

101

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

қатысты кейінгі шешімде қолданылды.

Өнертабыс дерек жинауға ғана мүмкін-

дік беретіндіктен, 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52(4)-бабын-

да анықталған [қазіргі уақытта 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының

53(c) бабы] диагностикалық әдіске жатпайтын болып шықты.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес Diagnostic methods шешімінде қабылдаған

тәсілді Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы да құпта-

ды.

Біріккен Корольдік судьяларының британиялық құқыққа өзгеріс енгізіп,

оны Еуропалық патент ведомствосындағы құқықтық тәжірибеге сәйкестендіру

ниетін ескерсек, британиялық соттардың Diagnostic methods шешіміндегі тәр-

тіптен ауытқуы екіталай. Кеңейтілген апелляциялық кеңес айрықша жағдайдың

ауқымын қарап, патент құқығының денсаулық сақтау мен ондағы қамсыздан-

дыруға теріс әсерін қайта қозғауы мүмкін. Омырау обырына шалдығуға бейім

гендерді анықтау мен сол гендерді пайдаланатын диагностикалық тестілеу бо-

йынша Myriad компаниясына берілген патенттер осы мәселенің кең таралған

мысалына айналды. Кеңес сонымен қатар медициналық және ветеринарлық кө-

мек көрсетудегі технология рөлінің өзгеруі және осы өзгерістің аталған саладағы

патентке әсері жөнінде қызықты мәселелер көтерді.

4.3. ДЕНЕГЕ СЫРТТАЙ ЖӘНЕ ІШТЕЙ ЖАСАЛАТЫН ЕМ

Ескеретін үшінші жайт – медициналық немесе ветеринарлық емдеу әдісте-

рін патенттік қорғаудан алып тастау адам не жануар денесіне сырттай

100

не іш-

тей

101

жасалатын емшараларға ғана қолданылады. Бұл ереженің қолданыс аясы

«адам немесе жануар денесіне жасалатын, соңғысының қатысуын талап ететін

кез келген өзара әрекеттестікті» қамтитындай кеңінен интерпретацияланды.

102

Сондай-ақ денемен өзара әрекеттестіктің нақтылы бір түрін көрсетудің қажеті

жоқ деп ұйғарылды. Бұл емдеу кезеңдеріне адам денесіне физикалық жанасуды

талап ететін инвазиялық процесс те, «денеден белгілі бір қашықтықта жасала-

тын» бейинвазиялық процесс те кіре береді.

103

Негізгі фактор кезеңнің денемен

өзара әрекеттестікті қажет етуінде. Бұл денеден оқшауланған субстанцияларға

жасалатын әдістердің паттентеуден алынып тасталмайтынын білдіреді.

104

Демек,

қанды құтыда сақтау үшін өңдеу де, қан үлгілерін диагностикалық талдау да

алынып тасталмайды. Сол сияқты жасушалық деңгейдегі операциялар (мысалы,

жануардың ұрықтандырылған аналық жасушасына онкогенді инкорпорация-

лау) денеге «сырттай» да, «іштей» де жасалмайды.

105

Ал линза пайдалану көзіл-

дірік тағатын адамның көру қабілетін жақсартқанымен, ол терапиялық әдіске

жатпайды. Өйткені ол адамның көзін еш өзгертпейді; бар болғаны көзілдіріктен

Medi-physics/Treatment by surgery, T 992/03 [2007] OJ EPO 557, 563.

UK IPO, Examination Guidelines for Patent Applications relating to Medical Inventions in the

Intellectual Property Oce (April 2016 [54] – [61].

100

Salimen/Pigs III, T 58/87 [1989] EPOR 125.

101

Siemens/Flow measurement, T 254/87 [1989] OJ EPO 171.

102

Cygnus/Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 357.

103

Ibid.

104

Ағзадан оқшауланған тіндерді немесе сұйықтықты өңдеу айрықша жағдайға жатпайды: ЕРО

Guidelines, G-II, [4.2.1].

105

Harvard/Onco-mouse [2003] OJ EPO 473, 491 (Opposition Division). «Онкогеннің геномға енгізілуі

сипаты бойынша хирургиялық та, терапиялық та, диагностикалық та әдіс емес» деп ұйғарылды.

102

ПАТЕНТ

өтетін жарық сәулелерін ғана өзгертеді.

106

Керісінше, егер қан денеге қайта құ-

йылатын болса, онда ағзаға құйылатын қанды диализдеуге патент берілмейді.

107

Патенттік қорғаудан алып тастау үшін диагностикалық әдістер тірі адамның не-

месе жануардың денесіне қолданылуы керек; өлі денеге жасалып, өлім себебін

анықтауды көздейтін әдістер алынып тасталмайды.

108

Өнертабыс адам не жа-

нуар денесіне қатысты немесе сонымен байланыста қолданылуы мүмкін, бірақ

ол тек адам денесіне тікелей жасалатын әрекеттен тұрғанда ғана патенттік қор-

ғаудан алынып тасталады. Осыған ұқсас шешімде Апелляция техникалық кеңесі

төлдеген шошқаның астына ыстық ауа үрлеу арқылы торайлардың анасының

бауырына тығылуына жол бермей, оларды «тұншығудан аман алып қалатын

әдіс не құрылғы» патенттелетінін мәлімдеді.

109

Өнертабыс денені қорғайтынына

қарамастан, ол патентке қабілетті болды, себебі бұл әдіс торайдың дене тұрқы-

на қолданылмайды.

Алдында байқағанымыздай, диагностикалық әдістер әдетте бірнеше кезеңге

бөлінеді. Айрықша жағдай аясына кіру үшін ол кезеңнің бәрі әдісті патенттеу

өтінімінде жазылуы қажет. Бұл шарт өнертабыстың диагностикалық әдіске жата-

тынын анықтауда өте пайдалы. Алайда диагностикалық әдістің адам не жануар

денесіне қолданылатынын әлде қолданылмайтынын анықтауда басқа тәсілге

жүгінетінге ұқсайды. Өйткені диагностикалық әдістің кейбір кезеңдері (әсіресе

қорытынды «дедуктивтік фазада») интеллектуалдық жұмыс саналады: олар дәрі-

гердің немесе ветеринардың ой жұмысы арқылы жүзеге асады. Осы жағдайдан

туындауы мүмкін мәселелердің алдын алу үшін Кеңейтілген апелляциялық ке-

ңес «өнертабыс адамның немесе жануардың денесіне қолданылу қажет» дейтін

талап әдістің тек техникалық сипаттағы кезеңдеріне қойылу керек деді. «Осы-

лайша тар мағыналы интерпретациясында аталған талап емдеу мақсатындағы

диагностикаға, яғни дедукциялық шешім қабылдау фазасына қолданылмайды;

соңғысы таза интеллектуалдық жұмыс ретінде адам не жануар денесінде жа-

салмайды».

110

Сондай-ақ бұл талап алынған деректі қалыпты нормамен салыс-

тыруға да қолданылмайды. Дегенмен өнертабыс адам немесе жануар денесінде

қолданылу керек дейтін талап ондағы қадам техникалық болғанда ғана маңыз-

ды болады. Мәселен, диагностика қадамдарының бірінде компьютерлік бағдар-

лама пайдаланылса және ол in vitro немесе зертханада жүргізілсе,

111

қадамның

денеде жүзеге асырылмауы себепті өнертабыс 2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының 53(с)-бабындағы айрықша жағдайға жатпайды.

4.4. ТІКЕЛЕЙ ЕМДЕУ

Патент терапиялық әдіс ретінде алынып тасталуы үшін өнертабыстың тера-

пия арқылы тікелей емдеу екенін дәлелдеу қажет. Мысалы, кардиостимулятор-

ды қуатты қалай пайдаланатынын бақылау үшін бағдарламалаудың, әлбетте,

106

Rodenstock/Progressive spectacle lens with small magnication dierences, T 2420/13 (8 December

2016).

107

ЕРО Guidelines, G-II, [4.2.1]. Қараңыз: Baxter/Blood extraction method, T 329/94 [1998] EPOR 363, 367.

108

EРО Guidelines, G-II, [4.2.1].

109

Salimen/Pigs III, T 58/87 [1989] EPOR 125; Thompson/Cornea, T 24/91 [1996] EPOR 19.

110

Cygnus/Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA), 356.

111

Ibid., 357.

103

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

адам денесіне жанама әсері болғанымен, бұл бағдарламалау адам денсау-

лығын емес, құрылғыны жақсартады деп ұйғарылды.

112

Жалпы, тікелей және

жанама әсерлерді ажырату қиын. Дегенмен өнертабыс пен адам не жануар

денсаулығының арасында «тиісті функциялық байланыстың» бар екені мәлім

болса, патенттік қорғаудан алынып тасталуы ықтимал.

113

Яғни «функциялық

байланыс болмаса және, сәйкесінше, терапиялық құрылғыға қатысты орын-

далатын оның құрамдас кезеңдері мен осы құрылғының терапиялық әсері

арасында физикалық себеп-cалдар болмаса», әдіс конвенцияның 53(с) бабына

қайшы.

114

Алынып тасталуы үшін өнертабыс нақты ауруға немесе денсаулық-

тағы кінәратқа бағытталуға тиіс,

115

сондай-ақ патологияның «нақты бір емін»

қамтамасыз етуі керек.

116

4.5. ЕКІ НЕ ОДАН КӨП ПАЙДАЛАНУ

Осы орайда өнертабыс мақсатына қойылатын критерийге, нақтырақ айтқан-

да, бір физикалық жұмыстың бірнеше мақсатта пайдаланылуы мүмкін екеніне

жиі шағым айтылады. Мысалы, емдеу әрі әжімді азайту үшін пайдаланылатын

ботокс секілді инъекция турасында қандай шешімге келуге болады? Өтінімде

4А бөлімінің/53(с) баптың аясына кіретін пайдалану түрі болса, онда оның алы-

нып тасталатыны сөзсіз. Тіпті сол өнертабыс құрамында патенттік қорғаудан

алынып тасталмайтын өзге де пайдалану түрлері болса да, жағдай өзгермейді.

117

Осылайша алынып тасталатын терапиялық әсері де, алынып тасталмайтын кос-

метикалық әсері де бар тіс өңезін тазалау әдісіне берілген өтінім мазмұнында

терапиялық емдеу болғаны үшін 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы-

ның 53(с) бабы бойынша патенттік қорғаудан алынып тасталды.

118

Адам немесе

жануар денесін емдеудің көпсатылы әдісінде хирургияның болуы әдетте оған

хирургиялық сипат береді. Алайда кейде олай емес.

119

Деструктивті мақсаты бар

әдістер 4А бөлімнің/53(с) баптың аясына кірмейтіндіктен, хирургия ұғымының

мағынасы «адам немесе жануар өмірін немесе денсаулығын сақтауға басымдық

беретін» процестерге дейін тарылған.

120

Яғни нәтижесінде (мейлі әдейі, мейлі

абайсызда) тіршілік иесінің өліміне әкеліп соғатын процесс құрамында хирургия

112

Ela Medical, T 789/96 [2002] OJ EPO 364, 369, [2.2.2.1].

113

Ibid., 369–70.

114

Siemens, T 245/87 [1989] OJ EPO 171, [3.2.3].

115

Sequus Pharmaceuticals, T 4/98 [2002] OJ EPO 139, 149–50.

116

Eli Lilly/Serotonin receptor, T 241/95 [2001] OJ EPO 103, 109, [3.1.2]. Сондай-ақ қараңыз:

Norsk Hydro, T 135/98 (20 November 2002) (қолда өсірілген балықтың қоректік қажеттіліктерін

қанағаттандыруға арналған жем қоспасы жануарға қолданылатын ем саналмады).

117

1977 жылғы Патент заңының (РА 1977), 1(2) бөліміне/2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының 52-бабына қарағанда, айрықша жағдай тура мағынадағы емдеу әдістерімен

шектелмейді.

118

ICI/Cleaning plaque, T 209/86 [1992] OJ EPO 414; Du Pont/Appetite suppressant, T 144/83 [1986]

OJ Еуропалық патент ведомствосы 30; General Hospital/Contraceptive methods, T 820/92 [1995] EPOR

446; Meiji/Feeds, T 438/91 [1999] EPOR 452; Telectronics/Pacer, T 82/93 [1996] EPOR 409 (буданның

өнертабыс формуласы ережеден тыс ерекше жататын қасиетке ие болса, формула тұтастай патенттік

қорғаудан алынып тасталады).

119

See-Shell/Blood ow, T 182/90 [1994] EPOR 320; EPO Guidelines, G-II, [4.2.1].

120

Georgetown University/Pericardial access, T 35/99 [2000] OJ EPO 447, 451. Салыстыру үшін

соңғы нәтижесі «емдеудегі» тірі ағзалардың қасақана немесе кездейсоқ өлімі болатын процестерді

қарастыруға болады.

104

ПАТЕНТ

болса, ол патенттік қорғаудан алынып тасталмайды. Дәл сол сияқты химиялық

өнімді адам немесе жануар денесіне пайдаланған кезде оның косметикалық та,

терапиялық та әсері болса, оның құрамындағы косметикалық ем патенттік қор-

ғаудан алынып тасталмайды.

121

4.6. БІРНЕШЕ ҚАДАМНАН ТҰРАТЫН ӘДІСТЕР

Ұсынылған әдіс бірнеше қадамнан тұрып, олардың кемінде біреуі терапия

немесе хирургия әдісіне (диагностика әдісіне емес) жатса, онда әлгі көп қа-

дамды әдіс тұтастай алынып тасталады.

122

Осылайша құрамында эмбрионды

трансплантациялаудың хирургиялық әдісі бар трансгендік жануарды алу әдісі

4А(1)/53(с) баптары аясында патенттік қорғаудан алынып тасталады.

123

Алайда

диагностикалық әдістердің жөні бөлек. Диагностикалық әдістер табиғатынан

көпқадамды әдістер болып саналатындықтан, патенттік қорғаудан алынып тас-

талуы үшін ол әдістердің құрамында диагноз жасауға қажетті барлық қадам

болу керек.

124

4.7. ШЕКТЕУЛЕР

4(A) бөлім/53(с) бап патенттелуі мүмкін медициналық және ветеринарлық

өнертабыстардың түрлеріне едәуір шектеулер қойғанымен, медициналық

және ветеринарлық өнертабыстардың барлығы патенттік қорғаудан алынып

тасталады деп ойлау қате болар еді. Мәселен, мұндай айрықша жағдайдың

потенциалды ауқымын анықтаған кезде 4A(4) бөлімі/54(5)-бап ескерілуі қажет.

Мұны кейінірек толық қарастырамыз.

125

Әзірге бұл ережелердің белгілі бір ау-

руды емдеуге арналған дәрі-дәрмекті өндіруге қажетті белгілі субстанциялар

қолданысын патенттеуге жол ашатындай етіп жасалғанын атап өту жеткілік-

ті.

126

Кейінірек байқайтынымыздай, «екінші медициналық пайдалану» патент-

тері медициналық және ветеринарлық емдеу әдістеріне арналған ережеден

тыс жағдайдың ауқымын тарылтып келеді. Алайда «жаңа доза режимі секілді

өнертабыс өтінімдері патенттеле ме, жоқ па» деген сұрақ әлі де екіұдай қа-

лыпта. 4A(4) бөлімі/54(5)-бап заттектер мен қосындыларды пайдаланатын ме-

дициналық әдістерге ғана қолданылатындықтан, аппараттар мен объектілерді

пайдаланудан тұратын медициналық және ветеринарлық емдеу әдістері әлі де

алынып тасталады. Еуропалық патент ведомствосының Апелляция техникалық

кеңесі алып тастаудың шектеулерден кейінгі осы ауқымын қуаттап, 54(5)-бап-

121

General Hospital Corp./Hair removal method, T 383/03 [2005] OJ EPO 159, 162.

122

Көпқадамды әдісте бір ғана терапиялық немесе хирургиялық қадамның болуы осы әдісті

тұтастай патенттеуге жарамсыз етті: Medi-Physics/Treatment by surgery, G 1/07 [2011] OJ EPO 34,

[3.2.3.2].

123

UK IPO, Examination Guidelines for Patent Applications Relating to Medical Inventions in the UK

Intellectual Property Oce (14 October 2016), [72].

124

Cygnus/ Diagnostic methods, G 1/04 [2006] OJ EPO 334 (EBA).

125

18-тараудың 5.1-бөлімін қараңыз.

126

ICI/Cleaning plaque, T 209/86 [1991] EPOR 157 [1992] OJ EPO 414. 1977 жылғы Патент заңының

2(6)-бөліміне/2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 54(3)-бабына сүйену үшін қолданыс

1977 жылғы Патент заңы 4(2)-бөлімінің/2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы 52(4)-бабының

ауқымына жатуы қажет: Nycomed/Contrast agent for NMR imaging, T 655/92 [1988] EPOR 206.

105

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

тың ауқымын заттектер мен қосындылардың қолданысынан асырып, құрал-

дың хирургиялық қолданысын да қамтитындай етіп кеңейту талпыныстарына

қарсылық білдірді.

127

5. ПАТЕНТТІК ҚОРҒАУДАН АЛЫНЫП ТАСТАЛҒАН

ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ

1977 жылға дейін патент жарамды деп танылу үшін «жаңа өндіріс тәсілін»

көрсету қажет болатын. Алғаш рет Англия парламентінің 1623 жылғы Монопо-

лиялар туралы заңында қолданылған бұл тіркес патент құқығының соңғы екі жа-

рым ғасырда болған көптеген технологиялық және ғылыми өзгеріске бейімделуі-

не ықпал етіп, сол өзгерістерді заң аясына сыйдыруға мүмкіндік беретін әмбебап

әрі икемді құралға айналды. 1977 жылғы Патент заңының қабылдануы патентте-

летін өнертабыс объектісіне не жататынын анықтау турасында Британияның па-

тент құқығын түбегейлі өзгертті. Мәселен, бұрынғы заңға қарағанда, 1973 жылғы

Еуропалық патент конвенциясында да, оның негізінде қабылданған 1977 жылғы

заңда да «өнертабыстың» анықтамасы жоқ.

128

Олар сондай-ақ объектіні патентке

қабілетті деп мәлімдеу үшін өтінім берушілерден өнертабысты жария етуді талап

етпейді. Есесіне 1977 жылғы заңда және 2000 жылғы Еуропалық патент конвен-

циясында өнертабыс болып есептелмейтін

129

туындылардың толықтырылатын ті-

зімі бар.

130

Мәселен, 1977 жылғы Патент заңының 2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясындағы 52(2)-бапқа барабар 1(2)-бөлімінде былай делінген:

Құрамында мына тізімдегілер кездесетін кез келген нәрсе осы заңның аясын-

да өнертабыс болып саналмайды:

(а) ашылған жаңалықтар, ғылыми теориялар және математикалық әдiстер;

131

(b) әдеби, драмалық, музыкалық немесе бейнелеу өнері туындылары неме-

се кез келген өзге эстетикалық шығармалар;

(с) ақыл-ой әрекетін орындауға, ойын ойнауға, бизнес жасауға арналған әдіс-

тер немесе ережелер, сұлбалар

132

немесе компьютерлік бағдарламалар;

(d) ақпарат таныстырылымы.

127

Хирургиялық құралдың екінші қолданысын патенттеу талпынысына жауап ретінде кеңес

былай деді: «Құралдың хирургиялық қолданысы дәрінің терапиялық қолданысына балама бола

алмайды... Өйткені алғашқысы өтінімде тұтынылмайды және бір немесе бірнеше мақсатта қайта-

қайта пайдаланылуы мүмкін... Дәрілер болса пайдалану процесіне жаратылады, сол үшін бір рет

қана қолданылады»: Codman/Second surgical use, T 227/91 [1994] OJ EPO 491, [5.2].

128

1949 жылғы Патент заңының 101-бөлімі аясында өнертабыстар «дайындау тәсілі» тіркесімен

анықталды.

129

Қараңыз: Lux Trac v. Pike Signals [1993] RPC 107, 137 ; Christian Franceries/Trac regulations,

T 16/83 [1988] EPOR 65.

130

G.Kolle, «The Patentable Invention in the EPC» (1974) 5 IIC 140, 144. P.Johnson, «Mr Skemp’s

preposterous provision: the drafting of the Patents Act 1977 and harmonization in the 1970s» (2015) 5

QMJIP 367.

131

«Математикалық әдістерді» талқылау үшін қараңыз: Citibank v. Comptroller General of Patents

[2006]. EWHC 1676 (Ch), [19], [21] (тұжырымдама тек есептеудің сирек әрі күрделі деңгейінде ғана,

сонымен қатар «төменірек деңгейлерге» де таралды).

132

Ойындар жайлы қараңыз: IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentability of Games (25

November 2005, amended 2 November 2006); Thomas Anderson’s Application, O/112/12 (9 March 2012)

(cөзжұмбақ ойынының өтінімі патенттік қорғаудан алынып тасталды).

106

ПАТЕНТ

Бірақ жоғарыда келтірілген ережелер (өнертабыс немесе патент өтінімі сол

нәрсеге қаншалықты қатысты болатынына байланысты) осы заң мақсатына сай

кез келген нәрсені өнертабыс деп табуға кедергі келтірмеуі керек.

Патент қабілетінің ашық талабы ретінде өнертабыстың болуы жөнінде шарт

қоймау шешімі Британиядағы патент тәжірибесіне едәуір өзгеріс әкелгенімен,

1(2)-бөлім (және 52-бап) Британияда және Еуропалық патент конвенциясына

қол қоюшы көптеген елде 1977 жылға дейін қалыптасқан өнертабыстың бейне-

сін заң жүйесіне енгізді.

133

Қорғаудан алынып тасталған өнертабыс объектісі санаттары арасында патент

қабілетсіздігінен басқа аса ұқсастық жоқ.

134

Айрықша жағдайды негіздеу үшін

сан түрлі түсіндірме қолданылады. Бұл түсіндірмелер ішінде өнертабыс объек-

тісін интеллектуалдық меншіктің өзге формаларымен қорғау фактісінен бастап

(компьютерлік бағдарламалар, әдеби, драмалық, музыкалық немесе бейнелеу

өнері туындыларының немесе кез келген өзге эстетикалық шығармалардың

алынып тасталуын осылай түсіндіреді), патенттік қорғаудың зерттеу мен дамуға

теріс әсерін (ашылған жаңалықтардың, ғылыми теориялардың және математи-

калық әдiстердің алынып тасталуын осылай түсіндіреді) қамтиды.

Патенттік қорғаудан алынып тасталған өнертабыс объектілері санаттарының

астарында өнертабыстың нақты әрі техникалық сипаттағы бейнесі жасырын-

ған. Патенттелетін өнертабыстар нақты практикалық нәтижеге алып келетіндік-

тен, ашылған жаңалықтар, математикалық әдістер немесе ғылыми теориялар

олардың қатарына жатпайды. Сұлбалар, ережелер немесе ақыл-ой әрекеттерін

орындау әдістері, ойын ойнау, бизнес жасау немесе ақпаратты таныстыру секіл-

ді әрекеттер де сипаты бойынша абстрактілі және интеллектуалдық болғандық-

тан патенттелмейді.

1(2)-бөлімде/52(2)-бапта тізілген материалдың көбі (бірақ барлығы емес)

абстрактілі әрі техникалық емес сипатта болғандықтан

135

патенттік қорғаудан

алынып тасталды. Алайда компьютерлік бағдарламалардың алынып тасталу се-

бебі басқа. 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының жобасы әзірлен-

генде компьютерлік бағдарламалар авторлық құқық заңнамасымен жақсырақ

қорғалған еді

136

немесе оларды іздеу тым қиын болатын.

137

Байқайтынымыздай,

осы шешімнің күшін жою үшін көп уақыт жұмсалды.

138

133

Ережеден тыс жағдайлар қолданыстағы заңдарды үйлесімді қылуды көздейтіндіктен,

1977 жылға дейін прецеденттік құқық айрықша жағдайды түсіндіруде сенімді құндылық ретінде

қарастырылды: Gale’s Application [1991] RPC 305. Уақыт өте келе 1977 жылға дейінгі шешімдер

Еуропалық патент ведомствосының және басқа қатысушы мемлекеттердің шешімдерімен

ауыстырылды.

134

52-баптың тарихы туралы қараңыз: President’s Reference/Patentability of programs for computers,

G 3/08 (12 May 2010).

135

Салыстыру үшін: Jacob LJ Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [9].

136

G.Kolle, «The Patentable Invention in the EPC» (1974) 5 IIC 140, 147–8.

137

Қараңыз: Xanavi Infomatics /Map database device (14 April 2016), [3.2].

138

Қазіргі заманда компьютердің жаппай таралуын ескерсек, [1977 жылғы Патент заңы (1)2(c)

бөлімінің] нақты шектеулері қиындықтарға әкелгені таңғаларлық емес»: Autonomy Corporation v.

Comptroller General [2008] EWHC 146, [14].

107

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

5.1. ӨНЕРТАБЫС ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ПОЗИТИВ

ТАЛАБЫ РЕТІНДЕ

Патент қабілетінің алғышарты ретінде өнертабыстың бар екенін көрсетуге

қажеттілік жоқтығына қарамастан, өнертабысты патентке қабілетті деп тану үшін

өтінімде өнертабысты жария ету керек.

139

Біріккен Корольдікте бұл көзқарас

Genentech’s Patent

140

ісіндегі шешіммен қалыптасты. Ол істе Апелляция соты өті-

німде өнертабыстың болуын… «патенттің дұрыс табысталуына дейін қанағаттан-

дырылуы қажет маңызды талап» деп тапты. Biogen v. Medeva

141

ісін қараған лорд

Мастилдің айтуынша, өнертабыс болуы керек дейтін талап болашақта өзекті бо-

луы мүмкін. Алайда өнертабыстың болуы патент қабілетінің дербес алғышарты

ма, жоқ па деген сұрақ жауапсыз қалды. Демек, өтінім берушілер алаңдайтын

жалғыз мәселе – өнертабыстың 1(2)-бөлімге/52(2)-бапқа сәйкес қорғаудан алы-

нып тасталған өнертабыс объектілерінің қатарына жату-жатпауы.

142

6. 1(2)-БӨЛІМ/52(2)-БАП БОЙЫНША ӨНЕРТАБЫС

ПАТЕНТТІК ҚОРҒАУДАН АЛЫНЫП ТАСТАЛҒАН БА?

Өнертабысқа патенттік қорғау беруден бас тартуға оның 1(2)-бөлім/52(2)-бап

аясындағы айрықша жағдай санаттарына сай келуі себеп бола ма? Бұл сұрақ па-

тентпен қорғалған өнертабыс түрін анықтауда маңызды рөлге ие.

143

Пропатент-

тік позициясын байқатқан Кеңейтілген апелляциялық кеңес патенттік қорғаудан

алынып тасталған объектінің тым кең түсіндірілмеуі тиістігін атап өтті.

144

Заттың

патенттелетін өнертабыс объектісі екенін анықтау – маңызды әрі көбінесе проб-

лемалық процесс. Өйткені бұл – бір жағынан, заңның күрделі әрі тез өзгерме-

лі технологияларға үкім айтуынан шығатын шарасыз салдар. Бұл – сондай-ақ

құқықтың осы саласындағы патенттер келешегін Еуропада кім қадағалайты-

нына қатысты Еуропалық одақ институттары мен Еуропалық патент ведомст-

восы арасындағы билік тартысының салдары. Бұған қоса, Еуропадағы патенттік

қорғауға қойылатын талаптардың төменгі шегін АҚШ-тағы деңгейге (бұл елде

бизнес жүргізудің бейтехникалық әдістері патентке қабілетті) дейін түсіру үшін

қысым жасалып келеді.

145

Оған қоса, қарабайыр заттарға (әсіресе компьютерлік

139

EPO Guidelines, GI, [1.1], [2 (ii)]; EPC 2000 Regs, rr 27 and 29.

140

[1989] RPC 147, 262. Лорд-судья Мастилл өз дәлелдерін мына құжаттармен негіздеді: РА 1977,

s. 1(2), EPC 1973, Art. 52, and the (then) ЕРО Guidelines нұсқаулығы, C-IV, 1.1 and 2.2 (now GI, [1.1], [2

(ii)]).

141

[1997] RPC 1, 31; Салыстыру үшін: 42 (Lord Homann).

142

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52-бабы 2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының 53(2)-бабында қайталанған. Патенттелетін объектіге қатысты елеулі өзгерістер

жоқ: EPC 2000, Art. 1, item 17.

143

Кейбір жағдайларда британиялық соттар 1977 жылғы Патент заңының 1(2)-бөлімінен гөрі,

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52-бабына сүйенгенді жөн көрген. Қараңыз: Aerotel

v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [6]. Еуропалық патент ведомствосындағы жағдайды талқылауды

қараңыз: S.Sterckx and J.Cockbain, Exclusions from Patentability: How Far Has the European Patent Oce

Eroded Boundaries? (2012)

144

State of Israel/Tomatoes II, G 2/12 [2015] OJ EPO A27, and Plant Bioscience/Broccoli II, G 2/13 [2015]

OJ EPO A28.

145

АҚШ-тағы жағдай Жоғарғы соттың мына шешімінен кейін өзгерді: Alice Corp. v. CLS Bank 134

S. Ct. 2347 (19 June 2014).

108

ПАТЕНТ

өнертабыстарға) табысталған патенттер санына және көптеген гендік патенттің

ауқымына алаңдаушылық артты. Осы факторлардың бәрі жағдайды күрделен-

діріп отыр. Алайда біз қазір тап болған түйіннің ең негізгі себебі өнертабыстың

1(2)-бөлімдегі/52(2)-баппен шектелетінін анықтауда екі түрлі тәсілдің қолданы-

луында болып тұр.

«Техникалық әсер» деп аталатын бірінші тәсіл Біріккен Корольдіктегі және

Еуропалық патент ведомствосындағы бірқатар шешімнің негізінде қалыптас-

ты. Бұл тәсіл бүгінде Біріккен Корольдікте кеңінен қолданысқа ие, әрі Еуропа-

лық патент ведомствосы шамамен 2000 жылға дейін қолданып келген тәсілге

ұқсас. Ал «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі деп аталатын екінші тәсілді

Апелляция техникалық кеңесі Pension Benefit Systems Partnership ісіндегі шеші-

мінде

146

ұсынды.

Бизнес-әдіс өнертабысының патент қабілетіне зер салар бол-

сақ, 1(2)-бөлім/52(2)-баптың қолданылуына байланысты әлгі шешімнің салдары

ауқымды. Біріккен Корольдіктің Патент ведомствосы (Интеллектуалдық меншік

ведомствосының бұрынғы атауы) бір шешімінде «кез келген аппараттық жаб-

дық» тәсіліне жүгініп,

147

Еуропалық патент ведомствосының

сараптама жөніндегі

нұсқаулығына (Guidelines for Examination)

148

енгізгенмен, Апелляция соты алды-

мен Aerotel v. Telco Holding,

149

кейін Symbian

150

ісінде бұл тәсілден бас тартып,

Біріккен Корольдік үшін техникалық әсер тәсілін қайта бекітті. Дегенмен Pension

Benefits ісінде қабылданған тәсіл Еуропалық патент ведомствосының кейінгі ше-

шімдерінде де қолданылды. Аталмыш ведомствосының Кеңейтілген апелляция-

лық кеңесі де осы тәсілді бекітіп, оны патенттелетін өнертабыс объектісін анық-

таудың дұрыс жолына балады.

151

6.1. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ

«ТЕХНИКАЛЫҚ ӘСЕР» ТӘСІЛІ

Ережелердің белгілі бір жағдайларда қалай қолданылатынын анықтауда ара-

гідік кедергілер кездескенімен, «Өтінім конвенцияның 1(2)-бөлімі аясына кіре

ме?» деген сұраққа жауап берерде Біріккен Корольдік қабылдаған тәсіл салыс-

тырмалы түрде қарапайым. Түсінікті тілмен айтқанда, бұл тәсіл «Өнертабыс, тұ-

тастай алғанда, 1(2)-бөлім аясында бұрыннан бар техниканы жетілдіруге техни-

калық үлес қоса ма?» деген бір ғана сұрақты қарастырады.

Патент құқығының бірқатар саласындағыдай, осы саладағы құқықты күрде-

лендірген бір жайт – судьялардың ғылыми еңбек авторы ретінде (алгоритмдер

сияқты еш өзгеріссіз қолданылып келген) құқықты заң ережелері немесе нұс-

қаулықтар жиынтығына дейін қысқартуға әзір тұратыны. Дәл осы жағдай Aerotel

v. Telco Holdings ісінде орын алды.

152

Онда Апелляция соты өнертабыстың қор-

ғаудан алынып тасталған объектілер санатына жататын-жатпайтынын анықтау

үшін мынадай төрт жекелеген міндет үдесінен шығу қажеттігін айтты:

146

Pension Benet Systems Partnership, T 931/95 [2001] OJ EPO 441.

147

John Edward Rose, O/075/01 (14 February 2001).

148

Қараңыз: EPO Guidelines, G-II, [2] (amended as of 31 August 2001). Қараңыз: Notice from ЕРО

[2001] OJ EPO 464.

149

[2007] 1 All ER 225.

150

Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066, [16].

151

President’s Reference/Patentability of programs for computers, G 3/08 [2011] OJ EPO 10.

152

[2007] 1 All ER 225, [40] (патент кейіннен басқа негіздер бойынша жарамсыз деп танылды).

109

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

(i) талапты түсіндіру;

(ii) қосар үлесін анықтау;

(ІІІ) үлес қорғаудан алынып тасталған санаттардың біріне жататынын сұрау;

сондай-ақ

(iv) өнертабыстың техникалық екенін тексеру.

Кейінгі шешімдерде Aerotel ісіндегі кезеңдік тәсіл заңның ұтымды түйінде-

месі екені атап өтілді. Алайда Апелляция соты Symbian ісінде аталған тәсілді көз

жұма қолдануға болмайтынын ескертті.

153

Symbian ісінде Апелляция соты Aerotel

ісіндегі үшінші және төртінші мәселелерді біріктіруге, ал кезеңдердің тәртібін

қолданбалы принциптерге де, нәтижелерге де әсер етпейтіндей етіп өзгертуге

болатынын айтты. Symbian ісінде Апелляция соты Aerotel ісіндегі үшінші кезең-

нің рөлін төмендете отырып, техникалық үлесті патентке қабілетті өнертабысты

анықтаудың негізгі талабы ретінде қалпына келтірді.

154

Осы арқылы Апелляция

соты Біріккен Корольдік соттарының өнертабыс 1(2)-бөлімнің аясына жататынын

әлде жатпайтынын анықтау тәсілін cәл өзгертті. Өйткені Апелляция соты Symbian

ісінде бағдарламаның заңның 52(2)-бабымен алынып тасталғанын анықтауда

айқын ереже бар деп ойлау қауіпті екенін айтты. Сөйте тұра дәл сол істе аталған

сот өнертабыстың тұтас қаралғанда 1(2)-бөлім аясында алынып тасталмайтын

танымал өнерді дамытуға техникалық үлес қосатын-қоспайтыны патенттелетін

өнертабыс объектісін анықтаудағы шешуші мәселе екенін атап өтті.

155

Кейінірек

байқайтынымыздай, Symbian ісіндегі шешімде өтінімнің техникалық үлесіне қай-

та басымдық берілген соң, Апелляция сотының компьютерлік бағдарламалар

компьютерден тыс жаңашыл әсер әкелгенде ғана патенттеледі деген аргументін

жоққа шығарды. Есесіне, бағдарламаның техникалық әсері бар ма немесе ол

компьютердің ішінде не сыртында туындайтын техникалық мәселені шеше ме

деген сұрақтың маңызы артты.

Өнертабыстың 1(2)-бөлімге сәйкес алынып тасталатынын анықтаудағы Бірік-

кен Корольдік қабылдаған тәсілді түсіндіру үшін біз Symbian ісінде (және келесі

шешімдерде) баяндалған тәсілді ұстанамыз. Ол:

(i) өнертабысты түсіндіруді;

(ІІ) өнертабыстың қосатын үлесін айқындауды; сондай-ақ

(iii) қосатын үлестің техникалық екенін және ол 1(2)-бөліммен алынып тастал-

ған салалардың біріне жатпайтынын анықтауды талап етеді.

Енді осылардың әрқайсысына рет-ретімен тоқталайық.

153

Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066, [16].

154

Gameaccount/Gamemachine ісіне сәйкес, T 1543/06 (29 June 2007), [2.5].

155

Бұл мынадай үш істегі кеңестің талдауына негізделді: Vicom/Computer-related invention T 208/84

[1987] OJ EPO 14; IBM/Data processor network, T 6/83 [1990] OJ EPO 5; IBM/Computer-related invention,

T 115/85 [1990] EPOR 107. Сонымен қатар келесі істердегі Біріккен Корольдік шешімі де ескерілді:

Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561 (CA) және Gale’s Application [1991 RPC 305 (CA): Symbian v.

Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066, [49], [51], [59].

110

ПАТЕНТ

6.1.1. Талап-арызды түсіндіру: интерпретациялаудағы

«толық құрам» тәсілі

Патенттелген өнертабыс ауқымын анықтау үшін әуелі талап-арызды түсіндіру

керек. Бұл міндет салыстырмалы түрде мардымсыз көрінгенімен, көптеген па-

тенттің жарамдылығын анықтауда аса маңызды екенін дәлелдеді.

Талап-арыздың ауқымын түсіндірерде соттар интерпретацияның «мақсатты»

деп аталатын тәсілін қабылдады. Яғни олар салаға маманданған адамның та-

лап-арызды (баламалар бұл мақсатқа сай емес) қалай түсіндіретініне қарайды.

Аталған мәселе 22-тарауда қарастырылады. 1(2) бөлімге/52(2)-бапқа байланыс-

ты туындайтын сұрақтың бірі мынау: егер өтінім алынып тасталған және рұқсат

етілген функциялардың қосындысынан тұрса, не болады? Мәселен, өнертабыс

құрамында 1(2)-бөлімге/52(2)-бапқа сәйкес қорғаудан алынып тасталған жа-

ңалық немесе компьютерлік бағдарламамен қатар алынып тасталмаған эле-

менттер болса, не істеу керек? Бастапқыда осы саладағы талқылаулар 1(2)-бө-

лімге/52(2)-бапқа негізделді. Онда аталған ерекшеліктер болжамды өнертабыс

осы затқа қаншалықты қатысты шамада болса, соншалықты ғана қолданылады

делінген.

156

Шарттың мағынасы екіұдай екенін ескерсек, оған интерпретация әр

алуан, кейде бір-біріне қарама-қайшы стильдерге жол беретіні таңғаларлық

жайт емес.

157

Өтінімдерді интерпретациялау жолын анықтаған кезде Біріккен Корольдікте-

гі соттар мен Еуропалық патент ведомствосы (тіпті Pension Benefits ісінен кейін

де) интерпретациялаудың «бүкіл құрам» деп аталатын тәсілін қолайлы көрді.

158

Осы арқылы олар «қосатын үлес» тәсілінен (ол тәсіл аясында соттар өнертабыс-

тың патенттік қорғаудан алынып тасталмаған аспектілерін ғана қарастыратын

еді) бас тартты.

159

Яғни өнертабыстың 1(2)-бөлімге/52(2)-бапқа сәйкес қорғаудан

алынып тасталатынын әлде тасталмайтынын анықтаған кезде соттар өнертабыс-

тың құрамында компьютерлік бағдарлама немесе жаңалық секілді элементтер-

дің болуын елемей, оны тұтастай қарастырады. Бұл ретте соттар патент қабілетін

тексерген кезде өнертабыстың бейтехникалық және техникалық элементтерін

салыстырудың қажеті жоқтығын атап өтті. Яғни өнертабыстың техникалық және

бейтехникалық элементтер комбинациясынан тұруы аса маңызды емес.

160

156

PA 1977, s. 1(2); EPC 2000, Art. 52.

157

Бастапқыда ұйғарылғандай, өнертабыстың 1977 жылғы Патент заңы 1(2)-бөлімінің/1973 жылғы

Еуропалық патент конвенциясы 52-бабының аясына жату-жатпауын анықтауда соттар алдымен

өтінімдегі патенттік қорғаудан алынып тасталған және тасталмаған элементтерді ажыратып, одан

кейін алынып тасталмаған компоненттерге назар аудару қажет еді: Merrill Lynch’s Application [1988]

RPC 1.

158

Біріккен Корольдік үшін мынаны қараңыз: Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561(CA);

Genentech v. Wellcome [1989] RPC 147, 204–14, 224. Еуропалық патент ведомствосы үшін мынаны

қараңыз: Vicom/Computer-related invention, T 208/84 [1987] OJ EPO 14, [1987] EPOR 74; Kock&Sterzel/X-

ray apparatus, T 26/86 [1988] EPOR 72, [1988] OJ EPO 19.

159

Қараңыз: Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [26], [32] – [37]. Аталған істе лорд-судья

Джейкоб үлес тәсіліне қатысты көп нәрсе айтуға болатынын, алайда преценденттік құқыққа сәйкес,

Merrill Lynch ісіне және өзге де істерге сүйенуге тиіс екенін айтты. Қараңыз: Cranway v. Playtech [2009]

EWHC 1588, [132] – [134] (бұл іс «толық құрам» тәсіліне сүйенбеген секілді).

160

Kock&Sterzel/X-ray apparatus, T 26/86 [1988] OJ EPO 1; Pension Benefit Systems Partnership,

Т 931/95 [2001] OJ EPO 441, 450; салыстырыңыз: IBM/Text clarity processing, T 38/86 [1990]

EPOR 606.

111

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

6.1.2. Өнертабыстың қосатын үлесін анықтау

Патент алынып тасталған және алынып тасталмаған элементтер қосынды-

сынан тұратын жағдайларда «толық құрам» тәсілі бағдар болғанымен, оның

«Өнертабыс қалай анықталуы керек?» деген анағұрлым жалпылама сұраққа

жауап беруде көмегі шамалы. Өнертабыстың сипаты туралы ойланар болсақ,

сан түрлі тәсілді қабылдауға болар еді. Мысалы, соттар өнертабыс формуласы-

нан сол өнертабыстың өзегі немесе мәнін бөлек алып қарастырар еді. Бірік-

кен Корольдік соттары мен Еуропалық патент ведомствосының (ЕРО) (Pension

Benefits ісіне дейін) өнертабысты интерпретациялаудағы ерекшеліктерінің бірі –

олар өнертабыстың негізгі мәнін анықтаудың орнына, оның функциясына және

оның қандай үлес қосатынына мән береді.

161

Яғни өнертабыс 1(2)-бөлімге/52-бапқа сай келетінін анықтау барысында

өнертабыстың бұрыннан бар техникаға (немесе қарастырылып отырған салада-

ғы білімге) қосар үлесіне немесе әсеріне ерекше мән береді. Мұны қазір Aerotel

критерийінің екінші сатысынан байқауға болады. Ол сатыда сот өнертабыстың

бұрыннан бар техникаға қосар үлесін анықтауы қажет. Нәтижесінде өнерта-

быстың патенттелмейтін санатқа жататынын әлде жатпайтынын нақтылау үшін

оның техникаға қосар үлесін анықтау мақсатында әуелі өнертабыс формуласы-

ның өзін түсіндіру қажет. Тек өнертабысқа сипаттама бергеннен кейін ғана оның

1(2)бөлімге/52(2)-бапқа сай келетіні әлде келмейтіні анықталмақ.

Өнертабыстың қосар үлесін анықтау кезінде кездесетін мәселелердің

бірі – өтініш берушілердің, бір қарағанда, 1(2)-бөлімнің/52(2)-баптың талапта-

рына қайшы келетін өнертабысқа алынып тасталған санаттарға жатпайтындай

етіп сипаттама беруге тырысуы. Өтініш берушілердің патенттелмейтін өнер-

табыстарды патентке қабілетті етіп рәсімдеуі мүмкін екенін ескерген соттар та-

лап-арыздардың формасын елеусіз қалдырып, есесіне өнертабыстың мәніне на-

зар аударды.

162

Aerotel ісінде Апелляция соты критерийді шешілуге тиіс мәселені

өнертабыстың қалай жұмыс істейтінін және оның қандай артықшылықтары бар

екенін қамтитын пайым жаттығуы ретінде қабылдады. Сот сондай-ақ «Өнер-

табыстың адамзат біліміне қосқан нақты үлесі қандай?» деген сұрақ қою арқылы

екінші қадамды ұтымды түйіндеуге болатынын айтты.

163

6.1.3. Үлестің «техникалық» екенін анықтау

Өнертабыстың қосатын үлесі анықталғаннан кейін, ол үлестің 1(2)-бөлім/

52(2)-бап аясындағы алынып тасталған объектілер санаттарының біріне жата-

тын-жатпайтынын анықтау қажет. Әдетте өнертабыстың 1(2)-бөлім/52(2)-бап

аясына кіретінін анықтау салыстырмалы түрде оңай болғанмен, күрделі жағдай-

лар да бар.

161

Cалыстырыңыз: Epoch v. Character Options [2017] EWHC 556 (IPEC). Бұл істе судья Хейкон

қараудағы объектіге (балалардың шайырдан жасалған сәндік мойыншағына) ден қойып, оның

сәндік моншақтардың техникалық деңгейіне үлес қоспайтын жай ғана эстетикалық туынды емес

екенін тексеруге тырысты (моншақтар болмысынан эстетикалық туынды емес екенін алға тартып,

Патент заңының 1(2)(b) бөліміне жатпайды деп мәлімдеді, [51]).

162

Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561; IBM/ Document abstracting and retrieving, T 22/85 [1990]

OJ EPO 12, [1990] EPOR 98, 105.

163

Aerotel Telco v. Holdings [2007] 1 All ER 225, [43] – [44].

112

ПАТЕНТ

«Алынып тасталған өнертабыс объектілерінен ғана тұратын өтінімдерді құ-

рамында компьютерлік бағдарлама сияқты элементтері бар болғаны үшін, бір

қарағанда, патенттелетіндей көрінетін өнертабыстан қалай ажыратуға болады?»

деген сұрақты қарастырған отыз жылдың ішінде Біріккен Корольдіктегі арна-

йы юрисдикция соттары мен Еуропалық патент ведомствосы (Pension Benefits

ісіне дейін) күтпеген жағдайға тап болды. Өнертабыстың 1(2)-бөлім/52(2)-бап

аясына жату-жатпауын анықтауда соттар «Өнертабыс компьютерлік бағдарла-

маға немесе математикалық әдіске жата ма?» деген секілді күрделі сұрақтарды

елеусіз қалдырып, оның орнына «Өнертабыс «техникалық» па?» деген мәселеге

көңіл аударды.

164

Өнертабыс техникалық сипатта болса немесе ол шешетін мә-

селе техникалық болса,

165

онда бұл оның 1(2)-бөлім/52(2)-бап шеңберінен тыс

қалатынын білдіреді.

166

Керісінше, техникалық сипаттың болмауы өнертабыстың

1(2)-бөлім/52(2)-бап аясына жататынын және сол себепті патенттелмейтінін біл-

діреді. Осылайша 1(2)-бөлімдегі/52(2)-баптағы негатив критерий позитив шарт-

қа айналды. Яғни патентке қабілетті деп табу үшін өнертабыстың техникалық

сипатын немесе, басқаша айтқанда, оның бұрыннан бар техникаға қажет үлес

қосатынын көрсету қажет.

Техникалық сипаттың (әсердің немесе үлестің) патент қабілетінің заңда жа-

зылмаған де факто талабы ретінде қарастырылуы 1973 жылғы Еуропалық па-

тент конвенциясының 52-бабын (қазіргі 2000 жылғы Еуропалық патент конвен-

циясының 52-бабы) жаңаша интерпретациялаудан бастау алады. Ол бойынша,

52(2)-баптағы санаттардың ортақ ерекшелігі – олардың бейтехникалық сипа-

тында: санаттар не абстрактілі (ашылған жаңалықтар мен ғылыми теориялар се-

кілді), не бейтехникалық сипатқа ие (эстетикалық туындылар мен ақпарат пре-

зентациялары).

167

52(1) және (2)-баптар бейтехникалық өнертабыстарды ғана

қорғаудан алып тастайтындықтан, «өнертабыс» термині техникалық сипаттағы

өнертабыстарға қатысты қолданылады деу индукциялық қорытынды жасау бо-

лар еді. Бұл қорытындыны Еуропалық патент конвенциясы (EPC) шеңберінде-

гі ережелер мен нұсқаулықтар күшейте түсті. Олар өнертабыс патенттелуі үшін

техникалық болуы керек екендігін нақты көрсеткен.

168

164

Лорд-судья Льюисон өкініш білдіргендей, 52(2)-баптағы қарапайым көрінген сөздердің

мағынасы анық болмай, британиялық соттар мен Еуропалық патент конвенциясындағы

Апелляциялық кеңес оларды түсінуге талпынбады («заңнама нені білдіретінін талқылаудың орнына,

біз [техникалық] жылтыр беттің нені білдіретінін талқылаудамыз»): HTC v. Apple [2013] EWCA Civ 451,

[143].

165

IBM/Data processor network, T 6/83 [1990] OJ EPO 5; IBM/Computer-related invention, T 115/85

[1990] EPOR 107. Техникалық құралды толықтай бейтехникалық мақсатта және/немесе толықтай

бейтехникалық ақпаратты өңдеу мақсатында пайдалану ешқандай өнертапқыштық деңгейге немесе

әдіске техникалық сипат бермейді; өйткені адам мәдениетінің кез келген бейтехникалық тармағы

физикалық объектілер мен қолданыстарды және (мейлі үлкен көлемде болсын, мейлі кіші көлемде

болсын) техникалық құралдарды қамтиды.

166

Өнертабыс формуласында жай ғана техникалық сипаттың болуы жеткіліксіз: Pension Benet

Systems Partnership, T 931/95 [2001] OJ EPO 441, 450

167

Sternmheimer/Harmonic vibrations, T 366/87 [1989] EPOR 131. Эстетикалық туындылар

турасында мынаны қараңыз: Epoch v. Character Options [2017] EWHC 556 (IPEC); Gram Engineering’s

Application O/275/08 (9 October 2008 ж.); Hettling-Denker/Translucent building materials, T 686/90

[2004] EPOR 5.

168

Патентке қабілетті өнертабыстың техникалық салаға (EPC 1973 Regs, 27(1)(b)), техникалық

мәселеге қатысы болуы керек (EPC 2000 Regs, 43(1)) және өнертабыс формуласында техникалық

қасиеттермен сипатталуы керек (EPC 2000 Regs, 43(1)(9b)) ереже: ЕРО Guidelines, GI, [2 (ii)].

113

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Өнертабыстың қорғаудан алынып тасталған объектілер қатарына жату-жат-

пауын анықтау амалы ретінде техникалық сипатты қолдану Еуропалық патент

ведомствосының Vicom ісіндегі маңызды шешімінде баяндалған.

169

«Operator

matrix» деп аталатын құрылғы көмегімен сапасы жақсартылған суреттер шы-

ғаратын цифрлық фильтрлеу әдісіне қатысты өтінім патенттеледі» деген шешім

шығарарда Апелляция техникалық кеңесі: «Өнертабыс мазмұнындағы идея ма-

тематикалық әдіске жатса да, өнертабыс, тұтастай алғанда, белгілі техникаға тех-

никалық үлес қосса, онда ол патенттелуі мүмкін», – деді.

170

«Іс жүзінде» немесе «шын мәнінде» патенттелетін өнертабыстарды қорғау-

дан алынып тасталған өнертабыстардан техникалық сипаты арқылы ажырату

жөнінде Біріккен Корольдікте бірқатар күдік туғанмен,

171

Британия соттары Еу-

ропалық патент ведомствосының бастамасын негізге алып, техникалық сипат-

таманы өнертабыстың 1(2)-бөлім аясына жату-жатпауын анықтау жолы ретінде

бекітті.

172

Лорд-судья Фокс Merrill Lynch ісі бойынша Апелляция сотында былай

деді:

1(2)-бөлімге сәйкес алынып тасталған затты оны құрамдас бөлік ететін өзге зат

арқылы патенттеуге болмайды. Компьютерлік бағдарлама мен сол компьютерлік

бағдарлама орнатылған қарапайым компьютер – осының мысалы. Қосымша

нәрсе қажет. Менің ойымша, ол қосымшаның негізін Vicom ісінен табуға болады.

Онда «өнертабыстың белгілі бір кәсіпке қандай техникалық үлес қосатыны – ше-

шуші фактор» делінген. Сол үшін, менің ойымша, техника деңгейінде жаңа нәти-

же түріндегі белгілі бір техникалық прогресс болғаны жөн.

173

Лорд-судья Фокс сөзінің кейбір тұстары Апелляция техникалық кеңесінің тү-

сіндірмесінен айрықшаланғанмен, Апелляция соты техникалық сипаттың болуы

өнертабыстың патенттелмейтін объектілерге жатпайтынын және патенттелуі

мүмкін екенін көрсету үшін жеткілікті деп тапты.

174

Aerotel ісінен кейін өнер-

табыстың 1(2)-бапқа сәйкес алынып тасталатынын не алынып тасталмайтынын

анықтауда техникалық сипаттың атқарар рөліне қатысты біршама түсініксіздік

пайда болғаны рас.

175

Алайда қазір техникалық әсердің өтінімнің 1(2)-бөлімдегі

алынып тасталған өнертабыс объектілеріне жату-жатпауын анықтауда шешуші

169

Vicom/Computer-related invention, T 208/84 [1987] OJ EPO 14. Қараңыз: H.Beyer, «Der Begri der

Information als Grundlage fur die Die Beeurteilung des technischen Charakters von programmbezogenen

Erndungen» [1990] GRUR 399.

170

Hitachi/Auction method, T 258/03 [2004] OJ EPO 575, 580 («өнертабыс» терминін «техникалық

сипаттамаға ие объект» деп түсіну керек).

171

Wang Laboratories [1991] RPC 463, 470; Fujitsu’s Application [1996] RPC 511, 521. Еуропалық

патент конвенциясын (EPC) құруға арналған Мюнхен дипломатиялық конференциясы «өнертабыс»

тұжырымдамасының «техникалық» қолданыс деп шектелуінен (мұның алдында ұсынылғандай) бас

тартты: G.Kolle, «Patentable Inventions in the EPC» (1974) 5 IIC 140, 145.

172

Техникалық сипат патенттің 1(2)-бөлімнің қолданыс аясына жататынын анықтау кезінде

шешуші болды: CIPA, [1,06].

173

Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561, 569.

174

IBM/Document abstracting and retrieving T 22/85 [1990] OJ EPO 12, [1] – [4].

175

Бұл, бір жағынан, «техникалық» сөзінің екіұшты болуынан (бұл таңғаларлық емес еді, себебі

«өнертабыс» сөзінің өзінде нақты анықтама жоқ»): CFPH LLC v. Comptroller – General of Patents,

Designs, and Trade Marks [2006] RPC 259 («техникалық» «пайдалы қызметші, бірақ қауіпті қожайын»);

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [121] – [124]; IGT v. Comptroller of Patents [2007] EWHC

134, [39]; Re Oneida Indian Nation’s Application [2007] EWHC 954 (Pat), [9]; Astron Clinica v. Comptroller

General of Patents [2008] EWHC 85, [45].

114

ПАТЕНТ

фактор екені анық. Cудья Бирсс Halliburton Energy Service’s Patent Application

176

ісінде айтқандай, құқықтың негізінде өнертапқыш 52(2)-бапқа сәйкес алынып

тасталған салаларға жатпайтын бұрыннан бар техниканы жетілдіруге үлес қосуы

қажет дейтін бірізді принцип бар.

Техникалық сипат идеясына көңіл аударудағы басты бір артықшылық – сот-

тардың 1(2)-бөлімде/52-бапта көрсетілген өнертабыс объектісін анықтаудың

күрделі міндетінен босауы. Аталған міндетті техникалық проблемалармен қа-

тар технологиялық өзгерістердің уақыт өте ескіріп қалуы да қиындатады. Расы-

мен, 1(2)-бөлім және 52(2)-бап секілді арнайы тұжырымдауларға қатысты негізгі

проблемалардың бірі – олар қазіргі заман технологияларына арналып әзірлен-

гендіктен, ескіруге бейім немесе ұғынықсыз интерпретацияланады.

Өнертабыстың 1(2)-бөлім/52(2)-бап аясына жату-жатпауын анықтауда де

факто талап ретінде техникалық сипатты қолданудың бірқатар артықшылығы

бар. Алайда ол артықшылықтар бізді «техникалық» терминінің нені білдіретінін

тұжырымдау және түсіндіру міндетінен босатпайды. Осы міндетті жүзеге асыру

қиындығы Еуропалық патент ведомствосының Pension Benefits ісіндегі тәсілді қа-

былдауына алып келді.

(і) «Техникалық» үлес дегеніміз не? Осы саладағы құқық «өнертапқыш 1(2)-бө-

лімге/52(2)-бапқа сәйкес алынып тасталған салаларға жатпайтын бұрыннан бар

техниканы жетілдіруге үлес қосуы керек» дейтін бірізді принципке сүйенетін-

діктен, «патентке қабілетті өнертабыс объектісін анықтаудағы техникалық үлес

ұғымын қалай түсінеміз» деген сұрақ пайда болды. Мұның жауабы қарастыры-

латын технологияға байланысты өзгере береді. Оған кейінірек кеңінен тоқтала-

мыз. Осы жолы үлестің техникалық екенін анықтауда соттардың қолданған тәсілі

жайлы жалпы пікірлермен шектелмекпіз.

Көп жағдайда өнертабыстың техникалық екенін анықтау оңай. Мұның се-

бебі – машина жасау немесе органикалық химия секілді салалардағы туынды-

лардың кей түрлері табиғатынан техникалық саналып, патент құқығының қол-

даныс аясына жатады. Өтінім берушілер бар болғаны өнертабыс қолданылатын

техникалық саланы ғана анықтауы керек деген қағида жағдайды мейлінше же-

ңілдетеді.

Өнертабыстың техникалық екенін анықтау әдетте оңай болғанымен, кейде

қиын істер де кездеседі.

177

Оларға қаржы жүйелеріне, бағдарламалық жасақ-

тама әзірлейтін бағдарламалық жасақтамаларға, лингвистикалық ақпаратты

өңдеуге, мәтінді редакциялауға және компьютерлік бағдарламаларға қатысты

өнертабыстар жатады. Мұндай аралық жағдайларда өнертабыстың техникалық

екенін анықтау өте қиын. Мәселен, компьютерлік бағдарламалар және компь-

ютерге қатысы бар өнертабыстар әу бастан техникалық болғандықтан, өнер-

табысты патентке қабілетті деп табуға кез келген техникалық әсер жеткілікті

деп айту 1(2)-бөлімнің/52(2)-баптың мәнін әлсіретеді. Нәтижесінде (кейінірек

байқайтынымыздай) арнайы юрисдикция соттары патентке қабілетті деп табуға

176

[2011] EWHC 2508, [27].

177

Қараңыз: J.Thomas, «An Epistemology of Appropriation: Patentable Subject Matter after State

Street Bank» [2000] IPQ 27, 49 .

115

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

жеткілікті техникалық әсердің түрін анықтауға мәжбүр болды.

178

Осы саладағы

проблемаларды ерекше атап өткен Патент ведомствосы басшылығы «іс-жүзін-

де патент істерінде белгілі бір өнертабыстың құрамында техникалық үлес не-

месе соған ұқсайтын нәтиже бар екенін анықтау әдетте өте қиын» деген шағым

айтты.

179

Бұл міндеттің қиындығы мынада: Еуропалық патент ведомствосының

нұсқаулығын қайта қарауға итермелеген құқықтық зерттеулер «техникалық си-

паттаманы» өнертабыс объектісінің патенттік қорғауға жату-жатпауын анықтау

жолы ретінде ұсынғанымен, ондағы «техникалық» ұғымының нақты анықтама-

сын бере алмады.

180

Олар технологияны анықтау міндетін соттардың құзыреті-

не қалдырды.

Техникалық әзірлеме ретінде ненің меңзелетінін анықтау міндеті тиісті сот-

тарға жүктелгенімен, осыған дейін олар аталған сұрақ бойынша ешқандай нұс-

қаулық бермеді. Осы мәселе туындаған бірқатар істе заттың техникалық екенін

анықтауға қатысты бағыт-бағдар берілмеді. Басқа істерде арнайы юрисдикция

соттары «бұл қарастырылатын істің жағдайларына байланысты» деген пайдасы

шамалы ұйғарым жасады.

181

Көптеген өнертабыстың тағдыры «технологияның»

қалай анықталатынына байланысты екенін ескерсек, әлгі мәселе бойынша бел-

гілі бір нұсқаулық беру пайдалы болуы мүмкін.

Өнертабыстың «техникалық» екенін анықтауда соттар ұзақ уақыт бойы па-

тент құқығында пайдаланылған өнертабыс моделіне сүйенуге ынталы болды.

182

Бұл модель өнертабыс процесін абстрактіліні нақтыға дейін тарылту немесе

жалпыдан жалқыға түрлендіру (өнертапқыш адамның ықпалымен медиация-

ланған процестер) деп қарастырады. Аталған модель абстрактілі, интеллектуал-

дық, менталды, анықталмаған әрі патенттелмейтін туындыларды нақтылы, фи-

зикалық, деректі және патенттелетін туындылардан ажыратады.

183

Осы модельге

сүйенсек, өнертабыс заттардағы нақтылы, себеп-салдарлық немесе абстрактілі

нәтижеге немесе өзгеріске әкелсе, онда ол техникалық әрі патентке қабілетті деп

саналады. 1(2)-бөлімнің/52(2)-баптың мағынасына салсақ, өнертабыстың нақты

физикалық өзгеріс әкелетінін көрсету мүмкін болса, онда бұл сол өнертабыстың

техникалық екенінің және сол арқылы алынып тасталған санаттар ауқымына

жатпайтындығының анық дәлелі болмақ.

184

Осы контексте әлі де шешімін тап-

178

Кеңейтілген апелляциялық кеңес түсіндіргендей, Еуропалық патент конвенциясын

әзірлеушілер компьютерлік алгоритмді бейтехникалық, толықтай абстрактілі, математикалық-

логикалық жаттығу ретінде қарастырды. Кеңестің айтуынша, компьютерлік бағдарламалар машинаға

тапсырма орындатқызатын процедураны анықтаушы ретінде де қаралуы мүмкін: President’s

Reference/Patentability of programs for computers, G 3/08 [2011] OJ EPO 10, [13.5].

179

Fujitsu’s Application [1996] RPC 511, 521.

180

WG/CP/I/1.

181

Wang Laboratories [1991] RPC 463, 473. Қараңыз: Fujitsu’s Application [1997] RPC 608.

182

NRDC’s Application 1961] RPC 134, 142; Rote Taube (1970) 1IIC 136, 137–8.

183

«Өнертабыс абстракциялар немесе теориялар саласына емес, практикалық жетістіктер

саласына қатысты болуы қажет. Бұл абстрактілі қағидатқа емес, өнеркәсіпте жүзеге асырылатын

тұжырымдамаға қатысты болуы керек»: Christian Franceries/Trac regulations, T 16/83 [1988] EPOR

65, 70.

184

Мына өнертабыстар физикалық өзгеріс туғызбағаны үшін патенттелмейді деп шешілді:

құжаттарды абстракциялайтын өнертабыстар (IBM/Document abstracting and retrieving, T 22/85

[1990] EPOR 98); лингвистикалық өрнектерді өңдеу (IBM/Text clarity processing, T 38/86 [1990] EPOR

606); семантикалық байланысқан лингвистикалық өрнектерді аудару жүйесі (IBM/Semantically

related expressions, T 52/85 [1989] EPOR 454 мәтіндік құжаттағы контекстілік омофониялық қателерді

автоматты түрде анықтау және түзету әдісі (IBM/Text processing, T 65/86 [1990] EPOR 181).

116

ПАТЕНТ

паған сұрақ бар: соңғы қабылданған прецеденттік құқық өнертабыс концепция-

сын ақпаратқа негізделген өнертабыстардың жаңа түрін қамтитындай концеп-

цияның физикалық тамыры аясынан асырып кеңейтті ме?

185

Өнертабыстың техникалық екенін анықтаудағы физикалық өзгеріс қолданы-

сы Vicom ісінде көрініс тапты. Ол істе Апелляция техникалық кеңесі патенттел-

мейтін математикалық әдістерді патенттелетін өнертабыстан қалай ажыратуға

болатынын түсіндірді:

Математикалық әдістің немесе математикалық алгоритмнің сандармен орын-

далуы... және сандық формада нәтиже беруі, сол математикалық әдістің немесе

алгоритмнің сандармен қалай жұмыс істеу керектігін нұсқайтын абстрактілі тұ-

жырымдама болуы. Математикалық әдіс тікелей техникалық нәтиже бермейді.

[Абстрактілі туындылар патенттелмейтін болғанымен,] математикалық әдіс тех-

никалық процесте қолданылса, ол процесс әдісті қолданудың техникалық амалы

арқылы физикалық объектіде (оның материалдық объект болуы да, электр сигна-

лы түрінде сақталатын сурет болуы да мүмкін) жүзеге асып, осының нәтижесінде

осы объектіде белгілі бір өзгерістер туғызады.

186

Технологияның физикалық тұжырымдамасының өте кең интерпретация-

лануы көптеген өнертабыс үшін, әсіресе ақпараттық технология саласында

маңызды болды. Бұл «физикалық объектілер» құрамында «сурет секілді шы-

найы зат» (тіпті бұл зат электр сигналы арқылы берілсе де) болады деген тү-

сініктемеде көрініс тапқан.

187

Физикалық объектіге берілген кең анықтаманы

Еуропалық патент ведомствосының Kock&Sterzel ісіндегі шешімінен де көруге

болады.

188

Ол істе өнертабыстың рентген түтікшелерін түтікшеге шамадан тыс

жүк тиеу қаупін азайта отырып оңтайлы экспозиция беретіндей бақылау өті-

німнің техникалық деп танылуы үшін жеткілікті өзгеріс деп ұйғарылды.

189

«Фи-

зикалық объектінің» мәні қалай кеңейтілгенінің ең жақсы мысалын BBC/Colour

television signal ісінен көруге болады.

190

Ол істе теледидар сигналын (оның өт-

пелі сипатына қарамастан) техникалық құралдар арқылы анықтау мүмкін бол-

ғандықтан, оның физикалық болмысы бар және сол себепті ол абстрактілі зат

болып саналмайды деп тұжырымдалды. Осылайша ол, бір қарағанда, патентке

қабілетті көрінді.

Өнертабыстың 1(2)-бөлімге/52(2)-бапқа сәйкес келетінін анықтау үшін физи-

калық өзгерістер қалай қолданылғанының тағы бір мысалы ретінде Cappellini

and Bloomberg’s Application

191

ісін айтуға болады. Судья Памфрей «талап-арызды

қанағаттандыру үшін әрбір нәтиже физикалық зат болуы керек» деген талаппен

келіспегенмен, аталған өтінімдегі талап-арызды «физикалық немесе шынайы

185

Қараңыз: M.Biagioli, «Between Knowledge and Technology: Patenting Methods, Rethinking

Materiality» (2012). 22 Anthro Forum 285.

186

Vicom/Computer-related inventions, T 208/84 [1987] EPOR 74, 79.

187

IBM/Document abstracting and retrieving, T 22/85 [1990] EPOR 98, 105.

188

Kock&Sterzel/X-ray apparatus, T 26/86 [1988] OJ EPO 14.

189

Сондай-ақ қараңыз: IBM/Computer-related inventions, T 115/85 [1990] OJ EPO 30 (құрылғыда

немесе жүйеде орын алған жағдайдың автоматты түрде визуалды көрсеткіштерін беретін

өнертабыстың техникалық мәселені шешетіні айтылды).

190

T 163/85 [1990] OJ EPO (Suppl.) 19. Осы негізде өнертабыс 1973 жылғы Еуропалық патент

конвенциясы, 52(2)(d) бабының аясына жатпады.

191

[2007] EWHC 476. Сондай-ақ қараңыз: Oneida Nation’s Application [2007] EWHC 954 (Pat), [9].

117

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

әсері жоқ дерек манипуляциясы» деген негізде қабылдамады.

192

Судья Памфрей

алгоритм жеке-дара тұрса – [патент тұрғысынан] жоққа шығарылып, физика-

лық нәрсеге байланған болса – қабылдануы мүмкін дей отырып, өнертабыстың

1(2)-бөлім аясында қорғаудан алынып тасталатынын не тасталмайтынын анық-

таудағы физикалық өзгерістің маңызды рөлін атап өтті.

193

Аerotel тілімен айтқан-

да, судья Памфрей «талап етілген алгоритмді қолданудың нәтижеcі талап-арыз-

да көрсетілмейінше, қорғаудан алынып тасталған объектілер аясына жатпайтын

үлестің болмайтынын» айтты.

194

Британиялық соттар физикалық өзгерісті өнертабыстың 1(2)-бөлім/ 52(2)-бап

аясына жату-жатпауын анықтаудағы нұсқаулық ретінде қабылдағанмен, өздерін

Еуропалық патент ведомствосындағы кейбір еркін оқылымдардан (бір кездері)

алшақ ұстады. Мысалы, Shopolotto.com

Application

195

ісінде судья Памфрей IBM/

Computer program II

196

ісіндегі Апелляция техникалық кеңесінің шешіміне күмән

келтірді. Соңғысында материалдық техникалық әсер «талап етілген бағдарлама-

лық жасақтама орнатылған компьютерде ғана» болады делінген. Бұл ретте судья

Памфрей өнертабыстың Британия патент құқығында ұзақ уақыт үстем болған

дәстүрлі (эмпирикалық) түсінігін нығайтты. Алайда кейінірек көретініміздей,

британиялық соттар соңғы уақытта «техникалық» ұғымын кеңінен түсіндіруге

ниет білдіріп, британиялық құқықты Еуропалық патент ведомствосындағы тә-

сілге жақындата түсті.

197

(ІІ) техникалық әсердің патент қабілетін анықтаудағы қолданыстарын

шектеу. Барлық техникалық үлес немесе техникалық әсер өнертабыстың па-

тенттелуіне алып келмейді. Яғни «кей техникалық әсер әрдайым есепке алына

бермейді».

198

(а) Техникалық үлес – 1(2)-бөлімге сәйкес қорғаудан алынып тасталған сала-

лардың біріне жататын жағдай. Техникалық әсер өнертабысқа көмектесе ал-

майтын жағдайлардың бірі – үлестің 1(2)-бөлім/52-бап аясында қорғаудан алы-

нып тасталған санаттардың біріне жатуы. Айрықша жағдайлардың генерикалық

болуы қорғаудан алынып тасталған санатқа жататын өтінімнің қорғаудан алынып

тасталатынын білдіреді. Өнертабыс «техникалық» болса да (мысалы, компью-

терде орындалғаны үшін) осы жағдай қолданылады. Апелляция соты Symbian

199

ісінде айтқандай, компьютерлік бағдарламаның патенттік қорғаудан алынып тас-

талуы дәл сондай өзге материалдардың жүзеге асырылуында компьютер қолда-

нылғаны үшін ғана патентке қабілетті деп саналуына жол бермейді. Осылайша

бизнес әдісі, математикалық әдіс немесе дәстүрлі компьютерде немесе желіде

іске асатын ақпарат таныстырылымы бәрібір де қорғаудан алынып тасталады.

192

Cappellini and Bloomberg’s Application [2007] EWHC 476, [18]. Oneida Nation’s Application [2007]

EWHC 954 (Pat), [9].

193

Cappellini and Bloomberg’s Application [2007] EWHC 476, [8].

194

Ibid.

195

[2006] RPC 293, [11].

196

T 935/97 [1999] EPOR 301.

197

Shopalotto ісінің Aerotel шешімінен кейінгі жағдайын көру үшін мынаны қараңыз: Christopher

Curtis’ Application, O/260/17 (1 June 2017), [8] – [9].

198

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [35] (бизнес әдісінің патенттік

қорғаудан алынып тасталуы жалпылама болып саналады).

199

Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066.

118

ПАТЕНТ

Кейінірек байқайтынымыздай, менталды әрекет компьютерде орындалатын

жағдайларға бұл логика қолданылмайды. Талап-арыздағы есептеудің менталды

орындалмайтыны себепті ол «айрықша жағдайдың бұл түріне ешқашан түспей-

ді».

200

Нәтижесінде өнертабыстың әсері алынып тасталған санаттардың бірімен

шектелсе, өнертабыстың жылдамырақ әрі тиімдірек компьютерге алып келуі ма-

ңызды емес. Демек, ақпаратты компьютер арқылы таныстырудың жақсартылған

тәсілі де, компьютерленген бухгалтерлік есептің тиімдірек жүйесі де патенттел-

мейді. Айрықша жағдайлардың генерикалық сипатын Merrill Lynch Application

201

ісінен көруге болады. Ол істе Апелляция сотының қарауына «Компьютерлік бағ-

дарламаны пайдалана отырып жұмыс істейтін автоматты акция сату жүйесі 1(2)

(с) бөлімнің аясына жата ма?» деген сұрақ берілді. Өнертабыстың техникалық

екені айқын болса да, сот өнертабыстың қосқан үлесі 1(2)(с) бөлімге сәйкес қор-

ғаудан алынып тасталған қызмет саласына ғана жататынын және сол себепті

оның патенттелмейтінін анықтады.

202

(b) Техникалық әсер маңызды болмаған жағдай. Техникалық әсер өтінім-

ді айрықша жағдайдан аман алып қалуға жеткіліксіз болатын келесі жағдай –

техникалық әсердің «бұрыс» болуы немесе соттарда айтылатындай әсердің

«релевант» болмауы. Релевант және иррелевант техникалық үлесті ажырату қа-

жеттілігі келесідей тұжырымнан туды: компьютерге қатысы бар өнертабыстар

табиғатынан техникалық болғандықтан, техникалық сипаттың болуы өнерта-

быстың алынып тасталған санаттарға жату-жатпауын анықтаудың қысқа жолы

ретінде пайдаланылса, компьютерге қатысты өнертабыстың бәрі талапты қана-

ғаттандырмақ.

203

1(2)-бөлімді мағынасыз етпес үшін (Апелляция сотының пікірі бойынша,

Еуропалық патент ведомствосында болған жағдай – соның мысалы

204

), брита-

ниялық соттар осы саладағы құқыққа қатты әсер еткен мәселемен айналысуға

мәжбүр болды. Яғни олар компьютерге қатысты өнертабыстардың анық техно-

логиялық болуы мен компьютерлік бағдарламалардың патенттік қорғау аясына

жатпауынан туатын қайшылықты шешуге тиіс болды.

205

Осы мәселеге тап бол-

ған судья Памфрей техникалық әсердің бәрі бірдей тиісті еместігін айтты. Оның

айтуынша, мәселен, компьютерлік бағдарламалар қарауға алынғанда «техника-

лық әсер жарамды болуы үшін бағдарламаны компьютерге жай ғана жүктеуден

200

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [43]. Сондай-ақ қараңыз:

Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066, [27].

201

[1989] RPC 561 (CA).

202

Ibid., 569.

203

«Компьютерлік бағдарлама мен техникалық құрылғының өзара тәуелділігі техникалық

мазмұнды жоққа шығаруды қиындатады»: Mellulis J., Symbian v. Comptroller-General of Patents

айтылғандай [2008] EWCA Civ1066, [31]. Техникалық әсер сынағы «анау айтқандай пайдалы

болмады», себебі компьютерде аппараттық және бағдарламалық жасақтаманың өзара әрекеттесуі

онсыз да техникалық болды: HTC v. Apple [2013] EWCA Civ 451, [147].

204

Fujitsu/File search method (T 1351/04 (18 April 2007)) ісінде берілген әдіс компьютерді

пайдалануды талап ететіндіктен техникалық сипатқа ие, сол үшін ол 52-бапқа сәйкес өнертабыс

саналады. Symbian ісінде Апелляция соты егер бұл көзқарас «кеңестің көзқарасы» болса, айрықша

жағдай бүкіл мәнін жоғалтуы мүмкін деп мәлімдеді: Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008]

EWCA Civ 1066, [46].

205

Компьютерлік бағдарламадан тұратын өнертабыстың техникалық әсері бар екенін немесе

техникалық үлес қосатынын анықтаудың қиын болу себептерінің бірі «компьютерлердің техникалық

сипатқа ие болуында»: Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508 [35].

119

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

артық және жоғары болуға тиіс».

206

Судья Флойд былай деді: Қарапайым тілмен

айтқанда, компьютерді бағдарламалау – техникалық операция; сол бағдарла-

малаудың салдары техникалық әсерге қол жеткізу саналады. Барлық қиындық

осыдан туындайды. Сол себепті алып тастауды қолдану барысында [шешім қа-

былдаушы] релевант техникалық әсерді иррелевант техникалық әсерден ажы-

ратуға тырысады.

207

Релевант техникалық әсер ретінде ненің меңзелетінін кейінірек арнайы өті-

німдерге тоқталғанда қарастырамыз.

208

6.2. ЕУРОПАЛЫҚ ПАТЕНТ ВЕДОМСТВОСЫНДАҒЫ «КЕЗ КЕЛГЕН

АППАРАТТЫҚ ЖАБДЫҚ» ТӘСІЛІ

Қазіргі уақытта Еуропалық патент ведомствосында қолданылатын және

өнертабыстың 1(2)-бөлім/52(2)-бап аясына жату-жатпауын анықтауда пай-

даланылатын екінші тәсіл аздап кемсітіліп «кез келген аппараттық жабдық»

деп аталады. Бұл тәсілді Апелляция техникалық кеңесі Pension Benefits Systems

Partnership

209

ісінде [алғаш] пайдаланып, кейіннен Hitachi ісінде кеңейте түсті.

210

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілінде (оның кеңейтілген қалпында) өнер-

табыс компьютер секілді техникалық құралдан тұрса немесе сол арқылы іске

асырылса, 52(2)-баптағы алынып тасталған санаттардың ешқайсысына жатпай-

ды. Техникалық құралдар бейтехникалық қызметке қатысты пайдаланылса да

жағдай осылай. Шын мәнінде, «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі барысын-

да арнайы юрисдикция соты өнертабыстың өзін қарастырмай – мейлі ол әдіс

болсын, мейлі аппарат болсын – оның технология түрі ретінде жіктелуге жату-

жатпауын (оның жаңашыл немесе өнертапқыштық сипаты бар екеніне қарамас-

тан) анықтайды; бұл жердегі ең маңыздысы – өнертабыстың технологияның (не-

месе аппараттық жабдықтың) белгілі бір түрін пайдалануы немесе содан тұруы.

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілі қарастырылған алғашқы маңызды

шешім 2001 жылы жарияланған Pension Benefits шешімі болды. Pension Benefits

ісінде қаралған патент зейнетақы төлеу тәртібін (төленетін соманы есептеу және

болашақ активтерді анықтау сияқты) анықтауға қатысты сан түрлі міндетті атқа-

ратын компьютерлік өнертабысты қамтыды. Патент құрамында зейнетақы төлеу

жүйесін басқаруға арналған әдіс пен құрылғының қос формуласы болды. Әдіс

өнертабыс формуласы (кемі бірмерзімді төлемді алуға қажетті тіркелген жұмыс

беруші аккаунтын жүргізу арқылы зейнетақы төлеу бағдарламасын бақылау әді-

сі) дерек жинау, барлық қызметкердің орта жасын анықтау, деректерді ұсыну

206

Shopolotto.com’s Application [2006] RPC 293, [9]. Сондай-ақ қараңыз: Cappellini and Bloomberg’s

Application [2007] EWHC 476, [5]; Oneida Indian Nation’s Application [2007] EWHC 954, [12] («Ойын

автоматтары жүйесі және олар істейтін барлық нәрсе (мысалы, жүйе жұмысын бақылау және

басқару) талап етілетін мағынада техникалық болғандықтан, сәйкес келмейді»).

207

Protecting Kids the World Over’s Patent Application [2011] EWHC 2720, [14]. Halliburton ісінде

патшайым кеңесшісі, судья Бирсс: «[Компьютер] орындайтын міндет патенттік қорғаудан алынып

тасталмайды, бірақ ешқандай техникалық үлесі жоқ болатын жағдайлар баршылық екені күмән

тудырмайды», – деді: Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [38].

208

7.2.1-бөлімді қараңыз.

209

Pension Benet Systems Partnership, T 931/95 [2001] OJ EPO 441.

210

Hitachi/Auction method, T 258/03 [2004] OJ EPO 575.

120

ПАТЕНТ

және өзге де қадамдар сериясынан тұрды. Құрылғы формуласы зейнетақы тө-

лемдер жүйесін басқару үшін қолданылуы қажет ақпаратты қабылдау мен өң-

деуді көздейтін деректерді өңдеу құралдарына арналған.

Pension Benefits ісіндегі әдіс формуласына қатысты Апелляция техникалық ке-

ңесі қабылдаған тәсіл Еуропалық патент ведомствосында бұрын қабылданған

тәсілге және қазіргі уақытта Біріккен Корольдікте қолданылатын тәсілге өте ұқ-

сас. Кеңес іс қарауды «Әдіс формуласы бизнес жасау әдісін репрезентациялай

ма?» деген сұрақтан бастады. Одан кейін кеңес өнертабысты сипаттауға көшіп,

әдіс формуласы қасиеттерінің барлығы толықтай «әкімшілік, актуарлық және/

немесе қаржылық сипаттағы ақпаратты өндіру мен өңдеу қадамдарына жатты;

ондай ақпаратты өндіру мен өңдеу бизнес және экономика әдістерінің әдеттегі

қадамдары саналады» деді.

211

Осы негізде кеңес әдіс формуласы жай ғана биз-

нес жүргізу әдісі болып, 52(2)(с) баптың аясында патенттік қорғаудан алынып

тасталады деген қорытындыға келді.

212

Өнертабыстың компьютерде іске асы-

рылуы формуладағы өнертабыс объектісін 52(1)-бап аясындағы өнертабысқа

айналдырмайды

213

(көріп отырғанымыздай, Pension Benefits ісінің бұл аспектісі

Hitachi ісінде түрленді).

Кеңестің ұйғарымымен әдіс формуласы 52(2)-бап аясындағы айрықша жағ-

дайға жатса, құрылғы формуласының жағдайы өзгеше анықталды. Қараудағы

құрылғы формуласы тиісті бағдарламаланған компьютерден немесе компью-

терлер жүйесінен тұратын құрылғыға арналған. Құрылғы формулаларының па-

тент қабілетін қарастырарда кеңес бірқатар жалпы ескерту айтты. Кеңес Еуро-

палық патент конвенциясына сәйкес патент қабілетіне қойылатын төрт негізгі

талап (өнертабыстың болуы, өнертабыстың индустриялық қолданыс талапта-

рын қанағаттандыруы, жаңашылдық және өнертапқыштық сипаттың болуы)

214

бар екенін атап өтуден бастады. Кеңес сондай-ақ 52(2)-бап аясындағы өнер-

табыстың болу-болмауын анықтайтын негізгі критерий өнімнің өнеркәсіптік

қолдану объектісі болуы, жаңа болуы және өнертапқыштық деңгейді қамтуы

туралы сұрақтардан бөлек және ерекше деді.

215

Комиссия «осы негізгі талаптар-

ға қоса», Еуропалық патент конвенциясында және Жүзеге асыру регламентте-

рінде өнертабыстың техникалық сипаты болуға тиіс деген қосымша талап бар

екенін айтты.

216

Кеңес сондай-ақ өнертабыстың 52(2)-бапқа сәйкес келу-келмеуін анықтау-

да өнертабыстың қалай сипатталуы керек екенін қарастырды. Атап айтқанда,

ол Еуропалық патент ведомствосының Сараптама нұсқаулығында (сол кездегі)

ұсынылған (негізінен, Біріккен Корольдікте қолданылатын тәсілге сәйкес келетін)

«үлес» тәсілін қарастырды. Сөйтіп, өнертабыстың 52-бапқа сәйкес келу-келмеуін

қалай анықтаймыз деген сұраққа кеңес былай жауап берді:

211

Pension Benet Systems Partnership, T 931/95 [2001] OJ EPO 441.

212

Ibid.

213

Ibid.

214

EРО Guidelines, C-IV, [1.1] (нұсқаулық 2001 жылғы 31 тамызда Еуропалық патент конвенциясының

компьютерлік өнертабыстар жөніндегі прецеденттік құқығына сәйкес болатындай етіп өзгертілді).

Ал қазір мынаны қараңыз: ЕРО Guidelines, G-II, [3.6].

215

EРО Guidelines, C-IV, 1.2.

216

Pension Benet Systems Partnership, T 931/95 [2001] OJ EPO 441, 454, following ЕРО Guidelines,

C-IV, 1.2 (now GI, [1 (i), [2 (ii)]).

121

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

... Өнертабыс объектісінің мәлімделген, белгілі бір салаға қосатын, тұтас қа-

растырылғандағы шынайы үлесін анықтау үшін формуланың құрылымы мен тү-

рін елеусіз қалдырып, оның құрамына көңіл бөл! Егер бұл үлес техникалық сипат-

та болмаса, онда бұл 52(1)-бап аясындағы өнертабыстың жоқ екенін білдіреді.

217

Кеңес үлеске негізделген тәсілдің бірқатар проблемасы бар екенін айтты.

218

Олардың ең алғашқысы әрі жиі кездесетіні мынау еді:

Еуропалық патент конвенциясында өнертабыс конвенцияның 52(1)-бабы ая-

сындағы өнертабысқа жататын-жатпайтынын саралау мақсатында оның «жаңа

ерекшеліктері» мен техниканың белгілі деңгейінде көрініс тапқан ерекшеліктерін

ажыратуға негіз жоқ.

219

Үлес тәсілі де сынға ұшырады. Өйткені ол 52(1)-бап талаптарын индустрия-

лық қолданыс, жаңашылдық және өнертапқыштық деңгей талаптарынан бөлек

және ерекше ете алмады.

Кеңес сондай-ақ үлес тәсілі «өнертабыс» талабын «жаңашылдық» және

«өнертапқыштық деңгей» талаптарымен шатастырғанын айтты.

220

Сонымен қа-

тар кеңестің пайымдауынша, үлес тәсілі өнертапқыштық деңгейге қатысты мә-

селелерді «Өнертабыс 52(1)-бапқа сай ма?» деген сұраққа шалыс қолданды.

221

Нәтижесінде Апелляция техникалық кеңесі үлестерге негізделген тәсілді қабыл-

дамай: «Еуропалық патент конвенциясында үлес тәсілі деп аталған бұл тәсілді

қолданудың негізі жоқ», – деді.

222

Кеңес өнертабыстың қосар үлесін қарастырып, оның техникалық екенін

анықтаудан гөрі, өнертабыстың сипатына назар аударды. Яғни кеңес өнертабыс-

тың не істейтініне мән берудің орнына оның болмысын немесе өзегін cүзгіден

өткізуге тырысты. Осы фактілердің негізінде кеңес талап етілгені – белгілі бір

салада пайдалануға икемді бағдарламаланған компьютерлік жүйе екенін айтты.

Өнертабыс сипатталған соң «Оның қажетті техникалық сипаты бар ма?» деген

сұраққа жауап беру керек болды. Бұл сұраққа кеңес былай жауап берді:

Белгілі бір салада, мейлі ол бизнес және экономика саласы болсын, пайдала-

нуға икемді бағдарламаланған компьютерлік жүйенің адамзат пайдалану мақ-

сатында жасаған физикалық объекті ретінде нақтылы құрылғы болатын сипаты

бар.

223

217

ЕРО Guidelines, C-IV, 2.2. Қайта қаралған нұсқаулықта өнертабыс үлесіне сілтеме алынып

тасталды.

218

Кеңестің айтуынша, бизнес әдісі мен сол әдісті жүзеге асыру үшін әзірленген құрылғының

айырмашылығы сол, «схемалар, ережелер және әдістер» экономика мен бизнес саласындағы

патенттік қорғауға жатпайтын санаттар да, «физикалық объект» немесе «өнім» ретінде «құрылғы»

санаты 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52(2)-бабында аталмаған (қазіргі 2000

жылғы Еуропалық патент конвенциясының 52(2)-бабы): Pension Benet Systems Partnership, T 931/95

[2001] OJ EPO 441, 452

219

Ibid., 454.

220

Апелляция техникалық кеңесі Германияның федералдық сотының мынадай шешіміне сілтеме

жасады: (BGH) Sprachanalyseeinrichtung (Speech Analysis Apparatus), X ZB 15/98 (11 May 2000) [2002] OJ

EPO 415. Әрі қарай талқылау үшін қараңыз: Dell USA, O/177/02 (24 April 2002), [24].

221

Патенттің 52(1)-бапқа сәйкес келетінін анықтаудағы үлес тәсілі бойынша кеңес былай деді:

«[тәсілдің] өнертапқыштық деңгей талабының сараптамасымен тығыз байланыста болғаны сонша –

Сараптама бөлімі конвенцияның 56-бабы аясында мұнда өнертапқыштық деңгей жоқ деп шешті»:

Pension Benet Systems Partnership, T 931/95 [2001] OJ EPO 441, 455.

222

Ibid., 442.

223

Ibid., 452.

122

ПАТЕНТ

Қандай да бір затта физикалық өзгеріс жасайтын немесе сол өзгерісті туды-

ратын өнертабыстың техникалық сипатқа ие болу ықтималдығы жоғары еке-

нін ескерсек, кеңестің «құрамында физикалық объекті немесе экономикалық

әрекетті жасауға немесе қолдауға икемі бар нақты өнім бар құрылғы Еуропа-

лық патент конвенциясының 52(1)-бабы аясындағы өнертабысқа жатады» деуі

таңғаларлық емес.

224

Әдіс формуласымен салыстырғанда, құрылғы формуласы

бизнес жүргізу әдісі ретінде жіктеле алмайды. Сол себепті оған 52(1)-баптың

шарты қолданылмайды (патенттің өнертапқыштық деңгейді көрсете алмағаны

үшін қабылданбағанын атап өту маңызды). Pension Benefits ісіндегі пайымдау-

дың түйіні мынада: алып тасталған санаттан тұратын әдіс формуласы оны жүзеге

асыруда аппараттық жабдық қолданылса да алынып тасталады. Салыстыру үшін

құрылғының өзіне берілген өтінімге оның нақты болуы себепті 52(2)-бап шарты

қолданылмайды.

Pension Benefits ісіндегі Апелляция техникалық кеңесі жасаған пайымдама

Hitachi ісінде кеңейтілді.

225

Hitachi ісіндегі өнертабыс серверлік компьютерде

орындалатын автоматты аукцион әдісі болды. Басқа сөзбен айтқанда, өнертабыс

голландиялық аукционды жүзеге асыру әдісіне арналған еді. Аталған аукцион-

ның ерекшелігі – сатушы жоғары бағадан бастап, сатып алушы табылғанға дейін

бағаны төмендете береді. Өтінім құрамында, Pension Benefits ісіндегідей, өнім де,

әдіс формуласы да болды. Кеңес алдымен өнертабысқа Еуропалық патент кон-

венциясының 52-бабындағы талаптардың қолданылу-қолданылмауын анық-

тауда үлес тәсілін пайдалану үшін Еуропалық патент конвенциясында негіз жоқ

екенін растады.

226

Сондай-ақ ол Pension Benefits ісіндегі пайымдама формуланың

санатына тәуелсіз болғандықтан, құрылғы формулаларына (әдіс формулалары-

на емес) арналған әсер тәсілінен бас тарту бірізділікке жатпайтынын мәлімдеді.

Осы негізде кеңес былай деді:

Өнертабыс объектісінің Еуропалық патент конвенциясының 52(1)-бабы ая-

сындағы өнертабысқа жату-жатпауын анықтауда... әсер тәсілін қолдану орынсыз

деген ұйғарыммен бірізді болу үшін, әдістің техникалық сипатын анықтауда әдіс

формуласы техникалық аспектілерінің өзектілігін одан әрі нақтылаудың қажеті

жоқ.

227

Pension Benefits ісінде Апелляция кеңесі «кез келген аппараттық жабдық» тә-

сілін тек құрылғы формулаларына ғана қолдануға ниетті (әдіс формуласына әсер

тәсілін қолданбауды қалап) болса, Hitachi ісінде «кез келген аппараттық жабдық»

тәсілін құрылғы және әдіс формулаларына қатар қолданды.

228

Яғни кеңес техни-

калық құралдарды пайдалану әдісі 52(1)-баптың мәні бойынша өнертабыс бо-

лып есептеледі деген қорытындыға келді. Еуропалық патент ведомствосының

229

224

Ibid., 453.

225

Hitachi/Auction method, T 258/03 [2004] OJ EPO 575

226

Ibid., 581–2.

227

Ibid

228

Бұл мағынада біз Hitachi ісін Pension Benets (T 931/95 [2001] OJ EPO 441) ісіндегі тәсілдің

жалғасы ретінде қарастырамыз. Біріккен Корольдік Апелляция сотының осы шешімдердің «өзара

қарама-қайшы» екені туралы пікірін салыстырыңыз: Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [25].

229

Қараңыз: Man/Provision of product-specied data [2007] OJ EPO 421, 427 (қараудағы өнертабыс

формулаларына Pension Benets және Hitachi аясындағы мұқият талдау жасалмады); Pitney Bowes/

Undeliverable mail, T 388/04 [2007] OJ EPO 16.

123

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

кейінгі шешімдерінде қолданылған Hitachi ісінің түйіні – (i) аппараттық жабдық

формуласына 52(2)-бап талаптары қойылмайды және (ii) сол аппараттық жаб-

дықты қолданатын әдіс формуласы да алынып тасталмайды. Бұл компьютер

сияқты техникалық құралдар пайдаланылған кезде алынған өнертабыстың

52(1)-бап аясына жатпайтынын білдіреді. Өнертабыс толықтай бейтехникалық

мақсатқа арналса да, осы жағдай орын алады.

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілінің бірқатар ерекше қасиеті бар. Бірін-

шісі өнертабыстың 52(1)-бапқа сәйкес келетінін анықтаудағы сипатталу жолына

қатысты. Тәсілдің негізгі қасиеті – өнертабыстың қосқан үлесіне назар аударуды

орынсыз деп тауып, арнайы юрисдикция сотының өнертабыс сипатына неме-

се болмысына көңіл бөлуін талап етуінде жатыр. Өнертабыстың қосқан үлесі

тек жаңашылдық пен өнертапқыштық деңгей сараланғанда ғана қарауға алы-

нады. Нәтижесінде «кез келген аппараттық жабдық» әдісінде арнайы юрисдик-

ция соты «Өтінім өнертабысты жария етті ме?» деген сұрақты көтермей, есесіне

қарастырылып отырған өнертабыс объектісін санаттарға бөлуге назар аударды.

Кеңес Hitachi ісінде айтқандай, «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі аясын-

дағы «өнертабыс» ұғымының кең түсіндірмесіне сәйкес, өнертабыс құрамында-

ғы іс-әрекеттердің танымалдығы сонша – олардың техникалық сипаттамалары

көп қаралған болып шығады; мысал ретінде қаламсап пен қағаз арқылы жазу

әрекетін келтіруге болады.

230

Кеңейтілген апелляциялық кеңес сөзімен айтқанда,

компьютерде оқылатын ақпарат тасымалдағыш та, саптыаяқ та техникалық си-

патқа ие.

231

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілінің кеңдігін Microsoft/Clipboard

formats І шешімінен көруге болады.

232

«Әртүрлі формат арасындағы деректер

алмасуды жеңілдетуге» арналған өтінім әдіс формуласынан да, компьютерде

оқылатын ақпарат тасымалдағыштағы бағдарламалық формуладан да тұрды.

Кеңес «әдіс компьютерде іске асырылғаны үшін техникалық саналып, 52-бапта-

ғы тыйымды айналып өтеді» деді.

233

Astron Clinica ісінде судья Китчин: «Microsoft/

Clipboard formats ісінде кеңес тасымалдағыштағы кез келген бағдарлама техни-

калық сипатқа ие, сол себепті ол 52-бап тыйымын айналып өтеді деп ұйғарғанға

ұқсайды», – деді.

234

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілі бұдан былай көптеген

өтінімнің 52-бап талаптарын қанағаттандыра алатынын білдірсе де, бұл өтінім-

дердің міндетті түрде патенттелетінін білдірмейді. Яғни аталған тәсіл Еуропалық

патент ведомствосындағы өнертабыс объектісінің төменгі талабын қанағаттан-

дыруды жеңілдеткенімен, бұл өнертабыстың бәрі міндетті түрде төменгі талап-

тан өте алатынын білдірмейді. Мысалы, Pitney Bowes/Undeliverable Mail ісінде

235

жөнелтушінің пошталық жөнелтім жеткізуге жарамсыз деген пошта қызметінің

жіберген хабарламасына жауап беру әдісінен тұратын өтінім 52(1)-баптың аясы-

на жатады деп ұйғарылды. Мұндағы айқын фактор – өтінімде ешқандай техника-

лық құралдың сипатталмауы. Өнертабыстың анықталмаған техникалық процес-

тің көмегімен іске асырылуы мүмкін екені өтінімді оның 2(2)(с) бап аясындағы

бизнес жүргізу тәсіліне жатуы негізінде алып тастаудан аман сақтап қалу үшін

230

Hitachi/Auction method, T 258/03 [2004] OJ EPO 575, 585.

231

President’s Reference/Patentability of programs for computers, G 3/08 [2011] OJ EPO 10.

232

Microsoft/Clipboard I, T 424/03 [2006] EPOR 414.

233

Ibid., [5.1].

234

Astron Clinica v. Comptroller General of Patents [2008] EWHC 85, [39].

235

T 388/04 [2007] OJ EPO 16.

124

ПАТЕНТ

жеткіліксіз.

236

Өнертабыстың әлі де жаңа, айқын емес және индустриялық қол-

дануға жарамды болуы қажет екені де «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі

патенттелетін өнертабыстардың міндетті түрде көбеюіне әкелмейтінін білдіреді.

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілі салдарының бірі оның Еуропалық па-

тент ведомствосы назарын өнертабыстың 52(1)-бапқа сай болу мәселесін қа-

растырудан өнертапқыштық деңгейдің бар-жоғын (сондай-ақ жаңа болуы мен

өнеркәсіптік қолданылуын) анықтайтын тергеу бағытына ауыстыруы болды.

237

Бұл Еуропалық патент ведомствосының қайта қаралған нұсқаулығында анық

жазылған: онда компьютерге қатысты өнертабыстарды саралауда «саралаушы-

ның техникалық сипат сұрағын қараусыз қалдырып, тікелей жаңашылдық пен

өнертапқыштық деңгей сұрақтарына көшкені орындырақ» деп көрсетілген.

238

Өнертапқыштық деңгей бағытына ойысу нұсқаулықта былай негізделген:

Өнертапқыштық деңгейдің болуын бағалау кезінде сарапшы объективті тех-

никалық проблеманы анықтауы керек. Ол проблеманы шешу өнертабыстың тех-

ника деңгейіне қосатын техникалық үлесін құрайды. Мұндай техникалық ақпа-

раттың болуы талап етілген объектінің техникалық сипаты бар екенін және осы

себепті өнертабыстың 52(1)-бап аясына жататынын білдіреді.

239

Патент ведомствосының кейінгі шешімдерінде де ойысу байқалады: бұл ше-

шімдер патенттік қорғаудан алып тастаудан гөрі, өнертапқыштық деңгейге көбі-

рек көңіл бөлді.

240

6.3. ӘРТҮРЛІ ТӘСІЛДІ САЛЫСТЫРУ

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілі мен «техникалық әсер» тәсілі «Па-

тенттелетін объектіні қалай анықтау керек?» деген сұраққа жауап беруде бір-

біріне мүлдем ұқсамайтын амалдарға сүйенеді.

241

Біріккен Корольдікте қа-

былданған тәсіл мен Еуропалық патент ведомствосында қабылданған тәсіл

арасындағы негізгі айырмашылық «өнертабысты» түсіндіру әдісінде жатыр.

Негізінде, «кез келген аппараттық жабдық» тәсілінің Біріккен Корольдіктегі

тәсілден екі ерекшелігі бар. Оның біріншісі өнертабысты сипаттауға қатыс-

ты: британиялық соттар өнертабыстың үлесін қарастырса, Еуропалық патент

ведомствосы өнертабыстың сипатына назар аударды. Апелляция техникалық

236

Ibid., 23.

237

«Pension Benets ісінен шығатын қорытынды... техникалық үлестің болмауы патенттік қорғаудан

алып тастаудан гөрі, өнертапқыштық деңгейге қатысты болуы мүмкін»: Dell USA, O/177/02 (24 April

2002), [27].

238

EPO Guidelines, C-IV, 2.3 (қайта қаралған нұсқаулықта өзгертілген).

239

Ibid.

240

Comvik/Two identities, T 641/00 [2003] OJ EPO 352; International Computers/Information modelling,

T 49/99 (5 March 2002). Кеңейтілген апелляциялық кеңес айтқандай, кез келген аппараттық жабық

тәсілін қабылдау «52(2)-баптағы өнертабыс объектілерінің тізімі. . . [патент қабілетіне] әсер етпейді»

дегенді білдірмейді; бұл факторлар өнертапқыштық деңгейді қарастырғанда ескеріледі. Бірақ ол

үшін «өнертапқыштық деңгейдің бар-жоғын бағалауда есепке алынатын егжей-тегжейлі жүйе

болуға тиіс»: President’s Reference/Patentability of programs for computers, G 3/08 [2011] OJ EPO 10,

[10.13.1].

241

Кеңес (TBA) мүшесі көзқарасы тұрғысынан айырмашылықтарды саралау үшін мынаны қараңыз:

W.Chandler, «Patentability of computer-implemented inventions» [2015] OJ EPO 73 (Supplementary

Publication).

125

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

кеңесі айтқандай, «өнертабыстың техникалық сипаты өнертабыстың техника

деңгейіне қосқан нақты үлесіне тәуелсіз ажырамас атрибут саналады».

242

Тәсіл-

дердің екінші айырмашылығы техникалық сипаттың қалай анықталатынында.

Техникалық сипат Еуропалық патент ведомствосында (і) объектінің физикалық

қасиеттері, (ІІ) қызметтік сипаты немесе (ІІІ) техникалық құралдарды пайдала-

на отырып, бейтехникалық қызметтерге қатысты болуы

243

секілді кемінде үш

жолмен анықталады. Біріккен Корольдік соттары алғашқы екі тәсілді қабылдап,

үшіншісінен бас тартты.

Еуропалық патент ведомствосы «кез келген аппараттық жабдық» тәсілін қа-

былдау нәтижесінде «тиісті өнертабыс объектісі жоқ» деген негізде қабылдан-

байтын өнертабыстар саны азайды. Өтінімді саралауда әртүрлі тәсілді пайдалану

әсерінің мысалы ретінде Кеңейтілген апелляциялық кеңес суреті бар саптыаяққа

(компанияның логотипі) қатысты патенттік өтінімнің тағдырын атап өтті.

244

Өті-

німнің әсері ақпарат, бренд танымалдығы және эстетикалық ләззат болды. «Тех-

никалық әсер» (немесе үлес) тәсілі аясында «саптыаяқтар бұрыннан мәлім сана-

лады, сондықтан қарастырылып отырған «техникалық үлес» патенттік қорғаудан

алынып тасталған салаға жатады».

245

Сол себепті өтінім алынып тасталады. Ал

«кез келген аппараттық жабдық» тәсілінде мәлімделген өнертабыс объектісі

техниканың белгілі деңгейінен бөлек қарастырылады. Осы тәсілді қолдансақ,

саптыаяқ өтінімі Еуропалық патент ведомствосының 52(2)-бабындағы айрықша

жағдайға жатпайды. Өйткені «саптыаяқта белгілі бір суреттің бар екенін білді-

ретін өнертабыс формуласындағы ерекшелік иррелевант».

246

Алайда бұл талап

Біріккен Корольдікте қабылданбаушы еді.

Біріккен Корольдіктегі бастапқы реакциялар әртүрлі болғанымен,

247

Aerotel

ісінде Апелляция соты «кез келген аппараттық жабдық» тәсілін ашық түрде жоқ-

қа шығарып, оны «бұрыс» және «интеллектуалдық тұрғыда әділетсіз» деп сипат-

242

Quest International/Odour selection, T 619/02 [2007] OJ EPO 63, 84.

243

Hitachi/Auction method, T 258/03 [2004] OJ EPO 575.

244

President’s Reference/Patentability of programs for computers, G 3/08 [2011] OJ EPO 10, [10.6].

Pension Benets шешімі әкелген өзгерістің сипатын және оның патенттің қалай сараланатынына әсерін

Патенттік ведомствоның James Shanley шешімінен көруге болады. Ол істе үлес тәсілі мен Pension

Benets тәсілі бір фактілерге қолданылды: James Shanley, O/422/02 (16 October 2002). Қараудағы

өнертабыс жиналмалы ғимарат қалқаларына (жалпақ және иілген панельдер) арналған еді. Үлес

тәсіліне сүйенген Сот приставының айтуынша, өнертабыстың қосар үлесі толықтай эстетикалық

болды, өйткені ол «сыртқы бейнені өзгертуге» бағытталды. Өнертабыс техникалық мәселені

шешпегендіктен және патенттік қорғаудан алынып тасталмаған салаға өз үлесін қоспағандықтан,

өтінім 1(2)(b)-бабына сәйкес алынып тасталды. Сот приставы содан кейін өнертабыстың Pension

Benets тәсілі аясында қалай қараларына зер салды. Кеңестің шешімін зерделеген соң, Сот приставы

былай деді: «мәлімделгені ғимарат қалқалары және олар тұтас алғанда техникалық үлестің бар-

жоқтығына қарамастан техникалық сипатқа ие... Мәлімделгені ... 1(2)-бап аясындағы өнертабысқа

жатады дер едім»: ibid., [22]. Сот приставы Біріккен Корольдік шешімдерімен шектелуге мәжбүр

болғандықтан, Pension Benets тәсілі негізге алынбады. Бұл жерде өтінімнің өнертапқыштық деңгей

талаптарын қанағаттандыра ма деген мәселе қызықты болып тұр.

245

President’s Reference/Patentability of programs for computers, G 3/08 [2011] OJ EPO 10.

246

Ibid.

247

Патент ведомствосының бір шешімінде Pension Benets тәсілі «мінез-құлық модификациясы»

өтінімінің 1(2)-бап аясына жату-жатпауын анықтауда қолданылды: John Edward Rose, O/075/01

(14 February 2001) (Pension Benets ісіндегідей, өтінім ақыр соңында өнертапқыштық деңгейі

болмағаны үшін қорғаудан алынып тасталды).

126

ПАТЕНТ

тады.

248

Тәсілдің жоққа шығарылуын Апелляция соты Symbian ісінде қуаттады.

Бұл бұдан былай «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі Біріккен Корольдікте

қолданылмайтынын білдірді.

249

Біріккен Корольдіктің бұл тәсілді қолданбауына

бірнеше себеп бар. Олардың негізгісі – Еуропалық патент ведомствосындағы

патент қабілетін анықтайтын бұл тәсілдің Біріккен Корольдікте қолданылмайтын

өнертапқыштық деңгей тәсілімен қатар қолданылуы.

250

Лорд-судья Джейкоб Еу-

ропалық патент ведомствосының Pension Benefits пен сол секілді өзге шешімдері

алынып тасталған объектілер санаттарының барлығы қандай да бір абстрактілі

немесе бейматериалды нәрсемен шектелген дейтін қате пайымға негізделге-

нін айтты.

251

Pension Benefits ісіне қатысты бұрынғы сыни көзқарастардың мәні

де осында еді. Аталған іс Британия Апелляция сотының «жүйеге (аппараттық

жабдық немесе құрылғы) бағытталған өтінімдер 1977 жылғы Патент заңының

1(2)-бөлімі шарттарын айналып өте алмайды» деп ұйғарған бірқатар шешіміне

қарама-қайшы жүрді.

252

Кеңес шешімі «патент қабілеті мәселесі сөздердің нақты

формасына қарап емес, мәні бойынша шешілуі керек» деген британиялық көз-

қарасқа қайшы болғаны үшін де сыналды.

253

Осы уақытқа дейін екі юрисдикцияда қабылданған екі түрлі тәсілдің әр

алуан нәтижеге әкелгені айқын емес-тін. Біріккен Корольдіктегі 1(2)-бөлім ая-

сындағы үлес тәсілі арқылы алынып тасталған көптеген өтінім Еуропалық па-

тент ведомствосындағы «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі аясында өнер-

тапқыштық деңгейі жоқ болғаны үшін алынып тасталғанын ескерсек, аталған

екі тәсілдің түрлі нәтижеге әкелуі екіталай.

254

Бұл лорд-судья Китчиннің «қандай

жол таңдалса да, бірдей нәтижеге әкелуі керек» деген пікірінде көрініс тапқан.

255

248

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [27] – [29]. Бұл тұрғыда лорд-судья Джейкоб

дәлелдері сенімді емес. Атап айтқанда, жаңа музыкалық туынды жүктелген iPod қосымшасының

айқын болмауын елестету қиын. Еуропалық патент ведомствосының шешімдеріне бағытталған

сын-пікірлердің басым бөлігі олардың патенттік қорғаудан алынып тасталған өнертабыс

объектісін қарастырмай, оның орнына өнертапқыштық деңгейді қолданудың мән-жайына зер

салуы туралы еді.

249

Symbian v. Comptroller-General of Patent [2008] EWCA Civ1066, [48] – [51].

250

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [79 (iii)].

251

Aerotel v. Telco Holdings [2007] RPC 117, [30]. Лорд-судья Джейкоб: «артында түрлі саясат жатқан

санаттардың салыстыруға келмейтінін аңғарып үлгердік» деді. Оларды байланыстыратын қандай да

бір ортақ фактор (әсіресе абстрактілік) бар деп айтуға ешқандай негіз жоқ. Travaux prepartoires мұны

растайды.

252

Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561 (CA) (осы заттан тұратын бұйыммен бүркемелеу

арқылы патенттеуге болмайды); Fujitsu’s Application [1997] RPC 608 (CA) («мәлімделген жалғыз

өнертабыс компьютерлік бағдарламаға қатысты болса, өнертабыстың әдіс, әзірлеу жолы немесе

аппарат ретінде мәлімделуі иррелевант болды»). Салыстырыңыз: «Нақты бір салада (ол бизнес не

экономика саласы болуы да мүмкін) пайдалану үшін тиісті түрде бағдарламаланған компьютерлік

жүйе физикалық объект немесе өнім мағынасында нақты құрылғы сипатына ие болып, 52(1)-баптың

аясындағы өнертабыстардың бірі саналады»: Еуропалық патент ведомствосының нұсқаулығы, C-IV,

2.3 (қазіргі уақытта өзгертілген).

253

Бұл (сол кездегі) Патент ведомствосының бірқатар жағдайларда Біріккен Корольдік соттарында

негізделген үлес тәсіліне сүйенуге мәжбүр екендігін, сол үшін Pension Benets ісінде қорғалған тәсілге

жүгіне алмайтынын түсінуіне алып келді. Қараңыз: Hutchins’ Application [2002] RPC 264, 270; Pintos

Global Application, O/171/01 (6 April 2001), [20] – [29].

254

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [79 (ii)]; Cappellini and

Bloomberg’s Application [2007] EWHC 476, [9].

255

HTC v. Apple [2013] EWCA Civ451, [41]; Cappellini and Bloomberg’s Application [2007] EWHC 47

(Pension Benets дұрыс нәтиже әкелді, бірақ қате тәсілге сүйенді).

127

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Осыған қарамастан, екі юрисдикция арасында тым үлкен айырмашылық болма-

ғаны абзал, себебі «кез келген құрылғы» тәсілі Еуропалық патент ведомствосын-

дағы патент құқығының басқа салаларына ықпал етуі мүмкін. Кеңейтілген

апелляциялық кеңес Еуропалық патент ведомствосының қазіргі тәжірибесін бе-

кіткенін ескерсек, аталмыш ведомствоның болашақта өз тәсілін өзгертуі екіта-

лай. Шешу жолдарының бірі – заңнамалық реформа. Кеңейтілген апелляциялық

кеңес айтқандай, «құқық жүйесіне негізделген заң жобалары өз шегіне жеткен-

де, заң шығарушылар араласуы қажет».

256

Алайда компьютерлік өнертабыстарға

қатысты заңнамалық өзгерістерге тосқауыл болған алдыңғы проблемаларды ес-

керсек, реформаның болуы екіталай. Мәселені шешудің өзге жолы – Британия

соттарының «кез келген құрылғы» тәсілін қабылдауы. Британия соттарының Еу-

ропалық патент ведомствосы Апелляциялық кеңесінің орныққан көзқарасы (ол

көзқарас «анық қанағаттанғысыз» емес-тін) бар патент құқығындағы айрықша

мәселелерде өзінің бұрынғы юрисдикциясынан кері шегінуге ерікті (бірақ мін-

детті емес

257

) екенін ескерсек, Біріккен Корольдіктің үлес әсерінен бас тартып,

«кез келген аппараттық жабдық» тәсілін қабылдағанын көру қызық болар еді.

Біріккен Корольдік үлес тәсілін қолдайтын шешімдер топтамасын қабылдағанын

ойға алсақ, аталған жағдайдың болуы екіталай. Дегенмен ол жағдай жүзеге асса,

Британияның патент құқығында түбегейлі өзгеріс болмақ.

7. АЙРЫҚША ҚОЛДАНЫСТАР

Өнертабыстың 1(2)-бөлім/52(2)-бап аясына жататын-жатпайтынын анықтау-

дың жалпы тәсілдерін қарастырған соң, біз енді құқықтың бірқатар айрықша

өнертабыс түріне қалай қолданылатынына көңіл бөлмекпіз. Олар: (і) таби-

ғатта жүзеге асатын субстанциялар мен жаңалықтар; (іі) компьютерлік бағ-

дарламалар және компьютерлік өнертабыстар; (ііі) бизнесті жүргізу әдістері;

(iv) ақпарат таныстырылымы және (v) ақыл-ой әрекетін орындау әдістері. Осы

айрықша қолданыстарды қарастырған соң, ықтимал реформаларға (әсіресе

компьютерлік бағдарламалар мен компьютерлік өнертабыстарға қатысты)

ойысамыз.

Өнертабыс объектісінің осы айрықша формалары туралы ойланғанда, Бі-

ріккен Корольдік пен Еуропалық патент ведомствосында қолданылатын тәсіл-

дердің әртүрлі екенін қаперде ұстау қажет. Еуропалық патент ведомствосының

Pension Benefits ісіне дейінгі прецеденттік құқығы Біріккен Корольдікте әлі де

маңызды болғанымен, аталмыш ведомстводағы бұрынғы маңызын «кез келген

құрылғы» тәсілі әкелген либерализациядан кейін жоғалтуы мүмкін. Түрлі тәсілді

қолдану осы уақытқа дейін жаңалық ашулар мен табиғи субстанциялар санатта-

рына ықпал ете алмады. Десе де олар өнертабыс объектілерінің өзге формала-

ры қалай қарастырылатынында маңызды рөл ойнады.

256

President’s Reference/Patentability of programs for computers, Ү 3/08 [2011] OJ EPO 10.

257

Actavis UK v. Merck&Co. [2008] EWCA Civ444, [48]; Human Genome Sciences v. Eli Lilly 2011] UKSC

51, [3].

128

ПАТЕНТ

7.1. ЖАҢАЛЫҚ АШУЛАР МЕН ТАБИҒИ СУБСТАНЦИЯЛАР

Cоңғы онжылдықтардағы гендік инженерия жетістіктері ғалымдардың сан

түрлі табиғи субстанцияны құрамдас бөліктерге бөліп, қайта жасауына жол

ашты. Мұндай зерттеуге көлемді инвестиция тартылатынын ескерсек, зерттеу

нәтижелерін патенттеуге талпыныс жасалатыны таңғаларлық емес. Мұндай био-

логиялық зерттеудің патент қабілеті «Алынатын өнім немесе процесс жаңалық

ашу ма, әлде өнертабыс па?» деген сұраққа жауап беру арқылы анықталады. Сұ-

рақтың бұлай қойылу себебі ашылған жаңалықтардың патенттелетін өнертабыс

объектілері қатарынан алынып тасталуы еді.

258

Алайда, тұтас қарағанда, жаңалық

ашудан тұратын өтінім техникалық өзгеріс туғызатын болса, патенттелуі мүмкін.

Мұның мәні мынада: адам танымал материалдың немесе заттың жаңа қасиетін

тапса, онда ол патенттелмейтін жаңалық саналады да, ол адам дәл сол қасиеттің

практикалық қолданысын көрсете алса, өнертабыс патенттелуі мүмкін. Мысалы,

танымал материалдың механикалық шокқа төзімділігін көрсететін жаңалық па-

тенттелмейді де, сол материалдан жасалған теміржол шпалы патентке қабілетті

болуы ықтимал.

259

Биологиялық өнімдер мен процестердің патент қабілеті туралы ойланғанда,

патент құқығының табиғи субстанция (патенттелмейтін жаңалық ашулар) мен

адамның оларды табиғи ортадан бөліп алудағы қарекетінің нәтижесі саналатын

өнімдер мен процестерді (патенттелетін өнертабыстар) бөлек қарастыратынын

есте ұстау маңызды.

260

Басқаша айтқанда, табиғатта өздігінен болатын (тек қа-

зып алынатын немесе жаңалық болып ашылатын) заттар мен (алынатын өнімді

өнертабыс деп табу үшін адам интервенциясын қажет ететін) жасанды заттар

бөлек қаралады.

261

Осыдан «Патенттелмейтін «табиғи» нәрсе мен патенттелетін «жасанды» нәр-

сенің айырмашылығы неде?» деген сұрақ туады. Нақтырақ айтқанда, жаңалық

ашу актісі де, өнертабыс актісі де біршама уақытты, қарекетті, дағдыны және ең-

бекті талап ететінін ескерсек, қызметті (патенттелмейтін табиғи жаңалық ашудан

бөлек қаралатын) жасанды өнертабыс деп табуға қарекеттің қандай түрі қажет

деген сұрақ қою керек. Осы сұрақтарға жауап бере отырып, ашылған жаңа-

лық пен өнертабыс арасындағы айырмашылықтың біз ойлағаннан әлдеқайда

бұлыңғыр әрі күрделі екенін аңғаруға болады. Биологиялық өнертабыстардың

патент қабілеті дәрежесі туралы ойланудың ең жақсы амалы – берілуі мүмкін

патенттердің алуан түрін қарастыру.

262

258

PA 1977, s. 1(2)(a); EPC 2000, Art. 52(2)(a). Жаңалық ашуларды қорғау талпыныстары туралы

қараңыз: F.Neumeyer, «Legal Protection of Scientic Discoveries» [1975], Industrial Property 348; K.Beier,

«Scientic Research, Patent Protection and Innovation (1975) 6 IIC 367; E. Kitch, «The Nature and Function

of the Patent System» (1977) 20 JL&Econ 265, 288. Құрама Штаттардағы ағымдық жағдайды қараңыз:

Mayo v. Prometheus, 132 S. Ct. 3218 (2012).

259

EPO Guidelines, G-II, [3.1]. «Кез келген аппараттық жабдық» тәсілінің табиғатта түзілетін

заттардың патент қабілетіне әсер ету-етпеуі түсініксіз.

260

Қараңыз: R.Whaite and N.Jones, «Biotechnological Patents in Europe: The Draft Directive» [1989]

EIPR 145, 149; А.Whaite, «The Patentability of Naturally Occurring Products» [1980] EIPR 37.

261

Өмірдің ең жоғарғы формаларын патенттеу мәселесі жайлы басқа көзқарасты қараңыз:

Harvard College v. Canada (Commissioner of Patents) [2002] 4 SCR 45 (генетикалық өзгертілген

онкотышқанға патент алу өтінімін теріске шығару).

262

Біріккен Корольдікте осы мәселеге тікелей қатысты жағдай бола қоймады. Біріккен

Корольдіктегі ереже Еуропалық патент ведомствосындағыдай болатынына күмәнданудың негізі

шамалы. Салыстырыңыз: Chiron v. Murex Diagnostics [1996] FSR 153, 177.

129

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

(i) Процесс табиғатта кездесетін субстанцияларды қоршаған ортасынан

оқшаулауға мүмкіндік берсе, патенттелуі мүмкін.

263

(ii) Табиғатта емін-еркін кездесетін субстанцияны табу – жай ғана жаңалық

ашу ғана, сол себепті патенттелмейді.

264

Еуропалық патент ведомствосының Оп-

позиция бөлімі түсіндіргендей, бұл Айды «ашу» (америкалықтардың 1969 жылы

оған қонуы кезіндегі), италиялық-австриялық Альпіден 5000 жылдық мумияны

табу немесе жаңа жануарды анықтау патенттелмейтінін білдіреді.

265

Бұл [шарт]

Биотехнология директивасының 5(1)-бабында көрініс тапқан. Онда «қалыпта-

су немесе дамудың түрлі кезеңіндегі адамның денесі мен оның элементтерінің

біреуін жаңадан ашу (оның ішінде геннің тізбегі мен ішінара тізбегі де бар) па-

тенттелетін жаңалық болып саналмайды» деп айтылған. Осыған ұқсас ережелер

1977 жылғы Патент заңында және 2000 жылғы Еуропалық патент конвенция-

сында бар.

266

(iii) Өз ортасынан оқшауланған табиғи субстанцияны құрылымы бойынша,

оқшаулау процесі бойынша немесе өзге параметрлері бойынша лайықты түрде

сипаттау мүмкін болса, ол субстанция патенттелуі мүмкін. Бұл дегеніміз қандай

да бір «зат» адам немесе жануар денесінің немесе өсімдіктің ішінде болса, оның

табиғи элемент екенін, сол себепті патенттелмейтінін білдіреді. Дәл сол «зат»

техникалық процестің көмегімен адам не жануар денесінен немесе өсімдіктен

оқшауланса, патенттік қорғауға жатуы мүмкін.

267

Оның құрылымы табиғи эле-

менттің құрылымына ұқсас болса да, осы шарт орындалады, өйткені оны бөліп

шығаруға қолданылатын процестер техникалық саналады.

268

Осы жағдайды бо-

сану кезінде жатырды босаңсытатын, адамның аналық безінен алынған табиғи

субстанцияның ДНҚ тізбегіне қатысты өнертабыс формуласын қарастыратын

Relaxin шешімінен көруге болады.

269

Еуропалық патент ведомствосының Оппо-

зиция бөлімі өнертабыстың жаңалық ашу болып саналмайтынын, сол себепті

патенттік қорғаудан алынып тасталмайтынын мәлімдеді. Еуропалық патент ве-

домствосының нұсқаулығына сүйене отырып, Оппозиция бөлімі релаксиннің

және оны кодтайтын ДНҚ-ның алынуы үшін арнайы процесс әзірленгендіктен,

олардың [релаксин мен ДНҚ] 52(2)-бап аясында патенттелетінін айтты. Релаксин

субстанциясы бұрын-соңды анықталмағандықтан, өнімдер химиялық құрылы-

мы бойынша сипатталғандықтан, сондай-ақ өнімдер қолданысқа ие болғандық-

тан осы шарт қолданылып отыр.

263

EPO Guidelines, G-II, [3.1].

264

Tate&Lyle Technology v. Roquette Frères [2009] EWHC 1312, [74]–[76].

265

Howard Florey/Relaxin [1995] EPOR 541, 549. Бір қызығы, өсімдіктер селекционерлерінің

құқықтары өсімдік сұрпын (мейлі ол жабайы табиғатта өссін, мейлі жасанды ортада өсірілген

генетикалық түрленім болсын) «ашқандарға» да қолжетімді: PVA 1997), s. 4 (3) and (6). Бәлкім Бребурн

алмасы 1952 жылы осылай анықталған болар. Қараңыз: T.Boswell, Hansard (HC) (24 June 1997), 717.

266

Қараңыз: PA 1977, Sch. А2, para. 3 (а) (2000 жылғы Патент регламентіне сәйкес енгізілген); EPC

2000 Regs; r. 23(е)(1).

267

Қараңыз: Biotech. Dir., Recitals 21–2. Табиғи түзілетін субстанцияларды тазартуға осыған ұқсас

аргументтер қолданылды.

268

S.Sterckx, «Some Ethically Problematic Aspects of the Proposal for a Directive on the Legal Protection

of Biotechnological Inventions» [1998] EIPR 123, 124–5; салыстырыңыз: S.Crespi, «Biotechnology Patents:

The Wicked Animal Must Defend Itself» [1995] EIPR 431, 432–3.

269

(1996) 27 IIC 704, 705–6. Қараңыз: Icos Corporation/Seven transmembrane receptor [2002] OJ EPO

293 (Opposition Division) [11 (i)] («V28 ақуызы адам геномының сегменті ретінде табиғаттың бөлшегі

болса, сол тізбекке ие тазартылған әрі оқшауланған нуклеин қышқылы табиғатта кездеспейді, сол

үшін жаңалық болып саналмайды»).

130

ПАТЕНТ

Бұл позиция Биотехнология директивасында

270

және 1977 жылғы Патент

заңы мен 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының балама ережелерінде

бекітілді.

271

Онда «табиғи ортасынан оқшауланған немесе техникалық процестің

көмегімен өндірілген биологиялық материал (алдымен табиғатта пайда болса

да) өнертабыстың объектісі бола алады»

272

деп жазылған.

Нақтырақ айтсақ, Био-

технология директивасының 5(2)-бабына сәйкес, адам денесінен алынған не-

месе техникалық процестің көмегімен өндірілген элемент (оның ішінде геннің

тізбегі немесе ішінара тізбегі де бар) құрылымы жағынан табиғи элементпен

бірдей болса да, патенттелетін өнертабыс бола алады. Балама ережелер Бірік-

кен Корольдік заңнамасына

273

және 2000 жылғы Еуропалық патент конвенция-

сына енгізілді.

274

Бұл дегеніміз – өз ортасынан оқшауланбаған, тазартылмаған немесе қандай

да бір түрде техникалық процесс нәтижесінде алынбаған адам геномы (оның

ішінде адам ДНҚ-сының тізбегі мен оның вариациялары:

275

адам гені; гендердің

ішінара тізбегі; дамудың түрлі кезеңдеріндегі адам ағзасы) туралы «өңделмеген

мәліметтер» патенттелмейді.

276

Алайда генетикалық ақпарат (оның ішінде ген-

нің тізбегі немесе ішінара тізбегі де бар) адам денесінен алынса немесе қандай

да бір техникалық процесс көмегімен өндірілсе, ол патенттелуі мүмкін. Зерттеу

тобы бас сақинасы үшін жауапты генді сәтті оқшаулаған жағдайды қарастыра-

йық: (идентификация, пурификация және классификация секілді күрделі про-

цестерден тұруы мүмкін) қараудағы генетикалық ақпарат ашық ақпарат көзде-

рінде болса да, генді оқшаулау техникасы патенттеледі. Оқшауланған генді адам

интервенциясынсыз (techne) анықтау мүмкін болмағандықтан, ол патенттелмей-

ді.

277

Табиғатта кездеспейтін трансгенді өсімдіктер мен жануарларға да осы шарт

қолданылады.

278

Amgen компаниясының эритропоэтин (EPO) алу әдісіне негізделген өте құн-

ды патентін қарастырған Kirin-Amgen шешімі «өнертабыс-жаңалық» дихотомия-

сының патенттелетін объектіге ықпалын көрсететін тағы бар пайдалы мысалды

ұсынды. Эритропоэтин – эритроциттің түзілуіне көмектесетін және соның арқа-

сында анемияны емдеу кезінде өте пайдалы болатын гормон. Қараудағы патент

270

Biotech. Dir., Art. 3 (2).

271

PA 1977, Sch. А2, para. 2.

272

Biotech. Dir., Art. 3(2); PA 1977, Sch. А2, para. 2, EPC 2000, reg. 27 (а).

273

Қараңыз: PA 1977, Sch. А2, para. 5.

274

EPC 2000 Regs, reg. 29(2).

275

Бұл Тони Блэр және Билл Клинтонның бірлескен мәлімдемесімен расталды: Joint Statement

to Ensure that Discoveries for the Human Genome Are Used to Advance Human Health (14 March 2000).

276

Қараңыз: S.Bostyn, «Patentability of Genetic Information Carriers» [1991] IPQ 1; Лорд-судья

Хофман Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies ([2005] RPC, 169 [76], [109]) ісінде осыған ұқсас

тәсілді қолданып, қараудағы ДНҚ құрамы туралы ақпаратты патентке қабілетсіз жаңалық ретінде

қарастырды. Мұны лорд-судья Джейкобтың Aerotel Ltd v. Telco Holdings Ltd ([2007] RPC 117, [37]) ісі

бойынша Апелляция сотында сөйлеген сөзімен салыстырыңыз: (ол ДНҚ фрагментінің нақты тізбегін

(оның жалпы табиғатта бар болуына қарағанда) жаңалық ретінде сипаттауға болатынына күмән

келтірді).

277

Техникалық интервенция болуы керек деген талап «өнертабыс таптаурын емес (DSM NV’s

Patent [2001] RPC 675, 709) және индустриялық қолдануға жарайтын болуы қажет» деген талапқа

жақын: Salk Institute for Biological Studies, Т 338/00 (6 November 2002).

278

Harvard/OncoMouse [2003] OJ EPO 473 (Opposition Division), 491 («қараудағы өнертабыстың

жасанды жолмен енгізілген онкогені бар трансгенді жануарлар табиғатта кездеспейтіндіктен, ол

адамның техникалық интервенциясы нәтижесі саналады»).

131

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Amgen компаниясының ЕРО өндіретін ген табуынан және тізбектеуінен тұрды.

Осы жаңалықтың негізінде Amgen ЕРО гормонын өндіретін ДНҚ тізбегін оқ-

шаулап, клондады. Содан соң ДНҚ тізбегі ЕРО гормонын өндіруде қолданылған

қожайын-жасушаға (Қытай атжалманының аналық безі жасушасына) енгізілді.

Бірінші инстанция сотында судья Нойбергер былай деді:

. . .қараудағы өнертабыс формуласы алғаш рет патенттен көрініс тапқан ақпа-

ратқа, атап айтқанда, ДНҚ-ны жасанды манипуляциялау арқылы ЕРО жасушала-

рын айқындауды көздейтін ЕРО генетикалық кодына қатысты болды.

Өнертабыс-

тың маңызы жасанды манипуляцияда емес, ақпаратты пайдалануда болып тұр.

279

Нәтижесінде ЕРО өндіру техникасы иррелевант болып шықты. Апелляция

соты судья Нойбергердің анықтамасы тым жалпақ деп, онымен келіспеді.

280

Апелляция соты өнертабыс мәні ЕРО өндіретін генді табу мен тізбектеуде екені-

не күмән келтірмегенімен, геннің тізбегі табиғатта кездесетіні үшін өнертабыс-

қа жатпайтынын айтты. Есесіне сот «қорғау талап етілгені – қожайын-жасушаға

енгізілгенде EPO гормонын айқындайтын экзогенді ДНҚ тізбегі» деп атап өтті.

Лордтар палатасы мұнымен келісті.

281

Шешім жаңалықты патенттелетін өнер-

табыс ретінде тікелей қарастырмаса да маңызды, себебі ол табиғатта кездесетін

субстанциялардың патентке қабілетсіздігі патенттелетін объектіге ғана әсер етіп

қоймай, патенттің бұзылуына қатысты шешімге де қандай да бір түрде ықпал ете

алатынын көрсетеді.

Табиғи субстанцияларды оқшаулауда қолданылатын процесті патенттеу салыс-

тырмалы түрде ойға қонымды болғанымен, сол процестің көмегімен өндірілетін

субстанцияны патенттеуде қайшылық бар. Атап айтқанда, табиғи субстанция-

ны оқшаулау мен сипаттаудың субстанцияны жаңалық ретінде ашудан қажетті

деңгейде ерекшеленетініне күмән келтірілді. Пікір білдірушілердің бірі атап өт-

кендей, «табиғи элемент техникалық құрал көмегімен денеден оқшауланса да,

бұл (элементтің пурификациясы да) элементтің «табиғилығын» өзгертпейді.

282

Келтірілген аргументтер қаншалықты жарамды болғанымен, олардың бәрі

Биотехнология директивасының «медициналық өндіріс үшін құнды саналатын

элементтерді алуға және оқшаулауға арналған зерттеулер патент жүйесімен ын-

таландырылуы қажет» дейтін саясатымен еңсеріледі.

283

7.2. КОМПЬЮТЕРЛІК БАҒДАРЛАМАЛАР ЖӘНЕ КОМПЬЮТЕРЛІК

ӨНЕРТАБЫСТАР

1977 жылғы Патент заңы мен 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы

қабылданғанда, компьютерлік бағдарламарды әзірлеу мен пайдалануды интел-

лектуалдық меншік құқығының авторлық құқық заңнамасы (патент құқығы емес)

279

Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2002] RPC 187, 201.

280

[2003] RPC 31 (CA).

281

[2005] RPC 169 (HL), [76]. Қараңыз: Chapter 22, section 3, p. 655.

282

S.Sterckx, «Some Ethically Problematic Aspects of the Proposal for a Biotech Directive» [1998]

EIPR 123, 124–5. Сондай-ақ қараңыз: M.Davis, «The Patenting of the Products of Nature» [1995] Rutgers

Comput Technol LJ 331; салыстырыңыз: S.Bostyn, «Patentability of Genetic Information Carriers» [1999]

IPQ 1, 3–4.

283

Biotech. Dir., Recital 17.

132

ПАТЕНТ

реттейді деп есептелген. Аталған процесті реттеуде авторлық құқық расымен

маңызды. Дегенмен 1977 жылдан кейінгі елеулі өзгерістердің бірі компьютерлік

бағдарламалар мен компьютерлік өнертабыстар турасында патент құқығы рөлі-

нің артуы еді.

284

Компьютерлік бағдарламалардың 1(2)(с) бөлімге/52(2)(с) бапқа

сәйкес патенттік қорғаудан тікелей алынып тасталатынын ескерсек, компьютер-

лік бағдарламалар мен компьютерлік өнертабыстарға көптеген патенттің табыс-

талуы және мұның Біріккен Корольдікте де, Еуропалық патент ведомствосында

да ең тез дамып келе жатқан салалардың бірі екені таңғаларлық болуы мүмкін.

Мәселен, соңғы 30 жылда Еуропалық патент ведомствосының компьютерлік

өнертабыстарға қатысты 100 000-нан астам істі қарастырғаны айтылады.

285

Бұл бөлімде осы саладағы құқықтың қалай дамығанын қарастырамыз. Оның

ішінде Біріккен Корольдіктің Еуропалық патент ведомствосының «кез келген

аппараттық жабдық» тәсілін қабылдағанға дейінгі ұстанымына ұқсас санала-

тын ұстанымын қарастырмақпыз. Бұл ретте Еуропалық патент ведомствосының

Pension Benefits шешіміне дейінгі прецеденттік құқығы Біріккен Корольдікте әлі

де өзекті екенін есте сақтаған абзал. Сол себепті Біріккен Корольдіктің қазіргі ұс-

танымын талдауда біз Еуропалық патент ведомствосының Pension Benefits ісіне

дейінгі шешімдеріне сілтеме жасамақпыз. Содан кейін компьютерлік бағдарла-

малар мен компьютерлік өнертабыстардың Еуропалық патент ведомствосында-

ғы жағдайын қарастырамыз.

286

7.2.1. Біріккен Корольдіктегі тәсіл

Біріккен Корольдіктегі (және Pension Benefits шешіміне дейін Еуропалық па-

тент ведомствосындағы) компьютерлік өнертабыстарға ұсынылатын қорғаудың

либерализациясына әкелген аса маңызды өзгерістердің бірі – «компьютерлік

бағдарламадан тұратын өнертабыс тұтастай техникалық болса, патенттеледі»

дейтін шешімнің қабылдануы еді. «Тұтас құрам» тәсілін қабылдаудың түйіні –

Апелляция техникалық кеңесінің Vicom ісіндегі сөзімен айтсақ, «дәстүрлі кри-

терийлерге сәйкес, патенттелетін өнертабыстар компьютерлік бағдарлама қал-

пындағы техникалық құралға жүгінетіні үшін ғана алынып тасталмауы қажет».

287

Біріккен Корольдіктегі бірқатар шешімде, атап айтқанда, Апелляция сотының

Gale’s Application

288

және Merrill Lynch

289

істеріндегі шешімдерінде осы тәсіл қа-

былданып, қуатталды.

Біріккен Корольдікте компьютерлік бағдарламалар дербес күйде патенттел-

мейді. Алайда «толық құрам» тәсілі қабылданған соң, компьютерлік бағдарла-

мадан тұратын тұтастай техникалық үлесі бар өнертабыс өтінімдері патенттеле-

284

Компьютерлік бағдарлама өнертабыс формуласы «әдістің өзіне емес, әдісті анықтайтын

нұсқаулықтардың тізбегіне жатады»; ал компьютерлік өнертабыс формуласы «сол өнертабыс іске

асырылатын компьютерден ажыратылмайды»: President’s Reference/Patentability of programs for

computers, Ү 3/08 [2011] OJ EPO 10, [11.2].

285

W.Chandler, «Patentability of computer-implemented inventions» [2015] OJEPO 73 (Supplementary

Publication).

286

Шешілуі керек мәселенің бірі – өнертапқыштық деңгей техникалық сипаттамасының мағынасы

туралы Еуропалық патент ведомствосындағы талқылаулардың Біріккен Корольдікте өнертабыс

техникалық сипаттамасына қатысты релевант болу-болмауы.

287

Vicom/Computer-related invention, T 208/84 [1987] OJ EPO 14, [16].

288

[1991] RPC 305.

289

Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561.

133

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

тін болды.

290

Мұның мысалын Kearney

291

ісінен көруге болады. Онда Апелляция

техникалық кеңесі «машина операторына машина жөндеуді қажет еткенде не

машинаның тозығы жеткен құралын ауыстыру керек болғанда белгі беретін

компьютерлік бағдарлама техникалық мәселені шешетіндіктен, патенттелетін

объекті саналады» деп ұйғарды. Bosch ісінде

292

Апелляция техникалық кеңесі дәл

сол жолмен «компьютер компоненттерін бақылауға арналған құрылғы техни-

калық болып есептеледі, себебі ол компьютер компонентінің жұмыс уақытын

қысқартады және сол арқылы құрылғының тиімділігін арттырады» деп мәлімде-

ді. Біріккен Корольдік осы екі шешімді де негізге алды.

Ал компьютерлік бағдарламадан тұратын өтінімнің техникалық екенін көрсе-

ту мүмкін болмаса, өнертабыс патенттелмейді. Мұның мысалын Gale’s Application

ісінен көруге болады. Онда Апелляция соты «белгілі бір бағдарламаны тасы-

малдайтын тұрақты есте сақтау құрылғысы (ТЕСҚ) сол бағдарламаның өзінен

ерекшеленбейді және сол себепті ол патенттелмейді» деп тапты.

293

Осы шешім-

дерден шығатын қорытынды – компьютерлік бағдарламадан тұратын өнертабыс

тұтастай алғанда техникалық болса, патенттеледі. Бұл сұрақтың жауабы осымен

тәмам. Қараудағы екінші сұрақ компьютерлік бағдарламалардың өзін алып тас-

тау жайында болмақ. Компьютерлік бағдарламаларды алып тастаудың ауқымы

жайлы сұрақ Апелляция техникалық кеңесінің екі шешімінде қозғалды және ол

екеуі де IBM өтінімдерін қарастырды.

IBM/Computer Programs (T 935/97)

294

бірінші шешіміндегі өнертабыс дерек өң-

деу жүйесін көрсетіп тұрған компьютер терезеcінің үстінен басқа терезе ашыл-

ғанда әлгі жүйедегі ақпаратты өзгертетін тәсіл болатын. Өтінім құрамында бағ-

дарлама жасақтамасының өнертабыс формуласы және машинамен оқылатын

тасымалдағышқа жазылған бағдарламалық жасақтаманың өнертабыс формула-

сы болды. Өнертабыс формулаларының бір бөлігі қабылданғанымен, Сараптама

бөлімі өтінімді жоққа шығарды, себебі ол компьютерлік бағдарлама өніміне ба-

ғытталған еді. Екінші шешім IBM/Computer Programs (T 1173/97)

295

«компьютерлік

жүйедегі ресурстарды қалпына келтіруге» қатысты болды. Мұнда да Сараптама

бөлімі өтінімді қабылдамады, себебі бұл да компьютерлік бағдарламаның өні-

міне жатты. Екі жағдайда да қараудағы мәселе тура мағынадағы компьютерлік

бағдарламаларды алып тастау ауқымына қатысты еді. Дәйектер екі істе де бір-

дей болды.

Кеңес атап өткендей, 52-баптағы 2 және 3-тармақтардың қалай тұжырым-

далғанынан заң шығарушылардың барлық компьютерлік бағдарламаны патент-

ке қабілетсіз еткісі келмегенін көруге болады.

296

Патенттік қорғаудан алынып тас-

290

Өнертабыс объектісінің техникалық деңгейге үлес қосатынын дәлелдеу мүмкін болса, оны

жүзеге асыруда компьютерлік бағдарламаның қолданылуына қарамастан патенттік қорғау беріледі.

291

Kearney/Computer-related invention, T 42/87 [1997] EPOR 236, 241.

292

Bosch/Electronic computer components, T 164/92 [1995] EPOR 585, 592.

293

Gale’s Application [1991] RPC 305 (CA); салыстырыңыз: Fujits’s Application [1997] RPC 608

(CA). Орындалуы жылдамырақ әрі ыңғайлырақ болғанмен, өнертабыстың қол жеткізгенін жасау

бұрын да мүмкін болды. Демек, ол жай ғана әдеткі жолмен жұмыс істейтін әдеткі компьютерлік

бағдарлама болды. Осыдан кейінгі істерді ескерсек (әсіресе судья Олдостың «техникалық» сөзін

қалай түсіндіргеніне күмән келтірген Symbian v. Comptroller-General of Patents ([2008] EWCA Civ 1066,

[42]) ісі), Fujitsu шешімі бүгінде өзгеше болуы әбден мүмкін еді.

294

[1999] EPOR 301.

295

[2000] EPOR 219.

296

IBM/Computer Programs, T 935/97 [1999] EPOR 301, 309; Т 1173/97 [2000] EPOR 219, 226.

134

ПАТЕНТ

талатыны – бар болғаны тура мағынадағы компьютерлік бағдарламалар ғана.

Кеңес 52-баптың 2 және 3-тармақтарындағы логикаға сүйене отырып, Еуропа-

лық патент конвенциясындағы «тура мағынадағы» компьютерлік бағдарлама-

лар техникалық сипаты жоқ қарапайым абстрактілі туындыларды білдіретінін

атап өтті. Басқаша тілмен айтқанда, бұл техникалық сипаты бар компьютерлік

бағдарламалар патенттелуі мүмкін екенін білдіреді.

297

Осылайша кеңес тура ма-

ғынадағы компьютерлік бағдарламалар (патенттелмейтін) мен техникалық сипа-

ты бар компьютерлік бағдарламаларды (патенттелетін) бір-бірінен ажыратты.

298

Бұдан компьютерлік бағдарлама қашан техникалық сипатқа ие болады де-

ген сұрақ туындады. Барлық өнертабыстағыдай қажетті техникалық сипат не

техникалық әсерде, не техникалық проблеманың шешілуінде болуы мүмкін.

Осы мәселені қарауда Апелляция техникалық кеңесі «компьютерлік бағдарла-

ма компьютерге арналған бағдарлама болғаны үшін ғана техникалық сипатқа

ие бола алмайды» деуден бастады. Бұл дегеніміз «бағдарламаның компьютерге

берген нұсқауын жүзеге асырудан туындайтын» аппараттық жабдықтардың қа-

лыпты «физикалық модификациялары (мысалы, электр тоғының генерациясына

әкелетін) өздігінен бағдарламаларды алып тастаудан сақтап қалатын техникалық

сипатты құрамайтынын» білдіреді.

299

Кеңес атап өткендей, мұндай модифика-

циялар барлық компьютерлік бағдарламаға тән, сол себепті оларды техникалық

сипаты бар бағдарламалар мен «тура мағынадағы» бағдарламаларды ажыра-

туда қолдануға болмайды. Кеңес техникалық сипатты компьютерлік бағдарла-

маны аппараттық жабдықта қолданудан туындаған әсерлерден іздеу керектігін

айтты. Яғни компьютерлік бағдарлама күйіндегі өнім компьютер (аппараттық

жабдық) мен оған орнатылған бағдарлама (бағдарламалық жабдық) арасында-

ғы «қалыпты» физикалық қатынастан тыс қосымша техникалық әсер туындатса,

патентке қабілетті болуы мүмкін.

Апелляция техникалық кеңесі компьютерлік бағдарлама күйіндегі өнімдер-

дің қараудағы бағдарлама компьютерде іске қосылғанда ғана әсер туғызып, оны

көрсете алатынын атап өтті. Бағдарламаны іске қосқан кезде әсер «физикалық

шынайылық» түрінде ғана көрінеді. Тікелей техникалық әсер мен техникалық

әсерді тудыру әлеуетін ажыратудың орынды себебі болмауы негізінде кеңес ал-

дын-ала белгіленген техникалық әсер тудыруға әлеуеті бар компьютерлік бағ-

дарламаның шындығында 52(2) және (3)-баптарға сәйкес патенттік қорғаудан

алынып тасталмайтынын мақұлдады.

300

Кеңес компьютерлік бағдарламалардың қорғау ауқымын қарастырған соң

екі істі де Сараптама бөліміне қайтарып, өтінімдердің 52(2)(с) баптың осы тұжы-

рымына сәйкестігін анықтауды тапсырды. Ақпараттық технологияларға қатысты

297

Олар мұны 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы регламентінің (EPC 1973 Regs,)

27 және 29 ережелері негізінде жасады: IBM/Computer Programs, T 1173/97 [2000] EPOR 219, 226.

298

Осы арқылы кеңес Еуропалық патент ведомствосы (ЕРО) нұсқаулығының C тарауы, IV бөлімі,

2.3 тармағын жоққа шығарды. Онда «компьютерлік бағдарлама өздігінен немесе тасымалдағыштағы

жазба құрамына қарамастан патенттік қорғауға жатпайды» деп көрсетілген еді. Комиссия сонымен

қатар мыналарды атап өтті: ATT/System for generating code, T 204/93 (29 October 1993): IBM/Computer

Programs, T 935/97 [1999] EPOR 301, 308

299

IBM/Computer Programs, T 935/97 [1999] EPOR 301, 310; IBM/Computer program product, T 1173/97

[2000] EPOR 219, 227.

300

IBM/Computer Programs, T 935/97 [1999] EPOR 301, 313; IBM/Computer program product, T 1173/97

[2000] EPOR 219, 230.

135

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

өнертабыстарды кеңінен қолдауды жақтайтындар үшін IBM шешімдері жеңіс

болғаны анық. Десе де компьютерлік бағдарламалардың патент қабілеті деңгейі

«техникалық сипаттың» қалай түсіндірілетініне байланысты. Айрықша жағдай-

дың тар мағынада қаралатынын білдіретін бір фактор кеңестің «компьютерлік

бағдарламаның өзіне немесе оған тасымалдаушыдағы жазба ретінде қорғау

талап етілгені айрықша жағдай үшін маңызды емес» дейтін пікірінен туындай-

ды.

301

Бұл дегеніміз компьютерлік бағдарламаның техникалық болуы жоққа шы-

ғарылмайынша, оның сақталатын ортасы (тасымалдаушы) иррелевант екенін

білдіреді.

302

Бұл интернетте таралатын және бағдарламалық жасақтама арқылы

іске асырылатын өнертабыстарға

303

және цифрлық компьютердің ішкі жадына

тікелей жүктелетін компьютерлік-бағдарламалық өнімдерге патент беруге жол

ашады.

304

Патент ведомствосындағы (ұйымның бұрынғы атауы. – Ауд.) тәжірибені Еу-

ропалық патент ведомствосындағы тәсілге сәйкестендіру үшін Біріккен Король-

діктің Патент ведомствосы 1999 жылы өзінің тәжірибелік нұсқаулықтарына өз-

геріс енгізіп, IBM шешімдерін қабылдады.

305

1999 жылы қабылданған Тәжірибе

нұсқаулығына сәйкес, Біріккен Корольдіктің Патент ведомствосы:

. . . компьютерлік бағдарламалардың (мейлі ол компьютерде болсын, мейлі

құр өзі болсын) өнертабыс формулаларын бір шартпен қабылдайды: бағдарлама

компьютерде іске қосылып тұрғанында техникалық әсер туғызуы қажет және ол

әсер компьютердегі кез келген бағдарламаны іске қосқанда болатын қалыпты

әсерден күштірек болуы керек.

306

Еуропалық патент ведомствосындағы құқық IBM шешімдерінен кейін өз-

герген болуы мүмкін. Ал Біріккен Корольдіктегі құқық (1999 жылғы Тәжірибе

нұсқаулығында көрініс тапқан) болса бірнеше жыл бойы (тым болмағанда,

2007 жылғы Aerotel ісіндегі шешімге дейін) өзгеріссіз қалды.

307

Лорд-судья Джей-

коб өзінің шешімінде «компьютерлік бағдарлама» қалай түсіндірілуі керек де-

ген сұраққа қатысты нұсқаулық беруге тырысты. Ол компьютерлік бағдарлама

деп ненің айтылатынына қатысты екі көзқарас бар екенін атап өтті. Еуропалық

патент ведомствосының Pension Benefits ісінен кейінгі құқықтық тәжірибесінде

негізге алынатын бірінші тар мағыналы көзқарас бойынша, компьютерлік бағ-

301

IBM/Computer Programs, T 935/97 [1999] EPOR 301, 317; IBM/Computer program product,

T 1173/97 [2000] EPOR 219, 234.

302

Кеңес «компьютерлік бағдарламалық өнім сол бағдарлама сақталатын машинада оқылатын

материалдық тасымалдағыштан тұрса, тасымалдағыш бар болғаны онда сақталған бағдарламаға

физикалық қолдау көрсетіп, аппараттық жабдық саналады» деді: IBM/Computer program product,

T 935/97 [1999] EPOR 301, 312; IBM/Computer program product, T 1173/97 [2000] EPOR 219, 229.

303

R.Hart, P.Holmes, and J.Reid, The Economic Impact of Patentability of Computer Programs (2000), 13.

304

J.Lang, «Patent Protection for e-Commerce Methods in Europe» [2000] CTLR 117, 119. Еңбек

IBM шешімдерін Re Beauregard 53 F.3d 1583 (Fed. Cir. 1995) ісіндегі АҚШ шешіміне қарама-қарсы

қойды. Соңғысында дискета сияқты материалдық тасымалдағышта іске асырылған компьютерлік

бағдарламалар патентке қабілетті деп көрсетілді; R.Hart, «Computer Program-Related Patents» [1999]

CLSR 188, 189.

305

PA 1977, s. 130 (7); Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76 (HL) (БК Патент

ведомствосы мен Еуропалық патент ведомствосы (ЕРО) арасындағы құқықтық тәжірибе бірлігінің

маңызы туралы).

306

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Claims to Programs for Computers (5 May 1999), 1.

307

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225.

136

ПАТЕНТ

дарлама – абстрактілі нәрсе (ол нұсқауларды қағаз бетінде жазу мүмкін болса

да) саналатын нұсқаулар жиынтығы. Еуропалық патент ведомствосының Pension

Benefits ісіне дейінгі құқықтық тәжірибесінде және Біріккен Корольдіктегі Gale’s

Application секілді шешімдерде негізге алынған екінші кең мағыналы көзқарас

бойынша, компьютерлік бағдарламаға «белгілі бір тасымалдаушыларда (дискет,

компакт-диск немесе қатқыл диск) болатын және компьютерді (істеп тұрған)

бағдарламаны іске асыруға итермелейтін нұсқаулықтар» жатады.

308

Лорд-судья

Джейкоб екінші көзқарасты таңдады да, біріншісінің айрықша жағдай мағына-

сын жоққа шығаратынын айтты.

309

Ол сонымен қатар «Еуропалық патент кон-

венциясының авторлары расымен де қолдануға жарамды және практикалық

формадағы компьютерлік бағдарламаларды алып тастағысы келді. Олар нұсқау-

лықтардың жай абстрактілі серияларын емес, шынайы компьютерлік бағдарла-

маларды алып тастауға ниеттенді» деп санады.

310

Осылайша лорд-судья Джейкоб

аталған саладағы британиялық тәжірибені қуаттады. Ол сондай-ақ Біріккен

Корольдіктегі 1(2)-бөлімге/52-бапқа арналған тәсіл мен Еуропалық патент ве-

домствосында қабылданған тәсіл арасындағы айырмашылықты да күшейте түсті.

Апелляция соты аталған шешімнің осы саладағы құқықты өзгертпейтінін, бар

болғаны қайта тұжырымдайтынын айтты. Дегенмен Aerotel ісінен кейін Бірік-

кен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы 2007 жылдың қараша-

сында компьютерлік бағдарламаларды патенттеу тәжірибесін өзгертіп, компь-

ютерлік бағдарламаға арналған өнертабыс формулаларының барлығын жоққа

шығаратын бұрынғы тәжірибесіне қайта көшті.

311

Aerotel ісінен кейін ведомство

«компьютерден тыс техникалық процеске немесе компьютердегі техникалық

проблеманы шешуге қатысы жоқ» компьютерлік өнертабыс өтінімдерін қабыл-

дамай, Біріккен Корольдік пен Еуропалық патент ведомствосы арасында алшақ-

тық орнатты.

312

Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы Aerotel ісін

дұрыс (және шешімнің өзін) тұжырымдады ма деген сұрақ Astron Clinica v.

Comptroller General of Patents ісінің бірінші инстанция шешімінде көтерілді.

313

Бұл

істе судья Китчин «Aerotel компьютерлік бағдарламалардың барлығын патент-

тік қорғаудан алып тастады ма?» деген сұрақты қарастырды. Судьяның назарын

аударған жайт, ескі тәсіл тұрғысынан қарағанда, қарапайым компьютерлерді

релевант техникалық үлес қосатындай етіп жаңаша жұмыс істететін компью-

терлік бағдарламалар еді.

314

Судья Китчин түрлі себеп негізінде Интеллектуал-

дық меншік ведомствосының Aerotel ісінен кейін қабылдаған тәсілі бұрыс деп

ойлайтынын айтты; оның орнына ол 1999 жылғы Тәжірибе нұсқаулығындағы

тәсілге басымдық берді. Сөйтіп, ол мынадай қорытынды жасады: «орынды бағ-

дарламаланған компьютерді іске қосу арқылы орындалатын әдістің немесе сол

308

Ibid., [31].

309

Осы мәселе жайында қараңыз: IGT v. Comptroller of Patent [2007] EWHC 1341, [10] (Pat) (анықтама

мазмұнында қатқыл дискіде сақталған, бірақ іске қосылмаған бағдарлама ғана емес, компьютерде

ашылған, іске жарамды бағдарлама да қамтылды).

310

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [31].

311

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentable Subject Matter (2 November 2006). Осы жөнінде

қараңыз: Astron Clinica v. Comptroller General of Patents [2008] EWHC 85, [46].

312

CIPA, [1.10].

313

[2008] EWHC 85.

314

Ibid., [46].

137

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

әдісті жүзеге асыруға бағдарламаланған компьютердің өнертабыс формулалары

жарамды саналса, бағдарламаның өзіне арналған өнертабыс формуласы да жа-

рамды болуы қажет».

315

Cудья Китчиннің Astron Clinica ісіндегі нақты мәлімдемелерінен кейін

2008 жылдың ақпанында Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ве-

домствосы 2007 жылдың қарашасында бекітілген Тәжірибе нұсқаулығының

аспектілерін қайта қарады.

316

Сөйтіп, 2007 жылғы Тәжірибе нұсқаулығында

компьютерлік бағдарламаларға немесе тасымалдағыштағы бағдарламаларға

берілетін өнертабыс формулалары патенттелмейді делінсе, 2008 жылдың 7 ақ-

панында күшіне енген жаңа редакцияда Astron Clinica ісіндегі тәсіл негізге алын-

ды. Нәтижесінде 2007 жылы қабылданып, 2008 жылы қайта қаралған Тәжірибе

нұсқаулығында былай деп тұжырымдалды: компьютерлік бағдарламаның өнер-

табыс формуласы сол бағдарлама арқылы жүзеге асуы көзделген әдісті патентке

қабілетті ететін өнертабыс қасиеттеріне ие болса, сарапшылар ендігәрі компью-

терлік бағдарламалардың немесе тасымалдағыштағы бағдарламалардың өнер-

табыс формулаларын жоққа шығармайды.

Судья Китчиннің 1(2)-бөлімді/ 52(2)-бапты тұжырымдауы Symbian ісінде рас-

талды.

317

Ол істе Апелляция сотынан Symbian өнертабысының патенттелетінін не

патенттелмейтінін анықтау талап етілді. Өнертабыс компьютердің сан түрлі қо-

сымшада қолданылатын функцияларды сақтау және пайдалану тәсілін өзгертіп,

компьютерлерді жылдамырақ етіп қоймай, сол функцияларды орындауға қа-

жетті энергия мен жад көлемін азайтты. Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық

меншік ведомствосы компьютерлік бағдарламалардың компьютерден тыс жаңа

әсерге алып келгенде ғана патенттелетінін айтты. Бұл дегеніміз жаңа процедура-

ны жүзеге асырудың әдісінен тұратын бағдарлама патенттелетінін, ал сол проце-

дураның әсері тек компьютердің өзіне таралатын болса, онда ол бағдарламаның

қабілетсіз екенін білдіреді. Бұған қарсылық ретінде Symbian 52(2)(с) бап техни-

калық проблеманың техникалық шешімін ұсынбайтын бағдарламаларды ғана

алып тастайды деп уәж айтты. Нақтырақ айтқанда, Symbian компьютердің өнім-

ділігін жақсартатын бағдарлама кез келген өзге машинаның өнімділігін жақсар-

татын бағдарлама сияқты қорғаудан алынып тасталмауы қажет деді. Бұл аталған

бағдарламалардың тек теория күйінде болып, ешқандай техникалық үлес қос-

пайтын бағдарламалардан айырмашылығын көрсетеді.

Апелляция соты Symbian уәжімен келісіп, сұрақтың «бағдарлама техникалық

әсер бере ме немесе техникалық мәселені шеше ме, жоқ па» деп қойылуы ке-

ректігін мәлімдеді. Техникалық инновацияның болуы («мейлі ол компьютерден

тыс... мейлі компьютердің өзінде болсын) 52(2)-бап аясында қорғаудан алынып

тасталмайтын өзге мәлімделген өнертабысты патентке қабілетті деп табу үшін

жеткілікті».

318

Соттың бұл шешімі өнертабыстар техникалық үлесінің компьютер-

дің өзімен шектелуіне қарамастан, патентке әлеуетті екенін айқындап қана қой-

315

Ibid., [50]. Судья Китчиннің айтуынша, Aerotel ісінде ұсынылған тәсіл Кеңестің IBM шешіміндегі

негіздемесімен бірізді болды. Судья Китчин сондай-ақ бұл шешім Oneida Indian Nation’s Application

шешімімен бірізді деп тұжырымдады [2007] EWCA Civ 954.

316

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentable Subject Matter (7 February 2008).

317

Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066.

318

Ibid., [58].

138

ПАТЕНТ

май, одан да кең қолданысқа ие болды. Атап айтқанда, сот «Symbian өнерта-

бысы орынды нұсқаулықтармен бағдарламаланған компьютермен шектелмей,

компьютерлік жүйелерге қосылған камераларға, ұялы телефондарға және өзге

де құрылғылар мен өнімдерге таралады» деді. Symbian ісінен кейін Біріккен Ко-

рольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы 2008 жылдың желтоқсанын-

да жаңа Тәжірибе нұсқаулығын шығарды.

319

Нұсқаулық бір кездері ведомство

компьютерлік өнертабыстың екі класын мойындағанын атап өтуден басталады.

Біріншісі – компьютердің сыртқы проблемаларын шешетін өнертабыстар да,

екіншісі – компьютердің ішкі проблемаларын шешетін өнертабыстар да болды.

Symbian ісінен кейін патенттеле алатын тағы бір өнертабыс класы қарастырыла

бастады:

Компьютердің бағдарламалану тәсілінен туындайтын проблемаcын (мысалы,

қарама-қайшы кітапханалық бағдарлама қоңыраулары кесірінен компьютер жұ-

мысының тоқтап қалуға бейім болуы) шешу арқылы компьютер жұмысын жақ-

сартатын өнертабыстар компьютердің сенімдірек болуына әкелсе, «компьютер-

дің ішкі мәселесін шешетін» өнертабыс бола алады.

320

Бұл дегеніміз «компьютердің жылдамырақ не сенімдірек жұмыс істеуіне әке-

летін бағдарлама (өнертабыс бағдарламадағы проблеманы ғана шешуді көздесе

де) техникалық үлес қосқан болып саналатынын» білдіреді.

321

Symbian ісінен кейін өтінімнің Біріккен Корольдікте 1(2)(с) бөлімнің/52(2)(с)

бапқа сәйкес қорғаудан алынып тасталатынын не тасталмайтынын анықтауда

өнертабыс, тұтас алғанда, техникалық әсер (қорғаудан алынып тасталған санат-

тардың бірде-біреуіне сәйкес келмейтін) бере ме деген сұрақты қойған жөн еке-

ні айқын болды. Кей жағдайларда бұл компьютерден тыс орын алады. Осылай-

ша егер компьютерлік бағдарлама компьютерге қандай да бір сырттай қызмет

(техникалық үлес) көрсетсе және ол қорғаудан алынып тасталған санаттардың

бірде-біреуіне жатпаса, онда ол патенттеле алады. Бұл жағдайлардағы қарала-

тыны «жай компьютерлік бағдарлама» ғана емес еді; ол «практикалық салдары

бар тапсырмаларды орындады».

322

Кейде бірақ релевант техникалық әсер тек

компьютердің ішінде іске асуы мүмкін. Техникаға үлес қосатын өнертабыс то-

лықтай компьютерде іске асатынына қарамастан және «оның жұмысы тұтастай

сол компьютерде жұмыс істеп тұрған компьютерлік бағдарламаның нәтижесі

болғанымен», патенттеледі.

323

Тұтастай компьютердегі бағдарлама жұмысы нә-

тижесінде іске асатын үлес техникалық сипатта болса, қорғаудан алынып тас-

талмайды.

324

Мұндай жағдайларда, судья Бирсс айтқандай, «патент иесі компь-

ютерлік бағдарламаның өзін мәлімдеуге құқылы».

325

Осылайша компьютерлік

бағдарламаларға қатысты бірқатар өнертабыс патентке қабілетті болды. Олар-

319

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentable Subject Matter (8 December 2008), [5]. Halliburton

Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508 ісінен кейін 2008 жылғы Желтоқсан нұсқаулығы

Біріккен Корольдік Интеллектуалдық меншік ведомствосының Тәжірибе нұсқаулығымен

алмастырылды, PA 1977: Patentability of Mental Act (17 October 2011).

320

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentability of Computer Programs (8 December 2008), [5].

321

Ibid.

322

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [43].

323

Ibid., [30].

324

Ibid., [35].

325

Ibid., [32].

139

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

дың қатарында «компьютердегі бағдарламалар мен мәліметтер файлы арасын-

дағы коммуникацияның жаңа әдісі»,

326

(пайдаланушылар үшін хабарламаны

экранда бейнелеген) техниканың заманауи деңгейіне қарағанда, жылдамырақ

және азырақ сақтау орнын талап ететін алгоритмде жүзеге асырылған мәлімет-

тер құрылымының жаңа жүйесі,

327

өңдеу жылдамдығы мен [компьютердің] мық-

тылығын арттыратын

328

және жай ғана «компьютерді жақсырақ ететін» бағдар-

ламалар» бар.

329

«Өнертабыс бағдарламалаудағы проблеманы ғана шешсе де»,

осы шарт қолданылады.

330

AT&T Knowledge Ventures

331

ісінде судья Льюисон компьютерлік бағдарлама-

ға қатысты өнертабыстың 1977 жылғы Патент заңындағы 1(2)(с) бөлімге сәйкес

қорғаудан алынып тасталатынын не тасталмайтынын анықтауға көмектесетін

бірқатар көрсеткішті әзірледі. Шын мәнінде, бұл осы уақытқа дейін патенттелген

компьютерлік өнертабыс түрлерінің пайдалы түйіндемесі еді:

(i) мәлімделген техникалық әсер компьютерден тыс жүзеге асырылатын про-

цеске техникалық әсер берді;

(ii) мәлімделген техникалық әсер компьютердің архитектурасы деңгейінде

жұмыс істеді, яғни әсердің пайда болуы өңделетін мәліметтерден немесе

қосымшалардан тәуелсіз жүрді;

(iii) мәлімделген техникалық әсер компьютердің жаңаша жұмыс істеуіне әкел-

ді;

(iv) бағдарлама компьютерді жақсартты, яғни компьютердің тиімдірек әрі

өнімдірек жұмыс істеуіне алып келді;

332

(v) анықталған мәселе ескерусіз қалмай, мәлімделген өнертабыс көмегімен

шешілді.

333

Біріккен Корольдік Интеллектуалдық меншік ведомствосының (IPO) сарап-

шылары

334

мен Апелляция соты

335

бұл «көрсеткіштерді» Aerotel ісіндегі кезең-

326

Datenprozessornetz/IBM, T 6/03 (6 October 1988), [6].

327

Computer-related invention/IBM, T 115/85 [1990] OJ EPO 30.

328

Merrill Lynch’s Application [1989] RPC 561 (CA).

329

Полисенсорлық панелі бар құрылғыда бір мезетте бірнеше саусақ тигізгендегі жағдайды

реттеудің жолын ұсынып, «құрылғының жаңаша әрі жақсырақ жұмыс істеуіне әкелетін өнертабыс

пен осы мақсатты жүзеге асыруға арналған бағдарламалалық жасақтама қосымшасы техникалық

деп ұйғарылды: HTC Europe v. Apple [2013] EWCA Civ 451, [56] – [59].

330

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentability of Computer Programs (8 December 2008).

331

AT&T Knowledge Ventures and CVON Innovations v. Comptroller General of Patents, Designs and

Trade Marks [2009] EWHC 343.

332

Бастапқыда судья Льюисон өрбіткен төртінші көрсеткіш «компьютер жылдамдығын немесе

сенімділігін арттыру» фактісін анықтауға бағытталған еді. HTC Europe v. Apple [2013] EWCA Civ 451

ісінде лорд-судья Льюисон төртінші көрсеткішті қайта қарады. Біз қайта қарастырылған көрсеткішті

осында жаңғырттық.

333

АT&T Knowledge Ventures және CVON Innovations v. Comptroller General of Patents, Designs and

Trade Marks [2009] EWHC [45].

334

Мысал ретінде қараңыз: Kube Partners’Application, O/193/17 (20 April 2017) (бұлттық есептеулер

платформасында жеке ақпаратты аумақтық құпиялықты бұзбайтындай етіп сақтау кестесі патенттік

қорғаудан алынып тасталатын компьютерлік бағдарламаға жатты); BQR Reliability Engineering Ltd’s

Application, O /145/17 (27 March 2017) (қалыпты жұмыс істеу жағдайындағы жүйенің беріктігін

бағалаудың компьютерленген әдісі математикалық әдіс әрі per se компьютерлік бағдарлама болғаны

негізінде патенттік қорғаудан алынып тасталды).

335

HTC Europe v. Apple [2013] EWCA Civ 451, [50] – [51].

140

ПАТЕНТ

дік тәсілмен бірге (Symbian ісіндегі өзгертулерімен) компьютерлік бағдарламаға

қатысты өтінім патенттелетінін не патенттелмейтінін анықтауда қолданды.

336

Бұ-

лардың бәрі пайдалы шығар, дегенмен мұндағы негізгі мәселе өнертабыстың тұ-

тас қаралғанда қорғаудан алынып тасталған санаттарға жатпайтын техникалық

әсерді беру-бермеуінде екенін қаперде ұстау маңызды.

1977 жылғы заң қабылданған сәтте британиялық соттар компьютерлік бағ-

дарламаларды патенттеудің еркіндеу тәсілін қабылдағанмен, патенттелетін

өнертабыс объектісіне сәйкес келетін зат түрлеріне қатысты әлі де маңызды

шектеулер бар. Апелляция соты Symbian ісінде айтқандай, компьютерге қатыс-

ты кейбір өтінімдер техникалық

337

болмағаны үшін қорғаудан алынып тасталса,

1(2)-бөлімді мағынасыз етпеу үшін патенттелетін компьютерлік бағдарлама түр-

леріне де бірқатар шектеу қойылғаны абзал. Осының алдында түсіндіргеніміз-

дей, компьютерді қолданатын өнертабыстардың барлығы техникалық, сол се-

бепті компьютерлік өнертабыстың жай ғана техникалық болуы жеткіліксіз. Яғни

қарапайым есептеу жабдығының бар болуы өнертабыстың патент қабілетін әр-

қашан білдіре бермейді;

338

бұдан әлдеқайда салмақтырақ нәрсе керек.

Компьютерлік өнертабыс патенттелуі үшін көрсетуі қажет техникалық әсер

ауқымы қандай болуы керектігі қарастырылып отырған нақты өтінімге байла-

нысты. Дегенмен жалпы мақсаттағы компьютерде қолданылатын қатардағы

компьютерлік бағдарламалар Біріккен Корольдікте әдетте патенттелмейді де-

сек, қателесе қоймаспыз. Өйткені бағдарламаны компьютерде іске қосу мате-

матикалық мәндерді электр сигналдарына ауыстырса, ол электр сигналдары бар

болғаны ақпаратты жаңғыртумен шектеледі; бұл релевант техникалық болуға

жеткіліксіз.

339

Тасымалдағыштағы бағдарламаны қосу да айрықша жағдайды ай-

налып өтуге мүмкіндік бермейтіні белгілі; бұл тұста процессордың жұмыс істеу

жылдамдығының өзгеруі секілді салмақтырақ нәрсе керек.

340

Релевант техникалық әсер дегеннің мағынасы қандай екенін Gemstar v.

Virgin

341

ісінен білуге болады. Ол істе телевизиялық бағдарламалар туралы ақ-

паратты экраннан көрсету үшін қолданылатын электрондық нұсқаулықтарға

арналған патенттер қарастырылды. Солардың бірі – телебағдарламалар туралы

ақпарат беретін Single Channel («Жалғыз арна». – Ауд.) патентіндегі негізгі өнер-

тапқыштық деңгей ақпараттың теледидардан көрсетілу форматтарына қатысты

336

Мысал ретінде мынаны қараңыз: Really Virtual v. UK Intellectual Property Oce [2012] EWHC

1086 (Ch); Protecting Kids the World Over’s Patent Application [2012] RPC (13) 323; HTC Europe v. Apple

[2013] EWCA Civ 451.

337

Серверге жүктелетін деректің «серверде орналасқан деректер базасындағы ақпараттың

қалай қолданылуына және басқарылуына» қатыстылығын анықтайтын компьютерлік бағдарлама

тура мағынадағы компьютерлік бағдарлама саналып, патенттік қорғаудан алынып тасталды: Sony

Corporation’s Application, O/240/12 (21 June 2012), [34].

338

Қараңыз: Motorola Mobility’s Application, O/174/13 (29 April 2013), [14] (техниканың алдыңғы

деңгейімен салыстырғандағы айырмашылығы ғана емес, үлесі де маңызды; пайдаланушыға

жылдамырақ қызмет көрсету техникалық саналмады); Lantana v. Comptroller General of Patents,

Designs and Trade Marks [2014] EWCA Civ 1463 (CA) (компьютер ішіндегі әсерлер бейтехникалық

саналды).

339

Kock&Sterzel/X-ray apparatus, T 26/86 [1988] EPOR 72.

340

Ibid., [54]. Сондай-ақ қараңыз: Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [92].

341

[2009] EWHC 3068 (Ch). Патент қабілеті мәселесі (жаңалыққа көңіл аударған) апелляцияда

талқыланбады: Gemstar v. Virgin [2011] EWCA Civ302 (судья Мэннің шешімін қолдайды).

141

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

еді.

342

Өнертабыс бағдарлама тізімін экранға шығарып, сан түрлі телеарнаның

түрлі уақытта жарық көретін сан түрлі бағдарламасын тор формасында көрсету

арқылы жұмыс істеді. Көрермен курсорды жылжытып, белгілі бір ұяшықты (яғни

бағдарламаны) белгілей алатын-ды. Ұяшық таңдалғанда, дисплей «жалғыз арна»

режиміне ауысты. Бұл режимде экран таңдалған арнаның (жалғыз сол арнаның

ғана) таңдалған уақыттағы және сол уақыт шамасындағы бағдарламалар тізімін

көрсетті. Бұл кезде дисплей фокусы түрлі арна шолуынан бір арнаға ауысатын.

Пайдаланушы бұл тізімді жоғарыдан төменге қарай айналдыра алатын және со-

ның нәтижесінде белгілі бір бағдарлама «таңдалса», экран қайтадан көпарналы

аралас режимге ауысатын. Яғни бұл патент ауқымды тор күйінен бір арнаға ауы-

суды қамтамасыз етті және сол себепті оған осындай атау берілді. Өнертабыс-

тың тағы бір ерекшелігі болды. Белгілі бір бағдарлама таңдалғанда, сол бағдар-

ламаның ақпараттары (мысалы, рөлдерді сомдаушылар тізімі) тізім дисплейінің

үстінен ашылатын арнайы қосымшадан не терезеден көрсетілді. Бағдарлама ті-

зімі сол қосымшаның не астынан, не үстінен көрініп тұрды.

343

Бұл істі судья Мэнн компьютердің өзінде болатын техникалық әсерді қарас-

тырудан бастады. Өнертабыс құрамындағы компьютерлік бағдарлама техника-

лық әсер берсе және ол кез келген істеп тұрған бағдарламаның беретін әсеріне

ұқсас болса – компьютер бұл әсерсіз дәл сол күйінде жұмыс істей алмаса – бұл

патент қабілеті үшін әлі де жеткіліксіз болды. Судья Мэнн айтпақшы, «айрық-

ша жағдайды айналып өту үшін салмақтырақ нәрсе керек және осы контексте

«салмақтырақ» дегеніміз – компьютерді бұрынғыдан жақсырақ жұмыс істете-

тін нәрсе».

344

Бұл жағдайда бағдарламаны патентке қабілетті деп табуға қажетті

релевант техникалық әсер «компьютерді тиімдірек әрі әсерлірек жұмыс істей-

тін компьютерге айналдыруы керек» немесе компьютердің өзіндегі техникалық

проблеманы шешуі керек. Gemstar компаниясының өкінішіне қарай, судья Мэнн

қараудағы істе аталған шарттар жоқ деп тапты. Өйткені өнертабыс компьютер-

дің деректерді өңдеу тұрғысынан өзгеше жұмыс істеуіне әкелсе де, компьютер

жақсырақ, жылдамырақ немесе өнімділік тұрғысынан өзгешелеу жұмыс істеп

кеткен жоқ. Судья Мэнн айтқандай, өнертабыс анық техникалық болғанымен,

өзге немесе жақсырақ пайдаланушы интерфейсін жасау релевант техникалық

әсерге жатпайды.

Осыдан кейін судья Мэнн компьютерден тыс қандай да бір техникалық әсер-

дің бар-жоғын тексерді.

345

Атап айтқанда,

ол компьютер экранындағы компью-

термен генерацияланған (экранды осы мақсаттар үшін компьютерден бөлек қа-

растыра отырып) ақпарат бейнесі релевант техникалық әсер болып табылатыны

туралы мәселені қарастырды.

Электрондарды люминофорға бағыттаудың немесе пиксел ұяшықтарына за-

рядтар жіберудің техникалық салдары үшін өнертабыстың компьютерден тыс тех-

никалық әсері бар екені айқын болды. Алайда судья Мэнн бұл «техникалық әсер-

дің дұрыс түрі емес»; ол «бар болғаны экран бетін ақпаратпен оқылатындай етіп

толтырып; мұның мәнерін пайдаланушы бақылау панелі арқылы таңдай алады»

342

Шешім үш патентке қатысты болғанымен, біз талдауымызды бірінші патентпен шектедік.

343

Gemstar v. Virgin [2009] EWHC 3068, [4] – [5].

344

Ibid., [42].

345

Ibid., [42].

142

ПАТЕНТ

деді.

346

Бұл жағдайда патентке қабілетті деп табуға қажетті техникалық үлес жоқ

болып шықты. Судья Мэнн айтқандай, экрандағы дисплейдің өзгеретіні рас, алай-

да «алдыңғы дисплейден өзгеше дисплейдің болуы өзгеріс әкелетін техникалық

әсер туғызу үшін жеткіліксіз».

347

Яғни Gemstar сүйенген техникалық әсер, нақты-

рақ айтқанда, жақсырақ немесе өзгерек интерфейс релевант техникалық әсерге

жатпады. Өйткені жақсырақ (немесе өзгерек) интерфейс абстрактілі концепция

болды; ол физикалық әрекетті немесе әсерді сипаттамады.

348

Осы салада патент

құқығына ұзақ уақыт бөгет болған проблема турасында судья Мэнн былай деді:

Көптеген компьютерде қандай да бір бағдарламаны пайдалану дисплейдің

өзгеруіне әкеледі; егер бұл жеткілікті техникалық әсер саналса, сол компьютер-

лердегі кез келген бағдарлама айрықша жағдайды айналып өте алады. Заң автор-

ларының көздегені бұл емес болар.

349

Осы ретте Gemstar шешімін Protecting Kids the World Over

350

ісіндегі шешіммен

салыстыру пайдалы болмақ. Соңғысында электрондық коммуникация құралда-

рындағы контентті бақылап, балалардың орынсыз контентке немесе сөздерге

тап болмауын қадағалайтын жүйенің өтінімі қаралды. Бақылаудағы компью-

терден белгілі бір контент анықталса, дабыл қосылып, пайдаланушының (ата-

ана) қашықтағы байланыс терминалына (мысалы, ұялы телефон) бақылаудағы

компьютерде орынсыз контенттің өңделіп жатқаны туралы хабарлама жібері-

леді. Бұл ақпарат «жай ғана экран бетінен шығаратын» Gemstar өнертабысынан

сапалы түрде өзгеше болып көрінді.

Судья Флойд былай деді:

Дәл Gemstar ісіндегідей… бағдарламаның немесе компьютердің орындайты-

ны жай ғана басқа дисплейді көрсету болса, ол жерде релевант техникалық әсер

жоқ. Мұндай әсер тым «абстрактілі»… [Алайда] компьютерден тыс әсерді физи-

калық концепция, процесс немесе әсер ретінде сипаттау мүмкін болса, аталған

шарт… қолданылмайды.

351

Осы негізде судья Флойд қараудағы өнертабыстың жеткілікті деңгейде тех-

никалық болып, 1(2)(с) бөлім аясына сәйкес қорғаудан алынып тасталмайтынын

мәлімдеді. Өйткені Gemstar ісіндегі абстрактілі және эфемерлік өнертабысқа қа-

рағанда, Protecting Kids өнертабысы физикалық өзгеріс әкеліп қана қоймай, ал-

дыңғы техникадан үстем болып, компьютерден тыс жатқан проблеманы шешті.

352

Қарастырылып отырған мәселе шешімі толықтай айқын болмаса да, соттардың

техникалық әсердің «релевант» екенін анықтаудағы критерийлері өнертабыс-

тың техникалық екенін анықтаудағы критерийлермен бірдей екені байқалады.

Соттар «техникалық» әсердің кейбір түрлері (ең болмағанда патент құқығы

мақсаттары үшін) техникалық болып табылмайтыны туралы идеяға одан әрі де

сүйене беретіні сөзсіз. Дегенмен релевант техникалық әсерге сілтемені соттар-

ға болмысынан техникалық саналатын заттарды алып тастау үшін техникалық

346

Ibid.

347

Ibid., [50].

348

«Интерфейс» физикалық емес, абстрактілі түсінік болды.

349

Gemstar v. Virgin [2009] EWHC 3068, [42].

350

[2011] EWHC 2720 (Pat).

351

Ibid., [18].

352

Ibid., [35].

143

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

әсерді пайдалану мәселесін шешуге мүмкіндік беретін құқықтық фикция дегені-

міз дұрыс болатын шығар.

7.2.2. Еуропалық патент ведомствосындағы тәсіл

Мұның алдында атап өткеніміздей, Еуропалық патент ведомствосындағы «кез

келген аппараттық жабдық» тәсілін қабылдаудың нәтижесінде өнертабыс объек-

тісінің (мейлі құрылғының, мейлі өнертабыс формуласының болсын) шарттарын

қанағаттандыру бұрынғыдан әлдеқайда оңайлады. Пікір білдірушілердің бірі

52-баптың бүгінде патент қабілетіне болмашы ғана кедергі туғызатынын атап

өтті. Өйткені бар талап етілетіні «мәлімделген әдістің қажетті техникалық сипат-

ты көрсетуі» еді және бұл шартты бірқатар техникалық құрал (мейлі олар қан-

шалықты қарабайыр, қаншалықты танымал болсын) қанағаттандыра алады.

353

Компьютерлік бағдарламадан тұратын өнертабыстың патенттелетінін не

патенттелмейтінін анықтауда ескерілетін техникалық әсер түрлерінің бірқатар

шектеуі (Біріккен Корольдіктегідей) бар екенін атап өткен абзал. Компьютерлік

бағдарламалардың қорғаудан алынып тасталуын «барлық компьютерлік бағ-

дарламаның техникалық әсері бар (өйткені олар өздері орнатылған компью-

терде түрлі электр тогін тудырады)» деген фактімен үйлестіру үшін Кеңейтілген

апелляциялық кеңес: «Мұндай техникалық әсер бағдарламаға «техникалық

сипат» беруге жеткіліксіз; олар қосымша техникалық әсер тудыруы қажет, бағ-

дарламалаушы «жай ғана» процедураларды жүзеге асыратын алгоритмдерді та-

будан күрделірек техникалық ізденістер жасауы керек», – деді.

354

Бұл тұжырым

компьютерлік бағдарламаларды патентке қабілетті ететін техникалық әсер түр-

леріне шектеу қоятындай көрінгенмен, іс жүзінде оның ықпалы өте төмен еді.

Біріккен Корольдіктегідей, релевант техникалық әсердің болу-болмауын анық-

тауда арбитраждар патенттелетін объектіні анықтаудың дағдылы тәсіліне жүгінді.

Өнертабыс компьютер көмегімен іске асырылса, ол техникалық құралдарды

пайдаланады деп есептеледі. Бұл қарапайым токенді (белгі. – Ауд.) де техника-

лық сипатқа ие затқа айналдырады.

355

Аталған тұжырымға сәйкес, қандай да бір

өнертабыс компьютерді пайдаланса, не сол арқылы жүзеге асса, ол өнертабыс

алынып тасталмайды.

356

Кеңейтілген апелляциялық кеңес осы жөнінде былай

деді:

Компьютермен жүзеге асырылатын әдістің немесе компьютерде оқылатын та-

сымалдағыштағы компьютерлік бағдарламаның өнертабыс формуласы ешқашан

52-баптың 2 және 3-тармақтарындағы айрықша жағдай аясына кірмейді. Дәл со-

лай саптыаяқтағы суреттің өнертабыс формуласы да қорғаудан ешқашан алынып

тасталмайды.

357

353

D.Booton, «The Patentability of Computer-Implemented Inventions» [2007] IPQ 92, 102; J.Pila,

«Dispute over the Meaning of Invention in Art 52(2) EPC: The Patentability of Computer-Implemented

Inventions in Europe» (2005) 36 IIC 173.

354

President’s Reference/Patentability of programs for computers, Ү 3/08 [2011] OJ EPO 10, [13.5].

355

Inneon Technologies/Circuit simulation I, T 1227/05 [2007] OJ EPO 574, 581.

356

Еуропалық патент ведомствосы преценденттік құқығымен танысу үшін қараңыз: President’s

Reference/Patentability of programs for computers, Ү 3/08 [2011] OJ EPO 10, [10.7] – [10.8] (машинада

оқылатын материалдық тасымалдағыш 52(2)(3)-бапқа сәйкес патенттік қорғаудан алынып

тасталмайды).

357

Ibid., [10.13.1].

144

ПАТЕНТ

Мұны Hitachi/Auction method

358

ісінен көруге болады. Ол істе компьютер жа-

дын (алмасу буферін) пайдалану тәсілі 52(1)-баптың аясында өнертабыс деп та-

нылады. Бұл либерал интерпретацияны Microsoft/Clipboard formats I ісінен де кө-

руге болады.

359

Қараудағы өтінім «түрлі формат арасында мәліметтер алмасуды

жеңілдетуге» арналып, әдіс формуласынан және компьютерде оқылатын тасы-

малдағыштағы бағдарлама формуласынан тұрды. Апелляция техникалық кеңесі:

«Әдіс компьютерде іске асырылған және ол 52-бап бойынша шектеуді болдыр-

мау үшін жеткілікті техникалық амал саналады», – деді.

360

Нақтырақ айтқанда,

кеңес компьютерлік жүйеде іске асырылған әдістің іс жүзінде орындалған және

әсер тудыратын қадамдар тізбегінен тұрғанын мәлімдеді.

361

Әдіс, оның ішінде

компьютерді басқару әдісі компьютерлік бағдарлама көмегімен іске асырылуы

мүмкін болса да, осы әдіске берілетін өнертабыс формуласы компьютерлік бағ-

дарлама формуласы бола алмайды.

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілі компьютерлік бағдарлама жүзеге

асырылатын тасымалдағышқа қатысты компьютерде іске асырылған өнертабыс-

тар шегінен кеңейтілді. (Aerotel ісінде лорд-судья Джейкоб компьютерлік бағ-

дарлама тар мағынада нұсқаулықтардың абстрактілі жиынтығы ретінде анық-

талғанын айтты

362

). Апелляция техникалық кеңесі Microsoft/Clipboard formats I

ісінде мәлімдегендей, өнертабыстың компьютерде оқылатын тасымалдағышқа

(тасымалдағышы бар техникалық өнімге) қатысы болса, ол өнертабыстың техни-

калық сипаты болады; өйткені компьютерде оқылатын тасымалдағыш – техника-

лық өнім, сол себепті оның техникалық сипаты бар. Компьютерлік бағдарлама

компьютердің ішкі операцияларын жақсартатын болса, онда оның техникалық

сипаты бар деген сөз. Бірақ ол үшін техникалық сипат аппараттық жабдық пен

бағдарламалық жасақтаманың дерек өңдеудегі қарапайым әрекеттесуінен күр-

делірек болуы қажет.

363

Кеңейтілген апелляциялық кеңес Еуропалық патент ве-

домствосының осы саладағы құқықтық тәжірибесінде бірқатар сәйкессіздік

364

бар екенін айтты. Сөйте тұра кеңес ведомство құқықтық тәжірибесінің Microsoft/

Clipboard formats I ісінде бірізді қолданылғанын және оның жақсы құқық екенін

атап өтті. Кеңес «кез келген аппараттық жабдық» тәсілінің логикасын қолдана

отырып, бар болғаны Х суретімен безендірілген және сол үшін патенттік қорғау-

дан алынып тасталған саптыаяққа қарағанда, компьютерде оқылатын деректер

тасымалдағышы («Х компьютерлік бағдармаласын сақтаушы») қорғаудан алы-

нып тасталмайды деді.

365

358

T 258/03 [2004] OJ EPO 575.

359

T 424/03 (23 February 2006).

360

Ibid., [5.1].

361

Ibid.

362

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [31].

363

Microsoft/Clipboard formats I, T 424/03 [2006] EPOR 414; IBM/Computer programs, T 1173/97

[1999] OJ EPO 609. Astron Clinica ісінде судья Китчин: Microsoft/Clipboard formats ісінде кеңес

«тасымалдағыштағы кез келген бағдарлама техникалық сипатқа ие, сол себепті ол 52-бапқа сәйкес

қорғаудан алынып тасталмайды» деп анықтаған секілді» деді. Astron Clinica v. Comptroller General of

Patents [2008] EWHC 85, [39].

364

IBM/Computer programs, T 1173/97 [1999] OJ EPO 609 ісіндегі шешім Microsoft/Clipboard formats

I T 424/03 (23 February 2006) шешімімен бірізді емес делінді.

365

President’s Reference/Patentability of programs for computers, Ү 3/08 [2011] OJ EPO 10. Сондай-ақ

қараңыз: BDGB Enterprise/Classication method and apparatus, T 1358/09 (21 November 2014).

145

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

7.3. БИЗНЕС ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕРІ

Терең тарихына қарамастан, бизнес әдістерінің патенттелетін өнертабыс

объектілер қатарынан алынып тасталуында қайшылықтар бар. Бұл – бір жағы-

нан, АҚШ-тағы өзгерістер салдары. АҚШ кейіннен бас тартқан бұл өзгерістер

бизнес жүргізу әдістері үшін алдыңғы тәжірибеге қарағанда әлдеқайда либерал

қорғауды қамтамасыз етті.

366

Біріккен Корольдікте және Еуропалық патент ве-

домствосында өтінімнің 1(2)(с) бөлім/52(2)(с) бап аясындағы «бизнес жүргізу

әдісінен» тұратыны негізінде алынып тасталатынын не тасталмайтынын анықтау

үшін қолданылып келген тәсіл 1(2)-бөлімнің/52-баптың басқа салаларында пай-

даланылатын тәсілмен бірдей.

367

7.3.1. Біріккен Корольдіктегі тәсіл

Біріккен Корольдікте (және Pension Benefits ісіне дейін Еуропалық патент ве-

домствосында) қабылданған тәсіл бұрын талқыланған жалпы тәсілмен бірдей.

Мұны Merrill Lynch’s Application

368

ісінен көруге болады. Ол істе Апелляция соты

компьютерлік бағдарламамен басқарылатын автоматты акция саудалау жүйесін

жай ғана бизнес жүргізу әдісі болғаны үшін патентке қабілетсіз деп тапты. Бұл тұ-

жырым Біріккен Корольдік Интеллектуалдық меншік ведомствосының Тәжірибе

нұсқаулығымен

369

және кейінірек қабылданған шешімдермен қуатталды.

370

Бұл

бірқатар өтінімнің қабылданбауына алып келді. Олардың арасында құнды қа-

ғаздарды саудалау жүйесі ретінде жұмыс істеуге бағдарламаланған компьютер-

366

State Street Bank&Trust v. Signature Financial Group 149 F. 3d 1368 (Fed. Cir. 1998). Апелляция

жөніндегі федералдық округ соты 1374-те былай деді: 1952 жылғы Патент заңынан бастап,

бизнесті жүргізу әдістеріне өзге процестер мен әдістерге қойылатын заң талаптары (пайдалылық,

жаңашылдық, таптаурын болмау және ақпаратты жария ету) қолданылып келеді және қолданыла

беруі де керек. Ол талаптарға сәйкес, доллар түріндегі жеке сомаларды көрсететін, акция ақырғы

бағасының математикалық есептеулері арқылы іске асатын және машинамен орындалатын патент

өтінімі математикалық алгоритмнің, формуланың немесе есептеудің практикалық қолданысын

қамтиды деп танылып, патенттелетін өнертабыс объектісіне жатты. Бизнес жүргізу әдістеріне ерекше

жағдай қолданылмайды».

367

Еуропа, АҚШ және Жапония патент ведомстволары сүйенетін амалдардың түйіндемесі

үшін мынаны қараңыз: Trilateral Report on Comparative Study on Business Method Related Inventions

(14 June 2000). Сондай-ақ қараңыз: H.Hanneman, «The Patentability of “Methods of Doing Business»

[2000], epi Information 16; D.Booton and P.Mole, «The Action Freezes? The Draft Directive on the

Patentability of Computer-implemented Inventions» [2002] IPQ 289.

368

[1989] RPC 561; Stockburger/Coded distinctive mark, T 51/84 [1986] EPOR 229.

369

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Interpreting Section 1(2) (24 April 2002), 1. Техникалық

үлес патент қабілетін анықтауда шешуші фактор делініп, «қорғаудан алынып тасталған кей заттар

техникалық үлесі болуына қарамастан патентке қабілетті» деген көзқарасты жоққа шығарды. Бұл

«техникалық үлесі бар өнертабыстар бизнес-әдістерге немесе менталды әрекеттерге жататыны үшін

ғана патенттік қорғаудан қағылмайды» дегенді білдіреді.

370

Crawford v. Jones [2005] EWHC 2417. Біріккен Корольдіктің Патент ведомствосы тізімдегі

өтінімдерді (сол кездегі) бизнес әдісі болуы негізінде патенттік қорғаудан алып тастады: компьютерлік

құрылғыға интернет арқылы тапсырыс берудің онлайн жүйесі (Dell USA, O/432/01 (4 October 2001));

провайдер мен ақпаратты сұратушы арасындағы ақпарат алмасу жүйесі (Pintos Global Services,

O/171/01 (6 April 2001)); кафетерийде тамаққа тапсырыс берудің автоматтандырылған жүйесі (Fujitsu

Ltd, O/324/03 (23 October 2003)); пайдаланушыларға интернет арқылы дербестендірілген қаржы

өнімдерін сатып алуға мүмкіндік беретін әдіс (Accucard Ltd, O/145/03 (29 May 2003) және отырыс

залын брондау сияқты қызметтерге берілген тапсырыстардың өзара қайшылығын реттеуге арналған

компьютерлік жүйе (Fujitsu, O/317/00 (23 August 2000)).

146

ПАТЕНТ

дің,

371

компания құру әдісінің,

372

«валютаны есептейтін және электрондық түрде

аударатын, осы валютаны басқа құндылық жүйелеріне (сыйлықтар, несиелер

және т.б.) айналдыратын өнертабыстың»,

373

кірістің қосымша ағымдарын гене-

рациялау үшін қызметкерлерді қалай пайдалану туралы шешіммен қамтамасыз

ететін өнертабыстың,

374

төлеушінің қабылдаушыға төлем жіберуіне мүмкіндік

беретін және оны консультация жүйесінде сақталатын құжатпен байланысты-

ратын төлемдер бойынша консультациялық жүйенің өтінімдері бар.

375

Бұл өнер-

табыстардың барлығы бизнесті жүргізудің бейтехникалық әдістері болуының

негізінде алынып тасталды.

Еуропалық патент ведомствосында осыған ұқсас тәсіл қолданылды және ол

сан түрлі қызмет көрсету орталығындағы клиенттер кезегін реттеу жүйесінің

патентін қарастырған Petterson/Queueing system

376

ісінде көрініс тапты. Патент

кезек нөмірін тарататын блоктан, ақпараттық блоктан, таңдау блогынан және

қызмет көрсетудің нақты нүктесінде кезектің қандай нақты нөміріне қызмет

көрсетілуі қажет екенін шешетін компьютерлік бағдарламадан тұрды. Патент

Швецияда қабылданбағанымен, Еуропалық патент ведомствосы жанындағы

Апелляция техникалық кеңесі мәлімделген құрылғыны анық техникалық сипатта

және сондықтан патентке қабілетті деп тапты.

377

Өнертабыс бизнес контексінде

пайдаланылды. Алайда патентті жарамды деп тапқан кеңес өнертабыстың мәні

жүйе элементтерінің қалай бірігетінінде жатыр деді.

378

Дәлірек айтқанда, патент

жарамдылығының өз күшінде қалу себебі – өнертабыс шешкен проблема жүйе

компоненттерінің интеракциясына қатысты болып, бизнес проблемасы ретінде

емес, техникалық проблема ретінде қабылданды.

379

Апелляция соты Aerotel ісінде бизнес әдістерінің алынып тасталуы абстрак-

тілі заттармен шектелмейтінін айтты. Сот сондай-ақ айрықша жағдай аясына

жату үшін әрекеттің аяқталуы (яғни кассалық аппараттың шылдырлауы) қажет

емес деді.

380

Бизнес жүргізуде ақпарат қолданылатын болған соң, құрал-сайман-

ды түгендеу кезінде ақпаратты графикалық формада беру бизнес жүргізу әдісі

371

Merrill Lynch’s Application [1988] RPC 1.

372

Macrosson’s Application [2006] EWHC705 (Ch).

373

IGT’s Application, O/140/13 (27 March 2013), [49].

374

Henri Duong’s Application, O/085/12 (24 February 2012).

375

Jagwood’s Application, O/114/12 (9 March 2012).

376

T 1002/92 [1995] OJ EPO 605; Сондай-ақ қараңыз: Texas Instruments/Language-understanding

system, T 236/91 [2000] EPOR 156; Fujitsu’s Application, O/317/00 (23 August 2000).

377

Бизнесті жүргізу әдістеріне негізделген өнертабыстардың патент ықтималдығы Sohei ісінің

нәтижесінен кейін артты. Ол істе Апелляция техникалық кеңесі «бизнес» тар мағынада түсіндірілуі

керектігін айтты: Sohei/General-purpose management system, T 769/92 [1996] EPOR 253 258 (патент

қабілетін бағалау кезінде бағдарламалық жасақтамаға ыңғайлы тәсіл қабылданғаны жалпыға мәлім).

378

NAT/Bagging plant [1993] EPOR 517 (теңіз жолымен тасымалданатын материалды өлшеуді

және кемежайлардағы қаптарға салуды қамтитын компьютерлік әдістің өнертабыс формулалары

мақұлданды. Өйткені өнертабыс техникалық мақсатқа қол жеткізу үшін, яғни материалдар салынған

өлшенген қаптарды жасау үшін техникалық жабдықты пайдаланды). Сондай-ақ қараңыз: Pension

Benet Systems, T 931/95 [2001] OJ EPO 441 (TBA) (зейнетақылық қамсыздандыру жүйесін басқару

тәсілінің өнертабыс формуласы).

379

Sohei/General purpose management system, T 769/92 [1996] EPOR 253; Pitney Bowes/System for

processing mail, T 767/99 (13 March 2002), [2.6].

380

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [67] – [71].

147

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

саналады деп ұйғарылды.

381

Сонымен қатар қаржылай табыс әкелу фактісінің

негізінде ғана өнертабысты бизнес жүргізу әдісі деп есептеуге болмайды, әйтпе-

се патенттердің түгелге жуығы қорғаудан алынып тасталар еді.

382

7.3.2. Еуропалық патент ведомствосындағы тәсіл

Мұның алдында атап өткеніміздей, Еуропалық патент ведомствосындағы

«кез келген аппараттық жабдық» тәсілі шеңберінде бизнесті жүргізу әдістерінің

тағдыры Pension Benefits ісінің шешімінде нақты көрсетілген

383

(Pension Benefits

ісіндегі пайымдаулар кейіннен құрылғы және әдіс өнертабыс формулаларына

қатар таралғанын атап өткен жөн). Балама патент өтінімінің АҚШ-та қанағат-

тандырылғанын ескерсек, аталған шешім сондай-ақ бизнес әдісі өнертабыста-

рын патенттік қорғау турасында Еуропа мен АҚШ жүгінетін тәсілдер арасындағы

айырмашылықты көрсетті.

384

7.4. АҚПАРАТ ТАНЫСТЫРЫЛЫМЫ

Біріккен Корольдікте және Еуропалық патент ведомствосында өнертабыстың

ақпарат таныстырылымынан тұрып, 1(2)(d) бөлімдегі/52(2)(d) баптағы айрықша

жағдайға жататын-жатпайтынын анықтауда қолданылатын тәсіл патенттік қор-

ғаудан алынып тасталған өнертабыс объектілерінің өзге санаттарына қолданыл-

ған тәсілге ұқсас.

385

7.4.1. Біріккен Корольдіктегі тәсіл

Патенттің 52-баптың 2 және 3-тармақтары аясында айрықша жағдайға жа-

ту-жатпауын анықтауда Еуропалық патент ведомствосы (Pension Benefits ісіне

дейін) 1(2)(d) бөлімге/52(2)(d) бапқа сәйкес қорғаудан алынып тасталған қарапа-

йым (когнитивтік) ақпарат пен қорғаудан алынып тасталмаған арнайы (функция-

лық) ақпараттың аражігін ажыратты.

386

Ақпарат таныстырылымы ретінде 1(2)(d) бөлімге/52(2)(d) бапқа сәйкес қор-

ғаудан алынып тасталған қарапайым когнитивті ақпарат адамға жай ғана ког-

381

Raytheon v. Comptroller General of Patents, Designs and Trade Marks [2007] EWHC 1230, [40].

Қараңыз: Autonomy Corporation v. The Comptroller General of Patents [2008] EWHC 146.

382

Quest International/Odour selection, T 619/02 [2007] OJ EPO 63.

383

Бұл Еуропалық патент ведомствосының нұсқаулығында көрініс тапқан. Нұсқаулықта:

«қандай да бір схеманың ең аз дегенде кейбір кезеңдерін орындауға арналған компьютерлерден,

компьютерлік желілерден немесе басқа да әдеткі жолмен бағдарламаланатын құрылғыдан немесе

бағдарламаның өзінен тұратын өтінім компьютерлік өнертабыс ретінде қарастырылуы керек» деп

жазылған. EPO Guidelines, G-II, [3.4].

384

Pension Benet Systems (T 931/95 [2001] OJ EPO 441, 447, [iv]) ісінде өтінім берушінің АҚШ-

тағы зейнетақы жүйесіне патент берілді. Кеңестің негіздеуі АҚШ Патент және сауда белгісінің

Компьютерлік өнертабыстарды саралау нұсқаулығына (1996) сәйкес болуы бұған кедергі болмады.

Қараңыз: M.Likhovski, «Fighting the Patent Wars» [2001] EIPR 267, 270.

385

Мысал ретінде: Texas Instruments/Language-understanding system, T 236/91 [2000] EPOR 156.

Қараңыз: Hiroki Ashizawa, O/235/03 (18 August 2003); Crawford v. Jones [2005] EWHC 2417 (өтінім

ақпаратты бейнелеумен шектелгені үшін қорғаудан алынып тасталды).

386

Кеңес соңғы жарты ғасырдағы ақпараттық технологиялардың өсуімен ақпарат «ерекше

мағынасында әлдеқайда маңызды» болғанын мәлімдеді. Дегенмен кеңес 52(2)(d) бапта аталған

ақпарат әдеткі (когнитивті мағынада) ақпаратпен шектелетінін атап өтті: Koninklijke Philips Electronics/

Picture retrieval system, T 1194/97 [2000] OJ EPO 525, [3.7.2].

148

ПАТЕНТ

нитивтік немесе эстетикалық контентті тікелей беретін өнертабыс объектісінен

тұрады.

387

Басқаша айтқанда, қарапайым когнитивті ақпарат тек ақпарат мазмұ-

нымен сипатталатын кез келген ақпарат репрезентациясынан тұрады. Мұның

қатарына тек ақпараттың өзімен сипатталатын телевизиялық сигнал жатады

(мысалы, стандарт телевизиялық сигнал негізінде түрленген суреттерді жылжы-

ту). Дәл осылай, сурет секілді когнитивті контентті кодтайтын цифрлық деректер

де стандарт жағдайда патенттік қорғаудан алынып тасталады.

388

Еуропалық па-

тент ведомствосы нұсқаулығында түсіндірілгендей, өнертабыс формуласы тасы-

малданатын контентімен ғана сипатталатын тасымалдағышқа (кітап, пластинка,

магниттік таспа), жазылған ақпаратқа (кітаптың, музыкалық контенттің, дерек-

тің немесе бағдарламаның субъектісі), түпкі ақпаратқа (акустикалық сигналдар,

сөйленген сөздер) бағытталған жағдайда қорғаудан алынып тасталады.

389

Осы

жағдайлардың барлығында өнертабыстың негізгі аспектісі болып хабарлама-

ның мазмұны саналады.

Функциялық ақпаратқа (немесе деректерге) берілетін патент 52(2)(d) бап

аясындағы айрықша жағдайға жатпайды. Қорғаудан алынып тасталатын өнер-

табыс объектілерінің барлық шартындағыдай, ақпарат тасымалдаушының не-

месе ақпарат таныстырылымына арналған процестің я құрылғының техникалық

қасиеті болса, өнертабыс патенттелуі мүмкін. Репрезентацияның реті мен сипа-

ты да ақпарат мазмұнымен салыстырғанда патенттелуі мүмкін. Мұның қатарына

ақпаратты өлшеуге арналған жабдықтар мен әріп-сандарды ұсынуға арналған

кодтарды қолдану жатады.

Функциялық ақпараттың не екенін түсіндірерде Еуропалық патент ведомство-

сы ақпаратты (оның ерекше мағынасында) мағынамен шатастырмау керек деген

пікірді қолдады. Бірі мағынаға толы, екіншісі қисыны жоқ ақпарат саналатын екі

хабарлама ақпараттың технологиялық тұрғысынан бірдей болуы мүмкін. Ком-

муникация теориясында ақпаратқа сіздің не айтатыныңыз емес, нені айтуыңыз

мүмкін екені жатады. Яғни ақпарат – адамның бір хабарламаға тоқтар алдында-

ғы таңдау еркіндігінің өлшемі.

390

Осы анықтаманы пайдалана отырып, Апелляция техникалық кеңесі ерекше

мағынадағы ақпарат (қорғаудан алынып тасталмайтын) адамға түсінікті мағы-

на бермейтін машиналардың ішіндегі және арасындағы физикалық өзара іс-

қимылды қамтитынын мәлімдеді. Кеңес сондай-ақ тек ақпараттың өзімен сипат-

талатын телевизиялық сигнал (мысалы, стандарт телевизиялық сигнал негізінде

түрленген суреттерді жылжыту) алынып тасталған ақпарат таныстырылымы бо-

лады да, телевизиялық жүйенің техникалық қасиеттерімен анықталатын және

387

Ibid. Кеңес «ақпарат таныстырылымын» ақпараттың ерекше мағынасы аспектісі ретінде

түсіндірген жалғыз шешім – Kock&Sterzal/X-ray apparatus (T 26/86 [1988] EPOR 72) ісі деді. Комиссия

атап өткендей, Koch&Sterzel ісі компьютерлік бағдарламалардың қорғаудан алынып тасталуын

қамтыды, сол себепті «52(2)(d) баптың тұрғысынан «таза кездейсоқ» болды: Koninklijke Philips

Electronics/Picture retrieval system, T 1194/97 [2000] OJ EPO 525, [3.7.4].

388

Апелляция техникалық кеңесі компьютер экранында бірнеше бейнені бір уақытта көрсетуге

арналған конфигурацияға патент беруден бас тарта отырып, экран терезесіндегі оқиғалар туралы

ақпарат беру бейнелердің мазмұнына назар аудартатынын және техникалық болып саналмайтынын

айтты: Siemans, T 599/93 [1997] OJ EPO (Special edn), 14.

389

EPO Guidelines, G-II, [3.7].

390

Koninklijke Philip’s Electronics, T 1194/97 [2001] EPOR 193, [3.7.1], citing C.Shannon and W. Weaver,

The Mathematical Theory of Communication (1949) [бет нөмірі көрсетілмеген].

149

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

сол жүйеде іске асатын телевизиялық сигнал ақпарат таныстырылымы болмай-

тынын айтты.

391

Дәл осылай, Апелляция техникалық кеңесі жазба тасымалдағы-

шы орнатылған жүйенің техникалық қасиеттерімен сипатталатын өнертабыс

ақпарат таныстырылымы ретінде қорғаудан алынып тасталмайтынын мәлімде-

ді.

392

Кеңес Koninklijke ісінде айтқандай, (қорғаудан алынып тасталған) когнитивті

ақпарат пен (қорғаудан алынып тасталмаған) функциялық деректер арасындағы

айырмашылық – когнитивті дерек немесе контент жоғалса, нәтижесі теледидар

экранындағы «қар» сияқты адам үшін түсініксіз бейне болмақ. Жүйенің техника-

лық тұрғыда жұмыс істеуіне мұның еш әсері жоқ. Ал функциялық дерек жоғала-

тын болса, жүйенің техникалық жұмыс істеуіне нұқсан келіп, жүйе тоқтап қалуы

мүмкін.

393

Еуропалық патент ведомствосының ақпарат таныстырылымы жөнін-

дегі Pension Benefits ісіне дейін қабылдаған тәсілін жазатайым оқиғаның құрбан-

дары туралы (препараттың дұрыс мөлшерін немесе дефибрилляцияның дұрыс

техникасын анықтауға мүмкіндік беретін) ақпаратты нақтылау әдісіне берілген

өнертабысты қарастырған Broselow/Measuring tape

394

ісінен көруге болады.

Әдіс-

тің мәні – жедел жәрдем қызметкерінің жазатайым оқиға құрбаны денесінің

ұзындығын пациентті қалай емдеу керек екенін көрсететін таспаның көмегімен

өлшеуінде. Маңыздысы: бұл клиникалық сараптаманың қажетінсіз немесе өзге

дерекөздерге сілтемесіз жасалды. Өнертабыстың қалай түсіндірілгенін атап өт-

кен Апелляция техникалық кеңесі: «Өлшенген ұзындық пен өлшейтін таспадағы

ақпарат арақатынасының нәтижесін таспадан көруге болады... Бұл – пациентті

емдеу құндылықтарын анықтаудың жаңа өлшемі», – деді. «Пациент құндылық-

тарын тікелей анықтайтын» бұл жаңа өлшем «айқын техникалық сипатқа ие».

395

Едәуір екіұдайлықтан соң Біріккен Корольдік соттары бүгінде Еуропалық па-

тент ведомствосында (Pension Benefits ісіне дейін) қабылданған тәсілді ұстанады.

Бұл Gemstar v. Virgin ісін

396

тыңдаудың нәтижесі. Ол істе судья Мэнн Еуропалық

патент ведомствосында Pension Benefits ісіне дейін қабылданған тәсілді қолдаған

еді. Еуропалық патент ведомствосының сараптау нұсқаулығына сүйене отырып,

судья Мэнн патенттелуі үшін ақпараттың өңделуінен күрделірек әсер керектігін

айтты. Мазмұнымен ғана анықталатын ақпарат репрезентациясы патенттелмей-

тін болса, сол ақпараттың өзінен тыс практикалық-техникалық жетістігі болатын

391

BBC/Colour television signal, T 163/85 [1990] EPOR 599, 603.

392

Осы фактілердің негізінде Кеңес қараудағы өнертабыс формуласы ақпарат таныстырылымы

болмады деді. Өйткені онда жазылған функциялық дерек (атап айтқанда, сурет жолдарының синтезі

туралы деректердің құрылымы, жолақтардың нөмірлері және адресаттар) бар еді: Koninklijke Philip’s

Electronics/Picture retrieval system, T 1194/97 [2001] EPOR 193. IBM/Computer programs ісінде комиссия

осы бағытты ұстанды, T 1173/97 [1999] OJ EPO 609.

393

Koninklijke Philip’s Electronics, T 1194/97 [2001] EPOR 193.

394

T 77/92 [1998] EPOR 266.

395

Ibid., 270. Кеңес «мәлімделген өнертабыс объектісі тұтастай алғанда техникалық және

бейтехникалық элементтердің қосындысынан тұрса және бейтехникалық элемент мәлім техникалық

элементпен әрекеттесіп техникалық әсер тудырса, 52-баптың 2 және 3-тармақтарына сәйкес

патенттік қорғаудан алынып тасталмайды»: ibid.

396

[2009] EWHC 3068, [52] – [60]; өзгеріссіз қалдырылды [2011] EWCA Civ 302. Сондай-ақ қараңыз:

Re Townsend’s Patent Application [2004] EWHC 482 («ақпарат таныстырылымы» ақпараттың қалай

таныстырылғанымен немесе көрсетілгенімен (формат, қаріп, және т.б. түрлендірушілер тұрғысынан)

шектелмей, ақпарат беруді де қамтыды. Осы себепті бірнеше адам пайдалана алатындай етіп

әзірленген оқиғалар күнтізбесіне берілген өтінім 1(2)(d) бөлімге сәйкес патенттік қорғаудан алынып

тасталды).

150

ПАТЕНТ

ақпарат таныстырылымы патенттеледі. Судья Мэнн осы критерийдің негізінде

Gemstar ісіндегі өтінімді жоққа шығарды. Оның айтуынша, қараудағы өнертабыс

бар болғаны жақсырақ немесе жаңа пайдаланушы интерфейсімен қамтамасыз

етті және ол интерфейс ақпаратты басқаша ұсынды. Бұл жай ғана ақпарат та-

ныстырылымы болғандықтан, оның ешқандай техникалық әсері жоқ деп ұйға-

рылды.

Түйіндегенде, өтінімдегі ақпараттың өзінен тыс практикалық техникалық

жетістікті көрсету мүмкін болса, өтінім қорғаудан алынып тасталмайды. Мысал

ретінде iPhone құрылғысының бұғатты сырғытып ашу қасиетін келтіруге бола-

ды: бұғатты сырғытып ашу пайдаланушыны физикалық визуалды ақпаратпен

қамтамасыз ете отырып, практикалық әсер де береді, сол себепті ол ақпарат

таныстырылымы болып саналмайды.

397

Осыған ұқсас тәсілді Samsung Electronic’s

Application

398

ісінен көруге болады. Ол істе электрондық картаның үстінен сурет-

тер көрсетуге арналған әдістің және құрылғының өтінімі ақпарат таныстырылы-

мына жатпайды деп ұйғарылды. Қараудағы өнертабыс төрт кезеңнен тұрды. Ал-

дымен пайдаланушыға электрондық карта ұсынылды. Пайдаланушы картадағы

орынды таңдағаннан кейін, бағдарлама таңдалған жердің белгілі бір радиусын-

дағы суреттерді анықтау үшін картадағы ақпаратты талдап, сүзеді. Соңғы кезең-

де пайдаланушыға жақын орналасқан жерлердің кескіні ұсынылды. Өтінімнің

негізгі ерекшелігі оның таңдалған географиялық пункт маңындағы қызық жер-

лердің суретін анықтауы және көрсетуі еді. Бұл карта жай ғана таңдалған пунктің

суреттерін көрсететін алдыңғы электрондық карталардан (мысалы, Google Earth)

ерекше. Пайдаланушы тұрғысынан бұл өнертабыс ақпарат таныстырылымы бо-

лып көрінуі мүмкін болғанымен, ақпарат таныстырылымы емес деп ұйғарылды.

Өнертабыс қызметінің басы мен аяғы (бастапқы карта мен таңдалған суреттері

бар соңғы карта) ақпарат таныстырылымы саналса, осы екі кезеңнің ортасында

пайдаланушы көзделген пунктіні анықтады да, бағдарлама картада бар ақпарат-

ты сараптап, сүзді. Сот приставы ұйғарғандай, ортадағы екі кезеңнің болуы ол

жерде жай ғана ақпарат таныстырылымынан салмақты нәрсе бар екенін білді-

реді, сол себепті өтінім 1(2)-бөлімге сәйкес қорғаудан алынып тасталмайды.

399

Дегенмен не себепті Gemstar ісіндегі пайдаланушының ақпарат таңдауы осы

істегі секілді өтінімді айрықша жағдайдан аман алып қалмағаны түсініксіз күйі

қалды.

7.4.2. Еуропалық патент ведомствосындағы тәсіл

Еуропалық патент ведомствосының «кез келген аппараттық жабдық» тәсілі

аясында ақпарат таныстырылымына қатысты қабылданған тәсілі оның алдын-

дағы жалпы тәсілге сәйкес келеді. Яғни өнертабыс белгілі бір техникалық құрал-

дарды қолданса, 52(2)(d)-баптағы айрықша жағдай аясына кірмейді және өнер-

табыс қосатын үлестің ақпарат берумен шектелуі бұған кедергі бола алмайды.

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілін қабылдау салдарының бірі – Еуропалық

патент ведомствосының үлес критерийіне негізделген алдыңғы шешімдері бұдан

397

HTC Europe v. Apple [2012] EWHC 1789 (Пат).

398

O/347/12 (8 October 2012).

399

Ibid., [37].

151

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

былай негізге алынбайтын болды.

400

Hitachi/Auction method

401

ісінде Апелляция

техникалық кеңесі Еуропалық патент ведомствосының нұсқаулықтары Pension

Benefits ісіндегі тәсілге сәйкес келмейтінін айтты; өйткені оларда «тек ақпарат

мазмұнымен анықталатын... визуалды дисплейлер, кітаптар, пластинкалар, жол

белгілері мен тетіктері сияқты құрылғылар патенттелмейді» деп айтылған. Олар

кейбір техникалық құралдарды қамтыса, олардың қаншалықты ескіргеніне,

беймәлім немесе болмашы екеніне қарамастан, мұндай түрдегі өтінімдер енді

52(2)(d) бап бойынша өнертабыс объектісі критерийінен өтеді. Бүгінде осы си-

паттағы өтінімдер қандай да бір техникалық амалдарды (мейлі ол ескі болсын,

мейлі қарабайыр болсын) қамтыса, 52(2)(d) баптағы өнертабыс объектісінің кри-

терийінен өтетіні анық.

Gambro/Presentation of operating instructions

402

ісінде

Апелляция техникалық

кеңесі ақпарат таныстырылымына қатысты өнертабыстарды қарау кезінде пай-

даланылатын тәсіл бойынша нұсқау берді. Кеңес патенттелмейтін когнитивті де-

ректер (адам ақыл-ойы үшін ғана маңызы бар) мен патенттелетін функциялық

деректердің аражігін ажыратты. Кеңес сондай-ақ ақпараттың қалай танысты-

рылатынына бағытталған өнертабыс формулалары мен ақпараттың мазмұнына

(яғни ненің таныстырылғанына) бағытталған өнертабыс формулаларының да

аражігін бөлді. Ақпараттың қалай таныстырылғанына бағытталған өнертабыс

формулалары техникалық болса, ақпарат мазмұнына бағытталған өнертабыс

формулаларының тағдыры «Контент не себепті (қандай мақсатта) таныстырыл-

ды?» дейтін тағы бір сұраққа байланысты болды. Соңғы сұрақты қарауда кеңес

«пайдаланушыға базалық техникалық жүйені тиісті түрде басқаруға сенімді мүм-

кіндік беретін» (патенттелетін техникалық әсері бар) техникалық ақпарат пен

«түпкілікті адресат ретінде жүйені пайдаланушының ақыл-ой қызметіне ғана ба-

ғытталған» және патенттелмейтін ақпараттың аражігін ажыратты.

403

7.5. МЕНТАЛДЫ ӘРЕКЕТТІ ОРЫНДАУ ӘДІСТЕРІ

Менталды әрекетті орындау тәсілдерін патенттік қорғаудан алып тастау са-

лыстырмалы түрде қарапайым болып көрінуі мүмкін. Өтінім технология кө-

мегінсіз іске асатын толықтай менталды процестен тұрса, айрықша жағдайды

анықтау расымен оңай. Алайда менталды процесс компьютер көмегімен іске

асса, жағдай басқаша. Соңғысы – сот үшін өте қиын мәселе. Оның себебі мына-

дай: компьютерлік өнертабыстар адам атқаратын жұмысқа балама тапсырма-

ларды орындай алады, бірақ кейде ұқсастықтан гөрі алшақтық басым болады.

Ондай кезде компьютерде іске асырылатын процестің адам ақыл-ойымен іске

асатын функциялық балама процестен сапалық айырмашылығы сонша – екі

жағдай бір-бірімен салыстыруға мүлдем келмей қалады. Біздің қарастыратыны-

мыз – осы ұқсастық пен айырмашылықтың шекарасы.

400

Мұны кеңестің мына шешімінен көруге болады: Inneon Technologies/Circuit Simulation I,

T 1227/05 [2007] OJ EPO 574, 584–7. Ол істе кеңес IBM/Method for physical VLSI–chip design (T 453/91 (31

May 1994)) және International Computers/Information modelling (T 49/99 (5 March 2002)) шешімдеріне

сүйенбеді.

401

T 258/03 [2004] OJ EPO 575, 583.

402

T 336/14 [2016] EPOR 112.

403

Ibid., [1.2.3] – [1.2.4].

152

ПАТЕНТ

7.5.1. Біріккен Корольдіктегі тәсіл

Қорғаудан алынып тасталған объект санаттарының ішінде Біріккен Корольдік

пен Еуропалық патент ведомствосының (Pension Benefits ісіне дейінгі) тәсілде-

рін бір-бірінен ең қатты алшақтатқаны – менталды әрекетті орындау әдістеріне,

механизміне және ережелеріне қатысты айрықша жағдайлар. Кейінірек атап

өтетініміздей, бүгінде Біріккен Корольдікте де, Біріккен Корольдік пен Еуропа-

лық патент ведомствосында (Pension Benefits ісіне дейінгі) қабылданған тәсілдер

арасында да біршама бірізділік бар.

Біріккен Корольдік соттары «өнертабыстың бар берер әсері менталды (неме-

се интеллектуалдық) болса, патент берілмейді» деген пайыммен келісті. Алайда

«менталды әрекет» ұғымының нені білдіретініне келгенде келіспеушіліктер пай-

да болды.

404

Нақтырақ айтқанда, келіспеушілік «Менталды әрекетті орындайтын

процесс 1(2)(с) бөлімнің/52(2)(с) баптың шеңберіне кіре ме, жоқ па; кірсе қандай

жағдайда?» деген сұрақтардан туындады.

Уақыт өте келе ереженің айрықша жағдайға қатысты кең мағыналы және

тар мағыналы түсіндірмелері пайда болды: Halliburton Energy Service’s Patent

Application

405

ісінен кейін кең мағыналы түсіндірме қолдауға ие болғанымен, Бі-

ріккен Корольдік бүгінде тар мағыналы түсіндірмеге сүйенеді. Бұл нәтиженің әлі

де тұрақсыз (Жоғарғы соттың мақұлдауымен тұрақты болуы мүмкін) екенін ес-

керсек, екі тәсіл арасындағы айырмашылықты түсіндірген абзал.

Кең мағыналы түсіндірме аясында менталды түрде орындалуға қабілетті өті-

нім алынып тасталады. Бұл ретте оның расында да менталды түрде орындала-

тыны не орындалмайтыны маңызды емес. Өтінімнің компьютерді пайдалануды

ғана мәлімдейтіні де ешқандай рөл атқармайды. Демек, шаршы түбірін анықтау

секілді математикалық есептеуді орындау әдісін іске асыруға бағдарламаланған

компьютердің өнертабыс формуласы жай ғана менталды әрекет болуы негізінде

патенттік қорғаудан алынып тасталады. Өйткені есептеу «ойша орындалатын»

әрекет саналады.

406

Өнертабыс менталды есептеуді орындамаса да, оның өнер-

табыс формуласы компьютер қолданысымен шектелгендіктен, алдыңғы шарт

өзгеріссіз қалады.

Еуропалық патент ведомствосы (Pension Benefits ісіне дейін) менталды әрекет

компьютермен автоматты түрде орындалатын жағдайларда іс-әрекет менталды

әрекет болып саналмайды деген тұжырымды қабылдағаны белгілі. Алайда кең

мағыналы түсіндірме аясында мұндай іc-әрекеттер әлі де менталды әрекет бо-

лып есептеледі. Компьютер процесті адамның қолынан келмейтіндей жолмен

іске асырса да, жағдай өзгеріссіз қалады.

407

Бұл тұжырым Апелляция сотының

Fujitsu’s Application

408

ісіндегі шешімімен қуатталды. Ол істе менталды әрекетті

орындау концепциясы менталды жүзеге асырылатын әдіс түрлерінің барлығын

қамтитындай кеңінен түсіндірілуі қажет деп ұйғарылды. Қараудағы арнайы әдіс-

ті адамның ақыл-ойымен жүзеге асыру мүмкін болмаса да, осы шарт қолда-

404

Қараңыз: D.Wells, «Expert Systems, Mental Acts and Technical Eects» (1995) CIPAJ 129; C.Muse,

«Patented Personality» (1988) 4 Santa Clara Computer&High Tech LJ 285.

405

[2011] EWHC 2508.

406

Ibid., [42].

407

Fujitsu’s Application [1996] RPC 511, 518–19.

408

[1997] RPC 608.

153

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

нылады. Өйткені «әдіс компьютердің қолданылу-қолданылмауына қарамастан,

менталды әрекетті орындау болып қала береді».

409

Осыған қатысты лорд-судья

Олдос былай деді:

Әрекетінің заңдылығы бойынша адамға кеңес беру секілді мәселені шешу әді-

сін қағаз бетінде сипаттауға да болады, компьютерлік бағдарламаға біріктіруге де

болады. Мақсат бір – кеңестің берілуін қамтамасыз ету. Бұл – меніңше, менталды

әрекет.

410

Сондай-ақ лорд-судья Олдос былай да мәлімдеді:

Әдіс компьютерді пайдаланғанда өзгеше болуы мүмкін, бірақ, меніңше, ол әлі

де менталды әрекетті орындау әдісі болып қала береді; компьютерлік бағдарла-

мада адамның ақыл-ойы арқылы орындала бермейтін қадамдардың болуы жағ-

дайды өзгертпейді.

411

Кең мағыналы түсіндірмеге сүйене отырып, Британия соттары адам орындай

алатын операциялардың автоматизациясы секілді өтінімдерді қабылдамады.

412

Олардың қатарында сараптама жүйесі,

413

бейнені тану жүйесі

414

және қайшы-

лықты сұранымдарды (нөмірлерді брондау сияқты) реттеу салаларындағы өнер-

табыстар бар.

415

Бір қызығы – адам қосымша көмексіз өз ақыл-ойымен орындай

алмайтын өнертабыстар үшін де осы шарт қолданылады.

416

Біріккен Корольдікте кең мағыналы түсіндірмеге басымдық берілетіні бел-

гілі. Алайда уақыт өте келе тар мағыналы түсіндірмеге, яғни айрықша жағдай

ауқымын азайтуға деген қолдау артты. Тар мағыналы тәсілде өнертабыс фор-

мулалары «тек қана рационал процесті жүзеге асыру негізінде белгілі бір нәти-

жені алу әдісінен» тұрғанда ғана қорғаудан алынып тасталады.

417

Тар мағыналы

түсіндірменің екі ерекшелігі бар. Біріншісі, менталды әрекетті қорғаудан алып

тастаудың мақсаты «патенттік өнертабыс формулаларының тұтастай менталды

409

Ibid., 620, Wang Laboratories’ Application ([1991] RPC 463, 472) шешімінен үзінді келтіреді. Ереже

адамның ақыл-ойы арқылы орындалатын әрекеттерге ғана қолданылсын деген ұсыныс айтылды.

Бұл ұсыныстан бас тартылды, себебі бұл соттан адам ақыл-ойы қалай жұмыс істейтінін анықтауды

талап етуші еді. Ал мұның өте қиын шаруа екені белгілі: ibid., 619–20.

410

Ibid.

411

Ibid. Fujitsu’s Application қараңыз [1997] RPC 620, 621 (CA). Патент ведомствосының басшылығы

осыған ұқсас тәсілге сүйеніп, қандай да бір қызметке (мысалы, қонақүй бөлмесін немесе әуе билетін

брондау) берілген тапсырыстардың қайшылығын адамдарға оп-оңай қолжетімді болатын белгілі

бір басымдықтар негізінде шешуге арналған компьютерленген жүйенің өтінімін теріске шығарды:

Fujitsu’s Application, O/317/00 (23 August 2000) 11.

412

Сараптама жүйесінің ядросын құрайтын инференция процессорына өнертабыс формулалары

Патент ведомствосындағы тыңдауларда мақұлданды: D.Wells, «Expert Systems, Mental Acts and

Technical Eects» [1995] CIPAJ 129.

413

Wang Laboratories [1991] RPC 463 (білім базасы иерархиялық негізде анықталған терминдер

мен олардың анықтамалары түрінде болатын эксперттік жүйе бағдарламасы бар компьютердің

әдеткі жолмен жұмыс істеуін қамтитын эксперттік жүйе менталды әрекет саналып, сол себепті

қорғаудан алынып тасталды).

414

Raytheon’s Application [1993] RPC 427 («бейнелерді тану және сұлбаларды (әсіресе кемелердің)

сәйкестендіру әдісінің патенті жоққа шығарылды); Fujitsu’s Application [1996] RPC 511 (екі құрылымның

кескіндерін біріктіріп басқа кристалды құрылымның суретін көрсету арқылы синтетикалық

кристалды құрылымды модельдеу әдісіне бағытталған өтінім жоққа шығарылды).

415

Fujitsu’s Application, O/317/00 (23 August 2000).

416

KK Toshiba [1993] IPD 160 (19 February 1993).

417

Cappellini and Bloomberg’s Application [2007] EWHC 476, [8].

154

ПАТЕНТ

амалдар арқылы жүзеге аспауын қадағалау» дейтін идеяға негізделген.

418

Яғни

айрықша жағдай өтінім толықтай менталды процестен тұрғанда ғана қолданы-

лады. Есептеулердің менталды әрекет ретінде орындалуға қабілетті нәрсе екені

маңызды емес. Екіншісі, айрықша жағдай өтінім менталды процеспен, яғни тек

адам ақыл-ойында орындалатын процестермен шектелгенде ғана қолданыла-

ды деген идеяға сүйенеді.

419

Бұл компьютерде орындалатын процесс «ешқашан

менталды әрекет алып тастауына жатпайды, өйткені өнертабыс формуласында-

ғы есептеу менталды түрде орындалмайды» дегенді білдіреді.

420

Біріккен Корольдікте менталды әрекеттерді қорғаудан алып тастау мәсе-

лесін оңтайлы шешудің жолын судья Бирсс Halliburton Energy Service’s Patent

Application ісінде егжей-тегжейлі қарастырды.

421

Біріккен Корольдіктің құқық-

тық тәжірибесін саралаған судья Бирсс билік тепе-теңдігі айрықша жағдайдың

тар мағыналы түсіндірмесіне басымдық береді деген қорытындыға келді.

422

Судья сондай-ақ бәрібір тар мағыналы түсіндірмені таңдайтынын айтты. Мұ-

ның себебін түсіндірерде: «Ол таза менталды процесс арқылы патент құқы-

ғының бұзылуына жол бермейді. Патент құқығының тек ой арқылы бұзылу

ықтималдығының өзі менің көңіліме қонбайды», – деді.

423

Halliburton ісіндегі

нақты мәлімдемелерден кейін Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік

ведомствосы тәжірибе нұсқаулығына өзгерту мен толықтыру енгізіп, Біріккен

Корольдіктегі менталды әрекеттің айрықша жағдайы бұдан былай тар мағына-

да түсіндірілетінін ашып айтты.

424

Тар мағыналы интерпретацияны қабылдау өнертабыс формуласының тек то-

лықтай менталды немесе рационал процеспен шектелгенде ғана патенттік қор-

ғаудан алынып тасталатынын білдіреді. Тар мағыналы тәсілді қабылдау нәтиже-

сінде менталды әрекет компьютермен орындалған жағдайда қорғаудан алынып

тасталмады. Екінші салдары – өтінімнің таза менталды процеспен шектелгенде

ғана қорғаудан алынып тасталуы; өтінімде орынды бейменталды шектеулер бол-

са, айрықша жағдай қолданылмайды.

425

Бұл өнертабыс менталды және беймен-

талды элементтердің қоспасынан тұрса, айрықша жағдайға жатпайды деген сөз.

418

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [63].

419

Лорд-судья Джейкоб былай деді: «менталды әрекеттің» патенттік қорғаудан алынып

тасталуы менталды арифметика ... немесе заттарды есте сақтау әдісі секілді нәрселерден де кең

ауқымды қамтиды деуге нақты негіз жоқ». Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [98]. Сырттан

(техникалық) көмек алу мүмкіндігі болса, ол қандай көмек болады: қағаз ба, бор ма, қаламсап па,

есеп пе, калькулятор ма?

420

Halliburton Energy Service’s Patent Application [2011] EWHC 2508, [42].

421

Ibid.

422

Ibid., [57].

423

Ibid.

424

IPO Practice Notice, Patents Act 1977: Patentability of Mental Acts (17 October 2011) («бұдан былай

сарапшылар ақыл-ой әрекетін патенттік қорғаудан алып тастауды тар мағынада қарастырады...

Өнертабыстың компьютермен іске асырылатынын көрсететін өнертабыс формулалары менталды

әрекетке қатысты айрықша жағдайға жатпайды»). Мұны Патент ведомствосының басшылығы

Protecting Kids the World Over’s Patent Application ([2011] EWHC 2720, [2] – [3]) ісінде қабылдады.

2008 жылғы 8 желтоқсандағы Тәжірибе нұсқаулығын ауыстырған 2011 жылғы қазандағы нұсқаулық

менталды әрекетке қатысты айрықша жағдайдың кең түсіндірмесін қабылдаған Symbian ісінен кейін

жарияланды: Symbian v. Comptroller-General of Patents [2008] EWCA Civ 1066. 2008 жылғы Тәжірибе

нұсқаулығына қатысты сыни пікірлер үшін мынаны қараңыз: Halliburton Energy Service’s Patent

Application [2011] EWHC 2508, [78].

425

Kapur v. The Comptroller of Patents, Designs, and Trade Marks [2008] EWHC 649, [19] – [20].

155

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Тар мағыналы тәсілді қабылдаудың тағы бір салдары ретінде Британия құ-

қығының Еуропалық патент ведомствосында (Pension Benefits ісіне дейінгі) қа-

былданған тәсілге жақындай түсуін айтуға болады. Алайда бір айырмашылығы:

Біріккен Корольдік соттары «менталды әрекет» ұғымының мағынасына назар

аударуға тырысса, Еуропалық патент ведомствосы техникалық сипаттың болуын

(айрықша жағдай ауқымын анықтау үшін) пайдаланатын стандарт тәсілге сүйен-

ді. Біріккен Корольдіктегі тәсіл қарапайым (компьютер қолданылса, өнертабыс

формуласы алынып тасталмайды) болып қана қоймай, айрықша жағдайдың

шектеулі түсіндірмесі болып та есептеледі.

«Кез келген аппараттық жабдық» тәсілі қабылданғанға дейін Еуропалық

патент ведомствосы тұтастай қарағанда техникалық саналатын өнертабыстар

52(2)(с) баптың аясындағы шектеуге жатпайды деген тұжырымды ұстанды.

426

Объектіні тану немесе мәтіннің орфографиялық қателерін анықтау секілді

компьютермен атқарылатын іс-әрекеттің көбін адамдар да атқара алады. Алай-

да Pension Benefits ісіне дейін Еуропалық патент ведомствосы компьютер атқа-

ратын іс-әрекеттер адам атқаратын соған ұқсас іс-әрекеттерден сапалық тұрғы-

да өзгеше деген ұстанымда болған. Яғни, оның айтуынша, компьютер мен адам

бірдей тапсырманы орындаса, компьютермен автоматты түрде орындалғаны

жылдамдық пен дәлдік турасында адам атқарған балама тапсырмамен бірдей

болмайды.

427

Осылайша мәтінді редакциялау өнертабыстарының патент қабілетін қарауда

Еуропалық патент ведомствосының Pension Benefits ісіне дейінгі құқықтық тәжі-

рибесі 52(2)-баптың басқа салаларына қатысты пайымдарға сәйкес келді. Бұл

мәтіннің ішкі лингвистикалық элементтері жөніндегі өнертабыстың (бейтехни-

калық саналып) патенттелмейтінін білдіреді. Мұны IBM/Text-clarity processing

428

ісінен көруге болады. Ол істе Апелляция техникалық кеңесі мәтінді ұғынықты

етуге арналған өтінімнің патент қабілетін анықтауы қажет болды. Қарастыры-

лып отырған өнертабыс ұғынықсыз лингвистикалық құрылымдарды анықтап,

түсінуге жеңіл балама сөйлем құрылымдарын ұсынатын бағдарламадан тұрды.

Өнертабыс мәтін редакциялауға бағытталып, патентке қабілетсіз деп табылды.

Өйткені өтінімнің өнертапқыштық элементі, яғни мәтіннің түсінуге қиын бөлік-

терін анықтап, балама нұсқаны ұсыну процестің менталды элементтеріне жатты.

Ал өтінімнің қосар үлесінің жай ғана лингвистикалық (менталды) емес, тех-

никалық екенін көрсету мүмкін болса, өтінім патенттеледі. Яғни өтінім жай ғана

мәтін өңдеуден тұрмай, техникалық үлес қосса немесе техникалық мәселені

шешсе, патенттелетін болады. Мұның мысалын IBM/Editable document form

429

426

Stockburger/Coded distinctive mark, T 51/84 [1986] EPOR 229.

427

IBM/Text clarity processing, T 38/86 [1990] EPOR 606. Қараңыз: D.Wells, «Patents for Software:

The «Mental Act» Exclusion» [1993], CIPAJ 272, 273 (Біріккен Корольдік Патент ведомствосының

Raytheon’s Application ([1993] RPC 427) ісіндегі шешімі «Еуропалық патент ведомствосы тәжірибесіне

толығымен қайшы келеді» деп мәлімдеген). Германиядағы жағдайға қатысты (Еуропалық патент

ведомствосындағы тәсілдің ізімен) қараңыз: Sprachanalyseeinrichtung (Language analysis device), X ZB

15/98 [2002] OJ EPO 415 (BGH).

428

T 38/86 [1990] EPOR 606 (қарапайым аппараттық құралдар мен сөздікті пайдалана отырып

түсініксіз сөздерді табу және ауыстыру әдісінің өтінімі); IBM/External interface simulation, T 833/91

[1998] EPOR 431 (компьютерлік қолданбалы бағдарлама үшін сыртқы интерфейстерді жобалау әдісі

патенттік қорғаудан алынып тасталды).

429

T 110/90 [1995] EPOR 185.

156

ПАТЕНТ

ісінен көруге болады. Ол істе мәтіндік редактор құжаттарындағы принтерді бас-

қару элементтерін бір форматтан екіншісіне түрлендіру (бұл, өз кезегінде, құ-

жаттарды мәтін өңдеудің бір форматынан екіншісіне көшіруге мүмкіндік берді)

әдісінің өтінімі қаралды. 52(2)-баптың басқа бөліктеріне қатысты қолданылатын

логикаға сүйене отырып, Апелляция техникалық кеңесі өтінімнің жарамдылы-

ғын анықтау үшін «өнертабыс формуласының (тұтас қарағанда) компьютерде

орындалатыны жай ғана менталды әрекет еместігін пысықтау қажет» деді.

430

Қа-

раудағы өнертабыстың сипатын зерттей келе, кеңес өтінімнің менталды әрекетті

орындау әдісі ретінде сипатталуы мүмкін еместігін (компьютерлік бағдарлама

ретінде де сипатталуы мүмкін еместігін) анықтады. Себебі өнертабыс, негізінен,

құжаттағы басқару элементтеріне (принтер) қатысты болды. Бұл басқару эле-

менттерінің түпкі мақсаты аппараттық жабдықты бақылау екенін ескерген кеңес

өтінімнің өңделетін мәтіндердің лингвистикалық мағынасына еш қатысы жоқ

екенін, оның бар болғаны сол жүйенің техникалық ішкі жұмысының ерекшелік-

теріне қатысы бар екенін айтты.

431

Осылайша өтінім 52(2)(с) баптың шектеуіне

жатпады.

Менталды әрекет айрықша жағдайының тар мағыналы түсіндірмесін қабыл-

дау 1(2)-бөлімнің басқа салаларындағы шешімдерге сай келмейді. Ол шешім-

дерде соттар жай ғана компьютердің қолданылуы бизнес әдісін, математикалық

әдісті және ақпарат таныстырылымының өнертабыс формулаларын 1(2)-бөлім

аясындағы айрықша жағдайдан құтқармайтынын мәлімдеді.

Тар мағыналы түсіндірме салдарының бірі – ол менталды әрекет айрықша

жағдайының мағынасын жоққа шығарды. Мұның себебі өнертабыс форму-

ласы толықтай менталды процестен тұрғанда – өтінім алынып тасталады да,

компьютердің қатысы болса – алып тастау қолданылмайды. Дегенмен тар мағы-

налы тәсілді қабылдау менталды әрекет айрықша жағдайын қажетсіз еткенімен,

бұл берілетін патент санының міндетті түрде артатынын білдірмейді. Өйткені

айрықша жағдайдың фокусы менталды әрекеттен компьютерлік бағдарламаға

ойысты. Мұны IBM/Text-clarity processing ісінен

432

(бұл істі мұның алдында тал-

қылағанбыз) көруге болады. Қараудағы өнертабыс менталды әрекет айрықша

жағдайына жатпады. Алайда кеңес менталды әрекетті компьютермен автоматты

түрде орындау процесін бар болғаны «дәстүрлі техникалардың үйреншікті әрі

қарабайыр өтінімі» деп тапты.

Өтінімнің қосар үлесі тек процестің менталды қадамдарына қатысты болған-

дықтан және бұл қадамдар компьютермен автоматты түрде жүзеге асырылма-

ғандықтан, кеңес өтінімді жарамсыз деп тапты. Мәтінді редакциялауға арналған

бірқатар басқа өтінім осыған ұқсас негізде қабылданбады. Нақтырақ айтсақ, ол

өтінімдер менталды процесс қадамдарымен бірдей қадамдарды қолданды және

автоматтандырылғанда әдеттегідей бағдарламаланған дәстүрлі құрал-жабдық-

430

Ibid., [4].

431

Олар механикалық жазу машиналарында орындалатын техникалық функцияларға (жолақтар

үзігі, жаңа бет және жаңа параграф секілді) ұқсас деп ұйғарылды.

432

T 38/86 [1990] EPOR 606 (қарапайым аппараттық құралдар мен сөздікті пайдалана отырып

түсініксіз сөздерді табу және ауыстыру әдісінің өтінімі); IBM/External interface simulation, T 833/91

[1998] EPOR 431 (компьютерлік қолданбалы бағдарлама үшін сыртқы интерфейстерді жобалау әдісі

қорғаудан алынып тасталды).

157

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

ты пайдаланды.

433

Осыған ұқсас тәсіл Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық

меншік ведомствосында қабылданды. Интерпретация процесінің толықтай

интерпретациялаушының миында жүзеге асатыны белгілі. Дегенмен Halliburton

ісіндегі компьютермен орындалған менталды әрекеттер «менталды әрекет»

болып саналмайды деген қорытындыдан кейін сот приставы адам тілі интер-

претаторының біліктілігін компьютер көмегімен анықтау әдісі мен құрылғысы-

ның өнертабыс формуласы менталды әрекет емес деп тапты.

434

Алайда өтінім

менталды әрекет болуы негізінде алынып тасталмағанымен, бұл оның патентке

қабілетті екенін білдірмеді. Компьютердің өзінде немесе одан тыс ешқандай тех-

никалық әсер болмағандықтан, өнертабыс жай ғана компьютерлік бағдарлама

саналып, соның негізінде алынып тасталды.

7.5.2. Еуропалық патент ведомствосындағы тәсіл

Еуропалық патент ведомствосының менталды әрекетті орындау әдісі бойын-

ша («кез келген аппараттық жабдық» тәсілі аясында) қабылданған қағида бұ-

рынырақ қабылданған жалпы тәсілге сәйкес келеді. Мұны Quest International/

Odour selection

435

ісінен көруге болады. Ол істегі өнертабыс халықтың талғамын

парфюмерия дизайнымен сәйкестендіруге бағытталған «иісті сипаттау критери-

йінен» тұрды. Нақтырақ айтқанда, тест аясында адамға бірнеше иіс ұсынылып,

визуалды және дыбыстық сипаттағы таңдау нұсқалары немесе қоздырғыштар

берілді. Осылайша тест субъектісінің реакциясы негізінде иістер таңдалды. Әдіс

физикалық іс-әрекеттен тұрғандықтан («тестілеушіге иіс пен қоздырғыштарды

ұсыну секілді нақты дүниеде орындалатын іс-әрекеттер»), Апелляция техни-

калық кеңесі әдіс құрамында менталды әрекет жоқ деп тапты.

436

Бұл тұрғыда

шешім «кез келген аппараттық жабдық» қағидатына негізделді. Алайда басқа

шешімдерде кеңес әсер тәсілі аясында қолданылған техникалардың бірқатарын

қабылдағандай көрінді. Кеңес сондай-ақ «менталды әрекетті орындау әдістері»

дегеннің мағынасына егжей-тегжейлі талдау жасады. Атап айтқанда, ол өтінім-

дегі таңдау әдісі тест субъектісінің «жасырын иіс жадына», яғни бейсаналы ассо-

циацияланатын естеліктерге сүйенеді деп тапты:

[Мұндай] перцептив процестер (эмоциялар, әсерлер, сезімдер т.б.) психо-

логиялық сипатқа ие болып; адамның ойында жүретін түпсаналы процестер-

ге жатып, (52(2)(с) бап аясындағы менталды әрекеттердің абстрактілі сипатына

контраст ретінде адамның ақыл-ойы арқылы орындалатын когнитивті, концеп-

туалдық және интеллектуалдық процестерге негізделеді.

437

433

Siemens/Character form, T 158/88 [1992] EPOR 69 (әріптерді дисплейде көрсету әдістері

бейтехникалық болды); Beattie/Marker, T 603/89 [1992] EPOR 221 (пернелі аспапта ойнауды оқыту

әдісінің құрылғысы бейтехникалық болды); IBM/Document abstracting&retrieving, T 22/85 [1990] EPOR

98 (abstracting a document), IBM/Exclusion from patentability, T 95/86 (23 October 1990) (кесте түрінде

берілген ақпаратты өңдеу); IBM/Text clarity processing, T 38/86 [1990] EPOR 606 (тілдік өрнектерді

анықтау); IBM/Text processing, T 65/86 [1990] EPOR 181 (мәнмәтіндік омофониялық қателерді табу;

мысалы, «there» (онда) сөзінің орнына «their» (олардың) сөзінің қолданылуы). Барлық өнертабыс

патентке қабілетсіз деп танылды, себебі олардың бәрі «менталды әрекет» болды.

434

Language Line Services’ Application, O/193/13 (14 May 2013), [22].

435

T 619/02 [2007] OJ EPO 63.

436

Ibid., 73.

437

Ibid.

158

ПАТЕНТ

Осы негізде кеңес критерий субъектісінің ойында жүретін перцептив про-

цестер 52(2)(с) баптың аясындағы менталды әрекетке жатпайтынын айтты.

7.6. РЕФОРМА

Соңғы қырық жылда компьютерлік бағдарламалар мен компьютерлік өнер-

табыстардың еуропалық құқық аясында қарастырылуы едәуір өзгеріске ұшыра-

ды. «Тура мағынадағы» компьютерлік бағдарламалар түгелдей патенттік қорғау-

дан алынып тасталған уақыттан бүгінге дейінгі өзгерісті қарар болсақ, 2017 жылы

Еуропалық патент ведомствосына келіп түскен патент өтінімдерінің шамамен

7 пайызы компьютерлік технологияларға бағытталғанын атап өткен жөн.

438

Компьютерлік бағдарламалар ұзақ уақыт бойы бейтехникалық саналып, патент

құқығы аясынан тыс қалды. Компьютерлік бағдарламалардың бұл күйі дау туды-

рып, компьютерлік өнертабысқа берілетін патенттік қорғау ауқымы кеңейтілді.

Сөйтіп, Еуропалық патент ведомствосының бірқатар шешімінде компьютерлік

бағдарламалар техникалық туындылар болып қайта қаралды.

439

Компьютерлік

бағдарламалардың бұл реконфигурациясы 1994 жылғы Интеллектуалдық мен-

шік құқықтарының сауда-саттық аспектілері туралы келісімнің (TRIPS) 27-бабы

тұрғысынан ерекше маңызды болды. Ол бапта «патент технологияның барлық

саласындағы өнертабыстарға (мейлі ол өнім болсын, мейлі процесс болсын)

қолжетімді болу керек» және «технологияның салаларына қатысты ... дискрими-

нациясыз берілу қажет» деп жазылды.

440

Осы өзгерістерге қарамастан (бәлкім солардың арқасында), Еуропада

компьютерлік бағдарламалар мен компьютерлік өнертабыстарды патенттік

қорғау ауқымын реформалауға арналған үндеулер қатары көбейіп келеді. Бұл

пікірталастар белгілі бір деңгейде компьютерлік бағдарламалар мен бизнесті

жүргізу әдістерін патенттеуді жеңілдеткен АҚШ-тың патент құқығындағы өзге-

рістерден туындады.

441

АҚШ-тағы патенттік қорғау деңгейін либерализациялау

еуропалық құқыққа қарсы қойылатын үлгі ретінде компьютерлік өнертабыс

өтінімдерінің Еуропада күрт көбеюіне алып келді. Өз кезегінде, бұл өзгерістер

Еуропа мен АҚШ-тың арасында тең ойын шарттарын қамтамасыз ету үшін Еу-

ропадағы патенттік қорғаудың төменгі талаптарын одан әрі төмендету керек де-

ген ұсыныстарға әкелді. Бұл ұсыныстарға жауап ретінде бастапқы кодтың ашық

болуын қолдайтын қоғамдастық (open-source community. – Ауд.) мүшелерінен

құралған мүдделі топ патенттік қорғау ауқымын кеңейтуге қарсы үгіт-насихат

жұмыстарын жүргізді.

442

438

ЕРО, Annual Report 2017: European Patent Applications (January 2018), 1; UK IPO, Progress on

Directive for Software Patents (September 2003) (алынған 30 000 өтінімнің 15 пайызы).

439

Bosch/Electronic computer components, T 164/92 [1995] EPOR 585, 592.

440

Кеңес атап өткендей, Еуропалық патент ведомствосы Интеллектуалдық меншік құқығының

Сауда-саттық аспектілері туралы келісіміне (TRIPS) қол қоймағандықтан, оған сүйенуге мәжбүр

болмады. Алайда TRIPS келісімі «жалпы стандарттарды белгілеуді көздеп, қазіргі заманғы үрдістердің

индикаторы ретінде қызмет атқаратындықтан, кеңес келісімнің ешқандай өнертабысты патенттік

қорғаудан алып тастамауға, нақтырақ айтқанда, компьютерлік бағдарламаларды алып тастамауға

ниетті екенін атап өтті»: IBM/Computer programs, T 1173/97 [2000] EPOR 219, 224–5. Symbian’s

Application ([2008] EWHC 518 (Pat), [47]) ісінде судья Паттен 2000 жылғы конвенцияның 52(2)(с) бабын

TRIPS келісімінің 27(1)-бабымен сәйкес болатындай етіп өзгерту құқықты өзгертпегенін айтты.

441

АҚШ-тағы жағдай Жоғарғы соттың Alice Corp. v. CLS Bank (134 S Ct 2437 (2014)) ісінде шығарған

шешімі нәтижесінде өзгерді.

442

Оларға EuroLinux және Еркін ақпараттық инфраструктураны дамыту қауымдастығы (FFII. – Ауд.)

жатады.

159

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Реформаға шақырған үндеулердің кең таралғанына қарамастан, осы күнге

дейін компьютер көмегімен іске асырылатын өнертабыстарды қорғау ауқымы

турасында Еуропада айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. Бар болғаны құқықты

айқын және бірізді етіп өзгерту бойынша ұсыныстар жасалды. Бизнес-әдіс-

тердің өнертабыстарын қорғаған АҚШ-тың бұрынғы тәсілі Еуропалық патент

ведомствосында, Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомство-

сында және Еуропадағы заңнамалық өзгерістерге жауапты ЕО агенттіктерінің

ешқайсысында қолдау таппады. Қалыптасқан жағдайды сақтауға деген ниетті

Еуропалық патент конвенциясының 2000 жылы қайта қабылданған нұсқасынан

көруге болады. Жаңа нұсқаны қабылдар алдында «тура мағынадағы компью-

терлік бағдарламаларды» 52(2)(с) баптағы патенттік қорғаудан алынып тастал-

ған өнертабыс объектілері қатарынан шығару ұсынылғанымен, дипломатиялық

конференцияның делегаттары бұл ұсынысқа қарсы дауыс берді.

443

Нәтижесінде

2000 жылғы конвенцияның 52(2)(с) бабы 1973 жылғы конвенцияның 52(2)(с)

бабындағы «компьютерлерге арналған бағдарламалардың» алынып тасталуын

қайталады.

Біріккен Корольдік үкіметі қалыптасқан жағдайды қолдады. 2000 жылғы ке-

ңес беру процесі барысында респонденттерге «Компьютерлік бағдарламалар

мен интернет-бизнес әдістері қандай деңгейде патенттеуге жарамды болуы қа-

жет?» деген сұрақ қойылды. Сауалнама нәтижесі көрсеткендей, бағдарламалық

жасақтама патентке қаншалықты қабілетті деген сұрақта ортақ мәміле болмаға-

нымен,

444

техникалық әсері бар компьютерлік өнертабыстардың патент қабілеті

сақталуы керек деген пікір қолдауға ие болды. Берілген жауаптардан бұл сала-

дағы құқықтың түсініксіз екені де анық болды. Нәтижесінде Біріккен Корольдік

үкіметі белгілі бір нақтылық қажет екенін түсінді. Атап айтқанда, «болашақта

арнайы істерде патент қабілетін анықтау жеңіл болуы үшін қандай жағдайда

бағдарламалық жасақтама технологиялық инновацияға жататынын, қандай

жағдайда жатпайтынын» нақтылау керек болды.

445

Консультациялық процесс

сондай-ақ технологиялық инновациялардың қандай да бір түріне алып келмей-

тін бизнес жүргізудің компьютерлік әдістеріне патент беруге қатысты келіспеу-

шілік кең таралғанын анықтады.

446

Нәтижесінде Біріккен Корольдік үкіметі «биз-

нес-әдістердің патент қабілеті болуын қалайтындар әдістердің инновацияны

қалай арттыратынын дәлелдей алмады» деген қорытындыға келді. Ондай дәлел

келтірмейінше, бизнес жүргізу әдістері патентке қабілетсіз болып қала бермек.

447

2000 жылғы конвенциядағы кво-статустың сақталуы компьютерлік өнер-

табыстарды патенттеу туралы пікірталасты Еуропалық комиссия мен Еуропалық

парламентке ойыстырды. Компьютерлік өнертабыс патенттерінің ауқымы, си-

443

M.Delio, «Europe Nixes Software Patents» (23 November 2000) Wired News, http://www.wired.

com сайтында ашық қолданыста; EPC 2000, Art. 1, item 17. Түсіндірме ескертулерде айтылғандай,

Еуропалық патент ведомствосы Апелляциялық кеңесінің «техникалық әсер беретін компьютерлік

бағдарламалар патентке қабілетті» дейтін шешімдері «ағымдағы ерекше қолданыстың де факто ескі

екенін» білдіреді»: Base Proposal for the Revision of the European Patent Convention (2000) (CA)/100/00

е, 37. Сондай-ақ 52(2)-баптың күші жойылуы қажет деген ұсыныс айтылды. Бұл ұсыныс 2000 жылғы

қарашадағы дипломатиялық конференцияға жете алған жоқ.

444

Қараңыз: UK Patent Oce, Should Patents Be Granted for Computer Software or Ways of Doing

Business? The Government Conclusions (March 2001), [11].

445

Ibid., [20].

446

Ibid., [21].

447

Ibid., [24].

160

ПАТЕНТ

паты және әсері жөніндегі бірқатар мәселені туындатқан кеңес беру кезеңінен

соң,

448

Еуропалық комиссия 2002 жылдың ақпанында Компьютермен атқарыла-

тын өнертабыстардың патент қабілеті директивасының жобасын жариялады.

449

«Дербес немесе тасымалдағыштағы компьютерлік бағдарламаның өнертабыс

формуласын»

450

айрықша жағдайдан (болжалды) алып тастауды есепке алмаған-

да, Директива қолданыстағы құқықты еш өзгертпеді. Мәселен, бизнес жүргізу

әдістері, алгоритмдер және компьютермен орындалатын бейтехникалық өнер-

табыстар патенттік қорғаудан алынып тасталды. Алайда ұсынылған директивада

Британия құқығына жат ұғымдардың бар екенін ескерсек, оның бірқатар күтпе-

ген салдары болуы мүмкін. Сонымен қатар директиваның өте қысқа болуына

қарамастан (бар-жоғы алты баптан тұрды), оның құрылымы да бірізді болмады.

Директива жобасына қарсы сыни пікір (әсіресе кодтың ашықтығын қол-

даушылар тарапынан) кең тараған соң, 2015 жылғы шілдеде Еуропалық пар-

ламент одан бас тартты.

451

Заңнаманың тығырыққа тірелуін ескере келе,

компьютерлік бағдарламалар мен өнертабыстарды патенттеу мәселелерін сот

арқылы шешу мүмкіндігіне назар аударылды. Сөйтіп, 2007 жылы Еуропалық па-

тент ведомствосының президенті компьютерлік өнертабыстардың патенттелу

мәселесін қайта көтеріп, директиваның қабылданбауынан кейінгі вакуумды тол-

тыру үшін қоғамдық дискуссияға шақырды. Алайда Кеңейтілген апелляциялық

кеңестің 2010 жылғы President’s Reference/Patentability of programs for computers

452

шешіміндегі селқос реакциясынан кейін мәселені сот арқылы реформалаудың

ықтималдығы төмен екені (ең болмағанда жуық арада) белгілі болды.

8. БИОЛОГИЯЛЫҚ ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІЛЕРІ

Патенттік қорғаудан алынып тасталған объектілердің төртінші сана-

ты 1977 жылғы Патент заңының

453

А2 қосымшасындағы 3(f) тармақта және

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53(b) бабында (1973 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының 53(b) бабын қайталай отырып) баяндалған.

Аталған заңдарға сәйкес, жануар мен өсімдіктің кез келген түріне және жануар

мен өсімдікті өндіретін биологиялық процестерге (микробиологиялық және

техникалық процестерді немесе сондай процестердің өнімдерін есепке алма-

ғанда) патент берілмейді.

454

Бұл ережелер екіге бөлінеді. Біріншісі патент «жануар түрлеріне» және

«негізгі биологиялық процестерге» берілмейді десе, екіншісі (3(f) тармақтың/

53(b) баптың екінші бөлігі) патенттік қорғаудан алынып тасталатын өнертабыс

448

Eуропалық комиссия кеңес беру процесін 2000 жылғы 19 қазанда бастады.

449

Proposal for a Directive on the Patentability of Computer-implemented Inventions (2002) COM (2002)

92 nal (the «Proposed Computer-Implemented Inventions Directive»). Кеңес бұл ұсынысты қарастырып,

2002 жылдың қарашасында ортақ ұстанымға келді: Committee on Legal Aairs and the Internal Market,

Report on the Proposal for a Directive (18 June 2003) nal A5–0238/2003 («McCarthy Report»). Ұсынылған

директиваны талқылау үшін қараңыз: В.Bently and Sherman (2004), 423: A.Guadamuz, «The software

patent debate» (2006) 1 JIPLP 196.

450

Proposed Computer-Implemented Inventions Dir., Art. 5(1a).

451

Ұсынылған директива 648:14 дауысымен қабылданбады.

452

G 3/08 [2011] OJ EPO 10.

453

Formerly РА 1977, s. 1(3)(b).

454

Биотехнология директивасы «немесе басқа техникалық процесс» деген тіркестің енуін

жеделдетті; Biotech. Dir., Art. 4(1); EPC 1973 Regs, r. 23b(c).

161

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

объектісін саралайды және шектейді. Cоңғысы бойынша, өнертабыс «микро-

биологиялық не техникалық процесс немесе сондай процестің өнімі болса»,

патенттелуі мүмкін.

Ережеден тыс жағдайларға үңілмес бұрын, биологиялық материалдар мен

биологиялық өнертабыстарды патенттеудің жалпы тыйымы жоқ екенін атап өт-

кен жөн.

455

Қайта 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясында да, 1977 жыл-

ғы Патент заңында (өзгерістерімен) да өнертабыстың құрамында биологиялық

материал болатын, я болмаса оның сондай материалдан тұратын өнімге неме-

се биологиялық материалды өндіретін процеске қатысы болуының негізінде

ғана патентке қабілетсіз болып табылмайтыны анық көрсетілген.

456

Нақтырақ

айтқанда, 2000 жылғы конвенция да, 1977 жылғы Патент заңы да өсімдік пен

жануардан тұратын өнертабыстарды патенттеуге қабілеттің жалпы талаптарын

қанағаттандырған жағдайда патенттеуге болады деп тұжырымдайды.

457

53(b)

бап аясындағы айрықша жағдай арнайы өнертабыс объектісіне қолданылады.

Оны 53(а) бап аясындағы моральға қатысты айрықша жағдаймен (кейінірек тоқ-

таламыз) шатастыруға болмайды. Соңғысы «жариялануы немесе пайдаланы-

луы моральдық немесе өзге де қағидаларға сәйкес бағалануы қажет өнертабыс

объектілеріне бағытталған.

458

8.1. ЖАНУАР ТҮРЛЕРІ

3(f) тармақ/53(b) бап бойынша алынып тасталған өнертабыс объектілерінің

бірінші санаты «жануар түрлері» деп жіктелетін объектілерді қамтиды.

459

Өсімдік

сұрыптарын алып тастаумен салыстырғанда, жануар түрлерін алып тастау дау-

лы болып отыр. Мәселен, өсімдік сұрыптарын алып тастау былай негізделеді:

1973 жылғы конвенцияның (EPC 1973) жобасы әзірленгенге дейін 1961 жылғы

Өсімдіктердің жаңа түрлерін қорғаудың халықаралық конвенциясы (UPOV кон-

венциясы. – Ауд.) бар-тын және ол конвенцияның аясында дуалды қорғауға ты-

йым салынды. Жануар түрлерін қамтитын балама заңнама жоқ еді. Жануар түр-

лерін алып тастауды дәйектеуде конвенцияның (EPO) Оппозиция бөлімі «мұның

455

TRIPS келісімінің 27(3)-бабы қатысушыларға «микроағзалардан басқа өсімдіктер мен

жануарларды және биологиялық процестер мен микробиологиялық процестерден басқа өсімдіктер

мен жануарларды өндірудің биологиялық процестерін» патенттік қорғаудан алып тастауға

мүмкіндік береді. 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53-бабына сәйкес, еуропалық

патенттер «өсімдік сұрыптарына немесе жануар түрлеріне немесе өсімдіктер мен жануарларды

өсіруге арналған негізгі биологиялық процестерге берілмеуі керек: бұл ереже микробиологиялық

процестерге немесе олардың өнімдеріне қолданылмайды». Қараңыз: EPC 2000, Art. 1-бап, item

18. Апелляция техникалық кеңесі айтқандай, 53(b) баптың жобасы әзірленгенде «биотехнология

саласының қалай дамитыны туралы білім шектеулі болды»: Lubrizol/Hybrid plants, T 320/87 [1990] OJ

EPO 71. ДНҚ фрагменттерінің патент қабілетін салыстырмалы зерттеу үшін қараңыз: EPO, Trilateral

Project: Comparative Study on Biotechnology Patents (1998). Қараңыз: J. Funder, «Rethinking Patents for

Plant Innovation» [1999] EIPR 551.

456

А 1977, Sch. А2, para. 1(а)–(b); Biotech. Dir., Art. 3; Harvard/Transgenic animals, T 315/03 (2006) OJ

EPO 15, 78 (53(b) бап барлық жануарды емес, жануарлардың шектеулі санатын ғана қорғаудан алып

тастады).

457

PА 1977, Sch. А2, para. 4; EPC 2000 Regs. 27; Biotech. Dir., Art. 4 (2).

458

Harvard/Transgenic animals, T 315/03 [2006] OJ EPO 15, 56. Жарияланымға сілтеме 2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының 53(а) бабына сәйкес жойылған.

459

Biotech. Dir., Art. 4(1)(а); v. Di Cerbo, «Patentability of Animals» (1993) 24 IIC 788; U. Kinkeldey, «The

Patenting of Animals» (1993) 24 IIC 777

162

ПАТЕНТ

ең қарапайым себебі жануар түрлерін қорғайтын осыған ұқсас құқықты қабыл-

дау мүмкіндігін ашық қалдыру ниеті болуы мүмкін» деді.

460

Айрықша жағдайды

түсіндіретін шынайырақ себеп жануарлардың айрықша жағдай үшін «орынды

өнертабыс объектісі болмауында».

461

1973 жылғы конвенциядағы 53(b) баптың

жобасы алғаш әзірленгенде жануар түрлерін қорғаудан алып тастаудың әлеуетті

ауқымы қарапайым әрі қайшылықсыз болды. Алайда сол уақыттан бері пай-

да болып жатқан биотехнологиялық жаңалықтар патент құқығының өзгеруіне

алып келді.

«Жануар түрлері» ұғымының мағынасы 1990 жылдардың басында Еуропа-

лық патент ведомствосының OncoMouse шешімінде қаралды. Қараудағы өнер-

табыс формуласы адам қатарына жатпайтын сүтқоректінің (мәселен, тышқан-

ның) генін қатерлі ісікке шалдығатындай етіп модификациялауға қатысты болды.

Нәтижесінде әлгі сүтқоректі (қатерлі ісігі бар тышқан) қатерлі ісік зерттеуінде

пайдаланылды. Бірінші инстанция сотында сараптау бөлімі «айрықша жағдай

жануарлардың тек белгілі бір топтарын ғана емес, жалпы жануарлардың (per se)

бәрін қамтиды» деді. Осылайша аталған өнертабыстың патенттелмейтін жануар

түріне қатысы бар деп ұйғарылды.

462

Іс апелляцияға өткенде, Апелляция тех-

никалық кеңесі Сараптама бөлімі айрықша жағдайды дұрыс түсінбегенін және

өнертабыстың ережеден тыс жағдай ретінде қаралып, тар мағынада түсіндірілуі

керек екенін айтты.

463

Кеңес 53(b) баптың жануарларды тұтастай шектемейтінін

айтты. Осы негізде Апелляция техникалық кеңесі істі Сараптама бөліміне қайта

қарауға жіберді.

Сараптама бөлімі жануар түрі деп жануардың биологиялық түрін немесе

сол түрдің ішіндегі субтармағын айтады деді. Сондай-ақ ол Еуропалық патент

конвенциясындағы терминдердің бірізді емес екенін мойындай отырып (ағыл-

шын тіліндегі «animal varieties» және француз тіліндегі «races animals» тіркесте-

рі «биологиялық түрдің субтармағы» дегенді білдірсе, неміс тіліндегі «tierarten»

сөзі «биологиялық түр» дегенді білдірді), конвенцияның мақсаты тұрғысынан

терминнің нақты мағынасын анықтау аса қажет еместігін айтты.

464

Себебі қа-

раудағы өнертабыс формуласы адам қатарына жатпайтын сүтқоректілер сана-

тына қатысты еді. Ал бұл санат биологиялық түрге де, сол биологиялық түрдің

субтармағына да жатпайды. Зоологияның таксономиялық классификациясын-

да «сүтқоректілер» «биологиялық түрден» жоғарырақ тұрды. Сөйтіп, қараудағы

өнертабыс объектісі жануар түріне қатысы жоқ деп табылып, 53(b) бапқа сәйкес

алынып тасталмайтын болды.

«Жануар түрлері» ұғымының мағынасы Апелляция техникалық кеңесінің 2006

жылғы Harvard/Transgenic animals

465

шешімінде қаралды (бұл іс жүзінде алдыңғы

OncoMouse шешімдерін қайталау еді). Кеңес мәлімдегендей, Кеңейтілген апелля-

циялық кеңестің Novartis ісіндегі өсімдік сұрыптары жайлы негіздемесін өнер-

табыстың жануар түрлеріне қатысты айрықша жағдайға жату-жатпауын анық-

460

Harvard/OncoMouse [2003] OJ EPO 473 (Opposition Division), 499.

461

Harvard/OncoMouse [1989] OJ EPO 451 (Exam).

462

Harvard /OncoMouse, T 19/90 [1990] EPOR 501 (TBA).

463

Harvard/OncoMouse [1991] EPOR 525 (Exam).

464

1973 жылғы конвенцияның 177(1)-бабында Еуропалық патент конвенциясының ағылшын,

француз және неміс нұсқалары бірдей деп ұйғарылған.

465

T 315/03 [2006] OJ EPO 15.

163

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

тауда қолдануға болады.

466

Novartis ісінде (келесі бөлімде талқыланады) Кеңей-

тілген апелляциялық кеңес арнайы өсімдік түрі мәлімделмесе, өнертабыс фор-

муласы 53(b)-бап аясындағы айрықша жағдайға жатпайтынын айтты. Өнертабыс

формуласы өсімдік сұрпын қамтыса да, алдыңғы шарт орындалады.

467

Апелля-

ция техникалық кеңесі Novartis ісінде Кеңейтілген апелляциялық кеңестің негіз-

демесін қабылдағанымен, басқа бір мәселеге тап болды. Еуропалық патент кон-

венциясының үш ресми мәтінінде таксономиялық терминдер (патенттелмейтін

объектілер турасында) ағылшын тілінде «жануар түрлері» (animal varieties. –

Ауд.), неміс тілінде «жануардың биологиялық түрлері» (animal species. – Ауд.),

ал француз тілінде «жануар нәсілдері» (animal races. – Ауд.)

468

болып үш түрлі

жазылды (ал 53(b) бапқа келсек, онда үш ресми тілдің барлығында бірдей «өсім-

дік сұрыптары» ұғымы қолданылды). Кеңес айтқандай, Еуропалық патент кон-

венциясының үш ресми мәтінінде түрлі таксономиялық санаттың қолданылуы

«53(b) баптың шектеуін тілге тәуелді ететін қисынсыз жағдайға» әкелуі мүмкін

469

(биологиялық түр таксономиялық тәртіпте жоғарырақ тұрғандықтан, айрықша

жағдай түр мен нәсілден тыс кеңірек ауқымды қамтыды). Осы мәселемен бет-

пе-бет келген Апелляция техникалық кеңесі «құқықтық айқындық мақсатында

таксономиялық тәртіпке сүйенетін дефиниция өсімдік сұрыптары жөніндегі жағ-

даймен бірізді болатынын» айтты.

470

Дегенмен лингвистикалық айырмашылық-

тан туындайтын белгісіздіктің қажетсіз екенін мойындай тұра, кеңес мәселені

одан әрі қозғаудың керегі шамалы деді. Мұның себебі «трансгендік кеміргіштер-

дің» таксономиялық тәртіпте «биологиялық түр», «түр» және «нәсіл» санаттары-

нан жоғарырақ тұруында. Яғни патент 53(b) баптың ағылшын, француз және не-

міс тілдеріндегі нұсқаларының ешқайсысымен шектелмейді. Transgenic animals

шешімінің түйіні мынада: 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53(b)

бабы (2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53(b) бабы) патент жа-

нуарлардың нақты түріне (немесе қолданылатын тілге байланысты биологиялық

түрге не нәсілге) арналғанда ғана қолданылады. Осы арқылы ол Novartis ісіндегі

негіздемені түрлендіріп, Еуропалық патент конвенциясының ағылшын, француз

және неміс тілдеріндегі нұсқаларында пайдаланылатын әртүрлі таксономия-

лық терминді есепке алды. Мәселе шешілмейінше, жануарларға қатысты патент

әзірлеушілер әрдайым қиындықтарға тап бола береді.

466

Novartis/Transgenic plant, G 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), 319. «G1/98 жануарларға емес,

өсімдіктерге сілтеме жасағанымен, оның мазмұны 53(b) баптағы жануар түрлерін патенттік

қорғаудан алып тастаудың түсіндірмесін де қамтуы мүмкін»: Harvard/OncoMouse [2003] OJ EPO 473,

499 (Opposition Division); Harvard/ Transgenic animals, T 315/03 [2006] OJ EPO 15 (TBA), 58.

467

Novartis ісіндегі негіздемені қабылдаған Оппозиция бөлімінің айтуынша, жануар түрін

мәлімдейтін өнертабыс формуласын патенттік қорғаудан алып тастау үшін ол формула per se жануар

түріне арналуы керек. Осы негізде бөлім өнертабыстың тышқан түрлерімен шектелмегендіктен,

53(b) бапқа сәйкес қорғаудан алынып тасталмайтынын айтты.

468

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы мен 2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының ағылшын тіліндегі мәтінінде «өсімдік немесе жануар түрлері», ал немісше

нұсқасында «өсімдік сұрыптары немесе жануар түрлері» (Panzensorten oder Tierarten) делінсе,

француз тілінде «өсімдік сұрыптары және жануар нәсілдері» (les variétés végétales et les races

animals) деп жазылған. Үш ресми мәтінде үш түрлі таксономиялық терминді (сұрып, түр және нәсіл)

пайдаланудан туындаған мәселелер 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы Жүзеге асыру

регламентіндегі (EPC 1973 Regs) 23с ережесінің аудармасымен тереңдей түсті.

469

Harvard/Transgenic animals, T 315/03 [2006] OJ EPO 15 (TBA), 60.

470

Ibid., 58.

164

ПАТЕНТ

Transgenic Animals ісінде Апелляция техникалық кеңесі өтінім берушінің

(трансгендік кеміргіштер турасында) негізгі сұранымымен қатар, 53(b) баптың

«трансгендік тышқанмен» шектелген қосалқы сұранымының патент қабілетіне

кедергі ретінде әрекет еткен-етпегенін де қарастырды. Novartis ісінен соң кеңес

былай деді: «Сұраным құрамындағы формулалардың бірі таксономиялық тәр-

тіптің ең кемі «биологиялық түр» санатына (конвенция 53(b) бабының үш тіл-

де үш түрлі берілген таксонометрия санаттары ішіндегі ең жоғары тұратынына)

жатса ғана 53(b) бап аясындағы шектеу қолданылады.

471

Өнертабыстың қосалқы

формулалары осы критерийлерге жатпағандықтан, кеңес қосалқы сұранымның

53(b) бап аясындағы айрықша жағдайға түспейтінін айтты.

472

8.2. ӨСІМДІК СҰРЫПТАРЫ

Патенттік қорғаудан алынып тасталған биологиялық өнертабыстардың екін-

ші нысаны – «өсімдік сұрыптары».

473

Өсімдік сұрыптарын қорғаудан алып тас-

таудың себебі мынада: 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының жобасы

әзірленерде Өсімдіктердің жаңа түрлерін қорғаудың халықаралық конвенция-

сы (жаңа өсімдік сұрпына меншік құқығын беруді көздейтін 1961 жылғы ереже)

есепке алынды. Селекционерлердің патенттік қорғау мен өсімдік түріне қатыс-

ты қорғауға қолы жетпес үшін, екі конвенция бірін-бірі жоққа шығаратындай

болуы қажет: адамға не sui generis өсімдіктің селекционері құқығы беріледі, не

патенттік қорғау беріледі, бірақ екеуі қатар берілмейді.

474

1973 жылғы Еуропа-

лық патент конвенциясының 53(b) бабы мен 1977 жылғы Патент заңының 1(3)(b)

бөлімі осы стратегиялық шешімді іске асыру мақсатында әзірленді.

475

Екі тәртіп

бірі-бірін жоққа шығаруы қажет дейтін қағида 1991 жылы Өсімдіктердің жаңа

түрлерін қорғаудың халықаралық конвенциясын (UPOV) қайта қарау кезінде

алынып тасталды. Дегенмен өсімдік сұрпын патенттік қорғаудан алып тастау

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы мен 1977 жылғы Патент заңында

әлі де бар. Биотехнология директивасының 4(1)-бабы да өсімдік сұрыптарының

патенттелмейтінін растайды. Директива да, қайта қаралған конвенция мен заң

да өсімдік cұрпы концепциясының Қоғамдастықтың өсімдік сұрыптары регла-

ментінің 5-бабындағы анықтамаға сәйкес келуін көздейді.

476

Бұл айрықша жағдайдың ауқымы мен іске асырылуы бірқатар факторға

тәуелді. Солардың бірі – «өсімдік сұрпы» саналу үшін «өсімдікті» мәлімдеудің

471

Ibid., [13.3.1].

472

Кеңес трансгендік тышқандар жаңа биологиялық түрді құрайды деген тұжырымнан бас тартты

(негізінен оның ешқандай дәлелін көрмегендіктен).

473

PА 1977, Sch. А2, para. 3(f); EPC 2000, Art. 53(b); Biotech. Dir., Art. 4(1)(а). 1977 жылғы Патент

заңына дейінгі позицияға қатысты қараңыз: Rau Gesellschaft (1935) 52 RPC 362; Lenard’s Application

(1954) 71 RPC 190; Commercial Solvents Case (1926) 43 RPC 185; Szuec’s Case [1956] RPC 25; NRDC’s

Application [1961] RPC 134; [1962] RPC 37. Халықаралық шолу үшін қараңыз: T. Roberts, «Patenting

Plants around theWorld» [1996] EIPR 531.

474

UPOV, Art. 2(1).

475

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53(b)-бабы Өсімдіктердің жаңа түрлерін

қорғау туралы халықаралық конвенция (UPOV) шеңберінде қорғауға жататын өнертабыс объектісіне

патенттік қорғауды шектеуді көздеді: Ciba-Geigy/Propagating material application, T 49/83 [1984] OJ

EPO 112; Plant Genetic Systems/Glutamine synthetase inhibitors (1993) 24 IIC 618.

476

Council Regulation (EC) No. 2100/94 of 27 July 1994 on Community plant variety rights [1994] OJ

L 227/1 (1 September 1994).

165

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

қажет болмауы. Себебі өсімдік сұрпына бүтін бір өсімдік қана емес, сол өсім-

дікті өсіріп-өндіретін материалдар (ұрық, көшет және өсімдіктің жеке-дара өсіп-

өндіруге жарайтын бөліктері) да жатады.

477

Өсімдік жиынтығында «өсімдік сұрпының» болу-болмауы оның қалай алы-

натынына тәуелді емес: жаңа өсімдікті өсіру әдістері немесе қадамдары оның

сұрып екенін анықтауда релевант емес. Яғни өсімдіктің гендік инженерия тех-

нологиясымен алыну-алынбауы да, будандау мен селекция өнімі болу-болмауы

да маңызды емес;

478

маңыздысы – өтінімнің сұрыпты мәлімдеуі. Осыған қатысты

Апелляцияның техникалық кеңесі былай деді:

Өсімдіктің сұрып саналуы оның Еуропалық патент конвенциясының [EPC 1973

Regs] 26(4)-ережесіндегі (1973 жылғы конвенцияның [EPC 1973 Regs] 23b(4)-е-

режесі) критерийлерге сай келу-келмеуіне байланысты. Оның алыну әдісі (мейлі

рекомбинантты гендер технологиясы арқылы болсын, мейлі өсімдік селекциясы-

ның классикалық процесі арқылы болсын) аталған мәселені анықтауда релевант

емес.

479

Айрықша жағдайдың ауқымына әсер ететін келесі бір маңызды фактор –

«өсімдік сұрпының» 53(b) бап/1(3)(b) бөлім шарттарына сай анықталуы. Еу-

ропалық патент конвенциясы Жүзеге асыру регламентінің 26(4)-ережесіне

сәйкес:

ең төменгі сатыдағы жалғыз ботаникалық таксонға жататын...

(а) генотиптер комбинациясының осы генотипінен туындайтын сипаттама-

лар экспрессиясымен анықталатын,

(b) өзге өсімдіктер жиынтығынан кем дегенде бір белгі бойынша ерекшеле-

нетін,

(с) өзгермейтін қалпы өсіріп-өндіруге жарамды

кез келген өсімдік жиынтығы (өсімдік сұрпын табыстау шарттарының орындал-

ған-орындалмағанына қарамастан) «өсімдік сұрпы» бола алады.

«Өсімдік сұрпы» терминінің мағынасы алғаш рет Ciba-Geigy’s Application

ісінде қаралды.

480

Қараудағы өтінімде ауыл шаруашылығы химикаттарына тө-

зімді ету мақсатында химиялық жолмен өңделген өcімдік көбейту материалы

мәлімделді. Қараудағы өнертабысты «өсімдік сұрпына» жатпайды деп анықта-

ған Апелляция техникалық кеңесі өсімдік сұрыптары жеке сипатталған (өсімдік

сұрпы құқығын беру үшін қажетті репродуктивті қабілеті мен егжей-тегжейлі

таксономиясы бар) өсімдіктердің өнертабыс формуласымен шектелгенін айт-

477

State of Israel/Tomatoes II, T 1242/06 [2013] OJ EPO 42, [27] (тұқымнан тұратын және сол үшін

бүтін бір өсімдік болып өнетін жемісті өсімдікке бағытталған өнертабыс формуласы, жалпы алғанда,

конвенцияның 53(b) бабында қамтылған өсімдік сұрыптарына қатысты айрықша жағдайға жатуы

әбден мүмкін.

478

Ibid., [32]. Қараңыз: Novartis/Transgenic plant, Ү 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), [5.3]; Consejo Superior/

Oil from seeds, T 1854/07 (12 May 2010), [10.4]; State of Israel/Tomatoes II, T 1242/06 [2013] OJ EPO 42.

479

Consejo Superior/Oil from seeds, T 1854/07 (12 May 2010), [10.4].

480

Ciba-Geigy/Propagating material application, T 49/83 [1984] OJ EPO 112. Осы шешім мынадай

істерде негізге алынды: Lubrizol/Hybrid T 320/87 [1990] OJ EPO 71 («берілген буданның тұқымы және

сол тұқымнан өнген өсімдіктер сол өсімдіктердің одан кейінгі тұтас буынында кей сипаттардың

тұрақсыз болуынан өсімдік сұрпы болып жіктеле алмайды») және PGS/Glutamine synthetase inhibitors,

T 356/93 [1995] EPOR 357 (тәжірибе өсімдік сұрпы ауқымынан кең өсімдіктер тобына бағытталған

өнертабыс формулаларына (өнертабысты өсімдіктердің сол кеңірек тобына қолдану мүмкін болса)

патенттің берілуін көздейді).

166

ПАТЕНТ

ты.

481

Кеңестің айтуынша, жаңа өсімдік сұрпы деп танудың негізгі критерийі өсім-

діктің өзге сұрыптардан ерекшелейтін қасиеттерге ие болуында. Ол айрықша

ерекшеліктер өсімдіктің негізгі сипаттамалары кейінгі буындарына берілетіндей

тұрақты болуы қажет. Осы арқылы Апелляция техникалық кеңесі сұрыптың түрлі

буындары арасында гомогендіктің болуын маңызды деп тапты. Кеңес сондай-ақ

«қараудағы өсімдіктер өздерінің табиғи фенотиптерінің генетикалық айқындал-

ған ерекшеліктерімен дәл сипатталса, бұл айрықша жағдай үшін толықтай жет-

кілікті» деді.

482

Осы фактілер негізінде Апелляция техникалық кеңесі ауыл шаруашылығы

химикаттарына төзімді ету үшін химиялық жолмен өңделетін өсімдік көбейту

материалдарының өнертабыс формулалары «өсімдік сұрпы» өнертабыс форму-

лаларына жатпайтынын мәлімдеді. Себебі өсімдік селекциясы (адам қолымен

жасалған генетикалық модификацияның түрі) өсімдікке келесі буындарда қайта-

ланатын қасиеттер берсе, химиялық өңдеу мұндай қасиеттер бермеді. Осылай-

ша кеңес қараудағы өнертабыс формулалары өсімдік сұрпына арналмағанын

және сол себепті патенттік қорғаудан алынып тасталатынын айтты.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес «өсімдік сұрпы» терминінің 53(b) бап ая-

сындағы анықтамасын Novartis ісінде түсіндірді. Ол істе кеңес 2000 жылғы Еу-

ропалық патент конвенциясы Жүзеге асыру регламентінің 26(4)(a) ережесінде-

гі «берілген генотиптен немесе генотип қосындысынан туындайтын сипаттама

экспрессиясына» сілтеме жасау өсімдіктің тұтас конституциясына немесе гендік

ақпарат жиынтығына сілтеме жасау дегенді білдіретінін айтты.

483

Нақтырақ айт-

қанда, кеңес «өсімдік сұрпы» концепциясы өсімдік жиынтығының жай жеке си-

паттамалармен емес, тұтас геноммен анықталуын талап етеді» деді. Яғни жаңа

өсімдік сұрпы саналуы үшін өсімдік берілген генотиптен немесе генотип қосын-

дысынан туындайтын көптеген сипаттамамен анықталуы қажет.

484

Осылайша Ке-

ңейтілген апелляциялық кеңес жай ғана рекомбинант ДНҚ тізбегімен сипаттал-

ған трансгендік өсімдіктер өсімдік сұрпына жатпайтынын тұжырымдады.

Өсімдік сұрпының Novartis ісіндегі анықтамасы Plant Bioscience/Broccoli ісін-

де

485

қолданылды. Ол істе Апелляция техникалық кеңесі қараудағы өтінімде

мәлімделген, белгілі бір анықталған қасиеттері бар, жеуге жарамды Brassica

(брокколи) өсімдігі 53(b) баптың аясында өсімдік сұрпы болып саналмайды

деп ұйғарды. Кеңес айтқандай, жалғыз қасиет «жалпы алғанда, өсімдік жиын-

тығының өзекті генотипі туралы одан арғы қабылдарлық ақпаратсыз (биоло-

гиялық түрді көрсетуді қоспағанда) өсімдік сұрпын анықтауға жеткіліксіз» бол-

ды.

486

Осы тұжырым State of Israel/Tomatoes II

487

ісінде де қолданылды. Ол істе

Lycopersicon esculentum биологиялық түріне жататын табиғи кептірілген қызанақ

жемісі «өсімдік сұрпына» жатпайды және сол үшін 53(b) баптағы айрықша жағ-

дай аясына кірмейді деп ұйғарылды. Бұл жердегі маңыздысы, мәлімделген қы-

занақтардың берілген генотиптен туындайтын сан түрлі сипаттама арқылы емес,

481

Ciba-Geigy/Propagating material application, T 49/83 [1984] OJ EPO 112, 113.

482

Ibid., [4] (ерекшелеу автордікі).

483

Novartis/Transgenic plant, Ү 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), [3.1], [3.8].

484

Ibid., [3.1].

485

T 83/05 [2014] OJ EPO A39.

486

Ibid., [16].

487

T 1242/06 [2013] OJ EPO 42.

167

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

жалғыз қасиет – (табиғи) кептіру арқылы анықталғаны.

488

Кеңес Lycopersicon

esculentum биологиялық түрінде қызанақтың мыңдаған түрі болды және олар-

дың әрқайсысы арнайы әрі айрықшаланған, гендік ақпараты әр алуан қасиетке

ие болды деді.

Ботаникада өсімдік сұрпы әдетте екі нәрсемен анықталады. Біріншісіне сәй-

кес, өсімдік сұрпы – белгілі бір биологиялық түрдің мүшесі, сол себепті оның

бойында сол биологиялық түрдің анықталған қасиеттері болады (өз кезегінде,

биологиялық түр арнайы қоймада сақталатын «типтік үлгіге» және жарияланған

сипаттамаға cәйкес анықталады). Ал сұрып бүтін бір биологиялық түрге қатыс-

ты анықталады және сол биологиялық түрдің өзге сұрыптарынан өзгешеленеді.

Әдетте көбіне жалғыз қасиет болатын бұл өзгешеліктер гүлдің түсі, сабақ ұзын-

дығы және жапырақ пішіні сияқты сыртқы фенотиптік сипаттамалармен анық-

талады.

489

Мұндай процестерде «өсімдіктер жиынтығының генотипіне» сілтеме

жасау сирек кездеседі. Еуропалық патент ведомствосында қабылданған тәсіл

(сыртқы) фенотиптік белгілерді (ішкі) геномдық белгілермен араластырып, тә-

сілдердің біртүрлі қоспасы саналады. Аталған тәсілдің шектеулілігі сонша – ол

өсімдік сұрпы құқықтарының аясында қорғалған ботаникалық инновациялар-

дың айрықша жағдай ауқымын да тарылтады.

Өтінім арнайы өсімдік сұрпын per se мәлімдемесе (тіпті атын атамаса), ал мә-

лімдегені жеке сұрып болып саналу үшін жеткілікті болатындай ауқымды болса

не болады? Кеңірек таксономиялық санат (мысалы, биологиялық түрдің бар-

лық сұрпын міндетті түрде қамтитын санат) мәлімделсе не болады? Еуропалық

патент конвенциясы (ЕРО) осы сұраққа жауап беру арқылы 53(b) баптың осы-

ның алдында аталған оқылымын қайта бекітті. Бұл сұрақ алғаш рет Plant Genetic

Systems ісінде қаралды.

490

Қараудағы өнертабыс формулалары құрамында гер-

бицид түріне төзімді ететін бөтен гені бар өсімдіктерге, өсімдік жасушаларына

және ұрық дәндеріне қатысты болды. Түрленген өсімдіктердің гербицидтерге

қарсы иммунитеті болғандықтан, фермерлер (түрленген) ұрықты алаңсыз себе

алды; өйткені олар гербицидтердің тек түрленбеген ұрық дәндеріне әсер ететі-

нін білді. Гринпис ұйымы өтінімге қарсы шығып, мәлімделген материалды өсім-

дік сұрпы деп, оның 53(b) баптың шектеуіне жататынын айтты.

Бірінші инстанция сотында Оппозиция бөлімі қараудағы өнертабыс форму-

лаларының өсімдіктердің арнайы анықталған тар тобымен (сұрып секілді) шек-

телмегенін, қайта өсімдіктердің едәуір кең тобына қатысты болғанын айтты.

491

Бұл тұрғыда өнертабыс формулалары қайшылық тудырмады. Осы шешімнің кү-

шін жоя отырып Апелляция техникалық кеңесі: «53(b) баптағы концепцияға сәй-

кес, ең төменгі сатыдағы жалғыз ботаникалық таксонға [немесе классификация-

ға] жататын кез келген өсімдік жинағы өсімдік сұрпы саналады», – деді.

492

Осы

негізде кеңес қазіргі заманғы технологиялар бактериялар мен ашытқы сияқты

өсіруге мүмкіндік беретін өсімдік жасушаларының өсімдік немесе өсімдік сұр-

488

Ibid., [29].

489

Бұл Tomatoes II ісінде расталды. Онда кеңес өсімдік топтарын анықтауда жалғыз қасиет

те жеткілікті болуы мүмкін деді: ibid., [30]. Дегенмен кеңес бүтін геномға назар аударуда әлі де

Кеңейтілген апелляциялық кеңеске сүйенді.

490

Plant Genetic Systems/Glutamine synthetase inhibitors, T 356/93 [1993] 24 IIC 618 (Opposition

Division); [1995] OJ EPO 545 (TBA).

491

(1993) 24 IIC 618.

492

[1995] EPOR 357 (TBA), [23].

168

ПАТЕНТ

пының анықтамасына жатпайтынын айтты.

493

Ciba-Geigy шешімінен кейін кеңес

тұрақтылық пен гомогендік қасиеттері заттың өсімдік сұрпына жататын-жат-

пайтынын анықтауда маңызды факторлар екенін атап өтті. Нақтырақ айтқанда,

кеңес өсімдіктің сұрпы оны өсімдіктің басқа топтарынан айрықшалайтын және

өзінің тиісті сипаттамалары бойынша гомогендік және тұрақты болатын бір не

одан да көп ерекшелікпен сипатталатынын мәлімдеді.

494

Plant Genetic Systems ісін қарау кезінде Апелляция техникалық кеңесі Ciba-

Geigy ісіндегі тұжырымның басым бөлігімен келіскенімен, айрықша жағдай ау-

қымының қалай түсіндірілгенімен келісе алмады. Нақтырақ айтқанда, Ciba-Geigy

ісінде өсімдік сұрыптары «табиғи фенотипінің генетикалық анықталған ерекше-

ліктерімен сипатталатын өсімдіктермен»

шектелсе,

495

Plant Genetic Systems ісінде

кеңес шектеудің ауқымдырақ түсініктемесін қабылдады. Атап айтқанда, кеңес

айрықша жағдай ауқымын өсімдік сұрыптары ретінде сипатталған не бағыттал-

ған өнертабыс формулалары аясынан кеңейтіп, өсімдік сұрпы болатын өнер-

табыс формулаларын да оған жатқызғысы келді. Осы негізде Апелляция техни-

калық кеңесі мәлімделген заттың гендік түрленген жасушаларға негізделгенін не

сол жасушалардан алынғанын (және оларды мысал ретінде келтіру үшін өтінім-

нен өсімдік сұрыптарын өндіру талап етілді) айтты. Бұл олардың патент құқығын

өсімдіктер мен тұқымдардан пайда болған өсімдік сұрыптарына сұрағанын біл-

дірді. Осы себепті олар патентке қабілетсіз болды.

Қорыта айтқанда, Апелляция техникалық кеңесі өсімдік жасушалары жөнін-

дегі өнертабыс формулаларын патентке қабілетті, ал өсімдік сұрыптарын «құ-

райтын» немесе соларға «негізделетін» өнертабыс формулаларын қабілетсіз деп

анықтады

496

(алынатын өсімдіктердің тұрақты әрі гомогендік айқындаушы ерек-

шеліктерге ие болуы заң қосымшасының қарауына жатады). Өсімдік сұрыптары

гендік түрленген өсімдіктерді өндірудің алғашқы сатысы ретінде жиі пайдала-

нылғандықтан,

497

көп жағдайда гендік түрлендірудің нәтижесінде алынған өсім-

діктер патенттелмейді.

498

Егер бұл шешім өз күшінде қалса, оның салдары өсімдік

селекциясы индустриясына ауыр тиеді.

499

Сол себепті Plant Genetic Systems шеші-

мі айтарлықтай сынға ұшырады.

500

493

Ibid., 375.

494

Ibid.

495

Ciba-Geigy/Propagating material application, T 49/83 [1984] OJ EPO 112, 4.

496

«Негізгі алынған түр» жөнінде қараңыз: UPOV, Art. 14 (5).

497

Реакцияның басым бөлігі теріс болды: U.Schatz, «Patentability of Genetic Engineering Inventions in

EPO Practice» (1998) 29 IIC 2; T.Roberts «Patenting Plants around the World» [1996] EIPR, 534; M.Llewellyn,

«The Legal Protection of Biotechnological Inventions: An Alternative Approach» [1997] EIPR 115.

498

A.Schrell, «Are Plants Still Patentable?» [1996] EIPR 242, 243.

499

Еуропалық патент ведомствосының президенті PGS пен Ciba Geigy арасында (сондай-ақ

OncoMouse шешімі арасында да) қайшылық бар дей отырып, мәселені Кеңейтілген апелляциялық

кеңеске бағыттады. Шешімдер арасында қайшылық жоғын айтқан кеңес сұрақты орынсыз деп

тапты: Inadmissible referral, G 3/95 [1996] OJ EPO 169.

500

Бостен түсіндіргендей: «Өсімдік сұрпын қамтитын өнертабыс формуласы мен өсімдік

сұрпын мәлімдейтін өнертабыс формуласының арасында айырмашылық бар. Өсімдікке арналған

әрбір өнертабыс формуласы өсімдік сұрыптарын қамтиды, өйткені өсімдіктердің сұрпы – бұл ең

төменгі сатыдағы өсімдіктер жиынтығы. Биологиялық түрді немесе одан да жоғары сатыдағыны

мәлімдегенде әрдайым өсімдік сұрыптары қамтылады: Голден Делишес (сұрып) алмаларының бәрі

алмаға (биологиялық түр) жатады да, алмалардың бәрі Голден Делишеске жатпайды». Қараңыз:

S.Bostyn, «Patentability of Genetic Information Carriers» [1999] IPQ 1, 18. Сондай-ақ қараңыз: R.Crespi,

«Patents and Plant Variety Rights: Is There an Interface Problem?» (1992) 23 IIC 173.

169

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Алайда Биотехнология директивасының күшке енуі және Еуропалық патент

конвенциясының Novartis ісіндегі шешімі Plant Genetic Systems шешімінің өсімдік

генетикасына әсері туралы алаңдаушылықтың деңгейі біршама төмендеді.

Биотехнология директивасының 4(2)-бабына сәйкес, «өнертабыстың тех-

никалық жүзеге асырылуы өсімдіктің... нақты сұрпымен шектелмесе, өсімдік-

ке қатысы бар өнертабыстар... патенттеледі».

501

1977 жылғы Патент заңы мен

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясына осыған ұқсас ережелер енгізіл-

ген.

502

Құрамындағы өсімдік сұрыптарының саны біреуден көп болатын өнер-

табыс формулалары патенттеледі. Директиваның түйіні сол – өнертабыс форму-

лалары құрамында өсімдік сұрпы болса да, патенттеледі. Алайда арнайы өсімдік

сұрпына (бөлек құқықтық тәртіппен қорғалған) бағытталған өнертабыс форму-

лалары патенттік қорғауға алынбайды. Шамасы, қатысушы мемлекеттер гендік

түрленген өсімдіктердің өнертабыс формулаларын (Plant Genetic Systems жоба-

сындағы секілді) патентке қабілетті деп қабылдау керек болады.

Novartis

503

ісінде зең саңырауқұлақтарына төзімді ету үшін гендік түрленген

өсімдіктер жөнінде Еуропалық патент ведомствосының Кеңейтілген апелляция-

лық кеңесі осыған ұқсас позицияға келді. Кеңес өсімдік сұрпының алынып таста-

луына қатысты былай деді: «арнайы өсімдік сұрыптарын дербес мәлімдемейтін

өнертабыс формулалары құрамында өсімдік сұрыптары болса да, 53(b) бап ая-

сындағы патенттік қорғаудан алынып тасталмайды».

504

Кеңейтілген апелляциялық кеңес «53(b) бап өсімдік сұрыптарын құқықтық

қорғау мен патенттік қорғаудың арасындағы айырмашылықты ажыратуға қыз-

мет етеді» деп атап өтті. Кеңес сондай-ақ патенттерді алып тастаудың ауқымы

өсімдік сұрыптарын құқықтық қорғауға кері пропорционал

505

екенін және өсім-

дік сұрыптарының өнертабыс формулалары тек арнайы өсімдік сұрыптарына

берілетінін (техникалық идеясына емес) айтты.

Осының негізінде кеңес: «Өнімнің өнертабыс формуласында арнайы өсім-

дік сұрпы анықталмағанда, мәлімделген өнертабыстың объектісі 53(b) баптың

аясындағы өсімдік сұрпына немесе сұрыптарына бағытталмайды», – деді.

506

Қысқаша айтқанда, кеңес Plant Genetics Systems ісіндегі шешімнің күшін жо-

йып, құрамындағы өсімдік сұрыптарының саны біреуден көп болатын өнерта-

быс формулалары 53(b) бап аясындағы айрықша жағдайға жатпайды деді. Яғни

жай ғана өнертабыс сұрпының патент құрамында болуы өнертабыстың алынып

501

Biotech. Dir., Recitals 29-32. 31-декларативтік бөлімде былай делінген: «белгілі бір генмен (бүтін

геноммен емес) сипатталатын өсімдіктер жиынтығы жаңа сұрып қорғауына жатпайды, сол үшін

(тіпті жаңа өсімдік сұрпынан тұрса да) патенттік қорғаудан алынып тасталмайды».

502

PА 1977, Sch. А2, para. 4; EPC 2000 Regs, r. 27 (b).

503

Novartis/Transgenic plant, T 1054/96 [1998] OJ EPO (Special edn) 149; Р.Нотт, «You Did It: The

European Biotechnology Directive at Last» [1998] EIPR 347, 351.

504

Novartis/Transgenic plant, G 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), 319. Кеңейтілген апелляциялық кеңес

көшіру аппаратына берілген патенттің аналогиясын келтірді: аппаратты жалған банкноттарды

көшіру үшін пайдалануға болатыны аппараттың патентке қабілетсіз болғанын білдірмейді, өйткені

ондағы жетілдірілген қасиеттерді басқа мақсаттарға пайдалануға болады. Кейін көретініміздей, бұл

жалпы қабылданбаған моральдық нормаларға ерекше қолданысты көрсетеді.

505

Мұның себебі мынадай: «өсімдік селекционерлері құқықтары жүйесімен қорғалмайтын

өнертабыстар патент қабілетінің өзге талаптарын қанағаттандырса ғана конвенцияға сәйкес

патентке қабілетті: Lubrizol/Hybrid plant, T 320/87 [1990] OJ EPO 71, [3].

506

Novartis/Transgenic plant, G 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), 319.

170

ПАТЕНТ

тасталмайтынын білдірмейді. Айрықша жағдай тек өсімдік сұрпы per se мәлім-

делгенде ғана қолданылады (ондай жағдайда ол өсімдік сұрпы құқықтарымен

қорғалады). Апелляция техникалық кеңесі кейінірек Кеңейтілген апелляциялық

кеңестің негіздемесін түсіндіріп: «Өсімдік сұрыптарын алып тастаудың мәні өсім-

дік селекционерлерінің құқықтарымен қорғалған өсімдік өнертабыстарына па-

тенттік қорғаудың берілмеуінде», – деді.

507

Өсімдіктерді патенттік қорғаудың жақтаушылары қуана қарсы алған Novartis

шешімі басқа бір проблеманы туындатып отыр және ол компьютерлік бағдарла-

маларды патенттеуге қатысты қабылданған «тұтас құрам» тәсілінен туындайтын

мәселеге ұқсайды. Мәселенің мәні өнертабыс өтінімдерінің айрықша жағдайға

жатпайтындай етіп рәсімделуінде.

508

Компьютерлік бағдарламаларды патенттеу-

дегі құқықтық тәжірибе осы сала үшін нұсқаулық болуы мүмкін. Алайда атал-

ған құқықтық тәжірибенің «бүкіл құрам» және «техникалық әсер» тәсілдері

1977 жылғы Патент заңының А2 қосымшасының 3(f) тармағына/2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының 53(b) бабына тікелей импорттала алмайды,

өйткені олардың айрықша жағдайға қатысты негіздемелері әр алуан. Дегенмен

ол туындауы мүмкін ықтимал мәселелер жөнінде пайдалы ақпарат бере алады.

8.3. НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР

Патенттік қорғаудан алынып тасталған объектілердің үшінші түрі – «жануар-

лар мен өсімдіктерді қайта өрбітуге арналған негізгі биологиялық процестер»

ретінде қарастырылатын өнертабыстар.

509

Жануар түрлері мен өсімдік cұрыпта-

рының алынып тасталуы секілді, негізгі биологиялық процестердің алынып тас-

талуы да Биотехнология директивасымен,

510

1977 жылғы Патент заңымен және

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясына

511

енгізілген тиісті өзгертулермен

расталды. Бұл айрықша жағдайдың мынадай төрт аспектісі бар.

8.3.1. Жануарлар мен өсімдіктер өсіруді алып тастау

Атап өтерлік бірінші жайт: процесс жануарлар мен өсімдіктерді өсіруге ар-

налғанда ғана айрықша жағдай қолданылады. Яғни процесс өсімдік пен жа-

нуардың өліміне не жойылуына әкелсе, айрықша жағдай қолданылмайды.

512

Өсімдіктер мен жануарларды басқаруда пайдаға жарайтын ақпараттың өндірі-

луіне ғана әкелетін өнертабыстар да айрықша жағдайға жатпайды.

513

507

State of Israel/Tomatoes, T 1242/06 [2008] OJ EPO 523, [38].

508

Novartis/Transgenic plant, T 1054/96 [1999] EPOR 123, 137.

509

РА 1977, Sch. А2, para. 3(f); EPC 2000, Art. 53(b). Биотехнология директивасының 53(b) бабына

сәйкес, өсімдіктер мен жануарларды өсіретін негізгі биологиялық процестер патентке қабілетсіз.

Еуропалық патент конвенциясының 53(b) бабына сәйкес, еуропалық патенттер «өсімдік сұрыптары

мен жануар түрлеріне және өсімдіктер мен жануарларды өсіретін негізгі биологиялық процестерге

берілмейді: бұл ереже микробиологиялық процестер мен олардың өнімдеріне қолданылмайды»:

EPC 2000, Art. 1, item 18.

510

Biotech. Dir., Art. 4(1)(b).

511

PА 1977, Sch. А2, para. 3(f).

512

Cалыстырыңыз: NRDC’s Application [1961] RPC 134; Swift’s Application [1962] RPC 37.

513

Lohmann/Fishy taint, T 15/10 (14 October 2013), [9].

171

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

8.3.2. Өсімдіктер мен жануарлар өсіруді алып тастау

Атап өтерлік екінші жайт: 53(b) бап өсімдік сұрыптары мен жануар түрлерін

емес, өсімдіктер мен жануарлардың өздерін өндіруге арналған табиғи биоло-

гиялық процестерді алып тастайды. Осылайша 53(b) баптың күші өсімдіктер мен

жануар түрлерін өсіру процестеріне ғана емес, сонымен қатар «өсімдік сұрып-

тары» мен «жануар түрлері» секілді неғұрлым абстрактілі және ашық санаттарға

да таралады.

514

8.3.3. Негізгі биологиялық процестер

Үшіншіден, процесс «негізгі биологиялық» болған жағдайда ғана шектеу

қолданылады. Биотехнология директивасына сәйкес, өсімдік пен жануар өсіруге

арналған процесс негізгі биологиялық саналуы үшін «тұтастай табиғи құбылыс-

тардан (будандау немесе селекция секілді) тұруы» қажет.

515

Мұның мәні мынада:

патенттік қорғаудан алып тастау үшін процесс ашық және жасырын түрде өсім-

дік селекциясынан (өсімдіктің тұтас геномдарын араластыру) тұруы шарт.

516

Мұндағы басты сұрақ мынау: биологиялық сатыларды қамтитын процесс

«негізгі биологиялық» саналмас үшін адамның сол процеске интервенциясы

қаншалықты болуы қажет?

517

Lubrizol ісінде

518

қаралған бұл сұраққа жауап бе-

руде Апелляция техникалық кеңесі жоғары сапалы будандарды өсіру процесі

негізгі биологиялық болғаны үшін алынып тасталған-тасталмағанын анықтау қа-

жет болды. Өнертабыстың патент құқығында кеңінен қолданылатын бейнесіне

сүйенген кеңес «Өнертабыс формуласы негізгі биологиялық процеске арнал-

ды ма?» деген сұрақ адам интервенциясы көлемі мен оның алынған нәтижеге

әсерін ескере отырып, өнертабыстың мәні негізінде қаралуы қажеттігін айтты.

519

514

Өсімдік дегеніміз бұл – «геномының бір бөлігімен немесе танылған қасиетімен анықталатын

жеке ағзалардың шексіз санын қамтитын ашық әрі абстрактілі ұғым»: Plant Bioscience/Broccoli, Ү

2/07 [2012] OJ EPO 130 (EBA), [6.1.1], Novartis/Transgenic plant, Ү 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), [3.1]. Per

se өсімдіктің орнына жеміс өндіру қорғаудан алынып тасталмайды деген тұжырым да ұсынылды:

Syngenta/Seedless watermelons, T 1729/06 [2015] EPOR 10.

515

Biotech. Dir., Art. 2(2).

516

Syngenta/Seedless watermelons, T 1729/06 [2015] EPOR 10 (өнертабыс формуласы UPOV

конвенциясына жататын дәстүрлі процестерге емес, «техникалық процеске» қатысты болды, сол

себепті айрықша жағдай ауқымына жатпады).

517

Директиваның алдыңғы жобалары «негізгі биологиялық» ұғымын былай анықтады: «адам

интервенциясы – қолжетімді биологиялық материалдың біреуін таңдаумен және оның табиғи

жағдайда өзіне тән функцияны атқаруына жол берумен шектелетін процесс»; тұтас алғанда,

табиғатта кездеспейтін, жай ғана өндіріс процесі саналмайтын процесс патентке қабілетсіз»; және

«тұтас алғанда, табиғатта кездеспейтін, жай ғана өсіріп-өндіруден күрделірек процесс».

518

Lubrizol/Hybrid plant, T 320/87 [1990] OJ EPO 71 (олар бұл анықтама енгізілгенге дейін болды).

Сондай-ақ қараңыз: Ciba-Geigy/Propagating material application, T 49/83 [1984] OJ EPO 112 (химиялық

агенттермен өңдеуді қамтитын негізгі биологиялық процестің нәтижесі болып табылмайтын көбею

материалы); Harvard/OncoMouse [1989] OJ EPO 451 (Exam) (трансгендік тышқанды алу процесі негізгі

биологиялық болып саналмайды, себебі ол микроинъекцияны қамтиды); Harvard/OncoMouse, T

19/90 [1990] OJ EPO 476, 488 (микроинъекцияның да, жыныстық көбеюдің де негізгі биологиялық

процесс саналмайтынын атап өтті).

519

Lubrizol/Hybrid plant, T 320/87 [1990] OJ EPO 71, [6]. Сондай-ақ қараңыз: PGS/Glutamine

synthetase inhibitors, T 356/93 [1995] EPOR 357 («Берілген істе адам интервенциясы шешуші рөлге

ие, өйткені мәлімделген өсімдік пен өсімдік материалы тек өнертабысты жүзеге асыру процесінің

нәтижесінде ғана пайда болады»).

172

ПАТЕНТ

Істегі фактілерге жүгінген кеңес қараудағы процестің сан түрлі кезеңге бөліне-

тінін атап өтті. Біріншісінде ата-аналық өсімдік іріктеліп, будандастырылады.

Алынған будандар бағаланып, оңтайлы гибридтер іріктеледі. Кейіннен іріктел-

ген гибридтің ата-аналық өсімдігі клондалып, соңында будандау қайталанады.

Аталған кезеңдердің әрқайсысы биологиялық болып сипатталуы мүмкін екенін

мойындаған кеңес осы кезеңдердің ретін қалыптастыру, тұтастай алғанда, бел-

гілі биологиялық процестердің елеулі модификациясын білдіретінін айтты. Осы

негізде кеңес қараудағы процестің негізгі биологиялық процесс болып санал-

майтынын, сол себепті 53(b) бапқа сәйкес алынып тасталмайтынын атап өтті.

Процестің айрықша жағдай ауқымына жатпауына негіз бола алатын техника-

лық интервенция деңгейі мәселесі Novartis ісінде де қаралды. Апелляция техни-

калық кеңесі процестің «негізгі биологиялық» екенін анықтау үшін арбитраж өз

пайымын «Негізгі биологиялық» мәртебесінен арылу үшін процесс қаншалықты

биологиялық емес болуы керек?» деген сұрақтың негізінде жасауы керектігін

айтты.

520

Кеңес бұл сұраққа жауап берудің үш тәсілі барын мәлімдеді:

(i) Бірінші тәсілге сәйкес, өнертабыс биологиялық аспектіден немесе кезең-

нен тұрса, алынып тасталады. Айрықша жағдай шеңберінен шығу үшін

мәлімделген процестер биологиялық емес, технологиялық сатылардан

ғана тұруы қажет.

521

(ii) Lubrizol ісінен алынған екінші тәсіл арнайы юрисдикция сотынан адам-

ның процеске интервенциясының жалпы деңгейін анықтауды талап ете-

ді.

522

Бұл тәсіл бойынша, өнертабыстың негізгі биологиялық болу-болмауы

өнертабыстың мәні негізінде, яғни адам өнертабысының жиынтығы мен

оның түпкі нәтижеге әсерін ескере отырып анықталады.

(iii) Үшіншісі әрі ең икемдісі: процесс құрамында жай ғана бір жасанды (неме-

се техникалық) элементтің болуы оны биологиялық процесс ретінде жік-

темеу үшін жеткілікті деп табады.

523

Апелляция техникалық кеңесі үшінші

тәсілдің Биотехнология директивасындағы 2(2)-бапта көрініс тапқанын

айтты.

Novartis ісінде Апелляция техникалық кеңесі де, Кеңейтілген апелляциялық

кеңес те осы тәсілдердің қайсысы қабылдануы қажет екеніне тікелей нұсқаулық

бермеді.

524

Алайда брокколи

525

мен қызанақтарға

526

берілген

патенттік өтінімдер-

520

Novartis/Transgenic plant, T 1054/96 [1999] EPOR 123, 134.

521

Ibid. Хирургия және терапия көмегімен емдеу әдістерінің патенттік қорғаудан алынып

тасталуына қатысты құқықтық тәжірибеден алынған: EPC 1973, Art. 52(4). Қараңыз: General Hospital/

Contraceptive method, T 820/94 [1995] EPOR 446.

522

Lubrizol/Hybrid plants, T 320/87 [1990] EPOR 173.

523

Novartis/Transgenic plant, T 1054/96 [1999] EPOR 123 (EBA), 135.

524

Novartis/Transgenic plant, Ү 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), 321.

525

Plant Bioscience/Broccoli, T 83/05 [2007] OJ EPO 644; Ү 2/07 [2012] OJ EPO 130 (EBA); Plant

Bioscience/Broccoli II, T 83/05 [2014] OJ EPO A39; G 2/13 [2016] OJ EPO A28 (EBA).

526

State of Israel/Tomatoes, T 1242/06 [2008] OJ EPO 523; G 1/08 [2012] OJ EPO 206 (EBA); State

of Israel/Tomatoes II, T 1242/06 [2013] OJ EPO 42; G 2/12 [2016] OJ EPO A27 (EBA). Қараңыз: A.Hubel,

«Essentials on Essentially Biological Processes for the Production of Plants» [2011] EIPR 328; J.Cockbain

және S.Sterckx, «Are Products of Essentially Biological Processes Patentable in Europe? The Purple

Radish Sprouts Case in the Netherlands? (2012) 34 EIPR 422; S.Bostyn, «Resolving the Conundrum of the

Patentability of Plants Produced by an Essentially Biological Process: Squaring the Circle» [2013] EIPR 583.

173

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

ге қатысты шешімдер топтамасы белгілі бір анықтыққа әкелді. Ол шешімдер (i)

және (iii) нұсқалардан бас тартып, (ii) нұсқаға басымдық берді.

Осы шешімдердің біріншісiн Апелляция техникалық кеңесі 2007 жылы Plant

Bioscience/Brocccoli ісінде қабылдады.

527

Қараудағы өтінімнің негізгі өнертабыс

формуласы брокколи (Brassica) өндіру әдісіне арналған еді. Әдіс селекциялауда

дәстүрлі түрде қолданылатын бірқатар кезеңнен тұрды. Алдымен брокколидің

арнайы сұрыптары будандалып, кейіннен сол будандалған гибридтердің ішінен

белгілі бір қасиеті барлары таңдалды. Одан соң будандау қайта орындалып, тағы

да іріктеу жасалды. Өтінімде сондай-ақ қажетті сипаттамалары бар өсімдіктерді

оңай анықтауға мүмкіндік беретін молекулалық маркерлер пайдаланылды. Қар-

сылық ретінде өтінімнің табиғи биологиялық процесс екені және сол үшін оны

53(b) бапқа сәйкес алып тастау қажеттігі айтылды.

Пайымдауларының бірі ретінде Апелляция техникалық кеңесі 53(b) баптың

жалпы тарихына тоқталып, құжат авторларының «биологиялық» сөзін «техни-

калық» сөзіне қарама-қарсы ұғым ретінде қарастырғанын және «негізгі» дейтін

сөздің тарлау мағына беретін «таза» сөзін алмастыру үшін әдейі таңдалғанын

атап өтті. Кеңестің айтуынша, заң авторлары айрықша жағдайдың тек өмірде

бар сұрыптар селекциясына немесе будандалуына қолданылуын көздеді. «Қо-

салқы ерекшелік» саналатын «техникалық» құрылғылардың (будандау процесін-

де құрал-жабдықтың белгілі бір түрін пайдалану немесе өсімдік өсірудің арнайы

жылыжайы) өнертабыс құрамында болуы аталған айрықша жағдай шартын өз-

гертпеуі қажет болды.

528

Кеңес сондай-ақ 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы Жүзеге асыру

регламентінің 23(B)(5) ережесі (2000 жылғы конвенция регламентінің 26(5)-ере-

жесі) жөнінде бірқатар проблеманы атап өтті. Регламенттің аталған ережесінде

(мұның алдында қарастырғанымыздай) «өсімдіктер мен жануарларды өндіру

процесі будандау мен селекция секілді табиғи құбылыстардан тұрғанда ғана

негізгі биологиялық саналады» деп ұйғарылған. Кеңес атап өткендей, қарауда-

ғы 23(b)(5) ережеге сәйкес, тұтастай биологиялық өсімдік өндіру процестерінен

тұратын процестер ғана негізгі биологиялық бола алады. Сөйте тұра аталған

ереже адамның (техникалық) интервенциясын анық қажет ететін будандау мен

іріктеуді табиғи құбылыстардың мысалына жатқызады. Кеңестің айтуынша, бұл

екі қорытынды бір-біріне қарама-қайшы болғандай. Өйткені «табиғатта дәстүрлі

өсімдік селекциясындағы жүйелі будандау мен іріктеу адам интервенциясын-

сыз жүзеге аспайды».

529

Содан кейін кеңес 23(b)(5) ережеге сәйкес (2000 жылғы

конвенция регламентінің 26(5)-ережеcі), 53(b) бап тар мағынада қаралуы қажет

деді. Кеңестің тұжырымдауы бойынша, 23(b)(5) ереже «техникалық сипаттағы

қосымша қасиеті бар процесс айрықша жағдай ауқымына жатпайтынын» білді-

реді.

530

Ал (құқықтық фикция ретінде будандау мен іріктеуді қамтитын) «табиғи

құбылыстардың» жағдайы басқаша шешіледі.

531

Кеңес атап өткендей, айрықша

527

T 83/05 [2007] OJ EPO 644.

528

Preliminary Draft Convention of the Council of Europe (Doc. EXP/Brev (61) 2 rev), 26; Plant Bioscience/

Broccoli (T 83/05 [2007] OJ EPO 644) ісінде дәйексөз ретінде келтірілген.

529

Ibid., 660.

530

Ibid., 661.

531

Кеңес мұның апелляциялық кеңестің аталған ереже енгізілгенге дейін қабылдаған тәсіліне

сәйкес еместігін айтты: Novartis/Transgenic plant, T1054/96 [1999] EPOR 123, point 96.

174

ПАТЕНТ

жағдайдың осы оқылымына сәйкес, молекулалық маркерлерді (өсімдік ұлпала-

рын алып, in vitro талдауды талап ететін) көбею процесінің бөлігі ретінде пай-

далану өнертабыстың алынып тасталмауын қамтамасыз етеді. Кеңес сондай-ақ

53(b) баптың осы тар мағыналы оқылымы Lubrizol және Plant Genetic Systems

істеріндегі шешімдерге қайшы келетінін атап өтті.

532

Plant Bioscience/Brocccoli

ісінде 53(b) баптың ауқымы жөніндегі түсініксіздікке тап болған Апелляция тех-

никалық кеңесі істі талқылау үшін Кеңейтілген апелляциялық кеңеске бағыттап,

мына сұрақты қарастыруды сұрады:

Будандау мен іріктеу арқылы өсімдік өсірудің беймикробиологиялық проце-

сі техникалық сипаттағы қосымша қасиетке ие (будандау мен іріктеу қадамда-

рының бір бөлігі ретінде немесе олардан кейін келетін қосымша қадам ретінде)

болғаны үшін ғана 53(b) баптың ауқымынан шығып қала ма?

533

Апелляция техникалық кеңесі Кеңейтілген апелляциялық кеңестен өнер-

табыстың 53(b) бап ауқымына жату-жатпауының критерийлерін нақтылауды да

сұрады.

534

Шамамен сол уақытта Еуропалық патент ведомствосында State of Israel/

Tomatoes ісі өте бастады. Қараудағы өтінім құрамында су мөлшері аз қызанақты

селекциялау әдісі жөнінде болды. Селекция будандау, жинау, өсіру және ірік-

теу кезеңдерінен тұрды.

535

Жеміс қалыпты жетілу уақытынан кейін де сабағы-

нан алынбады. Соңында жеміс құрамындағы су мөлшерінің азаюы тексерілді.

Апелляция техникалық кеңесінен талап етілгені осы процестің 53(b) бап аясын-

дағы айрықша жағдайға жату-жатпауын анықтау еді. Кеңес бұл сұрақтан бұрын

«Өтінім негізгі биологиялық болмау үшін, адам интервенциясы деңгейі қандай

болуы керек?» деген сұраққа жауап беру қажеттігін айтты.

536

Кеңейтілген апел-

ляциялық кеңес Broccoli ісіндегі мәселе жөнінде әлі ешқандай шешім шығар-

мағандықтан, Апелляция техникалық кеңесі істі қарауды әлгі шешім шыққанға

дейін кейінге қалдыруды жөн көрді. Апелляция техникалық кеңесі Кеңейтілген

апелляциялық кеңестің қарауына тағы бірқатар қосымша сұрақ жіберді.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес Апелляция техникалық кеңесінің Tomatoes

және Broccoli істерінде тап болған құқықтық мәселелерін бір жиынтық шешім

ретінде қарауды жөн көрді.

537

Кеңейтілген апелляциялық кеңес «негізгі биоло-

гиялық» ұғымының анықтамасы жөнінде айтарлықтай түсініспеушілік бар еке-

532

Мысалы, Harvard/Transgenic animals (T 315/03 [2006] OJ EPO 15) ісінде Апелляция техникалық

кеңесі 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы Жүзеге асыру регламентіндегі (EPC 1973 Regs)

23b(5) ережені дәйексөз ретінде келтіріп, генетикалық манипуляциядан тұратын процестің толықтай

табиғи емес екені айдан анық деп, оның сол үшін конвенцияның 52(b) бабындағы айрықша жағдайға

жатпайтынын айтты. Салыстырыңыз: Novartis/Transgenic plant, T 1054/96 [1999] EPOR 123, [3]. Бұл

шешімдердің анық байқалатын қарама-қайшылықтары туралы қараңыз: Plant Bioscience/Broccoli, T

83/05 [2007] OJ EPO 664, 665.

533

Plant Bioscience/Broccoli, T 83/05 [2007] OJ EPO 644.

534

Ibid., 669.

535

States of Isreal/ Tomatoes, T 1242/06 [2008] OJ EPO 523 (Lycopersicon esculentum (қызанақ) –

құрамында Lycopersicon сұрпы бар буданды өсімдік өндірісіне арналған өсімдік).

536

Кеңес қызанақтарды қалыпты пісу уақытынан артығырақ ұстау процесі техникалық дегенге

сенбеді, өйткені ол бар болғаны адам интервенциясымен (мейлі ол интервенция саналы түрде

болсын) ғана сипатталды: ibid., [14].

537

Бірақ екі бірдей тұжырыммен: States of Isreal/ Tomatoes, G 1/08 [2012] OJ EPO 206; Plant

Bioscience/Broccoli, G 2/07 [2012] OJ EPO 130.

175

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

нін сөз етті. Атап айтқанда, қолданыстағы құқықтық тәжірибенің 2000 жылғы

конвенцияны Жүзеге асыру регламентінің 26(5)-ережесі және Биотехнология

директивасының 2(2)-бабы аясында қалай қолданылатыны жөнінде түсініксіздік

бар еді. Мәселе түйінін тарқату үшін Кеңейтілген апелляциялық кеңес «негізгі

биологиялық» ұғымын қайта қарау қажет деп тапты.

Кеңес әуелі өтінімнің негізгі биологиялық екенін анықтауда қолданылмауы

қажет тәсіл түрлерін атап өтті. Мәселен, өтінімнің хирургия және терапия әдісі

ретінде 52(4)-баптағы айрықша жағдайға жату-жатпауын анықтау тәсілін қолда-

ну орынсыз. Өйткені ол тәсіл бойынша, бір ғана биологиялық элементтің болуы

тұтас процесті негізгі биологиялық деп табуға жеткілікті (алдында қаралған (i)

нұсқа) болар еді. Кеңес айтқандай, 52(4)-бап мәлімделген процестің тұтастай ал-

ғанда биологиялық мәнінің болуын талап етеді; «процесте бір ғана биологиялық

элементтің болуы процесті міндетті түрде негізгі биологиялық етпейді».

538

Кеңес

сондай-ақ 52(2)-бап/1(2)-бөлім негізінде қолданылатын тәсілден де бас тартты,

өйткені ол бойынша, құрамында бар болғаны бір ғана биологиялық емес (тех-

никалық) қадам болатын өтінім

539

53(b) бап аясындағы айрықша жағдайды ай-

налып өтеді (алдында қаралған (iii) нұсқа).

Осыдан кейін ғана Кеңейтілген апелляциялық кеңес «Процестің негізгі био-

логиялық екені қалай анықталады?» деген басты сұраққа көшті. Кеңестің пікі-

рінше, заңнаманың қалыптасу тарихы 53(b) бапты әзірлеуде заң шығарушылар-

дың көздегені өсімдік селекциясының сол уақытта дәстүрлі түрде қолданылған

түрлерін (атап айтқанда, будандау және іріктеу) патенттік қорғаудан алып тастау

болғанын көрсетті. Аталған классикалық селекция әдістерінде бақша қайшысы

секілді техникалық құралдардың, будандауға қажетті арнайы жабдықтардың

және өсімдік өсіруге қажетті арнайы жылыжайлардың қолданылуы жағдайды

өзгертпеді. Кеңес мұндай техникалық құралдардың өздерін еш қиындықсыз

патенттеуге болатынын, алайда оларды пайдаланатын биологиялық процестер

патенттелмейтінін айтты.

540

Осыны ескерген кеңес «өсімдіктерді жыныстық бу-

дандауға және одан әрі іріктеуге негізделген процесте бір ғана техникалық қа-

дамның болуы өнертабыстың міндетті түрде патенттелетінін білдірмейді» деген

қорытындыға келді.

541

Процесті техникалық қадамына қарамастан, негізгі био-

логиялық деп қабылдау басқа сұрақты тудырды: техникалық қадамы бола тұра,

негізгі биологиялық саналатын процесс пен техникалық қадамның болуының

арқасында алынып тасталмайтын процесті қалай ажыратамыз?

Бұл сұраққа жауап беру үшін өсімдік не жануар селекциясындағы техника-

лық қадамның рөліне назар аудару қажет. Нақтырақ айтқанда, техникалық қа-

дам өсімдік не жануар геномын түрлендірсе немесе сол геномға жаңа ерекше-

лік берсе, процесс негізгі биологиялық болмайды. Гендік инженерия техникасы

өсімдікке не жануарға бір не одан көп генді енгізсе немесе сол гендерді түрлен-

дірсе, осы шарт қолданылады. Керісінше, өсімдік не жануар геномының түрленуі

табиғи процестің жемісі болса және техникалық қадам сол процестің жүзеге

асуында көмекші рөл атқарса, процесс негізгі биологиялық болады. Техникалық

538

States of Isreal/ Tomatoes, G 1/08 [2012] OJ EPO 206, [6.2].

539

Ibid., [6.3].

540

Ibid., [6.4.2.2].

541

Ibid., [6.4.2.3].

176

ПАТЕНТ

қадам деп отырғанымыз өсімдікті өсіруде арнайы жылыжайды, будандау мен

тозаңдауда арнайы жабдықты және қажетті қасиеттердің іріктелуін үдетуде мо-

лекулалық маркерді пайдалану болса, процесс негізгі биологиялық болып қала

береді. Аталған селекциялық процестерде техникалық құралдар пайдаланыл-

ғанымен, «будандау мен іріктеудің нәтижесіндегі өсімдік ерекшеліктері мейоз

деп аталатын табиғи құбылыс арқылы анықталады»;

542

яғни өсімдіктің (немесе

жануардың) ерекшеліктері, негізінен, табиғи күштердің жемісі болды.

Еуропалық патент ведомствосы нұсқаулығында түсіндірілгендей, будандау-

дың, түраралық будандаудың және іріктеп өсірудің әдістері – мысалы, жылқы-

ларды алсақ, белгілі бір қасиеттері бар жылқыларды немесе олардың гаметала-

рын жай ғана бір жерге топтастыру әдісі – негізгі биологиялық саналып, патентке

қабілетсіз болады.

543

Өтінім құрамында гендік-молекулалық маркерлер секілді

техникалық сипаттағы қосымша элементтер болса да, осы шарт орындалады.

Бұл мысалдардың барлығында алынған өсімдік те, жануар да – табиғи күштердің

нәтижесі. Алайда ген немесе ерекшелік өсімдікке гендік инженерия арқылы ен-

гізілсе, процесс патенттелетін болмақ. Яғни процесс 53(b) бап аясындағы айрық-

ша жағдайға жатпас үшін оның құрамында «геномдағы ерекшелікті өзі енгізетін

немесе түрлендіретін техникалық қадам болуы» қажет.

544

Бір қызығы: Еуропалық патент ведомствосының нұсқаулығына сәйкес, өсім-

дік пен жануардың қасиетін немесе өнім беруін жақсарту, өсімін үдету неме-

се баяулату (бұтақтарды кесу әдісі секілді) процестері негізгі биологиялық бола

алмайды, «себебі олар өсімдіктер мен жануарлардағы бүтін геномдардың жы-

ныстық будандалуына және одан кейінгі іріктелуіне негізделмейді; дәл осы шарт

өсімдіктің өсуін ынталандыратын субстанцияға немесе сәулеленуге қатысты да

қолданылады».

545

Бұл өсімдіктің өнуін үдету не баялату мақсатында топырақты

өңдеуге де қатысты.

8.3.4. Негізгі биологиялық процесс өнімдерінің

өнертабыс формулалары

Айрықша жағдайдың төртінші мәселесі өнім формулаларының өтінімдерін

қамтиды. Нақтырақ айтсақ, 53(b) баптағы айрықша жағдай негізгі биологиялық

процеспен шектеле ме, әлде сол процестің өнімін де қамти ма? Қызанақ өтіні-

мі Кеңейтілген апелляциялық кеңестен Апелляция техникалық кеңесіне қайта

қарауға жіберілгенде, осы сұрақ туындады. Кеңейтілген апелляциялық кеңес

Tomatoes өтініміндегі процесс формулаларын патентке қабілетсіз деп тауып,

сол процестен алынатын қызанақтың патенттік қорғауға жататын-жатпайты-

нын анықтауды Апелляция техникалық кеңесіне қайта тапсырды. Tomatoes ІІ

ісінде Апелляция техникалық кеңесі процесс формулаларының өтінімнен алуы

таңғаларлық еместігін, өйткені олар 53(b) баптағы айрықша жағдайға анық жа-

татынын айтты (себебі олардың құрамында геномға ерекшелік берген немесе

сол ерекшелікті түрлендірген техникалық қадам болмады). Сот ісіндегі талап-

кер процестен алынатын өнім де 53(b) баптағы айрықша жағдайға жататынын

542

Ibid.

543

EРО Guidelines, G-II, [5.4.2].

544

State of Israel/ Tomatoes II, T 1242/06 [2013] OJ EPO 42, [43].

545

EPO Guidelines, G-II, [5.4.2].

177

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

мәлімдеді. Талапкердің бұлай айтуының себебі мынада: өнім формулалары па-

тентке қабілетті болса, сол өнімге әкелетін негізгі биологиялық процестердің

алынып тасталуы мағынасын жоғалтып, «заң авторларының алынып тасталған

өсімдік селекциясы процестерін патенттік қорғауға алдырмау талпыныстары

жоққа шығады».

546

Аталмыш аргумент «өнім формуласына берілген патенттік қорғау абсолют

болады» деген принципке негізделді.

547

Бұл патент иесінің өзгелердің сол па-

тенттелген өнімді жасауына не пайдалануына тыйым салу құқығы бар дегенді

білдіреді. Ол өнімді әзірлейтін процесс формуласын пайдаланумен шектелетін

өнім әзірлеуші процестің өнертабыс формуласына қарама-қайшы. Түйіндеген-

де, талапкер айтқандай, «өнім формуласына берілген патенттік қорғау, жалпы

алғанда, сол өнімді әзірлейтін процестің патенттік формуласын да қамтиды».

548

Қараудағы жағдайда өнім формуласы мақұлданса, патент иесінің сол өнімге әке-

летін, негізгі биологиялық процесс ретінде патенттеуге жатпайтын процестерді

өзгелердің пайдалануына тыйым салуға қабілетті етуі мүмкін. Осыған байланыс-

ты Апелляция техникалық кеңесі былай деп мәлімдеді:

Өнім формуласын қарау кезінде процестің алынып тасталуын елеусіз қалды-

ру мынадай салдарға әкелуі мүмкін: көптеген өсімдік селекциясы өнертабысын-

да патент иелері мен оған үміткерлер Еуропалық патент конвенциясының 53(b)

бабы аясындағы процеске қатысты айрықша жағдайды оп-оңай еңсере алады,

себебі өнім формуласына берілген патент ауқымының кеңдігі сонша – оның ішіне

патенттеуден алынып тасталған процесс формулалары да кіріп кетеді.

549

Кеңес бұл жағдай 53(b) баптың мақсаттық интерпретациясына қайшы деген

қорытындыға келді. Бұл мәселенің үлкен маңызын ескерген Апелляция техни-

калық кеңесі Кеңейтілген апелляциялық кеңестің қарауына өсімдік пен өсімдік

материалдарына бағытталған өнім формулаларының жағдайы туралы бірқатар

сұрақ жіберді.

Қалыс қалмау үшін Кеңейтілген апелляциялық кеңес шешімінен кейін Broccoli

ісіндегі тараптар да өз дауын қайта қарау үшін Апелляция техникалық кеңесіне

жүгінді. Кеңейтілген апелляциялық кеңестің алдыңғы шешіміне сәйкес, патент

өтінімі өзгертіліп, барлық әдіс формулалары алынып тасталды. Нәтижесінде

өнертабыс объектісі белгілі бір әдіс бойынша өндірілген, жеуге жарамды Brassica

өсімдігімен шектелді. Жауапкердің өнім формуласына 53(b) баптағы процеске

қатысты айрықша жағдайдың теріс әсері бар-жоғын қарауда Апелляция тех-

никалық кеңесі (TBA) Tomatoes II ісіндегі тұжырымдарды мақұлдады. Broccoli II

ісінде Апелляция техникалық кеңесі Кеңейтілген апелляциялық кеңестен өнім

формулаларының 53(b) бап аясындағы жағдайын қарастыруды да сұрады.

Алдындағыдай, Кеңейтілген апелляциялық кеңес Апелляция техникалық ке-

ңесінің Tomatoes II және Broccoli II істерінде тап болған құқықтық мәселелерін

бір жиынтық шешім ретінде қарауды жөн көрді.

550

Кеңейтілген апелляциялық

546

States of Isreal/ Tomatoes II, T 1242/06 [2013] OJ EPO 42, [20].

547

Friction Reducing Additive, G 2/88, [1990] OJ EPO 93, [5].

548

States of Isreal/ Tomatoes II, T 1242/06 [2013] OJ EPO 42, [45].

549

Ibid., [47].

550

Бірақ екі бірдей тұжырыммен: States of Isreal/ Tomatoes II, G 2/12 [2016] OJ EPO A27; Plant

Bioscience/Broccoli ІІ, G 2/13 [2016] OJ EPO A28.

178

ПАТЕНТ

кеңестен талап етілгені мына сұраққа жауап беру еді: өсімдік өндірісіндегі негізгі

биологиялық процестердің 53(b) бап аясында алынып тасталуының өсімдіктер

мен өсімдік материалдарына (өсімдік бөліктері секілді) бағытталған өнім форму-

лаларына теріс әсері бар ма?

Басқа салаларда қабылданған тәсіл

551

мен Еуропалық патент ведомствосы пре-

зиденті қолдайтын тәсілді

552

басшылыққа ала отырып, Кеңейтілген апелляциялық

кеңес «53(b) бап өнімге берілетін өнертабыс формулаларына немесе өнімді өн-

діру тәсілімен сипаттайтын, өсімдіктерге немесе өсімдік материалына (жеміс се-

кілді) бағытталған өнертабыс формулаларына қолданылмайды» деп шешті. Сол

себепті олар патентке қабілетті болды. Кеңейтілген апелляциялық кеңес аталған

шешімдердің әлеуметтік және этикалық салдары болатынын мойындағанмен,

өсімдік тектес өнім патенттерінің жағдайы «құқықтық» критерийлермен (құқық-

тық түсіндірмеде бұл техникалық жаттығуға парапар болды) анықталуы қажет

екенін негіздеуге бар ынтасын салды.

553

Заңның мағынасын, мән-мәтінін, құқық-

тық мақсатын және тарихын (travaux preparatoires құжаттарда көрсетілгендей)

зерделеген соң, Кеңейтілген апелляциялық кеңес 53(b) баптағы процеске қатыс-

ты айрықша жағдай өнімге берілетін өнертабыс формуласына немесе өсімдік-

терге және өсімдік материалдарына бағытталған өнімді өндіру тәсілімен сипат-

тайтын өнертабыс формулаларына қолданылмайды деген қорытындыға келді.

Бұл шешім болжалды болғанымен, Еуропалық комиссия мен Еуропалық па-

тент ведомствосының осы шешімге реакциясы таңғаларлық болды. Кеңейтіл-

ген апелляциялық кеңестің Tomatoes II және Broccoli II істеріндегі шешімдерінен

соң (және шамасы голландиялық және неміс селекционерлерінің сұрауымен)

Еуропа халық партиясы Еуропалық комиссияны «өсімдіктерді патенттеу мәсе-

лесімен» айналысуға шақыратынын мәлімдеді. Бұл қадамның артында жалпы

өсімдіктерді және олардың ішінара белгілерін патенттік қорғауға рұқсат беру

өсімдік селекциясының дәстүрлі тәжірибесіне теріс әсер етуі мүмкін деген алаң-

даушылық тұр еді. Осы үндеуді қабыл алған кеңес 2016 жылдың қарашасында

нұсқаулық шығарып, негізгі биологиялық процестердің нәтижесінде пайда бо-

латын өнімдердің патент қабілеті жөніндегі (мазмұны бойынша 2000 жылғы Еу-

ропалық патент конвенциясының 53(b) бабымен бірдей болатын Биотехнология

директивасының 4-бабына сәйкес келетін) көзқарасын білдірді. Биотехнология

директивасының тарихына сүйене отырып, комиссия директиваны әзірлеудегі

ЕО заң шығарушыларының ниеті «негізгі биологиялық процестердің көмегімен

алынған өнімдерді (өсімдіктерді/жануарларды және өсімдік бөліктерін/жануар

мүшелерін) патенттік қорғаудан алып тастау» болғанын айтты.

554

Комиссия негізгі

551

ОncoMouse өтінімінде патент қабілеті тұрғысынан өнертабыс формуласының генетикалық

модификацияланған кеміргіштерді көбейту жағдайларын мәлімдеуі маңызды болмады; ондай

«негізгі биологиялық процестің» нәтижесі (жыныстық көбею осындай процесс болып саналса) өнім

саналып, патенттік қорғаудан алынып тасталмады: T19/90 [1990] OJ EPO476, 488. Сондай-ақ қараңыз:

Wisconsin Alumni Research Foundation/Use of embryos G 2/06 [2009] OJ EPO 306 (EBA), [22]; Oliver Brüstle

v. Greenpeace C-34/10 [2011] ECR I-9821 (ECJ).

552

States of Isreal/ Tomatoes II, G 2/12 [2016] OJ EPO A27; Plant Bioscience/Broccoli, Ү 2/13 [2016] OJ

EPO A28, VI (2), 27.

553

States of Isreal/ Tomatoes II, G 2/12 [2016] OJ EPO A27; Plant Bioscience/Broccoli, G2/13 [2016] OJ

EPO A28, VIII (2), 50.

554

Commission Notice on certain articles of Directive 98/44/EC of the European Parliament and of the

Council on the legal protection of biotechnological inventions (2016) OJ C411/3 (8 November 2016), 7.

179

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

биологиялық процестерді алып тастауды түсіндірудің дұрыс жолы осы деген қо-

рытындыға келді. Яғни комиссия Кеңейтілген апелляциялық кеңестің Tomatoes II

және Broccoli ІІ істеріндегі шешімдерімен келіспеді. Комиссияның нұсқаулығынан

кейін 2016 жылғы 12 желтоқсанда Еуропалық патент ведомствосы негізгі био-

логиялық процестің нәтижесінде алынған өсімдіктер мен жануарларға арналған

өнертабыстардың барлық сараптамаларын және оппозициялық іс-қарауларын

тоқтататынын мәлімдеді. Еуропалық патент ведомствосының капитуляциясы ве-

домствоның регламентіне (2017 жылғы 1 шілдеде күшіне енген) түзету енгізіп,

негізгі биологиялық процестердің негізінде алынған өсімдіктер мен жануарлар-

ды алып тастаумен расталды.

555

Осылайша Еуропалық патент ведомствосы Еу-

ропалық комиссиясының үлгісін қабылдап, Кеңейтілген апелляциялық кеңестің

Tomatoes II және Broccoli II істеріндегі шешімдерінің күшін жойды.

Еуропалық патент ведомствосының өсімдіктердің патентпен қорғалуы мен

селекционерлер құқықтарының аражігін ажыратуға бағытталған бұл кенет бет-

бұрысы бірқатар сұраққа алып келді. Олардың қатарында Кеңейтілген апелля-

циялық кеңестің тәуелсіздігі мәселесі, Еуропалық патент ведомствосы мен Еу-

ропалық комиссияның қарым-қатынасы (оның, өз кезегінде, Брекситтен кейінгі

Біріккен Корольдік үшін салдары бар) және «Өсімдік пен жануар өнімдерін па-

тенттік қорғаудан алып тастау 53(b) баптың басқа аспектілері үшін нені білді-

реді?» деген секілді сұрақтар болды. Бұл шешім Германия мен Нидерландтағы

(негізгі биологиялық процестен алынған өсімдік формулаларын онсыз да алып

тастайтын)

556

құқықтық тәжірибеге сәйкес келгенімен,

Біріккен Корольдіктің қол-

даныстағы заңнамасына қайшы келеді.

557

Біріккен Корольдіктің Интеллектуал-

дық меншік ведомствосы мен соттардың қалай жауап беретінін, әсіресе Бірік-

кен Корольдіктің патентті Брекситтен кейін қалай реттейтінін ескерсек, қызықты

болар еді.

8.4. МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ НЕМЕСЕ Т

ЕХНИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР

Алдында атап өткеніміздей, жануар түрлерінің, өсімдік сұрыптарының және

негізгі биологиялық процестердің патенттік қорғаудан алынып тасталуы өнерта-

быс «микробиологиялық процесс немесе техникалық процесс, не сол процестің

өнімі» емес дейтін жалпы квалификацияның қарауына жатады.

558

Микробио-

555

Қараңыз: Decision of the Administrative Council 27 June 2017 amending Rule 27 and 28 [2017]

OJ EPO A56 (2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы регламентінің жаңа 28(2)-бабын енгізеді).

556

German Patents Act of 1936 (соңғы рет 2013 жылы өзгертілген), s. 2а (1); Dutch Patent Act of 1995,

Art. 3(1)(d).

557

Мысалы, Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы негізгі биологиялық

процестерге (шамасы өнімдерге де) арналған өнертабыс формулаларын интерпретациялағанда

Tomatoes II және Broccoli ІІ істерінде «берілген нұсқаулыққа» сүйенетінін айтты. UK IPO, Examining

Patent Applications for Biotechnological Inventions (21 October 2016), [106].

558

РА 1977, Sch. А2, para. 3 (f); EPC 1973 Regs, r. 23с(с); EPC 2000, Art. 53(b), микробиологиялық

процестерге немесе олардың өнімдеріне ғана қатысты». Қараңыз: EPC 2000, Art. 1-бап, item 18. TRIPS

келісімінің 27(b) бабына сәйкес, тек микроағзалар, биологиялық емес және микробиологиялық

процестер ғана патентке қабілетті; аталған бап микробиологиялық процесс өнімдерінің патентке

қабілетті болуын талап етпейді. Қараңыз: R.Teschemacher, «Patentability of Micro-organisms per se»

(1982) 13 IIC 27; D.Cadman, «The Protection of Micro-organisms under European Patent Law» (1985) 16

IIC 311; N.Marterer, «The Patentability of Micro Organisms per se» (1987) 18 IIC 666.

180

ПАТЕНТ

логиялық процесті не техникалық процесті мәлімдейтін өнертабыс

559

алынып

тасталмайды. Негізінде, квалификация А2 қосымшасының 3(f) тармағы/53(b)

бап бойынша алынып тасталған өнертабыс объектілерінің ауқымын беймикро-

биологиялық және бейтехникалық процестерге дейін шектейді. Бұдан шығаты-

ны: квалификация кең мағынада интерпретацияланатын болса, онда ол айрық-

ша жағдай ережесінің жалпы әсерін едәуір әлсіретіп, патенттелетін өнертабыс

объектілерінің ауқымын кеңейтіп жібермек.

Атап өтерлік жайт: 1977 жылғы Патент заңы мен 1973 жылғы Еуропалық

патент конвенциясы қабылданғанда, квалификация «микробиологиялық про-

цеспен немесе сол процестің өнімімен» шектелген еді. Биотехнология дирек-

тивасы қабылданған соң квалификация өзгеріп, оның ауқымына енді «мик-

робиологиялық процесс немесе техникалық процесс, не сол процестің өнімі»

жататын болды.

«Микробиологиялық процесс» нені білдіреді деген сұрақ «Plant Genetic

Systems»

560

ісінде қаралды. Ол істе Апелляция техникалық кеңесі «микробиоло-

гиялық процестерге» өнімді әзірлеуде немесе модификациялауда микроорга-

низмдер мен олардың бөліктерін қолданатын процестер мен микроағзаларды

арнайы қолданыс үшін әзірлейтін процестер жататынын айтты. Микробиоло-

гиялық процестердің өнімдеріне «микроағзалар көмегімен өнетін немесе түр-

ленетін өнімдер де, жаңа микроағзалардың өздері де» кіреді. Мұндағы мәселе

мынада еді: жасушалар мен олардың бөліктері микробиологиялық саналса,

гендік инженерия процестері микробиологиялық болып саналмады.

561

Квали-

фикация ауқымына техникалық процестердің кіруі бұл мәселенің өзектілігін

жойды.

Квалификация бастапқы мағынасында (микробиологиялық процестермен

шектелгенінде) түсіндірілгенде, микробиологиялық және техникалық қадамдар-

дың қосындысынан тұратын процестің квалификация ауқымына жату-жатпауы

ең көп талқыланған сұрақтардың бірі болды.

562

Мәселен, сан түрлі микробиоло-

гиялық қадамнан тұратын процесс микробиологиялық процеске жата ма деген

сұрақты қарастыруда Plant Genetic Systems ісіндегі Апелляция техникалық кеңесі

құрамында бір микробиологиялық қадам болғаны үшін ғана процестің микро-

биологиялық болып кетпейтінін, процесс тұтас алғанда микробиологиялық бо-

луы қажеттігін айтты. Қараудағы істің фактілерін негізге алған кеңес «рекомби-

нантты ДНҚ көмегімен өсімдік жасушаларын немесе тіндерін өзгертетін кіріспе

қадам микробиологиялық болғанымен, соңғы өнімді алуда маңызды рөл атқа-

ратын кейінгі регенерация және трансформация қадамдары микробиологиялық

процеске жатпайды» деді. Тұтас қарағанда, процесті микробиологиялық про-

цесс емес, микробиологиялық қадамды қамтитын техникалық процесс ретін-

де сипаттаған дұрыс (процесс микробиологиялық болып танылғанда, процесті

және оның өнімін патенттеуге болар еді). Нәтижесінде алынған өсімдіктер 53(b)

559

Микробиологиялық процеске «микробиологиялық материалды қамтитын немесе өндіретін

кез келген процесс» жатады: Biotech. Dir., Art. 2(2)-бап; EPC 2000 Regs, r. 26(6); РА 1977, Sch. А2,

para. 11.

560

PGS/Glutamine synthetase inhibitors (1993) 24 IIC 618, [1995] OJ EPO 545 (Opposition Division).

561

Ibid.

562

Бірнеше қадамнан тұратын процестің микробиологиялық процеске жату-жатпауын анықтау

мәселесі процестің «негізгі биологиялық» болу-болмауын анықтау мәселесіне ұқсас.

181

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

баптың мәні бойынша (қабылданған кезіндегі) микробиологиялық процестің

өніміне жатпайды деп танылды.

563

Plant Genetics Systems квалификацияның қолданылу аясына қатысты біршама

нұсқаулық бергенімен, оның ауқымы әлі де түсініксіз болды. Алайда бұл маңызды

емес еді. Өйткені квалификация ауқымына «техникалық процестердің» кіруімен

Plant Genetics Systems ісінде талқыланған проблемалар өзектілігін жоғалтады.

Гендік манипуляцияның күмәнсіз техникалық процесс болуы гендік модифика-

цияланған өсімдіктер мен жануарлардың патентке қабілетті болуын талап ете-

тіндей.

564

Биологиялық объекті зерттеулерінің басым бөлігі адам араласуының

белгілі бір деңгейін қажет ететіндіктен, процестердің көпшілігі квалификация

ауқымына кіріп, айрықша жағдай шеңберінен шығып қалады.

565

Биотехнология

директивасының өзгерістері квалификация ауқымын 1(3)(b) бөлімге/53(b) бапқа

дейін кеңейту арқылы айрықша жағдай ауқымын тарылтады.

Апелляция техникалық кеңесінің (TBA) Plant Genetics Systems ісіндегі тәсіліне

жүгіну 3(f) тармақ/53(b) бап бойынша алынып тасталған өнертабыс объектіле-

рінің ауқымын одан әрі тарылтар еді. Өйткені ол істе кеңес микробиологиялық

процестің өнімі болатын өсімдік сұрпы алынып тасталмай, патентке қабілетті

болады деп тапқан. Бұл тұжырым Novartis ісінде жоққа шығарылды. Аталған істі

қараған Кеңейтілген апелляциялық комиссия (ЕВА) өсімдік сұрыптары олардың

қалай алынғанына қарамастан алынып тасталатынын айтты.

Өсімдік сұрпының гендік инженерия көмегімен алынғаны үшін ғана өндіру-

шіге айрықша құқық берілмейді.

566

Бұл Биотехнология директивасының 32-дек-

ларативтік бөлімінде баяндалған ұстанымды көрсетеді, онда былай делінген:

Өнертабыс белгілі бір өсімдік сұрпының гендік түрленуінен ғана тұрса және

оның нәтижесінде жаңа өсімдік сұрпы алынса, өнертабыс (гендік түрлендіру не-

гізгі биологиялық процестің емес, биотехнологиялық процестің нәтижесі болса

да) патенттік қорғаудан алынып тасталады.

9. АМОРАЛЬДЫ ӨНЕРТАБЫСТАР

Патент құқығының әлмисақтан келе жатқан қағидаты аморальды өнертабыс-

тарға патент берілмеу қажеттігін тұжырымдайды. Осы уақытқа дейін бұл қағидат

сирек қолданылып келді. Алайда соңғы жылдардағы биотехнологиялық өзге-

563

Аталған тұжырым егжей-тегжейлі талқыланбағанымен, PGS/Glutamine synthetase inhibitors

(T 356/93 [1995] EPOR 357) ісінде микробиологиялық процесс негізгі биологиялық процестен таза

(адам интервенциясы аз) деген ұйғарым жасалды.

564

Директиваның алдыңғы жобаларында микробиологиялық процесс «микроағзаларды

пайдалана отырып жүзеге асырылатын немесе микроағзада жүзеге асырылатын немесе

микроағзалардың пайда болуына әкелетін процесс»; «кезеңдер тізбегінен тұратын» және «сол

кезеңдердің ең құрығанда біреуі микробиологиялық болатын процесс» және «микробиологиялық

материалды пайдалана отырып жүзеге асырылатын немесе микробиологиялық материалда жүзеге

асырылатын немесе микробиологиялық материалдың пайда болуына әкелетін процесс» ретінде

анықталды. Мұның барлығы да теріске шығарылды Қараңыз: M.Llewelyn, «The Patentability of

Biological Material: Continuing Contradiction and Confusion» [2000] APR 191.

565

A.Schrell, «Are Plants Still Patentable?» [1996] EIPR 242, 243; O.Mills, Biotechnological Inventions:

Moral Restraints and Patent Law (rev’d edn, 2016).

566

Novartis/Transgenic plant, G 1/98 [2000] EPOR 303 (EBA), 321. Бұл Биотехнология директивасының

32-декларативтік бөлімімен қуатталды.

182

ПАТЕНТ

рістер мен аталған саладағы зерттеу өнімдерін патенттеу талпыныстары патент

құқығындағы этикалық пайымдаулардың рөлін арттырды. Бұл ережелерді па-

тенттелетін өнертабыс объектілерінің бәріне қолдануға болатыны белгілі. Де-

генмен биотехнологиялық өнертабыстарға келгенде бұл ережелер нақтылана

түседі. Атап өтерлік жайт: патент құқығы мен этика арақатынасының ең бір ерек-

ше тұсы – екеуінің өзара әрекеттесуі қолайсыз әрі кедергілерге толы.

567

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы мен 1977 жылғы Патент заңы

жобалары алғаш рет әзірленгенде, аморальды өнертабыстар жөніндегі тиісті

заңнамалық ережелер заңның 1(3)(а) бөлімінде және конвенцияның 53(а) ба-

бында жазылды.

568

Cодан бері осы саладағы құқық елеулі өзгерістерге ұшырады

және олардың басым көпшілігі Биотехнология директивасының қабылдануына

байланысты еді.

569

Директива алғаш рет ұсынылғанда, онда патент моралі көр-

сетілмеді.

Дегенмен уақыт өте келе директива биотехнологияның этикалық және әлеу-

меттік аспектілері туралы жалпы қоғамдық алаңдаушылық пен сол процестің

өнімін патенттеуге қатысты арнайы мәселелерді қозғаушы күшке айналды. Па-

тенттеуді жақтаушылар жауап ретінде патент жүйесі мораль мәселелерін реттеу-

де қауқарсыз құрал екенін алға тартты. Бұл уәж былай негізделді: өнертабыстың

қалай қолданылатыны өтінім кезеңінде белгісіз болатындықтан, патент сарап-

шылары этикалық мәселелерді қарастыра алмайды; оған қоса, патент өнерта-

бысты қандай мақсатта пайдаланатынын бақылай алмайды. Сол себепті био-

технологиялық өнертабыстарды пайдалану өзге реттеу жүйелерімен бақылануы

қажет деп ұйғарылды.

570

Бұл мәселеде Биотехнология директивасы орта жолды

таңдап, «коммерциялық қолданысы қоғамдық тәртіпке немесе моральдық нор-

маларға қайшы келетін өнертабыстар патенттік қорғауға жатпайды» деп тапты

571

да, ондай өнертабыс түрлерінің нақты мысалдарын келтірді.

572

Қазіргі уақытта

567

L.Bently and B.Sherman, «Ethics of Patenting: Towards a Transgenic Patent System» (1995) 3 Med

L Rev 275.

568

TRIPS келісімінің 27(2)-бабы: қатысушы елдерге:

... қоғамдық тәртіпті немесе моральдық нормаларды, соның ішінде адамның, жануардың және

өсімдіктіктің өмірі мен саулығын қорғау үшін немесе қоршаған ортаға тигізер зардаптың алдын

алу үшін коммерциялық эксплуатация аумағында тыйым салынатын өнертабыстарды патенттік

қорғаудан алып тастауға мүмкіндік береді. Бірақ өнертабыс эксплуатациясы жергілікке құқықпен

тыйым салынғаны үшін ғана патенттік қорғаудан алынып тасталмауы керек.

569

Директива басқа да өзгерістер туғызуы ықтимал. Мысалы, Биотехнология директивасының

7-бабында биотехнологияның этикалық аспектілерін Еуропалық комиссияның Ғылым мен жаңа

технологиялардағы этика жөніндегі еуропалық тобы бағалауы керек деп жазылған. Мұның

патенттеуге тікелей ықпал етуі екіталай болғанымен, этикалық мәселелер жөніндегі көзқарасқа әсері

болуы мүмкін. Сонымен қатар, директиваға сәйкес, комиссия жыл сайын Еуропалық парламентке

және кеңеске патент құқығының биотехнология мен гендік инженерия саласына әсері туралы

баяндауы қажет: Biotech. Dir., Art. 16(3).

570

Кейбір реттеу режимдерін шолу үшін қараңыз: J.Black, «Regulation as Facilitation: Negotiating

the Genetic Revolution» (1998) 61 MLR 621.

571

Бұл жаңа 1(3)-бөлімде көрініс тапқан; ал ол бөлім, өз кезегінде, мағынасы бойынша 1973

жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53-бабына (күшіне енгеннен бастап) жақын болды.

Биотехнология директивасының 6(1)-бабына сәйкес, өнертабысты эксплуатациялау заңмен

немесе нормативтік актілермен тыйым салынғаны үшін ғана моральдық нормаларға қайшы деп

қарастырылмауы керек. Ұқсас ережелер 1977 жылғы Патент заңы мен 2000 жылғы Еуропалық

патент конвенциясында кездеседі.

572

Biotech Dir., Art. 6(2).

183

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

олар 1977 жылғы Патент заңында

573

және 2000 жылғы Еуропалық патент кон-

венциясында көрініс тапқан.

574

Осы өзгерістердің нәтижесінде моральдық норма ережелерінің қолданылуы

мүмкін екі түрі айқындалды. Біріншісі әрі жалпы сипаттағысы 53(а) бапта

575

және

1(3)-бөлімде келтірілген.

576

Ол бойынша, «қараудағы өнертабысты пайдалану-

дың моральдық нормаларға немесе «қоғамдық тәртіпке» қайшы келу-келмеуін»

анықтау талап етілді.

577

Апелляция техникалық кеңесі оларды «нағыз» 53(а) бап

қарсылықтары деп атады. Екіншісі әрі нақты сипаттағысы 2000 жылғы Еуропа-

лық патент конвенциясы

578

Жүзеге асыру регламентінің 28(А)-(d) ережесінде

және 1977 Патент заңының

579

A2 қосымшасының 3(b)-(с) тармағында қамтылып,

өнертабыстың қандай жағдайда 53(а) бап/1(3)-бөлім аясында алынып тастала-

тыны жөнінде нұсқаулық береді. Регламенттің 28-ережесі былай дейді:

53(а) бапқа сәйкес, төмендегі биотехнологиялық өнертабыстарға еуропалық

патент берілмеу қажет:

(a) адамды клондау процестері;

[580]

(b) адамның ұрықтық сатыдағы гендік бірегейлігін түрлендіру процестері;

[581]

(с) адамның ұрығын өнеркәсіптік және коммерциялық мақсаттарда пайда-

лану;

[582]

(d) адам немесе жануарға қандай да бір елеулі медициналық пайдасыз, жа-

нуарларды азаптауға әкелетін гендік бірегейлікті түрлендіру процестері,

сондай-ақ осындай процестерден алынатын жануарлар.

[583]

573

РА 1977, Sch. А2, para. 3(b)–(е).

574

EPC 2000 Regs, r. 28 (1973 жылғы конвенцияның регламентіндегі (EPC 1973 Regs) 23d ережемен

бірдей). 1973 жылғы конвенцияның регламентіндегі (EPC 1973 Regs) 23b-е ережелері алдыңғы

заңнамалардың құқықтық қолданысынан шықпайтындықтан, оларды сол ережелер қабылданғанға

дейінгі, яғни 1999 жылғы 1 қыркүйекке дейінгі объектілерге қолдануға болады деген тоқтам жасалды:

Harvard/OncoMouse [2003] OJ EPO 473, 496 (Opposition Division).

575

Алғышартпен танысу үшін қараңыз: EPC 2000, Art. 1, item 18; Base Proposal for the Revision of the

European Patent Convention (2000) CA/100/00 e, 42.

576

1977 жылғы Патент заңының 1(3)(а) бөлімі 2000 жылғы Патент регламентінің жаңа

1(3)-бөлімімен алмастырылды. Ескі 1(3)(а) бөлімде патент «жариялануы немесе эксплуатациясы

қорлайтын, аморальды немесе қоғамға қарсы мінез-құлықты ынталандыратын өнертабысқа»

берілмеуі керек делінді. Ал жаңа 1(3)-бөлімде «патент коммерциялық эксплуатациясы жария

тәртіпке немесе моральдық нормаларға қайшы келетін өнертабысқа берілмейді» деп жазылды.

1977 жылғы Патент заңының 1(4)-бөліміне сәйкес, 1(3)-бөлім мақсаттары үшін эксплуатацияны

Біріккен Корольдіктің қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынғаны үшін ғана жария тәртіпке

немесе моральдық нормаларға қайшы деп қарауға болмайды. Бұл Биотехнология директивасының

6(1)-бабында келтірілген тұжырымды қайталайды.

577

Base Proposal for the Revision of the European Patent Convention (2000) CA/100/00 e, 51.

578

Formerly EPC 1973 Regs, r 23a-d.

579

PА 1977, Sch. А2, para. 3 (b)-(с); Biotech. Dir, Art. 6(1).

580

EPC 2000 Regs, r. 28(а) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(а)); РА 1977, Sch. А2, para. 3 (b); Biotech. Dir., Art.

6(2)(а).

581

EPC 2000 Regs, r. 28(b) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(b)); РА 1977, Sch. А2, para. 3 (c); Biotech. Dir., Art.

6(2)(b).

582

EPC 2000 Regs, r. 28(а) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(c)); РА 1977, Sch. А2, para. 3 (d); Biotech. Dir., Art.

6(2)(c).

583

EPC 2000 Regs, r. 28(а) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(d)); РА 1977, Sch. А2, para. 3 (e); Biotech. Dir., Art.

6(2)(d).

184

ПАТЕНТ

53(а) баптағы/1(3)-бөлімдегі жалпы тыйымдарды қарастырған соң осы нақты

жағдайлардың әрқайсысын кезекпен талқылаймыз. Бірақ оған дейін өнертабыс-

тың осы төрт түріне жататын өтінім міндетті түрде 53(а) бап/1(3)-бөлім бойынша

алынып тасталатынын атап өткен абзал. Бұл жағдайда 53(а) бапты/1(3)-бөлімді

одан әрі қарастырудың қажеті шамалы. Өтінім өнертабыстың аталған төрт түріне

жатпаса, оның 53(а) баптың ауқымына жату-жатпауы анықталуы қажет.

584

Яғни

28-ереже ауқымына жатпайтын іс 53(а) бапты айналып өте алмайды. Біріккен

Корольдіктегі жағдай да шамамен осындай.

9.1. ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПКЕ НЕМЕСЕ МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАРҒА

ҚАЙШЫ ӨНЕРТАБЫСТАР

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 53(а) бабы «коммерциялық

пайдаланылуы «қоғамдық тәртіпке» немесе моральдық нормаларға» қайшы

өнертабыстарға еуропалық патент берілмеуін көздейді. Біріккен Корольдік ере-

желері Еуропалық патент конвенциясына жақынырақ болатындай етіп өзгер-

тілгенімен, 1(3)-баптың тілі конвенцияның 53(а) бабына қарағанда аздап ерек-

шеленеді. Атап айтқанда, онда «коммерциялық пайдаланылуы жария тәртіпке

немесе моральдық нормаларға қайшы өнертабыстарға патент берілмеуі қажет»

деп жазылған.

585

Еуропалық патент конвенциясы аясындағы (құжаттың қабылданған кезіндегі

нұсқасына сәйкес) моральдық нормаға қатысты айрықша жағдайлардың рөлі

мен маңызы алғаш рет 1989 жылғы OncoMouse ісінде қаралды.

586

Аталған істе

обырмен ауыратындай етіп гендік түрленген тышқанның (обыр ауруының зерт-

теулеріне пайдалы болады деген оймен) патент қабілеті қарастырылды.

587

Бас-

тапқыда Сараптама бөлімі 53(а) бапты қарастырудан бас тартты, себебі, олардың

ойынша, бұл мәселені техникалық мамандардың қарастыруы орынсыз болды.

588

Апелляция техникалық кеңесі мүлдем басқа пікірді ұстанды.

589

Кеңестің пайымдауынша, сүтқоректі жануарлардың гендік манипуляциясы

(әсіресе түрлендіру «міндетті түрде азаптауға әкелетін» жағдайларда) «түрлі қа-

тынаста проблема тудыратыны күмәнсіз».

590

Оған қоса, ол тышқанды қоршаған

ортаға жіберу «күтпеген әрі қайтымсыз теріс әсерлерге әкелуі мүмкін».

591

Осы-

лайша 53(а) баптың қолданылуын қарастыру қажеттігі пайда болды.

584

Harvard/Transgenic animals, T 315/03 [2006] OJ EPO 15, 40.

585

Жалпы талқылау үшін қараңыз: Y.Min, «Morality: An Equivocal Area in the Patent System» [2012]

EIPR 261.

586

Қараңыз: V.Vossius, «Patent Protection for Animals» [1990] EIPR 250; R.Dresser, «Ethical and Legal

Issues in Patenting New Animal Life» [1988] Jurimetrics Journal 399; U.Schatz, «Patentability of Genetic

EngineeringInvention» (1998) 29 IIC 2.

587

Дәлірек айтқанда, қатерлі ісік тудыратын гендер енгізілген сүтқоректілер туралы. Бұл сол

сүтқоректінің ағзасында ісіктің пайда болу ықтималдығын арттыру үшін жасалды.

588

[1989] OJ EPO 451 (Exam).

589

Harvard/OncoMouse, T 19/90 [1990] OJ EPO 490 (TBA).

590

Ibid., [5]. Шешім қабылданар алдында Еуропалық патент ведомствосы шешім қабылдамас

бұрын Директиваның нәтижелерін күтуде деген тұжырым жасалды. Қараңыз: CIPA, Brieng Paper

Patentability of Animals (May 1998), Ғаламторда http://www.cipa.org.uk/pages/info-papers-animals

сілтемесі бойынша көруге болады.

591

Harvard/OncoMouse, T 19/90 [1990] OJ EPO 490, [5].

185

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Апелляция техникалық кеңесі істі қайта қарау үшін Сараптама бөліміне жі-

бере отырып,

592

53(а) бапты қолдану «таразының бір жағына – жануар тартар

азап пен қоршаған ортаға төнер қауіпті, екінші жағына өнертабыстың адамзатқа

пайдасын қойып, мұқият өлшеуге байланысты болады» деді.

593

Осы утилитарлық

таразылау критерийіне сүйенген Сараптама бөлімі қараудағы объектіні патентке

қабілетті деп тапты.

594

Бөлім обыр ауруының емін табу маңыздырақ екенін және

тышқанның осы мақсатқа жетуге көмектесетінін айта келе, өнертабыстың тыш-

қанға тигізер азабын бүркемеледі. Сараптау бөлімінің пайымдауынша, зерттеу

бәрібір жүзеге асар еді және обыр ауруымен «табиғи түрде» ауырған тышқанды

табу үшін көптеген тышқан қажет болар еді; қайта, қараудағы өнертабыс тышқан

атаулыға пайдасын тигізер еді, өйткені бұдан былай сау тышқанды селекциялап,

кейіннен өлтірудің қажеттігі болмаушы еді.

1991 жылы Еуропалық патент ведомствосы OncoMouse ісінде қабылданған

утилитарлық таразылау критерийіне сүйеніп, Upjohn фармацевтикалық ком-

паниясына түгі түсіп қалатындай етіп гендік түрлендірілген тышқанның өнер-

тапқыштық өтінімін қабылдамайтынын ескертті. Өнертабыстың артықшылығы

(шаш түсуін емдеу эксперименттеріндегі тышқандардың пайдасы) мен тышқан-

дар тартар азапты таразылаған Еуропалық патент ведомствосы өнертабысты

аморальды деп тауып, патенттік қорғауға жатпайтынын айтты.

595

Plant Genetic Systems ісінде Оппозиция бөлімі 53(а) бапты да қолданды.

596

Бұл істе оппонент (Greenpeace) гендік түрленген өсімдікке берілген патентке

қарсы шығып, оның аморальды әрі қоршаған ортаға қауіп төндіретінін айтты.

OncoMouse ісіндегі «пайда-зиян» критерийіне сүйенген оппоненттер өнерта-

быстың қаупі мен пайдасын таразылау қажеттігін тұжырымдады. Оппозиция

бөлімі утилитаристік «пайда-зиян» критерийін қолданудан бас тартты. Патент

жүйесі, негізінен, техникалық аспектілерді қарастыратындықтан және этикалық

мәселелерді шешуге құзыреті мен біліктілігі жетпейтіндіктен, Оппозициялық бө-

лім этикалық мәселелерді қарау патент жүйесінің күнделікті жұмысына айнал-

мауы қажеттігін айтты. Оппозициялық бөлімнің сөзінше, өнертабыстың өрескел

екені әлемдік деңгейде мойындалса және оған патент берілмеуі керек деген

пікірде едәуір келісім болса – этикалық мәселе белгілі бір межеден асса ғана,

өнертабыстың алынып тасталуын қарастыруға болады. Түйіндегенде, көптеген

жағдайда патенттің моральдық нормаларға сай болу-болмауын қарастырудың

қажеті жоқ.

Plant Genetic Systems ісіндегі шешім аморальдық критерийіне қатысты тағы

бір мәселені көрсетті. OncoMouse ісіндегі таразылау критерийін қолдану талпы-

нысында Оппозиция бөлімі патентке бағытталған қарсылықты сандық өлшеудің

қиындығына тап болды. Қарсылықты негіздейтін ешқандай дәлел ұсынылмады;

сарапшылар жеке философияның немесе сенімнің негізінде шешім қабылдауы

қажет болды. «Бұл «индивидуалистік» немесе «кездейсоқ» шешімдерге әкеледі»

деген негізде Оппозиция бөлімі әлгі тәсілден бас тартты. Абстрактілі тұжырым-

далған қарсылықтарды нақтырақ форматқа (мысалы, әлеуметтік сауалнама негі-

592

Ibid.

593

Ibid.

594

Harvard/OncoMouse, T 19/90 [1991] EPOR 525 (Exam).

595

EP № 0439553 1993 жылғы 25 шілдеде теріске шығарылды.

596

(1993) 24 IIC 618.

186

ПАТЕНТ

зіндегі дәлелге) өзгерту мүмкін болса да, Оппозиция бөлімі өз дегенінде тұрып,

патент құқығы жеке пікір маңызды саналатын форум болмауы керек деді.

Plant Genetic Systems шешімінде қорғалған көзқарасты Оппозиция бөлімі

Relaxin ісінде бекітті.

597

Шешім Жасыл партияның (Green Party. – Ауд.) Говард Фло-

ри институтының патентіне қарсылығын қарастырды. Патент адамның аналық

безінен алынып, босану кезінде жатырды босаңсытатын табиғи [жаратылған]

субстанцияның ДНҚ тізбегіне арналған еді. Жасыл партия патентке үш себеп бо-

йынша қарсылық білдірді: (i) жүктілікті пайда алу үшін пайдалану адамдық қадір-

қасиетті қорлау болды; (ii) өтініш берушінің қызметі өмірді патенттеуден, яғни

мәні бойынша аморальды әрекеттен тұрды және (iii) мұндай патенттеу құлдыққа

тең болды. Жасыл партияның қарсылығын жоққа шығарған Еуропалық патент

ведомствосы зерттеуде пайдаланылған тіннің қажетті гинекологиялық операция

барысында донорлық ретінде берілгенін, сол себепті оның «адамның қадір-қа-

сиетін» қорламайтынын атап өтті. Сонымен қатар Оппозиция бөлімі ДНҚ әлі

«өмір» емес»; бұл – бар болғаны, «генетикалық кодты таситын химиялық зат»

деді.

598

Осылайша өтінім беруші «өмірді патенттеді» деген уәж де жоққа шыға-

рылды. Одан кейін Оппозиция бөлімі Жасыл партияның патент құлдыққа тең

деген қарсылығын мұндай қарсылық патент табиғатына жатпайды деген негізде

орынсыз деп тапты. Бөлімнің айтуынша, патенттеушіге адамзат атаулыға ие болу

құқығы берілмейді; патенттік монополияның беретіні – дәл сол өнертабысты өз-

гелердің пайдалануына жол бермеу құқығы ғана.

Relaxin ісіндегі Оппозиция бөлімінің шешімі Plant Genetic Systems шешімі се-

кілді патент құқығындағы этикалық проблемаларды одан әрі нақтылай түсті. Ол

істе Оппозиция бөлімі: «Адам генінің патенттелуі – қайшылыққа толы мәселе

және ол жөнінде көп адамның салмақты пікірі бар... Еуропалық патент конвен-

циясы этикалық сұрақтарды қарастыратын ұйым емес», – деді.

599

Relaxin ісі сын-

шылардың этикалық алаңдаушылықтарын патент құқығының тіліне аударудағы

қиындықтарды да көрсетті. ДНҚ-ны химиялық субстанция көретін ғылыми түсі-

нік пен ДНҚ-ны тіршілік иесі деп көретін әлеуметтік түсініктің арасында таңдау

жасау қажет болғанда, Оппозиция бөлімі біріншісін жөн көрді. Жасыл партия-

ның түсініктемесінен гөрі, ғылыми көзқарасқа басымдық берілуі этикалық қар-

сылықтардың логикасы мен патенттеушілердің логикасы арасындағы қайшы-

лықтың қаншалықты терең (тым болмағанда дәл қазіргі түсінікте) екенін көрсетті.

Бұл саладағы келесі оқиға Апелляция техникалық кеңесінің Plant Genetic

Systems

600

ісіндегі шешімі болды. Ол шешімде кеңес гендік түрленген өсімдік

тұқымының өнертабыс формуласы 53(а) бапқа қайшы келмейді деген қоры-

тындыға келді. Көптеген сыншылар назарын аудартқан бұл шешім

601

этикалық

мәселелерді патент құқығына біршама икемдегенімен, бұл екеуінің арасындағы

түсініксіздік пен екіұштылық әлі де сақталып отыр.

Кеңес Еуропалық патент конвенциясы шеңберіндегі мораль тұжырымдамасы

қандай да бір мінез-құлықты дұрыс әрі қолайлы деп, ал басқа мінез-құлық бұ-

рыс деп санауға негізделген еуропалық қоғам мен өркениетте терең тамырлан-

597

Howard Florey/Relaxin [1995] OJ EPO 388 (Opposition Division).

598

Ibid., [6.3.4].

599

Ibid.

600

[1995] OJ EPO 545.

601

J.Straus, «Patenting Human Genes in Europe» (1995) 26 IIC 920.

187

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

ған нормаларға, наным-сенімге негізделгенін айтты. Патенттік ведомстволардың

«ғылым мен мемлекеттік саясат қиылысында» тұрғанын алға тартқан кеңес 53(а)

баптағы ordre public ұғымы қоғамдық қауіпсіздікті сақтауды, қоғамның мүшесі

саналатын жеке адамға қолсұғылмаушылықты және қоршаған ортаны қорғауды

қамтитынын атап өтті. Осы негізде Апелляция техникалық кеңесі «өнертабысты

пайдаланудың қоғамдық тыныштықты немесе әлеуметтік тәртіпті бұзуы (мыса-

лы, лаңкестік әрекеттер нәтижесінде) немесе қоршаған ортаға елеулі залал кел-

тіруі мүмкін болса, өнертабыс 53(а) бапқа сәйкес патенттік қорғаудан алынып

тасталады» деді.

602

Содан соң Апелляция техникалық кеңесі 53(а) баптың түсіндірмесін нақтыла-

ды. Қоғамдық пікір сауалнамасының құндылығына күмән келтірген кеңес мүше

елдерде (кейбірінде, не барлығында) белгілі бір өнертабыс объектісінің қолда-

нысына рұқсаттың болуы не болмауы дара факт ретінде өнертабыстың этикалық

мәртебесіне автоматты түрде (тым болмағанда патент қабілеті тұрғысында) әсер

етпеуі керектігін айтты. Кеңестің тұжырымы бойынша, таразылау әдісі өнерта-

быстың нақты зардабы немесе/және кемшіліктері айқын болатын жағдайларда

пайдалы болғанымен, патент қабілетін анықтаудың жалғыз жолы бола алмайды.

Дегенмен моральдық норма ережесі тар мағынада қарастырылуы қажет деген

кеңес ол ереженің мүлдем елеусіз қалуы дұрыс еместігін айтты. Мәлімделген

объектінің қоғамдық тәртіпке немесе моральдық нормаларға қайшы келу-кел-

меуін анықтау қиын болса да, аталған ереже ескерілуі қажет. 53(а) баптың айқын

тұжырымдалғанын ескерcек, кеңестің басқа қорытындыға келуін елестетудің өзі

қиын.

53(а) баптың қолданылу аясын Апелляция техникалық кеңесі де қарастырды.

Transgenic Animals деп аталатын 2006 жылғы ісінде кеңес ағзасында қосымша

обыр гені бар трансгендік кеміргіштерге берілген патенттің 53-бап бойынша

алынып тасталатынын не тасталмайтынын қарастыру қажет болды. Бұл Оппо-

зиция бөлімінің патентті өзгертілген түрде сақтау туралы 2003 жылғы шешіміне

қарсы шағым еді.

603

Апелляция техникалық кеңесі «қоғамдық тәртіпке немесе моральдық нор-

маларға қайшы» деген сөздердің тышқанды гендік манипуляциялаудың мо-

ральдық нормасына, сол манипуляциядан пайда болған онко-тышқанның

моральдық нормасына және онко-тышқан мен гендік манипуляция әдісін

патенттеуге қатысы жоқ екенін атап өтуден бастады. Кеңестің айтуынша, мо-

ральдық нормалар онко-тышқан мен оны алудың әдісін жариялаудың және

602

EPO Guidelines, G-II, [4.1], жаяу әскерге қарсы минаның мысалын келтіреді. Біріккен Корольдік

ұстанымы 1998 жылғы Жер миналары туралы заңның 2-бөліміндегі ұстанымға ұқсайды; қараңыз:

Patent Oce Notice Anti-Personnel Mines (1998).

603

Harvard/OncoMouse [2003] OJ EPO (Opposition Division). Патенттің өзгертілген нұсқасын қолдай

отырып, Оппозиция бөлімі 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы 53(а) бабының негізінде

жатқан жалпы қағидаттарды атап өтті. Нақтырақ айтқанда, Оппозициялық бөлім «53(а) бап ерекше

жағдайларда ғана қолданылады» дей келе, патенттің 53(а) баптағы шектеуге жату-жатпауын

анықтауда «экстремал позицияларды» қолдануға ниетті емес екенін айтты. Бұл өнертабыстың

ықтимал теріс пайдалануы ескерілмейтінін білдіреді. Оппозиция бөлімінің айтуынша, қоғамдық

тәртіп пен моральдық нормалар «еуропалық елдердің басым бөлігіне ортақ болатын заңдар мен

регламенттерді қарау арқылы анықталуы қажет, өйткені осы заңдар мен регламенттер – қоғамда

ненің дұрыс, ненің бұрыс екендігінің үздік индикаторы»: ibid., [9.3].

188

ПАТЕНТ

қолданудың моральдық нормаларына ғана қатысты

604

(2000 жылғы Еуропа-

лық патент конвенциясының өнертабыстың жариялануына сілтеуін тоқтатып,

өнертабыстың тек коммерциялық эксплуатациялануын ғана есепке алатынын

атап өткен абзал).

605

Кеңес 1991 жылғы OncoMouse шешімінде (T 19/90) пайда болған таразылау

әдісін өнертабыстың 53(а) бап ауқымына жату-жатпауын анықтаудың дұрыс

амалы ретінде қуаттады. Кеңестің айтуынша, 1973 жылғы Еуропалық патент кон-

венциясын Жүзеге асыру регламентінің 23d(d) ережесі (2000 жылғы Еуропалық

патент конвенциясын Жүзеге асыру регламентінің қазіргі 28-ережесі) аясындағы

таразылау критерийіне қарағанда, «Т 19/90 критерийі» бірқатар факторды ес-

керді. Олардың қатарында қоршаған ортаға зияны, жануарсыз іске асатын бала-

маларды пайдалану мүмкіндігінің болуы және адамзат эволюциясына қауіп төн-

діруі секілді факторлар болды.

606

Кейінірек өтінімнің «трансгендік кеміргіштерді»

мәлімдейтін, осы арқылы таксономиялық тәртіптегі кеміргіштерге (Rodentia) жа-

татын егеуқұйрық, тышқан, тиін, құндыз және жайра секілді барлық жануарды

қамтитын негізгі өнертабыс формуласы 23d(d) ереже (қазіргі 28-ереже) аясында-

ғы таразылау критерийінен өте алмағаны үшін қабылданбады. Осының негізінде

кеңес негізгі формуланың 53(а) бап аясындағы тағдырын қарастырудың қажеті

жоқ деп шешті. Дегенмен кеңестің айтуынша, қараудағы өнертабыс формулала-

ры OncoMouse ісінде негізі қаланған таразылау критерийінен (T 19/90) бәрібір

өтпеуші еді. Өйткені 53(а) бап аясындағы таразылау критерийі 23d(d) (қазіргі 28

ереже) ереже аясындағы таразылау әдісіне қарағанда көбірек факторды қамти

алады. Бұл жануарды азаптау деңгейі және жануарсыз орындалатын әдістер-

дің қолжетімді болуы секілді қосымша факторлардың да ескерілуі мүмкін екенін

білдіреді. Кеңестің айтуынша, бұл факторлар өнертабыстың тигізер зардабы мен

мәлімделген медициналық пайданың кеміргіштердің барлығына қатысты екенін

көрсететін дәлелдің болмауы факторларына қосылып, таразы басы өтінім қа-

былданбауы қажет деген жаққа ауады.

607

Негізгі формуланың 53(а) бап аясындағы тағдырын «кеміргіштерден» гөрі

«тышқандармен» шектелген қосалқы формуланың тағдырымен салыстыру ке-

рек. Қосалқы өнертабыстың тышқанды азаптайтыны мойындалды. Алайда не-

гізгі өтінімге қарағанда, қосалқы өтінім нақты медициналық пайданың бар еке-

нін көрсете алды. Кеңестің айтуынша, бұл «тиісті пайданың әлеуетін көрсетпей,

ешқандай жануарды азаптауға болмайтынын» білдіреді.

608

Осылайша кеңес қо-

салқы өтінім 53(а) бап аясындағы OncoMouse (T 19/90) критерийінен өтті деген

қорытындыға келді. Бір қызығы, негізделуі мүмкін болатын қосымша факторлар-

ды (қоршаған ортаға зияны секілді) қабылдаған

609

кеңес кейбір оппоненттердің

604

Harvard/Transgenic animals, T 315/03 [206] OJ EPO 15 (TBA), 29. Кеңес қоғамдық тәртіп пен

моральдық нормалар бір-бірінен бөлек қайшылықтардың негізін құрауы мүмкін екенін мәлімдеді.

605

Бұл Еуропалық патент конвенциясын Интеллектуалдық меншік құқығының сауда

аспектілері туралы келісімінің 27(2)-бабына және Биотехнология директивасының 6(1)-бабына

сәйкестендіреді.

606

Harvard/Transgenic animals, T 315/03 [2006] OJ EPO 15, 54.

607

Ibid., 63.

608

Ibid.

609

Трансгенді тышқандардың эволюцияға төндірер қаупі, патенттің трансгенді тышқандардың

зерттеулерде пайдаланылуын ынталандыруы және гендік түрленген тышқандардың қоғамдық

моральға қайшы болуы секілді факторлар жоққа шығарылды: ibid., 69–72.

189

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

азаптау деңгейі туралы дәйектерін сынға алды. Бұл дәйектер жоққа шығарылды

(әсте моральды негіздеу мүмкін болмағаны үшін), себебі орынды және орынсыз

азаптың аражігін ажырату идеясының өзі кеңес үшін әдепсіз көрінді.

610

9.2. АМОРАЛЬДЫ САНАЛАТЫН ӨНЕРТАБЫСТАР

53(а) баптағы/1(3)-бөлімдегі моральдық норманың жалпы ережелерімен

қатар, аморальды немесе қоғамдық тәртіпке қайшы саналатын биологиялық

өнертабыстардың бірқатар арнайы түрі бар. Оларды 2000 жылғы Еуропалық

патент конвенциясын Жүзеге асыру регламентінің 28-ережесінен (1973 жылғы

Еуропалық патент конвенциясын Жүзеге асыру регламентінің бұрынғы 23d ере-

жесі) және 1977 жылғы Патент заңы А2 қосымшасының 3-тармағынан табуға

болады.

611

9.2.1. Адамды клондау процестері

53(а) баптағы/1(3)-бөлімдегі айрықша жағдай ауқымына жататын биология-

лық өнертабыстардың бірінші түрі – «адамды клондау процестері».

612

Адамды

клондау процестері евгеникаға қатысты алаңдаушылыққа байланысты алынып

тасталды. «Эмбрионды бөлу техникасынан тұратын және ядролық гендік ақпа-

раты өзге адамдікімен бірдей болатын (мейлі ол тірі болсын, мейлі өлі болсын)

адамды жасаудың кез келген процесі» адамды клондауға жатады.

613

Айрықша жағдай ауқымы «адамның» қалай анықталатынына байланысты

деп ұйғарылды.

614

Мәселен, «адам» ұғымын адамның эмбрионы мен эмбрион-

дық тіні қамтылмайтындай етіп те анықтауға болады. Біріккен Корольдік Ин-

теллектуалдық меншік ведомствосының анықтауынша, адамның тотипотентті

жасушалары патенттелмейді, өйткені «адам ағзасы қалыптасуы мен дамуының

барлық кезеңінде патенттік қорғаудан алынып тасталған».

615

Сөйте тұра ведомст-

во адам эмбрионының плюрипотентті діңгекті жасушаларын (тотипотентті жасу-

шадан бөлінетін, бірақ адам ағзасы болып қалыптаса алмайтын жасушаларды)

патенттеуге ниетті болды. Корольдік қоғам және Наффилд Биоэтика кеңесі секіл-

ді шешуші ғылыми ұйымдардың эмбриондық діңгекті жасушалардың зерттеуле-

рін қолдауы мұндай зерттеулердің Біріккен Корольдіктегі мемлекеттік саясатқа

немесе моральдық нормаларға қайшы келмейтіндігінің дәлелі ретінде алын-

ды.

616

Атап өтерлік жайт: Еуропалық патент ведомствосы «бұрынғы» құқықтың

негізінде адам мен шошқа жасушаларын шағылыстыратын клондау процесінде-

гі әдістер моральдық нормаларға қайшы деді. Нәтижесінде өтінім берушілер өз

610

Ibid., 67. Өнертабыстың 53(а) бапқа сәйкестігі бағаланған күн (атап айтқанда, өтінім берілген

күн немесе басымдық күні) патенттің күшіне енген күні саналады. Алайда релевант күндегі жағдайға

бағытталған кейінгі дәлелдер де есепке алынуы мүмкін.

611

Апелляция техникалық кеңесі өтінімді бағалау күні қараудағы патенттің берілген күні немесе

басымдық күні болатынын айтты: ibid., 66.

612

EPC 2000 Regs, r. 28(а) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(а)); РА 1977, Sch. А2, para. 3(b).

613

Biotech. Dir., Recital 41. Мынаны да қараңыз: Biotech. Dir., Recital 40.

614

Қараңыз: S.Bostyn, «Patentability of Genetic Information Carriersі» [1999] IPQ 1, 11.

615

UK Patent Oce, Practice Note: Inventions Involving Human Embryonic Stem Cells (25 March 2015),

3 (ii) (citing РА, 1977, Sch. А2, para. 3(а)).

616

Ibid.

190

ПАТЕНТ

өтінімдерін одан әрі жылжыта алмады.

617

Демек, адам эмбриондарын клондау

28(а) ережесінің (бұрынғы 23d(а) ережесі) шектеуін айналып өтсе де, 53(а) ба-

бындағы жалпы тыйымға жатуы мүмкін.

618

9.2.2. Адамның ұрықтық сатыдағы гендік бірегейлігін

түрлендіру процестері

53(а) бап/1(3)-бөлім бойынша айрықша жағдай ауқымына жататын био-

логиялық өнертабыстардың екінші түріне «адамның ұрықтық сатыдағы гендік

бірегейлігін түрлендіру процестері» жатады.

619

Гендік материалдарды ұрпақтан-

ұрпаққа тасымалдаушы репродуктивті жасушаларды өзгерте алатын бұл про-

цестер де евгеникаға қатысты алаңдаушылық нәтижесінде алынып тасталып

отыр. Соматикалық жасушаның гендік терапиясына тыйым салмайтын бұл ере-

желер ұрықтық жасуша терапиясы өнертабыстарын патенттеуге жол бермей-

ді.

620

Ұрықтық сатыдағы терапияның барлық формаларын патенттік қорғаудан

алып тастау артықкетушілік деп ұйғарылды. Болашақта ұрықтық саты терапия-

сының моральдық нормаға қайшы келмейтін (мысалы, муковисцидоз сияқты

тұқым қуалайтын ауруларды емдейтін) өтінімдері пайда болуы мүмкін екенін

ескерсек, жаппай алып тастау «ескіше әрі таяз ойлау» болып көрінеді деп са-

налды.

621

Биотехнология директивасының 42-декларативтік бөліміне сәйкес,

адам эмбрионына қолданылатын немесе пайдалы болатын терапиялық немесе

диагностикалық мақсаттағы өнертабыстар алынып тасталмайды.

9.2.3. Адам эмбриондарын өнеркәсіптік немесе

коммерциялық мақсатта пайдалану

53(а) баптағы/1(3)-бөлімдегі айрықша жағдай ауқымына жататын биоло-

гиялық өтінімдердің үшінші түрі – «адам эмбриондарын индустриялық немесе

коммерциялық мақсатта пайдаланатын» өнертабыстар.

622

Белгілі бір деңгейде

даулы

623

саналатын бұл айрықша жағдайдың ауқымы мынадай үш сұрақпен

анықталады: адам эмбрионы дегеніміз не; адам эмбрионын пайдалану дегеніміз

не; индустриялық және коммерциялық мақсат деп нені айтамыз? Біз бұлардың

әрқайсысын жеке-жеке қарастырамыз. Бірақ, ең алдымен, өтінімнің 2000 жылғы

617

Эмбриондарға (оның қатарында адам эмбриондары да бар) және адам мен шошқаның қоспа

эмбриондарына арналған патент өтінімдері: Yahoo.news сайтында хабарланды (27 October 2000).

618

Мұндай әрекеттер Биотехнология директивасы 5-бабының; 1973 жылғы конвенция

регламентіндегі (EPC 1973 Regs) 23e(1) ереженің; 1977 жылғы Патент заңы А2 қосымшасы 3(а)

тармағының қолданысына жатуы мүмкін.

619

EPC 2000 Regs, r. 28(b) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(b)); РА, 1977, Sch. А2, para. 3(c).

620

S.Bostyn, «Patentability of Genetic Information Carriers» [1999] IPQ 1, 8, n. 36 («соматикалық

жасушалардың гендік терапиясы ұрықтың, баланың немесе ересек адамның дифференциялды

жасушаларына (бауырдың, қанның немесе басқа ағза мүшелерінің жасушалары сияқты)

жатады»), n.37 («ұрықтық желі терапиясы гаметалар немесе ұрықтандырылған жұмыртқа сияқты

дифференцияланбаған жасушаларға қолданылады және гендік түрлену адамның ұрпағына

берілетінін білдіреді»).

621

R.Nott, «You Did It» [1998] EPIR 347, 349; M.Llewellyn, «Legal Protection of Biotechnological

Inventions» [1997] EPIR 115, 122.

622

EPC 2000 Regs, r. 28(с) (ex EPC 1973 Regs, r. 23d(с)); РА, 1977, Sch. А2, para. 3(d); Biotech Dir., Art.

6(2)c.

623

Қараңыз: A.Plomer және P.Torremans (басылымдар), Embryonic Stem Cell Patents (2009).

191

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

Еуропалық патент конвенциясын

624

Жүзеге асыру регламентінің 28(с) ережесіне

қайшы келу-келмеуін анықтау кезінде өтінім берілген күннен кейін пайда бол-

ған техникалық жаңалықтар (өнертабыстың зиянсыз баламаларының пайда бо-

луы) ескерілмейтінін атап өту керек.

(І) Адам эмбрионы дегеніміз не? «Адам эмбрионы» ұғымының анықтамасы

Биотехнология директивасында да, Еуропалық патент конвенциясында да бе-

рілмегендіктен, соттар аталмыш ұғымды өз ыңғайына қарай анықтайды. Бірінші

талпынысты Кеңейтілген апелляциялық кеңес жасады. Wisconsin Alumni Research

Foundation/Use of embryos

625

ісінде кеңес айрықша жағдайдың басты мақсаты

адамдық қадір-қасиетті қорғау мен «эмбриондардың» коммерциялық пайда-

ланылуына жол бермеу болғандықтан, ұғымға тар мағыналы түсіндірме беру-

ге болмайтынын айтты. Бұл көзқарас Oliver Brüstle v. Greenpeace ісінде қолдау

тапты.

626

Ол істе Еуропа соты ажыратылып, тазаланған және адам эмбрионы-

ның діңгекті жасушаларынан алынған нейрондық прекурсор жасушаларына

берілген (зақымдалған органдарды емдеуді көздейтін) германиялық патенттің

тағдырын анықтауы қажет еді. Соттың айтуынша, Биотехнология директивасын

әзірлеуде ЕО заң шығарушы органы «адами қадір-қасиеттің құрметтелуіне әсер

етуі мүмкін жағдайлардың бәрін патенттік қорғаудан алып тастауды» көздеді.

627

Осы себепті сот директиваның 6(2)(c) бабы аясындағы «адам эмбрионы» тұжы-

рымы кең мағынада қарастырылуы қажеттігін мәлімдеді. Нақтырақ айтқанда,

сот «адам эмбрионына» «адамның қалыптасуын бастай алатын» кез келген ағза

жатады деу арқылы ұғымды кең мағынада анықтады.

628

Осы негізде сот адамның

кез келген аналық жасушасы ұрықтандырылған сәттен бастап «адам эмбрионы»

саналады деді.

629

Өйткені ұрықтандыру адамның қалыптасу процесін бастайды.

Соттың айтуынша, ұрықтандырылмаған, бірақ адамның жетілген жасушасынан

алынған жасушалық ядро енгізілген аналық жасуша да «адам эмбрионы» сана-

лып, адамның қалыптасу процесін бастай алатын ағза ретінде патенттік қорғау-

дан алынып тасталады.

630

Адамның бөлінуі мен одан әрі дамуы партеногенезбен

(эмбриондардың өсуі мен дамуы – ұрықтандырусыз жүретін жыныссыз көбею-

дің түрі) ынталандырылатын ұрықтандырылмаған аналық жасушасы да адам-

ның қалыптасу процесін бастай алатындықтан «адам эмбрионына» жатады.

631

Олардың қатарына жасанды түрде стимуляцияланған немесе манипуляциялан-

ған, бірақ ұрықтандырылмаған, сөйте тұра адамның қалыптасу процесін бас-

624

Wisconsin Alumni Research Foundation/Use of embryos, G 2/06 [2009] OJ EPO 306, [33]. Қараңыз:

S.Sterckx және J.Cockbain, «Assessing the Morality of the Commercial Exploitation of Inventions

Concerning Uses of Human Embryos and the Relevance of Moral Complicity: Comments on the EPO’s

WARF Decision” (2010) 7 (1) SCRIPTed 83.

625

G 2/06 [2009] OJ EPO 306, [20] (2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясыны Жүзеге

асыру регламентіндегі 28(c)-ережесіне сәйкес келетін Биотехнология директивасының 6(2)-бабын

түсіндіреді).

626

Case C-34/10, ЕС: C: 2011: 669 ((ECJ, Grand Chamber).

627

Ibid., [34].

628

Ibid., [36].

629

Ibid., [35].

630

Ibid., [36].

631

Ibid., [36]. Біріккен Корольдіктің 1990 жылғы Адам ұрықтандырылуы және эмбриология туралы

заңының 1(1)-бөлімі «эмбрионды» ұрықтандыру процесі кезіндегі екі жасушалы зигота мен аналық

жасуша ретінде анықтаса, Корольдіктің патентпен айналысатын соттары эмбрионды ЕО құқығының

автономды концепциясы ретінде сипаттайтын Еуропа соттарына сүйенуге міндетті. Ibid., [26].

192

ПАТЕНТ

тай алатын жасушалар (партеногенез) кіреді. Адам эмбрионынан бластоциста

сатысында (яғни ұрықтандырудан бес күннен кейін) алынған діңгекті жасушаға

келгенде, Еуропа соты істі орындаушы соттың өзіне қайтарып, аталған жасуша-

лардың адамның қалыптасу процесін бастай алу-алмауын (осы арқылы оның

«адам эмбрионына» жату-жатпауын) ғылыми негізде анықтауды тапсырды.

632

Адам эмбрионының Brüstle ісінде қабылданған анықтамасы Біріккен

Корольдікте де бекітілді. Түсініксіздік тудырған бір жайт: Еуропа сотының «бөлі-

нуі мен одан әрі дамуы партеногенезбен ынталандырылатын ұрықтандырылма-

ған аналық жасуша «адам эмбрионына» жатады»

633

деген ұйғарымы еді. «Еуро-

па сотының бұл пайымы қаншалықты дұрыс?» деген мәселе адам эмбрионының

діңгекті жасушасынан дамыған партеноттарға қатысты өтінімдерді қарастыр-

ған International Stem Cell Corporation v. Comptroller General of Patents

634

ісінде

көтерілді. Ұрықтандырусыз дамыған бұл партеноттар адам болып қалыптаса

алмады.

Королева кеңесшісі, судья Генри Каррдың айтуынша, бір қарағанда Brüstle

ісіндегі өтінімдер адам эмбрионын пайдаланғаны үшін патенттік қорғаудан алы-

нып тасталғандай көрінеді. Алайда Діңгекті жасуша халықаралық корпорациясы

Brüstl ісінде қайшылық барын айтты және сот онымен келісті. Еуропа соты адам

эмбрионына «адамның қалыптасу процесін бастай алатын» кез келген ағза жа-

тады деп анықтағаны белгілі. Алайда партеноттар анықтамасы бойынша, адам

болып қалыптаса алмайтын еді. Партеноттар бластоцист тәрізді құрылымға ай-

налуға қабілетті болғанымен, аталық ДНҚ-ның болмауына байланысты, аяғына

дейін дами алмайды. Мұндағы негізгі сұрақ мынадай еді: жай ғана қалыптасу

процесін бастау жеткілікті ме (немесе назар тек процестің басталуында бол-

ды ма), әлде басталған процесс аяғына дейін жету керек пе (немесе процестің

аяқталуы тіршілікке икемді адамның дүниеге келуі керек деген қосымша талап

болды ма)? Королева кеңесшісі, судья Генри Карр Діңгекті жасуша халықаралық

корпорациясының уәжімен келісіп, қалыптасу процесі адамның дүниеге келуіне

әкелмесе (сот приставы да партеноттар жөнінде осындай қорытындыға келді),

ағза адам эмбрионы саналмауы керек және патенттік қорғаудан алынып тас-

талмауы қажет деді.

635

Королева кеңесшісі Генри Каррдың пайымдауынша, па-

тент құқығының биотехнологиялық зерттеулерді қолдауын қамтамасыз ету мен

адамның қадір-қасиетін және жеке басына қолсұғылмаушылығын қорғаудың ір-

гелі принциптері арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін, адамның пайда болуы-

на әкелетін қалыптасу процестерін ғана патенттік қорғаудан алып тастау керек.

Адамның пайда болуына әкеле алмайтын қалыптасу процесін патенттік қор-

632

Ibid., [37].

633

Адамның тотипотентті жасушалары патентке қабілетсіз болғанымен, адамның эмбрионалды

плюрипотентті діңгекті жасушаларын патенттеуге ведомство қарсылық білдірмейді. Бұл тотипотентті

жасушалар патенттік қорғаудан алынып тасталғанымен, плюрипотентті жасушалар алынып

тасталмауы керек дейтін кең таралған (бірақ толық емес) келісімді көрсетеді. UK IPO, Practice

Notice: Inventions Involving Human Embryonic Stem Cells (25 March 2015), [3 (iv)]. Мынаны да қараңыз:

International Stem Cell Corporation v. Comptroller General of Patents [2013] EWHC 807, [56].

634

[2013] EWHC 807. Дәлірек айтқанда, қараудағы іс «адамның эмбрионалды діңгекті

жасушаларын өндіру үшін ооциттерді партеногенді белсендіруге» және «бөлінуі және одан әрі

дамуы партеногенезбен ынталандырылған адамның ұрықтандырылмаған аналық жасушаларына»

қатысты болды: ibid., [21].

635

Ibid., [55].

193

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

ғаудан алып тастау аталған тұжырымға сай емес еді. Королева кеңесшісі, судья

Генри Каррдың айтуынша, дамуының ешбір кезеңінде ұрықтандырылмаған жа-

суша бола алмайтын партеноттарды патенттік қорғаудан алып тастау діңгекті жа-

суша зерттеуінің жемісін патенттік қорғаудан негізсіз алып тастаумен бірдей.

636

Осыған қарамастан, королева кеңесшісі, судья Генри Карр Патенттік ведомст-

во басшысының ұйғарымымен келісіп, Brüstle ісі «адамның қалыптасу процесін

бастай алу» деген ұғымның мағынасын Еуропа соттарына сілтеме жасауға жет-

кілікті болатындай етіп толық аша алмады деген тоқтамға келді.

637

Еуропа соты атап өткендей, «адам эмбрионы» ЕО құқығының «қазіргі ғы-

лыми білімнің негізінде» ұғынылуы қажет автономды тұжырымдамасы ретінде

«кең мағынада» ұғынылуы қажет.

638

Brüstle шешіміне сүйене (және бас адвокат Круз Виллалонның

639

пікірін қа-

былдай) отырып, ЕО соты адамның аналық жасушасы ұрықтанған сәттен бастап

адам эмбрионына айналатынын мәлімдеді. Соттың айтуынша, адамның қалып-

тасу процесін бастай алатын ұрықтанбаған аналық жасуша да осы анықтамаға

саяды. Алайда ұрықтанбаған аналық жасуша «адам болып қалыптаса алмай-

тын болса», ағзаның жай ғана қалыптасу процесін бастауы оның адам эмбрио-

ны болып саналуы үшін жеткіліксіз. Осы талдауға сүйенген Еуропа соты адам

партенотының патенттелмейтін адам эмбрионына жату-жатпауын орындаушы

сот «халықаралық медицина ғылымы жеткілікті дәрежеде қарастырған және

тексерген білімнің» нәтижесінде анықтауы қажет деді.

640

Королева кеңесші-

сі судья Генри Каррдың «қазіргі заманғы ғылыми білімге сәйкес... адам парте-

ноты адамның пайда болуына әкелетін қалыптасу процесін бастауға қабілетті

емес» деп ұйғарғанын (және тараптардың бұл ұйғарыммен келіскенін) ескере

отырып, Еуропалық одақ соты патенттік құқық мақсаттары үшін адам партеноты

адам эмбрионына жатпайды және сол себепті патентке қабілетті деген шешімге

келді.

641

(ІІ) Адам эмбрионын пайдалану нені білдіреді? «Адам эмбрионын «пайдала-

нуға» не жатады?» деген сұрақтың жауабы негізінен қарапайым. Айрықша жағ-

дай мәселесін қарастырған алғашқы шешімдердің бірінде Еуропалық патент ве-

домствосының Оппозиция бөлімі «Эдинбург университетінің қайшылыққа толы

адам эмбрионы патенті, яғни адам эмбриондарынан діңгекті жасушаларды бө-

ліп алып, одан кейін сол жасушаларды гендік манипуляциялап, соңында гендік

манипуляцияланған эмбриондарды өсіру

642

1973 жылғы Еуропалық патент кон-

венциясының Жүзеге асыру регламентіндегі 23d(с) ережесіне сәйкес келмейді

636

Ibid., [58].

637

Еуропа соттарына бағытталған сұрақ мынадай еді: «Бөлінуін және одан әрі дамуын

партеногенез ынталандыратын ұрықтанған аналық жасушаларға қарағанда тек плюрипотентті

жасушалардан тұрып, адам болып қалыптаса алмайтын ұрықтандырылмаған аналық жасушалар

Биотехнология директивасының 6(2)(с) бабындағы «адам эмбриондарына» жата ма?

638

International Stem Cell Corporation, C-364/13 ісі, ЕС: C: 2014: 2451 (Grand Chamber), [21], [24], [36].

639

International Stem Cell Corporation, C-364/13 ісі, ЕС: C: 2014: 2104 (Opinion of Advocate-General

Cruz Villalon).

640

International Stem Cell Corporation, C-364/13 ісі, ЕС: C: 2014: 2451 (Grand Chamber), [36].

641

UK IPO, Practice Notice: Inventions Involving Human Embryonic Stem Cells (25 March 2015), [2].

642

Түзетулерден кейін адам мен жануардың эмбриондық діңгекті жасушалары патент құрамынан

алынды. Алайда адам мен жануардың эмбриондық емес діңгекті жасушалары әлі де патент

құрамында болды.

194

ПАТЕНТ

(2000 жылғы конвенцияның Жүзеге асыру регламентіндегі қазіргі 28(с) ережесі)»

деген тоқтамға келді.

643

Мұнда өнертабыстың тыйым салынған пайдалануға жү-

гінетіні күмән тудырмады.

«Айрықша жағдай адам эмбрионын тікелей пайдаланатын өнертабыстармен

шектеле ме, әлде оның ауқымы өнертабыстың жүзеге асуына дейін болатын іс-

әрекеттерді де қамти ма?» деген сұрақ әлі де түсініксіз күйі қалған еді. Бұл мә-

селені Кеңейтілген апелляциялық кеңес Wisconsin Alumni Research Foundation/

Use of embryos ісінде қарады.

644

Қараудағы өтінім приматтардың эмбрионынан

алынған діңгекті жасушаларды ағзадан тыс өсіруге негізделді. Өтінімнің адам

эмбрионынан алынатын діңгекті жасушаларды да қамтитыны анық еді. Өнер-

табыс процесін қайталау үшін дағдыланған адам қосымша преимплантация-

лық эмбриондарды пайдаланудан бастап, кейіннен процесс барысында оларды

жойып отыруы керек екені де анық болды. Саланың маңызын ескере отырып,

Апелляция техникалық кеңесі Кеңейтілген апелляциялық кеңестің қарауына бір-

қатар сұрақ бағыттады. Кеңейтілген апелляциялық кеңес адам эмбрионының

алынып тасталуы тікелей өнертабысқа (өнертабыс формулаларына емес) бағыт-

талғанын атап өтуден бастады. Бұл патенттің айрықша жағдайға жату-жатпауын

анықтау өнертабыс формуласының техникалық сипатталуынан кеңірек қаралуы

керек дегенді білдіреді. Өнертабыстың қалай орындалатыны да маңызды еді.

Кеңестің айтуынша, қоғамдық тәртіпке немесе моральдық нормаларға қайшы

келетіні патенттеу фактісі емес (әрине, ерекше жағдайлар да болады); қайшы

келетіні – «өнертабысты жүзеге асыру, нақтырақ айтқанда, жүзеге асыру саты-

ларының бірі (оның адам эмбрионын жоюдан тұратыны)».

645

Осыған қатысты

кеңес «Адам эмбрионының ағзадан тыс өсірілген діңгекті жасушаларын пайда-

ланбас бұрын, оларды өндіру керек» деді.

646

Кеңес атап өткендей, 28(с) ережесін

өтінім берушінің өнертабыс формуласына ғана қолданудың теріс салдары бо-

луы мүмкін, өйткені өнертабыс формуласын епті тұжырымдау арқылы патенттік

тыйымды айналып өтуге болады. Осының негізінде кеңес патентте мәлімделген

адам эмбрионының ағзадан тыс өсірілген діңгекті жасушаларын алудың жалғыз

жолы адам эмбрионын пайдаланып, кейіннен жою болғандықтан, патент 28(с)

ережесіне сәйкес алынып тасталатынын айтты.

Осыған ұқсас ұйғарым Oliver Brüstle v. Greenpeace ісінде қолданылды. Ол істе

Еуропа соты жүзеге асырылуы адам эмбрионын жоюға әкелетін өнертабыстың

патенттелмейтінін айтты.

647

Өнертабыс формулаларында адам эмбрионын пай-

643

1999 жылы желтоқсанда Еуропалық патент ведомствосымен берілген ЕР 695351 патенті.

Оппозиция бөлімі патенттің өзгертілген түрде қолданылуына рұқсат берді (тыңдау күні: 2002 жылғы

22–24 наурыз). Қараңыз: EPO Press Release, ‘Edinburgh Patent Limited after European Patent Oce

Opposition Hearing’ (24 July, 2002).

644

G 2/06 [2009] OJ EPO 306. Stem Cells/Калифорния, T 552/04 (28 May 2009) (1-формула

сүтқоректілердегі жүйке жотасы діңгекті жасушаларының клондық ұрпағын in vitro көбейту әдісіне

бағытталса, бұл әдіс, өз кезегінде, адам эмбрионын жоюдан тұратын әдіс арқылы ғана жүзеге

асты); және Technion/Culturing stem cells, T 2221/19 (4 February 2014) (адамның эмбрионды діңгекті

жасушаларын пайдаланудың алдындағы барлық шаралар есепке алынуы керек болды) істерінде

қолданылды.

645

G 2/06 [2009] OJ EPO 306, [29]. Мынаны да қараңыз: Asterias/Embryonic stem cells, T 1441/13

[2015] EPOR 78 (адам эмбриондарын жоймай-ақ эмбрионды діңгекті жасушаларды алу әдісі патенттік

қорғаудан алынып тасталмайды).

646

G 2/06 [2009] OJ EPO 306, [22].

647

Oliver Brüstle v. Greenpeace, іс C-34/10, EU:C:2011:669.

195

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

далану қарастырылмаса да, осы ереже қолданылады. Соттың мәлімдеуінше, жа-

сушаны жою әрекетінің өнертабысты жүзеге асыруға дейін орындалуы маңыз-

ды емес; маңыздысы – өнертабысты жүзеге асыру процесінің адам эмбрионын

жоюға әкелуі. Бұлай болмаса, өнертабыс формуласын шебер әзірлеу арқылы

патент тыйымын айналып өтуге болады.

648

Осының негізінде кеңес нейрондық

прекурсор жасушаларға және оларды эмбрионның діңгекті жасушаларынан

алу процестеріне, сондай-ақ ол жасушалардың терапиялық мақсатта қолданы-

луына қатысты қараудағы патент алынып тасталатынын айтты. Соттың пікірін-

ше, директиваға сәйкес, өнертабыс формуласының техникалық сипаттамасы

адам эмбрионының алдын ала жойылуын қамтитын өнертабыстар ғана алынып

тасталмайды; адам эмбриондарын «негізгі материал» ретінде пайдаланатын

өнертабыстар да айрықша жағдайға жатады.

649

Бұл ретте аталған қолданыс-

тар процестің қандай сатысында орын алатыны және мәлімделген техникалық

сипаттамада адам эмбрионын пайдалану қамтылмағаны маңызды емес. Адам

эмбрионын «негізгі материал» ретінде пайдалану тыйымы Wisconsin Alumni

Research Foundation (тыйым салу адам эмбриондарын жоюға әкелетін жағдай-

лармен шектелген) ісіндегіден кеңірек болды.

650

Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы Еуропа сотының

осы шешімін қабылдап, «бұдан былай жүзеге асырылуы адам эмбрионын жою-

ды талап ететін процестен алынған жасушаларды пайдаланатын өнертабыстар-

ға Біріккен Корольдікте патент берілмейді» деді.

651

Осылайша өнертабысты іске

асыру адам эмбрионының діңгекті жасушаларын пайдалануды талап етсе және

сол жасушалардың алынуы адам эмбрионын жоюға әкелсе, өнертабыс патентке

қабілетсіз болады. Бұл ереже адамның эмбрионынан алынбаған, яғни индуцир-

ленген плюрипотентті жасушалар мен ересек адамның діңгекті жасушалары се-

кілді айрықша жағдайға жатпайтын діңгекті жасушаларға қатысты емес.

(ІІІ) Өнеркәсіптік немесе коммерциялық мақсаттар. Айрықша жағдайдың

шектелетін тұсы оның тек адам эмбрионы индустриялық және коммерциялық

мақсатта пайдаланғанда ғана қолданылатынында. Осы тіркестің мағынасын Еу-

ропа соты Brüstle ісінде қарастырды. Ол істе сот «Адам эмбрионын индустриялық

және коммерциялық мақсатта пайдалану» тұжырымдамасына адам эмбрионын

ғылыми зерттеу мақсатында пайдалану жата ма?» – соны анықтауы керек еді.

652

Ғылыми зерттеудің индустриялық және коммерциялық мақсаттардан ажыра-

тылуы қажет екенін мойындаған Еуропа соты «адам эмбрионын ғылыми зерттеу

мақсатында пайдалану патент өтінімі өнертабыс объектісінен тұрса, онда ол па-

тенттен бөлек қарастырылмайды» деді. Өйткені «патенттің берілуі жеме-жемге

келгенде, оның индустриялық және коммерциялық пайдаланылатынын білді-

реді».

653

Осылайша өнеркәсіптік және коммерциялық мақсаттардағы пайдалану

ғылыми зерттеу мақсатындағы пайдалануды да қамтиды.

648

Ibid., [50].

649

Ibid., [52].

650

Қараңыз: E.Bonadio, «Biotech Patents and Morality after Brüstle» [2012] EIPR 433, 442

(«Өнертабыстан аморальдық сипатты табу үшін патенттік офицерлер мен соттар қаншалықты терең

қазуы керек?»).

651

UK ІРО Inventions Involving Human Embryonic Stem Cells (25 March 2015), 3 (iii).

652

Oliver Brüstle v. Greenpeace, C-34/10 ісі, EU:C:2011:669, [41].

653

Ibid.

196

ПАТЕНТ

Адам эмбриондарын өнеркәсіптік немесе коммерциялық мақсаттарда пай-

даланудың патенттік қорғаудан алынып тасталуы адам эмбрионына терапиялық

және диагностикалық мақсатта қолданылатын өнертабыстарды қамтымайды.

654

Өйткені бұл жағдайда өнертабыс адам эмбрионын жоюдан гөрі, оған пайда әке-

луді көздейді.

655

Ал адам эмбрионына қолданылатын өнертабыс адам эмбрио-

нын жоюға әкелетін болса, ол өнертабыс алынып тасталады.

9.2.4. Жануарлардың гендік бірегейлігін түрлендіретін процестер

2000 жылғы конвенцияның Жүзеге асыру регламентіндегі 28(d) ережесі

(1973 жылғы конвенцияның Жүзеге асыру регламентіндегі 23d(d) ережесі) мен

1977 жылғы Патент заңы А2 қосымшасының 3(е) тармағына сәйкес, патенттік

қорғаудан алынып тасталған өнертабыстардың соңғы санатына «адам немесе

жануарға қандай да бір елеулі медициналық пайдасыз, жануарлардың азапта-

луына әкелетін гендік бірегейлікті түрлендіру процестері, сондай-ақ осындай

процестерден алынатын жануарлар» жатады.

656

Бұл ереже жануарларды түр-

лендіруді ғана қамтитындықтан, оның жануарларды клондауға (мысалы, Долли

қойы сияқты) әсері жоқ.

2006 жылғы Harvard/Transgenic animals

657

ісінде Апелляция техникалық ке-

ңесінен қосымша обыр гені бар трансгендік кеміргіштерге берілген өтінімнің

23d(d) ереже (қазіргі 28(d) ереже) аясындағы айрықша жағдайға жату-жатпауын

анықтау талап етілді. Осы ережені қарастырған кеңес 23d(d) ережедегі таразылау

критерийі жануардың азапталуы ықтимал жағдайларда ғана қолданылатынын

айтты. Бұл «азапталу ықтималдығы (ықтималдықтың өзі жеткілікті, одан көп нәр-

се керек емес) 23d(d) ережені іске қосуға негіз бола алады дегенді білдіреді.

658

23d(d) ережедегі (қазіргі 28(d) ереже) таразылау критерийі OncoMouse (T 19/90)

ісінде қабылданған тәсілге

659

негізделгенімен, аздап ерекшеленді. Атап айтқан-

да, OncoMouse ісіндегі критерий жануардың азапталуы мен оның «адамзатқа

берер пайдасын» таразыласа, 23d(d) ережедегі (қазіргі 28(d) ереже) критерий

жануардың азапталуы мен оның «адам мен жануарға әкелер елеулі медицина-

лық пайдасын» таразылады. Бұл Harvard/Transgenic animals ісіндегі критерийдің

OncoMouse ісіндегі критерийге қарағанда кеңірек екенін білдіреді. 23d(d) ере-

жеге сәйкес, «елеулі медициналық пайда» дәлелденсе, онда OncoMouse T 19/90

аясындағы адамзатқа пайдалылық та дәлелденеді.

660

Кеңестің тұжырымдауынша, 23d(d) ереже (қазіргі 28(d) ереже) (і) жануардың

азап тартуы ықтимал ма және (іі) елеулі пайда ықтималдығы нақтыланған ба деген

екі нәрсені анықтауды талап етті. Кеңес дәлелдеудің критерийлері әртүрлі болуы

мүмкін болғанымен, 23d(d) ереженің осы екі анықтауышына қатысты дәлелдер-

дің стандарты немесе деңгейі бірдей болғанын атап өтті.

661

Жануар азапталуының

ықтималдылығын ғана көрсету қажет болған соң, азаптаудың деңгейі немесе жа-

654

Ibid. [42] – [43]. Biotech. Dir., Recital 42. UK IPO, Practice Notice: Inventions Involving Human

Embryonic Stem Cells (25 March 2015), [3 (iv)]. Мынаны да қараңыз: Wisconsin Alumni Research

Foundation/Use of embryos, G 2/06 [2009] OJ EPO 306, [25].

655

Wisconsin Alumni Research Foundation/Use of embryos, G 2/06 [2009] OJ EPO 306, [27].

656

Бұл Биотехнология директивасының 6(2)(d) бабына сәйкес келеді.

657

T 315/03 [2006] OJ EPO 15.

658

Ibid., 40–1.

659

Ibid.

660

Ibid., 42, 53–4.

661

Ibid., 62.

197

ПАТЕНТТЕЛЕТІН өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ

нуарсыз жасалатын баламалардың қолжетімді болуы секілді басқа критерийлер

қарастырылмайды. Дәлелдердің өтінім берілген күнге дейін қолжетімді болуы

шарт емес; өтінім берілгеннен кейін пайда болған дәлелдер де есепке алынды.

662

23d(d) ережеде (қазіргі 28(d) ереже) негізделген критерийді қолдана отырып,

кеңес «азап пен пайда арасындағы қажетті байланыс» болуы қажет екенін айт-

ты.

663

23d(d) ереженің түсіндірмесіне сәйкес, азапталуы медициналық пайдамен

еңсерілетін жануарларға ғана патент берілуі қажет. Кеңес мынадай болжамды

мысалға келтірді:

Мысықтар мен арыстандардың қатар азапталуының ықтималдығы негізделсе

және медициналық пайданың ықтималдығы тек мысықтарға қатысты дәлелден-

се, мысықтар мен арыстандарды қатар қамтитын өнертабыс формуласы Еуропа-

лық патент конвенциясын Жүзеге асыру регламентіндегі [1973 Regs] 23d(d) ере-

жеге қайшы болмақ.

664

Патенттеу ауқымын шектеудегі сәйкестік қағидаты (жариялауға жеткілікті

болу талаптарын еске салатын) әсерін Апелляция техникалық кеңесінің Harvard/

Transgenic animals ісіндегі негізгі және қосалқы өтінімдерді қалай қарастырғаны-

нан көруге болады. Кеңес қарастырған негізгі өтінім «трансгендік кеміргіштерге»

қатысты болды.

Өтінімнің Rodentia таксономиялық тәртібіндегі барлық жануарды қамтиты-

нын ескерген кеңес «Азапталу жалғыз тышқан ғана емес, тиін, құндыз, жайра

және басқа да барлық жануардың жағдайында болады (болуы керек)»

665

деп

мәлімдеді. Осы логиканы қараудағы іске қолдана отырып, кеңес «мәлімделген

процесті барлық кеміргішке немесе Rodentia тәртібіндегі тышқаннан басқа кез

келген жануарға қолдану адамға не жануарға медициналық пайда әкелуі мүмкін

екенін көрсететін дәлел жоқ» деді. Яғни өнертабыс аясындағы обыр зерттеуі-

нің медициналық пайдасы барлық кеміргішке қатысты екенін көрсететін дәлел

болмады. Осы негізде кеңес 23d(d) ереже талап ететін елеулі медициналық пай-

даның ықтималдығы негізделмеді деген тоқтамға келді.

666

Жануарлардың азап

шегуі «жай ғана ықтималдық емес, патент мақсатының шарасыз салдары» бо-

латынын ескере отырып, кеңес негізгі өтінім 23d(d) ережесінің таразылау кри-

терийінен өтпеді, сол себепті 53(а) бабы аясында алынып тасталды деген қоры-

тындыға келді.

Harvard/Transgenic animals ісіндегі негізгі өтінім тағдырын тышқандарды ғана

қамтитын қосалқы өтінім тағдырымен салыстыру қажет. Кеңестің айтуынша, не-

гізгі өтінімдегідей өнертабыс салдарының бірі оның тышқандарға зиян тигізіп,

азаптауы еді. Алайда негізгі өтінімнен ерекшелігі сол – мұнда өтінім беруші өнер-

табыстың медициналық пайдасы бар екенін (қосалқы өтінімде анықталғандай)

дәлелдей алды. Осы негізде кеңес қосалқы өтінімнің трансгендік тышқандармен

шектелген өнертабыс объектісі 23d(d) ереженің (қазіргі 28(d) ереже) критерийі-

нен өтті деп ұйғарды. Содан кейін кеңес қосалқы өтінімнің тағдырын 53(а) бап ая-

сында қарауға көшті. Конвенция бабының аталған тармағы, мұның алдында атап

өткеніміздей, трансгендік тышқан өнертабыс формулаларына қолданылмады.

662

Ibid., 50–1.

663

Ibid., 47.

664

Ibid.

665

Ibid.

666

Ibid., 63.

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

1. Кіріспе

2. Өнертабыс дегеніміз не?

3. Техника деңгейіне қатысты қандай

ақпарат жария болды?

4. Өнертабыс жаңашыл ма?

5. Ескіше қолданылатын ескі нәрсенің жаңа

артықшылығын ашу

1. КІРІСПЕ

1977 жылғы Патент заңында да, 2000 жылғы Еуропалық патент конвенция-

сында да өнертабысты патентке қабілетті деп табу үшін, ол өнертабыс «жаңа»

болуы керек делінген. Жаңа болу үшін өнертабыс «техника деңгейінің»

құ-

рамдас бөліктеріне жатпауы қажет. Мұндағы «техника деңгейі» кең мағынада

анықталып, өнертабыстың басымдық күніне дейін жұртқа мәлім болған кез

келген нәрсені қамтиды. Өнертабыс техника деңгейі арқылы жария етілгенде

немесе «болжанғанда» патент берілмейді; берілсе (техника деңгейінің сарапшы

назарынан тыс қалуы себепті), патент жойылуға жатады.

Жаңашылдық өнертабыстың бұрын жария етілгеннен сандық тұрғыда өзгеше

болуын талап етеді, яғни патент жария еткен техникалық ақпарат cол уақытқа дейін

жұртшылыққа мәлім болмауы керек. Бұл тұста жаңашылдық «өнертабыс патент-

ке қабілетті болуы үшін, өнертапқыштық деңгей қамтылуы (таптаурын болмау)

қажет» деген талаптан өзгеше. Соңғысы – «Техникалық әсер монополия құқы-

ғын беретіндей креативті ме?» деген сұраққа жауап беретін сапалық сараптама.

Жаңашылдық патенттің жұртқа мәлім өнімге, не процеске берілуіне жол бер-

мей, сол арқылы адамдардың патент берілгенге дейін айналысып жүрген ша-

руаларына кедергі болмауын қамтамасыз етеді.

Кейінірек атап өтетініміздей,

PA 1977, s. 1(1)(а); EPC 2000, Art. 52(1) (ex EPC 1973, Art. 52(1)).

PA 1977, s. 2(1); EPC 2000, Art. 54(1) (ex EPC 1973, Art. 54(1)). 1977 жылғы Патент заңының

130(7)-бөлімі 2-бөлімнің Біріккен Корольдікте Еуропалық патент конвенциясы секілді (ЕPC) әсер

туғызатындай етіп әзірленуін қамтамасыз етеді.

РА 1977, s. 72(1)(а); ЕPC 2000, Art. 138(1)(а). Еуропалық патент ведомствосы 2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының 100(а) бабына сүйене отырып, жаңашылдықтың болмауын

өтінімді жоққа шығарудың негізі ретінде қарастырады.

1623 жылғы Монополиялар статутына дейін тақ соты бұрыннан қолданылып жүрген әрекеттерге

патент беріп отырды. Солардың ең атышулы мысалы ойын карталарын сатып алу және сатуға

қатысты еді. Бұл адамдардың осыған дейін атқарып жүрген әрекеттерін одан әрі атқара алмайтынын

білдірді. Мұның көп адамға ұнамауы да түсінікті. Қараңыз: Clothworkers of Ipswich Case (1614) Godb

R 252, 78 ER 147; Darcy v. Allin (1602) 74 ER 1131. Белгілі бір мағынада 1624 жылғы Монополиялар

статуты осы мәселелерді шешу үшін қабылданды.

199

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

«атқару құқы» деп аталатын бұл тұжырым жаңашылдықты анықтау жолының

түрленуі нәтижесінде өзгере түсті.

Жаңашылдық талабының қажеттігін көрсе-

тетін тағы бір фактор патент берудің жалпы негіздемесінде жатыр.

Нақтырақ

айтқанда, басқа жолмен алу мүмкін емес ақпаратты қолжетімді еткенде ғана,

қоғам патент құнын (немесе монополиялық табысты) төлеуге дайын деген пі-

кір бар. Патенттерді негіздеп, түсіндіруде жиі қолданылатын келісімшарт бала-

масын енгізу үшін, жаңашылдық өнертабыс иесінің патенттің бірінші кезекте

табысталуына қажет негіздемені беруін қамтамасыз етеді. Біріккен Корольдік-

тің 1977 жылғы Патент заңы Британияның жаңашылдық жөніндегі құқығының

ерекшелігі саналған қағидаттар мен негіздемелерді әлі де сақтап отырғаны бел-

гілі. Алайда Британияның Еуропалық патент конвенциясына қосылуы жаңашыл-

дықтың Біріккен Корольдікте қолданылуына маңызды өзгерістер әкелді. Солар-

дың бірі – 1977 жылғы Патент заңы мен Еуропалық патент конвенциясының

«объективті жаңашылдық» қағидаты негізінде жұмыс істеуі. Бұл түсініксіздік ту-

дыруы мүмкін субъективті пайымдаудың алдын алу үшін қажет еді.

Ең ұғынықты

мысал – Британия мен Еуропалық патент заңдарының «абсолют жаңашылдық»

қағидатын қабылдауы.

Бұл өнертабыстың жаңашылдығы басымдық күніне де-

йін мәлім болған барлық ақпаратқа қарсы ақпараттың қайда және қандай фор-

мада шыққанына қарамастан салыстырылатынын білдіреді.

Өнертабыс жаңашылдығын анықтайтын дерекқордың ауқымы кең болған-

дықтан, түсініксіз материалдардың патент жаңашылдығына нұқсан келтіруіне

жол беру арқылы абсолют жаңашылдық асығыс нәтижелер беруі ықтимал деген

сыни пікірлер айтылды. Абсолют жаңашылдықтың қорғауы ретінде оның «ашық

жолақ» критерийі арқылы «субъективтілік пен деңгей мәселелерінің көпшілігін

айналып өтуге» мүмкіндік беретіні алға тартылды.

Зерттеушілердің пайдасына жарайтын ақпараттық құралдардың жетілгенін

ескерсек, бұрын жүргізілген зерттеулердің қайталануына жол бермейтін тежеу-

ші факторлар қажет-ақ.

1977 жылдан кейінгі заңдағы тағы бір елеулі өзгеріс –

өнертабыстың жаңа екенін анықтауда соттардың патент жүйесі ақпараттық функ-

циясына ерекше көңіл бөлуі. Бұл «құпия түрде» немесе «табиғи» пайдалану мен

олардың патент жаңашылығын терістейтін қабілеті үшін елеулі әсер етті.

Өнертабыстың жаңашыл екенін анықтау үшін төмендегі үш сұраққа жауап

беру керек.

Атқару құқығы турасында қараңыз: Windsurfing International [1995] RPC 59, 77; B.Reid, ‘The Right

to Work’ [1982] EIPR 6. Тіркелген дизайндарға қатысты қараңыз: Falk v. Jacobwitz (1944) 61 RPC 116, 123.

Еуропалық патент ведомствосындағы жаңашылдық талабының мақсаты – осыған дейін мәлім

болған нәрсенің қайта патенттелуіне жол бермеу: Bayer/Diastereomers, T 12/81 [1982] OJ EPO, [5]

Bayer/Amino acid derivatives, T 12/90 [1991] EPOR 312, [2.6].

Қараңыз: Genentech’s Patent [1989] RPC 147, 198 (CA), 203 (Purchas LJ).

Strasbourg, Art. 4. Франция мен Италия осындай стандартқа көшіп үлгерген еді.

Бұл 1977 жылға дейінгі құқыққа қарағанда, әсіресе дүниежүзілік жаңашылдық талаптары

турасында кеңірек. Кейбір жағдайларда, керісінше, тарлау болуы мүмкін. Өйткені «ненің мәлім

болғанына және қолданылғанына» қатысты 1977 жылға дейінгі жағдай «пайдалану «өнертабысты»

қоғамға қолжетімді етуі керек» деген арнайы талап қоймады. Кей елдер белгілі бір аумақ аясындағы

жаңашылдықты талап етеді, ескі құжаттарды елеусіз қалдырады немесе техника деңгейін баспа

құжаттарымен шектеп тастайды. «Шынайырақ стандартты» жақтайтын аргументтерді қараңыз: Note,

‘Prior Art in the Patent Law’ (1959) 73 Harv L Rev 369.

Milliken Denmark AS v. Walk O Mat [1996] FSR 292.

R.Merges, Patent Law and Policy (1992), 192–4 (жаңашылдық доктринасының негіздемесін оның

іздеу іс-әрекеттеріне әсері тұрғысынан зерттейді).

200

ПАТЕНТ

(i) Өнертабыс дегеніміз не?

(ii) Техника деңгейіне қатысты қандай ақпарат жария болды?

(iii) (I) және (ii) сәйкес өнертабыс жаңашыл ма, яғни ол техника деңгейінің бір

бөлігі ме?

Енді осы аталған шарттардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық. Содан

кейін өнертабыстың үш нақты түрін және олардың жаңашылдығын анықтауда

туындаған мәселелерді қарастырамыз.

2. ӨНЕРТАБЫС ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Өнертабыстың жаңа екендігін анықтағанға дейін мәлімделген өнертабыстың

не екенін нақтылап алған жөн.

Өнертабыстың қалай сипатталатыны жаңашыл-

дық сараптамасының бірқатар аспектісін қалыптастыруда және көптеген өнер-

табыстың қолданыс аясын айқындауда шешуші рөл атқаратынына қарамастан,

оған тиісті деңгейде көңіл бөлінбей келеді.

3. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚАНДАЙ АҚПАРАТ

ЖАРИЯ БОЛДЫ?

Өнертабыстың техникалық сипаттамалары анықталғаннан кейін, техника

деңгейіне қатысты жария болған ақпараттың сипатын нақтылау қажет. Бұл үшін,

ең алдымен, техника деңгейінің бөлігін қандай материал құрайтынын білу керек.

Одан соң (және қараудағы өнертабыстың техника деңгейіне қатысты ақпарат

белгілі болған соң) техника деңгейіне қатысты жария болған ақпараттың (неме-

се идеяның) сипатын нақтылауға болады.

3.1. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Техника деңгейі қараудағы өтінімнің басымдық күніне дейін жазбаша немесе

ауызша сипаттама, пайдалану немесе кез келген басқа жолмен қоғамға (мейлі

Біріккен Корольдікте бола ма, мейлі өзге жерде бола ма) қолжетімді болған бар-

лық нәрсені (өнім бола ма, процесс бола ма, қайсысы болса да, соған қатысы

бар болатын ақпарат немесе кез келген басқа нәрсе) қамтитындай айтарлықтай

кең ұғымдармен анықталады.

3.1.1. Географиялық шектеулердің болмауы

Техника деңгейі жариялануы қажет жерге қатысты ешқандай географиялық

шектеу жоқ. Сондықтан ол әлемнің кез келген жеріндегі пайдаға жарайтын ақ-

паратты қамтиды.

Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76, 82 (HL); Evans Medical Patent [1998] RPC 517.

Glaverbel v. British Coal [1994] RPC 443; [1995] RPC 255 (CA); CIPA, [2.03].

РА 1977, s. 2(2)-бөлім; ЕPC 2000, Art. 54(2).

201

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

3.1.2. Жария ету жолы турасында шектеудің болмауы

Ақпарат қоғамға қандай жолмен мәлім болғанына қарамастан, техника

деңгейінің құраушысы бола алады. Яғни ақпарат жазбаша сипаттама нәтиже-

сі (мұның алдында жарияланған патенттер

мен ғылыми мақалалар

секілді)

ретінде, бұрынғы пайдаланулар,

көрмелер және сатылымдар

немесе ауыз-

ша коммуникация арқылы (соңғы жағдайда анық күрделі сұрақтар пайда болуы

мүмкін

) техника деңгейінің құраушысы бола алады. Ақпарат қолжетімді бол-

са, оның жасы, түсініксіз болуы, ұзақтығы, тілі және орналасқан жері маңызды

емес

(алайда құпия ақпарат пен халықаралық көрмелерде жария болған өнер-

табыстарға қатысты шектеу бар. Біз оған кейінірек тоқталамыз). Дәл осылай ақ-

параттың жария саналуы үшін, қандай ауқымда таралуға тиіс екендігі турасында

төменгі талап жоқ. Яғни құжаттың бір ғана көшірмесі немесе бір ғана тауардың

сатылуы ақпараттың техника деңгейін құрауға жеткілікті.

3.1.3. Нақты жария болудан гөрі, болжалды жария болу

Ақпарат жұрттың пайдасына жарауға әлеуетті немесе ашық болса, қолже-

тімді (әрі техника деңгейінің құраушысы) саналады. Бұдан шығатыны: қараудағы

ақпарат адамдарға нақтылы түрде қолжетімді екенін көрсетудің қажеті жоқ;

дұрысы, олардың сол ақпаратты керек деп тапқанда пайдаға жарата алуы ғана

маңызды.

3.1.4. Басымдық күні

1977 жылғы Патент заңы мен Еуропалық патент конвенциясына сәйкес, жа-

ңашылдықтың сыналатын күні қараудағы өнертабыстың «басымдық күні» бо-

лып саналады.

Мұның түйіні сол – техника деңгейі қараудағы өнертабыстың

басымдық күніне дейін қоғамға жария болған ақпараттан құралады. Әдетте өті-

T 877/98 [2001] OJ EPO (Special edition) 3, 20 (патент берілгені туралы шешім хабарланғаннан

кейін емес, релевант ресми журналда жарияланғаннан кейін ғана патент қоғам игілігіне табысталады).

Бұған кітапхана мұрағатында орналасып, әлі индекстелмеген докторлық диссертация емес,

басымдық күніне бір күн қалғанда қоғамға қолжетімді болған журнал жатады. Research Corporation/

Publication, T 381/87 [1990] OJ EPO 213. Сондай-ақ қараңыз: Exxon Mobil, T 314/99 (21 June 2001).

Luchtenberg/Rear-view mirror, T 84/83 [1979–85] EPOR 793, 796. Еуропалық патент конвенциясы

аясындағы техниканың белгілі деңгейі ретіндегі алдыңғы пайдалану туралы қараңыз: A.Castro,

‘Prior Use as Prior Art and Evidence Thereof’ (1996) 27 IIC 190; Франциялық құқыққа сәйкес, қараңыз:

S.Mandelo, ‘Prior Use under French Law’ (1996) 27 IIC 203.

Telemecanique/Power supply unit, T 482/89 [1992] OJ EPO 646.

Hooper Trading/T-cell growth factor, T 877/90 [1993] EPOR 6; CIPA, [2.06]. Сондай-ақ қараңыз:

Genetech/Immunoglobulin preparations, T 1212/97 [2002] EPOR 283 (жүзден астам адамға арналған

дәрісте ұсынылған ақпаратты интерпретациялау мәселелерін талқылайды).

Windsurng International [1995] RPC 59 (CA).

Fomento v. Mentmore [1956] RPC 87; Monsanto (Brignac’s) Application [1971] RPC 153 (сатушылардың

қолына берілген жарияланым жұртшылық үшін қолжетімді болып саналды, себебі олардың бұл

ақпаратты пайдалануына еш кедергі болмады). Сондай-ақ қараңыз: Van Wonterghem, T 1022/99 (10

April 2001) (объектіні жалғыз клиентке сату). Алайда өндірушіге жөнелтілетін жеткізілімдер құпия

ретінде қарастырылады: Strix v. Otter [1995] RPC 607, 633–4. Атап өтерлік жайт: жеткізілім өнертабысты

анықтаған жағдайда ғана оны қолжетімді етеді: Pall Corp v. Commercial Hydraulics [1990] FSR 329.

Japan Styrene Paper/Foam particles, T 444/88 [1993] EPOR 241. Адам құжатты тексеруі қажет

деген талап жоқ: Hoechst/Polyvinylester dispersion, T 93/89 [1992] OJ EPO 718, [1992] EPOR 155; Woven

Plastics v. British Ropes [1970] FSR 47; Harris v. Rothwell (1887) 4 RPC 225.

РА 1977), s. 2(1); ЕPC 2000, Art. 54(2).

202

ПАТЕНТ

нім берілген күн басымдық күнімен қатар келеді,

бірақ кей жағдайда (өтінім

соңғы 12 ай ішінде Париж конвенциясына қосылған елдердің бірінде берілген

жағдайда) басымдық ертерек күнге беріледі.

Өзге патенттік режимдермен салыстырғанда,

Біріккен Корольдік пен Еуропа

патенттеріне «жеңілдік кезеңі», яғни өнертабысты өтінім берген күнге дейін пай-

далануға болатын кезең берілмейді.

Тиісінше, көп жағдайда өтінім берушінің

өз әрекеттері мен жариялаулары нәтижесінде патенттер өнертабыс жаңашыл-

дығына нұқсан келтіріп, жарамсыз болып қалып жатады.

Сол себепті басымдық

күні жаңашылдық сыналатын күн болғаны үшін ғана емес, өнертабыс болжалды

патенттерге зиян тигізбей қолданыла бастаған күн ретінде де маңызды.

3.1.5. Техника деңгейіне арнайы енгізілген мағлұматтар

Патент құқығының жалпы ережесі ретінде техника деңгейі қоғам игілігінде

басымдық күніне дейін болған мағлұматты ғана қамтиды. Алайда сот қарауын-

дағы өтінімнің басымдық күнінен кейін жарияланған патенттік өтінімдерге қа-

тысты ережеден тыс жағдай қолданылады. Нақтырақ айтқанда, тиісті құқықтарға

сәйкес, өнертабыстың басымдық күніне дейін жария болған мағлұматпен қа-

тар, қараудағы өнертабыстың басымдық күнінен кейін жарияланған, бірақ ба-

сымдық күні қараудағы өнертабыстың басымдық күнінен ертерек болатын өзге

патенттердің өтінімдері де техника деңгейіне жатады.

Техника деңгейінің осы-

РА 1977), s. 5(1); EPC 2000 Regs, r. 40.

Құқық аясында толық өтінім беру ғана емес, ерте өтінім беру нәтижесінде де басымдық

беріледі: РА 1977, ss 14-15; EPC 2000 Regs, r. 40. Патент кооперация шарты (PCT) рәсімі бойынша

өтінімді ерте беру 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 87–88 баптарына (қазіргі ЕРС

2000, 87–88-баптар) сәйкес мәлімделген жағдай туралы қараңыз: Requirement for claiming priority of

same invention, G/98 [2001] OJ EPO 413 (ертерек басымдықты тек бір ғана жағдайда ертерек тіркелген

өтінімнен алуға болады. Ол үшін маманданған адам алдыңғы өтінімнен соңғы формуланың

өнертабыс объектісін тікелей және айқын түрде шығара алуы керек).

АҚШ құқығына сәйкес (35 USC §102(b)) жеңілдік кезеңі қарастырылған. Ол бойынша, өтінім

берушінің өз іс-әрекеттері техника деңгейінің аясына жатпайды.

Еуропалық патент ведомствосына мүше-мемлекеттердің үкіметаралық конференциясы

ведомстводан Еуропалық патент конвенциясына жеңілдік кезеңін енгізу қажет болатын жағдайларды

анықтауды сұрады. Қараңыз: F.Blakemore, ‘Grace Periods in European Patent Law’ (1998) 106 Patent

World 18.

Қараңыз: Fomento [1956] RPC 87; Lux Trac Controls v. Pike Signals [1993] RPC 107, 134–5; Research

Corporation/Publication, T 381/87 [1990] OJ EPO 213.

Asahi Kasei Kogyo [1991] RPC 485 (HL), 529 (Lord Oliver). АҚШ-та тәжірибелік пайдалану патентті

жарамсыз етпейді. Бұл орайда өнертабыстың басымдық күніне дейінгі бір жыл ішінде қоғам

пайдасына жарауы немесе сатылымда болуы маңызды емес.

PA 1977, ss 2(3), 130(3); EPC 2000, Art. 54(3), 87(4). 1977 жылғы Патент заңының (PA 1977),

2(3)-бөлімі аясындағы жаңашылдық критерийі 2(2)-бөлімдегімен бірдей: SmithKline Beecham

plc’s Patent [2003] RPC 114, [19]–[37] (CA); Synthon BV v. SmithKline Beecham [2002] EWHC 1172 (Pat).

54(3)-бап қолданыстағы ұлттық құқықтарды техника деңгейінің бір бөлігі ретінде қарастырмайды.

Бұл еуропалық патенттің Біріккен Корольдікте емес, Еуропалық патент конвенциясында берілуіне

мүмкіндік береді. Біріккен Корольдікте қолданыстағы ұлттық құқық өнертабыстың жаңашылдығына

нұқсан келтіре алады: Mobil/Admissibility, T 550/88 [1992] OJ EPO 117, [1990] EPOR 391 (54(3)-бабындағы

«еуропалық патент өтінімі» терминін 93 және 139-баптарға сілтеме жасай отырып, алдыңғы ұлттық

өтінімдерді жоюшы ретінде түсіндіреді); Woolard’s Application [2002] RPC 767; Zbinden’s Application

[2002] RPC (13) 310 (теріске шығарылған өтінім техника деңгейінің бір бөлігі болып табылатын

жағдайды талқылайды). Осының нәтижесінде еуропалық өтінім немесе патент қазір алдыңғы

еуропалық өтінімдердің белгіленуіне қарамастан, бәрін қамтиды. 1977 жылғы Патент заңы cоған

сәйкес өзгертілді. «Зиянды басымдықтар» (өтінім берушінің басым өтінімі кейінгі өтінімдердің біріне

қарсы пайдаланылса) туралы талқылауларды қараңыз: Inneum/Use of cold ow improvers, G 1/15

[2017] OJ EPO A82 (EBA) (жартылай басымдықты растайды).

203

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

лайша артқы күнмен белгіленуі «қос патенттеуге», яғни бір өнертабысқа бірне-

ше патенттің берілуіне жол бермеу қажеттілігінен туып отыр.

Өйткені өтінім

беру күні (әдетте ол басымдық күні саналады) мен өтінімнің алғаш жариялануы

(осы арқылы өтінім техника деңгейінің құраушысына айналады) арасында уақыт

айырмашылығы бар.

3.1.6. Техника деңгейінен арнайы алынып тасталған мағлұматтар

Өнертабыс жаңашылдығын сынау кезінде мағлұматтың қоғам игілігінде бо-

лып келгені ескерілмейтін екі жағдай бар. Біріншісіне заңсыз алынған немесе

құпиялылықты бұзу нәтижесінде жария болған ақпарат жатады.

Бір жағынан,

бұл материалдың қоғам пайдасына жарауы үшін, қабылдаушы тарап заң және

әділдік нормалары негізінде оның мазмұнын таратуға құқылы болу керек дей-

тін ескі қағидатты қуаттайды.

Ақпарат техника деңгейінен алынып тасталатын

екінші жағдай қараудағы өтінімді берушінің өнертабысты «халықаралық көрме-

де»

жария еткенінде орын алады.

Атап өтерлік жайт: алып тастау өнертабыс формуласы қарауға берілгенге де-

йінгі алты айлық мерзім ішінде жария болған ақпаратқа ғана қолданылады.

Осы мерзімнен бұрын жария етілген ақпарат алып тастауға жатпай, техника дең-

гейінің құраушысы болып, жаңашылдық сынағында ескеріледі.

3.1.7. Интернеттегі ақпарат

XVIII–XIX ғасырлардағы британиялық патент жүйесіне қатысты жасалған сыни

ескертулердің бірі релевант патенттік ақпаратты табудың өте қиын болуында еді.

Ол ақпарат әдетте сол кездегі Патент ведомствосындағы аласапыранның ішінде

көміліп жатты. Осыған ұқсас проблемалар интернеттегі ғылыми және техника-

Алайда бұл бөлім әрдайым қос патенттеудің алдын ала бермейді, өйткені жариялық жаңғыртуға

жеткілікті жариялық болғанда ғана өнертабыстың жаңашылдығына нұқсан келтіреді: Asahi Kasei

Kogyo [1991] RPC 485 (HL).

PA 1977, s. 2(4)(а)(б); EPC 2000, Art. 55(1)(а) (ex EPC 1973, Art. 55(1)(а)). Релевант мысалдарға

қызметкерлердің жария етуі (Robert Bosch/Electrical machine, T 1085/92 [1996] EPOR 381),

рецензияланатын журналға мақала өткізуі (Research Corporation/Publication, T 381/87 [1989] EPOR

138), өндірушімен кездесу кезінде жария етуі (Macor Marine Systems/Condentiality agreement, T

830/90 [1994] OJ EPO 713; Telecommunications/Antioxidant, T 173/83 [1987] OJ EPO 465) жатады.

Салыстырыңыз: Unilever/Deodorant detergent, T 585/92 [1996] OJ EPO 129. Жариялау мерзімдері

туралы қараңыз: University Patents/Materials and methods for herpes simplex virus vaccination, G 3/98

[2001] OJ EPO 62. Сондай-ақ қараңыз: Aga Medical Corporation v. Occlutech [2014] EWHC 2506 (Pat)

(клиникалық сынақтардың салдарынан құпиялық презумпциясы болмайды).

Humpherson v. Syer (1887) 4 RPC 407; Bristol Myers Application [1969] RPC 146; James Industries’

Application [1987] RPC 235; T 818/93 and T 480/95 [1997] OJ EPO 20–1; Robert Bosch/Electrical machine,

T 1085/92 [1996] EPOR 381; Research Foundation/Translation inhibitor, T 838/97 (14 November 2001)

(100 сарапшы қатысқан конференция кезінде ондағы ақпаратты арнайы рұқсатсыз пайдалануға

болмайтыны айтылған жағдайда, әлгі ақпарат таныстырылымы қоғам игілігіне жатпайтын жеке

коммуникация саналады).

PA 1977, s. 2(4)(c); EPC 2000, Art. 55(1)(b) (ex EPC 1973, Art. 55(1)(b)). 1977 жылғы Патент заңының

130-бөлімінде және 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 55(1)(b) бабында «Халықаралық

көрмелер» 1928 жылы Парижде қол қойылған Халықаралық көрмелер туралы конвенция негізінде

анықталды. Қараңыз: A.Serjeant, ‘International Exhibitions’ (1985–86) 15 CIPAJ 319.

1977 жылғы Патент заңының 2(4)-бөлімі өтінім берілген күнге дейінгі кезеңге сілтейді.

Кеңейтілген апелляциялық кеңеске (EBA) сәйкес, 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының

55(1)-бабы аясындағы «релевант күн – бұл еуропалық патент өтінімін өткізу күні»; басымдық күні

осы кезеңді есептеу кезінде ескерілмеуі қажет»: University Patents, G 3/98 [2001] OJ EPO 62 (EBA).

204

ПАТЕНТ

лық ақпарат көлемінің жылдам артуына байланысты туындап отыр. Ашық қол-

даныстағы ғылыми жарияланымдардың көбеюімен жағдай күрделене береді.

«Онлайн жарияланымдар дәлелдеудің жоғары стандартын қажет етеді» деген

бұрынғы тұжырымдар

кейінгі істерде негізге алынбағанымен, интернеттегі жа-

рияланымдарды оңайлықпен анықталмайтындай етіп өзгертуге болатыны се-

бепті, онлайн антиципацияға қатысты проблемалар бар екені мойындалды.

Апелляция техникалық кеңесі Philips ісінде

атап өткендей, интернеттің ауқы-

мы мен сипаты бірқатар кедергі тудырады. Солардың бірі – жасырын жарияла-

нымдар қаупі. Бұл құжат теория жүзінде бар болып, іс жүзінде жасырын (орна-

ласу жерінің белгісіз болуы себепті) болуы мүмкін дегенді білдіреді. Бұл авторға

құжаттың патент жаңашылдығына нұқсан келтіру-келтірмеуін, келтірсе, қандай

жағдайда нұқсан келтіретінін анықтауға мүмкіндік берді. Ол сондай-ақ құқықтық

айқындықты бұзады. Кеңестің айтуынша, жасырын жарияланымға жол бермеуді

көздейтін мемлекеттік саясаттың мәні мынада: «құжатты жұртқа қолжетімді деп

табу үшін оның жай ғана онлайн күйде болғаны жеткіліксіз; ол құжатты «жұртқа

мәлім амалдар мен әдістер көмегімен ашық әрі кедергісіз пайдалану мүмкін»

болуы қажет. Апелляция техникалық кеңесі бұл сұрақ әр істе жеке-дара қаралуға

тиіс деп айтқанымен, құжат жариялылығын анықтаудың бағдарын ұсынды. Оған

сәйкес, интернетте арнайы URL-мекенжайы бойынша ғана табылатын құжат-

тың жұртқа жария болуы үшін, ол: (i) құжаттың негізгі мазмұнына байланысты

бір немесе бірнеше кілт сөзді қолдана отырып, жалпыға қолжетімді уеб-іздеу

жүйесі арқылы табылуы қажет және (ii) қоғам мүшесі «құжатқа тікелей және

нақты қол жеткізе алатындай»

айтарлықтай ұзақ уақыт аралығында осы URL-

мекенжайында қолжетімді болуы керек. Кеңестің мәлімдеуінше, URL-мекенжай

«оны оңай табуға болатындай қарапайым және болжалды»

болуы мүмкін.

Осы жағдайда аталған URL-мекенжайдағы құжат техника деңгейінің бір бөлігін

құрайды.

3.2. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚАНДАЙ

АҚПАРАТ ЖАРИЯ БОЛДЫ?

Техника деңгейіне қатысты жария болған ақпарат осы саладағы маманның

қараудағы техника деңгейінен шығарып ала алатын ақпаратымен шектеледі.

Техника деңгейінің қалай интерпретацияланатынын анықтауда сала маманы

тиісті техника деңгейі құжаттан, не өнімнен тұратын жағдайларды ажыратып ал-

ғаны жөн.

Konami/Internet citations, T 1134/06 (16 January 2007).

Bouygues/Sécurisation d’un accès à une ressource numérique (21 May 2014), T 286/10 (21 May 2004).

Сондай-ақ қараңыз: Notice from the European Patent Oce concerning internet citations, [2009] OJ EPO,

456, EPO Guidelines, G-IV, [7.5.2].

Philips/Public availability of documents on the World Wide Web, T 1553/06 [2012] EPOR 383;

Philips/ Public availability of an email transmitted via the Internet, T 2/09 [2012] EPOR 431 (электрондық

поштамен жіберілген ақпарат техника деңгейінің бөлігі болып саналмайды).

Philips/Public availability of documents on the World Wide Web, T 1553/06 [2012] EPOR 383, [6.5.4].

Ibid., [6.7.3].

Ibid., [6.6.6].

T 270/89 in G.Keller, ‘Summary of Some Recent Decisions at the EPO’ [1993] JPTOS 237.

205

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

3.2.1. Құжаттарды интерпретациялау

Құжаттар басымдық немесе сот процесі күнінде емес, жарияланған күнде

оқылғандай етіп интерпретацияланады.

Интерпретация әрекеті құжат жария-

ланғаннан кейін болатынын ескерсек, құжаттың ретроспективті түрде

немесе

жарияланымнан кейін болған оқиғалар (әсіресе қараудағы өнертабыстың) негі-

зінде қарастырылмауы маңызды. Қараудағы салаға маманданған адамның құ-

жатты жалпы білім негізінде оқуынан туындайтын мағлұмат қолжетімді ақпарат

болып саналады. Яғни маманданған адам құжаттың мағынасын оның сөзбе-сөз

мағынасынан кеңірек ете оқи алмайды.

Осыған сәйкес, салаға маманданған

адам құжаттағы айқын қателерді, келіспеушіліктерді және жаңылыстарды түзете

алады.

Интерпретацияның тағы бір ережесі – ақпарат тек бір құжаттан алынуы қа-

жет. Бұл техниканың белгілі деңгейінде екі бөлек элементті біріктіруге (неме-

се «мозайкалауға») болмайтынын білдіреді. Дәл осылай, бір құжаттың ішіндегі

элементтерді де біріктіруге әдетте рұқсат берілмейді.

Бастапқы құжат міндетті

түрде екінші құжатқа бағыттайтын жағдайда ғана құжаттарды біріктіруге рұқсат.

Мұндай жағдайда қараудағы салаға маманданған адам оларды бір құжат ретін-

де оқиды.

3.2.2. Өнімді интерпретациялау

Техниканың белгілі деңгейі дәрі немесе құрылғы секілді нарыққа шығарылған

өнімдерден тұратын жағдай үшін арнайы ережелердің тізбегі әзірленді.

Өнім

мен өнертабыс бір болғанда, бірқатар мәселе туындайды. Мәселен, өнерта-

быс жаңашылдығына нұқсан келтіретін техникалық ақпарат [өнімге қарағанда]

бірден айқын болмай, тек өнім сараптамасынан кейін ғана нақтыланатын жағ-

дайларда интерпретациялау міндеті қиындай түседі.

Өніммен жарияланатын

General Tire&Rubber v. Firestone Tyre&Rubber [1972] RPC 457; Minnesota Mining v. Bondina [1973]

RPC 491; Tektronix/Scottky barrier diode [1995] EPOR 384. Құжаттар басымдық күнінде оқылған кездегі

жариялықтың жеткілікті болу мәселелерін салыстырыңыз.

Rhone-Poulenc/Taxoids, T 77/97 [1998] EPOR 256.

Қараңыз: Bayer/Chimeric gene, T 890/02 [2005] OJ EPO 497.

Toshiba, T 26/85 [1990] OJ EPO 22; Scanditronix/Radiation beam collimation, T 56/87 [1990] OJ EPO

188; ICI/Latex composition, T 77/87 [1990] OJ EPO 280.

Draco/Xanthines, T 7/86 [1988] OJ EPO 381; Scanditronix/Radiation beam collimation, T 56/87 [1990]

OJ EPO 188.

Жария болған бір ақпарат өнімнің бір бөлігін, екінші ақпарат басқа бөлігін мәлім етсе,

өнертабыстың жаңашылдығына нұқсан келген болып саналмайды: Bayer/Diastereomers, T 12/81

[1982] OJ EPO 296; Texaco/Reaction injection moulded elatomer, T 279/89 [1992] EPOR 294, 298; Amoco

Corporation/Alternative claіms, T 153/85 [1988] OJ EPO 1, [1988] EPOR 116, 123; ICI/Latex composition, T

77/87 [1990] OJ EPO 280, [1989] EPOR 246, 251.

Quantel v. Spaceward Microsystems [1990] RPC 83.

Қараңыз: L.Tournroth, ‘Prior Use’ (1997) 28 IIC 800, 800–1; Paterson, [10–07]. Lux Trac Controls

v. Pike Signals [1993] RPC 107 ісінде судья Олдос басымдық күніне дейінгі қолданыстың екі түрін

ерекшеледі: біріншісінде қоғам өнертабысқа қол жеткізіп, оны игере алады да, екіншісінде қоғам

өнертабысты жай ғана бақылаумен шектеледі. Өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келетін

жағдайлар әртүрлі болады. Дегенмен өнертабыс игеруге болатын жағдайда ғана жария саналады.

Алайда бұл түпкілікті емес еді. Luchtenberg/Rear-view mirror, T 84/83 [1979–85] EPOR 793, 796 ісінде

Апелляция техникалық кеңесі автокөлікке бекітілген айнаны бұқара алдында алты ай пайдалану

оның барлық аспектісі жария болғанда ғана жұртқа мәлім болар еді деп тапты. Салыстырыңыз:

Pfennigabsatz [1966] GRUR 484, 486.

206

ПАТЕНТ

ақпараттың ұғынықты болатын ақпаратпен шектелмейтіні бұрыннан белгілі. Ма-

манданған адам өнімді зерттеу немесе сараптау нәтижесінде алуы мүмкін ақпа-

рат та қоғамға қолжетімді ақпаратқа жатады.

Атап өтерлік жайт: салаға маманданған адам тек басымдық күніне дейін

жұртқа мәлім болған сараптамалық амалдар мен техниканы ғана қолдана ала-

ды. Мәселен, білікті маман кері инжиниринг жиі жүзеге асырылатын салада жұ-

мыс істесе, онда сатылымға қойылған машина әлгі маман оған кері инжиниринг

жасау арқылы алған ақпараттың бәрін жария еткен болып саналады.

Салаға маманданған адам талдау нәтижесінде алған кез келген ақпарат ма-

манға орынсыз қосымша жүк артпау керек немесе кез келген қосымша өнер-

табыстық әрекетті жасауға итермелемеу қажет.

Салаға маманданған адам қа-

раудағы ақпаратты анықтауда өнертабыстық немесе ізденіс зерттеуіне жүгінсе,

онда ол ақпарат техника деңгейін құрамайды. Техника деңгейіндегі құжаттың

ақпараты күрделі болғаны сонша – маманданған адам оны жалпы білім негізін-

де түсіне алмайтын болса, онда ол ақпарат та техника деңгейін құрай алмайды.

Сараптама нәтижесінде анықталатын ақпараттың көлемі жүргізілген талдау-

дың түріне байланысты.

Бұл зерттеушілердің біліктілігі, сараптамаға жұмсалған

уақыт пен ақша сияқты факторларға тәуелді.

Осыны ескере отырып, «Жүргізі-

летін (гипотезалық) талдау түріне шек қою қажет пе?» деген сұрақ туындайды.

Объективті жаңашылдық қағидатына сәйкес талдау жүргізу құны немесе тиіс-

ті ақпаратты іздеуге жұмсалған уақыт сияқты субъективті факторлар өнімнен

алынған ақпараттың сипатын анықтау кезінде ескерілмейді;

сондай-ақ маман-

данған адамды өнімнің құрамдас бөліктерін талдауына не итермелегені де ма-

ңызды емес.

Сұрақ маманданған адам өнімді сараптай ма емес, сараптай ала

ма деп қойылуы керек.

4. ӨНЕРТАБЫС ЖАҢАШЫЛ МА?

Сараптаудағы өнертабыс пен техниканың белгілі деңгейіне қатысты жария

болған ақпарат нақтыланған соң, «Өнертабыс жаңа ма?» деген сұраққа жауап

беруге болады. Көптеген жағдайда, атап айтқанда, техниканың белгілі деңгейі

мен өнертабыс бірдей болғанда немесе техниканың белгілі деңгейі патенттел-

ген өнертабысқа тікелей әкелетін кезде, өнертабыстың қоғамға қолжетімділі-

Thomson/Electron tube, T 953/90 [1998] EPOR 415.

Availability to the Public Decision, G 1/92 [1993] OJ EPO 277. Алайда орынсыз жүктеменің

субъективті элементі болады. Packard/Liquid scintillatia, T 952/92 [1997] EPOR 457 ісінде Апелляция

техникалық кеңесі G 1/92 ісіндегі «орынсыз жүктемеге» сілтеме жасау obiter болды және уақыт пен

жұмыс тұрғысынан орынсыз жүктеме мәселесі релевант болмады деді. Сондай-ақ қараңыз: Siemens/

Large scale vehicle, T 1410/14 (14 October 2015) (жұрт алдында сынақтан өтіп, «қысқа уақыт аралығында

көрінген» көліктің қасиеттері бұқараға қолжетімді саналуы үшін, сол қысқа уақыт аралығында ол

қасиеттер салаға маманданған адамға тікелей айқын болуы қажет).

H.Lundbeck A/S v. Norpharma SpA [2001] EWHC 907.

Бұл қараудағы заттың жалпы сипатына байланысты: Wesley Jessen Corp. v. Coopervision [2003]

RPC 355, 384 (тәжірибелі адресат «өзіне қажет болуы мүмкін барлық ақпаратты» қоғам игілігіндегі

«жоғары техникалық күрделі өнімге» жатпайтын жанаспалы линзалардан ала алады).

Novartis/Erythro-compounds, T 990/96 [1998] OJ EPO 489 (химиялық қосылыстарды жария ету).

Packard/Liquid scintillatia, T 952/92 [1997] EPOR 457.

Availability to the Public Decision, G 1/92 [1993] EPOR 241.

207

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

гін анықтау салыстырмалы түрде оңай. Алайда техниканың белгілі деңгейі мен

өнертабыс арасында алшақтық болғанда жағдай қиындай түседі. Өйткені бір зат

жұртшылыққа бірнеше жолмен белгілі болуы мүмкін: заттар сыртқы түрі, қа-

лай жасалғаны, қандай қызмет атқаратыны, қандай мәселені шешетіні, неден

құралатыны, қанша тұратыны және өзге де критерийлер негізінде сипатталады.

Осыған байланысты мынандай сұрақ туындайды: «Патент жұртшылыққа белгілі

болу үшін қалай сипатталуы керек?». Басқаша сөзбен айтқанда, өнертабыстың

жұртшылыққа «мәлім» немесе «қолжетімді» болуы үшін жариялық қандай бо-

луы керек?

Мысалы, өнертабыстың химиялық формуласы жұртшылыққа қол-

жетімді болса, химиялық өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келген болып са-

нала ма?

Әлде қоғамға осы формула мен оны жүзеге асыруда қолданылатын

құралдар мәлім болуы қажет пе?

Бірқатар түсінбеушіліктен кейін

белгілі болған жайт – басымдық күніне

дейін қоғамға «мәлім» болған өнертабыс жаңашыл болып саналмайды.

Па-

тенттер қоғамға пайдалы ақпарат берілген жағдайда ғана берілуі керек деген

қағидатты негізге алсақ, өнертабыс «жеткілікті көлемде жария болғанда» ғана

қоғамға қолжетімді болып саналады.

Лордтар палатасының Synthon BV v.

SmithKline Beecham ісіндегі

шешіміне сәйкес, жаңашылдықты жоққа шығару

үшін «жаңғыртуға жеткілікті жариялық» екі түрлі талапты қанағаттандыруы қа-

жет. Бұлар – алдыңғы жариялық пен егжей-тегжейлі ақпарат талаптары. Лорд

Хофман Synthon ісінде айтқандай, жариялық пен егжей-тегжейлі ақпарат екі

бөлек тұжырым екенін және олардың әрқайсысының өз ережелері бар екенін

есте ұстау маңызды. Лорд екі тұжырымдаманы бөлек қарастырмаса, жаңылысу

Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76, 88 (HL). Лорд Хофманның айтуынша, бұл –

негізінен, эпистемологиялық cұрақ: бұқара үшін өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтіре алатын

нәрселерді білу деген нені білдіреді? Мәселе қандай да бір нәрсенің бұқараға мәлім болуы мен патент

құқығы мақсатында мәлім болуы екі бөлек екенінде; лорд Хофманның патент құқығының ерекше

эпистемологиялық негізі туралы ескертулері осыдан шығады. Дәл осылай Апелляция техникалық

кеңесі атап өткендей, «өтінім берілген өнертабыс мәлім өнертабыстың сипаттамасындағы

ұғымдармен сипатталғанда ғана жаңашылдық теріске шығарылады» деген жаңашылдық

тұжырымдамасына тар мағыналы түсіндірме беруге болмайды... Субстанцияны сипаттаудың жолы

көп»: Bayer/Diastereomers, T 12/81 [1979–85] EPOR B–308, 312; Hoechst/Thiochloroformates, T 198/84

[1985] OJ EPO 209.

Жариялық мазмұны өнертабыс мазмұнымен бірдей болатын жағдайларда жаңашылдыққа

нұқсан келу-келмеу мәселесін анықтау салыстырмалы түрде оңай болар еді. Алайда жариялықтың

жаңашылдықты жоққа шығаруы үшін дәл сондай өнертабыстың бұрын болғанын немесе

өнертабыстың дәл сондай сөздермен сипатталғанын көрсету міндетті емес. Сөздің немесе сөз

тіркесінің өзгеше болуы жаңашылдық мәртебесінің берілуін міндетті етпейді. ««Қолжетімді етілген»

дейтін термин сөзбе-сөз мағынасынан немесе сызбалық сипаттамасынан ауқымдырақ қолданылып,

техникалық ақпараттың жұртқа басқа жолдармен де (мейлі анық, мейлі көмескі болсын) мәлім

болуын қамтиды». Қайткенде де сол нәтиженің берілетініне күмәнсіз дәлелдер қажет»: Allied Signal/

Polyolen ber, T 793/93 [1996] EPOR 104, 109.

Дәл осылай Амазон үндістерінің хина ағашы қабығының безгекті емдеуде пайдалы болатын

бірқатар қасиеті бар екенін біршама уақыттан бері білетіні хинин патентінің жаңашылдығына нұқсан

келтіре ме?

Қараңыз, мысалы: PLG Research v. Ardon International [1993] FSR 197, 218.

Қолжетімділік «жаңашылдықты жоққа шығару үшін мәлімделген өнертабыстың барлық

техникалық қасиеті қоғамға бұрыннан мәлім болып, тексеріске ашық болуы қажет деген идеядан»

шығады: Mobil Oil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR 73; Chemie Linz/Reinforced channels,

T 242/85 [1988] EPOR 77.

Дәл осындай талаптар Германияда да қолданылады: Fluoron (1989) 21 IIC 736.

[2006] RPC (10) 323.

208

ПАТЕНТ

қаупі бар екенін де атап өтті. «Жариялық» пен «егжей-тегжейлі ақпараттың» не

мағына беретініне үңілмес бұрын, кей жағдайларда бір ақпарат екі талапты да

қанағаттандыратынын атап өткен жөн. Осы жөнінде Лорд Хофман былай деді:

Техниканың белгілі деңгейінің сипаттамасы қараудағы салаға маманданған

қатардағы адам өнертабыс объектісін жүзеге асыра алатындай жеткілікті болуы

мүмкін. Техниканың белгілі деңгейі өнім болатын жағдайда ол өнім «қоғамға қол-

жетімді» болса және маманданған адам оның мазмұны мен ішкі құрылымын қо-

сымша ауыртпалықсыз анықтай алса, әлгі өнім өздігінен қайта жасауға мүмкіндік

беретін ақпарат саналады.

Алайда басқа жағдайларда жариялық пен егжей-тегжейлі ақпаратты көр-

сету үшін факторлар қолданылады. «Жариялық» пен «егжей-тегжейлі ақпарат»

арасындағы айырмашылық Synthon ісінде анық көрсетілген. Аталған патент

кристалды химиялық затты анықтап, мәлімдеді. Техника деңгейі осы өнімнің

сипаттамасы мен нұсқаулығын қатар қамтиды. Маманданған адам өзінің әдеткі

дағдысы мен білімін қолдана отырып, өнімді нұсқаулық бойынша қайта жасауға

ұмтылып, сәтсіздікке ұшырайтындай болса, ол нұсқаулық егжей-тегжейлі ақпа-

рат саналмайды. «Қажетті нәтиже» мен «егжей-тегжейлі ақпарат» талаптарын

қанағаттандыру үшін

маманданған адам сипатталған өнімді нұсқаулықсыз-ақ

кішігірім сынақ пен тәжірибе көмегімен жасай алуы қажет.

4.1. ЖАРИЯЛЫҚ

Патент жаңашылдығына нұқсан келтірілгенін көрсетудегі бірінші талап – «жа-

риялықтың» болуы. «Кері құқық бұзу критерийі» аясында техниканың белгілі

деңгейі жүзеге асырылуы міндетті түрде қандай да бір патент құқығын бұзуға

әкелетін өнертабыс объектісін анықтаса, онда әлгі патент жария саналады.

Жа-

риялық анықталған соң, ешқандай тәжірибе жасалмайды. Салаға маманданған

адам сол салаға қатысты жалпы білімді қолдана алатыны белгілі. Алайда техни-

каның белгілі деңгейі тұрғысынан ол адам өнертабыспен қосымша ақпаратсыз

жұмыс істеуі керек немесе жаңа экспериментке жүгінбеуі қажет немесе өзге де

қосымша өнертабыстық әрекеттер жасамауы керек.

Апелляция соты General

Tire

ісінде айтқандай, алдыңғы жариялық өнертабысты белгілеп кетуі керек.

Техниканың белгілі деңгейіндегі бір элементтен алынған комбинация өнертабыс

жаңашылдығына нұқсан келтіруі үшін, релевант комбинацияның қалай жасала-

тыны жөнінде ашық әрі кесімді нұсқаулық болу қажет.

Техника деңгейіне қа-

тысты жария болған ақпаратқа сүйену міндетті түрде қандай да бір өнертабыс-

тың жасалуына алып келсе, онда ол өнертабыс жарияланған болып саналады.

Ibid, [29], citing Availability to the Public, G 1/92 [1993] EPOR 241 (EBA), [1.4].

Қараңыз: Ferag AG v. Muller Martini [2007] EWCA Civ 15, [10].

Synthon [2006] RPC (10) 323, [22], [24] (HL). Шамасы бұл баламалар доктринасы негізінде емес,

қалыпты немесе мақсатты түсіндірме негізінде қабылданған секілді: Generics (UK) Ltd (t/a Mylan)

v. Yeda Research and Development Company [2017] EWHC 2629, [161]–[167]. Баламалар доктринасы

жөнінде 22-тараудың 3.1-бөлімін қараңыз.

Hills v. Evans (1862) 31 LJ Ch 457, 45 ER 1195 (HL).

General Tire v. Firestone [1972] RPC 457.

Glass v. Freyssinet [2015] EWHC 2972, [49] (IPEC).

Қараңыз: Inhale Therapeutic Systems v. Quadrant Healthcare [2002] RPC 419, мұнда судья Лэдди

Evans Medical Patent [1998] RPC 517 ісіндегі өзінің алдыңғы пайымдауын өзгертті; SmithKline Beecham

PLC’s Patent (No. 2) [2003] RPC 607, 631.

209

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Нұсқаулықтар әдетте немесе кей жағдайда өнімнің жасалуына әкелсе немесе

әкелуі ықтимал болса, ол өнімнің жаңашылдығына нұқсан келген болып санал-

майды.

Қоғамның өнертабысты пайдалануына жариялықтың жол ашу-ашпауы

объективті түрде анықталады.

Патент құқығын бұзу үшін адамның құқық бұ-

зып отырғанын білуі шарт емес деген қағидатты ескере отырып, лорд Хофман

жариялықты анықтауда білімнің маңызы шамалы екенін айтты. Мұндағы маңыз-

дысы – басымдық күніне дейін жария болған өнертабыс объектісін жүзеге асы-

ру патент құқығының бұзылуына әкелетінінде. Бұл қоғам мүшесі өнертабыспен

жұмыс істегенінен немесе сол өнертабыстың бар екенінен хабардар болғанын

көрсетудің қажеті жоқ дегенді білдіреді. Мұндай жағдайларда салаға мамандан-

ған адамның қараудағы өнімді өндіріп отырғанын білуі шарт емес; техниканың

белгілі деңгейіне қатысты жария болған ақпаратты жүзеге асырудың міндетті

түрде қараудағы өнертабысқа әкелетіні ғана маңызға ие. Осы жағдайға байла-

нысты жиі қолданылатын мысалға сүйенсек, «міндетті түрде бір субстанцияның

пайда болуына алып келетін нұсқаулық техника деңгейінің бір бөлігі болса, онда

сол нұсқаулық арқылы жасалған субстанция да техника деңгейіне жатады».

Ас-

паздың қараудағы өнімді шығарып отырғанынан хабардар болмауы маңызды

емес.

4.2. ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕЙЛІ АҚПАРАТ

Өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтірілгенін көрсететін екінші талап –

басымдық күніне дейін жария болған ақпараттың «жеткілікті болуы» немесе,

нақтырақ айтқанда, патентті қайта жасауға жеткілікті болуы. Қоғамға жария бол-

ған өнертабысты пайдаға жарататындай жеткілікті ақпарат берілсе, жариялық

жеткілікті саналып, жаңашылдықты жоққа шығарады.

Жария болған объектіні «іске асыру» немесе «пайдалану» мүмкін болса, жа-

риялық өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтірген болып саналады.

Егжей-

тегжейлі ақпарат деп қатардағы маманданған адамның өнертабысты жүзеге

Болмай қоймайтын жариялық туралы мынадан қараңыз: General Tire v. Firestone [1972] RPC

457, 458–6. Сөзсіз, бұл 100 істің 99-ында орташа мән деп анықталды (Fomento [1956] RPC 87) және

«100 пайыздық ықтималдыққа» тең болды (Allied Signal/Polyolen ber, T 793/93 [1996] EPOR 104).

Еуропалық патент ведомствосында жариялықтың болмай қоймайтыны «еш күмәнсіз» дәлелденуі

қажет секілді: Allied Signal, ibid.

Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76, 88, 89, 90 (HL). Бұл «түптің түбінде

патенттелген процесті пайдалануға немесе патенттелген өнімді өндіруге әкелетін техниканың белгілі

деңгейі бағыттары немесе ақпараты өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтіруі арқылы жарамсыз

болып саналады» деген қағидатқа әсер етпейді»: ibid., 90, 93. Сондай-ақ қараңыз: Kaye v. Chubb

(1887) 4 RPC 289, 298.

Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76, [44]. Сондай-ақ қараңыз: CPC/Flavour

concentrates decision, T 303/86 [1989] EPOR 95; Bayer/Diastereomers, T 12/81 [1979–83] EPOR B–308, 312;

Availability to the Public, G 1/92 [1993] EPOR 241.

Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76, 89. Бұл «әдістің немесе өнертабыс

формуласының жаңашылдығына нұқсан келуі үшін, өтінім берушінің жасап шыққан өнертабысын

жүзеге асыруға мүмкіндік беретін техниканың белгілі деңгейі анық әрі мүлтіксіз бағыттарды

қамтамасыз етуі керек» деген ескі идеяны қайталайды: Flour Oxidizing v. Carr (1908) 25 RPC 428, 457.

Бұл жөнінде қараңыз: Regeneron v. Genetech [2012] EWHC 657 (Pat) (қосылыстың терапиялық әсері

болуы мүмкін деген ақпарат қосылыстың терапиялық әсері бар деген ақпаратпен бірдей емес,

өйткені ол жерде өтінім беруші жасап шыққан өнертабысты жүзеге асыруға жеткілікті бағыт-бағдар

берілмейді); Hospira v. Genentech [2015] EWHC 1796, [81]–[89] (Pat) (жаңашылдыққа нұқсан келуі үшін,

терапиялық әсер алдыңғы жариялаудан тікелей және анық түрде алынуы қажет).

210

ПАТЕНТ

асырып, жариялық талабын орындай алуын айтады.

Лорд Хофманның пікірін-

ше, басымдық күніне дейін жария болған ақпараттың өнертабысты жүзеге асы-

руға жеткілікті болуын сынайтын критерий жаңашылдыққа нұқсан келтірілгенін

көрсетуді көздесе де, жеткіліктілікті көрсетуді көздесе де, бірдей орындалады.

Бұл дегеніміз 1977 жылғы заңның 72(1)(с) бөліміне сәйкес жеткіліктілік бойын-

ша өкілеттіктер 2(2) және (3)-бөлімдерге сәйкес ақпараттың өнертабысты жүзеге

асыруға жеткілікті болуына да қолданылатынын білдіреді.

Жоғарыда айтылғандай, жариялық мақсатында техниканың белгілі деңгейі

орындалуы міндетті түрде патент құқығын бұзуға әкелетін өнертабысты анық-

тауы қажет.

Ақпаратты жариялау қосымша ғылыми эскпериментсіз және ар-

тық күшсіз жүзеге асырылуы қажет.

Керісінше, егжей-тегжейлі ақпарат талабын

орындауда маманданған адам өнертабысты жұмыс істету үшін сынақ пен қате-

лік эксперименттерін жүргізуге ниетті болуы мүмкін.

«Жариялық» пен «егжей-

тегжейлі ақпарат» талаптарының келесі бір айырмашылығы осы саладағы ма-

манның рөлінде жатыр. Осыған байланысты лорд Хофман былай деді:

Басымдық күніне дейінгі жариялық пен патенттің мағынасы ашылғаннан

кейін, жариялыққа не орындалуы патент құқығын бұзатын өнертабыс жатады,

не бұзбайтын өнертабыс жатады. Салаға маманданған адам одан әрі маңызды

емес.

Жария болған ақпараттың патентті жүзеге асыратындай жеткілікті болу-бол-

мауы осыған қарама-қайшы. Онда «мәселе маманданған адамның жариялықты

қалай түсінетінінде емес, оның сот жария етуді тапсырған өнертабысты жұмыс

істете алуында еді».

Техниканың белгілі деңгейі өнертабыстың жүзеге асырылуына жол ашып, сол

арқылы оның жаңашылдығына нұқсан келтірілгендей ететін жағдайларды дәл

айту қиын.

Өйткені егжей-тегжейлі жариялықтың бар-жоғын анықтау қарау-

дағы істің мән-жайына байланысты. Яғни өнертабыстың «жүзеге асырылуына»

қажетті ақпарат әрдайым қараудағы өнертабысқа байланысты. Нәтижесінде жа-

ңашылдықты жоққа шығаратын техника деңгейінің форматын алдын ала анық-

тау мүмкін емес. Мәселен, химиялық қосылысты жүзеге асыруға немесе пай-

далануға қатысты жария болуға тиіс ақпараттың сипатын болжау мүмкін емес.

Synthon [2006] RPC (10) 323 (HL), [26].

Ibid., [30].

Бұл жөнінде қараңыз: SKB v. Apotex [2005] FSR 524, мұнда лорд-судья Джейкоб «сот химиясын»,

яғни алдыңғы техника деңгейінің жасанды эксперименттік қайталауларын қолдану тәжірибесін

сынады. Сондай-ақ қараңыз: Mayne Pharma v. Debiopharm [2006] EWHC 164 (Pat), [10]–[11].

Synthon [2006] RPC (10) 323 (HL), [30]. Сондай-ақ қараңыз: Generics (UK) v. Lundbeck [2009]

UKHL 12 (өнім энантиомердің жалғыз данасы ретінде емес, тек «рацемат» ретінде қолжетімді болған

жерде жеке энантиомер жаңғыртуға жеткіліксіз емес болып, қоғамға мәлім емес саналды).

Ibid., [32].

Ibid.

Сондықтан патент жаңашылдығына нұқсан келтіре алатын жағдайларды сандық бағалауға

тырысу аса тиімді емес. Салыстырыңыз: Inhale v. Quadrant [2002] RPC 419, 436; SmithKline Beecham

plc’s Patent (No. 2) [2003] RPC 607, 630–1 (өнертабыс формуласының жаңашылдығына екі жолмен

нұқсан келеді: техниканың алдыңғы деңгейі оның ауқымына кіретін нәрселерді сипаттаса және

техниканың алдыңғы деңгейінде сипатталғандай орындалудың болмай қоймайтын нәтижесі

өнертабыс формуласының ауқымында болса).

211

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Мұны химиялық қосылыстар жаңашылдығына нұқсан келтіретін түрлі жолды

қарастыру арқылы көруге болады. Мысалы, Asahi Kasei Kogyo

ісінде Лордтар

палатасы нақты бір химиялық қосылыстардың формуласын жария ету дәл сол

қосылыстардан тұратын өнертабыстың жаңашылдығына нұқсан келтірмейтінін

мәлімдеді.

Себебі салаға маманданған адам осы өнертабысты жүзеге асыру

үшін өнертабыстың тек химиялық формуласына ғана сүйеніп қоймай, сол қо-

сылысты шығаруға қажетті құралдарды да пайдаланады. Лорд Оливер айтқан-

дай, Asahi ісіндегі формула өнертабысты жүзеге асыруға жеткіліксіз болғаны-

мен, «маманданған адамның қандай да бір өнімді жасап шығаруы үшін, өнім

құрамының формуласы ғана жеткілікті болатын жағдайлар бар болуы мүмкін».

Яғни қандай да бір химиялық қосылыстың формуласын жария ету сол қосылыс-

тың жаңашылдығына нұқсан келтіру үшін жеткілікті болатын жағдайлар болуы

ықтимал. Басқа жағдайларда жаңашылдыққа нұқсан келтіру үшін техниканың

белгілі деңгейі формулалар мен құралдарды ғана емес, сондай-ақ бастапқы ма-

териалдардың бөлшектерін де жария етуі қажет болуы мүмкін.

4.3. ҚҰПИЯ НЕМЕСЕ ТАБИҒИ ПАЙДАЛАНУ

Егжей-тегжейлі жариялыққа ойысудағы маңызды өзгерістердің бірі «Басым-

дық күніне дейінгі құпия және табиғи пайдалану кейінгі өнертабыс жаңашыл-

дығына нұқсан келтіруге жеткілікті ме?» деген сұраққа қатысты еді. Мұндағы

құпия және табиғи пайдалану әдетте не кездейсоқ, не кей процестердің белгісіз

қосалқы өнімі ретінде пайда болады. 1949 жылғы Патент заңына сәйкес, құпия

және табиғи пайдалану өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтіруі мүмкін бол-

ғанмен, 1977 жылғы Патент заңы бұл жағдайды өзгертті.

1949 жылғы заңның

шарты Bristol-Myers’ Application

ісінде негізделді. Істің мәні мынадай еді: Bristol-

[1991] RPC 485 (HL).

Кері құқықбұзушылық критерийін (Gyogyszeripari’s Application [1958] RPC 51 ісі секілді)

қолданған 1949 жылғы Патент заңы аясындағы шешімдер сериясына сүйене отырып, техниканың

алдыңғы деңгейінде химиялық қосылыс формулалары ашылғандықтан және қосылыстың шын

мәнінде алынғаны туралы нұсқау болғандықтан, химиялық қосылыстың жаңашылдығы жоқ деп

саналды. Бұл химиялық заттың жүзеге асу-аспауына қарамастан орын алды. Лордтар палатасы бұл

дәлелді қабылдамай (және осылайша Asahi патентінің жаңашылдығына нұқсан келмеді деп тауып),

жария ету жаңашылдықты теріске шығаратындай «жеткілікті» болуы қажет деп атап өтті. Осылайша

«Техниканың алдыңғы деңгейі білікті маманға химиялық қосылысты алуға мүмкіндік беретіндей

жеткілікті ақпарат берді ме?» деген негізгі сұрақ пайда болды.

[1991] RPC 485, 536.

ICI’s Application/Herbicidal pyradine, T 206/83 [1987] OJ EPO 5. Басқа жағдайларда техниканың

алдыңғы деңгейі жария еткен ақпарат қосылысты әзірлейтіндей немесе табиғи түзілетін қосылыс

жағдайында оқшаулайтындай жеткілікті болмайынша, химиялық қосылыс «мәлім» саналмайды: EPO

Guidelines, G-IV, [2].

1977 жылғы Патент заңы «патент адамдардың осыған дейін атқарып жүрген шаруаларына

тыйым салу үшін қолданылмайды деген ескі қағидатқа шектеу енгізді. Алдыңғы қолданыс ақпарсыз

болса да, ол 64-бөлім аясында [бұл бөлім басымдық күніне дейінгі құпия пайдалануды қорғайды]

жария етілген қолданыс саналады»: Merrell Dow v. Norton [1996] RPC 76, 86 (HL).

[1975] RPC 127. Мұндай тәсіл өнертабыстың қалай жұмыс істейтіні айқын болмаса да, алдыңғы

құпия пайдалану патент жаңашылдығына нұқсан келтіретінін білдіреді. Өйткені ол құпия пайдалану

қоғамға ескі өнертабысты білместен оның пайдасын көруге мүмкіндік береді. 1977 жылғы Патент

заңында ондай құпия пайдалануды жасырып қалу әрекеттеріне тосқауыл қарастырылмаған. Алайда

алаяқтық фактісі анықталса, Патент ведомствосы патент беруден бас тартуы мүмкін. Қараңыз:

H.Frost, ‘Why Europe Needs a Sale Bar’ [1996] EIPR 18; R.Jacob, ‘Novelty of Use Claims’ (1996) 27 IIC 170.

212

ПАТЕНТ

Myers компаниясы ампициллин қоспасын (пеницилиннен алынған жасанды

антибиотик) патенттемек болады, алайда Beecham компаниясы сол патенттің

басымдық күніне дейін-ақ әлгі ампициллинді аз көлемде шығарып жүрген. Істе

«Beecham компаниясының бұл әрекеті Bristol-Myers компаниясы өнертабысы-

ның жаңашылдығына нұқсан келтірді ме?» деген сұрақ қаралды. Ампициллин-

ді өндірген Beecham өнертабыстан да, оның артықшылықтарынан да бейхабар

болған.

Техниканың белгілі деңгейі қоғамға аталған өнім туралы релевант ақпа-

рат бермегеніне қарамастан, Лордтар паласы құпия немесе табиғи пайдалану

арқылы өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтірілген деп тапты. Мұның екі

түсіндірмесі болды: (i) патент берілген жағдайда патент иесі өзге бір трейдер-

дің осыған дейін жасап жүргенін жүзеге асыруына тосқауыл қояр еді («атқару

құқығы» доктринасы) және (іі) жаңашылдыққа нұқсан келтіру критерийі құқық

бұзу критерийіне парапар болды. Патент құқығын бұзған жауапкер өз әрекетін

жасарда оның құқықбұзушылық екенін білуі шарт емес. Дәл сол секілді, жаңа-

шылдықтың бар-жоғын анықтауда да жұрттың жаңашылдық бар екенін білуінің

де керегі жоқ («кері құқықбұзушылық критерийі»).

Лордтар палатасы құпия және табиғи пайдаланудың 1977 жылғы Патент

заңы аясындағы мәртебесін Merrell Dow v. Norton ісінде қарастырды.

Бұл ше-

шім 1972 жылы өтінім берушіге антигистаминдік терфенадин патентінің бері-

луінен туындады. Аталған препарат шөп тозаңы безгегі мен өзге де аллергия-

ларды емдеуде қолданылатын еді. Терфенадин адам ағзасына түскенде түрленіп

(немесе ыдырап), бірқатар өзге өнімді (метаболиттерді) түзді. Терфенадин шөп

тозаңы безгегін емдеуде тиімді болғанымен, оның бірқатар қосалқы теріс әсері

бар-тын. Атап айтқанда, ол кей науқастарды жүрек ауруына ұшыратты. Бастапқы

патенттің жарамдылық мерзімі соңына жақындағандықтан, өтінім беруші анти-

гистаминдік құрал ретінде әрекет еткен нақты метаболитті оқшаулап, анықтады.

Антигистамин ретінде әрекет еткен нақты метаболит бұған дейін анықталмаған

еді. 1983 жылы өтінім беруші жаңадан анықталған метаболитке патент алды.

Дәлірек айтқанда, оған адам ағзасында антигистаминдік әсері бар метаболитті

өндіруге патент берілді. Ол шөп тозаңы безгегін емдеп қана қоймай, терфена-

динге қатысты ешқандай қосалқы теріс әсер бермеді. Бұл оның айқын артық-

шылығы-тұғын.

Метаболиттік қышқылға патент берілген соң, Merrell Dow (талапкер) Norton

компаниясын сотқа беріп, оның терфенадинді өндіру арқылы патенттелген ме-

таболиттің жасалуына жол ашқанын және сол арқылы екінші патенттің құқығын

бұзғанын мәлімдеді.

Жауапкер болса алдыңғы пайдалану екінші патентке ар-

қау болған өнертабыстың жаңашылдығына нұқсан келтіргенін айтып, кері ша-

ғым түсірді.

Екінші патенттің басымдық күніне дейін-ақ клиникалық сынаққа келіскен

еріктілерге терфенадиннің қолжетімді болуы және олардың оны пайдалануы

дәлел ретінде қолданылды. Патенттелген метаболит терфенадинді қабылдаған

[1996] RPC 76 (HL); I.Karet, ‘A Question of Epistemology’ [1996] EIPR 97; V.Vossius, ‘Prior Written

Disclosure and Public Prior Use under German Law and the EPC’ [1994] EIPR 130.

Өйткені 1977 жылғы Патент заңының 60(2)-бөліміне сәйкес, бұл жанама құқықбұзушылыққа

жатады.

213

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

еріктілердің бауырында түзілетіндіктен, екінші патентке арқау болған өнер-

табыстың жаңашылдығына нұқсан келтірілді және солайша патент жарамсыз са-

налады деген тұжырым жасалды. Лорд Хофманның айтуынша, 1949 жылғы Па-

тент заңы бойынша осы сипаттағы ақпарсыз пайдалану патентті жарамсыз етуге

жеткілікті болса, 1977 жылғы заң бұл жағдайды өзгерткен еді.

Лорд Хофман

жаңашылдық туралы шешім қабылдауда бар мәселе мәлімделген өнертабыстың

жүзеге асыруға жарайтындай деңгейде жария болу-болмауында деді.

Оның

пікірінше, өнертабыс басымдық күніне дейін-ақ құпия немесе табиғи пайдала-

нылуы мүмкін, бірақ бұл жаңашылдықты жоққа шығаруға негіз бола алмайды.

Себебі «пайдалану қажетті ақпаратты қаншалықты қолжетімді етсе, өнертабыс-

ты техника деңгейінің соншалықты ғана құраушысы етеді».

Патенттелген мета-

болит терфенадинді қабылдаған еріктінің бауырында түзілгенімен, өнертабыс-

тың бұлай жүзеге асуы ақпараттың қоғамға қолжетімді болуының нәтижесі емес

еді. Терфенадинді ақпарсыз тұтынып, құпия және табиғи түрде метаболитті өнді-

ру еріктілерге немесе жұртшылыққа метаболитті өз денелерінде тұтастай түзуге

мүмкіндік беретін ақпаратты бермеді, не жария етпеді. Терфенадинді клиника-

лық сынақтарда пайдаланудың қараудағы өнертабысты жүзеге асыруды мүмкін

ететін ақпаратты бермеуі негізінде (мұның іс жүзінде жасалғаны жеткіліксіз бол-

ды) Лордтар палатасы алдыңғы пайдалану өнертабыс жаңашылдығына нұқсан

келтірмейді деп қаулы етті.

Лорд Хофман Synthon ісінде айтқандай, жариялық пен егжей-тегжейлі ақпа-

рат арасындағы шатасу Merrell Dow ісінде қатты білінді. Өйткені онда техника-

ның белгілі деңгейіне қатысты жария болған өнертабыс объектісі мәлімделген

өнертабыспен бірдей болмады, бірақ оның орындалуы міндетті түрде соңғысы-

ның құқығын бұзушы еді:

Жариялық талабын қанағаттандыру үшін патенттелген өнертабыстың құқығы

бұзылғанын міндетті түрде көрсету қажет. Алайда ол өнертабысты жүзеге асыру

үшін техниканың белгілі деңгейі оны жария етуі қажет. Мұндай жағдайда «Ба-

сымдық күніне дейін болған ақпарат маманданған адамға патенттелген өнер-

табысты жүзеге асыруға мүмкіндік берді ме?» деген сұрақты қою қисынсыз, себе-

бі ex hypothesi ол адам не жасап отырғанынан бейхабар болушы еді. Сол себепті

Merrell Dow ісіндегі сұрақ «егжей-тегжейлі ақпарат маманданған адамның мета-

болит қышқылын жасауына мүмкіндік берді ме» деп емес, «оның терфенадинді

жасап, шөп тозаңы безгегімен ауыратындарды емдеуіне мүмкіндік берді ме» деп

қойылуы керек.

Осылайша Bristol-Myer’s Application [1975] RPC 127 бұдан әрі қолданыстағы заң болып

есептелмейді.

«Мәселе қоғамға мәлім болған нәрседе (мысалы, басымдық күніне дейінгі жазбаша сипаттамада

немесе қолданыста) ненің «табиғи» болуында емес. Мәселе қоғамға ненің мәлім болуында»: Mobil/

Friction reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR 73, 88.

Лорд Хофман ақпараттың бөлігі болған өнертабыс жұртшылыққа қолжетімді болуы қажет

екенін баса айтты: Merrell Dow v. Norton [1996] RPC 76, 86.

Бұл ереже техниканың алдыңғы деңгейі алдыңғы өтінім, алдыңғы пайдалану, сипаттама

немесе нұсқаулықтар жиынтығы болатынына қарамастан қолданылады. «Пайдалану нәтижесінен

қорыта алынатын ақпарат ауызша немесе жазбаша жария болған сипаттамамен бірдей жағдайда

қаралады»: Availability to the Public, G 1/92 [1993] EPOR 241, 243.

Synthon [2006] RPC (10) 323 (HL), [33].

214

ПАТЕНТ

Merrell Dow ісіндегі өнертабыстың жаңашылдығына одан ерте жасалған па-

тент нұқсан келтіргенін атап өткен жөн. Пайдалану арқылы жаңашылдыққа нұқ-

сан келтіру жағдайында негізге алынған әрекеттер сол өнертабысты, яғни мета-

болит қышқылын жүзеге асыруға қажетті ақпарат бермеді. Керісінше, алдыңғы

патенттің қоғамға жария еткен ақпараты қандай да бір әрекетті жасауға жеткі-

лікті болатындай егжей-тегжейлі болса және ол әрекеттің міндетті нәтижелері-

нің бірі метаболиттің түзілуі болса, соңғысына арналған өнертабыс жаңашылды-

ғына нұқсан келген болып саналады. Терфенадин сипаттамасында терфенадинді

қабылдау ағзада химиялық реакция тудыратыны айтылды. Бұл өнертабыстың

осы түрде пайдаланылуы үшін патенттелген метаболитті жасаудың жеткілікті си-

паттамасы болды.

4.4. ПРОЦЕСС АРҚЫЛЫ АЛЫНҒАН ӨНІМНІҢ

ӨНЕРТАБЫС ФОРМУЛАСЫ

Бұрынырақ байқағанымыздай, Еуропалық патент ведомствосы процесс ар-

қылы алынған өнімнің өнертабыс формуласын өнімді басқа жолмен анықтау

мүмкін болмағанда немесе өте қиын болғанда ғана қолдануға рұқсат береді.

Мұндай тәсіл осы формулалардың жаңашылдығына баға беру арқылы жұмыс

істейді. Еуропалық патент ведомствосында процесс арқылы алынған өнімнің

өнертабыс формуласы өнімнің өзі жаңашыл болғанда ғана жаңашыл болып

танылады; жаңашылдық процестің өзіне ғана берілмейді (өнімнің техниканың

белгілі деңгейіне жатпайтынын анықтаудың физикалық, химиялық және биоло-

гиялық амалдары болмайтын жағдайларды есептемегенде). Басқаша айтқанда,

Еуропалық патент ведомствосы жұртқа мәлім өнім жаңашыл процесс арқылы

өндірілген жағдайда жаңашылдық мәртебесін табыстамайды.

Яғни мәлімдел-

ген процесс жаңа болып, өнім жаңа болмаса, процесс арқылы алынған өнімнің

өнертабыс формуласы жаңашылдығына нұқсан келген болып танылады (және

осылайша жарамсыз болып саналады).

Еуропалық патент ведомствосында қабылданған тәсіл Біріккен Корольдікте-

гі процесс арқылы алынған өнімнің өнертабыс формулаларына дәстүрлі түрде

қолданылатын тәсілден ерекшеленеді. Аталмыш өнертабыс формулалары Еуро-

палық патент ведомствосында тек ерекше жағдаяттарда қолданылса, Біріккен

Корольдікте дәстүрлі түрде қолданылады. Процесс арқылы алынған өнімнің

өнертабыс формулаларына қолданылатын тәсілдің ерекшелігі сол – формула-

лардың жаңашылдығы Біріккен Корольдік пен Еуропалық патент ведомствосын-

да қалай бағаланатынына байланысты. Еуропалық патент ведомствосы процесс

арқылы алынған өнімнің өнертабыс формуласы жаңашылдығының қолданыл-

ған процесс жаңашылдығынан туындауы мүмкін емес (жаңашылдық өнімнен

туындауы керек) десе, Біріккен Корольдікте дәстүрлі түрде қолданылған тәсіл

Бұл өнім техниканың алдыңғы деңгейінен ажыратуға мүмкіндік беретін химиялық немесе

биологиялық құралдар болмағанда қолданылады.

UK IPO, Examining Patent Applications for Biotechnological Inventions (21 қазан 2016), [14]–[24];

Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2003] RPC 31 (CA), [296]. Процесс арқылы алынатын өнім

формуласының жаңашылдығы туралы қысқаша пайдалы ақпарат алу үшін қараңыз: Hospira v.

Genentech [2014] EWHC 3857 (Пат), [125]–[140]. Әрі қарай қараңыз: P.Gilbert and S.Carter, ‘Product-by-

process claims’ [2015] EIPR 314.

215

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

бұдан өзгеше болды. Мысалы, 1949 жылғы Патент заңы аясындағы және осы

заң қабылданғанға дейінгі құқықтық тәжірибеге сәйкес, «өнімнің жаңа процесс

арқылы жасалауы оны техника деңгейіне жататын дәл сондай өнімнен айрық-

шалауға жеткілікті болды».

Дәстүрлі британиялық тәсіл мен Еуропалық патент

ведомствосында қабылданған тәсіл арасындағы айырмашылық Kirin-Amgen

ісінде БК Апелляция сотының Еуропалық патент ведомствосы тәсілінен тікелей

бас тартуы кезінде анық болды. Ол істе сот былай деді:

…өнертабыс формулаларын қандай да бір процесс арқылы өндірілген өнімге

дейін шектеудің жаңашылдықты бере алмауына негіз жоқ… Адам алтынды тастан

ажыратып алудың жаңа әдісін ойлап тапса, ол сол процестің өнертабыс форму-

ласын ала алады және 64(2) [EPC 1973 және EPC 2000] бапта анық көрсетілгендей,

ол сондай-ақ дәл сол процесс арқылы өндірілетін алтынды да монополиялай

алады.

Яғни Біріккен Корольдікте процесс арқылы алынған өнімнің өнертабыс фор-

муласы процестің өзі патенттелетін жағдайда жарамды болып танылады. Бұл

әрбір жаңа процесс ойлап табылған сайын алтын секілді ескі өнімдерге жаңа

монополия орнатылады дегенді білдіретін секілді, алайда қорғау тек сол про-

цеспен өндірілген өнімдерге ғана қолданылады.

Kirin-Amgen ісі бойынша 2005 жылы Лордтар палатасына шағым түскен кез-

де, лордтар Апелляция соты шешімінің күшін жойып, британиялық құқықты Еу-

ропалық патент ведомствосының іс-тәжірибесіне сәйкестендірді. Лорд Хофман

мұның Біріккен Корольдікте көптеген жыл бойы қолданылып келген тәжірибе-

ні өзгертетінін мойындай отырып, Біріккен Корольдіктің Еуропалық патент ве-

домствосымен және өзге мүше елдермен бірдей құқықты қолданғаны маңыз-

ды екенін атап өтті. Қайткенде де лорд Хофман Еуропалық патент ведомствосы

тәсілін қабылдау үлкен іс-тәжірибелік мәнге ие болады деп ойламады, өйтке-

ні патенттеушілерде процестің өнертабыс формуласы мен 64(2)-бапқа сүйене

отырып қосымша қорғауға ие болу мүмкіндігі бар еді.

100

Лордтар палатасы ше-

шімінің түйіні мынадай: өнім жұртқа мәлім саналған жағдайда, процесс арқы-

лы алынған өнімнің өнертабыс формуласы жаңашылдық мәртебесіне ие бола

алмай, патенттік қорғаудан алынып тасталады. БК Интеллектуалдық меншік

ведомствосы өзінің құқықтық тәжірибесін Еуропалық патент ведомствосының

өнімімен сипатталатын өнертабыс формулаларына қатысты тәжірибесіне сәй-

кестендірді.

101

Түйіндегенде, өнімді техниканың алдыңғы деңгейінен айрықша-

лаудың басқа амалдары болмаған жағдайда ол өнімге рұқсат беріледі де, сол

өнімді анықтаудың балама химиялық, физикалық немесе биологиялық жолдары

болған жағдайда өнімге рұқсат етілмейді.

102

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169 (HL), [88].

Kirin-Amgen [2003] RPC 31 (CA), [33] («Белгілі бір процесс арқылы жасалған өнімге қатысты

өтінімнің өнім жаңа болмағандықтан жарамсыз болуының ешқандай түбегейлі немесе іс жүзіндегі

себебін көріп тұрған жоқпын, егер процесс жаңа болса, процестің өтінімі де жарамды болады»).

100

Kirin-Amgen [2005] RPC 169, [101]. 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 64(2)-бабына

(қазіргі уақытта EPC 2000, 64(2)-бабы) сәйкес келетін 1977 жылғы Патент заңының 60(1)(c) бөлімі

бойынша, процесс формуласына берілген патенттік қорғау сол процестің өніміне де таралады.

101

UK IPO, Examining Patent Applications for Biotechnological Inventions (21 October 2016), [15].

102

Ibid.

216

ПАТЕНТ

4.5. БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ӨНЕРТАБЫСТАР

Патент құқығына биотехнологиялық өнертабыстарға қатысты бірқатар өзге-

ріс енгізілсе де, көп жағдайда олар өнертабыстың басқа түрлеріне ұқсас қара-

лады. Жаңашылдық критерийі осы жалпы ережеден тыс қалмайды: биотехноло-

гиялық өнертабысты жүзеге асыруға жеткілікті ақпарат жария болған жағдайда,

әлгі өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келген болып саналып, патенттеуге жа-

рамсыз болады.

103

Осыған қарамастан, биологиялық өнертабыстар табиғи ма-

териалдарға негізделген жағдайларда сауалдар туындайды. Бұл тұрғыда алғаш

рет оқшауланып алынған табиғи субстанцияның (мысалы, полинуклеотидті бі-

різділік) табиғатта бұрыннан болғаны (мысалы, адам геномында) үшін ғана жа-

ңашылдықтан айырылмайтынын атап өткен жөн. Бұл жағдайда патент құқығы

өнертабыс (оқшауланған «жасанды» полинуклеотид) пен табиғи субстанцияның

(табиғатта бар полинуклеотид) аражігін ажыратады.

104

Оқшауланған субстан-

цияның жасанды сипаты техниканың белгілі деңгейі мен өнертабыс арасындағы

айырмашылықты көрсетіп, жаңашылдықты негіздей алады.

5. ЕСКІШЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЕСКІ НӘРСЕНІҢ ЖАҢА

АРТЫҚШЫЛЫҒЫН АШУ

Бұған дейін біз өнертабыстың үш нақты түрі негізінде жаңашылдықтың жал-

пы принциптерін қарастырып, сол өнертабыстардың жаңашылдығын бағалауда

туындайтын мәселелерге назар аудардық. Осы соңғы бөлімде біз бұл сұрақтар-

дан алшақтаймыз. Нақтырақ айтқанда, енді медициналық пайдалануға, бейме-

дициналық пайдалануға және «селекциялық өнертабыстарға» қатысты өнерта-

быстардың жаңашылдығын қарастырамыз.

Жылдар бойы ғылым мен техниканың көптеген саласындағы зерттеулердің

негізгі мақсаты жаңа өнім жасау немесе бұрынғы заттың жаңа қолданысын табу

болды. Тұтастай алғанда, бұл зерттеулердің жемісі патент құқығымен жақсы

қорғалды. Өйткені патент құқығы ұзақ уақыт бойы жаңа нәрсенің ашылуын

105

да

(аспиринді ойлап табу секілді), ескі нәрселердің жаңа қолданысын

106

да (мыса-

лы, теріге ысқылап жағылған аспириннің жәндіктерді үркітуі) жаңашылдық деп

қарап келді.

Соңғы 40 жыл ішінде өнеркәсіптің сан алуан саласында жүргізілетін зерттеу

түрлерінде бірнеше өзгеріс болды. Бұл өзгерістер кей салаларда (әсіресе, фар-

мацевтикалық және биологиялық өнертабыстарға қатысты) жаңа нәрсені ойлап

табу немесе ескі нәрсенің жаңа қолданысын анықтау ықтималдығының төмен-

103

Қараңыз, мысалы: Asahi Kasei Kogyo [1991] RPC 485; Genentech’s (Human Growth Hormone)

Patent [1989] RPC 613; UK IPO, Examining Patent Applications for Biotechnological Inventions (21 October

2016), [8]–[11].

104

Howard Florey Institute’s Application, T 74/91 [1995] OJ EPO 388. Сондай-ақ қараңыз: D.Schertenleib,

‘The Patentability and Protection of DNA-based Inventions in the EPO and the European Union’ [2003]

EIPR 125; EPO/USPTO/JPO, Trilateral Project 24.1: Biotechnology Comparative Study on Biotechnology

Patent Practice – Comparative Study Report (2001).

105

Қандай да бір субстанцияға берілген өнертабыс формуласы сол затты ғана емес, сол заттың

кейінгі қолданыстарын да қорғауға алады.

106

Әдетте жаңа қолданыстар «ескі бұйымды пайдаланудың жаңа тәсілі» ретінде мәлімделеді.

217

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

деуінен туындап отыр. Нәтижесінде зерттеулер ескіше қолданылған ескі зат-

тың жаңа қолданысын (немесе мақсатын) анықтауға ойысты. Алайда осы тұ-

жырымға сүйене жұмыс істеген зерттеушілер құқықтық проблемаға тап келді.

Британияның патент құқығы әдеткі жолмен ескіше қолданылған ескі заттың

жаңа мақсатын немесе артықшылығын жаңашыл деп мойындаудан бас тартты.

Мәселен, біреу аспириннің бас ауруын жазумен қатар, қанды сұйылтып, тромб-

тың түзілуіне жол бермейтінін анықтаса, оған патент берілмеуші еді. Өйткені

Британиядағы әдепкі тәжірибе өнімнің белгілі бір қолданысына берілген өті-

німді сол өнімнің өзіне берілген өтінім деп қарап, әлгі өнім жаңа мақсатта пай-

даланылса да, оның жаңашылдығы жоқ деп тапты.

107

Зерттеулердің бұл «жаңа»

стиліне қатысты туындаған мәселе патент құқығының «мақсат жаңашылдығын»

өнертабысты патенттеуге негіз ретінде мойындағысы келмеуінде еді.

Соңғы жылдардағы елеулі тенденциялардың бірі аталған қағиданың бірте-

бірте бұзылуы болатын. Жалпы, ережесі жеңілдетілген салалардың алғашқысы

медициналық пайдалануға қатысты болды.

108

Алдымен Еуропалық патент ве-

домствосы мен кейіннен БК соттары екінші реттік және одан кейінгі медицина-

лық пайдалануды патенттеуге жарамды деп тапты. Басында бұл шешім ереже-

ден тыс жағдай болып, жалпы ережелер өзгеріссіз қалғандай көрінді. Алайда

Еуропалық патент конвенциясы мен қазіргі БК соттары мақсаттың жаңашылды-

ғын технологияның барлық саласы үшін мойындайды.

5.1. ЖАҢА МЕДИЦИНАЛЫҚ ПАЙДАЛАНУ

Осыған дейін атап өткеніміздей, 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы

әзірленерде адам мен жануар ағзасын емдеу тәсілдері патенттелмеуі қажет де-

ген ұйғарым жасалды.

109

Бұл жағдай жаңа нәрселерді патенттеуге құқылы фар-

мацевтика саласына

110

бірқатар кедергі тудырды.

111

Өйткені ол кездегі зерттеу-

лердің басым бөлігі жаңа субстанцияны немесе дәріні ойлап табуға емес, ескі

субстанциялардың жаңа қолданысын немесе артықшылығын анықтауға бағыт-

талды. Сол себепті медициналық емдеу әдістерінің патенттік қорғаудан алынып

тасталуы медициналық зерттеулерге елеулі ықпал етуші еді. Фармацевтика сала-

сындағы мүдделерді қанағаттандыру үшін медициналық әдіске қатысты айрық-

ша жағдайдың «өтемі» ретінде арнайы ережелер енгізілді. Бастапқыда бұл ере-

желер 1977 жылғы заңның (PA) 2(6)-бөлімінде (қолданыстағы) және 1973 жылғы

107

Қараңыз: Adhesive Dry Mounting v. Trapp (1910) 27 RPC 341.

108

5.3-бөлімде талқыланған селекциялық өнертабысқа берілетін патенттер мақсат жаңашылдығының

патенттелмейтіні туралы жалпы ережеден тыс жағдай болғаны – даулы мәселе.

109

РА 1977), s. 4(2); ЕPC 1973, Art. 52(4). 17-тараудың 4-бөлімін қараңыз.

110

1977 жылғы Патент заңының 4(3)-бөлімі мен 1973 Еуропалық патент конвенциясының 52(4)-

бабы жаңа субстанциялардың немесе қосылыстардың патенттелу мүмкіндігін ашық қалдырды.

Нәтижесінде аспиринді қабылдау арқылы бас ауруының алдын алатын әдісті патенттеу мүмкін

болмағанымен, аспириннің өзін per se патенттеуге болады.

111

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы мен 1977 жылғы Патент заңы іске қосылғанда,

медициналық емдеу әдістерінің патенттік қорғаудан алынып тасталуы ол әдістер индустриялық

қолданысқа бейім емес деген теріс түсінікке негізделді: РА 1977, s. 4(2); ЕPC 1973, Art. 52(4). 2000

жылғы Еуропалық патент конвенциясы мен БК Патент заңы аясында медициналық емдеу әдістері

патенттік қорғаудан тікелей алынып тасталған: РА 1977, s. 4А(1); ЕPC 2000, Art. 53(с).

218

ПАТЕНТ

конвенцияның 54(5)-бабында қамтылды. 2000 жылғы Еуропалық патент конвен-

циясы себепші болған реформалардың бір бөлігі ретінде бұл өтемдік ереже-

лер 1977 жылғы заңның (PA) 4А(3) бөлімінде және 2000 жылғы конвенцияның

54(4)-бабында келтірілген. Патент заңының 4А(3) бөлімінде былай делінеді:

Қандай да бір әдісте пайдалануға арналған субстанция немесе қоспадан

тұратын өнертабысқа келсек, мұндай пайдалану техника деңгейін құрамаса,

субстанция немесе қоспаның техника деңгейін құрауы өнертабысты жаңа деп

табуға кедергі келтірмейді.

112

Негізінде, ескіше қолданылатын ескі субстанциялардың жаңа қолданы-

сын (медицина аясында) патенттеуге рұқсат беретін 4А(3) бөлімі/54(4)-бап

«Британия құқықтық тәжірибесіндегі жаңа мақсатты анықтау өнертабысқа жа-

ңашылдық бермеуі қажет» дейтін әдепкі ережеге заңмен бекітілген ережеден

тыс жағдай енгізді.

113

Нәтижесінде аталған ережелер «субстанция жұртқа мәлім

саналып, техника деңгейін құраса» да, мақсаттың жаңа болуы («мәлім субстан-

цияның жаңа фармацевтикалық қолданысы») арқылы жаңашылдық мәртебесін

табыстай береді.

114

5.1.1. Мәлім өнімді екінші реттік және одан

кейінгі медициналық пайдалану

1977 жылғы Патент заңы мен 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы

қабылданған кезде, ондағы 2(6)-бөлім/54(5)-бап (Патент заңының 4А(3) бөлі-

мімен және 2000 жылғы конвенцияның 54(4)-бабымен ауыстырылған) мәлім

өнімдерді бірінші реттік пайдалануға ғана қолданылады деген кең тараған түсі-

нік болды. Бұл түсінік ереженің қалыпты оқылымынан туындады. Оған сәйкес,

өнімдерді екінші реттік және одан кейінгі медициналық пайдаланулар жаңа-

шылдыққа жатпады.

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 54(5)-бабын (қазіргі уа-

қытта EPC 2000 54(4)-бабы) қолдану аясы туралы мәселені Еуропалық па-

тент ведомствосының Кеңейтілген апелляциялық кеңесі Eisai/Second medical

indication ісінде қарастырған болатын.

115

Конвенцияның заңнамалық тарихына

және «патент қабілетіне қатысты ережеден тыс жағдайлар тар мағынада қара-

луы қажет» деген қағидаға сүйене отырып, кеңес 54(5)-баптың бірінші реттік

пайдаланулармен қатар, екінші және одан кейінгі медициналық пайдаланулар-

ды да қамтитынын айтты. Сондай-ақ кеңес бұл жағдайда өнертабыс формула-

112

1977 жылғы Патент заңы 2(6)-бөлімінің ескі нұсқасы мынаған ұқсас: Медициналық емдеу

тәсілінде қолдануға арналған субстанция немесе қоспаның аталған әдісте қолданылуы техника

деңгейін құрамаса, сол субстанциядан немесе қоспадан тұратын өнертабыстың техника деңгейі

бөлігін құрауы өнертабыстың жаңа деп танылуына кедергі келтірмейді. Бұл шамасы франциялық

құқыққа негізделген: Paterson, [9.61]; R.Singer, The European Patent Convention (1995), 167; Homann–

La Roche/Pyrrolidine derivatives, T 128/82 [1984] OJ EPO 164.

113

Қараңыз: A.Benyamini, Patent Infringement in the European Community (1993), 80 ; G.Paterson,

‘The Patentability of Further Uses of a Known Product under the EPC’ [1991] EIPR 16; G.Paterson, ‘Product

Protection in Chemistry: How Important for the Protection of an Apparatus, Device or Substance are

Statements Made in a Patent as to their Purpose?’ (1991) 22 IIC 852; G.Paterson, ‘Novelty of Use Claims’

(1996) 27 IIC 179.

114

A.Horton, ‘Methods of Treatment and Second Medical Use’ (August 2000) Patent World 9.

115

G 5/83 [1985] OJ EPO 64. Қараңыз: EPO Guidelines, G-IV, [7.1].

219

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

ларының «швейцариялық формула түрі» ретінде танылған стильде құрылуы қа-

жеттігін тұжырымдады. Бұл патент «субстанцияның жаңа терапиялық пайдалану

түріне арналған препаратты өндіруде пайдаланылатынын» мәлімдеуі керектігін

білдірді.

116

Яғни аспиринді қабылдаудың қанды сұйылтуда пайдалы екені анық-

талса, өтінім беруші «аспириннің қанды сұйылтатын дәрі-дәрмекті жасауда пай-

даланылатынын» мәлімдеуі қажет.

117

Швейцариялық стильдегі өнертабыс формуласының елеулі ерекшеліктерінің

бірі – оның мәлім субстанцияларды әзірлеуге бағытталуында. Бұдан шығатыны:

өнертабыс 4(2)-бөлім/52(4)-бап аясында медициналық емдеу әдісі саналса да,

патенттік қорғаудан алынып тасталмайды.

118

Сөйте тұра швейцариялық стиль-

дегі өнертабыс формуласының жаңашылдығы жаңа терапиялық пайдаланудан

туындайды (препарат пен алғашқы медициналық пайдалану мәлім).

119

Нәтиже-

сінде өнертабыс жаңашылдығын субстанцияны мәлім жолмен пайдаланудан

да, субстанцияның өзінен де іздемеген жөн. Дұрысы, өнертабыс жаңашылдығы

жаңа анықталған терапиялық пайдалануда (немесе мақсатта) жатыр. «Өндіру

процесі бірдей белсенді ингредиенттерді пайдаланатын мәлім процестерден

ерекшеленбейтін» жағдайларда да осы шарт негізге алынады.

120

Патент құқығын біріздендіру қажеттілігін мойындай отырып, Патент істері

жөніндегі апелляция соты Wyeth’s Application

121

ісі бойынша толық құрамды

отырысында Еуропалық патент ведомствосының (ЕРО) тәжірибесіне сүйене

отырып, Біріккен Корольдік үшін швейцариялық стильдегі өнертабыс формула-

ларын қабылдады. Bristol-Myers Squibb ісінде Апелляция соты Wyeth’s Application

ісіндегі тұжырымды амалсыз негізге алды.

122

Осы шешімнен кейін 1977 жылғы

Патент заңының 2(6)-бөлімі швейцариялық стиль бойынша әзірленген екінші

және кейінгі медициналық пайдалануды қамтитыны анық болды.

Екінші және одан кейінгі медициналық пайдалануға қатысты туындауы мүм-

кін күдіктердің

123

бәрі 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы енгізген өз-

герістерден соң сейілді. Қатысушы елдер үшін нақтылықты қамтамасыз ету үшін

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 54(5)-бабы өтінім берушілерге

мәлім субстанцияның немесе қоспаның екінші реттік және одан кейінгі медици-

налық пайдалануларын швейцариялық стильдегі өнертабыс формулаларына сү-

116

Second Medical Indication: Switzerland [1984] OJ EPO 581. Сондай-ақ қараңыз: Germany [1984] OJ

EPO 26; Netherlands [1988] OJ EPO 405.

117

Жаңашылдық дәрі қабылдау жиілігінде болатын жағдайда патентке рұқсат беріледі.

118

Кеңейтілген апелляциялық кеңес Eisai, G 5/83 [1985] OJ EPO 64 ісінде мәлімдегендей,

швейцариялық стильдегі қолданыс формулаларына 52(4)-бапқа сәйкес тыйым салынбаған және

олар өнеркәсіптік қолданысқа жарамды.

119

A.Horton, ‘Methods of Treatment and Second Medical Use’ (August 2000) Patent World 9.

120

Ibid. Жалпы талқылау үшін қараңыз: IGF-I–Genentech/Method of administration, T 1020/03 [2007]

OJ EPO 204.

121

[1985] RPC 545. Wyeth’s Application ісіндегі сөз болып отырған патент Wyeth компаниясының

гуанидин деп аталатын фармацевтикалық препаратқа қатысты зерттеуінен туындады. Бұған дейін

гуанидиннің қан қысымын төмендететіні белгілі болса, Wyeth гуанидиннің диареяны емдеу мен

алдын алуда пайдалы екендігін анықтады: Schering’s Application [1971] RPC 337.

122

Bristol-Myers Squibb v. Baker Norton Pharmaceuticals [2001] RPC 1, 18, 24–6, [48] (Aldous LJ),

[76]–[81] (Buxton LJ). Сондай-ақ қараңыз: Actavis UK v. Merck&Co. [2008] EWCA Civ 444.

123

Мысал үшін судья Джейкобтың швейцариялық стильдегі өнертабыс формулаларының

жасанды құрылымы туралы пікірін қараңыз: Merck&Co.’s Patent [2003] FSR 498, [80].

220

ПАТЕНТ

йенбей-ақ мәлімдеуге мүмкіндік берді.

124

Конвенцияның 54(5)-бабы 1977 жылғы

БК Патент заңының 4А(4) бөлімінде (өзгертілген түрінде) қайталанды.

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 54(5)-бабы мен 1977 жылғы

Патент заңының 4А(4) бөлімі кейінгі медициналық пайдаланудың патент қабілеті

бойынша туындайтын құқықтық түсініспеушіліктерді жоюды мақсат етті. Атап

айтқанда, бұл ережелер өтінім берушілердің «дәрілік препарат ретінде танылып

үлгерген субстанцияның немесе қоспаны әрбір кейінгі жаңа медициналық пай-

даланулар үшін мақсатқа негізделген өнімдік қорғау» сұрай алатынына ешқан-

дай күмәннің болмауын көздеді.

125

Осы өзгерістер нәтижесінде өтінім берушілер

екінші медициналық пайдалануға негізделген өнертабыстарды бұрынғыдан да

ашық мәлімдей алды. Күрделенген швейцариялық стильдегі өнертабыс форму-

лаларына ([X мәлім субстанциясын] [Y медициналық жағдайын] емдеуге қажетті

дәрілік препаратты әзірлеуде қолдану) қарағанда, бұл жағдайда өтінім беру-

шілер екінші медициналық пайдаланудың қарапайымдау әрі түсініктірек түрін

([X субстанциясын] [Y ауруын] емдеуде қолдану) мәлімдей алды.

126

Кеңейтілген апелляциялық кеңес швейцариялық стильдегі өнертабыс фор-

мулаларының 2000 жылғы конвенция енгізген өзгертулерден кейінгі жағдайын

2010 жылғы Abbott Respiratory/Dosage regime ісінде қарастырды.

127

Кеңестің

айтуынша, швейцариялық стильдегі өнертабыс формулаларына 1973 жылғы

конвенциядағы кемшіліктерді жою үшін амалсыз рұқсат етілді. 2000 жылғы

конвенцияның 54(5)-бабы (1977 жылғы Патент заңының 4А(4) бөлімі де) ол

кемшіліктерді жойып, мәлім болып үлгерген дәрінің кейінгі арнайы қолданыс-

тарына өтінім беруге мүмкіндік берді. Нәтижесінде Кеңейтілген апелляция-

лық кеңес сот құқығына (преторлық құқыққа) одан әрі сүйенуге негіз жоқты-

ғын айтты. Осылайша ол мәлім субстанцияның екінші реттік және одан кейінгі

медициналық қолданыстары турасында швейцариялық стильдегі өнертабыс

формулалары қолданылмауы қажет деп шешті.

128

БК Интеллектуалдық меншік

ведомствосы 2010 жылғы 26 мамырда Тәжірибе нұсқаулығын шығарып, онда

Интеллектуалдық меншік ведомствосының Abbott ісіндегі шешімнен кейін

швейцариялық форматқа жол бермейтіні жазылды.

129

Соның әсерінен швейца-

риялық форматтағы формулалардың бәрі не жойылуы, не «[Y дертін] емдеуге

қажетті [X субстанциясы]» нысанындағы өнертабыс формуласына ауыстыры-

луы қажет болды.

130

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 54(5)-бабы «швейцариялық

стильдегі өнертабыс формулалары» қамтамасыз ететін қорғау ауқымына мей-

лінше сәйкес болуды көздегені белгілі.

131

Алайда, Апелляция техникалық кеңесі-

124

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 54(5)-бабы 2007 жылдың 17 желтоқсанынан

кейін берілген немесе қарастырылатын өтінімдерге қатысты қолданылады.

125

Explanatory Notes to the Swiss Proposal for Art. 54(5) EPC 2000 [2007] OJ EPO (Special edn), 4.

126

UK IPO, Patents Act 2004 Guidance Note No. 7: Methods of Treatment or Diagnosis (2007), [7].

127

G 2/08 [2010] OJ EPO 456, [5.9]–[5.10], [7.1.1]–[7.1.4]; S. Sterckx, ‘Dosage Regime Claims in the EPO:

The Dosage Regime/Abbott Hearing’ [2010] EIPR 294.

128

Бұл Еуропалық патент ведомствосында 2011 жылдың 29 қаңтарында күшіне енді.

129

UK IPO, Practice Notice: Patents Act 1977—Second Medical Use Claims (26 мамыр 2010).

130

UK IPO, Examination Guidelines for Patent Applications Relating to Medical Inventions in the

Intellectual Property Oce (14 қазан 2016), [105]–[113].

131

Preparatory Document MR/18/00, point 4, (Abbott Respiratory/Dosage Regime G 2/08 (2010) OJEPO

456, [5.10.4] көрсетілгендей).

221

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

нің пікірінше, 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының жаңа 54(5)-бабы

қамтамасыз ететін қорғау швейцариялық стильдегі өнертабыс формулалары-

ның қорғауынан ауқымдырақ еді. Өйткені швейцариялық стильдегі өнертабыс

формуласы (Х субстанциясын Y ауруын емдеуге қажетті дәріні жасауда пайдала-

ну) мақсатымен шектелген әдіс формуласы болғанмен, 54(5)-баптың өнертабыс

формулалары (Х субстанциясын Y ауруын емдеуде пайдалану) мақсатымен шек-

телген өнім формуласы еді «Физикалық әрекеттің (мысалы: әдіс, процесс, пайда-

лану) өнертабыс формуласына берілген қорғау ауқымы «физикалық объектінің»

өнертабыс формуласына берілген қорғау ауқымынан тарлау келетіні секілді,

мақсатымен шектелген процесс формулаларына берілетін қорғау мақсатымен

шектелген өнім формулаларына берілетін қорғаудан әлсіздеу келеді.

132

5.2. МӘЛІМ ӨНІМДЕРДІ БЕЙМЕДИЦИНАЛЫҚ ПАЙДАЛАНУ: ЖАҢАШЫЛ

МАҚСАТҚА БЕРІЛЕТІН ПАТЕНТТЕР

Медициналық пайдалануға қатысты ережеден тыс жағдайдың ауқымы анық-

талған соң, көп ұзамай «Патент құқығы беймедициналық салалардағы мақсат

жаңашылдығын да қарастыруы қажет пе?» деген сұрақ пайда болды.

133

Яғни па-

тент құқығы ескіше қолданылатын ескі заттың жаңа қолданысын өнертабыстың

қай салаға жататынына қарамастан тануы қажет пе? Беймедициналық зерттеу-

лердің біршама бөлігі мәлім болып үлгерген қоспалардың жаңа қолданысын

анықтауға бағытталғанын ескерсек, аталған сұрақ өте маңызды.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес жаңа мақсатқа берілетін патенттердің Еу-

ропалық патент конвенциясы аясындағы мәртебесін Mobil/Friction reducing

additive ісінде қарастырды.

134

Бұл шешім Mobil компаниясының лубрикант май-

лардағы үйкелісті азайтқыш қоспа ретінде пайдалануға арналған субстанцияны

патенттеу талпынысынан туындады. Аталған өтінімге Shevron компаниясы қарсы

шығып, ондағы субстанцияның бұрыннан мәлім екенін және оның қара метал-

дың тоттануын баяулатуда онсыз да пайдаланылып келетінін айтты. Бұған жауап

ретінде Mobil өтінімін аталған субстанцияның қолданысына дейін тарылтып,

оның үйкелісті азайтудағы қасиеті бұған дейін мәлім болмағанын алға тартты.

Бұл істе кеңес «Ескіше қолданылатын мәлім субстанцияның жаңа қолданысын

патенттеуге бола ма?» деген сұрақты қарастырды.

Кеңейтілген апелляциялық кеңес «ескі субстанцияны жаңа жолмен пайдала-

нып, жаңа мақсатқа жетуді жаңашылдық деп қарауға болады да, ескі субстан-

цияны ескі жолмен пайдаланып, жаңа мақсатқа жетуді жаңашылдық деп қарау-

ға болмайды» деген тұжырым жасады. Соңғысында ашылған жаңалық пен ескі

қолданыс арасындағы жалғыз айырмашылық оның ойша басқа мақсатта жүзеге

асырылуында болатын; өтінім беруші сол субстанция көмегімен сол нәрсені жа-

саушы еді. Бірдей субстанцияның (қоспаның) бірдей жолмен (мысалы, қозғалт-

қышқа құю) пайдаланылуын ескерсек, ол субстанцияның үйкелісті азайтудағы

132

Board of Regents, the University of Texas System/Cancer Treatment, T 1780/12 [2014] EPOR 277,

[16]–[24] (Mobil Oil/Friction reducing additive, G/2 [1990] OJ EPO 73, 5-тармаққа сілтеме жасайды.

133

Қараңыз: G.Paterson, ‘The Patentability of Further Uses of a Known Product under the EPC’ [1991]

EIPR 16; R.Jacob, ‘Novelty of Use Claims’ (1996) 27 IIC 170; C.Floyd, ‘Novelty under the Patents Act 1977:

The State of the Art after Merrell Dow’ [1996] EIPR 480.

134

G 2/88 [1990] EPOR 73. Сондай-ақ қараңыз: Bayer’s Application, G 6/88 [1990] OJ EPO 114.

222

ПАТЕНТ

қолданысын патенттеу талпынысы сәтсіздікке ұшырайды деп пайымдау орынды

болар еді. Алайда бұл жағдай басқаша қаралды.

Кеңестің айтуынша, ескі қоспаны ескі жолмен пайдаланып, жаңа мақсатқа

жетудің өнертабыс формуласы «жаңа мақсатқа қол жеткізу функциясын қамти-

ды (себебі бұл – техникалық нәтиже)».

135

Мұндай жағдайда субстанцияның жаңа

мақсатқа қол жеткізуі өнертабыстың объективті «функциялық техникалық қасие-

ті» болып танылады; бұл адамның ойында ғана болатын нәрсе емес. Кеңейтілген

апелляциялық кеңестің тұжырымы бойынша, қараудағы істе субстанция үйке-

лісті азайту арқылы өнертабыстың функциялық техникалық сипатын көрсетті.

Осы себепті кеңес қозғалтқыштардағы үйкелісті азайтатын арнайы лубрикант

тоттануға қарсы зат ретінде оған дейін де қолданылып жүрсе де, оны пайдала-

нудың формулалары патентке қабілетті деп тапты. Осы шешімнің нәтижесінде

Еуропалық патент ведомствосында ескі жолмен қолданылатын ескі субстанция-

ның жаңа мақсаты патентке қабілетті екені анық болды. Бұл ретте өнертабыс

техниканың қай саласына бағытталғаны маңызды емес.

136

Кейінірек көретініміздей, Біріккен Корольдікте Mobil шешімі сынға ұшыра-

ды.

137

Дегенмен Британияда ескі жолмен пайдаланылатын ескі өнертабыстың

жаңа мақсатын анықтау бұдан былай патентке қабілетті екені анық болды.

1977 жылға дейінгі заңнан айырмашылығы сол – жаңашылдықтың жалғыз жаңа

мақсатта болғаны өнертабысты бұрынғыдай автоматты түрде патентке қабілет-

сіз етпейді.

Жаңа мақсатқа берілетін өнертабыс формуласы жұртқа мәлім субстанция-

ның мәлім қолданысы жаңа мақсатқа қол жеткізетінін көрсетеді және бұл оның

негізгі ерекшелігі болды. Жаңашылдығы бар деп табылған өнертабыстың жал-

ғыз аспектісі – бұл үшінші элемент, атап айтқанда, жаңа мақсаттың анықталуы.

Патенттердің жаңа мақсаттарға берілуін жеңілдеткен жайт «бұрынғы құпия пай-

далану патент жаңашылдығын жоққа шығармайды» деген шешім еді.

138

Мұның

алдында түсіндіргеніміздей, 1977 жылға дейінгі британиялық құқықта бұрынғы

құпия пайдалану кейінгі патентке арқау болған өнертабыстың жаңашылдығы-

на нұқсан келтіре алатын еді. Ескі заң аясында мәлім субстанцияны мәлім жол-

мен пайдаланудың бұрын беймәлім болған мақсатқа қол жеткізетінін анықтау

патентке қабілетсіз болатын. Өйткені жаңа мақсат мәлім субстанцияның қазіргі

қолданысының ажырамас бөлігі саналды. Пайдаланудың құпия болуы өнерта-

быс тағдырына әсер етпеді.

135

Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR 73.

136

Bristol-Myers v. Baker Norton [2001] RPC 1 ісінде Апелляция соты швейцариялық стильдегі

формуланың логикасы Mobil ісіндегі логикадан өзгеше екенін айтты: Ortho/Pharmaceutical prevention

of skin atrophy, T 254/93 [1999] EPOR 1.

137

Қараңыз: C.Floyd, ‘Novelty under the Patents Act 1977: The State of the Art after Merrell Dow’

[1996] EIPR 480; CIPA, [2.23]; A.White, ‘The Novelty Destroying Disclosure’ [1990] EIPR 315; J.Lane, ‘What

Level of Protection is Required to Anticipate a Patented Invention by Prior Publication or Use?’ [1990]

EIPR 462. Бұл проблемалар Біріккен Корольдікте (Еуропалық патент ведомствосында емес) ерекше

күрделі болып отыр. Өйткені Еуропалық патент ведомствосы тек жарамдылық мәселесін қамтыса,

БК соттары жарамдылық пен құқықбұзушылықты қатар қамтиды.

138

Bristol-Myers v. Baker Norton [2001] RPC 1, 18, [49] (Aldous LJ), Mobil ісі егжей-тегжейлі

қарастырылып, Лордтар палатасымен Merrell Dow ісінде (бірақ бұл жерде басқа себеп бойынша)

қолданылғанын атап өтеді. Лорд-судья Олдос айтқандай, «[Апелляция соты] [Mobil] шешімін қате

деп табуы екіталай, өйткені Лордтар палатасы оны қате деп таппады»: ibid. Сондай-ақ қараңыз: ibid.,

[81] (Buxton LJ).

223

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Осының алдында атап өткеніміздей, қазіргі құқыққа сәйкес бұрынғы құпия

пайдалану бұдан әрі кейінгі патенттердің жаңашылдығын бұзбайды.

139

Кеңейтіл-

ген апелляциялық кеңес (EBA) Mobil ісінде айтып өткендей, «мұндағы мәселе –

мәлім болғанның «ажырамас бөлігіне» не жататынында емес, «қоғамға ненің

мәлім болғанында».

140

Еуропалық патент конвенциясы аясында жасырын неме-

се құпия пайдалану жұртқа мәлім болмағаны үшін [патенттің жарамдылығын]

теріске шығаруға негіз бола алмайды»; сол себепті Еуропалық патент конвен-

циясы аясында (1977 жылғы Патент заңы аясында да) «ажырамастық» мәселесі

туындамайды.

141

Осылайша мәлім субстанцияны мәлім жолмен пайдаланудың

жаңа мақсатқа әкелетінін ашуға патенттік қорғау берілуі мүмкін. Осы қадамнан

соң мәлім субстанцияны мәлім жолмен пайдаланудың жаңа мақсатқа әкелеті-

нін ашудың мәртебесін анықтау жеңілдей түсті. Кеңейтілген апелляциялық ке-

ңес Bayer ісінде мәлімдегендей, мұндай жағдайларда барлық өнертабыстарға

қатысты «Өнертабыс осыған дейін жұртшылыққа қолжетімді болды ма?» деген

сұраққа жауап беру маңызды.

142

Бұл «Ашылған мақсат, шын мәнінде, жаңа ма?»

деген сұраққа назар аударатын прецеденттік құқықтан көрініс тапты.

143

Жаңа мақсаттың патенттері қабылданған істерде өтінім беруші бірдей

субстанцияның бір-бірінен анық ажыратылатын екі нақты әсері, екі нақты қол-

данысы бар екенін көрсете алды.

144

Мысалы, Mobil ісінде патент қоспаны лубри-

кант ретінде пайдалануға арналса, техника деңгейі дәл сол қоспаның тоттануға

қарсы бұрыннан пайдаланылып келетінін көрсетті. Дәл осылай, Bayer ісінде па-

тент қоспаны фунгицид ретіндегі пайдалануға бағытталса, техника деңгейі дәл

сол қоспаны өсімдіктің өнуіне әсер етуші агент ретінде сипаттады.

145

Екі жағдай-

да да патент мәлім субстанцияны мәлім жолмен пайдалану жаңа мақсатқа әкеле

алатынын көрсетті.

Ал Robertet/Deodorant compositions

146

ісінде өтінім жаңашылдықты көрсе-

те алмағаны үшін, оған патент беруден бас тартылды. Өтінім берушілер «хош

иісті күрделі эфирлерді» дезодорант құрамындағы белсенді ингредиент ретін-

де пайдалану адам терісіндегі эстеразаны қоздыратын микроағзаларды тежей

алатынын анықтады. Техниканың белгілі деңгейі хош иісті күрделі эфирлердің

дезодорациялаушы өнімдердің белсенді ингредиенті ретінде пайдаланылып

жүргенін көрсетті. Апелляция техникалық кеңесі өтінімді қабылдамай, патент-

тің бар болғаны қолданыстағы мақсат туралы ақпаратты жария еткенін айтты.

Яғни бұл бұрыннан бар нәрсенің ex post facto түсіндірмесі болды. Mobil және

Bayer істерінде жаңа мақсат ашылса, бұл істе жария етілгені қолданыстағы мақ-

сат туралы қосымша ақпарат қана еді. Өтінім жаңа мақсатты ашу емес, жай ғана

қосымша ақпарат немесе бұрынғы жаңалықты түсіндіру болды. Осылайша оның

жаңашылдығы расталмады. Ortho Pharmaceuticals ісінде осыған ұқсас тұжырым

жасалды. Ол істе Апелляция техникалық кеңесі былай деді:

139

4.3-бөлімді қараңыз.

140

Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR 73 (EBA), 88.

141

Ibid.

142

Bayer/Plant growth regulating agent, G 6/88 [1990] EPOR 257 (EBA), 265.

143

Көптеген жағдайда жаңа мақсатқа қатысты қолданылатын сот шешімдері екінші реттік және

одан кейінгі медициналық пайдалануға қатысты қолданылатын сот шешімдеріне ұқсас. Негізгі

айырмашылық – бұл тұрғыда өндірісті көрсетудің қажет болмауында.

144

Robertet/Deodorant compositions, T 892/94 [1999] EPOR 516, 526.

145

Bayer/Plant growth regulating agent, G 6/88 [1990] EPOR 257.

146

T 892/94 [1999] EPOR 516.

224

ПАТЕНТ

Мәлім құрамдағы қоспаны пайдаланғанда алынатын әсердің осы мәлім құ-

рамдағы дәл сол қоспаға қатыстылығы беймәлім болғанмен, маманданған адам

ол әсердің туатынынан хабардар болса, әлгі әсерді жай ғана түсіндіру мәлім про-

цеске жаңашылдық мәртебесін бермейді.

147

Жаңа мақсатқа берілетін патенттің жаңашылдығын анықтау қағидаттары

өнертабыстың өзге түрлеріне қолданылатын қағидаттарға ұқсайды. Алайда бас-

қа қатынастарда, әсіресе жаңа мақсатқа берілген патенттің құқығы бұзылғанын

не бұзылмағанын анықтаудан туындайтын мәселе тұрғысынан олар бағыттың

түбегейлі өзгеруін білдіреді. Біз бұл мәселені патент құқығын бұзу туралы талқы-

лауларда нақтырақ қарастырамыз.

148

5.3. ПАТЕНТТЕР: ЖАЛПЫЛАМА ЖАРИЯ ЕТУ

Біз назар аударғымыз келген үшінші сала – бұл «селекциялық өнертабыстарға

берілетін патенттердің» жаңашылдығы. Медициналық емдеу тәсілдері мен мақ-

сат жаңашылдығына патент берудегі секілді селекциялық өнертабыстарға бері-

летін патенттер де қандай да бір мәселеге жауап ретінде пайда болды. Мәселен,

органикалық химия секілді кей салаларда зерттеуші молекулалардың белгілі бір

комбинациясы белгілі бір нәтиже беретінін ашуы мүмкін. Кей жағдайларда сол

зерттеуші өзі ашқан жаңалықты экстраполяциялап, дәл сол қасиеттерді көптеген

түрленім немесе гомолог арқылы алуға болатынын дәлелдейді. Мұны «жалпы-

лама» немесе «жалпы» жария ету дейді. Осы арқылы әлгі зерттеуші қосылыстар-

дың өте кең ауқымын (болжалды түрде) жария етеді.

Мәселе уақыт өте жалпылама жария етілген қосылыстардың кейбірі ерек-

ше пайдалы екені немесе олардың бастапқыда болжанбаған қолданысы бар

екені анықталғанда туындайды. Қосылыстар қоғамға әлдеқашан мәлім болған-

дықтан, алдыңғы жалпылама жария ету сол топтың жеке мүшелеріне берілген

формулаларды патенттеуге жол бермейтін секілді.

149

Бұл жайт мынадай мәселе

туғызуы мүмкін: жалпылама жария ету әлгі қолданыстар жаңашылдығына нұқ-

сан келтірді десек, бұл жария етілген материалдарға қатысты қосымша зерт-

теу жүргізуге теріс мотивация болады. Селекциялық өнертабыстарға берілетін

патенттер доктринасының негізінде жатқан мәселе – жалпылама жария етудің

сол саладағы кейінгі өнертабыстар жаңашылдығына қаншалықты нұқсан кел-

тіретінінде.

Біріккен Корольдікте бұл мәселенің классикалық жауабы 1930 жылғы IG

Farbenindustrie ісіндегі шешім арқылы берілді.

150

Ол шешімде IG Farbenindustrie

конгломератына, яғни азо және хош иісті амин бояғыштарын өндіру процесіне

147

Ortho/Prevention of skin atrophy, T 254/93 [1999] EPOR 1, 8. Бұл қараудағы нақты мақсаттың да

мәлім болуы негізінде бекітілді: ibid., 7.

148

22-тараудың 2.4-бөлімін қараңыз.

149

Бұл әдетте патент құқығының жаңа артықшылықтарды ашуды патенттемеуімен (ең болмағанда,

осы уақытқа дейін) күрделене түсті.

150

(1930) 47 RPC 289, 322–3. Қараңыз: Shell Rening and Marketing Patent (Revocation) [1960] RPC

35, 52; P.Grubb, Patents in Chemistry and Biotechnology (1986), 132. Механикалық өнертабыс объектісі

селекцияға тікелей жатпағанымен, оларға бірқатар селекциялық патент берілген. Қараңыз: Clyde

Nail Russell (1916) 33 RPC 291, 306 (Lord Parker); Shell Rening and Marketing Patent (Revocation) [1960]

RPC 35, 54; EI Du Pont de Nemours (Witsiepe’s) Application [1982] FSR 303, 314; Hallen v. Brabantia [1991]

RPC 195.

225

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

берілген патенттің күшін жою өтінімі қарастырылды. Өйткені мерзімі өткен па-

тенттегі алдыңғы жариялықты ескере келе, өнертабыстың жаңашылдығы жоқ

деп ұйғарылды. IG Farbenindustrie жауап ретінде «мерзімі өткен патентте көрсе-

тілген азо және хош иісті амин бояғыштарының миллиондаған комбинациясы

бар» деп мәлімдеді. Сонымен қатар конгломерат өзі таңдаған кейбір бояғыш

топтары мақтаға қатысты кейбір өңдеу техникаларына төзімді болатын ерекше

және ұтымды қасиеттерге ие екенін айтты.

151

Судья Моэм қараудағы қосылыстар

бұрын жасалған болса, оларға жаңашылдық мәртебесі берілмейтінін жеткізді.

Қосылыс бұрын-соңды жасалмаған болса, мынадай шарттар орындалған жағ-

дайда патент жарамды болуы мүмкін:

(i) селекция сұрыпталған мүшелерді пайдаланудың елеулі артықшылықтары-

на негізделген;

(ii) сұрыпталған кластың барлық мүшесі көрсетілген артықшылыққа ие;

(iii) селекция ерекше қасиеттің сапасына қатысты жасалса, онда әлгі қасиетті

сұрыпталған топқа тән деп айтуға болады.

Осы фактілер негізінде IG Farbenindustrie патенті жарамсыз деп танылған-

мен,

152

өтінімнің «өнертабыстығы» мәлім сала ішінен белгілі бір таңдау жасау-

да жатқанын көрсету мүмкін болғанда, бұл шешім «сұрыпталған өнертабыстар

патентке қабілетті» дейтін қағидатты негіздеуге мүмкіндік берді. Селекциялық

өнертабыстарға берілетін патенттер:

... мәлім немесе таптаурын өнімдер немесе процестер тізбегінен таңғаларлық

және таптаурын емес артықшылығы үшін сұрыпталған өнімге немесе процеске

беріледі... Селекция ерекше сипаттағы елеулі артықшылыққа негізделуі қажет.

Сұрыпталған мүше немесе топ артықшылыққа ие болуы қажет және ондағы си-

паттама маманданған оқырманның ойын класс ішінен сұрыптаудың артықшылы-

ғына бағыттауы керек.

153

Судья Моэмның бұл тұжырымы кейінгі шешімдерде қуатталғанымен,

154

бір-

қатар мәселе түсініксіз күйі қалды.

155

Түсініксіздіктің біршама бөлігі жаңашыл-

дық пен өнертабыстық қадамның аражігін ажыратудағы сәтсіздік кесірінен туды.

Оған қоса, судья Моэм шешіміндегі үш ұйғарым барлық жағдайды қамтымайты-

нына қарамастан, селекциялық өнертабыстар жаңашылдығына нұқсан келгенде

басшылыққа алатын нақты нұсқаулық ретінде қарастырылды және бұл шатасу-

дың тағы бір себебі еді. Ендігі бір мәселе – селекциялық өнертабысқа берілетін

патенттердің тек жаңа қолданысқа ғана қатысты емес екені ұмыт қала береті-

нінде. Бұл патенттер жаңа субстанцияларды ашуды, ескі субстанцияның жаңа

151

Нақтырақ айтқанда, мәлімделген артықшылық «сілтілі сұйықтықтың қысым астында қайнау

төзімділігінде» болды.

152

Бұл мәлімделген бояғыштарда өтінім беруші мәлімдеген қасиеттердің болмауымен

байланысты.

153

Boehringer Mannheim v. Genzyme [1993] FSR 716.

154

Du Pont (Witsiepe’s) Application [1982] FSR 303, 309.

155

Еуропалық патент ведомствосының бұл саладағы шешімдерінде бірқатар сәйкессіздік бар

екенін атап өткен жөн. Мысалы, Pzer/Penem, T 1042/92 [1995] EPOR 207 ісі Sano/Enantiomer,

T 658/91 [1996] EPOR 24 ісімен сәйкес келмейді.

226

ПАТЕНТ

қолданысын анықтауды және ескі жолмен қолданылатын ескі субстанцияның

жаңа мақсатын көрсетуді де қамтуы мүмкін.

156

Селекциялық өнертабысқа берілетін патенттерге қатысты басты түсініксіз-

дік осы доктринаның 1977 жылғы Патент заңы аясында өзектілігін сақтап қа-

лу-қалмауында жатқан секілді. Жаңғыртуға жеткілікті жариялыққа ойысу, содан

туындайтын құпия немесе табиғи пайдаланудан алшақтау және жаңа мақсаттың

ашылуын жаңашылдық ретінде қабылдау секілді соңғы өзгерістерді ескерсек,

судья Моэм тұжырымы өзектілігін жоғалтты деуге жақсы негіз бар.

Британия құқығы аясында селекциялық өнертабыстарға берілетін патент

доктринасы жаңашылдықтың жалпы ережелеріне жол беруге тиіс деу, бір қа-

рағанда, радикал пікір болып көрінгенмен, шын мәнінде, олай емес. Өйткені

селекциялық өнертабысқа берілетін патенттерден туындайтын мәселелер лорд

Хофманның жаңашылдық критерийіне қатысты сұрағынан қатты алыс емес-тін.

Ол сұрақ мынадай еді: өнертабысты қоғамға «мәлім» немесе «қолжетімді» деп

табу үшін, жариялық қаншалықты нақты болуы керек? (Бар айырмашылығы –

селекциялық өнертабыстарға берілетін патенттер турасында бұл сұрақ былай

қойылар еді: техника деңгейінің құраушысы болатын кейінгі өнертабыстар-

дың жаңашылдығын жоққа шығару үшін жалпылама немесе жалпы жариялық

қаншалықты нақты болуы керек?). Лорд Хофман бұл сұрақтың жауабы әрда-

йым қарастырылып жатқан өнертабысқа байланысты десе, селекциялық өнер-

табыстарға берілетін патент доктринасы мүмкін емес нәрсеге талпыныс жасап,

өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келтіруге қажетті жариялық деңгейін алдын

ала анықтауға тырысты. Мұның пайдасыз екенін ескерсек, селекциялық өнер-

табысқа берілетін патенттердің жаңашылдығы жаңашылдықтың жалпы ереже-

лері арқылы анықталғаны жөн болар еді.

157

Осы тәсіл қабылданса, алдыңғы жа-

риялық өнертабысты жүзеге асыруға болатындай мәлім еткенде ғана селекция-

лық өнертабыс жаңашылдығына нұқсан келген болып саналады.

Осы сипаттағы аргументтерді Апелляция соты Dr Reddy’s Laboratories v. Eli Lilly

ісінде қабылдаған болатын.

158

Ол шешімге қатысты атап өтуге тұрарлық бірқа-

тар жайт бар. Ең әуелі, лорд-судья Джейкоб IG Farbenindustrie ісіндегі тұжырым-

ды анық жоққа шығарды. Оның айтуы бойынша, IG Farbenindustrie ісіндегі ше-

шім Еуропалық патент ведомствосының Сараптама нұсқаулығында ескерілмеді

және Апелляциялық кеңес шешімінде негізге алынбады. Нәтижесінде лорд-

судья, ең дұрысы, оны «қолданыстағы заңның тармағы ретінде емес, заңнама

тарихының бір бөлшегі» ретінде қарау керектігін мәлімдеді.

159

Бұл пікір таптау-

рындыққа қатысты айтылғанмен, оны осы жағдайда да қолдануға болады. Яғни

жалпылама жариялық та өзге жариялықтар секілді жаңашылдық тұрғысынан

бағаланады.

156

Бұл селекциялық өнертабысқа берілетін патенттердің Еуропалық патент ведомствосы

мойындаған «пайдалануға арналған» патенттерден анық тактикалық артықшылықтарын көрсеткенде

ғана дұрыс болады. Бұл шарт орындалмаған жағдайда, жай ғана қолданыстың жаңашылдығын емес,

жаңашылдықтың өзін талап ету (әсіресе Еуропалық патент ведомствосында) шамадан тыс қиындық

тудырар еді.

157

IG Farbenindustrie (1930) 47 RPC 289 ісінде судья Маугам «селекциялық өнертабысқа берілетін

патенттерінде» қолданылатын ережелер патент құқығының жалпы ережелерінен ерекшеленбейді

деп мәлімдеді. Бұл көзқарас Shell Rening (Revocation) [1960] RPC 35 ісінде құпталды.

158

[2009] EWCA 1362, [2010] RPC 222, [37].

159

Ibid.

227

ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Dr Reddy’s Laboratories ісіне қатысты екінші елеулі жайтқа келсек, ол істе жал-

пылама формуланың немесе қосылыстар класының жай ғана жария болуы сол

кластың ішіндегі әрбір ықтимал қосылыстың жария болғанын білдірмейтіні ай-

тылды. Бұл тұста сондай-ақ қараудағы субстанцияның шын мәнінде әзірленге-

нін анық көрсету маңызды болды. Осы тұрғыда лорд-судья Джейкоб Еуропалық

патент ведомствосындағы тәсілмен келісті. Ол тәсіл кейінгі қосылыстың немесе

қосылыстар класының жаңашылдығына нұқсан келтіретін «жеке сипаттаманы»

қажет етті. Аталған жағдайда:

….ақпарат элементінің таза интеллектуалдық мазмұны мен техникалық іс-қи-

мылдарға қатысты арнайы оқыту тұрғысында жария болған материалдың ара-

жігін ажырата білу маңызды. Осындай техникалық ілім ғана жаңашылдыққа нұқ-

сан келтіруі мүмкін. Қандай да бір осындай ілім химиялық субстанцияға қатысты

қолданылуы керек болса, жеке сипаттама қажет.

160

Нәтижесінде осы жағдайдағы антиципацияны қарау кезінде кейінгі мәлім-

делген қосылыстың немесе қосылыстар класының «жеке сипаттамасын» іздеу

керек.

Dr Reddy’s Laboratories ісінің нәтижесінде Британия құқығы Еуропалық па-

тент ведомствосы қабылдаған тәсілге сәйкестендірілді. Ол тәсілде селекциялық

өнертабысқа берілетін патент ережелері жаңашылдықтың жалпы ережелері-

не сәйкес (қайшы емес) деп тұжырымдалды. Бұл жағдайларда алдыңғы жал-

пылама жариялық жаңғыртуға жеткілікті жариялық болып саналғанда ғана

субстанцияның жаңашылдығына нұқсан келтірген деп танылады.

161

Мұны Bayer/

Diastereomers

162

ісінен көруге болады. Ол істе микозды (құрғақ теміреткі сияқ-

ты зең ауруы) емдеуде пайдалы болатын диастереомерлік қосылыстың өтінімі

қаралды. Өтінім берушілер тап болған мәселеде алдыңғы патент қосылыстар

тобын, соның ішінде қараудағы қосылысты және сол қосылысты жасау әдісін

жария еткен еді. Апелляция техникалық кеңесі өтінімді жаңашылдық сипатының

болмауы негізінде теріске шығарды. Осы арқылы кеңес алдыңғы құжат жайлы

ілімнің өнертабысты жүзеге асыру мысалдары ретінде берілген егжей-тегжейлі

ақпаратпен шектелмейтінін жеткізді; ол ілім салаға маманданған адамға өнер-

табысты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін (өнертабыс формулаларындағы не-

месе сипаттамадағы) кез келген ақпаратты қамтиды. Сондай-ақ кеңес әлгі адам-

ның өнертабысты жүзеге асырарда алдыңғы жариялықтан нені қорытып шыға-

ратыны маңызды екенін баса атап өтті.

160

Hoescht/Enantiomers, T 296/87 [1990] EPOR 337; Dr Reddy’s Laboratories v. Eli Lilly [2009] EWCA

1362, [30] ісінде бекітілді.

161

Sano/Enantiomer, T 658/91 [1996] EPOR 24. Еуропалық патент ведомствосына қатысты

қараңыз: M.Vivian, ‘Novelty and Selection Patents’ (1989) 20 IIC 303.

162

T 12/81 [1982] OJ EPO 296.

ӨНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

1. Кіріспе

2. Өнертабыстың таптаурын еместігін анықтау

3. Салаға маманданған адам

4. «Өнертабыс» дегеніміз не?

5. Өнертабыс «таптаурын» ба?

1. КІРІСПЕ

Бұл тарауда біз өнертабыс патент қабілетіне ие болуы үшін оның «өнер-

тапқыштық деңгейі» болуы қажет деген талапқа

көңіл бөлеміз. Салаға маман-

данған адамға таптаурын көрінбесе, демек, бұл – өнертабыстың «өнертапқыш-

тық деңгейінің» бар болғаны

(«өнертапқыштық деңгей» және «таптаурын емес-

тік» ұғымдары бір мағынада қолданылады).

«Өнертабыс таптаурын ба?» деген

сұрақ Ұлттық патент ведомстволарындағы біржақты (ex parte) тәртіппен қарала-

тын сараптама барысында туындауы мүмкін. Бұл мәселе сондай-ақ Еуропалық

патент ведомствосындағы (EPO) тараптар арасында (inter partes) болатын дау-

ларда немесе Патент ведомствосы басшылығы мен соттар алдындағы патентті

жарамсыз деп табу рәсімдері кезінде туындауы мүмкін. Осы жағдайлардың бә-

рінде өнертабыстың таптаурын екенін дәлелдеу – Патент ведомствосының, қар-

сы тараптың немесе патентті жарамсыз деп табуды талап етуші тараптың міндеті

(өтінім беруші мен патенттеушіде мұндай міндет жоқ). Өнертапқыштық деңгей

талабы ұзақ уақыт бойы патент құқығының негізгі элементі болғаны белгілі. Ке-

лешекте оның маңызы арта түспек. Бұл – патенттелетін объектіні анықтау әдісіне

қатысты Еуропалық патент ведомствосындағы (Біріккен Корольдіктегі емес) өз-

герістер нәтижесі. 17-тарауда түсіндіргеніміздей, Pension Benefits System ісіндегі

шешім нәтижесінде

Апелляция техникалық кеңесі назарды өнертабыс объекті-

сінен өнертапқыштық деңгейге бұрды (кеңестің пайымдауынша, зейнетақымен

қамсыздандыру жүйесін басқаруға арналған құрылғы 1973 жылғы Еуропалық

патент конвенциясының 52(1)-бабына сәйкес өнертабыс саналғанымен, оның

өнертапқыштық деңгейі болмауы себепті, ол патенттелмеді). Екі талаптың ара-

сында (әсіресе объектіні анықтау кезінде назардың «техникалық сипаттамада»

PA 1977, s. 1(1)(b); EPC 2000, Art. 52(1) (ex EPC 1973, Art. 52(1)); PCT, Art. 33(3); TRIPS, Art. 27(1).

Жалпы қараңыз: J.Bochnovic, The Inventive Step (1982); H.Ullrich, Standards of Patentability for European

Inventions (1977).

PA 1977, s. 3; EPC 2000, Art. 56 (ex EPC 1973, Art. 52(1)).

Алайда қандай да бір пайдалы ұсыныс (мысалы, қолшатырды суда еритін матамен жабу идеясы)

таптаурын болып көрінбегенмен, оның өнертапқыштық деңгейі болмауы мүмкін: R.Singer, The

European Patent Convention (1995), 181, n. 1; Exxon/ Gelation, T 119/82 [1984] OJ EPO 217. 7757715869

Pension Benets Systems Partnership/Controlling pension benets systems, T 931/95 [2001] OJ EPO

413.

229

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

болуы нәтижесінде) тығыз байланыс болғанымен, аталмыш өзгерістің салдары

қандай болатыны әлі анық емес. Әйтсе де бұл – болашақта назарға алынуға тиіс

маңызды өзгеріс.

Таптаурын (немесе өнертапқыштық деңгейі жоқ) өнертабыс пен өнер-

тапқыштық деңгейі бар (немесе таптаурын емес) өнертабыстың аражігін ажыра-

ту – қиын міндет. Өнертапқыштық деңгей – патенттің ең маңызды, сондай-ақ ең

күрделі талаптарының бірі. Расында ол «құқықтық концепцияның барлық түрле-

рі ішіндегі қолға түспейтін, cезілмейтін, мінезі тосын және көмескі елес» cияқты.

Мұның себептерінің бірі – өнертапқыштық деңгей сараптамасының фактоло-

гиялық тексеру болуында; осы себепті оны «факт мәселесі» немесе «алқаби-

лер алдындағы мәселе» (Біріккен Корольдікте алқабилер соты патент істерін

1883 жылдан бері қарамайтынына қарамастан) деп жиі атайды. Фактологиялық

сипаттағы тексерудің салдары сол – прецеденттерге, тіпті бірдей өнертабысқа

қатысты шешімдермен байланыстыларына да абай болу керек; тексеру, бағалау

сипатына байланысты парасатты адамдар әртүрлі қорытындыға келуі мүмкін,

сөйтіп, өнертабыстың таптаурындығын айыптау оған қарсылық қандай нәтиже-

ге әкелерін болжау өте қиынға соғады.

Бұл түсініксіздік пен ұшқары пайым жа-

сау жөніндегі айыптауларға ұласты.

Сонымен қатар апелляция кезінде соттар-

дың төменгі инстанция соттары шешімдерін теріске шығаруға жиі құлықсыздық

танытатыны да осыдан.

Жаңашылдық сараптамасы өнертабыс пен қазіргі білімнің жай-күйі арасын-

дағы сандық айырмашылықтың болуын қадағаласа, таптаурын еместік талабы

ол айырмашылықтың патенттік қорғауға алатындай сапалы болуына мән бере-

ді.

Патенттердің таптаурын емес өнертабыстарға ғана берілуін қадағалайтын

өнертапқыштық деңгей талабы тек лайықты өнертабыстардың ғана қорғауға ие

болуын сапалық тұрғыда қамтамасыз етеді. Патент шарты ретінде өнертапқыш-

тық деңгейді көрсету қажеттігі былайша түсіндірілді: «танымал нәрсенің қолда-

нысындағы сәл ғана өзгешелік патенттеуге негіз болса, бұл саудадағы негізсіз

кедергіге әкелер еді.

Апелляция соты PLG Research v. Ardon International

ісінде

айтқандай, «таптаурындық доктринасының негізінде жатқан идея – басымдық

күнінде қоғамның мәлім болған нәрсені оның жай ғана таптаурын түрленгені

немесе іс-тәжірибелік нұсқа болғаны үшін ғана қолдануын шектеуге жол бер-

меу». Анағұрлым позитив жағынан алғанда, таптаурындық тексерісі адамдардың

жайшылықта жүргізілмейтін зерттеумен айналысуын ынталандырады. Нақтырақ

Harries v. Air King 183 F.2d. 158, 162 (1950) (Judge Learned Hand). АҚШ-тағы позиция туралы

қараңыз: KSR International v. Teleex, 558 US 398 (2007).

Бұл «көптеген патенттің дүдәмал коммерциялық құндылығына да, олардың жарамдылығына

байланысты сот тартысының құнына да елеулі үлес қосады»: W.Cornish, ‘The Essential Criteria for

Patentability’ (1983) 14 IIC 765, 771.

H.Ullrich, Standards of Patentability (1977), 37; J.Schmidt-Szalewski, ‘Non-obviousness as a

Requirement of Patentability in French Law’ (1992) 23 IIC 725, 737.

Жаңашылдық талабының теориялық негізі «атқару құқығынан» ақпараттық негіздегі түсінікке

ойысқаны белгілі. Өнертапқыштық қадам турасында мұндай ойысу анықталмады.

Harwood v. Great Northern Railway Co. (1865) 11 HLC 654, 682 (Lord Westbury). Сондай-ақ қараңыз:

Elias v. Grovesend (1890) 7 RPC 455, 467; Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 653; VDO Adolf Schindling/

Illuminating device, T 324/94 [1997] EPOR 146, 153.

[1999] FSR 116, 136. Сондай-ақ қараңыз: Philips (Bosgra’s) Application [1974] RPC 241 (атқару

құқығына аса назар аударылады).

230

ПАТЕНТ

айтсақ, патенттің таптаурын өнертабыстарға берілмеуі спекуляциялық немесе

тәуекелге толы зерттеулер жүргізуге итермелейді. Судья Бирсс атап өткендей,

«патент келешегі белгісіз, қымбат зерттеулерге ынталандыру үшін ойлап табыл-

ған; бірақ ондай зерттеулердің бәрі бірдей патенттелетін өнертабысқа айнала

бермейді».

2. ӨНЕРТАБЫСТЫҢ ТАПТАУРЫН ЕМЕСТІГІН АНЫҚТАУ

Еуропалық патент конвенциясы қабылданғанға дейін қатысушы елдер тап-

таурындық жөнінде әркелкі ұстанымда болды. Оларды біріздендіру үшін Еу-

ропалық патент ведомствосы өнертапқыштық деңгейді бағалаудың объектив,

тиімді әрі транспарент амалын жасады. Осы арқылы ведомство салаға белгілі

бір анықтық әкелгісі келді.

Патенттік адвокаттардың чартерлік институты (CIPA)

әзірлеген 1977 жылғы Патент заңының нұсқаулығында (Guide to the Patents

Act 1977) жазылғандай, Еуропалық патент ведомствосындағы өнертапқыштық

деңгейді анықтау тәсілінің екі негізгі ерекшелігі бар. Біріншісін біз 17-тарауда-

ғы патенттелетін өнертабыс объектісі туралы талқылауымызда қарастырғанбыз.

Ол – «әсер негізіндегі» тәсіл. Яғни патенттің берілуі өнертабыстың мәлімделген

қырларының жаңа әсері, жаңа функциясы немесе мәлімделген оң нәтижесі бар-

жоқтығына байланысты.

Екінші ерекшелік – тиісті өнертапқыштық деңгейдің

бар-жоғы «проблема және шешу жолы» тәсілі арқылы тексеріледі.

Бұл өнер-

табысты проблеманың шешімі ретінде көрсетеді. Сәйкесінше, өнертапқыштық

деңгей «техникалық проблеманы шешетін қадам» ретінде қарастырылады.

Де-

мек, Еуропалық патент ведомствосы «Өнертабыс таптаурын емес пе?» деп сұ-

раудың орнына, «Өнертабыстың проблеманы шешу жолы салаға маманданған

адамға таптаурын ба?» деген сұрақ қояды. Позитив тұрғыда айтар болсақ, өнер-

табыс патент қабілетіне ие болуы үшін, оның ұсынар шешімі басымдық күнін-

де салаға маманданған адамға таптаурын болып көрінбеуі қажет. «Проблема-

шешім» тәсілін қолдануда бірқатар қосымша қадам жасалуы қажет. Нақтырақ

айтқанда, арнайы юрисдикция соттарынан өнертабыстың техникалық саласын

нақтылау (мұның бір міндеті – техника деңгейін нақтылауға қажетті адамның қай

салаға маманданғанын анықтау), өнертабыстың осы саладағы ең жақын техника

деңгейін анықтау, ең жақын техника деңгейі шешкен техникалық проблеманы

айқындау, салаға маманданған адамның ұсынылған шешімнің техникалық қы-

рын немесе қырларын техниканың белгілі деңгейінен қорытып ала алмайтынын

нақтылау талап етіледі.

Actavis Group v. Actavis UK [2016] EWHC 1955 (Pat), [279]; Société Technique de Pulvérisation (STEP)

v. Emson [1993] RPC 513. Салыстырыңыз: Mölnlycke v. Procter&Gamble (No. 5) [1994] RPC 49; H.Ullrich,

Standards of Patentability (1997), 103.

G.Knesch, ‘Assessing Inventive Step in Examination and Opposition Proceedings at the EPO’ (1994)

epi-Information 95, 98.

CIPA, [3.04].

Бұл Апелляция техникалық кеңесінің алғаш жарияланған шешімінде қолдауға ие болды: Bayer/

Carbonless copying, T 1/80 [1979– 85] B EPOR 250.

«Проблема-шешім» тәсілі нақты мәселелерді шешуге бағытталған қызмет ретінде зерттеудің

беделіне негізделген: ICI/Containers, T 26/81 [1982] OJ EPO 211.

Comvik/Two identities, T 641/00 [2003] OJ EPO 319, [5].

231

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

«Проблема-шешім» тәсілі Еуропалық патент ведомствосында қолданылға-

лы бері өнертапқыштық деңгейді анықтауда пайдалы екенін көрсетті. Бұл тә-

сіл сондай-ақ барлық дерлік жағдайда қолданылды. Осыған қарамастан, Alcan/

Aluminium alloys ісінде

Апелляция техникалық кеңесі аталған тәсілдің кейбір

аспектілеріне күмән келтірді. Бұл істе кеңес проблема-шешім тәсілі барлық жағ-

дайда қолдануға болатын тәсіл ретінде қарастырылатынын, бірақ дұрысы – оны

өнертапқыштық деңгейді бағалауда қолданылатын көптеген ықтимал тәсілдің

бірі ретінде ғана қарастыру керектігін атап өтті. Аталмыш кеңестің айтуынша,

өнертапқыштық деңгейге қатысты барлық істерде бір ғана тәсілге жүгіне берудің

ешқандай құқықтық негізі жоқ. Тыңнан түрен салған өнертабысқа бұл критерий-

ді қолдану орынсыз, өйткені проблеманы қалыптастыру үшін салыстыратындай

ешқандай белгілі техника деңгейі жоқ. Мұндай жағдайда «проблема-шешім» тә-

сілін қолдану тым жасанды болып кетеді. Бұл тәсіл сол өнертабыс туралы қолда

бар мәліметке сүйенетіндіктен, оның сондай-ақ «хайндсайтқа» (қандай да бір

жағдай болғаннан кейінгі ретроспективалық бағалау. – Ауд.) негізделуі зардабын

тигізбей қоймайды.

Лорд-судья Джейкоб осыған ұқсас қарсылық білдіріп, «проблема-шешім» тә-

сілінің ең әлсіз тұсы проблеманың қайта жасақталуында немесе ретроспективті

түрде құрастырылуында екенін айтты. Мұны «өнертабыс «жылдар бойы қалып-

тасқан» проблеманы шешетіндей немесе сондай мәселе бардай әсер қалдыра-

тын» жағдайлардан көруге болады.

Апелляция техникалық кеңесінің Alcan ісінде көздегені проблема-шешім

тәсілін қараудағы зерттеу түрлерімен біріктіру еді. Аталған сынақты қолдану-

ға болатын жағдаяттарды түрлендіру (немесе тарылту) арқылы кеңес бұл кри-

терийді күшейте түсті. Осы сын-ескертпелерге қарамастан, Еуропалық патент

ведомствосының Апелляциялық кеңесі «проблема-шешім» тәсілін қажетті

өнертапқыштық деңгейдің бар-жоғын анықтауға әлі де қолданып келеді.

2.1. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ ТӘСІЛ

Еуропалық патент ведомствосындағы құқықтың қазіргі күйі қандай болса да,

Англия мен Уэлс соттары одан оқшауланып, «проблема-шешім» тәсілін қабыл-

даудан бас тартып келеді.

Өнертабыстың қалай интерпретацияланатынын қа-

растыруда олар Windsurfing шешіміндегі тәсілге сүйенді.

Апелляция соты ол

T 465/92 [1995] EPOR 501.

«Хайндсайтқа» (ретроспективалық бағалауға) әуестенбеудің қажеттігі туралы жалпы

пікірталасты қараңыз: Ferag v. Muller Martini [2007] EWCA Civ 15, [13].

Actavis v. Novartis [2010] EWHC Civ 82, [35]. Сот проблеманы қайта тұжырымдау қажет емес

кезде «проблема-шешім» тәсілі жақсы жұмыс істегенін атап өтті: ibid., [39]. Мұны Apimed Medical

Honey v. Brightwake [2011] EWPCC 2 ісінен көре аламыз. Ондағы проблема мынау-тын: бал бөлме

температурасында сұйық еді, ал өнертабыстың мақсаты (шешімі) – сұйық балды жара бетіне

жаққанда терапиялық таңғыш сияқты қатыру.

Еуропалық патент конвенциясы (EPC) барлық елде біркелкі қолдануға арналса да,

өнертапқыштық деңгейге келгенде Британия соттары конвенцияның прецеденттерін елемейді. Сол

үшін бұл саладағы құқықтық бірізділік өте төмен деңгейде: Hallen v. Brabantia [1991] RPC 195, 212;

Hoechst Celanese v. BP Chemicals [1997] FSR 547, 567, 572.

Windsurng International v. Tabor Marine [1985] RPC 59 (CA), followed in Lux Trac v. Pike Signals

[1993] RPC 107; Hallen v. Brabantia [1991] RPC 195; Mannheim v. Genzyme [1993] FSR 716, 724; Mölnlycke

v. Procter&Gamble (No. 5) [1994] RPC 49, 115; PLG Research [1995] FSR 116; A.Griths, ‘Windsurng and

the Inventive Step’ [1999] IPQ 160.

232

ПАТЕНТ

шешімде соттардың алдымен патентте көрсетілген өнертапқыштық тұжырым-

даманы анықтауы керектігін айтты. Содан соң сот сілтеме жасалған техниканың

белгілі деңгейі мен болжалды (мәлімделген) өнертабыс арасындағы айырмашы-

лықтарды анықтауы қажет. Соңында сот мәлімделген өнертабыс туралы ақпарға

сүйенбей, сол айырмашылықтардың салаға маманданған адам үшін таптаурын

көрінетін қадамдардан тұру-тұрмауын немесе олардың өнертапқыштық деңгей-

ді талап ету-етпеуін анықтауы керек.

Апелляция сотының Pozzoli ісіндегі шеші-

мінде

лорд-судья Джейкоб Windsurfing критерийін қайта саралап, ол жөнінде

басқаша тұжырым жасады. Соттың Windsurfing критерийі сияқты қалыптасып

қалған ережелерді қайта қарау талпыныстары әдетте теріс нәтижеге әкелсе,

лорд-судья Джейкобтың критерийді қайта тұжырымдауы пайдалы болды, өйт-

кені ол «Өнертабыс дегеніміз не?» деген сұраққа салмақ берді. Pozzoli деп ата-

латын бұл жаңа тәсілдің негізінде сот мынадай төрт сұрақ қояды.

(і) «Салаға маманданған адам» деген кім? (Сол адамның жалпылама ортақ

білімі анықталады).

(ii) Формуланың өнертабыстық тұжырымдамасы дегеніміз не? (Егер бұл оңай

анықталмаса, сот оны түсіндіруге тиіс).

(iii) «Техника деңгейінің құрамдас бөлігі» ретінде сілтеме жасалған объект пен

формуланың өнертабыстық тұжырымдамасы немесе сот интерпретация-

лаған формула арасында қандай да бір айырмашылық бар ма, болса қан-

дай?

(iv) Мәлімделген өнертабыс туралы хабардар болмай тұрып аңғарған бұл

айырмашылықтар осы саладағы маманға таптаурын болатын қадамдар

болып санала ма, әлде олар өнертабыстың кез келген деңгейін талап ете

ме?

Соттар бұл сауалдардың «Өнертабыс таптаурын ба?» деген барынша құ-

қықтық сұраққа жауап беру құралы ғана екенін, сондай-ақ қандай да бір қатаң

формуланы ұстану қателікке ұрындыруы мүмкін екенін ара-тұра еске салады.

Алайда кең таралған Pozzoli тәсілі Біріккен Корольдікте қандай жағдайда өнер-

табыстың таптаурын болатынын анықтау үшін тұрақты қолданылып келеді.

Еуропалық патент ведомствосында қолданылған тәсілді емес, Pozzoli тәсілін

қолдануға себеп болған жайт «проблема-шешім» тәсілінің Біріккен Корольдікте

қатты сынға ұшырауы еді.

«Хайндсайдқа» жүгінетінімен қоса,

бұл критерий

Сыни пікірді қараңыз: J.Claydon, ‘The Question of Obviousness in the Windsurfer decision’ [1985]

EIPR 218. Қараңыз: Unilever v. Chefaro [1994] RPC 567, 580.

Pozzoli SpA v. BDMO SA [2007] EWCA Civ 588.

Ibid., [15]–[19]. Бұдан да тереңірек танысу үшін мынаны қараңыз: Jacob LJ in Nichia Corporation

v. Argos [2007] EWCA Civ 741, [12].

Қараңыз, мысалы: Regeneron Pharmaceuticals v. Genentech [2013] EWCA Civ 93, [68]–[71]; Conor v.

Angiotech [2008] RPC 28 (HL), [42]; Generics (UK) v. Daiichi Pharmaceutical Co. [2009] EWCA Civ 646, [17];

Medimmune v. Novartis [2012] EWCA Civ 1234, [34], [177]–[186].

«Таптаурындықтың барлық сұрақтарын «проблема-шешім» тәсілі айналасына топтастыру

қиындықтарға әкелуі мүмкін, бірақ бұл критерий көбінесе тиімді нұсқаулық бола алады»: Nichia

Corporation v. Argos [2007] EWCA Civ 741, [22]. Лорд-судья Джейкоб KSR International v. Teleex, 550

US 398 (2007) ісінде АҚШ Жоғарғы соты осыған ұқсас көзқараста болғанын атап өтті. Сондай-ақ

қараңыз: A.White, ‘The Problem-and-solution Approach to Obviousness’ [1986] EIPR 387; J.Beton, ‘Vote

of thanks to G.Szabo’ (1987) 16 CIPAJ 361.

R.Singer, The European Patent Convention (1995), 186; Grehal/Shear, T 305/87 [1991] EPOR 389.

233

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

жасандылығы үшін де сыналды. Өйткені көптеген өнертабыс әлдебір проблема-

ны шешсем деген оймен әзірленбейді. Әйтсе де ең үлкен қайшылық мынау-тын:

проблема-шешім тәсілі зерттеудің барлық түріне қолдануға жарайтындай көрін-

генмен, оған кей жағдайда сүйену орынсыз.

Бұл тәсіл бұрыннан бар техниканы дамытуға келгенде қисынды қолданыл-

ғанымен, бірқатар өнертабыс үшін, әсіресе химия/фармацевтика саласында

проблеманы айқындау оңай емес.

Бұрыннан бар техниканың немесе өнімнің

жаңа қолданысын анықтауға қатысты жағдайларда қолданылуы қиын болуымен

қатар, инновация бұрын-соңды жария болмаған жасырын қажеттілікті қанағат-

тандыратын жағдайларда бұл тәсілдің қолданылуы мүлдем орынсыз саналды.

Проблема тұжырымдалғаннан кейін ғана шешімі айқындалатын «проблемалық

өнертабыстар» жағдайында «проблема-шешім» тұрғысынан жүргізілген зерт-

теулерді қайта құру «кез келген субстанция» мәселесін анықтауды жоққа шыға-

рып, аталмыш тәсілді тиімсіз етеді».

Таптаурындықты 1977 жылғы Патент заңы аясында анықтауда британиялық

арнайы юрисдикция соттары «проблема-шешім» тәсілінен гөрі, Pozzoli әдісін

қолдануға ниетті. Дегенмен Біріккен Корольдік «проблема-шешім» тәсілін қол-

дануға көшуге тиіс деген пікір күшейіп келеді.

Мұның себептерінің бірі – бас-

тапқыда екі бөлек көрінген бұл критерийлер тұжырымдамасы бір-бірінен алшақ

емес екені белгілі болған-ды.

Оған қоса, Еуропалық патент ведомствосы тәсі-

лінің элементтері БК патент құқығында бар болғаны

және Alcan шешімінің Еу-

ропалық патент ведомствосы тәсіліне айтылған кейбір сын-ескертулерді шешуге

бағытталғаны бұл пікірді күшейте түсті.

«Проблема-шешім» тәсілін қуаттаған ең

елеулі жағдай Лордтар палатасының Biogen v. Medeva

ісіндегі шешімінде бай-

қалды. Онда лорд Хофман: «Өнертапқыштық тұжырымның дұрыс баяндамасын-

да өнертабыс шешуге тиіс проблемаға тікелей немесе астарлы сілтеме жасалуы

керек» деген болатын.

Біріккен Корольдік пен Еуропалық патент ведомствосында қабылданған тә-

сілдердің әртүрлі екенін ескеру мен оларды бір-бірімен байланыстыратын ұқсас-

тықтар да жеткілікті екенін есте ұстау маңызды. Өнертабыстың таптаурындығын

талқылауды алдымен 1977 жылғы заңның 3-бөлімінен/2000 жылғы Еуропалық

патент конвенциясының 56-бабынан (1973 жылғы Еуропалық патент ведомст-

восының бұрынғы 56-бабынан) бастаған дұрыс болар. Өйткені онда өнертабыс

F.Hagel and C.Menes, ‘Making Proper Use of the Problem–solution Approach’ [1995] epi-Information 14.

Rider/Simethicone tablet, T 2/83 [1979–85] C EPOR 715.

F.Hagel and C.Menes, ‘Making Proper Use of the Problem–solution Approach’ [1995] epi-Information

14, 16.

P.Cole, ‘Inventive Step: Meaning of the EPO Problem and Solutions Approach and Implications of

the United Kingdom’ [1998] EIPR 214, 271.

CIPA, [3.04]. БК патенттеріндегі сипаттамалар көбіне өнертабыстың пайда болу тарихын

мазмұндап, содан кейін өнертабыс шешетін нақты проблеманы түсіндіреді.

Қараңыз: P.Cole, ‘Inventive Step: Meaning of the EPO Problem and Solutions Approach and

Implications of the United Kingdom’ [1998] EIPR 214; Sharp and Dohme v. Boots Pure Drug Company

(1928) 45 RPC 153, 173 (Sir Staord Cripps); J.Beton, ‘Vote of thanks to G.Szabo’ (1987) 16 CIPAJ 361;

S.Avery, ‘Problem and Solution at the EPO: The Primary Consideration’ (1984–85) 14 CIPAJ 166; G.Szabo,

‘Questions on the Problem-and-solution Approach to the Inventive Step’ (1986–87) 16 CIPAJ 351.

Қараңыз: Haberman v. Jackel International [1999] FSR 683, 683, 699–700; Dyson Appliances v. Hoover

[2001] RPC 26, [153].

[1997] RPC 1, 45.

234

ПАТЕНТ

«салаға (техника деңгейін құрайтын кез келген объектіні есепке алғанда) маман-

данған адамға таптаурын көрінбегенде» өнертапқыштық деңгейге ие делінген.

Бұл шарт үш сұрақтың туындауына әкелді:

(i) «Салаға маманданған адам» дегеніміз кім және ол қандай білік пен білімге

ие?

(ii) Зерттеліп жатқан «өнертабыс» не?

(iii) Бір нәрсені «таптаурын емес» деп айту нені білдіреді?

Енді осылардың әрқайсына жеке-жеке тоқталайық.

3. САЛАҒА МАМАНДАНҒАН АДАМ

1977 жылғы Патент заңының 3-бөлімі мен Еуропалық патент конвенциясы-

ның 56-бабында көрсетілгендей, «таптаурындық» сол саланың орта деңгейлі

маманының көзқарасы тұрғысынан анықталады.

Арнайы юрисдикция соты

өнертабысты базалық қасиеттері, білігі және білімі бар сол сала маманының

көзімен қарастырады.

Салаға маманданған адам «шынайы сипатқа ие болуы

керек болғанымен, өмірдегі адам шартты салаға маманданған адамға тең келе

алмайды».

Зерттеудің объективті сипаты тұрғысынан өнертабыстың пайда болуына

әкелген нақты процесс маңызды емес.

Демек, өнертабыстың жетекші сарап-

шылар тобы жылдар бойы жүргізген зерттеулер нәтижесінде немесе біліксіз

адамның кездейсоқ әрекеті арқасында пайда болғаны маңызды емес. Ең бас-

тысы – салаға маманданған адамның өнертабысты таптаурын емес деп табуы.

Салаға маманданған адамның білігі мен білімі, сондай-ақ оған қолжетімді

ресурстар мен құрал-жабдықтар қараудағы өнертабысқа байланысты өзгеріп

отырады.

Нақтырақ айтқанда, салаға маманданған адамның кәсіби қасиеттері

өнертабыстың қай техникалық салаға жататынына байланысты. Еуропалық па-

тент ведомствосында өнертабыстың қай техникалық салаға жататынын патент

сипаттамасында көрсету керек болғандықтан, өнертабыстың техникалық сала-

сын анықтау оңайырақ.

Біріккен Корольдікте де жағдай осыған ұқсас: патент

«Базалық білімі мен қабілеттері әртүрлі, шығармашылық ойлау қабілеті жоқ өңкей

«оқымыстылар» (Rockwater v. Technip [2004] RPC (46) 919, [7], [10]) немесе «нормативті-құқықтық

тұжырым» ретінде (Positec Power Tools v. Husqvarna [2016] EWHC 1061 (Pat), [8]) сипатталады. Бұрынғы

cипаттауларды қараңыз: J.Bochnovic, The Inventive Step (1982), 59; J.Pagenberg, ‘The Evaluation of

the “Inventive Step” in the European Patent System’ (1978) 9 IIC 1, 16–17; J.Tresansky, ‘PHOSITA: The

Ubiquitous and Enigmatic Person in Patent Law’ (1991) 73 JPTOS 37.

Technograph Printed Circuits v. Mills&Rockley (Electronics) [1972] RPC 346, 355 (Lord Reid); Polymer

Powders/Allied colloids, T 39/93 [1997] OJ EPO 134, 149. Салаға маманданған адам өнертабысты

орындауға маманданған адаммен бір болуы шарт емес: Schlumberger Holdings Ltd v. Electromagnetic

Geoservices AS [2010] EWCA Civ 819, [61].

Positec Power Tools v. Husqvarna [2016] EWHC 1061 (Pat), [8]. Teva v. Leo [2015] EWCA Civ 779, [29]

(CA7 ісіне сілтеме жасайды (онда Dysan v. Hoover [2002] RPC 465 ісіндегі шаңсорғыш дизайнерлерінің

қате көзқарасын мысал ретінде келтіріп, маманның бойында «сала маманына тән қате түсінік пен

практикалық білім болуы керек» деп ұйғарылды»).

Hoechst Celanese v. BP Chemicals [1997] FSR 547, 565; BASF/Metal rening, T 24/81 [1979–85] B

EPOR 354.

Техника саласындағы мамандардың кейбір атрибуттарының қысқаша мазмұнын қараңыз:

Jacob LJ in Rockwater v. Technip [2004] RPC 919, [6]–[12].

Genentech’s Patents [1989] RPC 147, 278 (Mustill LJ).

EPC 2000 Regs, rr 42(1)(a), 47(2) (ex EPC 1973 Regs, rr 27(1)(a), 33(2)); Luminescent Security Fibres/

Jalon, T 422/93 [1997] OJ EPO 24.

235

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

сипаттамасы қысқа тақырыпшамен басталады және ол өнертабыстың қай са-

лаға жататынын көрсетеді. Өнертабыс техникалық және техникалық емес қа-

сиеттер жиынтығынан тұрғанда, техникалық саланы көрсету аса маңызды. Мұны

компьютерлік өнертабыстар мен бизнес әдістері өнертабыстарының тоғысу мы-

салынан көруге болады. Осы уақытқа дейін арнайы юрисдикция соттары бұл

мәселеге аса сақтықпен қарап, салаға маманданған адам техникалық саладағы

білікке ие болуы керек деп тұжырымдады. Осының мысалы дербес пайдалану-

шының сандық ұялы телефоннан

басқа ұялы телефонға қоңырау шалу төлемі

жүйесін реттеген SIM-карта өнертабысын қарастырған Comvik

ісінде берілді.

Істі қараған Апелляция техникалық кеңесі былай деді:

Салаға маманданған адам дегеніміз – сол техникалық саладағы эксперт.

Техникалық проблема бизнес, актуарлық немесе бухгалтерлік есеп жүйесін

компьютерлік іске асырумен байланысты болса, маманданған адам тек кәсіпкер,

актуарий немесе есепші ғана емес, деректерді өңдеуге қатысы бар адам болып

саналады.

Сарапшының біліктілік базасы кәсіпкерлік немесе менеджмент машықтары

сияқты бейтехникалық салаларды қамтыса, бұл қазіргі кезде патенттік қорғаудан

алынып тасталған коммерциялық патенттер мен басқа да өнертабыстардың па-

тент қабілетін арттырар еді.

Салаға маманданған адамның білігі қараудағы салада қандай білік қалыпты

саналатынына байланысты өзгере береді. Кейде салаға маманданған адамнан

PhD дәрежесі мен зерттеу тәжірибесі талап етілуі мүмкін;

басқа жағдайларда

формалды академиялық біліктілік қажет болмай, тек «қалыпты» дағдылар сұра-

луы мүмкін.

Салаға маманданған адам әдетте жеке тұлға болып саналғанымен,

зерттеу жұмыстарын бір топ зерттеуші жүргізген жағдайда, сот шартты зерттеу

тобының көзқарасына жүгінеді.

Шартты түрде алынған маман не түсіндірушінің техника саласындағы білімі

мен білігінде айырмашылық болатыны сөзсіз, бірақ олардың барлығына ортақ

талап – олар өнертапқыш болмауға тиіс.

Сонымен қатар салаға маманданған

адам «консерватившіл» болуы, яғни қалыптасқан таным-түсінікке қарсы шық-

пауы, сондай-ақ бұлжымас заңдылықтар мен белгісіз салаға бас сұқпай, орасан

зор тәуекелден аулақ болуы керек.

«Өнертапқыштың еңбегі бірдей тариф ішіндегі әртүрлі қоңырау құнының абоненттерге

экономикалық және әкімшілік проблема тудырып, қосымша жүк түсіргенін түсінуінде еді: ibid., [vi].

Comvik/Two identities, T 641/00 [2003] OJ EPO 319, [vi].

Ibid., [7] (өнертабыс өнертапқыштық деңгейге ықпал ете алмайтын бейтехникалық салаларда

ойлап табылды).

Pension Benets Systems, T 931/95 [2001] OJ EPO 413 (өнертапқыштық деңгейді бағалау

бағдарламалық жасақтама әзірлеушісі немесе қолданбалы бағдарламашы тұрғысынан жүзеге

асырылуы керек).

Genentech’s Patent [1989] RPC 147, 241.

Dredge v. Parnell (1899) 16 RPC 625, 628; салыстыру үшін: Genentech’s Patent [1989] RPC 147, 214.

Genentech’s Patent [1989] RPC 147, 278; Adolf Schindling/Illuminating device, T 324/94 [1997] EPOR

146.

Бұл биотехнология саласына қатысты күмән тудырды: Genentech’s Patent [1989] RPC 147, 214,

279–280. Сондай-ақ қараңыз: Technograph Printed Circuit [1972] RPC 346; Polymer Powders/Allied

colloids, T 39/93 [1997] OJ EPO 134, 149.

Genentech/Expression in yeast, T 445/91 [1995] OJ EPO 684.

236

ПАТЕНТ

3.1. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІ

Өнертабыстың таптаурындығын қарастыруда салаға маманданған адам ба-

сымдық күнінде техника деңгейінің құраушысы болатын кез келген нәрсені

есепке алады.

Екі ерекшелігін ескермесек, таптаурындық критерийі жаңашыл-

дық критерийі (18-тарауда талқыланған)

секілді мағынасы кең ұғым саналады.

Бірінші ерекшелік қараудағы өтінімге қарағанда басымдыққа ие, бірақ осы

уақытқа дейін жария болмаған өтінімдер өнертапқыштықты бағалау тұрғысы-

нан техника деңгейінің құраушысы саналмайды.

Екінші ерекшелік – өнерта-

быстың таптаурын еместігін (жаңашылдығын емес) қарастыруда әртүрлі ақпарат

көзінен алынған мәліметті біріктіруге («мозаика» құрауға) болады. Құжаттарды

біріктіру процесі «логикалық тұрғыда ойластырылған және табиғи» болуы ке-

рек.

Сонымен қатар бұл процесті білікті, бірақ қиялға берілмейтін маман жүр-

гізгені жөн.

Таптаурындықты көрсету кезінде бір-біріне қарсы келетін немесе

іске қатысы жоқ құжаттар біріктірілмейді.

Техника деңгейіне өтінімді беру күніне дейін жария болған кез келген нәрсе

жатады. Бұл ретте жариялану тілі, ақпараттың қаншалықты кең таралғаны рөл

атқармайды.

Техника деңгейінің салаға маманданған адамның басымдық кү-

ніндегі көзімен қаралуы оның кең сипатын шектейді. Осы негізде соттар салаға

маманданған адамның кей ақпарат түріне қарағанда көбірек көңіл бөлуі мүмкін

екенін мойындады.

Санаулы жағдайларда салаға маманданған адамның техни-

ка деңгейін бағалай алуы ақпараттың кейбір түрінің қорғаудан алынып тастала-

тынын білдіруі ықтимал.

Салаға маманданған адамнан тек сол немесе соған жақын саладағы ақпарат

негізінде тұжырым жасау талап етілетіні техника деңгейінің кең сипатын одан әрі

шектейді. Мұның салаға маманданған адамға қолжетімді болатын материалға

әсерін Mobius/Pencil sharpener

ісінен көруге болады. Ол істе жаңқасын шашпай

жинап отыратын құрылғысы бар қаламұштағыш өтінімі қаралды. Өтінім техника

деңгейінің екі құраушысы арқылы таптаурындық критерийінен аман қалды: бі-

ріншісі қалам ұштағыштарға қатысты болса, екіншісі жинақтау қорапшасына қа-

Бұл күн өте маңызды болуы мүмкін. Мысалы, Biogen v. Medeva [1995] RPC 25 (CA) ісінде

рекомбинантты ДНҚ технологиясы тез дамығандықтан, өнертабыс 1979 жылға дейін таптаурын

саналушы еді. Сондықтан Biogen компаниясының 1978 жылдың желтоқсанындағы басымдық күнін

пайдалана алуы шешуші мәселе болды.

18-тараудың 2 және 3-бөлімдерін қараңыз. Таптаурындық ісіндегі құжаттарды жария ету

тәртібін қараудағы соттардың тәсілін қараңыз: Positec Power Tools v. Husqvarna [2016] EWHC 1061

(Pat), [7]–[43] (ақпаратты жария етуді өкім етуден бас тартады).

BASF/Metal rening, T 24/81 [1979–85] EPOR B–354.

Phillip Morris/Tobacco lamina ller, T 323/90 [1996] EPOR 422, 430.

Technograph v. Mills&Rockley [1972] RPC 346, 355.

Mobay/Nethylenebis, T 2/81 [1982] OJ EPO 394. Сондай-ақ қараңыз: Discovision/Optical recording,

T 239/85 [1997] EPOR 171.

Blaschim/rearrangement reaction, T 597/92 [1996] EPOR 456; Mitsoboshi/Endless power transmission,

T 169/84 [1979–85] B EPOR 354; Hoechst Celanese v. BP [1997] FSR 547, 563.

PLG Research [1994] FSR 116, 137 («Техника деңгейінің бір бөлігін білу – бір нәрсе; мәселені

шешудегі оның маңызын бағалау – басқа нәрсе»).

Салыстырыңыз: Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 653 («сот алдыңғы техника деңгейіне

қатысты критикалық емес эйджизмді (жас бойынша кемсітушілік) ескеруі керек... Құжаттың ескі

болуы таптаурындықты анықтауға негіз бола алмайтындығын білдірмейді»).

T 176/84 [1986] OJ EPO 50.

237

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

тысты болды. Апелляция техникалық кеңесі техника деңгейінің қараудағы өнер-

табысқа ең жақын құраушысы қаламұштағыш екенін, бірақ оның өнертабыста

пайдаланылған жауапты ұсынбайтынын, сол үшін оның еш қатысы жоқ екенін

атап өтті. Жинақтаушы қорапша өнертабысты жоққа шығаруға да жеткіліксіз

болды, өйткені қараудағы өнертабыс пен аталған қорапшаның техникалық са-

лалары әртүрлі еді. Сәйкесінше, салаға маманданған адам жинақтаушы қорапқа

қатысты алдыңғы техника деңгейінде келтірілген шешімді қолданбас еді.

Салаға маманданған адам техника деңгейіндегі арнайы бір материалмен бет-

пе-бет келумен қатар, қараудағы техникалық салаға қатысты «жалпыға ортақ

білім» артықшылығына ие бола алады.

Жалпыға ортақ білім ақпараттың құн-

ды көзі болуымен бірге, шартты түсіндірушіге техника деңгейіндегі түрлі эле-

ментті біріктіруге және техника деңгейінің қазіргі элементтерін әзірлеп, оларға

сүйенуге мүмкіндік берумен де ерекшеленеді (өнертапқыштық әрекеттерімен

айналыспайынша).

Жалпыға ортақ білімнің тағы бір маңызы – оның құжаттар

интерпретацияланатын негіз ретінде болуында.

Жалпыға ортақ білім ретінде танылуы үшін «қандай да бір объект қараудағы

салаға қатысы бар бір топ адамға мәлім болып, олардың одан кейінгі әрекеттер-

ді жасауына жақсы негіз болуға тиіс».

Техниканың белгілі деңгейі әлемнің кез

келген жерінде жариялануы мүмкін болса, жалпыға ортақ білім нақты Біріккен

Корольдікке қатысты болады. Судья Арнольд Біріккен Корольдіктегі таптаурын-

дық критерийіне қатысты айтқандай, қандай да бір ақпаратты жалпыға мәлім

деп табу үшін, ол ақпарат кемі Біріккен Корольдікте жалпыға мәлім болуы керек.

Нақтырақ айтқанда, судья «дерек [Біріккен Корольдікте] жалпыға мәлім болма-

са, оның (мысалы) Қытайда жалпыға мәлім болғаны маңызды емес» деді.

Сала-

ға маманданған адам жалпы білім турасында сүйене алатын ақпарат қараудағы

техника саласының сипатына байланысты өзгере береді.

Арнайы юрисдикция

соты көп жағдайда жалпыға ортақ білімнің энциклопедияларда жəне стандарт-

ты сөздіктерде кездесетінін пайымдайды. Мұндай жағдайда логикалық жаңы-

лысуға жол бермеу керек: жалпыға ортақ білім энциклопедияларда кездеседі,

бірақ бұл энциклопедиядағының бәрі жалпыға ортақ білім дегенді білдірмейді.

Патенттердің жеке сипаттамасы әдетте жалпыға ортақ мәліметтерде беріле бер-

Kereber/Wire link bands, T 28/87 [1989] OJ EPO 383. Mobius was distinguished in Boeing/General

technical knowledge, T 195/84 [1986] OJ EPO 121.

Hoechst Celanese v. BP Chemicals [1997] FSR 547, 563; British Ore Concentration Syndicate v. Mineral

Separation (1909) 26 RPC 124, 138. Жалпы пікірталасты қараңыз: KCI Licensing v. Smith&Nephew [2010]

FSR 740, [105]–[121].

Кейде ақпарат техника деңгейінің құраушысы ретінде патентті жарамсыз етуге қауқарсыз

болуы мүмкін, бірақ сол ақпарат жалпыға ортақ білімнің бөлшегі саналса, жарамсыздықты негіздеуі

әбден мүмкін: Boeing/General technical knowledge, T 195/84 [1986] OJ EPO 121.

Жалпыға ортақ ақпарат деп танылуы үшін факт «санаулы адамға ғана мәлім сала аясында

жалпы мәлім болуға тиіс»; сонымен қатар «сапа мен сенім талаптары сақталуға тиіс»: Omnipharm v.

Merial [2011] EWHC 3393 (Pat). Бұл туралы қараңыз: CIPA, [3.11].

Generics (UK) v. Warner-Lambert [2015] EWHC 2548 (Pat), [125]. Сондай-ақ қараңыз: Accord

Healthcare v. Medac Gesellschaft [2016] EWHC 24 (Pat), [119].

Generics (UK) v. Warner-Lambert [2015] EWHC 2548 (Pat), [124] («Біріккен Корольдіктегі қандай да

бір салаға маманданғандардың барлығы Қытайдағы жағдаймен таныс болса, жағдай өзгереді». Ibid.)

Beloit v. Valmet [1997] RPC 489, 494.

Mars II/Glucomannan, T 112/92 [1994] EPOR 249.

238

ПАТЕНТ

мейді.

Ғылыми еңбектер «белгілі бір техника саласымен айналысатын адам-

дардың басым бөлігіне мәлім болғанда және күмәнсіз қабылданғанда ғана»

жалпы білімнің бөлігіне айналады.

Әдетте жалпыға ортақ ақпарат белгілі бір

cипатта қолданылады. Тұжырымдаманың қолданылмағаны оның міндетті түрде

қорғаудан алынып тасталғанын білдірмейді, бұл – бар болғаны оның жалпы бі-

лімнің бір бөлігін құрауы екіталай екенінің көрсеткіші.

Көп жағдайда жалпыға ортақ білім арнайы жария етулермен (мысалы, «бел-

гілі бір нақты құжаттар немесе өте жақсы анықталған алдыңғы пайдалану»

сияқты

) бірге қолданылады. Дегенмен кей жағдайда таптаурындық критерийі

жалпыға ортақ білімге ғана сүйенуі мүмкін. Соттардың тілімен айтқанда, мұны

«жалпыға ортақ білімнен туындайтын таптаурындық» дейді. Теориялық тұрғы-

да өнертабыстың таптаурындығын тексеру үшін жалпыға ортақ білімге сүйенуге

болады, алайда соттар тек қана жалпыға ортақ білімді арқау ету қауіпті екенін

көрсетумен әлек болды. Мұның себебі – жалпыға ортақ білімді ғана пайдала-

ну (әсіресе жалпыға ортақ білімнің жекелеген бөліктері комбинациясы қолда-

нылған кезде) «хайндсайт проблемасын» тудырады. Таптаурындық критерийі

техника деңгейінің нақты элементтеріне, тіпті техника деңгейіндегі қасиеттердің

қосындысына сүйенсе де, өнертабыс туралы хайндсайт білімге негізделген бо-

лып саналмайды. Алайда критерий тек қана жалпыға ортақ білімге (бұл мәлім

нәрсенің ex post facto түйіндемесін талап етеді, ал ол, өз кезегінде, қараудағы

өнертабыстың ақпараты негізінде жасалады) сүйенер болса, жағдай өзгереді.

Осыған қатысты судья Биррс былай деді: «Қандай да бір өнертабыс қарауда-

ғы нақты техника деңгейі тұрғысынан таптаурын болмаса, соттар таптаурындық

жалпыға ортақ білімнің өзінен-ақ көрініп тұр дейтін аргументтің дұрыстығына

күмәнмен қарай алады».

4. «ӨНЕРТАБЫС» ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Апелляция соты Windsurfing ісінде атап өткендей, өнертабыстың таптаурын

еместігін анықтауда сот патенттегі өнертапқыштық тұжырымдаманы анық-

тауы керек.

Патенттелетін өнертабыс объектісі мен өнертабыстың қалай

интерпретацияланатыны сол өнертабыстың патент қабілетін анықтауда ма-

ңызды рөл атқарады. Мұның өнертапқыштық деңгейге де қатысы бар. Лорд

Хофманның айтуынша, 1977 жылғы Патент заңының 3-бөліміндегі таптаурын-

дық критерийіне жүгінбес бұрын және идеяның өнертапқыштық деңгейі бар-

Қараңыз: General Tire and Rubber v. Firestone Tyre&Rubber [1972] RPC 457, 482.

British Acoustic Films v. Nettlefordfold Productions (1936) 53 RPC 221, 250.

Beloit v. Valmet [1997] RPC 489, 494.

Accord Healthcare v. Medac Gesellschaft [2016] EWHC 24 (Pat), [121].

Ibid., [123]. Мұның таптаурындық әрекетіне берер теріс әсері үшін мынаны қараңыз: MeterTech

v. British Gas [2016] EWHC 2278 (Pat), [27]–[29]; Unwired Planet International v. Huawei Technologies

[2016] EWHC 576 (Pat), [233].

Windsurng International [1985] RPC 59. Өнертабысты интерпретациялау тәсілінің маңызы

Genentech’s Patents [1989] RPC 147 ісінде көрсетілген. Сондай-ақ қараңыз: B.Reid, ‘Biogen in the EPO:

The Advantage of Scientic Understanding’ [2005] EIPR 98.

239

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

жоғын анықтардың алдында «өнертабыстың не екенін анықтауыңыз қажет».

Мұның алдында түсіндіргеніміздей, Pension Benefits Systems шешімі нәтижесінде

«өнертапқыштық деңгей болуға тиіс» дейтін талапқа ерекше назар аударылды.

Атап айтқанда, Pension Benefits шешімі өнертабыстың сипатталу жолына, яғни

«өнертапқыштық тұжырымдамасын» анықтау тәсіліне көбірек көңіл бөледі.

Еуропалық патент ведомствосында өнертабыс проблема-шешім тәсілі ар-

қылы анықталады. Нақтырақ айтқанда, өнертабыс мәселені шешуші ретінде

бейнеленгендіктен, таптаурын емес «нәрсені» анықтау үшін алдымен өнерта-

быс шешуі керек мәселені анықтау қажет. Таптаурындық критерийінің көптеген

аспектісіндей, бұл анықтау да басымдық күніндегі білім негізінде жүзеге асады.

Өнертабыс шешуге тиіс мәселені анықтау ісі 2000 жылғы Еуропалық патент кон-

венциясы Жүзеге асыру регламентінің «сипаттама өнертабысты ондағы техни-

калық проблема мен оның шешімі ұғынықты болатындай етіп жария етуі керек»

деген талабымен жеңілдетілді.

Көп жағдайда патент өтінімінде жария етілген проблемаға сүйенуге болған-

менен, кейде патент өтінімі мәселені объективті түрде көрсете алмайды.

Өті-

німде мәселе дұрыс көрсетілмеген жағдайда, Еуропалық патент ведомствосы

мәселені қайта анықтауы мүмкін.

Мұндайда мәселенің сипаты техника деңге-

йінің басымдық күніндегі жағдайы мен өнертабыс

арасындағы айырмашылық

арқылы анықталады (бұл ретте оның құрылымынан гөрі, берер әсері есепке

алынады).

Бұл техника деңгейіндегі нәтижемен шамалас немесе күштірек (мы-

салы, жылдамырақ, мықтырақ немесе арзандау нәтиже) немесе өзгеше нәтиже-

нің болу қажеттігімен байланысты.

Мұның алдында түсіндіргеніміздей, ағылшын соттары «проблема-шешім»

тәсіліне қарсы күйінде қалды. Алайда «проблема-шешім» тәсіліне сыни көзбен

қараған Біріккен Корольдік балама тәсілді қабылдауға да ынталы болмады.

Британиялық арнайы юрисдикция соттары «өнертабыс» ұғымын патент сипат-

SABAF SpA v. MFI Furniture Centres [2005] RPC 209 (HL), [24]. Нақтырақ айтқанда, мұнда сіз

жұмыс істеп отырған өнертабыстың саны біреу ме, екеу ме, әлде одан да көп пе – соны анықтау

керек. Лордтар палатасы жекелеген өнертабыстарды біріктіріп, артынан мұндай құраманың

таптаурындығын анықтау орынсыз екенін мәлімдеді: ibid., [28].

Өтінім беруші көрсететін мәселе коммерциялық емес, техникалық болуға тиіс: Esswein/

Automatic programmer, T 579/88 [1991] EPOR 120.

EPC 2000 Regs, rr 42(1)(c), 47 (ex EPC 1973 Regs, rr 27(1)(c)], 33(2)).

Қарсылық немесе апелляциялық істерде сілтеме жасалатын құжаттар немесе іздеу баяндамасы

бастапқыға қарағанда жақынырақ техника деңгейін қамтыса, сонда анықталған ақпаратқа байланысты

бұл проблема қайта тұжырымдалуы керек. Сол секілді, техникалық проблема формуланың тым

жалпылама екенін көрсететін экспериментке байланысты да қайта тұжырымдалуы қажет: Polymer

Powders/Allied colloids, T 39/93 [1997] OJ EPO 134, 144 .

Phillips Petroleum/Passivation of catalyst, T 155/85 [1988] EPOR 164, 169; Sperry/Reformulation of

the problem, T 13/84 [1986] EPOR 289.

IBM/Enclosure for data-processing apparatus, T 9/82 [1997] EPOR 303; Bayer/Thermoplastic mould

ing composition, T 68/83 [1979–85] C EPOR 71; G.Knesch, ‘Assessing Inventive Step in Examination and

Opposition Proceedings at the EPO’ (1994) epi-Information 95 (негізгі сұрақ: «Салаға маманданған адам

бастапқы негіз ретінде осы құжатты таңдар ма еді?»).

Pegulan/Surface nish, T 495/91 [1995] EPOR 517.

CIPA, [3.21].

Салыстырыңыз: Generics (UK) v. Daiichi Pharmaceutical Co. [2009] EWCA Civ 646, [17]–[21]. Бір

қызығы, патенттік адвокаттардың чартерлік институты [3.04] «Біріккен Корольдіктегі «проблема-

шешім» тәсіліне қатысты даулардың көбі түсінбеушіліктен туындайды», – деді: Біріккен Корольдікте

бұл өмірде бар мәселеге қатысты деп түсіндірілсе, Еуропалық патент ведомствосында бұл қолдан

құрастырылған мәселеге қатысты түсіндіріледі.

240

ПАТЕНТ

тамасынан (өнертабысты оның формуласын «қалыпты» интерпретациялау ар-

қылы түсіну негізінде) қорытып алатын көрінеді (салаға маманданған адам кө-

зімен қарағанда, балама доктрина аясындағы қорғау ауқымы негізінде емес).

Еске салар болсақ, Biogen v. Medeva

ісінде лорд Хофман: «өнертабыс тұжы-

рымдамасының дұрыс мағынасы өнертабыс шешуі керек мәселеге тікелей неме-

се жанама сілтеме жасауды қажет етеді» деген болатын. Судья Памфрэй де осыған

қатысты пікірін Cipla v. Glaxo ісінде

білдірді. Оның айтуынша, таптаурындықты

анықтау турасында Еуропалық патент ведомствосы жүгінетін құрылымдық тәсіл

«Windsurfing ісіндегі тәсілден түпкілікті өзгеше дегенге сену қиын». Судья «Бі-

ріккен Корольдікке қарағанда, конвенция (ЕРО) таптаурындықты тек техника

деңгейінің мейлінше жақын құраушысы негізінде ғана анықтайды» деген пікірді

меңзеді. Мәселенің маңызын ескерсек, оған көбірек көңіл бөлген жөн. Бұл көз-

қарасты Апелляция сотының Generics (UK) v. Daiichi Pharmaceutical

ісіндегі пікі-

рінен де байқауға болады. Ол істе лорд-судья Джейкоб Pozzoli/Windsurfing тәсілі

Еуропалық патент ведомствосының «проблема-шешім» тәсілінен ерекшеленеді

дегенге келіспей, «проблема-шешім» тәсілі (Pozzoli/Windsurfing тәсілінің) 4-кезе-

ңінде ғана қолданылады деп мәлімдеді. Алғашқы үш кезең «проблема-шешім»

тәсіліне де, кез келген өзге тәсілге де кемі жанама түрде жүргізілуге тиіс.

Бұдан техникалық және бейтехникалық ерекшеліктерден тұратын өнертабыс-

тардың сипатталуына қатысты сұрақ туады. 1(2)-бөлімнің 52(1)-бабына

сәйкес,

патенттелетін өнертабыс объектісі туралы шешім қабылдауда техникалық және

бейтехникалық ерекшеліктердің қосарлануы заңды екені белгілі. Алайда өнертап-

қыштық деңгейдің бар-жоғын анықтауда жағдай өзгереді. Апелляция техникалық

кеңесі Comvik ісінде айтқандай, өнертапқыштық деңгейдің бар-жоғын анықтау-

да бейтехникалық факторлар рөл атқармауы керек. Яғни өнертабыс техникалық

және бейтехникалық сипаттардан тұрса, бейтехникалық сипаттар еленбейді.

Мәлімделген өнертабыстың техникалық сипаттарын анықтауда қолданыла-

тын бұл тәсіл өнертабыстың техникалық сипаттарын бейтехникалық сипаттары-

нан оқшаулап алуға мүмкіндік береді. Сипаттың осы екі түрі қосарланып келетін

аралас формула жағдайында да бұл тәсіл кәдеге асады.

Бейтехникалық сипаттарды қорғаудан алып тастау (өнертабыс объектілері-

не қатысты қолданылатын Біріккен Корольдіктегі қазіргі тәсілді қайталай оты-

рып) компьютерлік өнертабыстардың (әсіресе бизнес пен экономикаға қатысты)

тағдыры үшін маңызды салдарға әкеледі. Көптеген жағдайларда шынайы ин-

новациялар ақпараттық технологияларға емес, басқарушылық немесе іскерлік

міндеттерді шешуге қатысты қолданылатынын ескерсек, бейтехникалық сипат-

Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 656 (өнертапқыштық тұжырымдама өнертабыс формуласына

байланысты сипатталуы керек және өнертабыс формуласындағы барлық іске асыру нұсқасына

қолданылуы тиіс). Өнертабыстың қалай анықталатынын талқылау үшін 22-тараудың 3.1-бөлімін

қараңыз.

[1997] RPC 1, 45. Лорд Хофман «өнертапқыштық тұжырымдамасын» түрлі талдау сатысында

түрліше анықтады.

[2004] EWHC 477, [43]–[45].

[2009] EWCA Civ 646.

Ibid., [20].

Kock&Sterzel/X-ray apparatus, T 26/86 [1988] OJ EPO 19.

Бейтехникалық қасиеттер «52(2)-баптың мағынасына сай өнертабыстарға жатпайды»: Comvik/

Two identities, T 641/00 [2003] OJ EPO 319, [4].

Ibid., [7], Pension Benets Systems, T 931/95 [2001] OJ EPO 413 ісіне сәйкес.

241

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

тарды қорғаудан алып тастау өнертапқыштық деңгейдің стандартты компьютер-

лік технологиямен салыстыру арқылы бағаланатынын білдіреді. Pension Benefits

Systems пен Comvik көрсеткендей, оның салдары сол – Еуропалық патент ве-

домствосы қазіргі таңда мұндай өнертабыстарды өнертапқыштық деңгейі бол-

мауы негізінде қорғаудан алып тастаған. Еуропалық патент ведомствосында

өнертабыстардың таптаурындық критерийі тұрғысынан сипатталуы Біріккен Ко-

рольдік соттары тарапынан қатаң сынға ұшырағанымен, Comvik және Pension

Benefits ісіндегі тәсіл Еуропалық патент ведомствосының кейінгі шешімдерінде

де негізге алынды.

Өнертабысты өнертапқыштық деңгейді анықтау мақсатында түсіндірудегі

айырмашылықты мұның алдында талқыланған патенттелетін өнертабыс объек-

тілеріне қолданылатын тәсілдермен бірге қарастыру керек.

Біріккен Корольдік

пен Еуропалық патент ведомствосындағы арнайы юрисдикция соттары әртүрлі

тәсілді қабылдағандай көрінгенімен, көп жағдайда олар бірдей нәтижеге алып

келгендей болды.

5. ӨНЕРТАБЫС «ТАПТАУРЫН» БА?

Салаға маманданған адам мен өнертабыс анықталғаннан соң, енді өнер-

табыстың таптаурын не таптаурын еместігін анықтай аламыз.

Өнертабыстың

таптаурын еместігі құқықтың онсыз да күрделі саласындағы ең қиын мәселе-

лердің бірі саналады. Алайда белгілі бір мағынада таптаурын еместік соттардың

қарауындағы өзге сұрақтардан (мәселен, келісімшарт мерзімінің әділ болу-бол-

мауы немесе дәлелдердің мәселеге қатыстылығы) аса ерекшелене қоймайды.

Алайда басқа жағдайларда қандай да бір өнертабыстың таптаурын еместігін

анықтау ісі өзге сұрақтардан ерекшеленіп қана қоймай, қайшылықтарға толы

болып келеді. Өйткені патент құқығында арнайы юрисдикция соттары күрде-

лі әрі жаңа технологияларды жиі қарастырады. Қандай да бір адам әрекетінің

ұқыпсыздыққа жату-жатпауын анықтауда судьялар ол адамның бұрынғы іс-әре-

кетіне және біліміне сүйене алады. Алайда сол судьялар гендік модификацияның

өнертапқыштығы секілді мәселелерді қарастыруға мәжбүр болғанда қандай да

бір нұсқаулыққа зәру болады. Таптаурындық мәселесі өнертабыс жасалғаннан

кейін белгілі бір уақыт өткен соң туындауы мүмкін. Мұндайда проблема еселене

түседі. Өйткені техника саласы дамыған сайын, өнертапқыштық деңгейді анық-

тау жолы да өзгере түседі. Мәселен, 1980 жылдары молекулалық биология енді

ғана қарыштап дамып келе жатқанда, өнертапқыштық талабын қанағаттандыру

оңай еді. Алайда уақыт өте келе әлгі талапқа сай келу қиындай түсті және одан

әрі қиындай бермек. Нақтырақ айтқанда, «геномдар мен оларды құраушы ген-

дердің қызметтері туралы білім күшейген сайын, қандай да бір оқшауланған ген

үшін өнертапқыштық деңгейді көрсету қиындай береді».

Hitachi/Auction method, T 258/03 [2004] OJ EPO 575, 583, 588; Man/Provision of product-specic

data, T 1242/04 [2007] OJ EPO 421, 430.

Aerotel v. Telco Holdings [2007] 1 All ER 225, [27], [105]–[106], Pozzoli [2007] EWCA Civ 588, [21].

«Проблема-шешім» тәсілі негізге алынғанда, «Өнертабыстың мәселеге бағытталған шешімі

салаға маманданған адам үшін таптаурын ба?» деген сұрақ туады.

UK IPO, Examining Patent Applications for Biotechnological Inventions (21 October 2016), [35].

242

ПАТЕНТ

Өнертабыстың таптаурын екенін анықтау қиын шаруа болғанымен, салаға

маманданған адамның көмегіне жүгіну бұл міндетті жеңілдете түседі. Маман

емес адам үшін өнертабыстың таптаурындығын анықтау қиын болуы мүмкін.

Алайда салаға қатысты білімі бар адам үшін, әсіресе ол сол салаға қатысты ненің

қалыпты прогресс екенін білетін болса, қандай да бір идеяның өнерапқыштық

деңгейін анықтау оңайлау. Соттардың сарапшы куәлігіне жүгінуі де өнертап-

қыштық деңгейдің бар-жоғын анықтауды жеңілдетеді. Әрине, сарапшылар сот-

тардың кейпіне еніп, өнертабыстың таптаурындығын анықтауда соңғы шешімді

шығара алмасы анық. Алайда олар соттардың қараудағы салаға қатысты ненің

қалыпты екенін (және ненің күтілмеген әрі жасампаз екенін) дұрыс түсінуінде

маңызды рөл атқарады.

Дегенмен бұл факторлар қаншалықты пайдалы бол-

ғанымен, бір сұрақ әлі жауапсыз қалып тұр: өнертабысты «таптаурын» деп табу

нені білдіреді?

Соңғы жылдары «шындыққа жанасымдылық» тұжырымдамасы мен оның

таптаурындық критерийіндегі рөліне деген ықылас артып келеді. Бұл ретте өті-

нім берушілерден мәлімделген идеяның белгілі бір стандарттарға сәйкес, атап

айтқанда, шындыққа жанасымды екенін көрсету талап етіледі.

Шындыққа жанасымдылық тұжырымдамасы Еуропалық патент ведомствосы-

ның «проблема-шешім»

тәсілінен туындайды деген түсінік бар. Алайда оның

тарихы XIX ғасырдың соңындағы формула негізіндегі химиялық өнертабыстар-

дан басталады. Ол кезде қазіргідей химиялық өнертабыстардың ерекше сипаты

бір патенттің мыңдаған химиялық қосылысты қамтуы мүмкін екенін білдірді

100

(гендік өнертабыстар турасында осыған ұқсас мәселелер туындайды).

Патент құқығының осындай спекулятивті өнертабыстарды қабылдауға құ-

лықты болуы және өтінім берушілерден сол өнертабыстардың шынымен де

жұмыс істейтінін көрсетуді талап етпеуі одан да терең мәселелерге алып келді.

Өнертабыстың әрбір ықтимал көрінісін жүзеге асыруға болатынын дәлелдеудің

қажеті болмағандықтан (және әдетте мүмкін бола бермейтіндіктен), мынадай

қосалқы сұрақ туындайды: өтінімді жарамды деп табу үшін дәлелдеудің ең тө-

менгі талабы қандай? Өнертапқыштық деңгейге, өнеркәсіптік қолданысқа және

жеткіліктілікке қатысты көтерілген бұл мәселе төменгі талап критерийі

101

ретін-

де сипатталғанымен, оны топтық өнертабыстарды қабылдаудан туатын арнайы

мәселелерді шешуге арналған сапалық-дәлелдемелік талап ретінде (таптау-

рындықтың өзінен аса ерекшеленбейтін) қарастырған дұрыс. «Шындыққа жа-

насымдылық» тұжырымдамасы осы сұрақтарға жауап беретіндей көрінгенімен,

іс жүзінде ол бар болғаны сұрақты басқа контекске ойыстырады. Бұл өнерта-

быс формуласының шындыққа жанасымды болу-болмауын анықтауда қолда-

нылатын өзге бір критерийден көрініс табады. Ол критерий өнертабыс фор-

Hoechst Celanese v. BP [1997] FSR 547, 563; British Westinghouse v. Braulik (1910) 27 RPC 209

(Fletcher Moulton LJ); Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 661.

Windsurng шешімі мен «мәселе-шешім» тәсілі өнертабыстың түсіндірілуіне қатысты нұсқау

бергенімен, олар өнертабыстың таптаурындығын анықтауда пайдасыз.

UK IPO, Examining Patent Applications relating to Chemical Inventions (5 June 2017), [41].

100

Кейбір жағдайда олар триллион қосылысты қамтуы мүмкін. Қараңыз: Idenix Pharmaceuticals v.

Gilead Sciences [2014] EWHC 3916 (Pat), [444].

101

Actavis Group v. Eli Lilly [2015] EWHC 3294 (Pat), [177]–[178].

243

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

муласы «спекулятивті емес, шынайы»,

102

«шындыққа жанасымсыз болмауы»

103

керек деуден бастап, «идея тұрғысынан шындыққа жанасымдылықты бағалау

стандарты таптаурындықты бағалау стандартымен бірдей емес

104

немесе, лорд-

судья Китчин айтқандай, «патент мәлімделген өнімге қатысты практикалық қол-

данысты жария етуі керек және бұл мақсатта шындыққа жанасымды немесе

сенуге тұрарлық мәлімделген қолданысты көрсету немесе сондай қолданыс ту-

ралы сарапшылық ұйғарымның болуы жеткілікті болмақ. Екінші жағынан, жай

ғана спекулятивтік қолданысты көрсету жеткіліксіз»

105

деген тұжырымдарға де-

йін ауытқи береді.

БК интеллектуалдық меншік ведомствосы қабылдаған тәсіл осы мәселеге қа-

тысты ең дұрыс тәсіл болуы мүмкін. Ведомство шындыққа жанасымдылықтың

төменгі меже критерийі бола алмайтынын айтты.

106

Оның орнына ол Pozzoli/

Windsurfing критерийіне сүйене беруді жөн көрді. Ол енді өнертабысты жүзе-

ге асырудың шындыққа жанасу-жанаспауы мәселесін өнертапқыштық деңгей

қарсылығы тұрғысынан емес, жеткіліктілік қарсылығы тұрғысынан қарастыра-

ды. Осы арқылы Интеллектуалдық меншік ведомствосы prima facie таңдамалы

өнертабысының шындыққа жанасымдылығы Pozzoli/Windsurfing критерийінің

бөлігі ретінде қарастырылуы мүмкін екенін мойындайды. Мұны кейінірек осы

тарауда талқылаймыз.

5.1. «ӨНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ» МАҒЫНАСЫ

Соттар мен құқықтанушылар пікірі әдетте бір жерден шығатын тұс – критерий-

дің сапалық және фактілік сипаты таптаурындықты нақты бір вербалды формула-

ға дейін қысқартуға болмайтынын білдіреді.

107

Яғни «өнертапқыштық деңгейді»

де, «таптаурын еместікті» де мағыналы немесе пайдалы жолмен анықтау мүмкін

емес. Дегенмен өнертабыстың таптаурын екенін дәл болжайтын критерийді құ-

растыру мүмкін болмаса да, бұрын қолданылған таптаурындық критерийінде

негізге алынған кей факторлар бойынша жалпы нұсқаулық беруге болады.

108

Өнертабыстың таптаурындығы жөніндегі шешімдерге әсер еткен маңызды

фактор «Шартты зерттеуші өнертабыстық процестегі таңдауды қаншалықты дең-

гейде жүзеге асырады?» деген сұрақтан туады. Өнертапқыштың зерттеу проце-

сін қалыптастыруға немесе оған қатысуға мүмкіндігі немесе қажеттілігі болма-

ған жағдайда, яғни «шынайы таңдау болмағанда» немесе «салаға маманданған

адам «бір бағытты таңдауға мәжбүр болса»,

109

өнертабыс таптаурын болуы ық-

тимал. Таңдау қажеттілігінің кері мағынасы зерттеудің сәтсіздікке ұшырайтынын

102

Ibid.

103

Human Genome Services v. Eli Lilly [2011] UKSC 5.

104

Actavis Group v. Eli Lilly [2015] EWHC 3294 (Pat), [177].

105

Idenix Pharmaceuticals v. Gilead Sciences [2016] EWCA Civ 1089, [111] (CA).

106

Glaxosmithkline v. Wyeth Holdings [2016] EWHC 1045, [94]; Actavis Group v. Eli Lilly [2015] EWHC

3294 (Pat), [177]–[178]. Талқылау үшін қараңыз: Paul England, ‘Patents and Plausibility’ (2014) 9 JIPLP 22.

107

John Manville’s Patent [1967] RPC 479, 493 (Diplock LJ). Singer 13 субтестіні ұсынады: R.Singer, The

European Patent Convention (1995), 182–183.

108

Сынақ «техникалық және тарихи болып жалпы бөлінген» көптеген факторларға негізделген

деседі: Saint-Gobain Pam SA v. Fusion Provida [2004] All ER (D) 44, [19].

109

Rider/Simethicone tablet, T 2/83 [1984] OJ EPO 265, [6]. Сондай-ақ қараңыз: Hallen v. Brabantia

[1991] RPC 195 (CA).

244

ПАТЕНТ

білдіреді. Зерттеу тәуекелден немесе белгісіздіктен тұрмаса, яғни ол зерттеудің

нәтижелері болжанатын болса, өнертабыс таптаурын болуы ықтимал және сол

үшін патенттелмейді.

Басқаша айтқанда, шартты өнертапқыш жүзеге асыратын таңдау немесе ба-

қылау дәрежесіне назар аудару өнертабыс идеясына процесс ретінде қарау-

ға негізделген; сол арқылы өнертапқыш (жасаушы ретінде) жаңа нәрсе жасау

үшін «табиғатпен» өзара әрекеттеседі. Нақтырақ айтқанда, ол процесс ретіндегі

өнертабыс үлгісіне негізделеді, оған өнертапқыш белсенді түрде қатысып, нәти-

жесінде түпкілікті өнімді қалыптастырады. Демек, өнертабысты жасауда адам-

дар белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Өнертапқыштың зерттеу формасы мен

сипаты туралы шешім қабылдауына ешқандай нақты қажеттілік немесе мүмкін-

дік болмаған жағдайларда «адам интервенциясы» үшін нақты әлеует жоқ, яғни

өнертапқыштық та жоқ саналады. Өнертабыс мәлім проблемаға мәлім техника-

ны қолдану нәтижесі болғанда немесе қараудағы техниканы қолдану таптаурын

болғанда, осы жағдай орын алады.

110

Сонымен қатар cалаға маманданған адам

«міндетті тәртіппен өнертабысқа алып келгенде» де осы жағдай болады.

111

Шартты зерттеушінің зерттеу процесін таңдау мен бақылауды жүзеге асыру

фактісі түпкілікті өнімнің таптаурын болмауы үшін жеткіліксіз. Басқаша айтқан-

да, ақыл-ой еңбегі мен күш-жігерді жұмсау өнертабыстың таптаурын болмауы

үшін қажетті шарт саналады, бірақ бұл жеткілікті шарт емес. Өнертабыстың

таптаурын болмауы үшін таңдаудың жүзеге асырылу тәсілі техникалық жағынан

креатив екенін көрсету керек.

112

Алайда техникалық креатив ұғымы технология-

дан технологияға ауысқанда ғана емес (оның көрсетілуі тұрғысынан да, өнер-

тапқыштық тұрғыдан да), уақыт өткен сайын да өзгереді.

113

Өнертабыстың техникалық тұрғыдан креатив екенін анықтауда бірқатар

өзге фактор есепке алынады. Жалпы деңгейде әдеттегі дағдылар мен (нәтижесі

патенттелмейтін) өнертапқыштық дағдыларды (нәтижесі сондай болатын) жү-

зеге асырудың арасындағы айырмашылық (авторлық құқықтағы креатив пен

«маңдай тер» арасындағы айырмашылыққа ұқсас) жүргізіледі. Бұл зертхана-

лық техникаларға негізделген, күнделікті қайталанатын сипатта болатын немесе

«техника деңгейінен логикалық түрде немесе жалпылама туындайтын»

114

өнер-

табыстар «саланы шынайы дамытуға» үлес қоспайды

115

және сол үшін қорғауға

лайық емес деген идеяға негізделген.

Соттар өнертапқыштық деңгейді анықтау кезінде тек техникалық факторлар-

ды есепке алады. Осы мақсатта «нәтижесі регламенттік мақұлдауға ие болмай-

ды» деген түсінік негізінде белгілі бір әдістің біршама уақыт бойы қолданылмауы

110

«Іске асырылуы таптаурын» түсінігін талқылау үшін қараңыз: Medimmune v. Novartis [2013] RPC

659, [90]-[95].

111

Olin Mathieson v. Biorex [1970] RPC 157.

112

Техника деңгейіне қосылған үлесті көрсету арқылы таптаурындықты дәлелдеу Еуропалық

патент ведомствосында қабылданған проблема-шешім тәсілінің ажырамас бөлігі саналды. Idenix

Pharmaceuticals v. Gilead Sciences [2014] EWHC 3916 (Pat), [104]–[105]; Generics (UK) v. Yeda Research

and Development [2013] EWCA Civ 925 (CA).

113

Tevea v. Leo [2015] EWCA 779 (CA) (қандай да бір нәрсенің жүзеге асырылуы таптаурын екенін

қарастыруда салаға маманданған адамның пайымын ескеру маңызды). Соттардың таптаурындықты

анықтаудағы («жүзеге асырылу таптаурындығы» секілді) критерийлерінің қауіп-қатерін талқылау

үшін қараңыз: Hospira v. Genentech [2016] EWCA Civ 780, [9]–[17] (CA).

114

EPO Guidelines, G-VII, [4].

115

Atlantic Works v. Brady, 107 US 192 (1883) (Justice Bradley).

245

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

оны «таптаурын емес» деп қарауға негіз емес.

116

Дәл осылай менеджердің неме-

се бухгалтердің қызметі зерттеу процесін қалыптастыруда маңызды рөл атқаруы

мүмкін болғанмен, олардың үлесі «техникалық» деп қарастырылмайды және

өнертабыстың таптаурын еместігін анықтауда ескерілмейді.

117

Мұны Pension

Benefits Systems шешімінен байқауға болады. Онда Апелляция техникалық кеңесі

«өнертабыста қарастырылған дамытулар (бұл істе өнертабыс зейнетақы төлем-

дері жүйесін басқаруға арналған компьютерлік құрылғы болатын) негізгі эконо-

микалық сипатқа ие, яғни экономика саласына жатады, сол үшін олар өнертап-

қыштық деңгейге үлес қоса алмайды» деп мәлімдеді.

118

Осы себепті мәлімделген

өнертабыс объектісінде өнертапқыштық деңгей болмады. Өнертапқыштықтың

талап етілетін деңгейі жай ғана уақыт, ақша немесе күш-жігер жұмсаудан ау-

қымдырақ болуы керек екені белгілі.

119

Алайда, соттардың ұйғаруынша, «іс жү-

зінде техникалық тұрғыда орындалуы мүмкін нәрсенің коммерциялық тұрғыда

орындалуы мүмкін нәрседен тұтастай өзгеше болуы екіталай».

120

Кей жағдайда

коммерциялық және техникалық көзқарастардың тығыз байланыста болатыны

соншалық – коммерциялық факторлар үлестің техникалық екенін қарастыру ке-

зінде маңызды бола алады.

121

5.2. АРНАЙЫ ҚОЛДАНЫСТАР

Өнертабыстың таптаурындығына қатысты шешімдер әрбір нақтылы жағдай-

ларға байланысты қабылданатынын ескерсек, әртүрлі жағдайда өнертапқыш-

тық деңгейдің қалай қаралғанына зер салу пайдалы болуы мүмкін.

122

5.2.1. Зерттеу әдісі немесе бағыты

Кейде өнертапқыштық деңгей зерттеу әдісінен немесе бағытынан табылуы

мүмкін. Мұндайда cалаға маманданған адам осы бағытпен жүруді таңдаған

болса (таңдай алғанда емес), өнертабыс таптаурын болады.

123

Салаға маманданған адам құнды нәтижелерді шығара алатын барлық мүм-

кіндікті қолданды деп болжанады.

124

Бір бағыттың басқалардан бұрын қолда-

нылғанын білдіретін факторлар (мысалы, аз шығын, бастапқы материалдардың

116

Richardson Vicks Patent [1995] RPC 568, 579–80.

117

Genentech’s Patent [1989] RPC 147 (CA), 237 (Mustill LJ).

118

Pension Benets Systems, T 931/95 [2001] OJ EPO 413, [7].

119

Wiederhold/Two component polyurethane lacquer, T 259/85 [1988] EPOR 209; Medtronic/

Debrillator, T 348/86 [1988] EPOR 159; American Cyanamid (Dann’s) Patent [1971] RPC 425, 451.

120

Ward Building v. Hodgson, C/47/97 (23 May 1997), unreported (Robert Walker J).

121

«Тәжірибелік зерттеулер мен инновациялардың интеллектуалдық көкжиегі ішінара экономикалық

ортамен анықталса, коммерциялық реалия құқыққа маманданған адресатқа ұсынылуы мүмкін

практикалық нәтижелерден бөлек қарастырылуы шарт емес»: Dyson Appliances v. Hoover [2002] RPC 465

(CA), 493 (Sedley LJ); сондай-ақ қараңыз: Arden LJ at 494–5. Panduit v. Band-It [2002] EWCA Civ 465, [49]

ісінде лорд-судья Олдос қолданған.

122

Биотехнология саласындағы өнертабыстарға қатысты пікірталастарды қараңыз: EPO/USPTO/

JPO, Trilateral Project 24.1: Biotechnology Comparative Study on Biotechnology Patent Practice – Comparative

Study Report (2001); D.Schertenleib, ‘The Patentability and Protection of DNA-based Inventions in the EPO

and the European Union’ [2003] EIPR 125; UK IPO, Examining Patent Applications for Biotechnological

Inventions (21 қазан 2016), [25]–[57].

123

Rider/Simethicone tablet, T 2/83 [1984] OJ EPO 265; Genentech/Expression in yeast, T 455/91 [1996]

EPOR 85.

124

American Cyanamid v. Ethicon [1979] RPC 215, 266–267.

246

ПАТЕНТ

оңай табылуы немесе эксперименттің нәтижесі белгілі болғанға дейінгі болжал-

ды уақыт сияқты факторлар) ескерілмейді, себебі олар бағыттың техникалық

тұрғыдан таптаурын екеніне қатысы жоқ. Судья Лэдди Brugger v. Medic Aid ісінде

түсіндіргендей:

Белгілі бір бағытты қабылдау немесе жүзеге асыру таптаурын көрінсе, техни-

калық тұрғыдан қарағанда дәл сондай көптеген таптаурын бағыттың болуы ол

бағыттың таптаурындығын төмендетпейді.

125

Зерттеудің нақты бағытын таптаурын деп табу үшін зерттеуші таңдалған ба-

ғыттың 100 пайыз нақты нәтижеге әкелетініне сенімді болуы шарт емес.

126

Яғни

«қандай да бір бағыттың табысты жүзеге асырылатынына немесе оны коммер-

циялық тұрғыдан құнды етуге болатынына сенімді болу мүмкін болмаса да, ол

бағыт әлі де таптаурын болуы мүмкін».

127

Өнертабыстың таптаурын екенін көр-

сету үшін бар болғаны зерттеу бағыты немесе жолының белгілі бір сәтті нәтиже-

ге әкелетініне қисынды болжам болса жеткілікті.

128

John Manville’s Patent

129

ісінде

лорд-судья Диплок «салаға маманданған адам табысқа жету ықтималдығын сы-

нақты бастауға жеткілікті деп бағалайтын болса», өнертабыс таптаурын болып

саналады деген болатын. «Сәттілік ықтималдығы» критерийі барлық жағдайда

қолданыла бермейді. Техникалық мәселелерді шешуге арналған болжалды әдіс-

тер (мысалы, клондау және ДНҚ тізбегі сияқты гендік инженерия әдістері) қол-

данылғанда, бұл әдіс пайдалы болғанымен, Апелляция техникалық кеңесі атап

өткендей, кездейсоқ әдістерге (мутагенез сияқты) байланысты бұл әдісті қолдану

орынсыз. Процесс нәтижесі кездейсоқ оқиғаларға, сәттілікке немесе кездейсоқ-

тықтарға байланысты болғанда, кеңес сәттілік ықтималдығын бағалаудың қаже-

ті жоқтығын айтты: «Мұндай жағдайларда, мысалы, лотерея ойынында, сәттілік

ықтималдығы үнемі нөл мен жоғары деңгей арасында құбылып отырады, сон-

дықтан оны техникалық фактілерге негізделе отырып бағалауға болмайды».

130

Зерттеудің белгілі бір бағытындағы өнертапқыштық әртүрлі сипатта көрініс

табуы мүмкін.

131

Кейде салаға маманданған адам тұтас саланы болжауға келмей-

ді деп тапқаны үшін зерттеу бағыты таптаурын болмайды.

132

Зерттеу «салада қа-

лыптасқан пікірді» жоққа шығарғанда, яғни ол сала жайлы қазіргі көзқарастарға

қайшы келгенде, өнертапқыштық деңгей пайда болуы мүмкін.

133

Зерттеудің бел-

гілі бір жолын ұстану, егер алдында бұл сала нәтижесіз немесе жеміссіз деп са-

125

[1996] RPC 635, 661.

126

VDO Adolf Schindling/Illuminating device, T 324/94 [1997] EPOR 146. Балама әдістердің саны

маңызды болуы мүмкін. Мысалы, мәселені шешудің жалғыз ғана жолы болса, онда кез келген

күтпеген нәтиже де таптаурын саналады: Rider/Simethicone, T 2/83 [1984] OJ EPO 265.

127

Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 660.

128

Olin v. Mathieson Biorex [1970] RPC 157, 187.

129

[1967] RPC 479, Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 661 ісі бойынша 1977 жылғы заңға сәйкес.

Сондай-ақ қараңыз: Chiron Corporation v. Murex Diagnostics [1996] RPC 535, 557.

130

DMS/Astaxanthin, T 737/96 [2000] EPOR 557, [11]. Патенттеушілер патент ұсынған шешімге

қол жеткізуге қатысты ақылға қонымды болжам жоғын айтты. Кеңес бұл критерийді қабылдамады,

өйткені өнертабыстың жемісті болуы кездейсоқ оқиғаларға (мутагенезге) байланысты болғандықтан,

табысқа жету мүмкіндігі туралы ақылға қонымды болжам жасау мүмкін емес еді.

131

Өнертапқыштықты көрсету мен жаңалықтар ашу арасында шекара жүргізілді, қараңыз:

Beechams Group (Amoxycillin) Application [1980] RPC 261 (CA) (Buckley LJ).

132

Genentech/Expression in yeast, T 455/91 [1995] OJ EPO 684.

133

J.Schmidt-Szalewski, ‘Non-obviousness as a Requirement of Patentability in French Law’ (1992) 23

IIC 725, 735–736.

247

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

налса, өнертапқыштық сипатқа ие болуы мүмкін. Дәл осылай зерттеудің белгілі

бір жолын ұстану, егер басқа жолдар осы уақытқа дейін пайдаланылған болса,

өнертапқыштық сипатқа ие болуы ықтимал.

134

Еуропалық патент ведомствосы-

ның (EPO) нұсқаулығында түсіндірілгендей:

Жалпы ереже бойынша, техниканың алдыңғы деңгейі осы сала маманын

өнертабыс ұсынатын процедурадан алшақтататын болса, өнертапқыштық дең-

гей бар саналады. Бұл ереже білікті маман нақты немесе болжанған техникалық

кедергіні еңсерудің белгілі әдістеріне балама бар-жоғын анықтау мақсатында

эксперимент жүргізбек түгілі, ондай экспериментті қарастырмаса да қолданы-

лады.

135

Сол секілді, техниканың алдыңғы деңгейіндегі құжатта аталған бағыттың жұ-

мыс істеуі екіталай деп болжанған болса, бірақ патенттеуші бағытты сәтті жүзеге

асырған болса, онда өнертабыс патент қабілетіне ие болуы мүмкін. Бұл ретте

лорд Хофманның пікірін назарға алған абзал. Еске салар болсақ, ол «ғылыми

ортаның қандай да бір нәрсені «толықтай пайдасыз» деп табуы ол нәрсені жүзе-

ге асыру міндетті түрде өнертапқыштық деңгейге әкелетінін білдірмейді» деген

болатын. Бұлай болмаса, кең қолданыстағы «қандай да бір нәрсені жүзеге асы-

рудың таптаурын әдісі жай ғана ғылыми орта оны мағынасыз деп тапқаны үшін

ғана патенттелетін парадокс жағдай болуы мүмкін».

136

Зерттеудің қандай да бір бағытын салаға маманданған адам жүзеге асыр-

маса, ол өнертапқыштық сипатқа ие болады. Зерттеудің техникалық себептер

бойынша таңдалғанын көрсету де маңызды; мұнда зерттеу құны сияқты фак-

торлар ескерілмейді. Мұның мысалын Biogen v. Medeva ісінен

137

көруге болады.

Онда біліктілігі төмен адам бағытты таптаурын деп тапса, біліктілігі жоғары адам

«кедергілердің көптігі сонша – ол жолды жүзеге асыруға талпынудың да қажеті

жоқ»

138

деп шешуі мүмкін делінген.

5.2.2. Кедергілерді еңсеру

Кей жағдайда өнертабысты таптаурын емес деп табуға қажетті ептілік пен

шеберлік зерттеу проблемасын анықтаудан немесе түпкі нәтижеге жетуден

емес, сол түпкі нәтижеге жетудегі кедергілер мен проблемаларды еңсеруден кө-

рініс табады.

139

Алдын ала болжау мүмкін емес кедергілерді еңсеру жолы өнер-

тапқыштық сипатқа ие болса таптаурын емес саналады.

140

Алайда кедергілер

табандылықпен, сенімді техникамен немесе көру-қателесу тәсілімен еңсерілетін

болса, нәтиже таптаурын болып қала береді.

141

134

Нақты бағыт коммерциялық себептер бойынша қарастырылмаса, мұндай қате түсінік

маңызды емес, қараңыз: Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635.

135

EPO Guidelines, G-VII, [4]. Сондай-ақ қараңыз: Mobay/Nethylenebis, T 2/81 [1982] OJ EPO 394

(құжаттар өнертабыстан ауытқытатын қате түсінікті немесе жалпы үрдісті анықтады).

136

Ancare New Zealand Ltd’s Patent [2003] RPC 139, 143 (Lord Homann); [2002] UKPC 8 (PC).

137

[1997] RPC 1. Сондай-ақ қараңыз: Hoechst Celanese v. BP [1997] FSR 547.

138

Raleigh Cycle v. Miller (1946) 63 RPC 113; Phillips Petroleum/Passivation of catalyst, T 155/85 [1989]

EPOR 164.

139

John Manville’s Patent [1967] RPC 479.

140

Unilever/Chymosin, T 386/94 [1997] EPOR 184, 194.

141

Genentech’s Patent [1989] RPC 147 (CA), 276.

248

ПАТЕНТ

5.2.3. Проблеманы таңдау

Кей жағдайда өнертабыстың таптаурын еместігі таңдалған проблемадан не-

месе көзделетін мақсаттан көрініс табуы мүмкін.

142

Өнертапқыштық таңдалған

проблемадан көрініс табатын жағдайларда алынған нәтижені таптаурын емес

деп табу үшін, таңдалған проблеманы шешу жолы салаға маманданған адам-

ның қабілеттерінен тыс болуы керек.

143

Механикаландыру құралын ұзартуды

(крандағыдай секілді) мәлімдейтін патентті қарастырған Boeing/General technical

knowledge

144

ісінде шешілуге тиіс проблема – ұзартуды ұзын кабельдерсіз жүзеге

асыру проблемасы. Өтінім беруші әзірлеген шешім бойынша қысқа кабельдер

мен көтергіш механизмдер қолданылды. Сараптама бөлімі өтінімді техниканың

алдыңғы деңгейіндегі екі элемент арқылы жоққа шығарды: оның біреуі әуе құ-

рылысы саласынан болса, екіншісі нақты бір салаға бағытталмаған патент өтіні-

мі болды. Апелляция техникалық кеңесінің айтуынша, мәселені шешу жолында

өнертапқыштық сипат жоқ, өйткені аталған кемшіліктерді еңсеріп, жетістікке қол

жеткізу салаға маманданған адам үшін қалыпты іс саналады.

5.2.4. Күтпеген нәтиже

Таптаурын бағытты ұстанып, таптаурын емес өнертабысқа келудің тағы бір

жолы – нәтиженің күтілмеген болуы. Белгілі бір мәселені шешу жолы таптаурын

болып, бірақ ол жолды жүзеге асыруда күтпеген артықшылықтар туындаса, нә-

тиже өнертапқыштық сипатқа ие болуы мүмкін. Өйткені осы саладағы маман

зерттеу бағытын түпкілікті нәтижемен байланыстырмайды.

145

Егер таңдалған

әдіс жай ғана күтілген нәтижеге әкеліп, бірақ арзан және тиімдірек болса, оның

өнертабыстық сипатта болуы екіталай. Білікті маман болжалды нәтижеге жетсе,

өнертабыс таптаурын болып саналады, ал білікті маманға жалпы білімнің шең-

берінен шығатын білім мен дағдылар керек болса, жағдай өзгереді.

146

5.2.5. Селекциялық өнертабыстар

Алдыңғы құжатта ашылып көрсетілген ауқымды топтан таңдалатын қосылыс-

тар мен қоспалар класына патент сұралған кезде ерекше мәселелер туындайды.

Мұның алдында атап өткеніміздей, Біріккен Корольдікте «селекциялық өнер-

табыстардың» патент қабілеті дәстүрлі түрде IG Farbenindustrie AG’s Application

өтінімінде келтірілген критерийлер бойынша анықталды.

147

Алайда Апелляция-

142

Лорд-судья Баклей: «Техниканың осы саласындағы өнертапқыштық қабілеті жоқ кез келген

маманға осы процесті жүзеге асыру орынды екенін көрсету жеткілікті болады. Қандай мақсатпен

дейсіз ғой? Меніңше, қандай да бір мойындалған мәселені шешуге немесе белгілі бір қажеттілікті

қанағаттандыруға тырысу керектігін көрсету керек», – деді: Beecham/Amoxycillin [1980] RPC 261,

290–1. «Жүзеге асырылуы таптаурын» тәсілін талқылау үшін қараңыз: Medimmune v. Norvartis

Pharmaceuticals [2012] EWCA Civ 1234, [90]–[93].

143

Rider/Simethicone, T 2/83 [1984] OJ EPO 265. Проблемалы өнертабыстар турасында хайндайсдтар

қаупі ерекше аталған: Bonzel v. Intervention (No. 3) [1991] RPC 553.

144

T 195/84 [1986] OJ EPO 121.

145

Rider/Simethicone, T 2/83 [1984] OJ EPO 265. Әлі де танылып үлгермеген проблеманы анықтау

патенттелетін өнертабыс объектісін тудыруы мүмкін және күтпеген бонус ретінде әлі белгісіз

мәселенің шешімі болып интерпретациялануы ықтимал.

146

Omnipharm v. Merial [2011] EWHC 3393 (Pat).

147

(1930) 47 RPC 289.

249

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

сотының 2010 жылғы Dr Reddy’s Laboratories (UK) v. Eli Lilly

148

шешімінен кейін

IG Farbenindustrie критерийлері бұдан былай Біріккен Корольдікте қолданыл-

майды. Оның орнына қазір қойылуы керек сұрақ мынадай: өнертабыс техни-

калық үлес қоса ма немесе бұл жай ғана кездейсоқ іріктеме ме? Егер соңғысы

болса, өнертабыс таптаурын болып саналады. Бұл көзқарас Еуропалық патент

ведомствосының Кеңейтілген апелляциялық кеңесі әзірлеген тәсілге негіздел-

ген:

149

«техника деңгейінен іріктеу кездейсоқ және пайдалы техникалық қасиеті

жоқ болса, таптаурын саналуы мүмкін, себебі ол нақты техникалық прогресс

жасамайды».

150

БК интеллектуалдық меншік ведомствосының (IPO) Патент практикасы жө-

ніндегі нұсқаулығында көрсетілгендей, «іріктеуді негіздеуде қолданылатын бел-

гісіз техникалық әсер (яғни алынған артықшылық немесе кемшіліктерді еңсеру)

қарауға берілген патент сипаттамасында толықтай анық немесе шындыққа жа-

насымды (өтінімдегі сынақтардан ажыратып алуға келетіндей)

151

етіп көрсетілуге

тиіс. БК Интеллектуалдық меншік ведомствосы іріктеуді өнертапқыш сипатқа ие

деп табу үшін мынадай тұжырым жасады:

(і) мәлімделген үлес техникалық әсер болса және ол әсер формулада қам-

тылғанның барлығы үшін ортақ болмаса, оны таптаурындықты анықтауда

пайдалануға болмайды;

(ii) техниканың алдыңғы деңгейінен алынған іріктеме кездейсоқ сипатта бо-

лып, пайдалы техникалық қасиеттерді көрсете алмаса, оның таптаурын

болуы ықтимал, өйткені ол техникалық прогреске әкелмейді;

(iii) патент сипаттамасында шындыққа жанасымды әсер ретінде көрсетілме-

ген техникалық әсер өнертапқыштық деңгейді бағалауда есепке алынбауы

мүмкін; және

(iv) кейінгі дәлелдемелер сипаттамада шындыққа жанасымды деп көрсетілген

техникалық әсерді қуаттау үшін келтірілуі мүмкін.

152

5.3. ҚОСАЛҚЫ ДӘЛЕЛДЕР

Өнертабыстың таптаурындығы жөніндегі шешімді, сайып келгенде, арна-

йы юрисдикция соттары шығарады. Бір кездері олар өнертабыстың таптаурын

еместігін қуаттауда «қосалқы дәлелдерді» қабылдауға құлықты болды.

153

Қосал-

қы дәлел өнертабыстың өнертапқыштық сипатқа ие екендігінің нағыз дәлелі іс-

петтес. Сондықтан ол өнертабысты таптаурын емес деп табуға мүмкіндік беретін

негіз саналады.

148

Dr Reddy’s Laboratories (UK) v. Eli Lilly [2009] EWCA 1362, [40]–[60].

149

Agrevo/Triazoles, T 939/92 [1996] OJ EPO 309; Wyeth/Dopamine agonists, T 133/01

(30 September 2003) (ол нақты техникалық прогресс жасамаса, таңдау таптаурын болады).

150

Generics (UK) v. Yeda Research and Teva Pharmaceutical Industries [2013] EWCA Civ 925, [49].

151

UK IPO, Manual of Patent Practice, [3.91].

152

UK IPO, Examining Patent Applications relating to Chemical Inventions (5 June 2017), [80].

153

Қараңыз: J.Bochnovic, The Inventive Step (1982), 70; Singer, The European Patent Convention (1995),

196–205.

250

ПАТЕНТ

Қосалқы дəлелдерді жақтаушылар оның шешім қабылдауды жеңілдететінін

жəне зерттеуге шынайылық дәрежесін беретінін айтады.

154

Алайда «оған тым

көп сенім артуға болмайды» деген қарсы пікір де бар.

155

Судья Лэдди ескерт-

кендей, көлемі мен күрделілігі үшін қосалқы дәлелдің «негізгі дәлелді бағалау-

дағы көмекші ғана» екенін бүркемелеуіне жол беруге болмайды».

156

Қосалқы

дәлелдерге қатысты күдіктің көбеюі патент соттары мамандануының арта келе

олардың техникалық шешімдерді бұрынғыдан көбірек құлшыныспен жасай

бастағанынан көрініс тапты.

157

Бұл сондай-ақ патент дауларының өзіндік құнын

төмендетуге деген ұмтылысты да байқатады; қосалқы дәлелдер сот процесінің

уақыты мен өзіндік құнын негізсіз арттырады. Осы жалпы ескертулерді қарасты-

ра келіп, біз қазір өнертабыстың таптаурын еместігінің дәлелі ретінде пайдала-

нылған қосалқы дәлелдердің кейбір түрлерін сипаттаймыз.

5.3.1. Техниканың белгілі деңгейіне жақындығы

Өнертабыс таптаурындығын көрсететін факторлардың бірі – оның техника-

ның белгілі деңгейіне жақындығы. Мысалы, өнертабыс сабақтас салалардағы екі

құжатты біріктірсе, онда ол таптаурын болуы ықтимал. Танымал істердің бірін-

де Апеляциялық сот шұжықтарды қолданыстағы ет турағышпен кесудің жақсы-

рақ әдісін үйлестіретін шұжық машинасының дизайнын таптаурын деп тапты.

158

Алайда әртүрлі сала элементтерін таптаурын емес жолмен біріктіруге болар еді.

Ал белгілі бір заттың бұрыннан мәлім қолданысына балама «жаңа қолданыс»

үшін патент өтінімі берілсе, онда оның өнертапқыштық сипатқа ие болуы екіта-

лай. Тоттануды баялаутқыш ретінде жұртқа мәлім субстанцияны үйкелісті азайту

үшін пайдалану балама саналмайды.

159

5.3.2. Салыстырмалы талпыныстар

Өнертапқыштармен бір салада жұмыс істейтін зерттеушілердің талпыныста-

ры таптаурын еместікті қолдайтын дәлел ретінде қолданылып келді.

160

Бір салада

жұмыс істейтін бірнеше адам бір мақсатқа ұмтылып, бірақ олардың тек біреуі

ғана проблеманы сәтті шеше алса, бұл өнертапқыштық сипатты білдіреді. Яғни

154

Қараңыз: J.Pagenberg, ‘The Evaluation of the “Inventive Step” in the European Patent System: More

Objective Standards Needed’ (1978) 9 IIC 1, 13; J.Pagenberg, ‘Dierent Level of Inventive Step for German

and European Patents? The Present Practice of Nullity Proceedings in Germany’ (1991) 22 IIC 763, 764;

E.Kitch, ‘The Nature and Function of the Patent System’ (1977) 20 J L&Econ 265, 283.

155

Glaverbel SA v. British Coal [1995] RPC 255; Hoechst Celanese v. BP [1997] FSR 547, 566; R.Merges,

‘Commercial Innovation and Patent Standards’ (1988) 76 Cal L Rev 805.

156

Hoechst Celanese v. BP [1997] FSR 547, 563, echoing Mölnlycke v. Procter&Gamble (No. 5) [1994]

RPC 49.

157

Салыстырыңыз A.Cambrosio, P.Keating, and M.MacKenzie, ‘Scientic Practice in the Courtroom’

(1990) 37 Soc Probs 275.

158

Williams v. Nye (1890) 7 RPC 62; J.Bochnovic, The Inventive Step (1982), 76–78; Man/Intermediate

layer for reector, T 6/80 [1979–85] B EPOR 266.

159

Mobil/Friction reducing additive, T 59/87 [1990] EPOR 514; Mars II/Glucomannan, T 112/92 [1994]

EPOR 249.

160

Lucas v. Gaedor [1978] RPC 297; Fichera v. Flogates [1984] RPC 227; Chiron v. Organon (No. 3) [1994]

FSR 202; Mölnlycke v. Procter&Gamble (No. 5) [1994] RPC 49; General Tire v. Firestone Tyre [1976] RPC 197

(HL), 203.

251

өНЕРТАПҚЫШТЫҚ ДЕҢГЕЙ

өзгелердің сәтсіздігі шешімнің таптаурын болмағанын көрсетеді. Ал зерттеуші-

лер дәл сол өнертабысты өтінім берушіден кейін көп ұзамай жасайтын болса,

бұл өнертабыстың таптаурын болғанын білдіреді.

161

Соттар салыстырмалы талпыныстың дәлелдеріне сақтықпен қарау қажеттігін

атап өтті. Салыстырмалы өнертапқыштар қандай да бір құндылықты алу үшін

таптаурындық критерийінде негізге алынған техниканың белгілі деңгейімен жұ-

мыс істеуге міндетті еді. Олар сол мақсатқа ұмтылып, біраз уақыт жұмыс істе-

ген болуы керек. Бастапқы әрекет әртүрлі болса, өнертабыстың ол әрекеттерге

қарағанда таптаурын екенін анықтау мүмкін емес. Судья Лэдди айтпақшы, «сот

үшін өнертабыстың таптаурындығын анықтауда қараудағы техниканың белгілі

деңгейіне қатысы жоқ зерттеушіден пайда да шамалы».

162

5.3.3. Көптен күткен қажеттілік

Өнертапқыштық деңгей бар екенін дәлелдеудің бір жолы – өнертабыстың

«көптен күткен қажеттілікті» қанағаттандыратынын көрсету. Мұның логикасы

қарапайым: адамдар қандай да бір мәселені жылдар бойы шешуге тырысса

және ол шешімі таптаурын болса, бір адам оны міндетті түрде ойлап табар еді.

163

Бұрыннан бері келе жатқан қажеттілік бар екенін ескерсек, өнертабысты бұған

дейін ешкімнің ойлап таппауы өнертабыстың таптаурын емес болуы тиістігін

білдіреді. Көптен күткен қажеттілік өнертапқыштықты меңзегенімен, өнерта-

быстың осы уақытқа дейін жасалмауының басқа да себептері болуы мүмкін.

164

Сондықтан көптен күткен қажеттіліктің өтелгеніне бола өнертабысты таптаурын

емес деп қорытқан кезде абай болу керек: қажеттілік біршама уақыт бойы бел-

гілі болуы керек; саланы дамытуға деген қызығушылық болуы қажет; шешімнің

негізін құрайтын материалдар мен ақпарат белгілі әрі қолжетімді болуы керек.

165

5.3.4. Коммерциялық табыс

Кейде өнертабыстың таптаурын еместігін көрсететін дәлелдер өнертабысқа

патент берілгеннен кейін пайда болуы мүмкін. Мәселен, өнертабыс коммерция-

лық табыс әкелсе немесе бәсекелестер оны жаппай көшірсе немесе лицензия-

ласа, онда өнертабыс нарықта өзіне дейін болған өнімдермен салыстырғанда

көш ілгері қадам жасады деуге болады. Parkes v. Cocker ісінде судья Томлин осы

жөнінде былай деді:

Проблеманың жылдар бойы шешім күткені және құрылғының осыған дейін-

гілерге қарағанда жаңашыл әрі артықшылыққа ие болуы, кеңінен қолданылуы

және балама құрылғылардан жақсырақ болуы белгілі болғанда, өнертабыс па-

тентке лайық емес деп айту іс жүзінде мүмкін емес.

166

161

Windsurng International [1985] RPC 59, 73–4; Beloit Technologies [1995] RPC 705, 753; Genentech’s

Patent [1989] RPC 147, 221.

162

Hoechst Celanese v. BP [1997] FSR 547, 565.

163

Қараңыз: Teva UK v. Leo Pharma [2015] EWCA Civ 779; Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 654;

FriscoFindus/Frozen sh, T 90/89 [1991] EPOR 42; Air Products/Removal of hydrogen sulphide, T 271/84

[1987] OJ EPO 405, [1987] EPOR 23.

164

Brugger v. Medic Aid [1996] RPC 635, 654–655.

165

BASF/Metal Rening [1979–85] B EPOR 354; VDO Adolf Schindling/Illuminating device, T 324/94

[1997] EPOR 146.

166

(1929) 46 RPC 241, 248.

252

ПАТЕНТ

Өнертабысқа патент берілгеннен кейін мәлім болған өнертапқыштық дең-

гейді көрсетуші дәлелдерге сақтықпен қарау қажет.

167

Өйткені нарықтың және

бәсекелестердің өнертабысқа деген реакциясын таптаурындықтан өзге де се-

бептерден көруге болады. Мәселен, бәсекелес патент иесінің лицензиясын

өнертабыс елеулі техникалық жетістіктерге негізделген деп есептегендіктен емес,

сот тартысын айналып өту үшін алуы мүмкін. Дәл сол секілді, коммерциялық та-

быс техникалық жетістіктерге емес, жарнама, тарату, маркетинг немесе іскерлік

қабілет сияқты факторларға байланысты болуы мүмкін. Өнертабыстың патент

берілгеннен кейінгі тағдырына қатысты дәлелді құнды деп табу үшін, өнімнің

патенттелген ерекшеліктері мен табыстылығы арасында байланыс болуға тиіс.

168

Қорыта айтқанда, қандай да бір проблеманы шешуге қажеттілік бұрыннан бар

екені дәлелденбейінше, сәйкес техникалық деңгей белгілі бір уақыт бойы жа-

рия болмайынша және табыстылық өнертабыстың техникалық қырымен байла-

нысты болмайынша, коммерциялық табыстың маңызды болатын кезі сирек.

169

Сондай-ақ коммерциялық табысқа сүйену үшін табыстылыққа әсер еткен қа-

сиеттерді оқшаулап алу мүмкін болуы қажет. Демек, коммерциялық табыс тек

қарапайым өнертабыстарға қолдануға жарамды.

170

5.3.5. Өнертапқыштың сенімі мен әрекеті

Соттан патенттің салыстырмалы «өнертапқыштығына» қатысты шешім шы-

ғаруды талап ететін таптаурындық критерийінің сипаты өнертапқыштың көз-

қарасы маңызды екенін байқататындай көрінгенімен, лорд-судья Джейкобтың

айтуынша, мұндай дәлелдер – әрі кетсе қосалқы дәлел ғана. Бұл өзін «жаңа Эди-

сонмын немесе оның өнертабыстарынан кем түспейтін дүние ойлап таптым»

деп өзеурейтін өнертапқыштардан қорғауға мүмкіндік береді.

171

167

Longbottom v. Shaw (1891) 8 RPC 333, 336; ICI/Fusecord, T 270/84 [1987] EPOR 357; EPO Guidelines,

G-VI, [10.2].

168

R.Merges, ‘Commercial Innovation and Patent Standards’ (1988) 76 Cal L Rev 805; E.Walker,

‘Objective Evidence of Non-obviousness: The Elusive Nexus Requirement’ (1987) 69 JPTOS 175, 236;

Comment, ‘Non-obviousness in Patent Law: A Question of Law or Fact’ (1977) 18 WMLR 612.

169

EPO Guidelines, G-VI, [10.3]; Raychem’s Patent [1998] RPC 31.

170

Қараңыз: Haberman v. Jackel [1999] FSR 683 (the ‘AnyWayUpCup’); Conor Medsystems v. Angiotech

Pharmaceuticals [2007] RPC 487, [51]–[52]. Бұл шешімде қарастырылған патентті мына онлайн-

ресурстағы ақпаратпен тексеруге болады: http://www.oxfordtextbooks.co.uk/bently_sherman5e/.

171

Nichia Corporation v. Argos [2007] EWCA Civ 741, [13]–[43].

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ

ТАЛАПТАРЫ

1. Кіріспе

2. Жеткілікті жария ету

3. Өнертабыс формулалары

4. Орынсыз түзетулер

1. КІРІСПЕ

Бұл тарауда біз патент қабілетінің сыртқы критерийлерінен (өнертабыс объек-

тісі, жаңашылдық және өнертапқыштық деңгей) ішкі критерийлеріне (патенттің

қалай әзірленетініне назар аударатындықтан осылай аталады) қарай ойысамыз.

Алдымен, жеткілікті жария ету талабын қарастырамыз. Ол бойынша, өнертабыс

салаға маманданған адам жүзеге асыра алатындай анық әрі толық жария болуы

керек.

Екінші кезекте өнертабыс формулаларының формасы мен мазмұнын қа-

растырамыз. Атап айтқанда, олардың анық әрі қысқа болуы, сипаттамасының

қоса берілуі және бір өнертабысқа

жатуы талаптарына тоқталамыз. Соңында

патентті қосымша өнертабыс объектісін тіркеп алатындай немесе патенттік қор-

ғау ауқымын кеңейтетіндей етіп өзгертуге болмайды деген талапқа үңілеміз.

2. ЖЕТКІЛІКТІ ЖАРИЯ ЕТУ

Патенттік қорғау ауқымының қалай анықталатынын нақтылауда патент құ-

қығы бірқатар қарама-қайшы талапты үйлестіруге мәжбүр. Бір жағынан, патент

ұйымдардың патент процесіне бірінші кезекте араласуын ынталандыратындай

жеңілдік беруі қажет. Ол үшін қорғау бәсекелестердің патентті айналып өтуіне

(мысалы, өнертабысқа болмашы өзгеріс енгізу арқылы) жол бермейтіндей берік

болуы керек. Екіншіден, қорғау ауқымы патенттегі өнертабыс сипаттамасымен

сәйкес келуін қадағалаған жөн. Бұл жөнінде лорд-судья Олдос былай деді:

Патент жүйесі адамның жеткілікті жария етумен тең болатындай мейлінше то-

лықтай сипаттағанынан артық нәрсені монополия жасауына қолданылуы керек

деп ойламаймын. Олай қолдану зерттеулерді тежейді.

Патенттегі жария етілген ақпараттың пайдалы болуы да маңызды. Шешуші

элементі жоқ болса немесе қоғам мүшелері мәлімделген өнертабысты қайта

PA 1977, ss 14(3), 72(1)(c); EPC 2000, Art. 83 (ex EPC 1973, Art. 83).

PA 1977, s. 14(5); EPC 2000, Art. 84 (ex EPC 1973, Art. 84).

PA 1977, s. 76(2)-(3); EPC 2000 Regs, r. 136(1)–(2) (EPC 1973, Art. 123(2)–(3)).

American Home Products v. Novartis Pharmaceuticals [2001] RPC 159 (CA), [46].

254

ПАТЕНТ

әзірлеу үшін қосымша немесе күрделі зерттеу жүргізуге мәжбүр болса, өнерта-

бысты жария еткені үшін біреуге патенттік қорғау берудің мәні жоқ. Сөйте тұра

патент құқығы өнертабысты сөзбен сипаттаудың қиын екенін де мойындайды.

Бұл бөлімде біз патенттік қорғау ауқымын реттейтін, сол арқылы осы тектес мә-

селелерді шешуге көмектесетін аса маңызды ережелердің бірін қарастырамыз.

Бұл – патент өтінімі өнертабысты салаға маманданған адам қайта орындай ала-

тындай анық әрі жеткілікті жария етуі керек дейтін талап.

Мұны әдетте «жеткі-

лікті жария ету талабы» деп атайды. Жеткілікті жария ету талаптарын сақтамау

өнертабыстың патенттелуіне кедергі тудырады; ал патент беріліп қойса, оның

күшін жоюға негіз болады.

Өнертабыстың тиісті дәрежеде жария етілгені өтінім толтырылған күн бойын-

ша бағаланады.

Өнертабыстың бастапқыда жеткілікті жария етілгенін дәлелдеу

ауыртпалығы өтінім берушіде/патенттеушіде болса, сот ісінде жауапкер өнер-

табыс формулаларының жеткілікті жария етілмегенін негіздеуі керек. Бұл ретте

жауапкердің жай ғана патент саласына маманданған адам оны қайта жаңғырта

алатындай етіп жария болған жоқ деп айтуы жеткіліксіз.

«Тексерілетін фактілер-

мен дәлелденген күдіктер» болғанда ғана патентті жеткілікті жария етілген жоқ

деген негізде теріске шығаруға болады.

Мұндай дәлелдер келтірілмесе, патент

өз күшінде қалады.

Жеткілікті жария ету талабының түп негізінде «патент иеленуші қоғамға жа-

рия еткен мәліметі үшін ғана қорғауға ие болуы керек» деген идея жатыр. Бұл,

негізінен, соттан мәлімделген нәрсені жария етілген нәрсемен салыстыруды

талап етеді. Еуропалық патент ведомствосының Апелляция техникалық кеңе-

сі нақтылағандай, соттан патенттік монополияның көлемін патенттің техника

деңгейіне қосқан үлесімен салыстыру талап етіледі.

Бұл мәселенің шешімін

қарастырғанда, оны бірқатар қосалқы қадамға бөлген дұрыс. Әуелі патенттік

монополияның өнертабыс формуласы арқылы мәлімделген ауқымын анықта-

ған абзал. Одан кейін патент нені жария етеді – соны анықтау керек. Бұл соттан

өнертабыстың «техникалық үлесін» анықтауды қажет етеді. Осы екі параметр

анықталғаннан кейін «Техникалық үлес патентте анық әрі жеткілікті жария етіл-

ді ме?» деген сұрақ қоюға болады. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке

тоқталайық.

Қараңыз: B.Domeij, ‘Patent Claim Scope: Initial and Follow-on Pharmaceutical Inventions’ [2001]

EIPR 326.

PA 1977, ss 14(3), 72(1)(c); EPC 2000, Art. 83 (ex EPC 1973, Art. 83).

PA 1977, ss 72(1); EPC 2000, Art. 100 (ex EPC 1973, Art. 100).

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 53–4 (Lord Homann); Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2003]

RPC 31 (CA).

PA 1977, ss 14(3), 72(1)(c); EPC 2000, Art. 83 (ex EPC 1973, Art. 83).

Өнертабыс формуласының кең көлемді болуы өтінімді 1973 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының 83-бабындағы (2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 83-бабы) жеткілікті

жариялық талабына сай емес деп табуға өздігінен негіз бола алмайды: Harvard/ OncoMouse, T 19/90

[1990] OJ EPO 476.

T 9182/89 [1991] OJ EPO 391.

Exxon/Fuel Oils, T 409/91 [1994] EPOR 149, [3.3].

255

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

2.1. ПАТЕНТТІК МОНОПОЛИЯНЫҢ АУҚЫМЫ ҚАНДАЙ?

Өнертабыстың жеткілікті жария етілгенін анықтау үшін, алдымен, ненің мә-

лімделгенін нақтылаған абзал.

Бұл процесс 22-тарауда талқыланатын қорғау

ауқымын анықтау процесімен бірдей.

2.2. «ТЕХНИКАЛЫҚ ҮЛЕС» ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Монополия ауқымы анықталған соң, өнертабыстың «техникалық үлесін» нақ-

тылау қажет. Мұның қаншалықты маңызды екенін Generics (БК) v. H. Lundbeck

ісінен көруге болады. Онда химиялық өнімге, нақтырақ айтқанда, рацемат (ци-

талопрам) энантиомеріне (эсциталопрам) арналған патент қаралған болатын.

Бірінші инстанцияда судья Китчин «қараудағы өнертабыс формулалалары жеткі-

лікті жария ету шартын қанағаттандырмайтынын» айтты.

Апелляция соты

мен

Лордтар палатасы болса формулаларды жарамды деп тапты.

Бұл істегі әртүр-

лі шешім релевант техникалық үлестің қалай анықталғанымен байланысты еді.

Судья Китчин техникалық үлесті өнертабыстың өнертапқыштық деңгейге үлес

қосар элементтерін, яғни патенттеуші ашқан энантиомерді оқшаулап алудың екі

әдісін

нақтылау арқылы анықтады. Алайда Апелляция соты мен Лордтар па-

латасы релевант үлес, судья Китчин айтқандай, өнертабыстың өнертапқыштық

деңгейінде (яғни өнімді дайындау әдісінде) емес, өнертабыстың (немесе өнімнің)

өзінде деп тұжырымдады. Бірінші инстанция сотының шешімін қарастырғанда,

Лордтар палатасының мүшелері «мәселе судья Китчиннің өнертапқыштық дең-

гейді өнертабыстың өзімен шатастыруында» деді. Лорд Уолкер мен лорд Ной-

бергердің түсіндіруінше, «техникалық үлес» өнертабыс идеясынан ерекшеленеді:

өнертабыс идеясы өнертабыстың ядросын (түбірін немесе түпкі мәнін) анық-

таумен байланысты, ал өнертапқыштың техника деңгейіне қосатын үлесі оның

өнертабыс идеясын бағалаумен, яғни оның техника деңгейін қаншалықты ілгері

жылжытқанын анықтаумен байланысты.

Cудья Китчиннің қателігі оның өнерта-

быстың өнертапқыштық деңгейіне үлес қосқан элементке, яғни энантиомерді оқ-

шаулау әдісіне сүйенуінде еді. Оның орнына ол ненің мәлімделгеніне – өнім ре-

тінде энантиомердің өзіне зер салу керек болатын. Кейінірек байқайтынымыздай,

«техникалық үлес» – өнімнің өзі» деген шешім шығарудың патенттің жеткілікті

жария ету талабын қанағаттандыруға қажетті ақпарат түріне маңызды әсері бар.

Қорыта айтқанда, ненің релевант техникалық әсер екенін анықтаған кезде

өнертабысты «өнертапқыш» немесе жаңашыл ететін қасиеттері мен қырларына

емес, өнертабыстың өзіне көңіл аудару қажет.

Критерий сипаттама мен өнертабыс формуласын қоса алғанда, жалпы ерекшелік негізінде

жасалады: Eli Lilly V. Human Genome Sciences [2012] EWCA Civ 1185, [11], бірінші инстанциядағы іс

бойынша судья Китчиннің пікіріне сілтеме жасайды ([2008] EWHC 1903 (Pat), [239]).

Бұл баламалар теориясына сәйкес емес, қалыпты немесе мақсатты интерпретация негізінде

бағаланатын сияқты: Generics (UK) Ltd (t/a Mylan) V. Yeda Research and Development Company [2017]

EWHC 2629, [161]–[167] (жаңашылдыққа қатысты).

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2007] RPC 729 (Pat).

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2008] RPC (19) 439 (CA).

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2009] UKHL 12.

Патенттеушінің проблемасы мәлімделген нәрсенің (кез келген әдіспен алынған энантиомер)

жария етілген нәрседен (энантиомерді алудың тек екі тәсілі) ауқымдырақ болуында еді. Biogen

шешіміне негізделе отырып, салаға маманданған адам кластың барлық мүшелеріне қатысты

өнертабысты орындай немесе өңдей алатын болса ғана, өнім класы енгізіле алады деген судья

Китчин өнертабыс формулаларын жеткіліксіз деп тапты.

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2009] UKHL 12, [30] (Lord Walker).

256

ПАТЕНТ

2.3. ЖАРИЯ ЕТУ АШЫҚ ӘРІ ЖЕТКІЛІКТІ МЕ?

Монополия ауқымы мен релевант техникалық үлес анықталған соң, «Мәлім-

делген өнертабыс салаға маманданған адам оны қайта жаңғырта алатындай анық

әрі жеткілікті жария етілген бе?» деген сұраққа жауап берген жөн. Бұл «өнерта-

быс формуласында сипатталған техникалық үлесті әсірелеуге» жол бермеу үшін

қажет.

Мәселен, өнертабыс ауырсынуды басатын қоспа болса, сипаттамада

осындай қасиеті бар қоспаны өндіруге мүмкіндік беретіндей жеткілікті ақпарат

болуы керек.

Бұл сондай-ақ монополия ауқымы өнертабыстың техникалық үле-

сімен сәйкес келуі қажет (немесе одан аз болуы қажет) екенін білдіреді.

Сот жария ету жеткіліктігін анықтаған кезде салаға маманданған адамның

көзімен қарайды. 1977 жылғы Патент заңы мен 2000 жылғы Еуропалық патент

конвенциясында анық көрсетілгендей, өнертабыс сипаттамасы салаға маман-

данған адам оны жүзеге асыра алатындай жария болуға тиіс. Бұл ретте шарт-

ты маманданған адам өнертапқыштық деңгейді бағалайтын шартты интерпре-

таторға ұқсас. Жалғыз айырмашылық – өнертапқыштық деңгейді анықтау үшін

салаға маманданған адам тек техника деңгейінен хабардар болуы қажет болса,

жариялықтың жеткілікті болуын бағалайтын маман техника деңгейімен қатар,

жария етілген өнертабыстан да хабардар болуға тиіс.

Жеткіліктілік мәселесі проблеманың сипатына қарай: (i) классикалық жеткі-

ліксіздік, (ii) өнертабыс формуласының тым ауқымдылығына байланысты жеткі-

ліксіздік (немесе «Biogen жеткіліксіздігі»

) және (iii) екіұштылыққа байланысты

жеткіліксіздік

деп бөлінеді. Мұндай санаттарға бөлу пайдалы болғанмен, оның

бар болғаны жалпы талаптың мысалдары ғана екенін естен шығармаған жөн.

Бұл жалпылама талапқа сәйкес, өнертабыс сипаттамасында салаға маманданған

адам оны әзірлей алатындай немесе, лорд Хофманның сөзімен айтқанда, «қайта

жаңғыртуға мүмкіндік беретіндей жария ету» болуға тиіс.

Biogen v. Medeva [1995] RPC 1, 25, 51 (HL).

Pharmacia v. Merck [1997] RPC 1, 798 (CA).

Mycogen/Modifying plant cells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 120; Schlumberger Holdings v.

Electromagnetic Geoservices [2010] EWCA Civ 819, [61]. Жеткілікті жариялықты анықтаушы білікті

маман өнертапқыш емес, ол жалпыға ортақ білімді қолдана алады және өнертапқыштық емес

эксперименттерді жүргізе алады. Шартты түсіндірушіден «қандай да бір өнертабысты жүзеге асыру,

ұзақ зерттеу, ізденіс немесе эксперимент жүргізу» талап етілмейді. Дегенмен ол сынақ жүргізу

кезінде осы техника саласындағы тиісті дағдылар мен жалпы білімді көрсетуге және айқын қателерді

түзетуге (түзету амалдары қолжетімді болса) дайын болуы қажет»: Mentor v. Hollister [1993] RPC 7,

13. Сондай-ақ қараңыз Valensi v. British Radio Corporation [1973] RPC 337; Edison&Swan Electric Light v.

Holland (1889) 6 RPC 243. Білікті оқырман қазіргі техника деңгейіндегі барлық нәрсеге қол жеткізе

алады деп ұйғарылғанмен, бұл оның техника деңгейіндегі барлық нәрсе туралы «білімі» бар екенін

білдірмейді: EPO Guidelines, F-III, [1].

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 47 (Lord Homann); Asahi Kasei Kogyo [1991] RPC 485, 536 (Lord

Oliver), 547 (Lord Jauncey); Pharmacia Corporation v. Merck [2002] RPC 773, [54] (CA). Eli Lilly v. Janssen

Alzheimer Immunotherapy [2013] EWHC 1737 (Pat), [248]–[254].

Мысалы, қараңыз: Sandvik v Kennametal [2012] RPC 501, [106]–[124] (Arnold J.).

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 47 (Lord Homann); Asahi Kasei Kogyo [1991] RPC 485 (HL), 536

(Lord Oliver), 547 (Lord Jauncey); Pharmacia Corporation v. Merck [2002] RPC 775, [54] (CA). Әртүрлі

критерийдің жеткіліксіздік қарсылығының түрлеріне қаншалықты сәйкес келетіні туралы мәселе

Warner-Lambert v. Mylan ісі бойынша Жоғарғы сотта қарастырылып жатқан апелляция негізінде

жатыр. Апелляция [2016] EWCA Civ 1006 (CA) ісіне бағытталған. Ол істе апеллянт «салаға маманданған

адам өнертабыстың формулаға негізделіп жұмыс істегенін еш ауыртпалықсыз растаған жағдайда

жеткілікті жария ету қарсылығына қатысты «шындыққа жанасымды» критерийін қолданудың қажеті

жоқ» деп мәлімдеді.

257

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

2.3.1. Классикалық жеткіліксіздік

Өнертабысты жария ету салаға маманданған адамның формуланы жалпы

білім негізінде жүзеге асыра алатынындай толық болмаған кезде классикалық

жеткіліксіздік туындайды.

Көптеген патенттің (тіпті басым көпшілігі) практика-

лық қолданысқа енуі үшін белгілі бір деңгейде күзеліп-түзелетіні анық. Алайда

патент сипаттамасының өнертабысты жүзеге асыруға қажетті әрбір детальды

ежіктеп түсіндіруі шарт емес.

Осыған сәйкес, өнертабысты практикада қолдану

кезінде білікті маман жалпы білімін пайдалана алатыны,

қалыпты зертханалық

сынақтар жүргізе алатыны, сипаттамадағы айқын қателерді түзете алатыны

және оған таптаурын нәрселерді түсіндірудің қажеті жоқ екені – жалпы мойын-

далған қағидат.

Өнімдер мен сол секілді заттарға келгенде, өнертабыс форму-

лалары салаға маманданған адамға іске жарамды прототипті жасай алатындай

ақпарат беруге тиіс. Ол прототиптің «сатылымға қоятындай сапалы болуы мін-

детті емес».

Салаға маманданған адам өнертабысты жүзеге асыру барысында заңды түр-

де қатыса алатын әрекет түрлеріне екі маңызды шектеу қойылған. Біріншісі – са-

лаға маманданған адам өнертабысты практикада қолданғанда өнертапқыштық

қабілетке сүйенбеуі қажет. Әйтпесе өнертабыс жеткілікті түрде жария етілмеді

деген желеумен жарамсыз деп есептеледі.

Екінші шектеу – өнертабыс «артық

ауыртпалықсыз»

жүзеге асырылуы керек. «Артық ауыртпалық дегеніміз – сот-

тар ауыр деп тапқан барлық әрекетті қамтитын жалпылама сөз.

Патенттің сала-

ға маманданған адамнан өнертабысты іске асырмас бұрын ұзақ эксперименттер

жүргізуді талап етуі

немесе өнертабыстың қайта жасалуы «сәттілікке» байла-

UK IPO, Examining Patent Applications Relating to Chemical Inventions (5 June 2017), [102].

Valensi v. British Radio Corp. [1973] RPC 337, 375; Mentor v. Hollister [1993] RPC 7, 12.

Genentech/t-PA, T 923/92 [1996] EPOR 275, 302.

Air Products/Redox catalyst, T 171/84 [1986] OJ EPO 95.

Biogen v. Medeva [1995] RPC 1, 25, 98 (HL); Chiron v. Organon (No. 12) [1994] FSR 153, 185.

Varian Medical Systems International v. Elekta [2017] EWHC 712 (Пат), [166], Mentor v. Hollister

[1993] RPC 7 ісіне сілтей отырып.

Mentor v. Hollister [1993] RPC 7, 12; Valensi v. British Radio Corp. [1973] RPC 337, 377; Wacker-

Chemie, T 931/91 (20 April, 1993).

Unilever/Cleanser composition, T 226/85 [1988] OJ EPO 336; MedImmune v. Novartis Pharmaceuticals

[2011] EWHC 1669 (Pat), [458]–[484]; Sandvik Intellectual Property v. Kennametal [2011] EWHC 3311 (Pat),

[106]–[124]; Hospira v. Novartis [2013] EWHC 516 (Pat), [182].

«Өнертабыс формуласында анықталған өнертабыс объектісі патент сипаттамасын артық

жүктемесіз оқу арқылы түсінікті болуы керек»: Weyershauser/Cellulose, T 727/95 [2001] OJ EPO 1, [7];

Mycogen/Modifying plant cells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 119 (онда Апелляция техникалық кеңесі

«өнертабыс формуласы білікті маманның сипаттаманы артық жүктемесіз, яғни көп эксперимент

жасамастан, өнертапқыштық шеберлікті қолданбай жүзеге асыруына жеткілікті нұсқау беруі қажет»

деді). Салаға маманданған адам кейбір бастапқы қиындықтарға қатысты ұзақ зерттеу жүргізбеуі

керек: Valensi v. British Radio Corp. [1973] RPC 337; Badische Anilin v. Société Chimique (1898) 15 RPC 359.

DSM NV’s Patent [2001] RPC 675, 712–16 (саңырауқұлақ фитаздарының гендерін клондау,

тізбектеу және олардың рекомбинантты экспрессиясы өте ауқымды және іске аспайтын болып

саналды. Өйткені тәжірибелі маман патентті ысырып, қалаған мақсатына жету үшін ұзақ уақыт бойы

тәжірибе жасауы керек болады); Icos Corporation/Seven transmembrane receptor [2002] OJ EPO 293

(OD), 300 (ақуыздың алдын ала болжанған функциясын осы функцияны тексеру әдісімен үйлестіре

жария ету жеткіліксіз болды, себебі тәжірибелі маманнан миллиондаған қолжетімді қосылысты

тексеру талап етілді). Салыстырыңыз: Bayer Crop Science/Safeners, T 1020/98 [2003] OJ EPO 533, 542

(өнертабыс формуласы қысқа-нұсқа болса, оның орындала алатыны туралы шешім қабылдауға

жұмсалған уақыт маңызды емес).

258

ПАТЕНТ

нысты болатын жағдай осыған мысал бола алады.

Лорд-судья Джейкоб жария

етудің жеткілікті деңгейін бағалауда уақыт факторы есепке алынбауы қажет де-

ген аргументті жоққа шығара отырып, былай дейді:

Патент адамдарға заттарды қалай жасауды үйретуге арналған. «Үйрететін»

нәрсе техника деңгейінің сипатынан бастап, өнертабыстың барлық жай-жапса-

рымен қабыспайтындай тым көп болса, мұндай патент «жаңғыртуға жеткілікті

жария» саналмайды. Бұл – жеткіліктілік талаптары мен патент құқығының өзегі

болып саналатын ең қарапайым тұжырым. Жасалуы қарапайым болса да, алып

жобаға тән көп сөзді сипат аталмыш талаптарды қанағаттандырмайды.

2.3.2. Өнертабыс формуласының тым ауқымдылығына

байланысты жеткіліксіздік

Жеткіліксіздіктің екінші түрі (лорд Хофманның Biogen v. Medeva ісіндегі шеші-

мінен кейін Biogen жеткіліксіздігі деп аталып кетті) өтінім өнертабыс формула-

сының тек бір ғана бөлігін жеткілікті жария еткен жағдайда туындайды.

Лорд

Хофман Biogen v. Medeva ісіндегі шешімін Апелляция кеңесінің құқықтық тәжі-

рибесіне ашық сүйене отырып қабылдағаны белгілі. Алайда Videojet Technologies

ісін қараған Апелляция техникалық кеңесі Еуропалық патент ведомствосының

«Biogen жеткіліктіліксіздігін» негізге алудың қажеті жоқ екенін ескертті (қар-

сылық білдіруші тарап солай жасаған еді). Апелляциялық кеңестің айтуынша,

«Biogen жеткіліктіліксіздігі» тұжырымдамасы Еуропалық патент ведомствосы-

ның апелляция кеңестері бекіткен құқықтық тәжірибеге жатпайды және атал-

мыш ведомстводағы істерде әдетте қолданылмайды».

Бұған дейін түсіндіргеніміздей, патент қосылыстардың өте үлкен тобына, ДНҚ

тізбектеріне және сол секілді заттарға берілуі мүмкін.

Бұл әсіресе химиялық

және биотехнологиялық өнертабыстарға тән. Олардың патенті жүздеген мың

(кейде миллиондаған немесе триллиондаған) қосылысты мәлімдей алады. Де-

генмен қосылыстардың үлкен тобына берілген патенттің жеткілікті жария етіл-

генін анықтау критерийі қарапайым механикалық құрылғыға берілген патентке

қолданылатын критериймен бірдей: патент салаға маманданған адамның өнер-

табысты артық ауыртпалықсыз

және өнертапқыштық қабілетке жүгінбестен

жүзеге асыруына мүмкіндік берсе, демек, өнертабыстың жеткілікті жария болға-

ны. Бұл ретте өнертабыстың үлкен топтарына берілген патенттер өте ерекше мә-

селелерді көтереді. Мұның себебі келесідей: Британия патент құқығы біршама

уақыт бойы өнертабыстар тобына берілген патенттер жағдайында «патенттеуші

өнертабыс формуласының әрбір қосылысты жария еткенін дәлелдеуге міндет-

ті емес» деп келді. Бұл тұжырым патенттер ауқымын химиялық қосылыстарды

Weyershause/Cellulose, T 727/95 [2001] OJ EPO 1, [10].

Halliburton Energy Services v. Smith International (North Sea) [2006] EWCA Civ 1715, [17]–[18].

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 48–9.

Videojet Technologies/Tape drive, T 1727/12 (1 February 2016), [1.2].

«Көптеген өнертабыс формуласы бір немесе бірнеше нақты мысалдың жиынтығы болып

саналады. Жиынтықтың рұқсат етілген деңгейін сарапшы техника деңгейіне сүйене отырып,

жағдайға байланысты әртүрлі анықтайды: EPO Guidelines, F-IV, [6.2]. Қараңыз: K.Luzzatto, ‘The Support

and Breadth of Claims to New Classes of Chemical Compounds’ [1989] Patent World 21.

Unilever/Stable bleach, T 226/85 [1989] EPOR 18.

Wacker-Chemie, T 931/91 (20 April 1993).

259

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

қамтитындай етіп кеңейтіп, жаңа сұрақтардың туындауына әкелді. Олардың не-

гізгісі қандай да бір өнертабыстар тобының жеткілікті жария болуын дәлелдеуге

(немесе жоққа шығаруға) қатысты еді. Бұл проблемалар патенттің жеткіліксізді-

гін дәлелдеу ауыртпалығы жауапкерге ауысқанда еселене түседі. Нақтырақ айт-

қанда, жауапкер қосылыстар тобының салаға маманданған адам оларды жасай

алатындай анық әрі толық жария болмағанын дәлелдеу керек болған жағдайда

кедергілер туындайды. Мәселен, оппонент үшін 1000 қосылыстан тұратын топ-

тың бір ғана қосылысының әзірлеуге келмейтінін көрсету жеткілікті ме? Біреу аз

болса, нешеу керек?

Бұл сұрақтарға жауап беру оңай болмағанмен, үлкен топтардың жеткіліксіз-

дігі қалай есептелетіні жөнінде жалпы ұйғарым жасауға болады. «Өнертабыс

формуласының жеткіліксіз

екенін дәлелдеу ауыртпалығы жауапкерге тиесі-

лі» дейтін ұйғарымнан туындайтын алғашқы және қарапайым қағидаға сәйкес,

жауапкер өнертабыстың кемі бір формуласы жүзеге асырылмайтынын дәлелдей

алмаса, патент өз күшінде қалады.

Соттар сондай-ақ өнертабыстың жеткіліксіз

жария етілгені негізінде жарамсыз болып табылатынын тексеру үшін экспери-

мент жүргізу барысында жауапкер тексерістен өтуі күмәнді үлгілерді емес, реп-

резентативті үлгілерді іріктеуі керектігін атап өтті. Мұның себебі салаға маман-

данған адамның сәтсіздікке ұшырауға емес, табысқа жетуге ниетті болуымен

байланысты.

Соттардың келесі бір ұйғарымы жауапкердің жағдайын одан әрі

қиындатты. Ол бойынша, жауапкер патенттің жеткіліксіз екенін дәлелдейтін экс-

перименталдық дәлелдер ұсынған күннің өзінде егер патенттеуші кері экспери-

менталдық дәлел ұсынса, патент өз күшінде қалады.

Қосылыстар тобына берілген патентке қажетті нақты ақпараттың жеткілікті

жария болуы қараудағы өнертабыстың түріне, техника деңгейі жататын салаға

және қараудағы тәртіптің қаншалықты дамығанына байланысты түрлене бере-

ді.

Кей жағдайда бұл химиялық құрылым мен химиялық заттарда жүретін про-

цестер арасындағы өзара байланыс туралы толық ақпаратты қамтуы мүмкін.

Швейцариялық стильге немесе 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясына

сәйкес, өнертабыс формулаларында өтінім беруші «мәлімделген терапиялық

әсердің бар екенін көрсету үшін өнімнің патологиялық процеске әсерін тиісті

Mycogen/Modifying plant cells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 119 (мәлімделген өнертабыстың негізгі

ерекшеліктері орындалатындай болуы қажет); Exxon/Fuel oils, T 409/91 [1994] EPOR 149; Sumitomo/

Vinyl chloride resins, T 14/83 [1984] OJ EPO 105; Unilever/Stable bleaches, T 226/85 [1989] EPOR 18.

Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2003] RPC 31 (CA), 71.

Оның маңызын Kirin-Amgen ісінен көруге болады. Онда ДНҚ тізбегінің бірде-бірі өңделмейтініне

жауапкердің қандай да бір дәлелінің болмауы жеткіліксіздікке негіз болмайды деп ұйғарылды. Елеусіз

немесе маңызсыз нұсқаларды қолдануға болмайтын жағдайларда рұқсат берілуі мүмкін: Filtration/

Fluid lter cleaning system, T 126/89 [1990] EPOR 292; Sumitomo/Vinyl chloride resins, T 14/83 [1984] OJ

EPO 105.

British Thomson-Houston v. Corona Lamp Works (1922) 39 RPC 49, 89; Kirin-Amgin v. Transkaryotic

Therapies [2003] RPC 31 (CA), 70–1 ісінде негізге алынды.

Pharmacia v. Merck ісінде ([2002] RPC 775 (CA), [75]) лорд-судья Олдос: «Қосылыстардың

репрезентативті еместігін көрсету үшін патенттеушілерде эксперимент жүргізуге жеткілікті мүмкіндік

болды. Олардың тәжірибе жүргізу үшін жабдықтары мен білімі де болды, бірақ олар оны орындай

алмады», – деді. Сондай-ақ мынаны қараңыз: AgrEvo/Triazoles, T 939/92 [1996] OJ EPO 309, [2.5.4].

Соттар химиялық өнертабыстарға қарағанда биотехнологиялық өнертабыстарға келгенде

еркіндеу ұстанымда болатын көрінеді.

Қараңыз: Monsanto v. Merck [2000] RPC 709, [7].

260

ПАТЕНТ

эксперименттер арқылы дәлелдеуі керек».

Басқа жағдайларда салаға маман-

данған адамға тиісті ДНҚ тізбегі туралы білім өнертабысты қайта жасауға жеткі-

лікті ақпарат беруі мүмкін.

Кейде жай ғана формуланы жария етудің өзі өнерта-

быстың қайта жасалуы немесе жүзеге асуы үшін жеткілікті.

Басқа жағдайларда

салаға маманданған адамның өнертабысты практикада қолдануы үшін формула

да, бастапқы материалдар (немесе құралдар) да жария етілуі қажет.

Жеткіліктілік тұжырымдамасының қосылыстар тобына қолданылу мысалын

Genentech шешімінен

көруге болады. Онда өтінім берушілер бактериялардағы

полипептидтердің экспрессиясын плазмидаларға бақылауға мүмкіндік беретін

жалпы қағидатты ойлап тапты. Өнертабыс кез келген плазмидамен, бактерия-

мен немесе полипептидпен бірдей мүлтіксіз жұмыс істемейді деп ойлауға еш-

қандай cебеп болмағандықтан, патент жалпы өнертабыс формуласына беріл-

ді. Бұдан шығатын түйін: өтінім беруші патент сипаттамасында топтың барлық

мүшесіне ортақ жалпы өтінім қағидатын жария ететінін дәлелдей алуы керек.

Лорд Хофман Biogen ісінде түсіндіргендей, «өнертабыс жалпы қолдануға қабі-

летті қағиданы жария етсе, онда өнертабыс формуласы да, сәйкесінше, жалпы

шарттармен берілуі мүмкін».

Яғни патенттеуші «топ үшін ортақ нәрсені жария

етсе, тіпті практикада тек бір-екеуін ғана жасап көрсе де – сол топтағы барлық

өнімге патент алады».

Алайда патент иеленуші жалпы топты біріктіретін әлдене

бар екенін көрсете алмаса, проблема туындауы ықтимал. Мұның мысалын мына

жағдайдан көруге болады:

[Патенттеуші] пайдалы әсері бар жаңа өнімді ашып, бірақ ол әсердің топтағы

барлық өнімге ортақ екенін көрсете алмаса[;] ол тұтас топты емес, тек сол өнімді

ғана патенттей алады. Ал топтағы кейбір өнімдердің дәл сол әсерді бере алуы

маңызды емес.

Біріктіруші қағидат болмаған жерде өнертабыс формуласы шынайы топтан

гөрі, біршама қосылыстың жалпылама сипаттамасы ғана болып есептеледі.

Regeneron v. Genentech [2013] EWCA Civ 93, [103], citing Salk Institute/AP-1 Complex, T 609/02 (27

October 2004). Warner-Lambert V. Mylan [2016] EWCA Civ 1006 (CA) ісінде Апелляция соты дәл сондай

тәсілді қабылдады (химиялық затты пайдаланудың «орталық жүйке ауруын» емес, «шеткі жүйке

ауруын» емдеуі ойға қонымды деп ұйғарылды). Бұл бірақ Жоғарғы сотқа бағытталған апелляция

объектісі болып саналады.

Weyershauser/Cellulose, T 727/95 [2001] OJ EPO 1.

Merck/Starting compounds, T 51/87 [1991] OJ EPO 177.

Genentech/Polypeptide expression, T 292/85 [1989] EPOR 1.

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 49 (HL). Осылай жасау арқылы лорд Хофман өнімді жасаудың

бір ғана жолын жария ету өнертабысты жария ету үшін жеткілікті деген ұйғарымды жоққа шығарды.

«Бір жол» деп аталатын бұл ереже Molnlycke v. Proctor and Gamble (No. 5) [1992] FSR 549 және Chiron

Corporation v. Organon Teknika (No. 3) [1994] FSR 202 істерінен алынды (бұл Genentech I/Polypeptide

expression, T 292/85 [1989] EPOR 1 шешімін дұрыс түсінбеуден туды). Бұл туралы қараңыз: R.Freeland

and G.Blachman, ‘The Law of Insuciency: Is Biogen Still Good Law?’ [2009] EIPR 478, 479.

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 49 (Lord Homann). Жалпы қолдану қағидаты «өнертабыс

формуласының жалпы ұғымдармен жазылған элементін білдіреді. Егер өнертабыс жалпы ұғымға

жататын нәрсемен жұмыс істейді деп пайымдалатын болса, мұндай мәлімдеме жеткілікті түрде

негізделген саналады: Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169, [112] (HL).

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 49 (Lord Homann); AHP v. Novartis [2001] RPC 159, 176 (CA);

Pharmacia v. Merck [2002] RPC 775 (басқаша жағдайда болжанбайтын химиялық қосылыстарды

біріктіретін қасиетті көрсете алмау өнертабыс формулаларының жеткіліксіз екенін және сол үшін

жарамсыз болғанын білдіреді).

Monsanto v. Merck [2000] RPC 709, [67]; Pharmacia v. Merck [2002] RPC 799 (CA) ісі бойынша апел-

ляцияда бекітілді. Сондай-ақ мынаны қараңыз: Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 47 (қандай да бір нәти-

жеге жетудің әрбір жолын мәлімдей алу үшін тек бір жолдың қалай жүзеге асырылатынын көрсетіп,

одан сол нәтижеге өнертабысты пайдаланбай-ақ қол жеткізудің басқа жолдарын қорытып алу мүмкін

болуы керек), Genetech I/Polypeptide expression T 292/85 [1989] OJ EPO 275 ісін негізге ала отырып.

261

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

Соңғы жылдары «шындыққа жанасымдылық» түсінігінің жеткілікті жария ету-

де атқаратын рөліне айрықша назар аударылады. Бұл, бір есептен, «өнертабыс

формулада қамтылғандардың бәрімен үйлеседі деп қисынды болжам жасауға

мүмкіндік болуы керек» деген идеяға негізделген. Яғни «өнертабыстың формула

ауқымы аясында жүзеге асатыны туралы мәлімдеме шындыққа жақын неме-

се шүбәсіз анық болуы керек».

Бұл ретте шындыққа жанасымдылық қағидаты

нақтылануға тиіс дәлелдеу стандарты ретінде (немесе формуланың жүзеге аса-

тынына сенім ретінде) қызмет атқарады. Лорд-судья Флойд айтқандай, Еуропа-

лық патент ведомствосы мен БК сотындағы істер мынаны көрсетеді: «шындық-

қа жанасымдылық талабы спекуляциялық өнертабыс формулаларының алдын

алуға арналған төменгі шекті критерий саналады... Ол (толық емес болғанмен)

белгілі бір негізі бар адал ниетті болжамдарға берілетін патенттерге тыйым са-

луға арналмаған».

Судья Арнольд бұған одан да зор маңыз қойып: «Сот өнер-

табысты формуланың тұтас аясында жүзеге асыруға болатынын қарастырғанда

екікезеңді сараптамаға сүйенуі керек», – деді. Бірінші кезең салаға маманданған

топтың жалпы білімі негізінде қарастырылған патентті жария ету өнертабыстың

формула аясында жүзеге асатынындай шындыққа жанасымды болып саналаты-

нын анықтаудан тұрады (мұнда патенттен кейін мәлім болған дәлелдер қолда-

нылмайды).

Бұдан кейін «Өнертабысты формула ауқымы аясында артық ауырт-

палықсыз іске асыру мүмкін бе?» деген сұрақты қарастыру қажет. Бұл кезеңде

патент берілгеннен кейін мәлім болған дәлелдемелерді қолдануға болады.

2.3.3. Екіұштылыққа байланысты жеткіліксіздік

Жариялықтың екіұштылығы сонша – маманданған адам өнертабысты не тә-

жірибеде қолдану үшін,

не үйретілген нәрсені тәжірибеде байқап көру үшін

жүзеге асырғанын білмей дал болғанда, екіұштылыққа байланысты жеткіліксіз-

дік туындайды.

Бұл ретте өнертабысты сөзбен сипаттау қиындығынан туған

жанама нәтиже саналатын көмескі (анық емес) формула (дау тудырмайтын)

мен анық құрастырылмаған өнертабыс формуласының (дау тудыратын) аражігі

ажыратылады. Салаға маманданған адам өнімнің немесе процестің өнертабыс

Regeneron Pharmaceuticals v. Genentech [2013] EWHC Civ 93, [100]; GlaxoSmithKline v. Wyeth

[2016] EWHC 1045, [94]; Merck Sharp and Dohme v. Shionogi [2016] EWHC 2989 (Pat), [234] («мәлімделген

өнертабыс шын мәнінде уәде етілген техникалық әсерді береді деп болжауға нақты негіз болуы

қажет»).

Warner-Lambert v. Mylans [2016] EWCA Civ 1006, [46] (өнертабыс формулаларының

спекуляциялық емес екенін көрсету керек). Сондай-ақ қараңыз: Idenix Pharmaceuticals v. Gilead

Sciences [2016] EWCA Civ 1089, [111]–[112], [138].

Қараңыз: Actavis Group v. Elli Lilly [2015] EWHC 3294 (Pat) (шындыққа жанасымдылық төменгі

талап критерийі болды).

Merck Sharp and Dohme v. Shionogi [2016] EWHC 2989 (Пат), [233].

UK IPO, Examining Patent Applications Relating to Chemical Inventions (5 June 2017), [104] (Kirin

Amgen ісінде бұл айқындықтың болмауынан ажыратылды). Екіұштылыққа байланысты жеткіліксіздікті

талқылау үшін қараңыз: Unwired Planet International v. Huawei Technologies [2016] EWHC 576, [148]–

[163]; Actavis Group v. ICOS [2016] EWHC 1955 (Pat), [469]–[471].

Қараңыз: Unwired Planet International v. Huawei Technologies [2016] EWHC 576 (Pat), [156].

Kirin-Amgen ісіндегі мәселе «өнертабыс формуласы аясындағы басқатырғышта» емес,

өнертабысты орындау үшін жариялықты жеткілікті деңгейде көрсете алмауда, себебі білікті маман

оның құрамда бар-жоғын біле алмас еді». Unwired Planet International v. Huawei Technologies [2016]

EWHC 576 (Pat), [159].

262

ПАТЕНТ

формуласына сәйкестігін анықтау үшін техникалық тест жүргізуі қажет болып,

бірақ өнертабыс формуласының анық еместігі сонша – «ол өзінің дұрыс тестілеу

жүргізіп жатқанын білмесе», онда өнертабыс формуласы екіұшты, сол себепті

жеткіліксіз болып табылады».

2.4. ФОРМУЛА МЕН ӨНЕРТАБЫСТЫҢ АЛУАН

ТҮРІНДЕГІ ЖЕТКІЛІКТІЛІК

Салаға маманданған адамға өнертабысты жүзеге асыру үшін жария етілуге

тиіс ақпарат өнертабыстың сипатына қарай түрлене береді.

Біз бұған дейін

өнертабыстың үлкен топтары мәлімделгенде химиялық және гендік өнертабыс-

тарға қатысты туындайтын мәселелердің біршамасын қарастырдық. Мұнда біз

өнертабыстың белгілі бір проблемалар туғызатын екі қосымша түрін қарастыра-

мыз. Олар: өнім формулалары мен биологиялық өнертабыстар.

2.4.1. Өнім формулалары

Лордтар палатасының Biogen v. Medeva ісіндегі шешімінен кейін өнім фор-

муласы жеткілікті жария ету талабын қанағаттандыру үшін қажетті ақпараттың

деңгейі белгісіз болып қалды. Мұның алдында түсіндіргеніміздей, өнім формула-

сының ерекшелігі сол – ол қараудағы бұйымды немесе субстанцияны ғана емес,

өнімді жасау немесе қолдану жолын қадағалау құқығын да қамтиды.

Осыған

орай, мынадай сұрақ туындайды: Biogen ісіндегі тұжырымнан кейін патент иесі

өнімді жасаудың түрлі жолын жария етуге (сол арқылы монополия ауқымының

жария етілген мәлімет ауқымымен сәйкестігін қамтамасыз етуге) міндетті ме?

Әлде патент иесі жай ғана өнімді (және өнімді жасаудың бір ғана жолын) жария

етсе жеткілікті ме? Бұл белгісіздік Generics (UK) v. H.Lundbeck ісінен

кейін айқын-

далып, патент иесінің өз бақылауына жататын өнімнің барлық әзірлеу жолын

жария етуінің қажеті жоқ екені мәлім болды. Ол өнімді әзірлеудің бір жолын

жария етсе, ол сол өнімді жария еткен болып саналады. Лорд Хофман айтқан-

дай, «өнім формуласы 1977 жылғы Патент заңының 1-бөлімін қанағаттандыр-

са, техникалық шешім сол өнімнің өзі болмақ. Өнімді жасау процесі өтінімдегі

жалғыз өнертапқыштық деңгей болса да, ол техникалық шешім саналмайды»

және «қатардағы өнім формуласы» жағдайында өнімнің өзі өнертабыс болып

саналады. Салаға маманданған адам өнертабысты сипаттамасы мен жалпыға

ортақ білім негізінде жасай алса, онда ол өнертабыс жеткілікті жария етілген

болып есептеледі. Бір әдіс жеткілікті».

Осылайша өнімге арналған патент сол

өнімді жасаудың кемінде бір жолын көрсетсе, жеткілікті жария етілген болады.

Ibid., [163].

Жеткіліктілік «өнертабыс сипаты үшін аса сезімтал»: Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel

[2004] UKHL 46, [200]; H.Lundbeck A/S v. Generics (UK) Ltd and ors [2008] EWCA Civ 311, [35]; Mentor

Corporation v. Hollister [1993] RPC 7, 12; Mycogen/Modifying plant cells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 120.

Өнімнің өнертабыс формуласы мен процесс арқылы алынған өнімнің өнертабыс формулалары

арасындағы айырмашылықтарды қараңыз: Generics (UK) v. H.Lundbeck [2009] UKHL 12, [22]–[25].

Ibid.

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 49 (Lord Homann); Generics (UK) v. H.Lundbeck [2008] RPC (19)

439, [35] (Lord Homann) (CA). Талқылау үшін мынаны қараңыз: Generics (UK) v. H.Lundbeck [2009]

UKHL 12, [14] (HL).

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2008] RPC (19) 439, [27] (Lord Homann) (CA).

263

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

Процесс арқылы алынған өнімнің өнертабыс формуласында өнімді жасаудың

әрбір жолын жария ету керек болса, өнім формуласында патент өнімді жасау-

дың кемінде бір жолын жария етсе жеткілікті.

«Жеткіліктілік талабы өнім формуласына қатысты қызметін дұрыс атқарып

отыр ма?» деген сұрақты қою маңызды. Generics (UK) v. H.Lundbeck ісін Бірінші

инстанция сотында қараған Судья Китчин солай істеген еді. Мұнда өнім форму-

лаларына қатысты мәселе ойлап табылған нәрсе мен қорғауға ие болған нәрсе

арасындағы ықтимал сәйкессіздікте жатыр. Яғни, лорд-судья Джейкоб Апелля-

ция сотында айтқандай, патент иесі өзіне тиесіліден көбірек нәрсеге ие болады

деген алаңдаушылық бар.

Lundbeck ісінде лорд Хофман судья Китчиннің өнім

формуласына тән ауқымдылыққа танытқан реакциясын

қолдағанымен, «жет-

кілікті жария ету талабын per se формулаларға қатысты ықтимал кедергілерді

еңсеру амалы ретінде пайдалануға болады» деген пікірімен келіспеді. Нақтырақ

айтсақ, бұл формулалардың өнім жасаудың тек бір жолын жария етіп, бірақ өнім

жасауға деген толық құқықты, яғни өнімді жасаудың барлық жолын мәлімдей

алуына қарсылық білдірді. Мұның патент құқығының негізгі принципіне, атап

айтқанда, «патент иесі ниет еткен немесе жария еткен нәрсесіне ғана патент-

тік қорғау алады» деген қағидаға нұқсан келтіретінін ескерсек, бұл мәселенің

заңнамалық деңгейде шешілуі екіталай. Сол себепті бұл – соттың тапқырлығын

талап ететін сала.

2.4.2. Биологиялық өнертабыстар

Бұған дейін атап өткеніміздей, өтінім берушілер биологиялық өнертабыс-

тарды (мейлі ол өнертабыс жаңа өсімдік, мейлі микроағза, мейлі заманауи

биотехнологиялық зерттеудің нәтижесі болсын) патенттеу кезінде тап болатын

проблемалардың бірі олардың өз жаңа туындыларын өнертабыстың жеткілікті

жария ету талабын қанағаттандыратындай етіп сипаттай алмауына байланысты

алаңдаушылық еді. Өйткені өнертабыс микроағзалар мен өсірілетін жасуша-

лар секілді тірі материалдардың қолданысына тәуелді болса немесе өсімдік пен

жануардың жаңа түріне арналса, ондай өнертабысты қоғам мүшелері жүзеге

асыра алатындай етіп жария ету мүмкін емес.

АҚШ-та 1930 жылдары бастал-

ған (тікелей таксономиялық практикадан алынған)

тәжірибеге сүйене отырып,

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы

мен 1977 жылғы Патент заңы

бұл мәселені былай шешті: өнертабыс оны салаға маманданған адам жүзеге

Бұл қасиеттері белгілі, бірақ оны қалай жасау керектігін ешкім білмейтін белгілі мақсаты

бар өнімге қатысты өнертабыс формуласына тән жағдай деуге болады. Егер патенттеуші өнімді

дайындаудың кем дегенде бір жолын тапса, өнертабыс формуласы жеткілікті жария етілген

саналады: Kawasaki Steel Corporation, T 595/90 [1994] OJ EPO 695. Бұл туралы A.Batteson, ‘Lundbeck v.

Generics қараңыз: «Biogen Insuciency» Explained’ [2009] EIPR 51, 52.

Generics (UK) v. H.Lundbeck [2008] RPC (19) 439, [57] (CA).

Қараңыз: Generics (UK) v. H.Lundbeck [2007] EWHC 1040, [2007] RPC (32) 720 (Pat), [27].

American Cyanamid (Dann)’s Patent [1971] RPC 425 ісінде Лордтар палатасы патенттеуші

1949 жылғы Патент заңы бойынша бұқараны микроорганизмдермен қамтамасыз етуге міндетті

еместігін айтты.

Қараңыз: A.Pottage and B.Sherman, Figures of Invention (2010).

EPC 2000 Regs, r. 31.

PA 1977, s. 125A, 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның (CDPA 1988)

5-қосымшасы, 30-тармағымен енгізілген.

264

ПАТЕНТ

асыратындай жолмен сипаттауға келмейтін биологиялық материалдан тұрса,

өтінім беруші сол биологиялық материалдың үлгісін «мойындалған институтта»

(немесе депозитарийде) сақтауы керек.

Бұл мәселелер Биотехнология дирек-

тивасында да қарастырылған.

Өтінім мазмұнында биологиялық материалдың

сипаттамасынан алынған релевант ақпарат болуы қажет.

Өтінім білдіруші жет-

кілікті жария ету талабын қанағаттандырудың амалы ретінде депозитарийдегі

үлгіге сүйенгісі келсе, онда ол патент сипаттамасында сол үлгіге сілтеме қалды-

руы керек; әйтпесе депозитарийдегі үлгіге сүйену мүмкін болмай қалады.

Өтінім беруші жеткіліктілік талабын қанағаттандыру үшін депозитке қанша-

лықты сүйенуі керектігі қараудағы өнертабыстың сипатына байланысты анық-

талады. Материалдық депозит биологиялық өнертабыстар үшін міндетті емес;

бұл – қажет болғанда ғана негізге алынатын қосымша амал. Дәстүрлі жолмен

сұрыпталған өсімдіктерді депозиттеу қажет болуы мүмкін. Алайда молекулалық

биология өнімдерінің көбін депозиттеу шарт емес. Өйткені оларды салаға ма-

манданған адам өндіре алатындай етіп жария етуге болады. Мұның мысалын

Wisconsin Alumni Research Foundation/Stem cell ісіндегі шешімнен

көруге бола-

ды. Онда Апелляция техникалық кеңесі нақтылы мысалдар мен депозитке сіл-

теме болмаған жағдайда сипаттама құрамында салаға маманданған адамның

мәлімделген адам эмбрионы діңгекті жасушаларын артық ауыртпалықсыз және

экспериментсіз жасай алуына жеткілікті ақпарат болды ма деген сұрақты қарас-

тырды.

Кеңес салаға маманданған адамның эмбрион жасушаларының желісін

әзірлеп, өсіре алатынын мойындады және өнертабыс 1973 жылғы Еуропалық

патент конвенциясының 83-бабына сәйкес келетінімен келісті (2000 жылғы Еу-

ропалық патент конвенциясының 83-бабы).

3. ӨНЕРТАБЫС ФОРМУЛАСЫ

Өнертабыс формуласы патент жүйесінде шешуші рөл атқарады, өйткені ол

қорғау ауқымын анықтайды.

Осы себепті өнертабыс формулаларының ресім-

делуінде біршама шектеу бар. Мұнда біз 1977 жылғы Патент заңының 14(5)(с)

бөліміндегі және Еуропалық патент конвенциясының 82 және 84-баптарында-

ғы талаптарға назар аударамыз. Оларға сәйкес, өнертабыс формулалары нақты

әрі қысқа (анық) болып, сипаттамамен бекітілуі және бір өнертабысқа немесе

өнертабыстар тобына жатуға тиіс. Оларды жан-жақты қарастырмас бұрын, осы

ережелерді сақтамаудың салдары туралы бірқатар ескерту жасау қажет.

Әйгілі депозитарлық институттар 1977 жылғы Микроорганизмдерді патенттік рәсім мақсаттары

үшін депозиттеуді халықаралық тану туралы шартқа («Будапешт шарты») (1980 жылы өзгертілген)

сәйкес барлық халықаралық депозитарийді қамтиды. Бұл халықаралық микроорганизмдер

депозитарийін жүргізудің төменгі талаптарын белгіледі (Біріккен Корольдік оған 1988 жылғы 29

желтоқсанда қосылды). 2013 жылғы желтоқсанда шарттың 42 халықаралық депозитарийімен 79

уағдаласушы тарап болды.

Биотехнология директивасының 13–14-баптары; 2001 жылғы (SI 2001/1412) Патент (Түзету)

ережесіне сәйкес Біріккен Корольдікте жүзеге асырылады.

EPC 2000 Regs, r. 31(1)(b); PA 1977, 125A бөлім; PA Rules, r. 13 (1), Sch. 1.

Wisconsin Alumni Research Foundation/Stem cell, T 1374/04 [2007] OJ EPO 313, [10].

Ibid.

PA, s. 14(5)(a).

265

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

Мұның алдында атап өткеніміздей, жеткілікті жария ету талабын қанағат-

тандырмау патент беруге кедергі тудырады.

Бұл сондай-ақ патент берілгеннен

кейін оның күшін жоюға да негіз бола алады. Ол жайлы 72(1)-бөлімде жазыл-

ған.

Патент күшін жою ережелері ерекшеліктерінің бірі – олар патентті жа-

рамсыз деп табуда 14(5)(С) бөлімде жазылған немесе оның Еуропалық патент

конвенциясындағы баламасында көрсетілген критерийлердің біреуін де негізге

алмайды (өнертабыстың тұтастығы әдетте патент табысталардың алдында қара-

латындықтан, бұл талқылаулар өнертабыс формуласы «қысқа әрі нұсқа болуы»,

«сипаттамаға сәйкес келуі керек» дейтін талаптармен шектелген).

14(5)(с) бө-

лімнің 82 және 84-баптары талаптарын сақтамау патентті табыстаудан бас тар-

туға негіз болғанымен, табысталған патенттің күшін жоюға негіз бола алмайды.

Бұл түсіндірме аталған мәселе Біріккен Корольдік соттарына алғаш берілгенде

негізге алынды. Онда «14(5)(С) бөлімнің талаптарын сақтамау патент берілер ал-

дында қарсылық тудырғанымен, патент берілгеннен кейін оның күшін жоюға

негіз бола алмайды» деген тұжырым жасалған.

Бұл сұрақты Лордтар палатасы Biogen v. Medeva ісінде қайта қарады. Онда

лорд Хофман былай деді:

14(5)(с) бөлімнің елеулі әсері, атап айтқанда, сипаттама спецификацияның

қалған бөлігімен бірге өнертабысты жеткілікті жария етуі керек деген талап заң-

ның 72(1)(с) бөлімі арқылы іске асады. Демек, заң жобасында олқылықтар неме-

се қисынсыздықтар жоқ.

Еуропалық патент ведомствосы осыған ұқсас ұстанымда былай деді:

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 100-бабындағы шарттар ая-

сында 84-бап қарсылық білдіруге негіз бола алмайды. Алайда табысталған па-

тентке түзетулер енгізу нәтижесінде формуланың айқындығы мен сипаттамаға

сәйкес келуіне қатысты қарсылық туындаса, ол патент күшін жоюға негіз бола

алады.

Бұл ұйғарымдардан шығатын қорытынды: 14(5)(с) бап талаптарын сақтамау

берілген патентке тікелей қарсылық білдіруге негіз болмаса да, өнертабыс фор-

муласы «қысқа әрі нұсқа болуы» және «сипаттамаға сәйкес келуі» қажет дейтін

талап жеткіліксіздік мәселесін шешуде жанама түрде есепке алынады. Нәтиже-

сінде патент табысталғаннан кейін 14(5)(с) бөлім талаптары 14(3)/72(1)-бөлім-

дердің тасасында қалады деп саналды.

Апелляция соты Biogen ісінің бұл түсіндірмесіне Kirin-Amgen

шешімінде

күмән келтірді. Онда сот 14(5)(с) бөлімнің талаптары патент күшін жою үшін

14(3)-бөлім арқылы жанама түрде есепке алынды ма, жоқ па деген мәселені

PA 1977, s. 14(3); EPC 2000, 100-бап (бұрынғы EPC 1973, Art. 100).

EPC 2000, Arts 100 (қарсылық танытудың негізі), 138 (күшін жоюдың негізі) (бұрынғы EPC 1973,

Arts 83, 100).

Siemens/Unity, G 1/91 [1992] OJ EPO 253 (тұтастықтың болмауы қарсылық барысында немесе

оппозициялық апелляциялық істерде мәселе емес).

Қараңыз: Genentech’s Patent [1989] RPC 147 (CA), 248; Chiron v. Organon (No. 3) [1994] FSR 202,

242; Chiron v. Organon (No. 12) [1994] FSR 202, 178–9 (CA).

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 47 (Lord Homann).

Mycogen/Modifying plant cells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 119. 1973 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының 84 және 100-баптары 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 84 және

100-баптарымен бірдей.

Kirin-Amgen v. Transkaryotic Therapies [2003] RPC 31.

266

ПАТЕНТ

қарастырды. Бұл өнертабыс формуласын жасау тәсілінде (атап айтқанда, аталған

рекомбинантты полипептидті сынауға болатын стандарттың болмауы) пробле-

малар бар деген аргументтен туындады. Апелляциялық кеңес Biogen ісіне дейін

қабылданған бағытты қайталаудан бастады. Ол бойынша, өнертабыс формула-

сының айқындығы мен сипаттамаға сәйкес келуі патентті беру-бермеу мәселе-

сінде орынды болғанымен, 72(1)-бөлім аясында патент күшін жоюға негіз бола

алмайды.

Сот Еуропалық патент ведомствосының да осы ұстанымға сүйене-

тінін айтты. Сондықтан өнертабыс формулаларының күшін жоюдың жалғыз

негізі – жеткіліксіздік. Biogen ісінен кейін Апелляция соты 72(1)(С) бөлім бойын-

ша өнертабыс формуласының жеткіліксіздігін тексеру жариялықтың қаншалық-

ты жеткілікті екеніне байланысты деп мәлімдеді. Соттың осы фактілер негізінде

айтқанындай, өнертабыс формулалары айқын болмай, бірақ салаға мамандан-

ған адам өнертабысты артық ауыртпалықсыз жүзеге асыра алса, онда жария ету

жеткілікті деңгейде деген сөз. Яғни өнертабыс формулалары жеткіліксіз емес.

Сот сондай-ақ жауапкердің қарсылығы жеткіліксіздік негізіндегі айыптау емес,

керісінше, «жеткіліксіздікке ұқсайтын, бірақ, шын мәнінде, айқындықтың жоқты-

ғы негізіндегі айыптау» екенін ескертті.

14(5)(с) бөлімдегі айқындық пен сипат-

тамаға сәйкес келу критерийлері берілген патенттің күшін жоюға жанама негіз

бола алады деген тұжырымға қатысты Апелляция соты былай деді: «Өнертабыс

формуласының айқын болмауы немесе сипаттамаға сәйкес келмеуі маңызды

болмауы ықтимал».

Сонымен қатар сот 72(1)(с) бөлімді өнертабыс формула-

сының айқын болмауы мәселелерін қамтитындай етіп кеңейтудің қажеті жоқ-

тығын, өйткені патент иесі айқын емес формулаларға қатысты құқықбұзушы-

лыққа дәлел келтіре алмайтынын айтты.

Kirin-Amgen ісі Лордтар палатасында

қаралғанда да айқындық пен жеткіліктілік арасындағы байланыстың сипаты,

сондай-ақ бұл ұғымдардың патент табысталғаннан кейін атқаратын рөлі туралы

мәселе көтерілді.

Лорд Хофман Бірінші инстанция сотының судьясы айқындық-

тың болмауынан спецификацияны жеткіліксіз деп тапқанын айтты. Сондай-ақ

оның мәлімдеуінше, судья Апелляция сотының шешімімен келіспей, маман-

данған адамға өнертабысты жасау үшін қандай өнім пайдалануы қажет екенін

көрсете алмау «жеткіліксіздік» болып көрінетіндей әсіреленген «айқындықтың

болмауы» екенін жеткізген. Қараудағы өнертабыс формуласында жеткілікті жа-

риялық болмады деген Бірінші инстанция сотының ұйғарымын қуаттай отырып,

лорд Хофман былай деді:

Өнертабыс формуласында сізге қышқыл пайдалану керек деп айтылса, ал

формулада қандай қышқылды пайдалану керектігі жазылмаса; сондай-ақ өнер-

табыс белгілі бір қышқылдармен жұмыс істеп, басқалармен жұмыс істемесе; жұ-

мыс істейтін қышқылды анықтау ауқымды эксперименттерді қажет етсе, онда,

менің ойымша, бұл жай ғана айқындықтың болмауы емес; бұл – жеткіліксіздік.

Айқындықтың болмауы ненің жұмыс істеп, ненің жұмыс істемейтіні арасындағы

шекараның бұлыңғыр болуын ғана білдірмейді. Ол қажетті ингредиент анықта-

малмайынша өнертабысты жүзеге асыру мүмкін еместігін білдіреді.

Ibid., 69.

Ibid.

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169.

Ibid., [125]–[126].

267

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

Бұл шешім арқылы Kirin-Amgen ісін қараған Лордтар палатасы бірінші

инстанциядағы шешімді қайта күшіне енгізіп қана қоймай, айқындық пен си-

паттамаға сәйкес келу талаптарының сақталмауы патент берілгеннен кейінгі жа-

рамдылық мәселелерін шешуде айрықша рөл атқаратынын нақтылады.

3.1. АЙҚЫНДЫҚ

XIX ғасырда патентке қарсы көңіл күй шарықтау шегіне жетіп, көптеген па-

тент грамматикалық және орфографиялық болмашы қателер үшін жарамсыз

деп табылды. Бүгінде патент құқығы дәл сол кездегідей қатал емес, дегенмен

ол белгілі бір айқындықты әлі де талап етеді. Нақтырақ айтқанда, қоғамда па-

тентпен қорғалған өнертабыс объектісіне қатысты ешқандай күмән болмауға

тиіс. Өнертабыс формуласы патенттік монополия ауқымын белгілейтіндіктен,

формулалар қысқа да нұсқа болмаса, патенттік қорғаудың ауқымы оңайшылық-

пен анықталмайды. Бұл үшінші тараптар патентті бұзғанын білмейтін жағымсыз

жағдайға әкелуі мүмкін еді.

Мұны болдырмау үшін патент құқығы өнертабыс

формуласының қысқа әрі нұсқа болуын талап етеді.

Айқындық беріліп қойған

патенттің күшін жоққа шығаруға жарамағанымен, өнертабыс формуласында дү-

дәмал немесе екіұшты ұғымдар ұшырасса, соттың құқықбұзушылық болғанын

анықтауы екіталай.

100

Өнертабыс формуласына қойылатын нақтылық әрі қысқа-

лық талабы құрылымдық және функциялық өнертабыс формулалары тұрғысы-

нан маңызды.

101

Тәжірибелі маман пайдаланылған тілді түсінсе, өнертабыс формуласы қысқа

әрі нұсқа деген сөз.

102

Өнертабыс формуласы қысқа-нұсқа болуы керек дейтін та-

лап «өнертабыс формуласы категориясының таңдауына, өнертабыс формуласы-

ның ұғымдарына, санына және тәртібіне» қатысты қолданылады.

103

Өнертабыс

формуласы іштей келісілген және қарама-қайшылықтан ада болуға тиіс, әйтсе

де проблемалардың көпшілігі әдетте салыстырмалы немесе дәл емес ұғымдар-

ды пайдалану нәтижесінде туындайды. Оны әдетте тәжірибелі маманның мәтін

тілін жалпы біліміне сүйеніп түсінуінде қиындықтар болған-болмағанына қарап

анықтайды.

104

Өнертабыс формуласын салаға маманданған адам оқитындықтан,

саладан тыс адам үшін түсініксіз сөздер мен сөз тіркестері оған қысқа-нұсқа кө-

рінуі мүмкін.

Өнертабыс формуласының өте көлемді болуы немесе түсіну үшін көп уақыт-

ты талап етуі оның айқындығын кемітпейді. Апелляция техникалық кеңесі айт-

қандай, 84-баптағы айқындық талабында «өнертабыс формуласының қарапа-

Өнертабыс формулаларының қысқа-нұсқа болу қажеттілігінің бір себебі – олар міндетті түрде

басқа тілге аударылады. Формула нақты және дәл терминдермен тұжырымдалмаса, бұл аударма

процесін бұзып, «шетелдік» патенттерге күмән келтірер еді.

PA 1977, s. 14(5)(b); EPC 2000, Art. 84 (ex EPC 1973, Art. 84); EPC 2000 Regs, r. 43 (ex EPC 1973 Regs,

r. 29).

100

Albany/Pure terfenadine, T 728/98 [2001] OJ EPO 319, [3.1].

101

P.Ford, ‘Functional Claims’ (1985) 17 IIC 325; Efamol/Pharmaceuticals compositions, T 139/85 [1987]

EPOR 229; Ciba-Geigy/Synergistic herbicides, T 68/85 [1987] EPOR 302; General Hospital/Contraceptive,

T 820/94 [1995] EPOR 446.

102

Strix Limited v. Otter Controls [1995] RPC 607.

103

Singer and Stauder, 378.

104

Strix v. Otter [1995] RPC 607; ICI/Optical sensing apparatus, T 454/89 [1995] EPOR 600.

268

ПАТЕНТ

йым емес, күрделі болуына, сондықтан оны түсінудің көп уақыт талап ететініне

қарсылық білдіруге еш негіз жоқ, өйткені өнертабыс формуласының күрделі-

лігі іс жүзінде оған айқындық жетпейтінін білдірмейді».

105

84-бап бар болғаны

«патенттік қорғау алуды көздеген өнертабыс объектісінің салаға маманданған

адамға түсінікті екіұшты болмауын» ғана талап етеді.

106

Жеткілікті жария ету та-

лабымен (онда уақыт ұзақтығы қоғамға артық ауыртпалық салады) салыстыр-

ғанда, қосылыстың өнертабыс формуласы аясына кіретінін анықтауға кететін

нақты уақыт «өнертабыс формуласы анық болған жағдайда маңызды болмай

қалады».

107

Осы ұстанымға бекіген Апелляция техникалық кеңесі өнертабыс

формуласы қысқа-нұсқа болуы керек деген сапалық талаптарға (өнертабыс

формуласын түсінуге қажетті уақыт секілді) сандық өлшемдер енгізудің ешқан-

дай негізі жоқтығын атап өтті.

Өнертабыс параметрлері мөлшері, салмағы, көлемі, температурасы секілді

сандық немесе сапалық өлшемдермен анықталуы мүмкін. Көп жағдайда өтінім

берушілер өз өнертабыстарын анықтау үшін нақты өлшемдерді пайдаланса да,

сипаттамаларында құрамдас бөліктердің жалпы арақатынасымен шектеле ала-

ды; ал ол жерде еш нәрсеге нақты шектеу қойылмайды.

108

«Жұқа», «қалың» және

«баяу» сияқты салыстырмалы ұғымдарды осы салада жалпыға танылған болса

ғана қолдануға рұқсат етіледі. Техника деңгейінде жалпы қабылданған анық ма-

ғына болмағанда, бұл өнертабыс формуласы қамтыған объект турасында түсі-

ніксіздік қалыптастырады. Осыған орай, анық әрі нақты мағынасы жоқ «айтар-

лықтай таза» (химиялық өнертабыстың объектісін ажыратуға арналған жалғыз

сипаттама) деген ұғымды пайдалану патенттің айқын емес екенін, сол себепті

84-бапқа сәйкес келмейтінін білдіреді деп ұйғарылды.

109

3.2. СИПАТТАМАҒА СӘЙКЕС КЕЛУІ

Өнертабыс формуласына қойылатын екінші талапқа сәйкес, «формула сипат-

тамаға сәйкес келуі керек».

110

Бұл ойлап табылған нәрсе мен мәлімделген нәрсе

арасындағы байланысты анықтау үшін қажет. Өнертабыс формуласы сипатта-

маға сәйкес келуі керек дейтін талап «өнертабыс формуласында белгіленген па-

тенттік монополия ауқымы өнертабыстың салаға қосар техникалық үлесіне сәй-

кес келуі керек» дейтін ортақ құқықтық қағидаттан көрініс табады.

111

Өнертабыс

формуласы сипаттамаға сәйкес келуі керек дейтін талап патенттеушіге берілетін

қорғау ауқымының патентте жария етілген өнертабыстан аспауын немесе ерек-

шеленбеуін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

112

Құқықтық монополия

ауқымын белгілейтін өнертабыс формуласының қажетті техникалық ақпарат

105

Bayer CropScience/Safeners, T 1020/98 [2003] OJ EPO 533, 542. Химиялық қосылыстар класына

арналған Маркуш формуласына сәйкес, Апелляция техникалық кеңесі формуланың қарапайымдылығы

Еуропалық патент конвенциясына сәйкес патент табыстау үшін критерий бола алмайды.

106

Ibid., 542–3.

107

Ibid., 542.

108

No-Fume v. Pitchford (1935) 52 RPC 231.

109

Albany/Pure terfenadine, T 728/98 [2001] OJ EPO 319, [3.3].

110

PA 1977, s. 14(5); EPC 2000, Art. 84 (EPC 1973, Art. 84).

111

CIRD Galderma, T 1129/97 [2001] OJ EPO 273, 287.

112

Exxon/Fuel oils, T 409/91 [1994] EPOR 149, 154; Mycogen/Modifying plant cells, T 649/92 [1998]

EPOR 114, 118.

269

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

беретін сипаттамасына сәйкес келуін қамтамасыз ете отырып, патент құқығы

ықтимал пайдаланушыларға олардың жоспарланған коммерциялық пайдала-

нуы патенттеушінің монополиясын бұзатын не бұзбайтынын артық ауыртпалық-

сыз әрі өнертапқыштық әрекетсіз білуге мүмкіндік береді.

113

Өнертабыс форму-

ласының сипаттамасына сәйкес келетінін анықтау тәсілі жеткілікті жария етуді

анықтау тәсіліне ұқсас.

114

Жеткілікті жария ету талабындағыдай, мәлімделген

өнертабысты жүзеге асырудың бір жолын сипаттау ауқымдырақ формулаларды

қорғауға негіз бола алады. Мәселен:

...жаңа техниканы жария ету өнертабыстың болмысын құрап, ал сол өнерта-

бысты жүзеге асырудың бір жолын сипаттау білікті маманға құрамдас қасиет-

тердің қолайлы түрленімдерін пайдалана отырып өнертабыстың дәл сол әсерін

ауқымдырақ салада ала алатын мүмкіндік бергенде, осы жағдай орын алады.

115

Жеткілікті жария етудегідей, құрамдастардың бойында бірдей қасиет болған-

да ғана өнертабысты жүзеге асырудың бір жолы ауқымдырақ формуланы ақтай

алады.

116

Өзге жағдайларда кең сипаттағы өнертабыс формулаларын қамту үшін

неғұрлым толық техникалық ақпарат пен екі немесе одан көп жүзеге асыру мы-

салы қажет.

117

Өнертабыс формулалары берілген сипаттамаға сәйкес келмейтін жағдайлар-

дың бірі формулалардың ауқымы қараудағы өнертабыстың техникалық әсері-

нен көлемдірек болғанда орын алады.

118

Мұның мысалын патенттің формула-

дағы ақпарат көмегімен жүзеге асырылмайтын нәтижені мәлімдеуінен көруге

болады. Патент өнімдердің кең көлемді класын жасауды мәлімдеп, бірақ сол

өнімдердің тек біреуінің ғана қалай жасалатынын көрсетсе және өзге өнімдер-

ді жасауға мүмкіндік беретін қағидатты көрсетпесе, осы жағдай көрініс табады.

Дәл осылай, патент қандай бір нәтижеге қол жеткізудің әрбір жолын мәлімдеп,

бірақ тек бір ғана өнімнің жасалу жолын жария етсе және сол нәтижеге қол жет-

кізудің өзге жолдарын өнертабысты пайдаланбай-ақ пайымдау мүмкін болса,

сипаттамаға сәйкес келмейді.

119

113

Oxy/Gel-forming composition, T 246/91 [1995] EPOR 526, 531.

114

«Жария етілген объектіге сәйкес келетін» деген тіркес 1977 жылғы Патент заңының 5(2)-бөлімінде

қолданылады (ертерек берілген өтінім басымдылығының қолайлылығын анықтау үшін). 14(3)-бөлімге

сәйкес сипаттамада жеткілікті жария етілмейінше, ол сипаттама 14(5)-бөлім мақсатындағы өнертабыс

формуласын қуаттамайды: Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 47 (Lord Homann); Asahi Kasei Kogyo [1981]

RPC 485, 535–6 (Lord Oliver). Ұқсас тәсілді Апелляция техникалық кеңесі Mycogen/Modifying plant cells

ісінде (T 649/92 [1998] EPOR 114, 119) қабылдады.

115

Mycogen, T 694/92 [1998] EPOR 114, 120.

116

Mölnlycke AB v. Procter&Gamble [1992] FSR 549, 600, Genentech I/Polypeptide expression T 292/85

[1989] OJ EPO 275 ісіне негізделді және Chiron v. Organon (No. 3) [1994] FSR 202, 241–2 ісінде

қолданылды.

117

Берілген техникалық әсердің түрлі сала үшін мәлім амалдар көмегімен алынатын жетістігі

өнертабыстың мәнін құрағанда және осы әсерді мәлімделген өтінімдер қатары үшін де алуға

болатынына қатысты күдіктер болғанда орын алады: Mycogen/Modifying plant cells, T 649/92 [1998]

EPOR 114, 120; Xerox/Amendments, T 133/85 [1988] OJ EPO 441, 448.

118

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, 50–1 (Lord Homann) («өнертабыс формулалары оларды

жеткізудің ықтимал басқа амалдарын қамту-қамтымауы: өнертабыс идеясына қатысы жоқ амалдар

немесе өнертабыс жария еткен қағидаттар»).

119

Mycogen/Modifying plant cells, T 694/92 [1998] EPOR 114, 120.

270

ПАТЕНТ

3.3. ӨНЕРТАБЫСТЫҢ ТҰТАСТЫҒЫ

Қысқа-нұсқа болып, сипаттамаға сәйкес келуімен қатар, өнертабыс форму-

лалары «бір өнертабысқа немесе бір өнертапқыштық идеяны құрайтын өзара

байланысты өнертабыстар тобына» қатысты болуы қажет.

120

Өтінімдердің тек бір

өнертабыстан немесе бір өнертабыстар тобынан құрылуын қамтамасыз ететін

өнертабыстың тұтастығы талабы маңызды әкімшілік рөл атқарады. Бұл сондай-

ақ патент құрамында сан алуан айрықша өнертабыс болатын жағдайлар үшін

патент қабілеті критерийін қолданғанда туындайтын кей проблемаларды азай-

туға көмектеседі.

121

Екі немесе одан да көп өнертабыстың бір патентке енуі үшін

оларды байланыстыратын бірыңғай өнертабыстық тұжырымдама болуы қажет.

Мұның мысалын техниканың бір саласындағы әртүрлі өнертабыс бірдей бола-

ды деп күтілген жағдайдан көруге болады. Әртүрлі өнертабысты байланыстыра-

тын біріктіруші фактор өнертабыстың қандай да бір басқа сипаты емес, өнер-

тапқыштық идея болуы қажет.

122

4. ОРЫНСЫЗ ТҮЗЕТУЛЕР

Патент қабілетінің соңғы ішкі талабы патенттерді қаншалықты дәрежеде тү-

зетуге болатынына қатысты. Мұның алдында қарастырғанымыздай, патенттер-

дің түзетілуіне қатысты бірқатар шектеу бар.

123

Осы бөлімде біз патенттің жа-

рамдылығына күмән келтіртетін түзетулерге назар аударғымыз келеді. Патентті

түзетуге қатысты екі маңызды шектеу бар. Біріншісіне сәйкес, өтінімді бастапқы

өтінім мазмұнының шеңберінен шығатын өнертабыс объектісіне әкелетіндей

етіп түзетуге болмайды. Екінші шектеуге сәйкес, патент берілгеннен кейін енгізі-

летін түзетулер патентпен берілетін қорғау аясын кеңейтпеуі қажет.

Патентті түзетуге қатысты шектеулер тым қатал болғаны үшін сыналды.

124

Бұл

шектеулер заңды өнертапқыштардың лайықты патенттік қорғауға ие болуына

жол бермей, оларды кең ауқымды формулаларды мәлімдеуге ынталандырады

делінді.

125

Осы саладағы құқыққа байланысты тағы бір проблема түзетуді шек-

теуді негіздейтін қағидаттардың аз талқылануында еді. Бұл жөнінде лорд-судья

Стаутон былай деді:

Бұл жағдайда мәселе технологияның түсініксіздігі немесе өзекті болмауында

емес, толықтыруға қатысты заңда еді... Патент туралы заңда нақты және анық

критерийлер жоқ. Менің ойымша, өнертабыс және өндіріс сияқты маңызды іспен

120

PA 1977, s. 14(5)(d); PA Rules, r. 16; EPC 2000, Art. 82 (ex EPC 1973, Art. 82); EPC 2000 Regs, r. 44

(ex EPC 1973 Regs, r. 30).

121

Exxon, T 314/99 (21 June 2001) (өнертабыс формуласында қамтылған үш түрлі нұсқа бір

ортақ өнертапқыштық тұжырымдамаға жатпайды; оппозиция тұтастықтың болмауына қатысты

мәселе көтермегенмен, нұсқалардың бірі айқын болған жағдайда, өнертабыс формуласының

өнертапқыштығы жоққа шығарылады деп саналды).

122

Draenert/Single general inventive concept, W 6/90 [1991] OJ EPO 438. Мұның ген патенттеріне

келтіретін кедергілерін қараңыз: D.Schertenleib, ‘The Patentability and Protection of DNA-based

Inventions in the EPO and the European Union’ [2003] EIPR 125, 128–9.

123

Еуропалық патент ведомствосында патентті өзгертуден бас тарту мәселесін талқылау үшін

қараңыз: PPG/Disclaimer, G 1/03 [2004] OJ EPO 413.

124

Protoned BV’s Application [1983] FSR 110.

125

R.Krasser, ‘Possibilities of Amendment of Patent Claims during the Examination Procedure’ (1992)

23 IIC 467, 471.

271

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

айналысатын адамдар өз істерін қалай жүргізуге қатысты нақты нұсқаулар алуға

құқылы. Бірақ олар оны Парламенттен немесе халықаралық конвенциядан іздеуі

қажет.

126

4.1. ОБЪЕКТІМЕН ТОЛЫҒАТЫН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ

ҚОЙЫЛАТЫН ШЕКТЕУЛЕР

Бірінші шектеу бойынша, өтінім бастапқы нұсқасының мазмұндық шеңбері-

нен шығатын өнертабыс объектісіне әкелетіндей етіп өзгертілмеуі керек.

127

Осы

талаптарды сақтамау патент күшін жоюға дейін апарады.

128

Нәтижесінде өтінім

берушілер өтінімде баяндалған өнертабыс сипаттамасының қолданылу аясы-

мен шектеледі. Бұл патент иеленушілерге басымдық күнінен кейін әзірленген

өнертабысқа дәмеленбеу үшін патенттің қолданылу мерзімін ұзартуға рұқсат

етілмейтініне кепілдік береді.

129

Апелляция техникалық кеңесі айтқандай, бұл

өтінім берушілерге бастапқы өтінімде жария етілмеген өнертабыс объектісін

тіркеп алуға жол бермейді. Әйтпесе өтінім берушілерге «негізсіз басымдық бе-

ріліп, бастапқы өтінімнің мазмұнына сүйенетін үшінші тараптың құқықтық қауіп-

сіздігіне нұқсан келер еді».

130

Кеңейтілген апелляциялық кеңес атап өткендей, патентті «тәжірибелі маман

бастапқы өтінім тіркелгенде жария етілген құжаттардың негізінде сол уақыттағы

жалпы білімі мен объектив пікірін пайдалана отырып, тікелей және анық қорыта

алатын дәрежеде» ғана түзетуге болады.

131

Патент иеленушіге бір өнертабысты өзгеше түрде мәлімдеуге рұқсат етілсе

де, бастапқы өтінімде жария етілмеген өнертабыс идеясын тіркеп алатындай

етіп өтінімін өзгертуге рұқсат берілмеді.

132

Түзетуге қойылатын шектеудің мақ-

саты – патенттеушілерге өтінімін тіркегеннен кейін оған ақпарат қосып, форму-

ласын күшейтуге жол бермеу-тін.

133

Лорд-судья Олдос айтқандай, патент сипат-

тамасында анық көрсетілген, бірақ формуладан түсіп қалған қасиет мардымды

болса немесе қосылып отырған қасиет бастапқы өтінімде жария етілмесе, түзету

объектімен толығар еді.

134

Өнертабыс формуласының қолдану саласын кеңейт-

126

AC Edwards v. Acme Signs [1992] RPC 131, 147.

127

PA 1977, s. 76(2); EPC 2000, Art. 123(2) (ex EPC 1973, 123(2)); EPO Guidelines, H-IV; CPC, Art. 57(1).

Айқын ұқсастығына қарамастан, 1977 жылғы Патент заңының 76-бөлімі сол заңның 130(7)-бөлімінде

конвенцияның сәйкес ережелеріндегі әсерді беретіндей етіп сипаттала тізімделмеді. Әйтсе де БК

соттары Еуропалық патент ведомствосының шешімдеріне сүйенді. БК заңнамасының қосымша

объекті жөніндегі түйіндемесі үшін мынаны қараңыз: AP Racing v. Alcon Components [2014] EWCA Civ

40, [7]–[10] қараңыз.

128

B&R Relay’s Application [1985] RPC 1. PA 1977, 72(1)(d) бөлімі патенттің сипаттамасында жария

етілген объектінің бастапқы өтінімде жария етілген объектіден ауқымдырақ болуын патент күшін

жоюға негіз етті.

129

AC Edwards v. Acme Signs [1992] RPC 131, 147 (CA).

130

British Biotech/Heterocyclic compounds, T 684/96 [2000] EPOR 190, 197.

131

G 2/10 Disclaimer [2012] OJ EPO 476 citing G 3/89 Disclaimer [1993] OJ EPO 117 and G 11/91 Glu-

Glu [1993] OJ EPO 125. Сондай-ақ қараңыз: Abbott Laboratories v. Medinol Limited [2010] EWHC 2865

(Пат), [251]–[253]; Brigade (BBS-TEK) v. Amber Valley [2013] EWPCC 16, [74]–[89].

132

Southco v. Dzus Fastener Europe [1990] RPC 587, 618. Сондықтан формуланы «тұтқадан»

«айналмалы жетекші механизмге» өзгерту немесе толықтыру жария етілген мәліметті кеңейту

болып саналмайды.

133

Vector Corporation v. Glatt Air Techniques [2007] EWCA Civ 805, [2007] All ER (D) 297, [3].

134

Texas Iron Works Patent [2000] RPC 207, 246–7 (CA).

272

ПАТЕНТ

пей, тек түсіндіретін ақпаратты қосуға жол беріледі. Бұл жағдайда түзету «ешкім-

ге кері әсерін тигізбейді және қоғамға көмектеседі».

135

Негізгі мәселе түзетілген патентте бастапқы өтінімде жария болмаған қан-

дай да бір қосымша (техникалық) материалдың болу-болмауында.

136

Бұл арна-

йы юрисдикция сотынан бастапқы өтінімді (аннотациясын

137

немесе басымдық

құжаттарын емес, сипаттамасын, кез келген формуласын немесе сызбаларын

138

)

түзетілген өтініммен салыстырып, соңғысының құрамында қосымша объектінің

бар-жоғын анықтауды талап етеді.

139

Ондағы негізгі мәселе «тәжірибелі маман-

ның түзетілген сипаттамадан өнертабыс туралы бастапқы сипаттамадан біле

алмайтын жаңа нәрсені білу-білмеуінде еді».

140

Еуропалық патент ведомство-

сында аталып өткендей, мұнда туындайтын мәселелер тұжырымдамалық түрде

жаңашылдық талабына қатысты туындайтын мәселелерге ұқсас. Екі жағдайда

да «жаңа» нәрсе қосылды ма деген сұрақ көтеріледі: жаңашылдық болған жағ-

дайда өнертабыс жаңа болуы қажет; түзетулер енгізілген жағдайда өзгертілген

өтінімде жаңа ештеңе болмауы керек.

141

Осы тәсілге сәйкес, тәжірибелі маман-

ның бастапқы өтінімде болмаған қандай да бір ақпаратты түзетілген патенттен

қорыта алатыны тексеріледі.

142

Патент берілгеннен кейінгі жағдайға қарағанда, патент бергенге дейінгі жағ-

дайда өнертабыс формуласын ауқымды етіп мәлімдеуге per se қарсылық бола

бермейді.

143

Өйткені түзетудің мәлімделген монополияны кеңейтетіні немесе

тарылтатыны маңызды емес. Жалғыз шектеу патенттеушінің өз формулаларын

бастапқы өтінімде жария болмаған өнертабысты тіркеп алатындай етіп өзгер-

туіне жол бермеуді көздейді.

144

Бастапқы өтінім тышқанға обыр генін енгізуді

135

Vector Corporation v. Glatt [2007] EWCA Civ 805, [3].

136

«Осы ереженің қызметі патент өтініміне тіркеліп қойғаннан кейін объект қосудың алдын алу

екені анық. Салыстырар болсақ, бастапқы объектіні қайта тұжырымдауға рұқсат беріледі»: Xerox/

Amendments, T 133/85 [1988] OJ EPO 441, 449. Сондай-ақ қараңыз: Milliken Denmark AS v. Walk O

Mats [1996] FSR 292.

137

Amp/Connector, T 66/85 [1989] OJ EPO 167; салыстырыңыз: Sulzer/Hot gas cooler, T 170/87 [1989]

OJ EPO 441.

138

Bull/Identication system, T 246/86 [1989] OJ EPO 199; Abbott Laboratories v. Medinol [2010] EWHC

2865 (Pat). Құжаттар шартты білікті маманның көзімен қаралады: Siegfried Demel v. Jeerson [1999]

FSR 204, 214.

139

Bonzel v. Intervention (No. 3) [1991] RPC 553, 574; Mölnlycke AB v. Procter&Gamble (No. 5) [1994]

RPC 49 (CA). Судья Олдос «объектіні» құрылымдық ерекшеліктерді де, өнертабыс идеяларын да

қатар қамтыды деп тапты: Southco v. Dzus Fastener Europe [1990] RPC 587, 616. Бірақ бұл даулы болып

шықты, қараңыз: AC Edwards v. Acme Signs [1992] RPC 131, 144. Сондай-ақ Metal-Fren/Friction pad

assembly, T 582/91 [1995] EPOR 574 ісінен кейінгі Sara Lee Household&Body Care v. Johnson Wax [2001]

FSR 261, кейін 140 Sudarshan v. Clariant Produkte [2013] EWCA Civ 919, [62] ісін қараңыз.

140

Sudarshan v. Clariant Produkte [2013] EWCA Civ 919, [62].

141

EPO Guidelines, H-IV, [2.1], [4.2], [4.4.3]; Shell/Lead alloys, T 201/83 [1984] OJ EPO 401; General

Motors/Electrodes, T 194/84 [1990] OJ EPO 59, 65. Бұл өнертабыс формуласы сипаттамасына сәйкес

келуі қажет дейтін талаптан өзгеше. Сәйкес келу талабы бастапқы патент ауқымын кеңейтуді

негіздесе, жаңашылдық негіздемейді: Xerox/ Amendments, T 133/85 [1988] OJ EPO 441, 450. Біріккен

Корольдікте соттар Еуропалық патент ведомствосында қолданылатын жаңашылдық критерийіне

пайдалы критерий ретінде сілтеме жасаған, алайда оны сақтықпен қолданған жөн: AC Edwards v.

Acme Signs [1992] RPC 131, 644.

142

British Biotech/Heterocyclic compounds, T 684/96 [2000] EPOR 190, 197; Advanced Semi-Conductor

Products, G 1/93 [1994] OJ EPO 541.

143

Spring Foam v. Playhut [2000] RPC 327, 337–8.

144

Southco v. Dzus Fastener Europe [1990] RPC 587, 615.

273

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

сипаттаса және өнертабыстың өзге сүтқоректілерге қолданылуын ерекшелесе,

онда ол формуланың мысық, ит немесе жалпы сүтқоректілерді қамтитындай етіп

кеңейтілуіне шектеу қоюдың негізі жоқ.

145

Өнертабыс формуласын кеңейту жаңа

объект енгізілмейінше заңды саналады. Алайда бастапқы өтінімдегі сипаттамада

тек тышқандар аталса, бұлайша кеңейту жаңа объектіні қосу болып есептеледі

де, сәйкесінше түзету жарамсыз болар еді.

146

Түзетудің қосымша объект енгізген-енгізбегенін анықтаудың мысалын Ward’s

Application ісінен

147

көруге болады. Ол істе қараудағы өтінім гүл құмырасы қора-

бының патентіне арналды. Бастапқы сипаттамада бір-біріне салынған бұйым-

дардың қорабы келтірілді. Бұл сондай-ақ бір-біріне салынған гүл құмыраларына

немесе соған ұқсас контейнерлерге қатысты болды. Сарапшы өтінім мазмұнын

кеңейтті деген негізбен өсімдік құмыраларының тұғырына сілтеме жасаған то-

лықтыруларға қарсылық білдірді. Патент ведомствосында Бриджес мырза мәсе-

ленің мынада екенін айтты:

…түзету сипаттаманың бастапқы сипаттамада жария етілмеген объектіні қам-

титындай етіп кеңейтілуіне әкелді... Бастапқы жария етуді кеңейтетін, яғни жария

етудің айрықшалығын немесе нақтылығын арттыратын кеңейту жария етілмеуі

керек.

148

Өсімдік құмыраларының тұғыры өсімдік құмырасының өзінен едәуір ерек-

шеленгендіктен, сипаттама 76(3)(а) бөлімнің талабын бұзды.

149

Түзетілген өтінім құрамында қосымша объектінің болу-болмауы әрдайым

қараудағы істің ерекшелігіне байланысты. Дегенмен туындауы мүмкін жалпы

проблемаларды атап өту пайдалы болмақ. Әдетте сипаттама жеткіліксіз болса,

патенттік өтінімді түзету мүмкін емес.

150

Лорд Хофман Biogen v. Medeva ісінде

айтқандай, өтінім жеткіліксіз өтінімді жеткілікті ету үшін жаңа материал қоса

алмайды.

151

Еуропалық патент ведомствосында өтінім берушілерге өнертабыс

формуласынан бастапқы өтінімде елеулі саналған объектілерді алып тастауға

тыйым салынады.

152

Өйткені алынғалы отырған қасиет бастапқы өтінімде елеулі

болса, онда түзетілген қасиет жаңа өнертабыс объектісін енгізеді.

153

Елеулі функ-

цияларды алып тастау тыйымы бұрын елеусіз болып сипатталған елеулі қасиетті

тіркеп алуға кедергі келтірмейді.

154

145

Берілген өтінімде мәлімделген қасиет жоқ болатын өнертабыс формуласы үшін негіз бар

болса, кеңейтуге жол беріледі: Amp/Connector, T 66/85 [1989] EPOR 283.

146

AC Edwards v. Acme Signs [1992] RPC 131.

147

[1986] RPC 50.

148

Ibid., 54.

149

Неғұрлым құрылымдалған тәсілді қараңыз: European Central Bank v. Document Security Systems

[2007] EWHC 600 (Pat).

150

AC Edwards v. Acme Signs [1992] RPC 131, 147.

151

Biogen v. Medeva [1997] RPC 1, [81] (HL).

152

Ерекшелік бастапқы жария етуде негізгі болса, техникалық проблема кезінде аса қажет болса

немесе оны алып тастау өзге қасиеттерді түрлендіруді қажет етсе, осы жайт орын алады: Alza/Infuser,

T 514/88 [1990] EPOR 157, 161–2; adopted in Southco v. Dzus Fastner Europe [1992] RPC 299, 324 (Nicholls

LJ), 327 (Staughton LJ).

153

Қараңыз: Alza/Infuser, T 514/88 [1990] EPOR 157, 161–2.

154

Hymo/Water-soluble polymer dispersion, T 583/93 [1997] EPOR 129. Негізгі ерекшеліктерді алып

тастауға қарсы ереже Protoned BV’s Application [1983] FSR 110 ісіндегі сынға ұшыраған шешімді

түсіндіреді. Қараңыз: D.Stanley, ‘Euphemism v. Pragmatism of the Implication of Added Subject Matter’

(1988) 17 CIPAJ 108; G.Dworkin, ‘Implied Added Subject Matter: An Academic Overview’ (1990–91) 20

CIPAJ 340.

274

ПАТЕНТ

Патенттеушілер патенттің әрекет ету ауқымын тарылтуға жиі ниет білдіреді.

Кейде іздеу жұмыстары техника деңгейіндегі белгілі бір мысалдардың өнертабыс

формуласы (басымдық күніндегі) құрамына жататынын немесе кейінгі экспери-

менттер өнертабыс формуласында көрсетілген кейбір мысалдардың нәтижесіз

екенін көрсетіп жатады. Мұндайда өтінім беруші ондай мысалдардан бас тарта

отырып, өнертабыс формуласын өзгерте алады.

155

Өнертабыс формуласының

нақтылығын арттыру (мәселен, сүтқоректілерден тышқанға дейін), жалпы алған-

да, жаңа объектіні енгізбейді. Алайда ерекше жағдайлар да кездеседі. Мәселен,

өнертабыс формуласын тарылту жаңа техникалық қасиеттің (немесе қандай да

бір өнертапқыштық нәрсенің) қосылуына әкелсе, түзету қабылданбайды.

156

Ал

бұл шектеу берілген өтінім объектісінің бір бөлігін қорғауды жоққа шығаратын

болса, өтінім берушіге ешқандай негізсіз артықшылық берілмейді, сол үшін он-

дай түзету қабылданады.

4.2. ҚОРҒАУ АУҚЫМЫН КЕҢЕЙТЕТІН

ТҮЗЕТУЛЕР

Үшінші тараптар жарияланған патент аясында өз әрекетін өзгертуі мүмкін

екенін мойындай отырып, патент ұсынатын қорғау көлемі патент берілгеннен

кейін өзгертілуі мүмкін дәрежеге шектеулер енгізілді.

157

Осы мақсатта 76(3)-бө-

лімнің 123(3)-бабы патент берілгеннен кейінгі түзетулер патентпен берілген қор-

ғау көлемін кеңейтпеуді қамтамасыз етеді. Яғни патенттеуші патент табыстал-

ғаннан кейін өнертабыс формуласының ауқымын патент табысталған уақыттағы

формуланың шеңберінен ұлғайта алмайды.

158

Бұл ережелерді сақтамау патент

күшін жоюға дейін әкелуі мүмкін.

159

Патенттің қолданылу ауқымын кеңейтетін түзетулерге салынатын шектеулер

қосымша объектіні (бұрын талқыланған) енгізетін түзетулерге тыйым салуға ұқ-

сас әрекет етеді. Бұл ережелер өнертабыс формуласы тарылған жағдайда қол-

данылмайды.

160

Осы бөлімге сәйкес, түзетулердің рұқсат етілуіндегі ең маңызды

155

Sulzer/Hot gas cooler, T 170/87 [1989] OJ EPO 441; Mölnlycke AB v. Procter&Gamble (No. 5) [1994]

RPC 49, 135.

156

Шектеуші ерекшелік бастапқы өтінімде жария етілмесе немесе оны сол өтінімнен қорытып

алу мүмкін болмаса, онда ол Еуропалық патент конвенциясының 123(2)-бабын (2000 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының 123(2)-бабын) бұзады: Advanced Semiconductor/Limited features,

G 1/93 [1994] OJ EPO 541. Сондай-ақ қараңыз: Nokia v. IPCom [2013] RPC 73 (CA).

157

Leland/Light source, T 187/91 [1995] EPOR 199, 202–3.

158

1977 жылғы Патент заңының 76(3)-бөліміне сәйкес, сипаттаманы түзету қосымша объектінің

сипаттамасын жария етсе немесе патенттік қорғауды кеңейтсе, онда ол түзетуді енгізуге 1977

Патент заңының 73 немесе 74-бөлімдері аясында рұқсат етілмейді. 1977 жылғы Патент заңының

72(1)-бөлімі түзету патент берген қорғауды рұқсат етілмеген деңгейге кеңейтті деген негізде патент

күшін жоюды қамтамасыз етеді. 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 123(3)-бабы

өнертабыс формулаларының патент табысталғаннан кейін түзетілуі бастапқы қорғау ауқымын

кеңейтпеуі қажет екенін анық көрсетті. Патент табысталғаннан кейінгі түзетуді қабылдау ведомство

басшысының немесе соттың қарауына беріледі. Олар әрекеті кінәсіз көрінбегендердің түзетулерін

қабылдамауға ниетті болды.

159

Перспективті және кеңейтетін түзетулерді енгізу мүмкін болғанмен, маман патенттің

өзгертілгенін үнемі тексеруге мәжбүр болмай, патенттің бастапқы күйіне сүйене алуы қажет.

160

Strix v. Otter [1995] RPC 607; Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] OJ EPO 93, 100–1.

275

ПАТЕНТ ҚАБІЛЕТІНІҢ ІШКІ ТАЛАПТАРЫ

жайт қолданылатын өнертабыс формуласының типтеріне өзгерістер енгізу бо-

лып саналады.

161

Осылайша әдетте өнертабыс формуласын қосылыстан бастап

пайдалануға дейін өзгертуге болады, өйткені пайдалануға қатысты өнертабыс

формуласы қосылысқа қарағанда тар болып келеді. Мұндай түзетулер әдетте

патенттік өтінім қосылыстың жаңа екеніне негізделе әзірленіп, қосылыс техника

деңгейінде бар, бірақ мақсаты бойынша пайдаланылмаған болып шыққан жағ-

дайларда туындайды.

162

161

Philips Electronic ([1987] RPC 244) ісінде патенттеушіге Еуропалық патентке (БК) жалпы

формуланы патенттік қорғау ауқымын кеңейтпеді деген негізде тіркеп алуға рұқсат берілді.

162

Moog/Change of category, T 378/86 [1988] OJ EPO 386 (процесті жүзеге асыру үшін

өнертабыс формуласынан тұратын процесс бойынша өнертабыс формуласын енгізуге рұқсат

берілді); салыстырыңыз: Telectronics/Cardiac pacer, T 82/93 [1996] OJ EPO 274 (құрылғыны, яғни

кардиостимуляторды жүзеге асыру әдісінен құрылғының өзіне ойысу мақұлданбады, өйткені соңғы

формула өнертабыс объектісін кеңейтіп, кардиостимулятор жұмыс істеп жататын жағдайды ғана емес,

кардиостимулятор жұмыс істеуге дайын тұратын жағдайды да қамтыды).

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

1. Кіріспе

2. Патент алуға құқылы болу

3. Патент алуға кімнің құқылы екенін анықтау

1. КІРІСПЕ

Меншік құқығы патентті табыстаудан туындайтын құқықтар мен міндеттердің

тәртібін жасақтауда шешуші рөлге ие. Патент иесі немесе, 1977 жылғы Патент

заңына сәйкес, патент иеленуші патент қолданысын эксплуатациялап, бақылай

алады.

Ол сондай-ақ патенттің қашан және қандай жағдайда табысталатынын,

лицензияланатынын және кепілге қойылатынын анықтай алады.

Құқықбұзушы-

лық үшін жауапқа тартатын да осы патент иесі.

Патент иесінің кім екені кімнің сол патент иеленушісі бола алатынына тіке-

лей байланысты. Өйткені иеленушілік тізбегі қараудағы патентті алуға құқылы

адамнан басталады: ол адам патенттің бірінші иесі (немесе меншік иесі) ретін-

де қаралады. Патентті иелену құқығы (осы тараудың негізгі нысаны), негізінен,

өнертапқышқа немесе өнертапқыштар тобына берілетінін атап өту маңызды.

Бұл тұжырым бірнеше жағдайда теріске шығарылуы мүмкін. Патенттеу құқы-

ғы үшінші тарапқа берілетін жағдайлар мен қызметкер өнертабыстары осының

мысалы бола алады.

Белгілі бір адам немесе адамдар тобы бастапқыда патент алуға құқылы бол-

ғанымен, олар барлық жағдайда патент иесі бола бермейді. Өйткені патент алу-

ға құқылы адам өзінің патент құқығын басқа біреуге беруі мүмкін. Патент қайтыс

болу немесе төлем қабілетсіздігі жағдайында да үшінші тарапқа берілуі ықти-

мал. Нәтижесінде меншік құқығын анықтауда патент алуға бастапқыда кімнің

құқылы болғанын анықтап, одан кейін ол патент үшінші тарапқа заңға сәйкес

берілгенін растау қажет.

2. ПАТЕНТ АЛУҒА ҚҰҚЫЛЫ БОЛУ

Патентті иелену құқығынан туындайтын салдарды ескерсек, белгілі бір па-

тентті алуға кімнің құқылы екеніне қатысты даулар жиі болатыны таңғаларлық

емес. Патент алуға кім құқылы деген сұрақ патент беру кезінде де, одан кейін

1977 жылғы Патент заңында «меншік иесі» анықталмаған.

1977 жылғы Патент заңына сәйкес, патентке арналған өтінімді де меншіктеуге болады.

2004 жылғы Патент заңы 1977 жылғы Патент заңының 36(3)-бөлімін түзетіп, бірлескен

иеленушілер бірге әрекет еткенде және осы талаптан келісімшарт арқылы босатылмағанда, олардың

патентке өтінім бере алатынын, оны түзете алатынын және берілген патенттің күшін жоя алатынын

айқындады. Әрі қарай қараңыз: Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of

Responses and the Government’s Conclusions (November 2003), [115]–[124].

277

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

де, тіпті оның алдында да (яғни патентке өтінім берілгенге дейін) туындауы мүм-

кін. Алайда іс жүзінде көптеген дау-дамай патент берілгеннен кейін туындап

жатады.

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы әзірленерде, патентті иелену құ-

қығына қатысты мәселелерді конвенция аясында қарағаннан гөрі, ұлттық соттар

мен аралық юрисдикция соттарында қараған дұрыс деп ұйғарылды.

Нәтижесін-

де Еуропалық патент ведомствосы патентті иелену құқығына қатысты дауларда

шектеулі процедуралық рөл атқаратын болды.

Осылайша Біріккен Корольдік пен Еуропалық патент конвенциясындағы па-

тентті табыстау процестері өте ұқсас болғанмен, БК патенттері мен еуропалық

патенттердің (БК) сыналу процедуралары әртүрлі. Біз оларды жеке-жеке қарас-

тырамыз.

2.1. БІРІККЕН КОРОЛЬДІК ПАТЕНТТЕРІ

Британ патентін алуға кімнің құқылы екені 1977 жылғы Патент заңының

7(4)-бөлімінде көрсетілген.

Бұл патентті иеленуге өтінім беруші құқылы деген

даулауға болатын презумпцияны жасайды. Осы презумпцияны даулаудың негізі

(біз бұған кейінірек тоқталамыз)

7(2)-бөлімде берілген. Осы негіздерді растау

мүмкін болмаса, өтінім беруші патенттің меншік иесі ретінде қарастырылады.

Презумпцияның маңызын төмендетпеу керек. Өйткені құқық туралы дәлелде-

мелер көбінесе анықталмай жатады,

ал презумпция көбіне статус-квоны сақтау

жолында қызмет етеді.

Мұны сот куәгерлердің дәлелдемелеріне сүйенуге мәж-

бүр болатын жағдайлардан көруге болады.

1977 жылғы Патент заңының 8(1)-бөлімі аясында өтінім беру кезінде мәселе пайда болып,

ол мәселе патент табысталғанға дейін шешілмесе, дау әдетте берілген патенттің иелігі турасында

(1977 жылғы Патент заңының 37-бөліміндегі өнертабыс секілді) өрбиді. Қараңыз: PA 1977, s. 9;

Goddin&Rennie’s Application [1996] RPC 141.

Өйткені иелену құқығы жөніндегі даулар әдетте патент құқығына қатысты мәселелерден гөрі,

құқық субъектісі, келісімшарттар, әділет және еңбек құқығы туралы мәселелерді қозғайды.

Бұл мәселені Еуропалық комиссия Green Paper on the Community Patent (1997) COM(97) (314

nal) ісінде қайта көтерді. Ол істе комиссия әртүрлі ережені қолдану зерттеу жұмыстары мен

басқаруға әсер етеді деп, жауапкерлерден «Қызметкерлер жөніндегі заңнамаға қатысты қатысушы

елдер арасындағы айырмашылық» инновация мен еңбек шарттарына және/немесе қызмет көрсету

еркіндігіне және/немесе бәсекелесу шарттарына әсер етті ме?» деп сұрады. Олар қоғамдастық

деңгейіндегі үндестікті ақтай ала ма? Сондай-ақ қараңыз: European Commission, Comparative Study of

Employees’ Inventions Law in Member States of the European Communities (1977).

«Патенттің иесі кім?» деген сұраққа патенттің өзі деп жауап беру тиімді ұстаным болар еді.

Өйткені 1977 жылғы Патент заңының 13(2)-бөліміне сәйкес, кез келген өтінім беруші өнертабыс

авторының кім екенін атауы қажет; егер өнертапқыштың өзі өтінім бермесе, өтінімнің қандай

негізде беріліп жатқанын көрсетуі керек. Қараңыз: T.Gold, ‘Entitlement Disputes: A Case Review’ [1990]

EIPR 382.

16-тараудың 4-бөлімін және осы тараудың 3-бөлімін қараңыз.

Өнертабыстың нақты қашан және қандай жағдайда ойлап табылғанын анықтау қиынға соғуы

мүмкін. Лорд Уилберфорс айтқандай, «әдетте өнертабысқа әкелген жаңалық ашудың жалғаспалы

жолында бір пікірді немесе пікірлерді түзету қиын»: Beecham Group v. Bristol Laboratories International

[1978] RPC 521, 567.

Презумпцияның маңызы туралы қараңыз: Staeng’s Patent [1996] RPC 183; Viziball’s Application

[1988] RPC 213.

Fireworks Fire Protection and Watermist v. Andrew James Cooke, O/275/13 (23 July 2013).

278

ПАТЕНТ

Өнертабысқа патент берiлгенге дейiн кез келген тұлға патент ведомствосы

басшылығынан сол өнертабысқа патент (жеке немесе басқа тұлғалармен қо-

сылып) сұрай алады.

Олар сондай-ақ патент ведомствосы басшылығынан та-

бысталған патентке қатысты қандай да бір құқықтарға ие болу-болмауын анық-

тауды сұрай алады. Бұл мәселелер әдетте патент ведомствосы басшылығының

қарауына берілгенімен, басшылық мәселенің сотта қаралғанын дұрыс деп тапса,

соттың қарауына бағыттай алады.

Біріккен Корольдіктің патентіне кімнің құқығы бар екені патент берілгеннен

кейін де қозғалуы мүмкін. Патентті меншіктеуге қызығушылығы бар кез кел-

ген тұлға патент ведомствосы басшылығынан патенттің меншік иесі кім, патент

иелігінің патент иесіне берілгені дұрыс па, патент бойынша қандай да бір құ-

қық басқа тұлғаға берілуі мүмкін бе деген мәселелерді анықтап беруін сұрай

алады.

2.1.1. Ықтимал амалдар

Патентке бұрыс адамның өтінім бергені немесе патенттің бұрыс адамға бе-

рілгені анықталса, патент ведомствосы басшылығы бірқатар амалға жүгіне ала-

ды. Қандай әрекет жасау керектігін анықтауда «патентті пайдаланудың (қажет-

тілік туғанда) ойға қонымды мүмкіндігін қамтамасыз ету»

басты мақсат болуы

қажет. Бұл мақсат патент кімге тиесілі екеніне қатысты алаңдаушылықтан гөрі,

өнертабыстың коммерциялық салаға енетінін көру ниетін меңзейді.

Патент өтініміне қатысты құқықиеленушілік сыны сәтті болғанда, патент ве-

домствосының басшысы өтінімнен бас тарта алады, өзгерте алады немесе өзгеге

бере алады.

Егер өтінімнен бас тартылса және тұлға жаңа өтінім беру туралы

шешім қабылдаса, олар бұрыс өтiнiмнің басымдық күнін қолдана алады.

Па-

тент ведомствоcы басшылығы креатив шешімдерге де сүйене алады. Мәселен,

басшылық өнертабыстың бірлескен авторларының біріне патент беріп, екінші-

сіне сол патентке қатысты бейэксклюзив, табыстау құқығы жоқ лицензия беріп,

оны роялти төлеуге міндеттеуі мүмкін.

Патент берілген жағдайда мәселені сотқа берген тұлға патенттің меншік иесі

ретінде көрсетілуі қажет дейтін қаулы шығарылуы мүмкін. Патент ведомствосы-

ның басшылығы дәл осылай талапкерге лицензия бере алады немесе патентті

PA 1977, s. 8(1).

PA 1977, s. 37(8).

PA 1977, s. 37(1). Қараңыз: Hughes v. Paxman [2005] All ER (D) 255 (Патент ведомствосы

басшылығының үшінші тарапқа лицензия беруге кең құзыреті бар); Hughes v. Paxman [2007] RPC

34 (Патент ведомствосы басшылығы бір ортақ иеленушінің өтініші бойынша 37(1)-бөлімге сәйкес

лицензия беруге құқылы).

Goddin&Rennie’s Application [1996] RPC 141, [23]. Осы жағдай үшін релевант саналған

факторлардың қатарына бірлескен өнертапқыштың патентті өзі пайдалануы және патент

лицензиясын үшінші тарапқа беру мүмкіндігі жатты.

PA 1977, s. 8(2)(с). 1977 жылғы Патент заңына сәйкес, референттің жалғыз өнертапқыш бол-

ғандығы туралы шешім қабылданғанда, өтінім осы тұлғаның атынан жасалады деген талап қойы-

луы мүмкін. Өнертабыстың бірлесіп жасалғаны анықталса, өтінім де бірлесіп қарастырылуы әбден

мүмкін.

PA 1977, s. 8(3).

279

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

бұрыс адамға берілді деген негізде теріске шығара алады.

Патенттің күші жо-

йылуы керек деген шешім қабылданғанда, патент ведомствосы басшылығы өті-

нім берген тұлға (немесе құқық мирасқоры) патентке жаңа өтінім бере алады

деп бұйыруы мүмкін. Патент ведомствосы басшылығының өтінім берілген күн-

нен екі жыл өткеннен кейін патентті басқа біреуге беруге немесе екінші мәрте

өтінім беруге мәжбүрлей алмайтынын айта кеткен жөн. Алайда патент иесі өзі-

нің патентке құқығы жоқ екенін білген жағдайда бұл заң қолданылмайды.

2.2. ЕУРОПАЛЫҚ ПАТЕНТТЕР

Мұның алдында айтқанымыздай, Еуропалық патент ведомствосы құқық-

иеленушілік дауын шешуде шектеулі процедуралық рөл атқарады. Аталмыш ве-

домствоға дейінгі сот қарауларының мақсаттары тұрғысынан, өтінім беруші еу-

ропалық патентті пайдалануға құқылы. Бұл жағдайда патентті иелену құқығын

беру мәселесі ұлттық деңгейде анықталуы керек. Нәтижесінде Еуропалық па-

тент ведомствосы патент құқығын иелену мәселелерін тек бір жағдайда қарас-

тырады. Ол үшін ұлттық деңгейдегі соттар патентке иелік етуге өтінім берушіден

басқа адам құқылы дейтін шешім шығаруы қажет. Бұл дегеніміз – еуропалық па-

тенттердің (БК)

меншік құқығы мәселелері патент табысталғанға дейін де, кейін

де

Британиялық патент ведомствосы басшылығы

немесе соттары тарапынан

қаралуы мүмкін деген сөз.

Меншік құқығына қатысты сот қаралымдарының қатысушы елдерге та-

ралмауы үшін (және форумдардағы сатып алудың алдын алу үшін) Еуропалық

патент конвенциясына хаттама («Еуропалық патентті беру құқығына қатысты

юрисдикция және тану хаттамасы»)

әзірленді. Хаттамаға сәйкес, патентті иеле-

ну құқығын тек бір ғана қатысушы ел қарастыруы қажет.

Мұның 1977 жылғы Патент заңының 7(2), 36 және 72(1)(b) бөлімдеріне, сондай-ақ Еуропалық

патент конвенциясының 138(1)(е) бабына сәйкес құқықиеленушіге жатпайтын адамға қатысы бар.

Патент алу құқығының болмауы патент күшін жоюға негіз болатыны белгілі. Алайда патент күшін

жоюды патенттің «бастапқы иегері» ғана талап ете алады. Мұндай мүмкіндік патент құқығын транс-

ферт негізінде иеленген тарапта жоқ: Dolphin Showers and Brueton v. Farmiloe [1989] FSR 1; Henry

Brothers v. Ministry of Defence [1997] RPC 693. Патент күшін 1977 жылғы Патент заңының 72-бөлімі

аясында жоюдың алдында сол заңның 37-бөліміндегі декларацияның қажет болу-болмауы әлі де

анық емес.

Үшінші тараптарды қорғаудың реті 1977 жылғы Патент заңының 37(6)–(7), 38(1), (3)–

(4)-бөлімдерінде берілген.

PA 1977, ss. 12(1), 77(1)(b). Қараңыз: Norris’s Patent [1988] RPC 159; Canning’s US Application [1992]

RPC 459 (халықаралық патенттік өтінімдерге қатысты); Kirin-Amgen/Erythropoietin, T 412/93 [1995]

EPOR 629 (құқық мәселелері оппозициялық істерді қарау барысында қаралмайды).

Юрисдикция мәселесі Брюссель конвенциясының жалпы ережелеріне сәйкес шешіледі.

Патенттердің тіркелуі мен жарамдылығы жөніндегі мәселелерді патент берілген елдердің аралық

юрисдикция соттары қарастырсын деген талап бұл жағдайда қолданылмайды. Қараңыз: Duijnstee v.

Goderbauer [1985] FSR 221.

PA 1977, 37(8)-бөлім. 1977 жылғы Патент заңының 12(2)-бөлімі берген құзыретті Патент

ведомствосы басшылығы қолдануға тиіс дейтін қағидатты талқылау үшін қараңыз: Luxim Corporation

[2007] EWHC 1624.

1977 жылғы Патент заңының 82-бөлімі еуропалық патенттердің меншік құқығы жөніндегі

дауларды реттеу туралы БК юрисдикциясының ережесін ұсынады. Қараңыз: [1989] FSR 225.

5 October 1973.

280

ПАТЕНТ

Хаттама сондай-ақ меншік құқығына қатысты дауды қай елдің қарастыра-

тынын анықтаудың ережесін де белгілейді.

Аталмыш хаттамаға сәйкес, қаралу

юрисдикциясына қатысты талапкер мен өтінім беруші арасында келісім болма-

ғанда, құқықиеленушілік мәселелерін өтінім беруші тұратын (немесе өтінім бе-

рушінің бизнесі орналасқан) елдің аралық юрисдикция соттары (және заңдары)

анықтайды.

Өтінім беруші конвенцияға (EPC) қатысушы ел болмаса, меншік құқығы мәсе-

лесін талапкердің еліндегі аралық юрисдикция соттары қарастырады.

Нәтиже-

сінде БК соттары франциялық талапкер мен германиялық өтінім беруші арасын-

дағы немесе британиялық талапкер мен франциялық өтінім беруші арасындағы

тартысқа қатысты істі қараудан бас тартады. Ал егер тартыс германиялық талап-

кер мен британиялық өтінім беруші арасында немесе британиялық талапкер

мен америкалық өтінім беруші арасында болса, ондай істер БК соттарының қа-

рауына жатады. Өтінім беруші де, талапкер де конвенцияға (EPC) мүше ел бол-

маса, істі Мюнхендегі германиялық соттар қарайды.

2.2.1. Ықтимал амалдар

Ұлттық юрисдикция соттары патентті иелену құқығына қатысты нақтылық-

қа жеткенде, Еуропалық патент ведомствосы қажетті әрекеттерді жасайды. 2000

жылғы Еуропалық патент конвенциясының 61-бабына сәйкес, мұндай жағдай-

ларда үш амал жасауға болады: өтінімді өтінім берушінің елінде қарастыру;

жаңа өтінім беру немесе өтінімді теріске шығаруды талап ету.

3. ПАТЕНТ АЛУҒА КІМНІҢ ҚҰҚЫЛЫ

ЕКЕНІН АНЫҚТАУ

1977 жылғы Патент заңына сәйкес, кез келген адам патентке өтінім тапсыра

алатын болса,

7(2)-бөлім бойынша патент адамдардың шектеулі санатына ғана

берілуі қажет.

Осы ережелер патентті иелену құқығына қатысты мәселелер-

ді шешудің негізі саналады. Лорд Хофман Yeda ісінде

айтқандай, 7-бөлімнің 2

және 3-тармақтарында патентті иелік етуге құқылы адамдардың толықтырыла-

тын тізімі берілген. Бұл патентті иеленуге кімнің құқылы екенін анықтау өнерта-

бысты кімнің жасағанын көрсете алуға байланысты дегенді білдіреді. Осы ар-

қылы Лордтар палатасы «патентті иелену құқығын дәлелдеу үшін адам (A делік)

өнертабыстың авторы патентте аты аталған адам (B делік) емес, өзі екенін көр-

Бұл сондай-ақ қабылданған шешімдердің өзге қатысушы елдермен мойындалуын қамтамасыз

етеді. Қараңыз: G. le Tallac, ‘The Protocol on Jurisdiction and the Recognition of Decisions in Respect of

the Right to the Grant of a European Patent (Protocol on Recognition)’ (1985) 16 IIC 318, 356.

Бұл шарт 1977 жылғы Патент заңының 82 және 83-бөлімдерінде көрсетілген.

Latchways/Unlawful applicant, G 3/92 [1995] EPOR 141.

PA 1977, ss. 7(1).

Мұның алдында атап өткеніміздей, 1977 жылғы Патент заңының 7(4)-бөлімі патентке кім өтінім

тапсырады – сол адам патентті иеленуге құқылы деген презумпцияны береді. Бұл презумпцияны

теріске шығарудың негізі 1977 жылғы Патент заңының 7(2)-бөлімінде берілген. Ол бөлімде патент

құқығы берілуі мүмкін үшінші тараптар көрсетілген.

Rhone-Poulenc Rorer International Holdings v. Yeda Research and Development Co. Ltd [2007] UKHL

42, [2007] All ER (D) 373, [18].

281

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

сетуі қажет» дейтін тұжырымнан бас тартты. Нақтырақ айтқанда, Лордтар пала-

тасы лорд-судья Джейкобтың Markem ісіндегі

мынадай пікірін жоққа шығарды:

«[A] B патентке өтінім беруге мейлі тұтастай, мейлі жалғыз өзі құқылы болмаға-

нын дәлелдеуі керек. B өтініміне жартылай не толық иелік ету үшін А әдетте ке-

лісімшартқа немесе құпияны бұзуға қарай басқа бір құқық нормаларына сүйе-

нуі қажет». Yeda ісінің түйіні сол, патенттің меншік иесіне дұрыс табысталғанын

анықтау өнертапқыштық тұжырымдаманы кімнің жасағанына келіп тіреледі. Бұл

сұраққа қысқаша тоқталамыз.

Патентті иелену құқығы мен меншік құқығы мәселелерін анықтаудың бас-

тауы 7(2)(а) бөлімде жатыр. Бұл бөлімге сәйкес, патентті иелену құқығы негізінен

өнертабыс авторына немесе авторларына тиесілі. Өнертапқышқа бұлай назар

аудару авторға интеллектуалдық меншік құқығының бірінші иегері басым мәр-

тебесі берілуден туындайды. Өнертабыс процесі əдебиет немесе өнер туынды-

ларына қарағанда креативті азырақ қажет ететіндей көрінгенімен, патент құқы-

ғы роман авторының көптеген белгісіне ие. Ең кемі, жеке өнертапқыш моделіне

негізделетін бұл ұйғарым өнертапқыш өнертабыстың «нақтылы әзірлеушісі» бо-

луы керек деген 1977 жылғы заңдағы талапта атап өтілген.

Патентті иеленуге

өнертапқыш құқылы деген тұжырым екі жағдайда теріске шығарылуы мүмкін.

Біріншісі 7(2)(b) бөлімде берілген. Оған сәйкес, өнертабыс жасаларда өнертабыс-

тың басқа адамға тиесілі болғанын көрсету мүмкін болса, меншік иелігі өнертап-

қышта болуы керек дейтін презумпция қолданылмайды. Өнертабыстың басқа

адамға тиесілі болғанын (i) кез келген заңнамалық акт немесе құқық нормалары,

(ii) кез келген шетелдiк заңнама, шарт немесе халықаралық конвенция немесе

(iii) өнертабысты жасағанға дейiн өнертапқышпен жасалған кез келген келiсiмнiң

әрекет мерзiмi негізінде көрсетуге болады. Бөлімнің дәл мағынасы түсініксіз бол-

са да,

оның 39-тараудағы қызметкер өнертабыстары туралы екендігі белгілі.

Патентке өнертапқыш қана иелік ете алады деген тұжырымды теріске шы-

ғаруға болатын екінші жағдай 7(2)(с) бөлімде келтірілген. Бұл тармақ кез кел-

ген тұлғаның немесе 7(2)(а) немесе (b) бөлімде аталған тұлғалардың «мұраге-

ріне немесе құқықтық мирасқорына» патент берілуі мүмкін екенін көрсетеді.

Бұл ереже өнертабыс құқығының үшінші тараптарға берілуіне мүмкіндік береді.

Тіркелген меншік иесі белгілі бір жағдайларда патенттің 7(2)-бөлімге сәйкес бе-

рілуінің алдын алу немесе шектеу үшін меншік құқығының әділ нормаларына

сүйенуі мүмкін екенін атап өту маңызды.

Markem Corp. v. Zipher [2005] RPC (31) 761 (CA), [79]. Лорд-судья Джейкобтың осыған ұқсас

мәлімдемелерін (бірақ ол мәлімдемелерді Лордтар палатасы Yeda ісінде жоққа шығарды) қараңыз:

University of Southampton’s Applications [2006] RPC 567 (CA), [8].

PA 1977, s. 7(3).

Аталған бөлім қызметкермен бірлесіп жасалған өнертабыстың екінші авторы оның сол

ұжымдағы әріптесі болмайтын жағдайды да қамтымайды. Ондай жағдайда жұмыс беруші меншіктің

толық иегері бола алмаушы еді. Мұндай аномалиялар мүдделі тараптар арасындағы келісім

арқылы шешіледі деп ұйғарылуы мүмкін. Дегенмен патентке иелік етуге құқылы адамды «өнертабыс

әзірленгенге дейін өнертапқышпен жасалған, орындалуы міндетті келісімшарттың» бенефициары

деп табатын тармақтың ауқымы анық емес еді. Бұл ережеде «әділ мүдде» қамтылмағандықтан,

оның адамның өз құқықтарын өзгеге беруге әкелетін өнертабысты жасар алдындағы келісімшартты

қамтымайтыны даулы. Өйткені ондай келісім патентке деген әділ құқықты берер еді. Алайда мұндай

шетін интерпретация келісімдер жөніндегі ережені мағынасыз етер еді және меншік құқығын

табыстауды реттейтін келісімдерді ынталандыру саясатына қарсы шығар еді.

Қараңыз: Rhone-Poulenc Rorer International Holdings v. Yeda Research and Development Co. Ltd

[2007] UKHL 42, [2007] All ER (D) 373, [22].

282

ПАТЕНТ

7(2)-бөлім жағдайлардың кең ауқымын қамтығанымен, іс жүзінде патент алу

құқығына қатысты мәселелер екі негізгі бағытқа бөлінеді: (i) өнертапқыштар мен

бірлескен өнертапқыштар және (ii) қызметкердің өнертабыстары. Енді осы атал-

ған шарттардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.

3.1. ӨНЕРТАПҚЫШТАР МЕН БІРЛЕСКЕН ӨНЕРТАПҚЫШТАР

Жаңа өнімнің немесе процестің өнертапқышы немесе бірлескен өнертап-

қышы болу айтарлықтай басымдық береді. Жаңа өнертабыстың авторы деген

мәртебемен бірге,

патент негізінен өнертапқышқа немесе бірлескен өнертап-

қыштарға беріледі деген тұжырымнан туындайтын басқа да артықшылықтар

бар.

Осыған байланысты, аралық юрисдикция соттарына аталған өнертабыс-

тың өнертапқышы немесе бірлескен өнертапқышы болуға кім құқылы екенін

жиі қарастыруға тура келеді.

Бұл саладағы мәселелер екіге бөлінеді.

Біріншісі әлдекім патенттелген өнертабыстың «нақты әзірлеушісі – аты атал-

ған өнертапқыш емес, өзі екенін мәлімдегенде туындайды.

Адамдар өздерінің

өнертабысқа қосқан үлесі дұрыс анықталмағанын мәлімдегенде де осы мәселе

пайда болады.

Екі жағдайда да соттар өнертабыстың «өнертапқыштық» элементтерін анық-

тауға міндетті. Сот сондай-ақ талапкердің сол элементтердің бір бөлігіне неме-

се бәріне жауапты болу-болмауын да анықтауға міндетті.

Кейбір жағдайда сот

өнертабысты құрамдас бөліктерге бөлуге (әртүрлі патент формулалары бойын-

ша жауапкершілікті өнертапқыштар арасында бөлу арқылы) дайын. Бір жағдай-

да сот өнертабыс формуласын құрамдас элементтерге бөліп, әрқайсысының

авторын анықтау өнертапқыштың кім екенін анықтаудың дұрыс жолы еместігін

айтты. Оның орнына өнертабыс формуласын негізгі өнертапқыштық тұжырым-

ды нақтылайтындай етіп түсіндіріп, одан кейін сол тұжырымдамаға кімнің үлес

қосқанын анықтау керек болды.

Өнертапқыштар патенттің өзіне құқылы болмаса да, патентте аталуға құқылы: PA 1977, s.13; EPC

2000, Arts 62 and 81 (ex EPC 1973, Arts 62 and 81). Өнертапқыштық көрсетілмесе, өтінім қайтарылады:

EPC 2000, Art. 90(5) (ex EPC 1973, Art. 91); EPC 2000 Regs, r. 60.

РА 1977, s. 7(2); ЕPC 2000, Art. 60(1). Тараптардың өтінімге бірлесе құқылы болу-болмауын

анықтау деңгейлеріне шолуды қараңыз: Minnesota Mining and Manufacturing Companies’ International

Patent Application [2003] RPC 541.

Қараңыз: IDA v. University of Southampton [2006] EWCA Civ 145, [44] (Патент ведомствосы

басшылығы алдында құқықты табыстау жөнінде көптеген іс болғанын және оның көбі медиациялық

сипатта болғанын атап өтеді).

1977 жылғы Патент заңының 7(3)-бабында «өнертапқыш» ұғымы өнертабыстың «өнертабыстың

нақтылы авторы» ретінде анықталған. Бірлескен өнертапқыштар да осылай анықталған.

РА 1977, s. 10. 1977 жылғы Патент заңындағы 7-бөлімнің қолданылуы жөнінде қараңыз: Cinpres

Gas Injection v. Melea [2008] EWCA Civ 9. АҚШ құқығы жөнінде қараңыз: W.Fritz Fasse, ‘The Muddy

Metaphysics of Joint Inventorship: Cleaning up after the 1984 Amendments to 35 USC’ (1992) 5 Harv

JL&Tech 153.

Мұның АҚШ-та қалай талданғаны жөнінде қараңыз: Mueller Brass v. Reading Industries, 352 F.

Supp. 1357, 1372–3 (ED Pa. 1972), пікірсіз бекітілген, 487 F.2d. 1395 (3d Cir. 1973).

Henry Brothers v. Ministry of Defence [1997] RPC 693.

283

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

3.1.1. Өнертапқыштық үлес дегеніміз не?

1977 жылғы заңға сәйкес, әлдекімнің «өнертапқыш» немесе «бірлескен

өнертапқыш» екенін анықтау үшін не нәрсе ойлап табылғанын білу қажет.

Сот-

тар адамның патент формуласына үлес қосқаны үшін ғана өнертапқыш болып

саналмайтынын атап өтті. Өнертапқыш деп танылуы үшін ол адам «өнертап-

қыштық тұжырымдамасына»

үлес қосқанын көрсетуі керек. Лорд Хофман Yeda

ісінде түсіндіргендей,

өнертабыс формуласына қосылған үлесті жеткіліксіз деп

табудың себебі: ол формулада техника деңгейінен туындайтын патенттелмей-

тін нәрселер болуы мүмкін еді. Өнертапқыштық тұжырымдамасына біреудің

үлес қосқанын анықтау – қиын шаруа, өйткені өнертабысты жасау – өте күр-

делі процесс. Лорд Хофманның айтуынша, кейде күрделілік «өнертапқыштық

тұжырымдамасының мәлімделген өнертабыс пен техника арасындағы айыр-

машылық қатынасы болып саналуынан туындайды. Мұны өнертапқыштардың

өздері анықтай алмай жатады».

Кей үлестер әдетте өнертапқыштық (шешілуі

қажет мәселені көрсету немесе осы мәселелердің шешілуі) саналғанымен, бас-

қа үлестер әдетте бейөнертапқыштық (эксперименттер үшін қажетті түтіктермен

қамтамасыз ету секілді) саналады. Осы екі шектің арасында басқа да үлес түр-

лері бар және оларды санатқа бөлу қиынырақ. Бұдан «өнертабыс өндірісіне қо-

сылған түрлі үлестердің қайсысы өнертапқыштық (немесе техникалық тұрғыда

креативті) деп танылып, қайсысы танылмауы керек» деген сұрақ туындайды.

Бұл өте күрделі мәселе, өйткені ненің өнертапқыш болатыны уақыт өткен са-

йын ғана емес,

ғылым мен технологияның бір саласынан екіншісіне ойысқанда

да өзгереді.

Осыны және 1977 жылғы Патент заңындағы өнертапқыш ұғымы-

ның анықтамасы бұл тұрғыда әлсіз нұсқаулық екенін ескерсек,

бұл мәселені

түсіндірудің ең дұрыс жолы мысал беру болмақ. Әлдекім белгілі бір пробле-

маны шешуге немесе белгілі бір сұраққа жауап беруге көмектесетін бір нәрсе

Henry Brothers v. Ministry of Defence [1999] RPC 442 (CA), 449 (Robert Walker LJ) (452-бетте

«бірлескен иелік ету мәселесі түсіндіруді талап етеді» деп айтылған).

GE Healthcare v. Perkin Elmer [2006] EWHC 214 (Пат), [146]. «Соттың міндеті – патенттің немесе

өтінімнің өнертапқыштық деңгейін және оны кімнің жасағанын анықтау»: Stanelco Fibre Optics v.

Biopress Technology [2005] RPC 319, [12]. Сондай-ақ қараңыз: Rhone-Poulenc Rorer International Holdings

v. Yeda Research and Development Co. [2007] UKHL 42.

Rhone-Poulenc Rorer International Holdings v. Yeda Research and Development Co. [2007] UKHL 42,

[20] (Lord Homann).

Ibid.

Өнертапқыштың немесе бірлескен өнертапқыштардың кім екенін анықтау міндеті таптаурындық

критерийіне ұқсайды. Алайда («объективті» анықталған) онымен салыстырғанда, өнертапқыштық

идеясының мазмұнында «субъективті» компонент бар. Өйткені аталған критерий патентке ешқандай

өтінім берілмеген жағдайда да туындайды: PA 1977, s. 8(1)(a). Қараңыз: Viziball’s Application [1988] RPC

213; Goddin&Rennie’s Application [1996] RPC 141.

Бұдан әрі (бұған дейін де) жай ғана өнертабыстың «импорттаушысы» болғаны үшін патент алу

мүмкін емес: Edgeberry v. Stephens (1691) 1 WPC 35, 1 HPC 117.

Интеллектуалдық меншік құқығы аясында кімнің автор екені – маңызды әрі даулы мәселе.

Уақыт өте мүдделі топтар өздерін интеллектуалдық меншік құқығы аясында берілетін қорғауға иелік

ететіндей жеткілікті деңгейде креативті болғанын дәлелдеуге тырысқан бірқатар жағдай болды.

Патент құқығында бұл күрес интеллектуалдық меншік құқығының басқа салаларындағыдай көзге

көрінбеуі де мүмкін, дегенмен патент құқығы жалпы осы жағдайдан тыс қарастырылмайды.

«Өнертапқыш» 1977 жылғы Патент заңының 7(3)-бабында «өнертабыстың нақтылы авторы»

деп анықталған.

284

ПАТЕНТ

жасаса, ол әрекеттер әдетте өнертапқыштық үлес саналады. Сондықтан қандай

да бір адамның белгілі бір проблеманы шешуге көмектесетін нәрсені жасаға-

нын көрсету мүмкін болса, оның өнертапқыш немесе бірлескен өнертапқыш

ретінде қарастырылуы ықтимал. Қандай да бір проблеманы шешу белгілі бір

мағынада архетиптік өнертапқыштық үлес болғанмен, ол өнертапқыштық деп

танылатын жалғыз үлес болмауы мүмкін. Мәселен, проблема шешімін кемел-

дендіру немесе жетілдіру де өнертапқыштық үлес саналуы ықтимал. Қолданыс-

тағы құрылғыны немесе процесті жетілдіру де патенттелетін өнертабысқа үлес

қосады. Ондайда патент сол жетілдірулерді жасаған адамға (бастапқы өнерта-

быстың меншік құқығына қарамастан) тиесілі болады. Дегенмен патентті әзір-

леу процесі бірқатар элементті қамтып, олардың кейбіреуі жай ғана бастапқы

жаңалықты жетілдіруі мүмкін. Мұндай жағдайда ол үлестер бірлескен өнертап-

қыш мәртебесін беретіндей жеткілікті ме деген сұрақ туындайды.

Зерттеу идея-

сын немесе бағытын ұсыну, яғни шешілуі керек мәселені тұжырымдау да өнер-

тапқыштық болып саналуы ықтимал.

Мәселен, Staeng’s Patent ісінде

талапкер

(A делік) электр кабельдерін сақтаудың жаңа әдісінің бірлескен өнертапқышы

деп танылды. Өйткені негізгі өнертапқыш (B делік) А көмегінсіз қараудағы сұрақ-

қа назар аударуы екіталай еді. Бұл жағдайда (сол кездегі) Патент ведомствосына

әсер еткені – А жасаған жетілдірулер ықтималдығының бұл салада жұмыс істе-

меген басты өнертапқышқа ой салғаны.

Басқа жағдайларда жай ғана жауап берілуі қажет сұрақты көрсету (немесе

шешілуі керек мәселені анықтау) өнертапқыштық үлес болып қаралмайды. Өйт-

кені кей жағдайларда, әсіресе биотехнология индустриясында, кейбір мақсаттар

жалпыға мәлім (мұны әртүрлі компанияның көбінесе бірдей мақсатты көздеуі-

мен түсіндіруге болады).

Бұл жағдайларда нақты мақсатқа жету туралы шешім

өнертапқыштық үлес ретінде танылатындай жеткілікті түрде креативті болып қа-

ралуы екіталай.

3.1.2. Бейөнертапқыштық үлес дегеніміз не?

Үлестің кей түрлері әдетте өнертапқыштық саналса, басқа түрлері олай са-

налмайды. Әлдекім өнертабысқа «қажетсіз деталь» қосса, ол өнертапқыш ре-

тінде танылмайды;

ықтимал қолданысты жай ғана анықтау да өнертапқыштық

үлес болып саналмайды.

Ақша, кеңсе, қолдаушы ұжым және басқа да басқару-

Судья Эрл Allen v. Rawson ((1845) 1 CB 551, 135 ER 656) ісінде айтқандай, әлдекім «жаңа

қағидатты» әзірлеуге араласса және сол арқылы құнды қосалқы жаңалықтар ашса, ол жаңалықтар

негізгі қағидатты ойлап табушының меншігіне айналады. Алайда бұл қағидаттың қолданысы мен

ауқымы түсініксіз: Goddin&Rennie’s Application [1996] RPC 141.

Staeng’s Patent ([1996] RPC 183, 189) ісінде айтылғандай, «отты тұтатпай-ақ, жай ғана үрлеудің

өзі» үлес қосушының алынған өнертабыстың «авторы» деп саналуы үшін жеткілікті бола алады.

[1996] RPC 183. Германия құқығы аясында қызметкер өнертабыстарын пайдаланудың

өтемақысын есептеу формуласы проблеманы «түсіндіретіндер» мен шешімді «ойлап табатындарға»

тең салмақ береді. Қараңыз: See V.Schmied-Kowarzik, ‘Employee Inventions under German Law’ (1972) 54

JPTOS 807.

Қараңыз: Genentech v. Wellcome [1989] RPC 147 (CA).

IDA v. University of Southampton [2006] EWCA Civ 145, [39].

Fireworks Fire Protection and Watermist v. Andrew James Cooke, O/275/13 (23 July 2013), [51].

Өнертапқыштық мәселесін көтерудегі кешігу адамның өнертапқыш еместігін білдіретін фактор

болуы мүмкін: ibid., [67]–[70].

285

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

шылық және кәсіпкерлік үлестер өнертапқыштық үлес ретінде қарастырылмай-

ды (бірақ мұндай үлесті қосушылар патент алуға өтінім бере алады).

Өнертапқыштық болып саналмайтын үлестің келесі түрі – маңызды бастапқы

материалдармен қамтамасыз ету.

Осыған мысал ретінде АҚШ-та болған таны-

мал бір жағдайды келтіруге болады: Лос-Анджелестегі Калифорния универси-

теті Медицина орталығының (UCLA Medical Center. – Ауд.) дәрігерлері түктіжа-

сушалық лейкемиядан емделіп жатқан пациент (және талапкер) Джон Мурдың

көкбауырынан жасуша желісін алды. Аталмыш жасуша желісі университеттің ке-

йіннен патенттеген өнертабысының негізін құрады. Калифорния Жоғарғы соты

өнертабыста (немесе патентте) Мурдың мүліктік мүддесі жоқ деп ұйғарды.

Атап айтқанда, сот оның жасушаларындағы кодталған генетикалық ақпаратқа

да, жасушалардың өзіне де ешқандай мүліктік құқығы жоғын мәлімдеді. Бұл қау-

лыда сот әрбір адамның генетикалық материалында лимфокиндер өндірісі ту-

ралы ақпарат болатынын және нәтижесінде Мурдың жасуша желісі «Мур үшін

омыртқадағы омыртқа сүйектерінің санынан маңызды болмағанын» атап өтті.

Сот бастапқы материалдардың қарапайым сипатын зерттеушілердің біліктілігі-

мен салыстыра отырып: «Адамның ұлпалары мен жасушаларын жасанды ортаға

бейімдеп өсіру қиын, бұл әдетте өнер саналады», – деді.

Бір құқықтанушының

айтуынша, бұл іс – интеллектуалдық меншік құқығының кей үлес түрлеріне ар-

тықшылық беруіне әкелетін «автор конструкциясы» (кең таралған) тұжырымның

көрінісі: интеллектуалдық меншіктің материалдық негізі елеусіз қалдырылса, сол

материалмен жұмыс істеген зерттеушілерге басымдық берілді.

Осыған қатысты мәселелер биобарлау ісінен де туындайды. Бұл тәжірибені

фармацевтикалық фирмалардың (әдетте дамыған елдердің) байырғы халық бі-

лімін пайдалана отырып, жергілікті өсімдіктердің дәрілік қасиеттерін анықтап,

оларды синтетикалық түрде қайта шығаруынан көруге болады. Шамасы, мұның

ең үздік мысалы жараны жазу мақсатында куркуманы дәрілік мақсатта қолда-

нуға (Үндістанда ғасырлар бойы танымал болған тәжірибе) бағытталған АҚШ

патенті (кейіннен күші жойылды) болар.

«Байырғы халықтардың білімін пай-

даланғаны үшін оларға өтемақы төленуі керек» деп мәлімдеу «байырғы халық

Morgan v. Hirsch, 728 F.2d. 1449, 1452 (Fed. Cir. 1984) (талапкер кәсіпкерлікті өнертапқыштықпен

шатастырған); Minnesota Mining&Mfg Co’s Appn [2008] RPC (28) 541, 556 (қосқан үлесі техниканың

белгілі деңгейіне сәйкестендіру немесе назар аударту болатын тарап тиісті жағдайларда өнертапқыш

болып саналуы мүмкін).

Жаңашылдық критерийімен салыстырыңыз, онда техниканың белгілі деңгейінің бастапқы

материалды жария ете алмауы оның жаңашылдықты жоймайтынын білдіруі мүмкін. 18-тараудың

4.3-бөлімін қараңыз.

Moore v. Regents of the University of California, 793 P.2d. 479 (Cal. 1990), cert denied, 111 S. Ct. 1388

(1991). Мурдың фидуциарлық міндеттерді бұзғаны немесе саналы келісімнің болмағаны үшін талап

қоюға негізі бар деп танылды. Қосымша түсініктемелерді қараңыз: T.Dillon, ‘Source Compensation

for Tissues and Cells used in Biotechnical Research: Why a Source Shouldn’t Share in the Prots’ (1989)

64 Notre Dame L Rev 628; B.Edelman, ‘L’Homme aux cellules d’or’ (1989) 34 Recueil Dalloz Sirey 225;

B.Edelman, ‘Le Recherche biomedicale dans l’économie de Marché’ (1991) 30 Recueil Dalloz Sirey 203;

B.Homaster, ‘From the Sacred to the Profane’ (1992) 7 IPJ 115.

Moore v. Regents of the University of California, 1 Cal 3d 120, 139 (1990), cert denied, 499 US 936

(1991).

Ibid.

J.Boyle, ‘A Theory of Law and Information: Copyright, Spleens, Blackmail, and Insider Trading’ (1992)

80 Cal L Rev 1413, 1516.

Қараңыз: M.Uniyal, ‘Trade: Biopirates Stake Claim to Southern Knowledge’, Inter Press Service

(29 August 1996).

286

ПАТЕНТ

білімінің (бастапқы материалдарды анықтау секілді) үлесі синтетикалық дәрінің

өнертабысына қосқан «өнертапқыштық» үлес пе» деген сұрақ туғызды. Заңның

қазіргі тұжырымдалуына сәйкес, мұндай ақпараттың берілуі бірлескен өнертап-

қыш мәртебесін табыстау үшін жеткіліксіз.

Мұның негізгі себебі өсімдіктің ор-

наласқан жері немесе оның қолданысы туралы білімнің үлесі, әсіресе ақпарат

ашық қолжетімді болған жағдайда,

синтетикалық түрде шығарылған препарат-

тар құрылымы мен құрамының маңызды бөлігі ретінде қарастырылуы екіталай.

Нәтижесінде көпшілік қазірдің өзінде байырғы қауымдастықтарға тиісті артық-

шылық берудің мақсатына бұдан өзге жолмен (мысалы, sui generis құқықтарын

халықаралық тану немесе пайданы өзара бөлісу туралы шартты келісімдер) жету

дұрысырақ екенін мойындайды.

Өнертабысқа қосылған үлес «бірлескен өнертапқыштық» деген деңгейге

көтерілуі үшін үлес шашыраңқы немесе жалпылама болмай, нақты әрі ерекше

болуы керек.

Соттардың айтуынша, өнертапқыш деп танылуы үшін адамның

(америкалық тұжырымдаманы қолдана отырып) «іс-тәжірибені қысқартқанын

көрсетіп», дәлелдеуі міндетті емес. Осылайша өнертабыс формуласындағы бар-

лық элементтен тұратын идеяны (ол сол деңгейдегі идея болса да) ұсынатын

адам қалыпты жағдайда өнертапқыш саналады деп ұйғарылды.

Керісінше,

өнертапқыш көмекшісіне немесе қызметшісіне белгілі сынақты жүргізуге нұс-

қаулық берсе, ол көмекшінің бірлескен өнертапқыш ретінде танылуы екіталай.

Жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы меншік құқығын анықтау тұрғысынан

қарар болсақ, өнертабысты әзірлеуде ақыл-кеңесімен немесе басқаша көмек-

тескен адам өнертапқыш бола алмайды.

Жұмыс беруші мен қызметкер кон-

тексінен бөлек, мұндай үлестер әлгі кеңес немесе көмек креативті болмайынша

бейөнертапқыштық болып қаралады.

Сонымен қатар адамның үлесі жалпыға

ортақ біліммен шектелсе, оның үлесі өнертабыс ретінде қарастырылмайды.

Бірлескен өнертапқыш деп танылу үшін адамның өнертабысқа қосар ақыл-ой

жұмысының көлемі жөніндегі нұсқаулық әлсіз екені белгілі. Алайда өнертабысқа

болмашы үлес қосқан адам бірлескен өнертапқыш саналмауы қажет деп айтуға

негіз бар. Өйткені бірлескен авторлар кейде басқа бірлескен өнертапқыштар-

дың патент алу немесе сол патентті өз күшінде ұстау мүмкіндігін бақылай ала-

ды

– үлес аз болған жағдайда, бұл күш пен уақыттың ақталмайтын шығыны

болып саналады.

Сонымен қатар авторлық құқық туралы заңға қарағанда,

M.Huft, ‘Indigenous Peoples and Drug Discovery Research: A Question of Intellectual Property

Rights’ (1995) 89 Nw UL Rev 1678, 1728; M.Blakeney, ‘Access to Genetic Resources: The View from the

South’ (1997) 3 Bioscience L Rev 94, 99.

Не ақпараттың қоғамдастық ішінде белгілі болуы себепті, не этнобиологтардың оны құжаттауы

себепті. Классикалық безгекке қарсы хинин препараты Оңтүстік Америкадағы хин ағаштарының

қабығынан алынады. Оның сығындысын алғаш рет XVIII ғасырда Перудің байырғы халықтары

безгекті емдеу үшін қолданған: Huft, op. cit., 1700. Merrell Dow v. Norton [1996] RPC 76, 88 ісіндегі лорд

Хофманның (Lord Homann) зерттеулерінен қараңыз.

«Адам үлесінің тұжырымдық ерекшелігі» оның бірлескен өнертапқыш екенін анықтауда

шешуші фактор деген пікір бар: R.Harris, ‘Conceptual Specicity as a Factor in Determination of

Inventorship’ (1985) 67 JPTOS 315; Garrett v. United States, 422 F.2d. 874, 881 (Ct. Cl. 1970).

Stanelco v. Biopress [2005] RPC 319, [14].

PA 1977, s 43(4); Allen v. Rawson (1845) 1 CB 551, 135 ER 656; Smith’s Patent (1905) 22 RPC 57.

Staeng’s Patent [1996] RPC 183.

IDA v. University of Southampton [2006] EWCA Civ 145, [35].

PA 1977, s. 36.

Патентке өтінім беруден бас тартқан бірлескен өнертапқыш басқа бірлескен өнертапқышқа

берілген патенттің күшін жоя алады.

CDPA 1988, s. 11.

287

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

патент құқығы саласында адамның бірлескен өнертапқыш деп танылуы үшін

нақты талаптар жоқ екенін атап өту керек; мұнда тараптар өзара серіктестікке

келуі қажет. Бұдан шығатыны: екі адам бір-біріне тәуелсіз жолмен бірдей өнер-

табысты әзірлейтін болса, кім бірінші патент өтінім береді – сол адам патентті

иеленуге құқылы болады.

3.2. ҚЫЗМЕТКЕР ӨНЕРТАБЫСТАРЫ

Әуесқой өнертапқыштың романтикалық бейнесі біздің патент құқығы туралы

түсінігімізді қалыптастыруда маңызды рөл атқаратыны бар. Алайда өнертабыс-

тардың көпшілігін кәсіби зерттеушілер жасайды. Олар әдетте алпауыт корпора-

цияларға жұмыс істейді

және бұл жағдай Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін

«іргелі ғылымдар» деп аталатын жаппай зерттеудің артуымен ұлғая түсті.

Патент құқығы жұмыс берушілердің қаржылық мүддесін қабыл алып, кей

жағдайлар үшін қызметшілер жасаған өнертабыстың иесі қызметкер емес, жұ-

мыс беруші деп анықтайды. Осылайша патент құқығы өнертапқыш романтика-

лық моделінің атауын ғана сақтап, маңызды монополиялық құқықтарды зерт-

теуді қолдайтын және қамтамасыз ететін коммерциялық мүдделерге береді.

1973 жылы Еуропалық патент конвенциясы әзірленерде, қызметкер өнерта-

быстарының меншік құқығы мәселесін конвенция (EPC) аясында қарастырған-

нан гөрі, ұлттық құқық аясында қарастырған дұрыс деп ұйғарылды.

Еуропалық

патент конвенциясы (Қоғамдастықтың патент конвенциясы мен Патент коопе-

рациясы келісімі сияқты) қызметкер өнертабыстары туралы ешқандай ережені

қамтымайды. Алайда 1977 жылғы Патент заңы әзірленерде (сол кездегі) лей-

бористер үкіметі мүмкіндігін пайдаланып, қызметкер өнертабыстарын реттеді.

Осылайша олар Патент заңы қабылданғанға дейін прецеденттік құқықпен рет-

теліп келген саланы құқықтық жүйеге келтірді.

1977 жылғы Патент заңының қызметкер өнертабыстары жөнінде екі ерек-

шелігі бар. Біріншісінде (осы тараудың қалған бөлігі соған арналған) Патент

Екінші өнертапқыш өзі қамтамасыз ете алатын жеке (in personam. – Ауд.) қорғаумен қалады.

Салыстыру үшін қараңыз: S.Cherensky, ‘A Penny for their Thoughts: Employee-Inventors, Preinvention

Assignment Agreements, Property, and Personhood’ (1993) 81 Cal L Rev 595; J.Hughes, ‘The Personality

Interest of Artists and Inventors in Intellectual Property’ (1998) 16 Cardozo AELJ 81.

Қараңыз: Р.Galison and B.Hevly (eds), Big Science: The Growth of Large Scale Research (1992).

Салыстырмалы жағдай үшін қараңыз: H.Parker, ‘Reform for Rights of Employed Inventors’ (1984)

57 S Cal L Rev 603, 615 ; V. Schmied-Kowarzik, ‘Employee Inventions under German Law’ (1972) 54 JPTOS

807; J.Joviczyk, ‘Employee Inventions’ (1989) 20 IIC 847.

Ұлттық құқықтар жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы меншік құқығы мәселелерін

реттеуге ерікті. 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы бар болғаны қай ұлттық құқықтың

қолданылуы керектігін нақтылайды. Қараңыз: European Commission, Green Paper on the Community

Patent (1997) COM (97) 314 nal, [4.3]. Мұнда қызметкер өнертабыстарын реттеуге келгенде, қатысушы

елдердің қолданатын заңдары әртүрлі екені түсіндіріледі. Мәселен, кей елдерде (мысалы, Франция

мен Біріккен Корольдік) аталмыш мәселе патент туралы заңдағы жалпы ұғымдар арқылы реттеледі;

басқаларында арнайы заң енгізілген (мысалы, Германия мен Швеция). Өзге заңдар «тұрақты»,

«уақытша» және «аракідік» өнертапқыш рөлдерінің аражігін ажыратып, меншік құқығы мәселесінің

әр жағдайы үшін арнайы ереже ұсынады. Германиялық заң сияқты басқа заңдар өнертапқыш

рөлін атқаратын қызметкерлердің сыйақысы жөнінде көлемді ережелер сериясын қамтиды және

қосымша сыйақыны есептеудің дәл әдісін белгілейді.

1977 жылғы Патент заңындағы 39–43-бөлімдер 1978 жылдың 1 маусымынан кейін жасалған

өнертабыстарға ғана қолданылады. Қараңыз: J.Phillips and M.Hoolahan, Employee Inventions in the UK

(1982); W.Cornish, ‘Rights in Employee Inventions: The UK Position’ (1990) 21 IIC 290; W.Cornish, ‘Rights

in University Inventions’ [1992] EIPR 13.

288

ПАТЕНТ

заңының 39–43 бөлімдерінде жұмыс берушілер мен қызметкерлер арасында-

ғы меншік құқығы дауына қатысты егжей-тегжейлі нұсқаулық берілген. Екінші

ерекшелік (23-тарауда қаралады): өнертабыс жұмыс берушіге тиесілі болған

жағдайда, қызметкерлерге әділ өтем (немесе өтемақы) құқығы беріледі.

Қызмет барысында әзірленген өнертабыстың кімге (қызметкерге ме, әлде

жұмыс берушіге ме) тиесілі екенін анықтауда патент құқығы бірқатар бәсеке-

лес мүддені таразылайды. Бір жағынан, еңбек еркіндігін қорғау және күшейту

ниеті (әсіресе жалдау ауқымынан тыс әрекеттер үшін) қызметкерлердің мен-

шік құқығын жақтаушыларға қолдау болды. Бұл аргументтер патенттің бірінші

иегері ретінде өнертапқыштың өзі танылуы керек деген ұзақмерзімді қағидат-

пен қуатталды. Дегенмен бұған қарсы «әлдекім белгілі бір нәрсені (мысалы

өнертабыс) жасау үшін жалданса, алынған өнімнің (немесе өнертабыстың) иесі

қызметкер емес, жұмыс беруші болуы керек» деген қуатты әрі ықпалды аргу-

мент бар еді.

Патентке кімнің өтінім бере алатынына немесе патент табысталып қойса, па-

тенттің бастапқы заңды иесі кім екеніне қатысты жұмыс берушілер мен қызмет-

керлер арасындағы даулар 1977 жылғы Патент заңының 39-бөлімімен реттеле-

ді. Аталмыш бөлім құқықиеленушілікті анықтаудың «толық кодексін» ұсынады.

1977 жылғы Патент заңы прецеденттік құқық тәжірибесін негізге ала отырып,

өнертабыс төмендегі екі жағдайда жұмыс берушіге тиесілі болады деп тапты.

Осы екі санатқа жатпайтын қызметкер өнертабыстары қызметкерлердің өздері-

не тиесілі.

(і) Қызметкер өнертабысы жұмыс берушіге тиесілі болатын бірінші жағдай

39(1)(а) бөлімінде келтірілген. Ол бойынша, өнертабыс қызметкердің қа-

лыпты немесе арнайы тағайындалған міндеттерін орындауы барысында

әзірленсе және өнертабыс қызметкердің аталған міндеттерді атқаруынан

туындады деп тұжырымдауға негіз болса, өнертабыс жұмыс берушіге тие-

сілі болады.

(іі) Қызметкер өнертабысы жұмыс берушіге тиесілі болатын екінші жағдай

39(1)(b) бөлімінде келтірілген. Ол бойынша, кей жағдайларда ұйымдағы

лауазымы мен мәртебесіне сәйкес, қызметкерлер «жұмыс беруші мүдде-

сін алға жетелеуге міндетті» болады. Осылайша қызметкер жоғары бас-

шылық немесе әкімшілік лауазымға ие болса, олар шығаратын кез келген

өнертабыс олардың жұмыс берушілеріне тиесілі болады.

Fireworks Fire Protection and Watermist v. Andrew James Cooke, O/275/13 (23 July 2013), [71]–[74],

French v. Mason [1999] FSR 597, [13] ісіне сілтеме жасайды. Осылайша 1977 жылғы Патент заңының

39-бөлімі басқа құқық нормаларының әрекетін (мысалы, сенімгерлік меншік заңы) жоққа шығарады.

PA 1977, s. 39(1)(a)–(b). Бөлімдер бір-бірін жоққа шығармайтындықтан, қызметкерге (a) немесе

(b) бөлімшелерін қолдануға болады: Memco-Med’s Patent [1992] RPC 403, 406.

PA 1977, s. 39(2). 1988 жылы қабылданған заңмен (CDPA) енгізілген 1977 жылғы Патент заңының

39(3)-бөліміне сәйкес, қызметкердің патент алуға құқығы болса, онда ол авторлық құқық пен «дизайн»

жұмыс берушіге тиесілі болатын материалды өтінімдерді қолдауда пайдалана алады. АҚШ-тағы

прецеденттік құқықты қараңыз: United States v. Dubilier Condenser Corp., 289 US 178 (1933), (өзгертулер

енгізілген нұсқасы) 289 US 706 (1933).

289

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

3.2.1. Жұмыс берушінің қызметкер өнертабыстарына меншік құқығы

Қызметкер өнертабыстары меншік құқықтарының 1977 жылғы Патент заңы

аясында үлестірілуін қарастырмас бұрын бірқатар ұйғарымды атап өту қажет.

(і) Жұмыспен қамтылу барысында жасалған өнертабыс. 39-бөлімге сүйе-

ну үшін, өнертабысты, негізінен, Біріккен Корольдікте «жұмыспен қамтылған»

«қызметкер» әзірлегенін көрсету қажет.

Әдетте өнертабыстың жұмыспен қам-

тылу барысында жасалғанын көрсету қиындық тудыра қоймайды. Алайда өнер-

табысты кеңесшілер, ғалымдар, университет қонақтары, студенттер, қосымша

жұмыс атқаратын зерттеушілер, үйде жұмыс істейтіндер немесе компания ди-

ректорлары жасаған жағдайда бірқатар проблема туындауы мүмкін.

«Қыз-

меткер» және «жұмыс беруші» ұғымдары Патент заңының 130-бөлімінде анық-

талғанымен, оның осындай түсініксіз мәселедегі нұсқауы әлсіз. Қандай да бір

өнертапқыштың еңбек қатынасында екенін анықтауда бірқатар фактор есепке

алынады.

Оларға: тиісті ұлттық сақтандыру және салық келісімдері, тараптар-

дың осы қарым-қатынастарды сипаттауы, материалдармен жабдықтау, қарауда-

ғы тараптардың атқаратын бақылауы мен жауапкершілігі жатады.

(іі) «Өнертабыс». 39-бөлімнің тағы бір ерекшілігі: ол «патенттелген өнер-

табыстарға» (немесе осыған ұқсас тіркес) емес, жалпы «өнертабыстарға» ба-

ғытталған. Яғни аталмыш бөлім меншік құқығы мәселесін реттегенде патенттік

өтінімнің берілу-берілмеуін немесе патенттің табысталу-табысталмауын есепке

алмайды. Бөлімнің жалпы өнертабыстарға бағытталуы оның патенттелетін өнер-

табыс объектілері ауқымынан шығып, ұсыныстар схемасы секілді нәрселерді де

қамтитынын білдіреді.

(ііі) Дәлелдеу міндеті. Патент құқығында дәлел және процедура мәселелері

назардан жиі тыс қалады. Алайда дәлелдеу міндеті мен стандартына қатысты

шешімдер патент құқығының іс жүзінде қолданылуына елеулі әсер етеді. Бұл

тұрғыда дәлелдеу стандарты (ықтималдық тепе-теңдігінің азаматтық нормативі

ретінде) айқын көрінгенімен, дәлелдеу міндеті жұмыс берушіде ме, әлде қыз-

меткерде ме деген сұрақта бірқатар түсініксіздік бар. Патент иелігі өнертапқыш-

қа тиесілі деген тұжырымды және 39-бөлімнің осы жөніндегі ерекше жағдайды

нақтылайтынын ескерсек, қызметкер өнертабысының иелігі 39(1)(а) немесе (b)

бөлімі аясында өздеріне тиесілі екенін дәлелдеу міндеті жұмыс берушіде деп

түсіну ойға қонымды секілді. Дегенмен бірқатар жағдайда Патент ведомствосы

басшылығының дәлелдеу міндеті құқық туралы мәселені көтерген адамға жүк-

телетінін айтқаны бұған қайшы келеді.

Бұл тәсілдің тараптар салыстырмалы

келісімге келу өкілеттіктеріне емес, өтінім беретін адамға негізделгендіктен, ең

тиімді тәсіл бола алмайтыны сөзсіз.

PA 1977, s 43(2).

Қараңыз: CIPA, [39.06]; B.Sherman, ‘Governing Science: Patents and Public Sector Research in the

United Kingdom’ (1995) 26 IIC 15.

Ready Mix Concrete v. Minister of Pensions [1968] 2 QB 497, 515; Autoclenz v. Belcher [2011] UKSC 41,

[18]-[19]. Авторлық құқық саласындағы баламалы ережелерді талқылау үшін 5-тараудың 3-бөлімін

қараңыз.

Басқа контексте бұл «өнертабыс» патенттелмейтін объектілерді қамтиды деп саналды: Viziball’s

Application [1988] RPC 213.

Ibid. Сондай-ақ қараңыз: Staeng’s Patent [1996] RPC 183.

CIPA, [39.07]. Greater Glasgow Health Board’s Application ([1996] RPC 207) ісінде қызметкер жұмыс

берушіге шешімін күтіп тұрған патент өтінімімен одан әрі айналысуға рұқсат берді. Судья Джейкоб:

«Қандай да бір нәрсе дәлелдеу ауыртпалығы мәселесіне келіп тірелсе, өкінішті болар еді», – деді.

290

ПАТЕНТ

(iv) Қызметкерлер құқығын келісімшарт арқылы әлсірету мүмкін емес. Қыз-

меткердің кіріптар жағдайы өзінің заңды құқықтарын жұмыс берушіге беруіне

әкелуі мүмкін. Мұны болдырмас үшін 1977 жылғы Патент заңының 42-бөлімі ең-

бек шартындағы

қызметкердің өнертабысқа қатысты құқықтарын әлсірететін

кез келген ұғымды қызметкерге қарсы қоюға тыйым салады.

Алайда бұл бөлім

қызметкердің құпиялық жөніндегі міндетіне қолданылмайды.

Сонымен қатар

42-бөлім қызметкер жұмыстан шыққаннан кейін пайда болған өнертабыстар-

ға қатысты келісімшарттар жасауға тыйым салмайды.

Мұндай келісімшарттар

42-бөлімнің талаптарына сәйкес келуі мүмкін болса да, өнертабыс өнертапқыш

жұмыс істемеген уақытта жасалуы мүмкіндігін ескерсек,

бұл бөлімнің қолда-

нылуы екіталай. Осы ереженің нақты ауқымы және оның прецеденттік құқықты

қаншалықты түрлендіретіні әлі де түсініксіз болып отыр.

Осы ұйғарымдарды қаперде ұстай отырып, біз енді қызметкер өнертабыста-

ры жұмыс берушіге тиесілі болатын екі жағдайды егжей-тегжейлі қарастырамыз.

3.2.2. Өнертабысты жасау үшін жалданғандар

Қызметкер өнертабысы жұмыс берушіге тиесілі болатын бірінші жағдай 39(1)

(а) бөлімінде келтірілген. Ол бойынша, өнертабыс қызметкердің қалыпты не-

месе арнайы тағайындалған міндеттерін орындауы барысында әзірленсе және

өнертабыс қызметкердің аталған міндеттерді атқаруынан туындады деп тұжы-

рымдауға негіз болса, өнертабыс жұмыс берушіге тиесілі болады.

(і) Қызметкер міндеттерінің ауқымы. Қызметкер өнертабысы 39(1)(а) бөлімі

аясында жұмыс берушіге тиесілі болатынын анықтау үшін, қызметкер міндет-

терінің ауқымы мен сипатын анықтау қажет. Осыдан соң сол өнертабысты осы

міндеттерді атқаратын қызметкердің жасаған-жасамағанын нақтылау керек.

Жұмыс сипаттамасы мен еңбек шарты әдетте қызметкердің қалыпты міндет-

терінің нақты сипатын анықтау үшін қолданылады.

Еңбек шартындағы ресми

міндеттермен қатар, қызметкердің іс жүзінде атқаратын әрекеттерін де есеп-

ке алу талпынысы байқалады.

Қызметкердің қалыпты міндеттерінің ауқымы

Бұл ережелер еңбек шарттарына, сондай-ақ қызметкерлер мен үшінші тұлғалар арасында

жұмыс берушінің талабы бойынша, не қызметкердің еңбек шартын орындау үшін жасалатын

шарттарға қолданылады. Бөлім 1977 жылғы заң күшіне енгенге дейін және одан кейін жасалған

келісімшарттарға да қолданылады.

PA 1977, s. 42(2).

Қызметкердің өнертабысты жария ету міндеті мен оның 1977 жылғы Патент заңының

44-бөліміне қатынасын қараңыз: CIPA, [42.02]. Жалпы ақпарат үшін қараңыз: J.Turner, ‘Pre-invention

Assignment Agreement Breach: A Practical Alternative to Specic Performance or Unqualied Injunction’

(1997) 5 JIPL 631.

АҚШ-та мұны «holdover» немесе «trailer clauses» деп атайды. Қараңыз: M.B. Hershovitz,

‘Unhitching the Trailer Clause: The Rights of Inventive Employees and Their Employers’ (1995) 3 JIPL 187.

Олар 42-бөлім аясында күшін жоймағанмен, сауданы шектеу доктринасының ауқымына

жатады. Қараңыз: Electrolux v. Hudson [1977] FSR 312.

Staeng’s Patent [1996] RPC 183, 198 (қызметтік міндеттердің сипаттамасы әдетте шешуші болады).

LIFFE Administration and Management v. Pinkava [2007] RPC 667 (CA). Бұл істе еңбек шарты

маңызды алғышарт болғанымен, қызметкердің міндеттері уақыт өте өзгеретіні атап өтілді. Harris’s

Application ([1985] RPC 19) ісінде еңбек шартына қатысты ешқандай дәлел болған жоқ, сол себепті

судья Фалконер қызметкердің іс жүзінде атқарған жұмысына көңіл бөлді. Сондай-ақ қараңыз:

Greater Glasgow [1996] RPC 207, 222. Атап өтерлік жайт: көптеген жағдайда істі қарау қызметтік міндет

сипаттамасын зерделеуден басталады. Сондай-ақ қараңыз: Fireworks Fire Protection and Watermist v.

Andrew James Cooke, O/275/13 (23 July 2013).

291

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

анықталған соң, қызметкерге қосымша міндет жүктелгенін анықтау салыстыр-

малы түрде оңай болмақ.

Қызметкердің міндеттері анықталған соң, өнертабыстардың «сол міндеттер-

ді жүзеге асыру барысында» әзірленгенін анықтау қажет. Осы мақсатта есепке

алынатын факторлар қатарына: өнертабыстың қашан және қай жерде жасал-

ғаны, қызметкер пайдаланған кеңсе (ғимарат) және өнертабыс пен қызметкер

жұмыс істейтін саланың арақатынасы жатады.

Қараудағы әрекеттің жалдау-

дың жалпы ауқымына жататынын көрсету мүмкін болса, үлкен қиындықтардың

туындауы екіталай.

(іі) Өнертабысқа әкелуі мүмкін міндеттер. Өнертабыстың қызметкер атқа-

ратын қалыпты немесе арнайы міндеттер нәтижесінде жасалғанын анықтаудан

бөлек, 39(1)(а) бөлімінің екінші бөлігі өнертабыстың пайда болуына қызмет-

кердің күнделікті жұмыс міндеттерін орындауы тікелей әсер еткенін көрсетудің

маңызын ескертеді. «Өнертабыс» ұғымының осы тұрғыдағы мағынасын судья

Фалконер Harris’s Patent ісінде

қарастырды. Судья айтқандай, аталмыш заң ая-

сындағы «өнертабыс» ұғымына кез келген өнертабыс жатпайды. Бұл сондай-ақ

«жасалған нақты өнертабыс» деген мағынаны да бермейді. Судья Фалконердің

бұл пікірі аталған тіркестің нені білдірмейтінін түсінуде маңызды болғанмен,

нені білдіретінін ұғуда нұсқау бола алмады.

Бір нұсқаға сәйкес, ол сот ісіндегі

өнертабыстың сипаттамасы мен түрі арқылы анықталатын өнертабыс ретінде

түсіндірілуі мүмкін.

Қызметкердің міндеттерін жүзеге асыруы өнертабысқа әкелу-әкелмеуін

анықтаудағы маңызды фактор – қызметкердің өнертабысты ойлап табу неме-

се жобалау ісіне араласу деңгейі.

Қызметтік міндеті механикалық, үйреншік-

ті сипаттағы және бейкреативті тапсырмалармен шектелген қызметкер жаса-

ған өнертабыстар әдетте сол қызметкердің өзінде қалады.

100

Мұның мысалын

Harris’s Patent ісінен

101

көруге болады. Ол істе клапан шығаратын Reiss компа-

ниясы (Sistag компаниясынан алынған лицензия арқылы) мен сол компанияда

менеджер ретінде жұмыс істеген Харрис арасындағы меншік құқығы дауы қа-

ралды. Қараудағы нақты мәселе Харрис ойлап тапқан шаңның арналар арқылы

Staeng’s Patent ([1996] RPC 183) ісінде жұмыс беруші үшін пайдалы болатын кез келген

өнертабыс қызметкердің міндеттеріне автоматты түрде кіреді деп пайымдалды; салыстырыңыз:

Greater Glasgow [1996] RPC 207, 222. Қараңыз: P.Chandler, ‘Employee’s Inventions: Inventorship and

Ownership’ [1997] EIPR 262.

Harris’s Application [1985] RPC 19, [25].

Бұл ретте 1977 жылғы Патент заңының 40(7)-бөлімінде «сипаттамасы бірдей өнертабыстар»

сипатталғанын атап өту керек. Harris’s Application ([1985] RPC 19, 29) ісінде судья Фалконер «өнертабыс

қызметкер міндеттерін орындаудан туындауы мүмкін» деген сөз тіркесінің «қызметкердің өз

міндеттерін орындаудағы талпынысы қандай бір мақсатты көздегеніне қарамастан, ... қол жеткізетін

немесе қол жеткізуге үлес қосатын өнертабыс» деген сөз тіркесіне қатысы бар екенін айтты.

1977 жылғы Патент заңындағы 39-бөлімнің тағы бір түсініксіз тұсы – аталмыш бөлім

өнертабыстың жасалуы «күтілетіндей» болуы керектігін айтады. Өнертабыстың жасалуын күтетін кім

екені түсініксіз: қызметкер ме, жұмыс беруші ме, әлде үшінші тарап па?

Шамасы, 1977 жылғы Патент заңындағы 39(1)(b) бөлімімен шектелген қызметкер мәртебесі

өнертабыс «күтілген» бе деген сұраққа жауап беруде рөл атқаратын болуы керек. Greater Glasgow

([1996] RPC 207) ісінде айтылғандай, бұл жалдаудың жалпы шарттары негізінде емес, қараудағы

өнертабыстың жасалу жағдайы тұрғысынан бағалануы қажет.

100

Сонда, 222. Пациенттерді емдеу міндеті пациенттерді диагностикалаудың және емдеудің жаңа

тәсілдерін ойлап табуды міндеттейтінін білдірмейді делінді.

101

[1985] RPC 19.

292

ПАТЕНТ

ағылуын қадағалайтын клапанның меншік құқығына кімнің иелік ететіні (Харрис

пе, әлде Reiss компаниясы ма) болды. Сот бірқатар фактордың негізінде өнерта-

быс Харриске тиесілі деп тапты. Өйткені Харристің қалыпты міндеттері сату және

сатудан кейінгі сервис ісіне қатысты бейөнертапқыш тапсырмалармен шектел-

ген еді. Клиенттердің проблемаларын шешуде Харристің рөлі мәлім инженерлік

тәжірибелердің бейкреативті әрі үйреншікті қолданысымен шектелді. Reiss ком-

паниясының зерттеу лабораториясының болмауы, зерттеу мен дамытуға ара-

ласпауы және негізгі техникалық проблемаларды әрдайым Sistag компаниясына

сілтеуі Харрис өнертабысты ойлап табу немесе дизайндау үшін жалданған жоқ

деген ұйғарымды күшейте түсті. Тіпті Харрис Reiss компаниясына клапандарды

жетілдіру бойынша ұсыныстарын айтқанда, компания оларды елеусіз қалдырды.

Клапандардағы дизайн проблемасын шешу жұмыс берушінің шаруасы болма-

ғандықтан, оның Харрис міндетіне кіруі екіталай еді.

102

Адам өнертабысты ойлап табу немесе оның дизайнын жасау үшін жалдан-

ған жағдайда қызметкер міндеттерін жүзеге асырудың өнертабысқа әкелетіні

күтіледі. Сол себепті мұндай жағдайда әзірленген өнертабыстардың бәрі жұмыс

берушіге тиесілі болады. Қызметкер міндеттерінің тек кішігірім бөлігі ғана креа-

тивті сипатта болса да, осы шарт орындалады. Мұның мысалын Staeng’s Patent

ісінен

103

көруге болады. Соттың ұйғаруынша, қызметкер негізінен маркетингпен

айналысса да, оның қызметтік міндеттері қатарында креативтің (клиентермен

жаңа өнімге байланысты идеяларды ойлап табу мақсатында талқылау жүргізу-

де) болуы ол жасаған өнертабыстар жұмыс берушіге тиесілі болатынын білдірді.

Дегенмен 39(1)(а) бөлімі шарттарын қолданбау үшін қызметкер міндеттерінің

үлесі қаншалықты төмен деңгейде креативті болуы керек екені жөнінде нақты-

лық жоқ.

3.2.3. Арнайы міндеттер

Қызметкер өнертабысы жұмыс берушіге тиесілі болатын екінші жағдай 39(1)

(b) бөлімінде келтірілген. 39(1)(а) бөлімі, негізінен, өнертабысты ойлап табумен

немесе оның дизайнын жасаумен айналысатын адамдарды қамтыса, 39(1)(b) бө-

лімі басқарушылық немесе әкімшілік лауазымдағы қызметкерлер жасаған өнер-

табыстарды қамтыды. Нақтырақ айтқанда, 39(1)(b) бөліміне сәйкес, кей жағдайда

ұйымдағы лауазымына сәйкес, қызметкер жұмыс беруші мүддесін алға жетелеу-

ге міндетті болады. Қызметкердің қалыпты және арнайы міндеттері өнертабыс

ойлап табуды немесе оның дизайнын жасауды талап етпесе де, лауазымның жо-

ғарылығы қызметкерді фирмамен бәсекелесе алмайтындай жағдайға қояды.

104

39(1)(b) бөлімінде көрсетілген фидуциарлы қағидатқа сәйкес, компанияның жо-

ғары лауазымын атқаратын қызметкер қандай да бір өнертабыс ойлап табатын

болса және ол өнертабыстың қызметкер міндетін орындау барысында жасалға-

нын көрсету мүмкін болса, өнертабыс жұмыс берушіге тиесілі болады.

102

Сонда, 32. Сондай-ақ қараңыз: Fireworks Fire Protection and Watermist v. Andrew James Cooke,

O/275/13 (23 шілде 2013), [75]–[97].

103

[1996] RPC 183.

104

Көп жағдайда адал ниет деп пайымдалатын бұл міндет қызметкер патентке деген меншік

құқығын жұмыс берушіге беруі қажет дегенді білдіреді: Patchett v. Sterling [1955] RPC 50; British Syphon

v. Homeword [1956] RPC 330. Статуттық нормалар прецеденттік құқықтан қаталдау болуы мүмкін –

бұл туралы қараңыз: Worthington Pumping Engine Company v. Moore (1903) 20 RPC 41.

293

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

Қызметкердің «арнайы міндетте» болу-болмауы оның ұйымдағы лауазымы

мен сол лауазымнан туындайтын жауапкершілігіне байланысты. Топ-менеджер,

директор секілді жоғары лауазым иелері жұмыс берушінің ең жақын адамы са-

налған соң, олар «жұмыс беруші мүддесін алға жетелеуге арнайы міндетте» бо-

лады.

105

Ал сату менеджері немесе маркетинг менеджері секілді төменгі буын

қызметкерлерінде ондай міндеттер болмайды.

106

Мұндағы қиын мәселе – ұйым-

дағы лауазым иерархиясының қай тұсында 39(1)(b) бөлімінің қолданысы тоқтай-

тынында: яғни әзірлеген өнертабысын өз иелігінде ұстап қалуы үшін қызметкер-

дің лауазымы қаншалықты төмен болуы керек?

Harris’s Patent ісін (бұл істе қызметкерде арнайы міндет жоқ деп ұйғарылды)

Staeng ісімен (39(1)(b) бөлімінің шарттары қолданылған) салыстырсақ, белгілі бір

нұсқауды алуға болады. Мұның алдында атап өткеніміздей, Harris’s Patent ісінде

Харрисон әзірлеген өнертабыс Харрисонның өзіне тиесілі болды ма, әлде Reiss

компаниясына тиесілі болды ма деген сұрақ қаралды. 39(1)(а) бөлімі сияқты,

39(1)(b) бөлімі де қолдануға жарамсыз деп танылды. Харрис «менеджер» деп

аталғанмен, соттың анықтауынша, оның жұмысқа алуға, жұмыстан шығаруға не-

месе демалыс күндерін белгілеуге құзыреті болмады. Ол сондай-ақ директор-

лар кеңесі жиынына ешқашан қатыспады (тіпті соның департаментіне қатысы

бар мәселелер талқыланғанда да). Харристің қаржылық бақылау мүмкіндігі де

шектеулі болды.

Осы себепті сот Харриске ешқандай «арнайы міндеттер» қойылмады деп

тапты. Соттың ұйғаруынша, оның жалғыз міндеті клапандарды сатуға және одан

кейінгі клиенттік қызмет көрсетуге мейлінше оң әсер ету болды. Нәтижесінде

сот Харриске арнайы міндет жүктелмегендіктен, қараудағы өнертабыс Харрис-

ке тиесілі деп тапты. Керісінше, Staeng ісінде қызметкер өте жоғары лауазымда

болды: директорлар кеңесі жиынына қатысты; директордың лауазымына ұқсас

деңгейдегі жауапкершілікті жиі алды; бюджет мәселесіне қатысты белгілі бір

құзыреті (өнім ассортименті сияқты) болды; компанияның пайда-бонустық схе-

масына қатысты және мәселелерді өзі шешуге немесе басқа қызметкерлерге

үлестіруге құқылы болды. Осы негізде сот Staeng 39(1)(b) бөліміне сәйкес арна-

йы міндеттемеге ие болған деп ұйғарды. Осылайша ол жасаған өнертабыс оның

жұмыс берушісіне тиесілі болды.

107

105

Worthington Pumping Engine Company v. Moore (1903) 20 RPC 46. Harris’s Application ([1985]

RPC 19) ісінде 1977 жылға дейін қаралған істерде қызметкердің жұмыс беруші мүдделерін алға

жетелеу міндетінің дәрежесі мен сипаты туралы ұсыныстар болғаны көрсетілді.

106

Worthington Pumping Engine Company v. Moore (1903) 20 RPC 37–8.

107

Осы шешімдерді салыстыру үшін қараңыз: Fireworks Fire Protection and Watermist v. Andrew

James Cooke, O/275/13 (23 July 2013), [100]–[114].

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

1. Кіріспе

2. Құқық бұзу әрекетінің түрлері

3. Қорғау ауқымы

4. Құқық бұзуға қатысты айыптардан

қорғау амалдары

1. КІРІСПЕ

Патент құқығын бұзу құқықтың күрделі салаларының бірі ретінде мәлім.

Бұл,

бір жағынан, істің мән-жайын тексерудің дәлелдік сипатына байланысты, оның

салдары сот қарауындағы нақты істі жалпылауды қиындатады. Сонымен қатар

патент монополиясының ауқымы патенттелген өнертабыспен бірдей өнімнің

немесе процестің құқығы бұзылатын жағдайлармен шектелмеуі керек деп са-

налып келді. Күрделілікті күшейткен (сөйте тұра патент жүйесінің тиімділігін арт-

тырған) келесі бір фактор – осы. Патенттік монополияны өнертабыс формула-

сын қатаң интерпретациялаудан ауқымдырақ ету заңның патент құқығын қорғау

ниетін қанағаттандырып қана қоймай, «Патентті қаншалықты кең интерпрета-

циялауға болады?» деген жаңа сұрақтың пайда болуына әкелді. Сол сияқты, па-

тент құқығын бұзу үшін өнертабысты тұтастай иемдену міндетті емес екені түсі-

нікті болған соң, «Өнертабыстың қанша бөлігін иемденуге болады?» деген сұрақ

қоса пайда болды. Осы сұрақтардан туындайтын қиындықтар патент құқығының

бұзылуын түсінудегі проблемаларды одан әрі анықтап көрсетеді...

Мәселенің күрделілігі Британияның Еуропалық патент конвенциясына қо-

сылуымен де байланысып жатыр. Конвенция (EPC 1973) жобасы әзірленерде

Еуропалық патент ведомствосының патент құқығының бұзылуы жөнінде кө-

терген сұрақтарын ұлттық соттарда қарастырған дұрыс деп ұйғарылған еді.

Дегенмен жарамдылық пен патент құқығын бұзудың арасындағы тығыз бай-

ланыс аталмыш ведомстводағы шешімдердің (әсіресе жаңашылдық жөніндегі)

Британияның патент құқығын бұзу туралы заңнамасына әсер еткенін білдір-

ді. Бұл өзгерістер патент құқығының бұзылуымен айналысатын ортақ арнайы

юрисдикция сотының жоқтығымен жағдайды қиындата түсті.

Бұл сондай-ақ шығыны көп процесс. Істердің бірінде графтық деңгейіндегі сот ісін екі күн

қараудың құны 250 000 фунт стерлингті және Апелляция сотында қараудың құны 112 000 фунт

стерлингті құрайды деп тұжырымдалды: Warheit v. Olympia Tools [2003] FSR 6. Содан бері істің құны

айтарлықтай өсті.

Қараңыз: A.Benyamini, Patent Infringement in the European Community (1993).

Тараптардың келісімі бойынша, құқық бұзу ісін қарастыру патент ведомствосынан сұралуы мүмкін:

PA 1977, s. 61(3) (бірақ мұндай жағдай 1977 жылғы Патент заңы қабылданғаннан кейін болған жоқ).

Екі тараптың келісу қажеттілігіне қатысты ережені алып тастау үшін 1977 жылғы заңға түзетулер енгізу

туралы ұсыныс 1977 жылғы Патент заңын реформалау жөніндегі ұсыныстарда қабылданбаған. Қараңыз:

Consultation on the Proposed Patents Act (Amendment) Bill: Summary of Responses and the Government’s

Conclusions (Қараша 2003), [115]–[124].

295

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

Мұның алдында атап өткеніміздей, бұл жағдайды бірыңғай патент жүйесін

енгізу арқылы жақсартуға болады. Бірыңғай патент жүйесі артықшылықтары-

ның бірі – патент құқығын бұзу мәселелері ұлттық соттардың немесе ұлттық

заңнаманың айрықша құзыретінде болмайды. Қазіргі таңда еуропалық патент

құқығының бұзылуын ұлттық соттар 1977 жылғы Патент заңының негізінде

қарастырады. Бірыңғай патент соты туралы келісімге (ағыл. – Agreement on a

Unified Patent Court; бұдан әрі – UPC келісімі)

сәйкес, бұл мәселелерді қарастыру

міндеті бірыңғай патент соттарына ойысады. Олар «бірыңғай патент» құқығы-

ның бұзылуына қатысты айрықша құзыретке ие. UPC келісімі жиынтық немесе

бірыңғай патент құқығының бұзылған-бұзылмағанын анықтауға қолданылатын

заңнамалық ережелерді де ұсынады.

Ол сондай-ақ қолдануға жарайтын бірқа-

тар қорғау амалымен де қамтамасыз етеді (олардың қатарында: жеке және ком-

мерциялық емес мақсаттағы әрекеттер, эксперименттік мақсаттарға арналған

әрекеттер, жаңа өсімдік сұрыптарын селекциялау немесе анықтау және дамы-

ту мақсаттарында биологиялық материал қолданылатын жағдайлар, дәрі-дәр-

мектерді фармацевтикалық әзірлеу, патенттелген өсімдіктер мен жануарларды

фермада пайдалану, патенттелген компьютерлік бағдарламаларға қатысты де-

компиляция және үйлесімділік сияқты кейбір қолданыстар бар).

БК Интеллек-

туалдық меншік ведомствосы (UKIPO) берген ұлттық патенттерге БК соттарының

әлі де құзыреті бар екені белгілі. Дегенмен 1977 жылғы Патент заңына БК құқық

саласын UPC келісімі аясындағы еуропалық жиынтық патенттер мен бірыңғай

патенттердің құқығын бұзу жөніндегі ережелерге сәйкестендіретіндей өзгеріс-

тер енгізу керек.

Күрделі әрі түсініксіз сипатына қарамастан, патент құқығының бұзылғанын

анықтау үш міндеттен тұрады:

(і) Әуелі құқық бұзу әрекетінің түрлерін анықтау қажет.

(іі) Одан соң аталған әрекеттің патенттік монополия ауқымына жататынын

нақтылау қажет.

(ііі) Соңында жауапкердің өзіне қолжетімді кез келген қорғау амалына сүйене

алатынына көз жеткізу керек.

Енді аталған міндеттерді рет-ретімен қарастырайық.

2. ҚҰҚЫҚ БҰЗУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІ

Тақырыпқа тереңдемес бұрын патент құқығының тікелей және жанама құ-

қық бұзуды екі бөлек қарастыратынын атап өткен жөн. Патенттелген өніммен

және процеспен тікелей әрекеттесу

тікелей құқықбұзушылыққа жатса, жанама

құқықбұзушылық тұлғаның құқық бұзу әрекетіне атсалысуын,

яғни

құқықбұзу-

Agreement on a Unied Patent Court [2013] OJ C 175/1 (20 June 2013).

UPC Agreement, Arts. 25, 26 (кей жағдай үшін өнертабысты тікелей және жанама қолдануға

тыйым салу құқығы).

Ibid., Art. 27(a) – (l).

PA 1977, s. 60(1).

PA 1977, s. 60(2); CPC, Art. 26. 1977 жылғы Патент заңында да сыбайлас құқық бұзуға қатысты

ережелер бар.

296

ПАТЕНТ

шылыққа дем беруін, әлде көмектесуін сипаттайды. Тікелей және жанама құ-

қықбұзушылықты егжей-тегжейлі қарастырмас бұрын, құқық бұзу үшін әрекет

патенттеушінің рұқсатынсыз (яғни әрекет лицензияланбаған болуы қажет),

Бі-

ріккен Корольдік аумағында

және патент мерзімі аяқталмай тұрып жүзеге асуы

қажет екенін

атап өткен жөн.

2.1. ТІКЕЛЕЙ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

Патенттеуші құқығы бұзылғанын сотта дәлелдеу үшін жауапкер патент иеге-

рінің бақылауындағы әрекеттердің бірін жасағанын ықтималдық тепе-теңдігі не-

гізінде дәлелдеуі қажет.

Патент иегерінің негізгі құқықтары 1977 жылғы Патент

заңының 60(1)-бөлімінде белгіленген. Кейінірек атап өтетініміздей, 60(1)-бөлім

өнім не процесті жасау мен пайдаланудан бастап, өнімді сату мен импорттауға

дейінгі әрекеттердің кең ауқымын қамтиды. Нәтижесінде коммерциялық құнды

әрекеттердің барлығы болмаса да, көбі патент иегерінің бақылауына кіреді.

Патент иесіне берілер құқық патенттің не нәрсеге – өнімге, процеске неме-

се процестен тікелей алынған өнімге – берілуіне байланысты. Құқықбұзушының

60(1)(b) бөлім аясындағы процесті пайдалануын немесе «процесті пайдалану-

ға ұсынуын» есептемегенде, тікелей құқықбұзушылық жауапкердің ол жөнінде

хабардар болу-болмауына қарамастан орын алады. Бұл патент өнімге қатысты

болғанда немесе өнім патенттелген процестен тікелей алынғанда жауапкерге

абсолют жауапкершілік жүктелетінін білдіреді. Сол себепті патенттеуші жауап-

кердің құқық бұзғалы отырғанын алдын ала білгенін дәлелдеуге міндетті емес.

Мұндайда дәл сол өнертабысты дербес, кездейсоқ немесе абайсызда әзірлеу

бәрібір құқықбұзушылық болып саналады.

2.2. ӨНІМГЕ БЕРІЛГЕН ПАТЕНТ

Өнімге берілген патент иесіне өнімді дайындауға, таратуға, таратуға ұсыну-

ға, пайдалануға, импорттауға немесе сақтауға құқықтар беріледі.

Бұл тұрғы-

да жауапкершіліктің абсолют екенін атап өткен жөн: жауапкер патент иесінің

бақылауындағы әрекеттердің біреуін жасағанын анықтағанда, оның құқықбұзу-

шылық туралы білген-білмегені маңызды емес.

Алайда жауапкершілік деңге-

йін талқылау кезінде құқықты бұзу ниетінің маңызы болмаса да, сот құқықтық

қорғау құралдарын белгілеуінде mens rea (қылмыстық ниет немесе қылмыстың

субъективті жағы. – Ауд.) елеулі рөл атқаруы мүмкін.

23-тараудың 2.3-бөлімін қараңыз.

Біріккен Корольдіктің құрамына Мэн аралы мен Біріккен Корольдіктің аймақтық сулары кіреді:

PA 1977, s. 132(2), (3).

Патенттеуші өтінім жарияланғаннан кейінгі әрекеттерге ғана және патент табысталған жағдайда

ғана шағымдана алады. 1977 жылғы Патент заңының 62(3)-бөлімі өтінімге жарияланғаннан кейін

барып түзетулер енгізілетін жағдайларға қатысты белгілі бір шектеулер енгізді. 1977 жылғы Патент

заңының 62(2)-бөлімі патенттеуші патентін уақытылы жаңарта алмаған жағдайларды реттейді.

Қосымша қорғаныс сертификаттары (Supplementary protection certicate немесе SPC) мен мерзіміне

қатысты ережелерді 24-тараудың 3.4-бөлімінен қараңыз.

PA 1977, s. 60(1)-(2); CPC, Arts 25–8.

PA 1977, s. 60(1)(а).

Schenck v. Universal Balancing [2012] EWHC 1920 (Pat), [86].

PA 1977, s. 62(1). 49-тараудың 5-бөлімін қараңыз.

297

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

Жауапкершіліктің абсолют болуының үш түрлі себебі бар.

Біріншісі – патент-

теушілерге өздерінің монополиялық құқықтарын толықтай пайдалануға мүмкін-

дік беру.

Бұл патент алғысы келгендерге қойылатын жарамдылық талаптарының

күрделі сипатына байланысты анағұрлым өзекті. Мұндай сипатты нақтылауды

ойлаған кезде, меншік құқығы абсолют болмайтынын және патент құқықтары

бұдан тыс қалмайтынын ескерген жөн.

Мысалы, патенттер өзінің қызмет ету

мерзімі мен ауқымы, өнертабыс формуласы және қорғалған әрекет түрлері

тұрғысынан шектелген. Яғни құқық бұзу абсолют болуы керек деуге негіз жоқ.

Жауапкердің ниеті оның құқықты бұзған-бұзбағанын талқылауда не үшін ес-

керілмейтінін түсіндіретін екінші себеп өнертабыстың жаңашылдығын анықтау-

да қолданылатын «кері құқық бұзу критерийімен» байланысты.

Жаңашылдық

критерийін құқықбұзушылық критерийіне қолдана отырып, сот мынадай гипо-

тезалық сұрақ қойды: «Өнертабыс патент берілгеннен кейін жария етілсе, патент

құқығы бұзыла ма?». Бұзылса, жария ету жаңашылдықа кесірін тигізуші сипатқа

ие саналады.

Аталмыш аргументтегі келесі қадам – қоғам игілігіндегі ақпаратты

жария ету өнертабыстың жаңашылдығына нұқсан келтіретін не келтірмейтінін

қарастырғанда, ақпаратты қоғам игілігіне берген адамның ниеті рөл ойнамай-

тынын еске салу. Яғни жаңашылдық объективті түрде анықталады. Жаңашылдық

пен құқық бұзу критерийлері бір-бірін қайталайтындықтан және жаңашылдық

объективті түрде анықталатындықтан, құқық бұзу да объективті түрде анықта-

луы керек деген ұйғарым бар. Алайда «кері құқық бұзу» критерийі жаңашыл-

дықты тексеруді концепциялық тұрғыдан айқындағанымен, ол «Патент құқығын

бұзуды анықтауда ниет ескеруге тұрарлық фактор санала ма?» деген сұраққа

мардымды жауап бермейді.

Патент құқығын бұзуды анықтауға жауапкер ниетінің қатысы жоқ деген қағи-

даны құптайтын үшінші аргумент патент тізілімінің болуына және патент жүйесі

жалпылама атқаратын ақпараттық функцияға назар аударады. Абсолют құқық-

бұзушылық нәтижесінде үшінші тарап тигізуі мүмкін ықтимал зардапты патент

процесі аясында өнертабыстың қоғамға қолжетімді болатыны жеңілдетеді. Нақ-

Мұны қуаттау үшін әдетте мына істер мысалға алынады: Proctor v. Bennis (1887) RPC 333,

356–7 (нақты негіз келтірілмеген); Curtis v. Platt (1863) 3 Ch D 135, 140n; Valensi v. BRC [1972] FSR 273,

306 (ештеңе қоспайды); Stead v. Anderson (1847) 2 WPC 151, 156; Wight v. Hitchcock (1870) LR 37, 47

(аргумент параллель импорттау нұсқасына негізделді: «Егер заң өзгеше болғанда… әлдекім каналды

жай ғана кесіп өтіп, шекарадан тыс өндіріп, бастапқы бағасымен салыстырғанда аз бағаға сатып,

патент иесін өнертабыстан түсетін пайдадан толық айыра алатын еді»); Walton v. Lavater (1860) 8 CB

(NS) 162, 186, 29 LJ (CP) 275, 279; Betts v. Neilson (1865) 34 LJ (Ch) 537; Elmslie v. Boursier (1869–70) LR

9 Eq 217.

Lishman v. Erom Roche (1996) 68 CPR (3d) 72, 77 (FCTD).

Қараңыз: R.Gordon, ‘Paradoxical Property’, in J.Brewer and S.Staves (eds), Early Modern Conceptions

of Property (1995), 95. Сондай-ақ қараңыз: Lord Irvine of Lairg, ‘The Law: An Engine for Trade’ (2001) 64

MLR 333, 346:

Патенттер толық бақыланатын монополияны құрмайды. Олар өздерінің иелеріне жиырма

жылға дейінгі уақыт аралығында эксклюзивті коммерциялық пайдаланудан пайда табуға мүм-

кіндік береді. Патенттің әрекет ету мерзімінің өзінде де қоғам өкілдері патенттелген өнертабыс-

пен эксперимент жасай алады.

Мысалы, қараңыз: Synthon v. SmithKline Beecham [2006] RPC (10) 323, [22], [24] (HL), 18-тараудың

4.1-бөлімінде талқыланған; PLG Research v. Ardon International [1993] FSR 197, 218; Robert Alfred Young

and Robert Neilson v. Rosenthal (1884) RPC 29, 31–3.

Лорд-судья Сакс өзінің классикалық мәлімдемесін мынадай істе келтірді: General Tire&Rubber

v. Firestone Tyre&Rubber [1972] RPC 457, 485–6. 21 [2004] 1 SCR 902.

298

ПАТЕНТ

тырақ айтқанда, патенттелген өнертабыс қоғам игілігінде болғандықтан, үшінші

тараптар ол ақпаратқа оңай қол жеткізіп, өз әрекеттерін өзгерте алады (неме-

се патентті лицензиялай алады), сөйтіп, патент құқығын бұзудың алдын алады.

Алайда бұл тұжырымды механикалық өнертабыстарға тиімді қолдану мүмкін

болғанмен, биологиялық өнертабыстарға қолдану оңай емес. Өйткені қатаң

жауапкершіліктің логикасы өнертабыс инертті, статикалық және көп жағдайда

өзгермейді деген түсінікке негізделді. Механикалық өнертабыстардың жағда-

йында ықтимал жауапкер іс-әрекетін патент құқығын бұзбайтындай етіп өзгерте

алады. Өйткені құқықбұзушылық жауапкердің әрекеті арқылы анықталады. Ал

динамикалық және белсенді саналатын кейбір биологиялық өнертабыстар жағ-

дайында жауапкер өз әрекеті құқық бұзып отырғанын біле алмайды. Құқықбұзу-

шылық өнертабыс мазмұнындағы әрекет арқылы (жауапкердің әрекеті арқылы

емес) анықталатындықтан, жауапкер патенттелген өнертабыс туралы хабардар

болса да, осы шарт орындалады.

Биологиялық өнертабыстарға байланысты ықтимал проблемаларға Monsanto

v. Schmeiser

ісі бойынша канадалық сот шешімінде айрықша назар аударылған.

Ол істе Monsanto компаниясы фермерді глифосатқа төзімді өсімдікке арналған

патентін бұзғаны үшін (патенттелген өсімдік фермердің жерінде өсетіні анық-

талған) сотқа тартып, компания жеңіске жетті. Қатаң жауапкершілік қағидаты

бойынша, жауапкер фермердің патенттелген өсімдікті өзі отырғызбағаны, фер-

мердің өзі мәлімдегендей, өсімдік жауапкердің ықтиярынан тыс өсіп шыққаны,

атап айтқанда, оның жел немесе жәндіктер арқылы көбеюі, өсімдік дәнінің жо-

лай өтіп бара жатқан жүк көлігінен, ауыл шаруашылық техникасынан, бәлки,

Monsanto дәндері бар қап артқан көршінің көлігінен түсіп қалуы мүмкін екені

есепке алынбады. Бұл жерде ең бастысы – патенттелген өсімдіктің рұқсатсыз

қолданылғаны ғана. Бұл шешім маңызды, өйткені ол биологиялық өнертабыс

құқығын «пассив бұзу» жөніндегі біраз проблеманы көрсетіп берді.

Демек, фермерлер патенттелген өсімдік өз жеріне «еніп», ондағы өзге өсім-

діктермен айқас тозаңданатын болса, өздерінен ешқандай қателік кетпесе де,

патент құқығының бұзылуына жауапты болады (генетикалық түрлендірілген жа-

нуарларға қатысты осыған ұқсас проблема туындайды). Пассив құқықбұзушы-

лық қаупі алдыңғы жылы жиналған дәнді келесі жылы егетін дәстүрлі егіншілік

тәжірибесіне теріс әсер етеді. Тіпті мұндай жағдай болмағанның өзінде, био-

логиялық өнертабыс құқығын пассивті бұзу ықтималдығы фермерлерді патент-

телген өнертабыстардың лицензиясын сатып алуға мәжбүрлейді. Алайда бұл

проблеманы пассивті құқық бұзуға қарсы қорғау амалын енгізу арқылы оп-оңай

еңсеруге болады.

2.2.1. Өнімді жасау құқығы

Шамасы, патент иесіне берілетін ең маңызды құқық өнімді «жасауға» экск-

люзив құқық болса керек. Өнімді жасау құқығы ретінде ненің меңзелетінін

анықтауда бірнеше проблема бар. Соның бірі – жауапкердің патенттелген өнім-

ді жөндеуі немесе түрлендіруінің патент құқығы қорғауынан тыс қалуы. Патент

құқығында сатып алушы патенттелген өнімді жөндеп, түрлендіре алуы керек

екені әлдеқашан мойындалған. Лорд Хофман United Wire

ісінде айтқандай,

[2004] 1 SCR 902.

United Wire v. Screen Repair Services [2000] 4 All ER 353 (HL), 358.

299

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

«жөндеу – түрлендіру мен бейімдеу секілді «жасау» ұғымымен шектесетін, бірақ

оның территориясына кірмейтін концепциялардың бірі». Ол пікірін былай нақ-

тылай түсті:

Қарапайым тілмен айтқанда, жасау және жөндеу сөздері мәндес болуы мүм-

кін. Бірақ заң жүзінде бұл екеуі бірін-бірі жоққа шығарады. Патент иесінің өнім-

ді жөндеу құқығы оның лицензия арқылы тікелей немесе ұйғарынды берілген

дербес құқығы емес. Бұл – өнімді жасауға жатпайтын кез келген әрекетті жасау

құқығының бір бөлігін құрайтын қалдық құқық.

Сөйте тұра патент құқығы патенттелген өнімді иеленген тұлға ол өнімді жөн-

деп, түрлендіре алғанымен, сол өнімді қайта жаcап шығатындай тым еркінсімеу

жағын қарастыруға тырысты.

Осы орайда «Патент иесінің өнімді жасау құқы-

ғын бұзбай, өнімді қаншалықты жөндеуге және түрлендіруге болады?» деген

сұрақ туындайды. Басқаша айтқанда, заңды әрекет саналатын жөндеу немесе

түрлендіру қай кезде патенттелген өнімді заңсыз жасау әрекетіне айналады?

Бұл сұрақтарды Жоғарғы сот Schütz v Werit ісінде

кеңінен қамтыды. Бұл істе

Schutz компаниясы патент құқығын бұзғаны үшін сотқа талап-арыз берген еді.

Компания өзі патенттеген ортатонналы текше контейнердің, яғни химикат, алко-

гольсіз сусындар және косметика секілді сұйықтықтарды ірі көлемде (шамамен

1 000 литр) тасымалдауға арналған жабдықтың құқығы бұзылды деп мәлімдеді.

Патент екі бөліктен – сұйықтықты ұстап тұратын үлкен пластик контейнерден

және контейнерді тасымалдау және сақтау кезінде қорғайтын металл тордан

тұратын (22.1-суретті қараңыз).

Schütz компаниясы патенттеген ортатонналы

текше контейнердің жаңашылдығы мен өнертапқыштық деңгейі металл тор

қаңқаның жасалу ерекшелігінде еді. Контейнердің ішіндегі пластик құты тез за-

қымдалуы немесе онда улы материалдың қалдығы болуы себепті жиі ауысты-

руды қажет етеді. Мұндай жұмысты «қалпына келтіруші» екінші деңгейлі ком-

паниялар атқарады. Олар ескі контейнерді алып тастайды, қажет болса торлы

қаңқасын жөндейді, сол типтегі немесе басқа жаңа контейнерді торлы қаңқаға

орнатады. Delta және Werit компаниялары осы қалпына келтіру саласында қыз-

мет көрсететін. Delta компаниясы Schütz компаниясы жасап шығарған контей-

нердің ұсталған даналарын сатып алып, ондағы пластик контейнерлерді Wеrit

компаниясы әзірлеген жаңа контейнерлермен алмастырды. Нәтижесінде Schütz

компаниясының ескі метал торлы қаңқасы мен Werit компаниясының жаңа кон-

тейнерінен тұратын, қайта қалпына келтірілген контейнер пайда болды. Schütz

компаниясы бұған қарсы шығып, қайта жасақталған ортатонналы текше кон-

тейнерді өндірген Werit және Delta компаниялары патенттелген өнертабысты

жасауға деген эксклюзив құқықты бұзды деп айыптады.

Ibid. Осы шешімді қабылдағанға дейін жөндеу жұмыстарына берілетін құқық кей жағдайда

ұйғарынды лицензия идеясына негізделді: Solar Thomson Engineering v. Barton [1977] RPC 537, 555;

British Leyland v. Armstrong [1986] RPC 279, 358, 361–2; салыстырыңыз: Canon v. Green Cartridge Co.

[1997] FSR 817, 822; Hazell Grove v. Euro League Leisure [1995] RPC 529, 537–41.

Solar Thomson Engineering v. Barton [1977] RPC 537; Sirdar Rubber v. Wallington Weston (1907)

24 RPC 537; British Leyland v. Armstrong [1986] RPC 279, 376.

[2013] UKSC 16. Қараңыз: B.Whitehead, ‘Manufacture or Repair: The Final Word—Schütz v. Werit

[2013] EIPR 42.

Өнертабыстың үшінші бөлігі де болды. Ол контейнер қойылған табандық еді. Бірақ ол шешім

қабылдауда ескерілмеді.

300

ПАТЕНТ

22.1-сурет. Ортатонналы текше контейнер

Дереккөз: Schütz Ltd.

Аталған мәселені қарастыра келіп, тұлға патент иесінің өнімді жасау құқығын

бұзбастан ол өнімді қаншалықты түрлендіре алатынын анықтау үшін тараптар

Жоғарғы сот төрелігіне жүгінді. Лорд Нойбергер: «Бұл сұрақтың жауабы «жасау»

ұғымын қалай түсінетімізге байланысты», – деді. Сот сондай-ақ «аталған сөздің

көмескі мағынасы мен қандай да бір әрекет өнімді «жасау» ретінде танылған

контекстің атқарар маңызды рөлін» атап өтті.

Осылайша Schütz контейнерін

дәл осы компанияның торлы қаңқасына орнату «жасау» ұғымын анық жеткіз-

генмен, алмалы-салмалы қақпақты ауыстыру ол ұғымды бермейтін еді.

Енде-

ше Werit контейнерін Schütz метал торлы қаңқасына орнату қандай жағдайға

жатады?

Бұл сұраққа жауап беруді лорд Нойбергер «Тұлға өнімнің бір бөлшегін ал-

мастыру сол затты жасады ма, әлде жөндеді ме?» деген мәселені анықтауға

бұған дейін қолданған тәсілдерді мұқият тексеруден бастады. Солардың бірі

ретінде ол патенттелген бұйымның өнертабыс идеясына зер салды. Бұған сәй-

кес, жауапкер әрекеті патенттелген бұйымның өнертабысқа жататын бөлігіне

қатысы болса, ол патент құқығын бұзған болып саналады. Керісінше, жауап-

кер бұйымның өнертабыс саналмайтын бөлігін алмастырса, ол құқық бұзуға

жатпайтын жөндеу әрекеті саналды. Демек, патенттелген өнім жаңа әрі өнер-

тапқыштық сипаты бар тиын арқылы істейтін пул үстелін (pool table. – Ауд.)

Schütz v. Werit [2013] UKSC 16, [53].

Ibid., [58].

301

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

ойлап табуға қатысты болса, үстелдің матасын ауыстыру ғана заңды болушы еді.

Алайда тиын арқылы істеу жүйесін жаңа механизммен алмастыру заңсыз са-

налады, өйткені ол өнертабыстың елеулі компоненті болып табылады.

Schütz

v Werit

ісінің алғашқы инстанциясында судья Флойд осы тұжырымға сүйеніп:

«Қайта жасақталған ортатонналы текше контейнерлер патент құқығын бұзған

жоқ. Себебі жауапкер бар болғаны өнертабысқа жатпайтын пластик контей-

нерді алмастырып, өнертапқыштық саналған корпусқа тиіспеді» деп мәлімдеді.

Әлдебіреу патенттелген өнімді «жасап шықты ма» деген мәселені анықтаған

кезде, өнімнің ойлап табылған бөлімін ұстыны ретінде пайдалану істің жай-

жапсарына нақтылық беретін артықшылыққа ие (алайда кейде өнертабыстың

өнертапқыштық элементін анықтау оңай емес).

Лорд Нойбергер «Жауапкер бұйымның өнертабыс компонентін алмастырды

ма?» деген сұрақты белгілі бір әрекеттің бұйымды жасау екенін анықтауда ойға

алар фактор ретінде қабылдағысы келгенмен, ол «Тұлға бұйымның бөлшегін ал-

мастырғанда немесе түрлендіргенде бұйымды жасады ма, әлде жөндеді ме?»

деген сауалдың жауабын анықтауда өнертабыс идеясын жалғыз ұстын ретін-

де қарастыру дұрыс емес екенін ескертті. Нақтырақ айтқанда, лорд Нойбергер

судья Флойдтың Бірінші инстанция сотында қабылдаған «тым қарапайым тәсі-

ліне» сыни көзқарас білдірді. Судья Флойд ол істе: «Мұның дұрыс жолы – қарау-

дағы бөлікті алып тастағанда, қалғаны өнертабыс формуласының толыққанды

өнертабыс идеясын құрай ма деп сұрақ қою керек», – деді.

Лорд Нойбергердің сынына ұшыраған келесі тәсіл алмастырылған бөлікті тұ-

тас бұйымның салыстырмалы маңызына қатысты еді. Бұл тәсіл бойынша, бөлік

тұтас бұйымның материалдық бөлігі болса, онда бұл өнімді жасау болып са-

налды. Керісінше, өнімнің бөлігі бейматериалдық болса, патенттелген өнімнің

жасап шығарылғанын растау екіталай.

Лорд Нойбергер «бұйымның құрамдас

бөлігін алмастырғаны үшін әрекетті өнімді «жасау» деп бағалауға болмайды»

дей отырып, бұл тәсілден де бас тартты.

Лорд Нойбергер айтқандай, Schütz

компаниясының ортатонналы текше контейнерінде алмалы қақпақтан басқасы-

ның бәрі қолдануға жарамды болса, «қақпақты алмастыру мәлімделген бұйым-

ды «жасауға» жатады деп айту [аралық көлемді контейнерді] жаңа «қақпақсыз»

қолдану мүмкін болмаса да, шындыққа жанаспас еді.

Лорд Нойбергер «Бұйымның бөлшегін алмастыру сол бұйымды жасауға

тең бе?» деген сұраққа жауап беруде қолданылатын өнертабыс идеясын және

аталмыш бөлшектің салыстырмалы маңызын жоққа шығармағанын атап өткен

жөн. Ол тек осы факторларды ғана есепке алатын жағдайларға қарсы шыққан

еді. «Жасау» идеясы контекске қарай анықталуы қажет деген ұстанымда болған

лорд Нойбергер: «Жағдайдың ерекшелігіне байланысты өзгере беретін әртүрлі

факторды ескеру керек», – деді.

Hazell Grove v. Euro League Leisure [1995] RPC 529. United Wire v. Screen Repair Services [2001]

RPC 439 (HL) ісіндегі өнертабыс идеясы (алмастырылған) сымда емес, (сақталып қалған) рамада

еді.

Schütz v. Werit [2010] EWHC 660 (Пат).

Schütz v. Werit [2013] UKSC 16, [196] (Lord Neuberger).

United Wire v. Screen Repair Services [2001] RPC 439.

Schütz v. Werit [2013] UKSC 16, [50].

Ibid., [58].

302

ПАТЕНТ

Ол фактілерге cүйене отырып, Werit контейнерін Schütz корпусына орнату

патенттелген өнімді «жасауға» жатпайды, сол себепті патент құқығы бұзылмады

деп ұйғарды. Мұндай шешімге келерде ол бірқатар факторды ескерді. Солардың

бірі – пластик контейнердің алмастырылатын дербес компонент болуы және

оның ортатонналы текше контейнердің «өнертабыс» бөлігіне жатпауы. Өнерта-

быс саналғаны металл торлы қаңқасы еді. Келесі маңызды фактор – пластик кон-

тейнердің қолданыс мерзімінің қаңқасына қарағанда қысқарақ болуы. Сонымен

қатар пластик контейнер бұйымның негізгі компоненті болып саналмайтынын

атап өткен жөн. Лорд Нойбергер сондай-ақ Delta компаниясының пластик кон-

тейнерді алмастырып, болмашы жөндеу жұмыстарын жүргізуден басқа артық

еш нәрсе атқармағанын ескерді.

Schütz v. Werit шешімінен кейін өнімнің «жасалғаны» немесе жөнделіп, түр-

ленгені фактілердің негізінде тұтастай қаралатын болды. Олардың қатарында

өнімнің қаншалықты дәрежеде жөндеуге жататыны және алмастырылатын

бөлшектің қолданыс мерзімі секілді сандық факторлар мен алмастырылған

бөлшектің патенттелген өтінімнің өнертаптыштық компонентіне жату-жатпауы

және патенттелген өнімнің жөнделген бөлшегінің салыстырмалы маңызы секіл-

ді сапалық факторлар бар. Әлдекімнің патенттелген өнімді жасағанын немесе

жасамағанын анықтау критерийі бірқатар факторды есепке алғанымен, белгілі

бір шектеулер қойылады. Мәселен, жұмысты кімнің атқарғаны

немесе тарап-

тың өз өнімін қалай бағалайтыны немесе сататыны (мысалы, өнімнің «қайта

жасалғанын» мәлімдеуі) еш рөл атқармайды.

Бүгінде соттардың әлдеқайда

кешендірек тәсілге сүйенуі керек екені белгілі. Алайда оның басқа нәтижеге

әкелуі екіталай.

Патенттелген бұйымды сатып алғандар оны жөндеуге құқылы болғанда:

Оларға, ол қаржылық тұрғыда мейлі үнемді болсын, мейлі үнемді болмасын,

нағыз жөндеуді жүргізе алуы қажет. Жөнделген немесе түрленген бөлшектің

патенттелген өнімнің жұмысы үшін шешуші рөл атқару-атқармауы да маңызды

емес.

Егер жөнделген бұйым бастапқы өнім сияқты қауіпсіз жұмыс істемесе, ол

жөндеу заңды ма деген шешімге ықпал етпейді.

Ibid., [46].

Ibid., [47].

Мысал ретінде мына істі қараңыз: Nescafé v. Dualit [2013] EWHC 923 (Pat), [200]–[205]. Бұл істе

Nespresso кофемашинасының иелері өздерінің Nespresso кофемашиналары үшін басқа брендтің

капсулаларын сатып алу арқылы патенттелген жүйені «жасамады» деп ұйғарылды. Мұндағы

маңыздысы – машиналар мен капсулалардың коммерциялық тұрғыда бір-біріне тәуелсіз болуы;

машинаны сатып алушылар капсулаларды қалаған жерінен ала аламыз деп ұйғарды; капсулалар

патенттің өнертапқыштық элементін құрамады және машина иелерінің әрекеті патентті бастан-аяқ

жасап шықпақ түгілі, жөндеді дегенге де келмейді.

Solar Thomson Engineering v. Barton [1977] RPC 537, 555.

Ibid., 556–7; Dellareed v. Delkin Developments [1988] FSR 329; Hazell Grove v. Euro League Leisure

ісінде мақұлданған, [1995] RPC 529, 541.

303

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

2.2.2. Өнімді тарату құқығы

Патенттелген өнімнің иесіне берілген келесі бір маңызды құқық – өнімді сату

құқығы. Сату құқығы өнертабысты жалпы тарату құқығының

бөлігі саналады

және жеке бұйымдарды сатуды қамтиды.

Бұл ереже патенттелген өнімді бұ-

йымға патент құқығын бұзбайтын әрекеттер үшін пайдалануды көздейтін адам-

дарға сатқанда (мысалы, өнімді эксперимент мақсатында қолдануды көздейтін

адамға сату) қолданылады.

Патент иеcінің өнімді тарату құқығы әлдекім ол

өнімді жинақ құрамында сатқанда бұзылады. Барлық құқық бұзу әрекеттерін-

дегідей, жинақ өнертабыс формуласының ауқымына кіруі керек.

Жинақ фор-

муладан жартылай тыс қалса, патенттеуші жанама немесе сыбайлас құқықбұ-

зушылыққа сілтеп, оны сатуға тосқауыл қоя алады.

Бұл сұрақтарды кейінірек

қарастырамыз.

Ұйғарынды лицензиялар және құқықтың сарқылуы.

Патент иесінің патент-

телген өнімнің таратылуын бақылай алуы ЕО құқық саласы аясында әзірленген

ұйғарынды лицензия және құқықтың сарқылуы деп аталатын прецеденттік құ-

қық доктринасымен шектелген.

Ұйғарынды лицензия доктринасына сәйкес,

кері шектеу болмағанда және патент иесі патенттелген өнімін сатқанда, патент-

тің күшіне сеніп, ол бұйымның қайта сатылуына бөгет жасай алмайды. Өйткені

өнім сатылғанда, онымен бірге сол өнімді сақтауға, қолдануға және қайта сату-

ға ұйғарынды лицензия беріледі.

Шектеу айқын болған жағдайда Еуропалық

одақтың қызмет істеуі туралы шарттың (TFEU) 34 және 101-баптарына қайшы

келмейінше тауардың шектеу туралы хабарламамен келуі қабылдаушыларға

қолбайлау болады.

Gerber Garment v. Lectra [1995] RPC 383. Осы контекстегі тарату «ұсынысы» шарттық құқықта

келтірілген «ұсынысқа» сәйкес келмейді: ibid., 411. Сондай-ақ қараңыз: Musion Systems v. Activ8–3d

[2011] EWPCC 12, [46]–[48]. Құқық бұзу әрекеті болып саналуы үшін «тарату ұсынысы» Біріккен

Корольдікте жасалып, Біріккен Корольдікте таратуды меңзеуі керек: Kalman v. PCL Packaging

[1982] FSR 406. Құқықбұзушылық қатысушыларының бірі юрисдикция аумағынан тысқары болып,

юрисдикция аумағынан тысқары жерде қызмет көрсеткенде пайда болатын құқық бұзу әрекеттеріне

қатысты туындайтын және шетелдік патенттердің құқықтарын бұзуға қатысты туындайтын мәселелер

жөнінде 48-тараудың 3-бөлімін қараңыз.

Hadley Industries v. Metal Sections and Metsec (БК) (13 November 1998) (Pat).

Homan La Roche v. Harris Pharmaceuticals [1977] FSR 200 (under PA 1949).

Rotocrop v. Genbourne [1982] FSR 241; Furr v. CD Truline (Building Products) [1985] FSR 553, 565;

A.Benyamini, Patent Infringement in the European Community (1993), 68–74 (жинақта бір немесе

бірнеше маңызды элемент болмаса, оларды қолдану құқықты тікелей бұзушылық ретінде саналады).

Rotocrop v. Genbourne [1982] FSR 241, 258–9.

2.5-бөлімді қараңыз.

Лорд Хофманның айтуынша, ұйғарынды лицензия мен патент құқығының сарқылуы арасындағы

айырмашылық – «ұйғарынды лицензия айқын көрсетілген кері келісім жасау арқылы алынып тасталуы

немесе белгілі бір жағдайлардың әрекетіне ұшырауы мүмкін, ал сарқылу доктринасы күштеп енгізуге

ешқандай патент құқығын қалдырмайды»: United Wire v. Screen Repair Services [2001] RPC 439, [68]–[69].

Жалпы шолу үшін қараңыз: HTC Corporation v. Nokia Corporation [2013] EWHC 3247, [151]–[169].

Betts v. Willmott (1871) 2 Ch LR 6; Incandescent Gas Light Co. v. Cantelo (1895) 12 RPC 262; National

Photograph Co. of Australia v. Menck [1911] AC 336. Прецеденттік құқық жүйесі ұйғарынды лицензия

тәсілін қабылдауға біртабан жақын болғанымен, бұл іс Еуропаның құқықтық тәжірибесінде

қолданылатын «құқықтардың сарқылуы» тәсілінің бөлігі болып қайта тұжырымдалуы мүмкін.

Лорд Хофман Canon v. Green Cartridge [1997] FSR ісінде айтқандай, «патенттелген өнімді тұтастай

пайдаланудың жалпы ұйғарынды лицензиясын (мұны кейде қарапайым қолданушының патенттеуші

монополиясын не себепті бұзбайтынын түсіндіруде пайдаланады)... патент иесі құқықтары

сарқылуының салдары деп қарастырған жөн».

304

ПАТЕНТ

Құқықтың сарқылуы доктринасы аясында

патенттеуші өзінің мақұлдауымен

Еуропа экономикалық аймағының (ЕЕА) нарығына шығарылған өнімнің одан

әрі таратылуын шектей алмайды.

Нәтижесінде кейінгі таратуды тікелей шектеу

34-бапқа қайшы келіп, қатысушы елдерге импорттауға немесе қайта сатуға ты-

йым салса, жарамсыз деп табылады. Алайда мұндай шектеу БК патенттеушісіне

өз өнімін Австралияға экспорттауға тыйым салып, Біріккен Корольдіктің ішінде

кейінгі таратуды болдырмауға мүмкіндік береді.

2.2.3. Өнімді импорттау құқығы

Патенттеуші патент ауқымына кіретін өнімдерді импорттауды бақылауға

құқылы. Патенттелген өнім пассивті импортталғанда (яғни патенттелген өнім-

ді тасымалдау еш маңызды болмаса), патент құқығы бұзылмайтын көрінеді.

Судья Томлин: «Мен… локомотивтің қандай да бір бөлшегін дайындау кезінде

патенттелген газ кескішін немесе патенттелген кішкентай балтаны пайдалану ло-

комотивті импорттау кезінде міндетті түрде құқықбұзушылыққа алып келеді деп

ойлай алмаймын», – деді.

Құқық патенттелген өнімді сауда немесе пайда табу

мақсатында кәдеге жаратқанда бұзылады.

Импорттаушының заңсыз тауарлар-

да заңды әрі пайда табу мүддесі болатындықтан, шетелдік қатысушы тараптар

заңсыз тауарларлардағы мүдделерін Біріккен Корольдік аумағынан тысқары

жерге аударса, импорттау құқығын бұзбайды (алайда олар сыбайлас құқықбұ-

зушы ретінде жауапқа тартылуы мүмкін).

Өнімді тарату құқығындағыдай, па-

тент иесінің импорттауға тыйым салу құқығы ортақ құқықтың ұйғарынды келісім

принципімен және ЕО/ЕЭА құқықтың сарқылуы доктринасымен шектелген.

2.2.4. Өнімді сақтау құқығы

Патенттеушінің монополиясы құқықты бұзушы өнімді тарату үшін немесе

басқа мақсатта сақтайтын жағдайларды да қамтиды. Бұл құқықтың аясы SKF

v. Harbottle

ісінде қаралды. Онда соттан өнімді Лондондағы қоймада сақтау

1977 жылғы Патент заңының 60(1)-бабындағы «сақтау» ұғымының мағынасына

сай ма деген сұраққа жауап беру талап етілді. Іске арқау болған мына жағдай

еді: British Airways компаниясы циметидин деп аталатын антигистаминдік препа-

1-тараудың 4.1-бөлімін қараңыз.

Сарқылу доктринасы мәжбүрлі лицензия негізінде дайындалған өнімге қолданылмайды деп

табылды: Merck v. Stephar, Case C-187/80 [1981] ECR 2063.

Roussel Uclaf SA v. Hockley International [1996] RPC 441 (патенттелген өнімді еуропалық

экономикалық аймақтан тысқары жерде сату әрекетіне қолданылатын шектеулі лицензия күшіне

енуі үшін бұл туралы ақпарат қамдау тізбегіндегі әрбір адамға жеткізілуі керек).

Қараңыз: SABAFSpAv. MFIFurniture Centres [2005] RPC 209 (HL),[40]–[46] («импорттаушы»

ұғымының анықтамасы жөнінде).

Wilderman v. Berk (1925) 42 RPC 79, 88.

Бұл жағдай үшін түпкі межелі жер Біріккен Корольдік бола ма, әлде басқа жер бола ма, бәрібір:

Homann-La Roche v. Harris Pharmaceuticals [1977] FSR 200 (under the PA 1949).

SABAF v. Meneghetti [2003] RPC 264 (CA), [57]–[63]. Италиядағы жауапкерлер «құқықты бұзушы»

өнімге (кейін Біріккен Корольдікке импортталған) заңды меншік құқығын Италиядағы басқа тарапқа

берсе де, олар осы тауарлардың тасымалын ұйымдастырып, ақысын төлегендіктен, тауарды Біріккен

Корольдікке импорттады деуге болмайды. Осылайша Апелляция соты Waterford Wedgwood v. David

Nagli [1988] FSR 92 ісін елеусіз қалдырды (1994 жылғы Тауар белгілері туралы заңға сәйкес қайта

импорттау).

[1980] RPC 363; M.Howe, ‘Infringing Goods and the Warehouseman’ [1979] EIPR 287.

305

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

ратты Италиядан Нигерияға тасымалдау барысында 20 килограмм препаратты

Лондондағы бір қоймада сақтаған. Препарат сақтаулы тұрған кезде БК патент-

теушілері (SKF) препараттың иесі және импортері Harbottle компаниясын па-

тент құқығын бұзды деп айыптап, сотқа талап-арыз берді. British Airways ортақ

жауапкер ретінде тартылды. Өйткені ол өнім иесінің өнімді сақтауға құқығын

бұзды. Сот істі British Airways компаниясының пайдасына шеше отырып, патент-

телген препаратты Лондондағы қоймада пассивті сақтау 60(1)-баптағы «өнімді

сақтаумен» бірдей емес деп ұйғарды. «Сақтау» ұғымының анықтамалық мағы-

насына тоқталудан бас тартқан сот Еуропалық қоғамдастық патент конвенция-

сының 29(а) бабындағы «өте қатты шектелген» шарттарға сүйенді. Ол жердегі

балама мағына патенттелген өнімнің «қорын» сақтау дегенге саяды. Осы негізде

сот «сақтау» сөзі қамқоршы дегенді емес, «қорын сақтау» дегенді білдіреді деп

ұйғарды.

Harbottle ісінде қабылданған тәсілге қарамастан, McDonald v. Graham

ісінде

өнімді сақтау құқығының кеңірек интерпретациясы қабылданды. Онда патент-

теуші белгілі бір өнімді сақтап, кейіннен үшінші тарапқа ұсынған жауапкер (па-

тенттеушіге таныстырылған маркетинг кеңесшісі) патенттелген өнімді «сақтау»

құқығын бұзғанын айтты. Жауапкер «материалдар тарату үшін немесе басқа

мақсатта сақталған жоқ» деп қарсы шықты. Апелляция соты «жауапкер өнімді

«бизнес мүддесі тұрғысынан қор күйінде сақтап, өзіне пайдалы болғанда қолда-

нуды көздеді» деп мәлімдеді.

Сөйтіп, патент құқығы бұзылды деп шешті.

Патенттеуші өз өнімін нарыққа шығарғанда, сатып алушы ұйғарынды лицен-

зия тұжырымдамасы негізінде жауапкершілікке тартылмайды. Алайда ондай ли-

цензия ұйғарылмаса, жай ғана иелік ету немесе қолдану жауапкершілігі абсолют

(жауапкердің ниетіне немесе хабардарлығына қарамастан).

2.2.5. Биотехнологиялық өнертабыстарды

қорғау ауқымы

Биотехнология директивасының

алдында биотехнологиялық өнертабыс-

тарды қорғау ауқымына қатысты сұрақтар туындады. Бұл сұрақтар директива-

ның 8–10 баптарында қамтылды. 1977 жылғы Патент заңы осы заңдарды еске-

ретіндей етіп түзетілді.

Биологиялық өнімге берілетін патенттерді қорғау көлемі

директиваның 8(1) және 9-баптарында қарастырылған.

8(1)-бапқа сәйкес, ерекше қасиеттері бар биологиялық материалға берілген

патенттік қорғау сол биологиялық материалдан пропагация немесе мультипли-

кация арқылы алынатын кез келген биологиялық материалды (бірдей немесе

дивергент формада) қамтиды. Бұл ережені, мысалы, гербицидке төзімді өсім-

діктер мен гені манипуляцияланған жануарларға арналған өнертабыстарға қол-

дануға болады.

Туынды биологиялық материалдарды патентпен қамту үшін

олардың құрамында патенттелген биологиялық материалдың қасиеттері болуы

керек. Бұл гендік түрленген жануарларға берілген патент («бастапқы» жануар-

[1994] RPC 407.

Ibid., 431.

14-тараудың 4.4.2-бөлімін қараңыз.

2000 жылғы Патент туралы регламенттің (SI 2000/2037), 8–10 ережелері (сол кездегі) қолданыстағы

заң нормалары мазмұнын түсіндіру үшін қабылданған.

S.Bostyn, ‘The Patentabilty of Genetic Information Carriers’ [1999] IPQ 1, 28.

306

ПАТЕНТ

дың «ерекше қасиеттері» сақталатын болса) сол жануарлардың ұрпақтарын да

қамтитынын білдіреді.

9-бапта (Біріккен Корольдіктің 1977 жылғы Патент заңы

А2 қосымшасының 9-тармағында қайталанған)

гендік ақпараты бар өнімді

қорғау ауқымы қарастырылады. Бапта генетикалық ақпараттан тұратын патент-

ке тиесілі қорғау өнім ішіне енген немесе құрамында қарастырылып отырған

функцияны орындайтын барлық гендік материалдарға таралатыны (5(1)-бапта

көзделген жағдайлардан өзгесінде) жазылған.

Соңғы жылдары биотехнологиялық өнертабыстарды қорғау сипаты жөнінде

ДНҚ тізбектеріне және сол секілді заттарға берілген патент жөнінде алаңдаушы-

лық артты. Өнім патенттеріне қатысты негізгі проблема – олардың патент иесіне

өнімнің кейінгі қолданысын (өздері күтпеген немесе білмеген қолданыстарды

да) бақылауға мүмкіндік береді. Мысалы, зерттеу тобы бөртпеге шалдықтыра-

тын АВС генін анықтаса, олар оқшауланған АВС гені үшін өнім патентін ала ала-

ды. Егер басқа бір зерттеу тобы АВС генінің тері ісігінің пайда болуында рөл

атқаратынын анықтаса, ол әрекет алдыңғы өнімнің патентімен қамтылған болар

еді. Осы тектес жағдайдың бір кереғар тұсы – патент иесінің еңбегіне берілетін

өтем патентті жария етудің пайдасынан асып түседі. Тағы бір проблема – өнім

патенттері өнімнің жаңа қолданыстарына бағытталған зерттеулерді тежеуі мүм-

кін. Monsanto v. Cefetra

ісінде Еуропа соты 9-баптың қолданылу аясын қарас-

тырды. Соттың пайымдауынша, оқшауланған ДНҚ тізбегі патенттелген өнім ре-

тінде қорғалғанда және қорғалған материал құрамында бола тұра, бұдан әрі

өзінің функциясын атқармаса (фермент өсімдікті глифосатқа бейімдеп, тірші-

лігінің соңына дейін гербицидке төзімді етті), ол қорғау аясынан тыс қалады.

Тіпті өнімнің биологиялық материалдан алынып, қайта қолданылуы маңызды

болмады.

Сондықтан берілген қорғау абсолют емес. Түрленген дақыл Еуро-

падан тысқары жерде егіліп, пісіп-жетілген соң, бұдан әрі жоғарыда аталған өз

функциясын атқармаса, өнім Еуропалық одақ ішінде патент құқығын бұзбай-

ақ сатыла береді.

2016 жылы Еуропалық комиссия тағайындаған сарапшылар

тобы Monsanto ісінің екі интерпретациясын қарастыратын баяндама жарияла-

ды.

Ондағы азшылықтың пікірінше, шешім ДНҚ тізбегін патенттік қорғау аясы-

нан шығарып тастады.

Ал топтағы көпшіліктің пікірінше, «Патенттелген өнім

патентпен қорғалған функцияны атқаруға қабілетті болды ма?» деген сұрақ

қойылуы қажет еді. Олар ДНҚ-ны өз функциясын атқара алмайтындай кептіріл-

ген күйде cатуды мысалға келтірді. Алайда кептірілген субстанция ылғалды ор-

таға түскенде өз функциясын атқаруға қабілетті болды. Бірақ ол өз функциясын

өндіру, сату немесе өнімді импорттау кезінде атқарған жоқ, сол себепті патенттік

Ibid.

2000 жылғы Патент туралы регламентпен енгізілген.

Биотехнология директивасының 5(1)-бабы мен 1977 жылғы Патент заңы A2 қосымшасының

3(a) параграфына сәйкес, пайда болуы мен дамуының әртүрлі кезеңіндегі адам денесі және оның

элементтері (ген тізбектерімен қоса) патенттелмейді.

C-428/08, [2010] ECR I-6765.

Ibid., [50].

Ibid., [69]; сондай-ақ қараңыз: M.Lock, ‘Patent protection for DNA sequences – to be or not to be?’

(2010) 5 JIPLP 754.

EU Commission, Final Report of the Expert Group on the Development and Implications of Patent

Law in the Field of Biotechnology and Genetic Engineering (17 May 2016).

Ibid., [89].

307

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

құқықты бұзбады.

Кептірілгеннен кейін қолданылса, патенттік құқықты бұзушы

еді. Биологиялық өнертабыстарға арналған өнім патенттерінің ықпалын азайту

үшін арнайы қорғау амалдары іске қосылғанымен,

көптеген құқықтанушы бұ-

дан да өзге амалдар керек деп санайды. Ұсынылған шешімдердің бірі – гендік

патенттерді қорғаудың ауқымын патентте жария етілген қолданысқа дейін та-

рылту.

Осының алдындағы мысал негізінде түсіндірер болсақ, мұндай жағдайда

бастапқы патент АВС геніне оның бөртпені тудыратыны үшін берілуші еді. Бұл

жағдайда қорғау жария етумен сәйкес келеді. Қорғау ауқымы неғұрлым шек-

телсе, патент өзгелердің АВС генінің басқа қолданыстарын іздеуіне кедергі бол-

мас еді. Бұл ұсынысты Биотехнология директивасының 25-декларативті тармағы

қуаттай түседі. Өйткені ондағы ереже өнім формуласын өнімнің өнертабыс үшін

маңызды бөліктеріне дейін шектейді. Яғни ол ДНҚ өнімдеріне берілетін патентті

тек жария етілген өнім функцияларының негізінде ғана қорғайды.

Химиялық

өнертабыстардың XX ғасырдың басындағы реттелу тәртібінен өрбитін өзге бір

радикалдау ұсыныс – тек әдіс-амалға патент формуласының құқығын қорғау не-

месе генге негізделген өнертабыстарға өнім патентін мүлдем бермеу.

2.3. ПРОЦЕСКЕ БЕРІЛЕТІН ПАТЕНТТЕР

Процеске арналған патент иесі процесті пайдалануға немесе оны Біріккен

Корольдік ішінде өзге біреуге пайдалануға беруге құқылы.

Бұл жауапкердің

рұқсат етілмеген пайдаланудың патенттік құқықты бұзатынын білгенін немесе

құқықтың бұзылатыны «саналы адам» (reasonable person. – Ауд.) үшін айқын бо-

латынын көрсету мүмкін болғанда ғана құқық бұзылады деген ережеге сәйкес

реттеледі. Өнім патенттерінің иелеріне берілген құқықтар (мұның алдында тал-

қыланған) мен процестен алынған өнім патенттеріне берілген құқықтарға (ке-

йінірек талқыланатын) қарағанда, процеске арналған патенттің құқығын бұзу-

дың жауапкершілігі

абсолют емес. Жауапкершілік патент иесінің жауапкердің

рұқсат етілмеген пайдаланудың патенттік құқықты бұзатынын білгенін немесе

құқықтың бұзылатыны саналы адам үшін айқын екенін көрсете алуына байла-

нысты. Негізінде, процеске арналған патент иесіне өнертабысты тәжірибеде

пайдалану немесе күшіне енгізу құқығы берілген. Осыған дейін аталған ережені

түсінуде көп мәселе туындамады (алайда жауапкердің белгілі бір өнімді қалай

жасағанын анықтау соның бірі болуы мүмкін).

Дегенмен «пайдаланудағы жа-

ңашылдық» формулаларына берілген патенттер жөнінде проблемалар туын-

дауы мүмкін. Біз оларға кейінірек осы тарауда тоқталамыз.

Ibid., [203].

4.4-бөлімді қараңыз.

Қараңыз: D.Schertenleib, ‘The Patentability and Protection of DNA-based Inventions’ [2003] EIPR 125,

136–8; A.White, ‘Gene and Compound per se Claims: An Appropriate Reward?’ [2001] 6 Bioscience L Rev

239; P.Jacobs and G.Van Overwalle, ‘Gene Patents: A Dierent Approach’ [2001] EIPR 505.

Мәлімделген ДНҚ тізбектері «өнертабыс үшін елеулі саналмайтын бөліктерде ғана қабаттасатын

болса, патент құқығы ұғымдары тұрғысынан әрбір тізбек тәуелсіз тізбек саналады»: Schertenleib, op.

cit., 136

PA 1977, s. 60(1)(b).

Warner-Lambert v. Actavis Group [2015] RPC 665, [129].

Технологиялық процеске берілетін патенттің бұзылғанын дәлелдеу процесінде (бұл процесс

шетелде жүзеге асырылатын жағдайда) туындайтын кейбір проблемалар туралы ақпаратты алу үшін

қараңыз: Nutrinova Nutrition Specialties&Food Ingredients v. Sanchem UK [2001] FSR 797.

308

ПАТЕНТ

2.3.1. Патенттелген процестердің тікелей өнімдері

Ұзақ уақыт бойы патент қандай да бір процеске берілгенде, патенттік қор-

ғау қараудағы процеспен қатар сол процестен алынатын өнімдерді де қамтиды

деп тұжырымдалып келді. Бұл қағида қазір 1977 жылғы Патент заңының 60(1)

(с) бөлімінде көрініс тапқан. Оған сәйкес, адам патенттелген процестен алынған

өнімді таратқанда, таратуға ұсынғанда, пайдаланғанда, импорттағанда немесе

сақтағанда, патентке берілген құқықты бұзған болып саналады.

Бұл қорғау

патенттелген процестің қандай да бір өніміне шағым түспеген жағдайда ерек-

ше маңызды. Процесс Біріккен Корольдіктен тысқары жерде жүзеге асырылып,

одан алынған өнім Біріккен Корольдікке импортталатын жағдай үшін де мұның

маңызы зор.

Бұл ұғымдардың қалай интерпретацияланатынын талқылап қой-

ғандықтан, біз оларды қайта қарастырмаймыз.

Процесс өнімдеріне берілген қорғаныс ауқымы өте кең. Оның бір себебі:

өнімдер тізбегі бір процестен алынғанда, барлық өнім патент ауқымына жата-

ды. Екінші себеп: қорғаныс ауқымына процестен алынған өнімдермен қатар,

сол өнімдерге негізделіп жасалған өнімдер, яғни туындыдан алынған туынды да

жатады. Монополия ауқымын ойға қонымды шектің ішінде ұстау үшін процесс

патенттерімен қорғалған өнімдерге маңызды бір шектеу қойылған. Ол бойын-

ша, қорғанысқа сүйену үшін процесс пен қараудағы өнім арасында тікелей бай-

ланыс болуы керек.

«Тікелей» байланыстың нені білдіретінін Апелляция соты Pioneer Electronics v.

Warner Music ісінде қарастырды.

Компакт дискілерін жасау процесінің патент

құқығы бұзылды деп шағымданған талапкер жауапкердің Біріккен Корльдікке

импорттаған оптикалық дискілері (талапкерге тиесілі) патенттелген процестің

қосалқы өнімі болғанын мәлімдеді. Импортталған дискілердің патенттелген

өнертабыстан алынғаны күмән тудырмағанмен, процесс патенті мен импорт-

талған дискілер арасында «тікелей» байланыстың бар-жоғы анық болмады.

Мұндай ережелер Еуропаның өзге елдерінде қалай реттелетінін қарастырған

Апелляция соты «тікелей» сөзі «делдал» (intermediary. – Ауд.) дегенді білдіреті-

нін айтты. Нақтырақ айтқанда, лорд-судья Нурс айтқандай, 1977 жылғы Патент

заңының қорғанысқа сүйену үшін процесс пен өнім арасында тікелей байла-

ныс болуы керек деп белгілеуі процесс пен қараудағы өнім арасында оларды

екі бөлек ететін материалдық немесе маңызды қадамдар болмау керек екенін

меңзеді. Материалдық және маңызды қадамдар араға түскенде, процесс патенті

алынған өнімді пайдалануды бақылай алмайды. Патенттің ондай өнімді бақы-

лауы үшін арадағы қадамдардың материалдық емес немесе болмашы екенін

көрсету керек.

Түпкі дискілер Біріккен Корольдікке импортталғанда, бастапқы дискілерді өн-

дірудің патенттік құқығы бұзылмады. Өйткені өнім мен процесс арасында бір-

қатар маңызды әрі материалдық қадам болды. Патент құқығы бұзылмады деп

CPC, Art. 25(c); EPC 2000, Art. 64(2) (ex EPC 1973, Art. 64(2)).

CIPA, [60.06].

PA 1977, s. 60(1)(с). Прецеденттік құқық тәжірибесіндегі ұстаным бойынша қараңыз: Saccharin

Corp v. Anglo Continental Chemical (1900) 17 RPC 307.

[1997] RPC 757 (CA). Қараңыз: H.Hurdle, ‘What is the Direct Product of a Patented Process?’ [1997]

EIPR 322; F.Russell and H.Hurdle, ‘What is the Direct Product of a Patented Process?’ [1995] EIPR 249.

309

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

табудағы шешуші фактор – бастапқы дискілерді өндіру процесі түпкі оптикалық

дискілерді өндіру процесінің тек бір кезеңі ғана болуы еді. Бастапқы дискілер

«аналық дискілерді» өндіру үшін қолданылды, ал олар, өз кезегінде, түпкі дискі-

лерді дайындауға негіз болатын «стамперге» айналды. Патенттелген өнертабыс

түпкі дискілерді өндіруге көмектесетін платформа болса да, процесс пен өнім

арасында бірқатар маңызды әрі материалдық қадамның болуы олардың ара-

сында тікелей байланыс жоқтығын, сол себепті құқықтың бұзылмағанын білді-

реді. Өнім мен процесс арасында тікелей байланыс болуы керек дейтін талап

патент құқығының жалпы логикасымен үйлеседі. Өнімнің патенттелген процес-

пен байланысы болса да, өнім процестен тыс материалдық қадам нәтижесінде

ғана пайда болатын болса, онда ол патенттелген процестің туындысы емес; оны

бөлек патентке лайық жаңа өнім ретінде қарастырған дұрыс. Патент иелері он-

дай өнімнің қолданысын реттей алған болса, бұл монополия ауқымын патент

сипаттамасындағы өнертабыс аясынан асырып жіберер еді.

Тікелей байланыс ұғымының нені білдіретіні Monsanto v. Cargill ісінде

де қа-

ралды. Бұл істе талапкер Monsanto компаниясының шағымдануынша, жауапкер

Cargill компаниясы Аргентинада өндірілген соя ұнының партиясын Біріккен Ко-

рольдікке жіберу арқылы Monsanto компаниясының Round Up Ready соя бұр-

шақтарына, яғни «гені өзгертілген өсімдікті өсіру әдісіне» алған патентін бұзды.

Аталған жағдайда Біріккен Корольдікке импортталған соя ұнының Аргентина-

дағы Round Up Ready соя бұршақтарынан алынғанына күмән жоқ еді (ең кемі,

импортталған өнімнің едәуір бөлігі турасында). Патенттегі әдіс формуласының

бұзылу-бұзылмауын анықтауда сот соя ұны қараудағы процестен 60(1)(с) бөлім

аясында «тікелей алынған-алынбағанын» қарастыруға мәжбүр болды. Судья

Памфрей айтқандай, «процесс нәтижесінде тікелей алынған» тіркесі «процестен

тура алынған өнімді немесе патенттелген процесс түпкі өнімді жасаудың аралық

кезеңі болса және осы аралық процестің өнімі өзінің бірегейлігін сақтаса, онда

сол өнімді» білдіреді.

Pioneer Electronics v. Warner Music ісіне сүйенген судья

Памфрей процестен туындайтын өнім өзінің елеулі қасиеттерін сақтағанда ғана

сол процестен тікелей алынған өнім саналады деді. Ал егер өнім «өзінің бірегей-

лігін жоғалтып, басқа нәрсеге айналса», ол тікелей алынған болып саналмайды.

Судья Памфрей атап өткендей, химиялық істердегі аралық процестердің тағды-

ры әдетте осылай аяқталады.

Cоя ұнын импорттаудың Monsanto патентіндегі әдіс формуласын бұзған-бұз-

бағанын зерделеуде судья Памфрей қараудағы әдіс формуласы белгіленген қа-

сиеттерге ие рекомбинантты ДНҚ молекуласын оқшаулаудан және өсімдік жа-

сушасына енгізуден тұрғанын мәлімдеді. Аталған ДНҚ молекуласы бір (бастапқы

делік) өсімдікке енгізіліп, ол өсімдік кейіннен Аргентинадағы барлық Round

Up Ready өсімдіктерінің атасы деп аталды. Судья Памфрей бастапқы өсімдіктің

трансформациясы бірнеше буын бұрын басталғанын және оны кейіннен тұқым

өсірушілердің өсіргенін немесе фермерлердің өнім алу үшін сақтап келгенін

атап өтті. Санаулы буыннан кейін, орылған соя бұршақтарынан ұн жасалып, ол

«Патент иелері тиісті қорғауды алғысы келсе… олар өнімді өндіру процесі бойынша сипаттайтын

өнертабыс формуласын қорғауды қамтамасыз етуі қажет»: Report of the Committeeto Examinethe Patent

Systemand Patent Law (Cmnd. 4407, July 1970) (the Banks Committee), [297].

Monsanto Technology LLC v. Cargill International SA [2008] FSR 153, [34]–[35].

Ibid.

310

ПАТЕНТ

ұн Біріккен Корольдікке импортталды. Судья Памфрей Аргентинадағы Round Up

Ready соя өсімдіктерінің барлығы бастапқы өсімдіктің желілік ұрпағы екенін,

сондай-ақ «тау болып үйілген соя ұнын» аталық өсімдіктің бастапқы трансфор-

мациясының түпкі өнімі деп сипаттауға болатынын қабылдауға құлықты болды.

Алайда ол соя өнімі аталық өнімнің бастапқы трансформациясының түпкі өнімі

деумен (ол бұл тіркесті бастапқыда трансформацияланған өнім үшін пайдалан-

ды) келісе алмады.

Осы негізде судья Памфрей импортталған соя ұны 60(1)(с) бап тұрғысынан

«тікелей алынбаған» деп ұйғарып, патент құқығы бұзылмады деп шешті. Осы-

лайша судья Памфрей Monsanto компаниясының қараудағы өнім ұнға айнал-

ғанда өзінің елеулі қасиеттерін сақтап қалды деген уәжін жоққа шығарды. Round

Up Ready тізбегі (аталық өсімдікке енгізілген) мен соя ұны арасындағы тұқымқуа-

лаушылық сипаттағы байланысты жоққа шығарған судья Памфрейдің айтуынша,

Monsanto «ұрпақтан ұрпаққа берілген тізбектің (Round Up Ready геномдық тіз-

бегі) ақпараттық мазмұны мен өнімді (өнім дегені – бастапқы өсімдіктегі елеулі

қасиеттер бойында жоқ жай ғана соя ұны)» шатастырған.

Бұл шешімнің ма-

ңызы сол – тікелей алынған өнім дегеннің не екенін анықтап қана қоймай, био-

логиялық өнертабыстарға қатысты құқық бұзу істерін қарайтын БК соттарына

нұсқаулық болды.

2.3.2. Биотехнологиялық процестердің

тікелей өнімдері

Биотехнологиялық процестерге берілген патенттерді қорғау ауқымы Биотех-

нология директивасының 8(2)-бабында қарастырылған. Оған ұқсас ереже бү-

гінде 1977 жылғы Патент заңында да бар (2000 жылғы шілдедегі түзетулер мен

өзгертулер нәтижесінде).

Директиваның 8(2)-бабында былай жазылған:

Белгілі бір қасиеттерге ие биологиялық материалды өнертабыс негізінде өн-

діруге мүмкіндік беретін процеске табысталған патенттік қорғау осы процестен

тікелей алынған биологиялық материалға, сонымен қатар осындай биология-

лық материалдан бірдей немесе басқа формада көбею арқылы алынатын және

сондай қасиеттерге ие болатын кез келген басқа биологиялық материалға та-

ралады.

Биологиялық материалдарға арналған өнім патенттеріне берілген қорғауда-

ғыдай, туынды материалдың қасиеттері «бастапқы» материалдың қасиеттерімен

бірдей болуы керек. Директиваның 8(2)-бабы және 1977 жылғы Патент заңы-

ның А2 қосымшасы аясындағы қорғау «патенттелген процестен тікелей алына-

тын» материалмен шектелгенін атап өткен жөн. «Тікелей алынған» тіркесіндегі

«тікелей» сөзін Monsanto v. Cargill

және Pioneer Electronics v. Warner Music

(мұ-

ның алдында аталып өткен) істеріндегідей түсіндіруге болатын секілді.

Ibid., [38].

PA 1977, Sch. A2, para. 8 (introduced by Patents Regs 2000).

[2007] EWHC 2257, [34]–[35].

[1997] RPC 757 (CA).

311

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

2.4. ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ЖАҢАШЫЛДЫҚ

ФОРМУЛАЛАРЫ

Жауапкердің іске асырғаны патент иесінің бақылауындағы әрекетке жату-

жатпауын анықтаудағы негізгі сұрақ патенттің қалай тұжырымдалуына байла-

нысты. Бірақ Еуропалық патент ведомствосы мен Біріккен Корольдікте танылған,

ескі жолмен пайдаланылған мәлім субстанцияны жаңа жолмен пайдалану жағ-

дайында проблемалар туындауы мүмкін.

Пайдаланудағы жаңашылдық патенттерін қабылдау туралы шешім Біріккен

Корольдікте айтарлықтай қарсылықпен қабылданды.

Лорд Хофман Merrell

Dow

ісінде айтқандай, Mobil ісіндегі кеңестің шешімі «ескіше пайдаланылған

ескі өнімнің жаңа мақсатына патент беру Біріккен Корольдіктің құқықбұзу-

шылық жөніндегі дәстүрлі доктринасын қолдануды қиындатқаны» үшін сынға

ұшырады. Пайдаланудағы жаңашылдық формулаларынан туындайтын пробле-

ма – өнімнің дұрыс пайдаланылғанын көрсетудің қиын болуы мүмкін екенінде.

Өнертабыс формулалары өнімді айқын пайдаланумен шектелмейінше, жаңа

пайдалануды қамтитын өнертабыстың патент иесі құқықбұзушының арнайы

әсерді алуға ниетті болғанын дәлелдеуге мәжбүр болатын секілді.

Пайдалану формулаларын қабылдаудың Біріккен Корольдіктегі құқықбұзу-

шылық жөніндегі дәстүрлі доктринамен үйлеспеу себебі – патент құқығының

бұзылуы жауапкердің әрекетімен бағалануында. Мәселен, патент құқығы өнер-

табыс рұқсатсыз әзірленгенде немесе сатылғанда бұзылады. Мұндайда жауап-

кердің қандай ниетте болғаны, сондай-ақ оның өз әрекеті патенттелген өнімге

қатысты екенін білу-білмеуі де маңызды емес. Бұдан әдетте көп мәселе туын-

дамайды. Мысалы, ескі нәрсенің жаңа қолданысына арналған формула дәл сол

нәрсенің алдыңғы қолданысынан физикалық түрде ерекшеленетіндіктен, ал-

дыңғы қолданысты кейінгі қолданыстың патентін бұзбай пайдалануға болады.

Алайда жаңа қолданыс патенттеріне келгенде проблемалар туындауы мүмкін.

Өйткені мәлім нәрсені мәлім жолмен жаңа мақсатқа пайдалануға болатыны

белгілі болса да, ол қолданыс алдыңғы қолданыспен бірдей болып қала бере-

ді; екі қолданыстың арасындағы жалғыз айырмашылық қолданушының ойын-

да ғана. Жаңа қолданыс патентімен қорғалған физикалық әрекеттер алдыңғы

қолданыстардағы (немесе ескі субстанциямен, ескі жолмен пайдаланудағы) қа-

дамдармен бірдей болатындықтан, адамның субстанцияны ескі мақсатқа пайда-

лануы мен жаңа мақсатқа пайдалануын ажыратудың анық амалы жоқ. Осыған

қатысты лорд Хофман былай деді:

«Ескі қосылыстың әрбір жаңа қолданысы сол қосылысқа берілуі қажет патенттің субъектісіне

жатады деп айту жаңылысуға әкеліп, патент құқығының артықшылықтарына нұқсан келтіреді»: In re

Thuau, 135 F.2d. 344 (CCPA 1943).

Merrell Dow Pharmaceuticals v. Norton [1996] RPC 76 (HL), 92. Mobil ісінде құқықбұзушылыққа

қатысты балама проблемалар екінші реттік және одан кейінгі медициналық пайдалануға қатысты

туындауы мүмкін деп ұйғарылды: Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR 73, 89. Алайда

мұндайда қаптама регламенті көбіне болжалды пайдалану нұсқаулығы саналады. Actavis v. Merck

[2008] EWCA Civ 444, [8]. Осындай маркетингтік ережелер дәрілік препаратты қолданудың мақсатын

жеткілікті деңгейде анық түсіндірмейтін стандартты емес жағдайлар туралы қараңыз: Warner-

Lambert v. Mylan [2015] EWCA Civ 556, [127], [129], [184] , [206] – [208]. Қазіргі уақытта іс Жоғарғы

сотта апелляция тәртібінде қарастырылуда.

312

ПАТЕНТ

Мұның алдында айтқанымдай, құқық бұзу жауапкершілігі – абсолют. Ол қарау-

дағы әрекеттің формуланың ауқымына жату-жатпауын негізге алады да, болжал-

ды жауапкердің ниетін елеусіз қалдырады. Бұл доктринаны мәлім субстанцияны

мәлім жолмен жаңа мақсатта пайдаланудың патентіне қолдану қиын болуы мүм-

кін. Қоспаны қозғалтқышқа құйған адамның тоттануды тежеуді (заңды) немесе

үйкелісті азайтуды (құқық бұзатын) көздегенін қалай білуге болады?

Жаңашыл пайдалану патентін алдыңғы пайдаланудан айрықшалайтын жал-

ғыз қасиет – пайдалану мақсаты (және ол пайдаланушының ойында ғана бо-

лады). Болжалды құқықбұзушының мақсаты патент құқығының бұзылу-бұзыл-

мауын анықтауда ескерілмейді. Ескерілетіні – құқық бұзу физикалық әрекетінің

болу-болмауы. Мұның нәтижесінде мәлім нәрсені мәлім жолмен пайдаланудың

жаңа мақсатына патент беру адамдардың бұрыннан жасап жүрген нәрсесіне

тыйым салып, осылайша олардың атқару құқығын жоққа шығарушы еді.

Бұл проблемалар жасанды айырмашылыққа

негізделді деп пайымдалса

да, құқық бұзудың физикалық сипаты мен жаңашыл пайдаланудың менталды

сипаты арасындағы қайшылық Біріккен Корольдіктегі шынайы проблемаларға

әкелді. Егер мұндай патенттерге рұқсат етілсе, ол проблемаларды шешу қажет

болады. Жаңашыл пайдалану патенттері өзгелердің (қолданыстағы) заңды әре-

кеттеріне қол сұқпайтын болса,

монополия ауқымын шектеу (затты арнайы

мақсатта әзірлеу, қолдану және коммерциялық қамдау) немесе алдыңғы пай-

даланудың қорғау амалдарын түрлендіру

қажет болуы мүмкін. Warner-Lambert

v. Actavis Group

ісінде лорд-судья Флойд әлем елдеріндегі мақсатқа негіздел-

ген өнертабыс формулаларын қарастырып, заңның «кемелдіктен қашық» екенін

айтты. Осыдан кейін лорд-судья Флойд сынақтан өтуі қажет екі үміткерді анық-

тады: (a) дәрінің патенттелген мақсатта саналы түрде пайдаланылу болжамы

және (б) сол әсерге жетудің субъективті ниеті.

Судья түйіндегендей, құқықтың

бұзылу-бұзылмауын анықтаудың дұрыс жолы – адамның өнімнің түпкі қолда-

нысы құқықбұзушы мақсат екенін білу-білмеуін немесе ойға қонымды деңгейде

болжай алу-алмауын анықтау.

Адам алынған нәтиженің салдарын алдын алу-

дың барлық ойға қонымды шараларын қабылдағанда нәтижені болжай алған

Merrell Dow v. Norton [1996] RPC 76 (HL), 92. Сондай-ақ қараңыз: Bristol-Myers Squibb v. Baker

Norton Pharmaceuticals [2001] RPC 1 (CA), [49] (лорд-судья Олдос «Апелляция сотының Mobil шешімі

дұрыс қабылданбады деуі – егер Лордтар палатасы «ондай қорытынды жасамаса» – екіталай» екенін

айтты).

«Жаңа пайдалануға берілетін патенттер патенттеушілердің өзгелердің ескі қосылысты сатуына

тыйым салу құқығы жағдайында күрделі мәселелерді тудырады»: Dawson Chemical Co. v. Rohm&Haas

Co., 448 US 176 (1980).

Paterson, [10–31].

Осы тектес аргументтерге жауап ретінде Кеңейтілген апелляциялық кеңес Mobil ісінде мынадай

пайдасыз кеңесін айтты: «Еуропалық патент беретін қорғау мен құқықтар арасында айқын айырмашылық

бар». «Патентке берілген қорғау өнертабыс формуласындағы ұғымдар негізінде анықталса (1973 жылғы

Еуропалық патент конвенциясының 69(1)-бабы), әсіресе сол формулалардың санаты мен техникалық

қасиеттері негізінде, еуропалық патент иесіне берілетін патенттер (1973 жылғы Еуропалық патент

конвенциясының 64(1)-бабы [2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 64(1)-бабы]) меншік

иесіне берілетін заңды құқықтар болып есептеледі»: Mobil/Friction reducing additive, G 2/88 [1990] EPOR

73, 80–1.

4.3-бөлімді қараңыз.

[2015] RPC 665.

Ibid., [122].

Ibid., [126] және [132].

313

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

болып саналмайды. Мұндай жағдайда оның шынайы мақсаты заңды саналып,

болжанған салдар көзделмеді, оларды заңды әрекеттің көзделмеген нәтижесі

деп сипаттауға негіз бар.

Белгіленген дәрілік препараттардың аясынан тыс болатын пайдалану немесе

мақсаттық мәлімдеулерден туындайтын мәселе одан да күрделі. Алайда жоға-

рыда келтірілген қағидалар басқа өнімдерге тең дәрежеде қолданылуы қажет

дейміз.

2.5. ЖАНАМА ҚҰҚЫҚ БҰЗУ

60(1)-бөлім аясында тыйым салынған әрекеттерге қосымша ретіндегі

1977 жылғы Патент заңына сәйкес, адам құқықбұзушылыққа тікелей қатыспай,

бірақ үлес қосcа, мұндай жағдайда да патент құқығы бұзылады.

Бұл әсіресе

өндірушінің немесе пайдаланушының кім екенін анықтау қиын болғанда (мыса-

лы, өндіру немесе пайдалану жеке тәртіпте болғанда) немесе істің оларды сот-

қа тартуға татымағанында маңызды. 60(2)-бөлімге сәйкес, адам өнертабыстың

елеулі элементін қамдағанда немесе қамдауға ұсынғанда өнертабысты жүзеге

асырғаны үшін құқық бұзған болып саналады.

100

Осылайша әлдекім А немесе

Б атты екі химиялық затты өзге біреуге беріп, ол, өз кезегінде, одан желім жа-

саса, А және Б комбинациясынан тұратын желімге берілген патенттің құқығы

бұзылады.

101

Онлайн өнертабысты Біріккен Корольдікте қолданысқа енгізудің

не мағына беретінін Апелляция соты қарастырды.

102

Қараудағы патент – хост-

компьютерден, терминал компьютерлерден және жүйені басқаратын бағдарла-

малық жабықтан тұратын ойнау жүйесі. Өнертабыс терминал компьютерлердің

алдында отырған қолданушыларға хост-компьютер арқылы интерактивті ойын

ойнауға мүмкіндік береді. Жауапкер Уильям Хилл Біріккен Корольдікте кәсіби

ойыншыларға арналған онлайн ойнау жүйесін іске асырды. Британия ойыншы-

лары бір компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етілді (не CD диск арқылы,

не интернеттен жүктеу арқылы) және ол бағдарлама олардың компьютерле-

рін жауапкер жүйесінің терминал компьютерлеріне айналдырды. Талапкердің

мәлімдеуінше, жауапкердің жүйені қолдануы оның патенттік құқығын бұзды.

Жауапкер болса өзінің патент құқығын бұзбағанын және хост-компьютердің Бі-

ріккен Корольдікте емес, шетелде орналасқанын (басында Антигуада, кейіннен

Нидерландтың Антиль аралдарының тобына кіретін Кюрасао аралында) айтты.

Warner-Lambert v. Generics (UK) (t/a Mylan) [2015] RPC 1, [208].

PA 1977, s. 60(2); CPC, 26(1); Dow Chemical v. Spence Bryson [1982] FSR 598, 628–30 (болжалды

құқықбұзушыға патенттелген процестің қалай жұмыс істейтінін көрсету арқылы құқық бұзуға

еліктіру). 48-тараудың 3-бөлімін қараңыз.

100

«Қараудағы құралдар» өнертабыстың техникалық идеясын іске асыруға үлес қосуы қажет;

қараудағы қасиеттің «формуладағы өнертабыс объектісін техниканың алдыңғы деңгейінен

ажыратуға, сол арқылы жаңа екенін көрсетуге үлес қосуы» шарт емес: Nescafé v. Dualit [2013] EWHC

923 (Pat), [170] (Германия Федералдық сотының мынадай шешімінен кейін: Impeller Flow Measure

Case X ZR 48/03 (2005) 36 IIC 963).

101

Патенттік монополияны сыбайлас құқық бұзуды қамтитындай етіп кеңейту саясаты патент

иесінің лицензиаттан белгілі бір қамдаушыларға жүгінуді талап етуіне тыйым салуды қолдайтын

саясатқа қайшы көрінеді. Бұл жөнінде 23-тараудың 3-бөлімін қараңыз. Бұл екі саясат арасында

байланыс бар екені АҚШ құқық тәжірибесінде мойындалған. Онда Жоғарғы сот «сыбайлас құқық

бұзу және патентті теріс пайдалану доктриналарының бір-бірімен қабаттасқан ұзақ тарихы бар» деп

атап өтті: Dawson Chemical Co. v. Rohm&Haas Co., 448 US 176 (1980).

102

Menashe Business Mercantile v. William Hill Organization [2003] RPC 575 (CA).

314

ПАТЕНТ

Лорд-судья Олдостың сөзі бойынша, БК ойыншылары мәлімделген ойнау жүйе-

сін Біріккен Корольдікте пайдаланады деп қорытындылау хост-компьютер, ай-

талық, Антигуада орналасса да «пайдалану» сөзін бұрмаламайды.

103

Лорд-судья

Олдос түпкі пайдаланушының өнертабыспен байланысын саралай отырып:

«Уильям Хиллдің жүйесін пайдаланған ойыншы тұтас жүйені пайдаланар еді

және ол пайдалану Біріккен Корольдікте орын алған болып саналар еді», – деді.

Ойыншы хост-компьютерді Біріккен Корольдікте пайдаланды және оған хост-

компьютердің қайда орналасқаны бәрібір еді. Лорд-судья Олдос «компьютерлік

бағдарламаны Біріккен Корольдікке шығару арқылы жауапкер өнертабысты Бі-

ріккен Корольдікте пайдалануға ниеттенді және осы арқылы талапкер патентінің

құқығын бұзды» деп ұйғарды.

104

Құқық бұзу жанама деп табылуы үшін үш шарт

қанағатандырылуы қажет. Әуелі патенттің меншік иесі жауапкердің өнертабыс-

тағы елеулі элементті қамдағанын дәлелдеуге тиіс.

105

Адам патенттелген өнер-

табыстың бірқатар елеулі компонентін қамтығанда да патент құқығын жанама

бұзады. Мысалы патент май шамына (майы бар ыдыстан, жанарғы мен фитиль-

ден, сыртқы шыны контейнер мен түтіндіктен тұратын) берілсе және жауапкер

түтіндіктен басқа барлық бөлшекті қамдағанда, осы жағдай орын алады.

106

Екіншіден, осы құралдардың өнертабысты жүзеге асыруға «арналғанын»

және «қолайлы» екенін қамдаушы білуге тиіс немесе бұл үлгілі адамға айқын бо-

луы қажет.

107

Апелляция соты айтқандай, 60(2)-бөлімдегі «ниетке» сілтеме жасау

нақты адамға (қамдаушы, тікелей тапсырыс беруші немесе түпкі пайдаланушы

сияқты) бағытталмағанын атап өту маңызды. Мәселе құралдар мен оларды ұсы-

ну немесе қамдау жағдайларында «түпкі пайдаланушылар ол «құралдарды» па-

тент құқығын бұзатындай етіп пайдалануға ниетті болу-болмауында».

108

Хабар-

дарлық талабы «қамдау немесе ұсыну кезінде қамдаушы түпкі пайдаланушының

өнертабысты жүзеге асыруға ниетті болатынын білгенде немесе бұл айқын бол-

ғанда орындалады».

109

Объективті түсіндірілетін хабардарлық талабын қолда-

нудың маңызы сол – тараптар бұрыс қолданудан білмей пайда көрсе, патент

құқығын жанама бұзған саналмайды. Лорд-судья Джейкоб айтқандай, бұл бөлім

60(1)-бөлім аясындағы тікелей құқық бұзуға жатпайтындай етіп пайдалануға жа-

райтын өнімдерге қолдануға анық негізделген».

110

Үшіншіден, 60(3)-бөлім күн-

делікті сұраныстағы тұтыну тауарларын қамдау 60(2)-бөлім аясындағы

111

жанама

103

Ibid., 584–5, Судья Джейкобтың бірінші инстанциядағы шешімін әртүрлі себеп бойынша

қолдау – [2002] RPC 951.

104

Menashe Business Mercantile v. William Hill Organization [2003] RPC 57.

105

Hazell Grove v. Euro League Leisure [1995] RPC 529, 541.

106

Қараңыз: Wallace v. Holmes, 29 F.Cas. 74 (No. 17, 100) (CC Conn. 1871).

107

Осылайша жанама құқықбұзушылық тұрғысынан дәрігер мен фармацевтерге жеткізілген

дәрілердің патенттелген өнертабыстың сатылған күйдегі қалпына ұқсамайтындығы маңызды болмады.

Өйткені дәрілерді физиологиялық ерітіндіде еріткенде (бұл дәріні пациент денесіне енгізу үшін қажет)

жауапкер жасаған ерітіндісі химиялық тұрғыда патенттелген өнертабыспен бірдей екенін білді немесе

жағдайдың ерекшелігі тұрғысынан бұл таптаурын еді. Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [103]–[112]

(тікелей құқықбұзушылық 2.1-бөлімде қаралады).

108

Grimme Maschinenfabrik v. Derek Scott [2010] EWCA Civ 1110, [107].

109

Ibid., [131].

110

Ibid., [102]. Қараңыз: P.Johnson, ‘Contributing to the Wrong: Indirect Infringement of Patents’ (2010)

5 JIPLP 514.

111

Pavel v. Sony, C/14/93 ісінде (22 March 1996) сол кездегі Патент істері жөніндегі аймақтық

сот негізгі коммерциялық өнімді «күнделікті негізде қажет болатын стандартты және жалпыға

қолжетімді өнім» ретінде анықтады)».

315

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

құқық бұзуға жатпайды деу арқылы өнертабысты іске асыруға әкелетін қандай

да бір нәрсені қамдау немесе қамдауға ұсыну заңды болуы мүмкін екенін көр-

сетті. «Күнделікті сұраныстағы тұтыну тауары» ұғымы анық емес, дегенмен оны

әрдайым қолжетімді болатын негізгі тауар деп тұжырымдауға болады.

112

Алайда

өнім құқық бұзуды ынталандыратындай етіп қамдалған жағдайда күнделікті сұ-

раныстағы тұтыну тауары деп аталатын бұл жеңілдік қолданылмайды.

113

2.5.1. Жаңашыл пайдалану формулалары

Жаңашыл пайдалану патенттеріне қатысты тікелей жауапкершілікті дәлел-

деудің қиын екенін ескерсек, жанама жауапкершілік одан да үлкен мағынаға

ие болады. Майдағы субстанцияны майлағыш ретінде пайдаланудың патентін

мысалға алайық. Бұл субстанция осыған дейін тоттануды шектеуші ретінде бел-

гілі болса, ал жауапкер адамдарды сол маймен қамдаса және оны майлағыш

ретінде жарнамаласа, патент құқығын бұзатындай көрінеді. Алайда ол адам әлгі

майды тоттануды шектеуші ретінде қамдауды жалғастыра берсе, патент құқығы

бұзылмайды. Майды майлағыш ретінде пайдалануға болатыны жауапкерге мә-

лім болуы мүмкін екеніне қарамастан, оның майды дәл осылайша пайдалануға

«ниеттенгенін» дәлелдеу (60(2)-бөлім талап ететіндей) қиынға соғады. Мұндай

жағдайда екінші деңгейлі факторлар пайдалы болмақ. Олардың қатарына өнім-

мен бірге жүретін құжаттар жатады. Өйткені оларда өнімнің қалай қолданылуы

қажет екені көрсетіледі.

114

Жауапкер майды «тот басуды тежейді әрі үйкелісті

азайтады» деп сипаттаса, құқықтың жанама бұзылғанын анықтау қиынырақ бол-

мақ. Жауапкер майды «тоттануды тежейді» деп сипаттап, бірақ оның сондай-ақ

үйкелісті азайтатыны да жұртқа мәлім болса, оның жауапкершілігі мұнда да ай-

қын болмайтын еді. Мұндайда пайдаланушының майды майлағыш ретінде пай-

далану ықтималдығы жоғары болуы мүмкін, бірақ айқын емес. Судья Джейкоб

жаңашыл пайдалану формулаларының атқарар рөліне күмән келтіріп, оларды

тереңірек қарастыру қажеттілігі туғанда, мұндай мәселелерді Еуропалық патент

ведомствосы қарауға тиістігін айтты.

115

Бұл өтініш осы уақытқа дейін еленбеді.

2.6. ҚОСЫМША ЖАУАПКЕРШІЛІК

Патенттеушілер 60(1) және 60(2)-бөлімдерде жазылған құқықтардан басқа

1977 жылғы Патент заңынан тыс қолданылатын ережелердің шектеулі көлемін

қолдана алады. Бұл ереже қандай да бір тараптың әрекеті патент құнын әлсі-

ретіп, сөйте тұра ол әрекет 60(1) немесе 60(2)-бөлімнің ауқымына жатпағанда

ерекше маңызды.

112

A.Benyamini, Patent Infringement in the European Community (1993), 234–5.

113

Furr v. Truline (Building Products) [1985] FSR 553, 565.

114

Мұндай жағдайды Германия прецеденттік құқығы тікелей құқықбұзушылық деп қарастырады

деп ұйғарылды. Себебі аталмыш елдің құқықтық тәжірибесіне сәйкес, пайдалануға әрекеттену

бірінші кезекте өнімге берілетін өнертабыс формуласының тармағы ретінде қарастырылады және

бұл өнімді сатуға тең немесе аталған әрекет пайдалану процесін ұсынуды білдіреді: A.Benyamini,

Patent Infringement in the European Community (1993), 84–90 (тікелей құқықбұзушылыққа әкелетін

тәсілді қолдау). Одан әрі қараңыз: A.Horton, ‘Methods of Treatment and Second Medical Use’ (August 2000)

Patent World 9, 12.

115

Bristol-Myers Squibb v. Baker Norton Pharmaceuticals [1999] RPC 253, 280.

316

ПАТЕНТ

Шамасы, патент иесі жүгіне алатын ең маңызды статуттық емес механизм

бірлескен құқық бұзу тұжырымдамасы болуы керек.

116

Бұл механизмге сәйкес,

әлдебір тараптың әрекеті 60-бөлім ауқымына жатпаса да, егер ол тараптың

60-бөлім аясындағы статуттық құқықбұзушылыққа жауапты үшінші тараппен

«ортақ дизайн» бойынша әрекет еткенін (және олардың бірлесе отырып патент

иесіне зардап тигізгенін) көрсету мүмкін болса, патент иесі ол тарапты бірлескен

делинквент ретінде сотқа тарта алады.

117

Бірлескен делинквент ретінде жауапты

саналу үшін тараптың «құқықбұзушылыққа қатысы сонша – оны сол құқықбұзу-

шылыққа жауапты деп танитындай болуы керек».

118

Патент иелерінің жауапкершілікті негіздеуіне реституция заңы да қосымша

мүмкіндік береді деген тұжырым жасалды. Нақтырақ айтқанда, заңға сәйкес,

1977 жылғы Патент заңындағы құқықтардан бөлек, әділетсіз баю үшін де құқық

бұзу ісін қозғауға болады. Осы сипаттағы ұсыныстар Union Carbide Corporation

v. BP Chemicals ісінде

119

қарастырылып, жоққа шығарылды. Онда судья Джейкоб

реституция заңы арқылы патент туралы заңды әділетсіз баю үшін сотқа беруге

болатындай етіп күшейтуге болмайтынын мәлімдеді. Сөйте тұра, судья Джей-

кобтың айтуынша, кей жағдайда 1977 жылғы Патент заңының 61-бөлімінде жа-

зылған қатаң құқықтар соттың патент құқығы саясатын жүзеге асыруына шектеу

қоя алмайды. Дегенмен ол саясаттың қандай екені және оның бұл тұрғыда нені

білдіретіні түсініксіз күйде қалды.

3. ҚОРҒАУ КӨЛЕМІ

Жауапкер 1977 жылғы Патент заңының 60-бөлімінде тізілген әрекеттердің бі-

рін жасағаны айқындалған соң, ол әрекеттің патент ауқымына жату-жатпауын

анықтау керек. Қорғау көлемін анықтаудың бастауы 1977 жылғы Патент заңы-

ның 2000 жылғы Еуропалық патент заңының 69-бабына сәйкес келетін (1973

жылғы Еуропалық патент конвенциясының бұрынғы 69-бабы) 125-бөлімінде

жатыр.

120

Оған сәйкес, патенттік қорғау ауқымы «өтінімнің немесе патенттің си-

паттамасында белгіленген көлемде болуы керек және істің ерекшелігіне қарай

сипаттамамен және сол сипаттамадағы кез келген қасиетпен интерпретацияла-

нады». Патенттелген өнертабыстың ауқымы айқындалған соң, оны жауапкер-

дің (мәлімделген) құқықбұзушы процесімен немесе өнімімен салыстыру қажет.

Жауапкер патент құқығын патенттелген өнімді одан да ауқымдырақ процес-

ке немесе өнімге біріктіру арқылы да бұза алады. Ол қосымша әрекет өнер-

табысты жақсартса да, осы шарт қолданылады. Жауапкер патент құқығын па-

тенттелген өнімді бөлшектелген күйде немесе жинақ құрамында қамдаса да

116

Қараңыз: CIPA, [60.28].

117

Одан әрі қараңыз: Chapter 48, section 3.4.2, pp. 1274–5.

118

Celem SA v. Alcon Electronics [2006] EWHC 3042 (Pat), [33].

119

[1998] FSR 1.

120

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы патенттік қорғау ауқымы «өнертабыс формуласындағы

ұғымдар арқылы анықталуы қажет» десе, 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 69(а) бабы

жай ғана қорғау ауқымын «өнертабыс формулалары анықтауға тиіс» деді.

317

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

бұзады.

121

Алайда жинақтағы өнімдерді біріктіру өнертапқыштық қабілетті қажет

етсе, жауапкер патент құқығын бұзған болып саналмайды.

122

Бұл жағдайлар аса қиындық тудыра қоймайды. Проблемалар патенттелген

өнім мен жауапкердің құқық бұзатын өнімі арасында сәл ғана айырмашылық

болғанда туындайды. Жауапкер өзінің процесін жүзеге асыруда патенттелген

өнімге қосымша енгізбей, бар болғаны ондағы бір бөлшекті өзгерткенде не-

месе пайдаланусыз қалдырғанда өзінің өнертабысы қараудағы патенттің мо-

нополиясына жатпайтынын мәлімдей алады.

123

Жауапкер өнертабыстың бір

аспектісін өзгерткенде немесе патенттелген өнертабыстың нәтижесіне басқа

жолмен жеткенде де проблемалар туындайды. Мұндай жағдайларда жауап-

кердің патент құқығын бұзу-бұзбауы қорғау көлемінің қалай анықталатынына

байланысты.

124

3.1. ҚОРҒАУ КӨЛЕМІН АНЫҚТАУ

Патент құқығындағы қорғау көлемін анықтауда таңдау қажеттілігі туындай-

ды. Ең оңай әрі қарапайым нұсқа – патентті қатаң түрде (немесе сөзбе-сөз)

түсіндіру. Бұл жағдайда патент иесіне берілген қорғау өнертабыс формуласын-

дағы сипаттамамен шектелуші еді. Егер өтінімде күрек деп көрсетілсе, қорғау

күрекке ғана беріледі. Бұл «патенттеуші жария еткен нәрсесіне ғана қорғау

алуға тиіс» деген негізгі идеямен үйлеседі. Бұл әдіске салсақ, патентте өнер-

табыстың бұрышы 90 градус болуы керек делінсе, бұрышы 89 немесе 91 гра-

дус болатын балама өнертабыстар қараудағы патент құқығын бұзбайды. Бұл,

бір жағынан, патенттің шектеуі жөніндегі нұсқаулық ретінде үшінші тарапқа

артықшылық берсе, екінші жағынан, патент иесіне берілген қорғау ауқымын

әлсіретеді. Өйткені әдетте өнертабысты сипаттау – өте қиын шаруа және па-

тенттеушілер үшінші тарап оп-оңай айналып өте алатын тілді қолдануға мәж-

бүр болуы мүмкін. Дегенмен үшінші тараптың айқындылыққа деген бәсекелі

мүддесі мен патенттеушінің әділдікке деген мүддесі арасындағы теңгерімнің

үнемі ауытқып отыратынына қарамастан, Британияның патент құқығы жүйелі

түрде патент иесі құқықтарын өнертабыс формуласын сөзбе-сөз оқу арқылы

шектеуге болмайтынын мойындап келеді. Басқаша айтқанда, соттар патент ие-

леріне – «теріс пиғылды көшірушілердің өнертабысқа еш нәрсе қоспай, бірақ

өнертабыс формуласы ауқымынан асып түсетіндей жеткілікті және заң әреке-

тіне ілінбейтін мардымсыз өзгертулер немесе ауыстырулар енгізуіне» кедергі

121

Rotocrop v. Genbourne [1982] FSR 241.

122

Virgin Atlantic v. Delta [2010] EWHC 3094 (Pat), [135]. (Бірнеше бөліктен тұратын өнімнің

формуласы бөлшектердің толық емес жинағын жасағанда, таратқанда және т.б. жағдайда – егер (i)

жетіспей тұрған бөлшекті (немесе бөлшектерді) клиенттің өзі табатын болса және (ii) бөлшектерді

біріктіру релевантты территория ауқымынан тыс жүзеге асса – бұзылмайды).

123

Жауапкер патенттелген өнімнің басым бөлігін (бірақ толықтай емес) таратқанда да осы

жағдай туындайды.

124

Патент формулаларын түсіндіру тәсілінің шолуы ретінде қараңыз: Mayne v. Pharmacia [2005]

EWCA Civ 137, [5]. Бұл лорд-судья Джейкобтың Rockwater v. Technip France SA [2004] RPC 919 [41]

ісінде жасаған шолуын (лорд Хофманның Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169 ісінде

Rockwater компаниясын қуаттауынан кейін) қайталайды.

318

ПАТЕНТ

келтіру мақсатында өздерінің айрықша құқықтарын өнертабыс формуласының

мәтінін қатаң түсіну аясынан кеңейтуге рұқсат берді.

125

Бір жағынан, патенттік

қорғауды өнертабыс формуласын қатаң оқу аясынан кеңейту туралы шешім

патент иелеріне өнертабыстың өнертапқыштық аспектісін алып, формуланың

сөзбе-cөз мазмұнына жатпайтындай етіп болмашы өзгертетін теріс пиғылды

бәсекелестерден қорғануға мүмкіндік берді. Екінші жағынан, бұл шешім па-

тенттеушілерге өздері лайықты қорғаудан (ойлап тапқан өнертабысы тұрғысы-

нан) ауқымдырақ қорғау берді.

Өнертабыс формуласын сөзбе-сөз оқудан алшақтау «Өнертабыс фор-

муласын сөзбе-сөз оқу ауқымынан қаншалықты алшақтауға болады?» де-

ген сұрақтың пайда болуына алып келді.

126

Осы сұраққа жауап беруде көп-

теген талпыныс жасалды. Соңғы талпынысты Жоғарғы соттың 2017 жылғы

Actavis v. Eli Lilly ісіндегі

127

шешімінен көруге болады. Actavis ісін қарастырмас

бұрын сот және заң органдарының өнертабыс формуласын құрастыруға қо-

йылатын шектеулерді анықтау нұсқаулығына қатысты жуырдағы ұмтылыстарын

түйіндеген жөн.

128

3.1.1. Мақсаты бойынша интерпретациялау

Патент формуласын интерпретациялаудың маңызды, бірақ елене бермейтін

тарихи бастауы бар.

129

Алайда бүгінде формуланы интерпретациялау тарихы

дегенде әдетте лорд Диплоктың 1982 жылғы атышулы пікірі аталады. Лордтар

палатасының қарауындағы Catnic v. Hill and Smith

130

ісінде (шешім 1949 жылғы

Патент заңы негізінде қабылданған) айтылған бұл пікірге сәйкес, патент фор-

муласын интерпретациялаудың негізінде формулалар «мақсаты» бойынша тү-

сіндірілуі қажет деген идея жатыр. Бұл дегеніміз формуланы сөзбе-сөз немесе

қатаң түрде түсіндірмей, салаға маманданған адамның көзқарасы тұрғысынан

интерпретациялау қажет екенін білдіреді.

131

Лорд Хофман Kirin-Amgen ісінде

айтқандай, мұндағы шешуші сұрақ мынадай еді:

125

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169, [37] (Lord Homann) Graver

Tank&Manufacturing v. Linde Air Products 339 US 605, 697 (1950) ісіндегі судья Жексонға сілтеме

жасайды. Сондай-ақ қараңыз: Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [42] (SC).

126

«Егер адам қалыпты тұжырымдаудан ауытқыса, белгілі бір нұсқаулықтың болғаны немесе

белгілі шектің айқындалғаны керек». Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [53] (SC) (Neuberger LJ).

127

Ibid., [54].

128

Пікірлерді қараңыз: CIPA, [125.04]–[125.30].

129

H.Laddie, ‘Kirin-Amgen: The end of equivalents in England?’ (2009) 40 IIC 3; Clark v. Adie (1877) 2

App Cas 315.

130

[1982] RPC 183.

131

Catnic v. Hill and Smith [1982] RPC 183 (HL), 241. «Агент препараттың толық көлеміне шаққанда

1 пайыз бен 25 пайыз аралығындағы концентрацияда болуы керек» деген тіркестегі «1 пайыз»

және «25 пайыз» сөздеріне мақсаты бойынша интерпретациялауды қолдану жөнінде қараңыз:

Smith&Nephew v. Convatec Technologies [2013] EWHC 3955 (Pat) (1 пайыз 0.5 пайызды, 25 пайыз 25.5

пайызды қамтиды деп ұйғарылды).

319

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

Патенттеушінің өз формуласын сипаттау барысындағы сөздері салаға маман-

данған адам үшін қандай мағына береді?... Қалғанының барлығы… осы сұраққа

жауап беруге оқталған сотқа нұсқаулық қана болды.

132

Өнертабысты мақсаты бойынша интерпретациялау формулалардың ин-

терпретациялану жолына қалай әсер ететінін Catnic v. Hill and Smith ісіндегі

133

фактілерден білуге болады. Catnic ісінде Лордтар палатасынан құрыш маңдайша-

сын өндірген жауапкердің мырышты құрыш маңдайшаларына берілген патент

құқығын бұзған-бұзбағанын анықтау сұралды (маңдайша дегеніміз – есік-тере-

зелердің қуыс қабырғаларындағы ашық кеңістіктерді өзара біріктіретін көтеру-

ші бөрене). Жауапкердің маңдайшасы мен патенттелген өнертабыс (22.2-суре-

тін қараңыз) өте ұқсас болғанмен, бір мәселе түсініксіз күйде қалды. Патентте

маңдайшаның артқы жағы «тік» болуы керек делінсе, жауапкердің маңдайша-

сы (22.3-суретін қараңыз) 84 градуста болды. Талапкер құқығының бұзылғанын

анықтау үшін Лордтар палатасы артқы тірегі тік болуы керек делінген өнертабыс

формуласының артқы тірегі «дәл сондай» тік болмайтын маңдайшаны қамтып-

қамтымағанын анықтауға мәжбүр болды.

Формуланы сөзбе-cөз оқу талапкердің патентін 90 градустағы маңдайша-

ларға шектеуші еді (және сол арқылы құқықтың бұзылмағанын білдіруші еді).

Алайда лорд Диплок патенттің мақсаты бойынша түсіндірілуі керектігін айтты.

Мақсаты бойынша интерпретациялау формуланы салаға маманданған адам-

ның көзқарасы тұрғысынан оқуды талап етті және патентті интерпретациялауда

өнертабыс функциясы мақсатының қаперде ұсталуын қажетсінді.

134

Бұл дегеніміз

салаға маманданған адамның «тік» сөзі 84 градустағы бұрышты қамтып-қамты-

мағанын анықтауда өнертабыстың функциясын немесе мақсатын есепке алуға

тиіс екенін білдіреді. Аталған істе салаға маманданған адам патенттің артқы ті-

ректі «тік» болуы қажет деп сипаттауын маңдайшаның түсірілген салмақты кө-

тере алу қабілетіне қатысты деп түсінуші еді деген ұйғарым жасалды. Жауапкер

маңдайшасының 90 градустан бар болғаны 6 градусқа ауытқуы маңдайшаның

түсірілген салмақта көтере алу қабілетін 0.6 пайызға ғана төмендетті. Бұл деге-

німіз жауапкердің маңдайшасы талапкердің маңдайшасы атқаратын функцияны

қайталап, дәл сондай мақсатты көздегенін білдіреді.

132

Catnic v. Hilland Smith [1982] RPC 183 (HL), 241. Лорд Хофман Kirin-Amgenv. Hoechst Marion

Roussel Ltd [2005] RPC 169 ісінде айтқандай, еуропалық патентке берілген қорғаудың ауқымын

анықтауда ескерілетін жалғыз міндетті фактор – 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының

69-бабындағы және оның хаттамасындағы ережелер.

133

[1982] RPC 183. Catnic шешімі 1949 жылғы Патент заңы негізінде қабылданғанымен,

1977 жылғы Патент заңы аясында да күшін жоғалтпайды. PLG Research v. Ardon [1993] FSR 197, 309

ісінде Апелляция соты Catnic шешімі 1977 жылғы Патент заңы тұрғысынан дұрыс норма саналмай-

тынын айтты. Лорд-судья Олдостың істі апелляциялық қарауға ұсынуы бұл көзқарастың дереу теріс-

ке шығарылуына әкелді. Бұл кейінгі бірқатар шешімде қуатталды. Олардың қатарында Kirin-Amgen

v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 16 9 [48] болды. Қараңыз: J.Turner, ‘Purposive Construction: Seven

Reasons Why Catnic is Wrong’ [1999] EIPR 531; M.Franzosi сыни жауабымен салыстырыңыз: ‘In Defence

of Catnic’ [2000] EIPR 242.

134

Kastner v. Rizla [1995] RPC 585.

320

ПАТЕНТ

22.2-сурет. Талапкердің маңдайшасы (есік, терезе маңдайшасы)

Дереккөз: Catnic v. Hill and Smith [1982] RPC 183.

22.3-сурет. Жауапкердің маңдайшасы (есік, терезе маңдайшасы)

Дереккөз: Catnic v. Hill and Smith [1982] RPC 183.

Патент сипаттамасы салаға маманданған адамның көзқарасы тұрғысынан

оқылғанымен, формулаларды интерпретациялау, айналып келгенде, соттың құ-

зырындағы мәселе болып қала береді. Кей жағдайда соттар өнертабыс фор-

муласының мағынасын анықтау үшін басқа мамандардың көмегіне жүгінеді.

Кей жағдайда сот техникалық терминдердің мағынасы бойынша сарапшының

пікірін сұрата алады.

135

Мақсаты бойынша интерпретациялау формула ауқымын

сөзбе-сөз оқылғандағы ауқымынан кеңейтуге мүмкіндік бергенімен, оны ашық

әрі шектелмеген процесс деп түсіну дұрыс емес. Шын мәнісінде, мақсаты бо-

йынша интерпретациялау тәсілін қолданудың бірқатар факторы бар. Сол фак-

135

Glaverbel SA v. British Coal Corporation [1995] RPC 269.

321

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

торлардың біріне сәйкес, салаға маманданған адам формула сипаттамасының

мақсатын мынадай негізде оқуға тиіс:

… [спецификация мақсаты] өнертабысты әрі сипаттап, әрі демаркациялау бо-

лып саналады (бұл идеяны патенттеуші жаңа өнімге немесе процеске қолданды);

ол математика немесе химия пәндерінің оқулығы немесе химиялық заттар мен

аппараттық жабдықтардың сатылым тізімі болмауы қажет.

136

Патенттеуші қандай да бір жаңа нәрсені сипаттауға талпынады деп те пайым-

дауға болады. Салаға маманданған адам патент сипаттамасын тұтас күйінде

137

оқып, формуланы сипаттама негізінде интерпретациялайды деп те пайымдауға

болады.

138

Салаға маманданған адамның машығы мен білігіне көп нәрсе байланысты

және олар қараудағы өнертабысқа байланысты өзгере береді. Салаға маман-

данған адам сипаттаманы «жария ету кезіндегі жалпыға мәлім білім негізінде»

оқуға тиіс.

139

Шартты тәжірибелі маман патент пен оның формуласын әзірлеуде

негізге алынатын конвенциялардан да хабардар болуға тиіс.

140

Олар «қамтитын»

және «үшін жарамды» деген секілді сөздерге ерекше мағына беретін конвенция

тілінен де хабардар болуға тиіс.

Мақсаты бойынша интерпретациялау патенттік монополияға формула сипат-

тамасын сөзбе-cөз оқығандағыдан көлемдірек ауқым беруі мүмкін болғанымен,

интерпретациялаудың бұл түрі өнертабыс формулаларының міндетті түрде ке-

ңірек ауқымда немесе патенттеушінің пайдасына қарай оқылатынын білдірмей-

ді. Мақсатқа негізделген тәсілдің бар талап ететіні – соттың патенттерді салаға

маманданған адамның көзқарасы тұрғысынан интерпретациялауы және өнер-

табыстың мақсатын қаперде ұстауы. Өнертабыс формулаларының қаншалықты

кең ауқымда оқылатыны салаға маманданған адамның қараудағы іске қолдана-

тын тәсіліне және формуланың қалай құрастырылғанына байланысты.

141

3.1.2. Еуропалық патент конвенциясының 69-бабын

интерпретациялау туралы хаттама

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясын әзірлеушілер тап болған мәсе-

лелердің бірі – кейбір қатысушы елдердің, атап айтқанда, Біріккен Корольдік пен

Германияның патент формулаларын интерпретациялау міндетіне әртүрлі көз-

қараста болуы еді. Британиялықтар формулаларды қатаң, сөзбе-cөз оқуды жөн

136

Ibid., [33]–[34].

137

EMI v. Lissen (1939) 56 RPC 23; Glaverbel SA v. British Coal Corporation [1995] RPC 255, 269. Өнертабыс

шешуі керек проблеманы атау ерекше ықпал етуі мүмкін: Minnesota Mining&Manufacturing Co. v.

Plastus Kreativ AB [1997] RPC 737 (CA); SEB v. De’Longhi [2002] EWHC 1556 (Pat), [2] (адам қандай да

бір деңгейді білдіретін сөзге тап болса, мәселе сол сөздің өнертабыс формуласындағы функциясын

анықтап, оның мағынасына қатысты белгілі бір ұғынықтылыққа жету болар еді).

138

PA 1977, s. 125; EPC 2000, Art. 69 (ex EPC 1973, Art. 69). Rosedale v. Carlton Tyre [1960] RPC 59

ісінде Апелляция соты «саңылаулардың» домалақ болуы міндетті емес екенін анықтауда сызбалар

мен сипаттамаларға сүйенді.

139

Hoechst Celanese Corporation v. BP Chemicals [1999] FSR 319 (Aldous LJ). Жалпы білім туралы

қараңыз: Beloit Technolgies v. Valmet Paper Machinery [1997] RPC 489, 494.

140

Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interior [2009] EWCA Civ 1062, [15], Kirin-Amgen v.

Hoechst Marion Roussel ісіне сілтеме жасай отырып, [2005] RPC 169, [34].

141

3.1-бөлімді қараңыз.

322

ПАТЕНТ

көрсе, Германияда өнертабыс формулалары патенттік қорғау көлемін анықтауда

нұсқаулық ретінде ғана қызмет етеді деген пікір болды. Формула интерпрета-

циясының қорғау ауқымын анықтаудағы маңызды рөлін ескерсек, интерпре-

тациялаудың осы екі стилі Еуропалық патент конвенциясы аясында қолданыла

берсе, стандартталған панеуропалық патент жүйесіне нұқсан келер еді.

Осы айырмашылықтарды еңсеріп, қатысушы елдердегі патентті интерпрета-

циялау тәсілдерін үйлесімді ету үшін Еуропалық патент конвенциясының 69-бабын

интерпретациялау туралы хаттама қабылданды. Хаттама патент формулаларын

интерпретациялаудың нұсқаулығы ретінде қызмет етуге тиіс болды.

142

«Ымыралы

келісімнің барлық айрықша ерекшеліктерін» қамтитын хаттама

143

сәл ғана түр-

ленген күйінде 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясында қайталанды.

144

Хаттаманың үш елеулі қасиеті бар-тын. Біріншісі – хаттама патентті интерпре-

тациялауда қабылданбауы қажет ұстанымдарды белгіледі. Нақтырақ айтқанда,

онда соттар өнертабыс формулаларын сөзбе-сөз оқымауға тиіс делінген. Хатта-

мада өнертабыс формулалары интерпретациялауда жай ғана нұсқаулық қызме-

тін атқармауы керек деп те айтылған. Есесіне, ол құжатта соттар осы екі шектің

ортасындағы ұстанымды қабылдауға тиіс делінген.

145

Хаттаманың екінші, жағым-

дырақ ерекшелігі – онда соттар өнертабыс формуласын патенттеушіге лайықты

қорғау, ал үшінші тарапқа белгілі бір айқындық беретіндей етіп интерпретация-

лауға тиіс деп жазылған.

146

Үшінші ерекшелік – хаттама қорғау дәрежесін анық-

тауда өнертабыс формуласында көрсетілген элементке балама кез келген эле-

ментті ескеру қажеттігін қарастырады.

147

3.1.3. Improver сұрақтары

Судья Хофманның 1990 жылғы Improver v. Remington ісіндегі

148

шешімі өнер-

табыс формуласын интерпретациялаудағы кезекті маңызды өзгеріс болды. Бұл

шешім «Epilday» деп аталатын денедегі түкті кетіруге арналған құрылғыға бе-

рілген патентті (айналып тұратын айналмалы спиральді пружинасымен түктерді

қармап алып, теріден жұлып тастау арқылы жұмыс істейтін) жауапкердің тура

сондай, бірақ түктерді қармау және алып тастауға кертіктері бар резеңкелі өзек-

шені пайдалану арқылы жұмыс істейтін құрылғыны әзірлеу нәтижесіндегі патент

құқығын ықтимал түрде бұзуымен байланысты болды.

Патент құқығын бұзады деген құрылғы патенттің формуласын сөзбе-сөз оқы-

ғандағы ауқымына жатпайтыны белгілі еді. Судья Хофман ол құрылғының па-

тент құқығын бұзу-бұзбауын бәрібір қарастырғысы келді. Судья Хофман лорд

Диплоктың Catnic ісінде негізге алған мақсаты бойынша интерпретациялау тә-

сілі 1973 жылғы Патент заңына, 1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясына

142

Жалпы хаттама туралы қараңыз: B.Sherman, ‘Patent Claim Interpretation: The Impact of the

Protocol on Interpretation’ (1991) 54 MLR 499. Қараңыз: the Protocol on the Interpretation of Article 69

EPC (‘Protocl on Art. 69’), as revised by the Act Revising the Convention on the Grant of European Patents

(EPC) (Munich) (29 November 2000) MR/3/00 Rev, 1e (the ‘EPC Revision Act’), Art. 2, item 2.

143

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [32] (SC) (Neuberger LJ).

144

Жаңа хаттаманың 2-бабында баламаларға қатысты ереже бар.

145

Protocol on Art. 69, Art. 1.

146

Қараңыз: American Home Products v. Novartis Pharmaceuticals [2000] RPC 547, 557.

147

Protocol on Art. 69, Art. 2 (мұны да көбінесе «эквиваленттер доктринасы» деп атайды).

148

[1990] FSR 181, 189.

323

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

және хаттамаға сәйкес келеді дей отырып, патент құқығының бұзылу-бұзыл-

мауын анықтаудың үшдеңгейлі тәсілін ұсынды. Судьяның айтуынша, болжалды

құқықбұзушы өнертабыстың бір қасиеті өнертабыс формуласындағы сипаттау-

шы сөздің немесе тіркестің негізгі, сөзбе-cөз немесе контекстік мағынасына жат-

паса, «сөйте тұра формуланың дұрыс интерпретацияланған тұжырымдамасына

жатса» (судья мұны «вариант» деп атады), мына үш сұрақты (бұлар кейінірек

Improver сұрақтары

149

деп аталған) қою қажет:

(i) Вариант өнертабыс жұмысына айтарлықтай ықпал ете ме? Ықпал етсе, ва-

риант формула ауқымынан тыс. Ықпал етпесе:

(ii) Бұл (яғни варианттың айтарлықтай ықпал етпеуі) салаға маманданған

адамның патентті жариялау күніндегі білімі тұрғысынан айқын ба? Айқын

болмаса, вариант формула ауқымынан тыс. Айқын болса:

(iii) Салаға маманданған адам формула сипаттамасынан негізгі мағынаға қа-

таң сүйену өнертабыстың елеулі талабы деген қорытындыға келе ме? Кел-

се, вариант формула ауқымынан тыс.

150

Қараудағы істе осы сұрақтарға сүйенген судья Хофман патенттелген өнер-

табыс пен болжалды құқықбұзушы құрылғы арасындағы айырмашылық (яғни

спиральді пружина мен кертігі бар резеңкелі өзекше арасындағы айырмашы-

лық) өнертабыстың жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етпеді деп тапты. Оның

айтуынша, екеуі де дене түгін қармап алып, қиып түсіру арқылы жұмыс істеді. Ол

сондай-ақ мұның тәжірибелі маманға айқын екенін айтты. Алайда салаға маман-

данған адам үшін резеңкені пайдаланудың кемшіліктері бар екені... және олар-

ды жою қиын екені айқын болғандықтан, судья Хофман патенттеуші үшінші сы-

нақтан өте алмады деді де, патент құқығы бұзылмады деген шешім шығарды.

151

3.1.4. Kirin-Amgen ісі

Осы саладағы келесі маңызды оқиға – Лордтар палатасының 2005 жылғы Kirin-

Amgen ісіндегі шешімі.

152

«Генді активациялау жолымен алынған ақуыз өндірісі

сол ақуызды реокомбинантты ДНҚ технологиясын қолдану арқылы өндіретін

патенттің бұзылуына әкелді ме?» деген сұрақты қарастыруда лорд Хофман па-

тент формулаларын түсіндіру туралы қолданыстағы құқықты зерделеді. Осы ше-

шімнің есте қаларлық үш ерекшелігі бар. Біріншісі – аталған шешімнің Improver

сұрақтары есебінен мақсаты бойынша интерпретациялау әдісін қуаттауы. Лорд

Хофман Catnic ісінде қолданылған мақсаты бойынша интерпретациялау әді-

сі – «патентті түсіндірудің әмбебап қолдануға жарайтын негізгі қағидаты»

153

деп ойлады. Алайда ол хаттама мен Improver сұрақтары [мақсаты бойынша ин-

терпретациялау] «кей жағдайда басқаларына қарағанда пайдалырақ болатын...

эквиваленттерге қолданылатын жай ғана нұсқаулық болды» деді.

154

Осы арқылы

149

Бұл сұрақтар Wheatley v. Drillsafe [2001] RPC 7 [23] ісінде хаттаманың үш сұрағы деген атауға ие

болғанымен, бастапқы атау әлі де қолданыста.

150

Improver v. Remington [1990] FSR 181, 189.

151

Ibid., 197.

152

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2004] UKHL 46, [2005] RPC 169, [82]. Бұл туралы қараңыз:

Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interior [2009] EWCA Civ 1062, [5].

153

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2004] UKHL 46, [52].

154

Ibid.

324

ПАТЕНТ

судья Хофман Біріккен Корольдікте Improver ісінен кейін қолданысқа енген тә-

жірибеге (Improver сұрақтарын қолдану Біріккен Корольдікте қалыпты жағдайға

айналған еді) күмән келтірді.

155

Kirin-Amgen ісінен кейін Improver cұрақтары Бі-

ріккен Корольдікте қолданыстан шығып қалды. Оның орнына: «Патенттеушінің

нені меңзегенін салаға маманданған адам қалай түсінер еді?»

156

дейтін сұрақты

қоятын мақсаты бойынша интерпретациялау әдісі қолданысқа енді.

Kirin-Amgen ісінің екінші ерекшелігі эквиваленттер доктринасы мен оның

Британия құқықтық тәжірибесіндегі рөліне қатысты еді.

157

1977 жылғы Патент

заңын қабылдаудың алдында, эквиваленттер доктринасына сәйкес, өнертабыс

элементтері біртекті болғанда ғана бірдей саналмай, функциялық тұрғыда бала-

ма болғанда да бірдей саналды.

158

Бұл дегеніміз – «айыпталған өнім өнертабыс

формуласындағы сөздердің контекстік оқығандағы мағынасына жатпаса да, па-

тент құқығы бұзылуы мүмкін».

159

1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы-

ның 69-бабы да,

160

хаттама да (1973 жылғы конвенция негізіндегі) эквиваленттер

доктринасына сілтеме жасамағандықтан,

161

1977 жылғы Патент заңы қабылдан-

ғанда, «Эквиваленттер доктринасын жаңа заң аясында қолдана беруге бола

ма?» деген сұрақ пайда болды. Эквиваленттер доктринасы мәртебесіне қатысты

бұл сұраққа 2000 жылғы Еуропалық патент заңы қабылданғанда жауап беріл-

гендей көрінді. 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 69-бабын ин-

терпретациялау туралы хаттаманың 2-бабы эквиваленттер доктринасын қуаттай

отырып, былай деді: «Еуропалық патентке берілген қорғау ауқымын анықтау-

дың мақсаттары үшін өнертабыс формулаларында сипатталған элементке бала-

ма кез келген элемент есепке алынуы қажет».

162

Нәтижесінде патент құқығының

бұзылу-бұзылмауын анықтауда эквиваленттер доктринасының есепке алынуы

қажет екені айқын болды.

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы Британия құқықтық тәжірибе-

сіндегі эквиваленттер доктринасын қайта күшіне енгізді деген түсінік уақытша

теріске шығарылды. Оны теріске шығарған Лордтар палатасының Kirin-Amgen

ісіндегі

163

шешімі еді. Палата атынан сөз сөйлеген лорд Хофман түзетулер мен

өзгертулердің еш нәрсені өзгертпегенін, ереже бар болғаны эквиваленттер докт-

ринасы қарастырылуы қажет екенін нақтылағанын, бірақ онда «эквиваленттер

доктринасы соттың өнертабыс формуласында қамтылған қорғау ауқымын (cа-

лаға маманданған адамның түсіндіруі бойынша) кеңейтуіне мүмкіндік береді»

деп жазылмағанын айтты. Лорд Хофман: «АҚШ-тағы эквиваленттер доктринасы

155

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [40] (SC) (Neuberger LJ).

156

R.Cox and S.Spink, ‘UK Claim Construction: Return of the Protocol Questions and File Wrapper

Estoppel’ (2015) JIPL 167, 168.

157

Біріккен Корольдіктегі эквиваленттер доктринасының тарихына шолу ретінде қараңыз: Bently

and Sherman, (2014), 632–4.

158

Қараңыз: Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169, [36] ; Van der Lely v. Bamfords

[1963] RPC 61 (HL); Rodi&Weinenberger v. Showell [1969] RPC 367 (HL); Beecham Group v. Bristol

Laboratories [1978] RPC 153.

159

Celltech [2003] FSR 433, 436. Жалпылама қараңыз: M.Franzosi, ‘Equivalence in Europe’ [2003]

EIPR 237.

160

РА 1977, s. 125.

161

Beloit Technologies v. Valmet Paper Machinery [1995] RPC 705, 720; Celltech [2003] FSR 433 436

(Еуропада эквиваленттер доктринасы туралы айқын ереже жоқ).

162

Protocol on Art. 69, Art.2, item 2.

163

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2004] UKHL 46, [2005] RPC 169.

325

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

да, Біріккен Корольдіктегі pith and marrow доктринасы да шарасыздықтан ту-

ған көрінеді. Catnic ісінен кейін 69-бап қолданылады және ол өнертабыс фор-

муласында қамтылған қорғауды кеңейтетін кез келген доктринаға тосқауыл

болады», – деді.

164

Kirin-Amgen ісінен кейін эквиваленттер доктринасы мақса-

ты бойынша интерпретациялау құрамына кірді. Осылайша Апелляция соты

2009 жылы жалпы «эквиваленттер доктринасының» жоқтығы туралы мәлімде-

се де,

165

мақсаты бойынша интерпретациялаудың «өнертабыс формуласының

элементі мен болжалды құқықбұзушы өнертабыстың сәйкес элементі арасын-

дағы айырмашылық техникалық тұрғыда шамалы болса, құқық бұзу элементі

формуланы мақсаты бойынша оқығандағы патент элементі ауқымына жатады»

деген пайымдауға әкелуі мүмкін екенін мойындады.

166

Оғаш (сөзбе-сөз) түсін-

діру кезінде мұның эквиваленттер доктринасының болуынан емес, өнертабыс

формуласын контекстік

167

түсіндірудің әділ тәсілі болуынан екені айтылды. Аты

өзге болғанмен, бұл да эквиваленттер доктринасы емес пе?

3.1.5. Actavis V. Lilly ісі

Жоғарғы соттың 2017 жылғы Actavis v. Lilly шешімінде

168

Eli Lilly компаниясы

патенттеген химиотерапия препараты құқығының бұзылуы қарастырылды. «Ан-

тифолаттар» деп аталатын химиялық заттар класының қатерлі ісікке қарсы құн-

ды терапиялық әсерімен бірге бірқатар ауыр, кейде өлімге әкелетін қауіпті жа-

нама әсері бар екені (және бұл олардың қатерлі ісікке дәрі ретіндегі құндылығын

азайтты) ұзақ уақыт бойы жұртқа мәлім болды. Eli Lilly компаниясы динатрий

пеметрекседі (антифолаттардың бір түрі) препаратын В12 дәруменімен бірге

қабылдаса, жанама әсерлердің алдын алуға болатынын анықтады. Тиісінше, па-

тент динатрий пеметрекседін қатерлі ісікті емдеу мақсатында B12 дәруменімен

(кейде фолий қышқылымен) бірге қабылданатын дәрі-дәрмек ретінде өндіруді

мәлімдеді. Нәтижесінде Eli Lilly компаниясы 2004 жылдан бері құрамында анти-

фолат, динатрий пеметрекседі және В12 дәрумені бар дәріні сатып келді.

Actavis компаниясының Біріккен Корольдікте (Францияда, Италияда немесе

Испанияда) сатқалы отырған болжалды құқықбұзушы деп мәлімделген өнімдері

Eli Lilly дәрісіне ұқсас еді; олар да антифолаттар мен B12 дәруменін бір дәріге

біріктірді. Алайда бір ерекшелік бар-тын. Actavis динатрий пеметрекседін В12

дәруменімен бірге пайдаланудың орнына, диацид пеметрекседі, дитрометамин

пеметрекседі немесе дикалий пеметрекседін қолданды.

169

Компания динатрий

пеметрекседін қолданбағандықтан, Eli Lilly компаниясының патенті бұзылған

жоқ деп санады. Ал Eli Lilly компаниясы Actavis компаниясының патент құқығын

бұзғанын, олардың дәрілері динатрий пемектрексінен және B12 дәруменінен

тұрып, қатерлі ісікті емдеуге бағытталғанын айтты. Бірінші инстанция сотында

судья Арнольд Actavis компаниясының бірде-бір препараты патент құқығын ті-

келей де, жанама да бұзбады деп тапты. Апелляция соты құқықтың тікелей бұ-

164

Ibid., [44].

165

Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interior [2009] EWCA Civ 1062, [5].

166

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2004] UKHL 46, [2005] RPC 169, [82]. Бұл туралы қараңыз:

Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interior [2009] EWCA Civ 1062, [5].

167

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2004] UKHL 46, [82].

168

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48 (SC).

169

«Тұз» пеметрекседі ретінде де танымал.

326

ПАТЕНТ

зылмағанымен келісті, бірақ жанама құқық бұзу болды деп ұйғарды. Апелля-

циялық шағымды қарастырған Жоғарғы сот істі Eli Lilly пайдасына шешіп, Actavis

өнімдері патент құқығын тікелей де, жанама да бұзды деді.

Actavis өнімдері мен Eli Lilly патенті әртүрлі химиялық қосылыстарды пайда-

ланғанын ескерсек, өнертабыс формуласын сөзбе-сөз оқыған жағдайда патент

құқығы бұзылмады деп пайымдауға болатыны айқын еді.

170

Eli Lilly «құқық бұзу

әрекетін дәлелдеу үшін өнертабыс формуласын сөзбе-сөз оқымай, Activis дәрі-

лерін қамтитындай етіп оқу керек екенін көрсеткен жөн» деді. Ол үшін патент

иесі 69-бапты интерпретациялау туралы хаттамаға сүйенуге тиіс болды. Лорд

Нойбергер атап өткендей, 69-бапқа сәйкес, патенттік қорғау ауқымы өнертабыс

формуласын сөзбе-cөз оқумен шектелмеуі қажет. Алайда хаттамаға қатысты бір

мәселе бар еді. Ол «соттардың формуланы сөзбе-cөз оқудан қаншалықты ауыт-

қи алатынын айқындамады».

171

2-бапта баламалар есепке алынуы қажет деп

жазылғанмен, оның қалай жүзеге асырылатыны жөнінде нұсқау берілмеді. Нә-

тижесінде Eli Lilly патенті құқығының бұзылу-бұзылмауын қарастырған Жоғарғы

сот патент формуласын интерпретациялаудың негізінде жатқан сұрақты қойды:

«Патенттеушіге өнертабыс формуласындағы сөздердің мағынасына жатпайтын

өнімдер мен процестерден қорғануға мүмкіндік беруде өнертабыс формуласын

сөзбе-сөз оқудан қаншалықты алшақтауға болады?»

Catnic ісін, Improver сұрақтарын, Kirin-Amgen ісін (бұлардың осының алдында

қарастырылған) және Еуропалық патент конвенциясына мүше елдердегі

172

өнер-

табыс формуласын түсіндіру тәсілдерін саралап шыққан Жоғарғы сот өнертабыс

формуласын түсіндірудің дұрыс деп тапқан тәсілін ұсынды. Лорд Нойбергер айт-

қандай, құқық бұзуды екі сұраққа жауап беру арқылы анықтауға болады.

173

Екеуі

де салаға маманданған адамның көзқарасы тұрғысынан қарастырылуға тиіс.

Олар мынадай сұрақтар еді:

(і) Вариант

174

өнертабысты қалыпты интерпретациялағанда өнертабыстың

қандай да бір формуласын бұза ма?

175

Егер бұзбаса:

(ii) Вариант өнертабыстан айтарлық өзгеше болмады деген негізде патент құ-

қығын бұза ма?

Осы екі сұрақтың қай-қайсына болмасын «иә» деп жауап беру мүмкін болса,

патент құқығы бұзылған саналады.

Бірінші сұраққа қатысты лорд Нойбергер «құжаттарды интерпретациялаудың

қалыпты қағидаларына» сәйкес қараудағы істе құқықбұзушылықтың жоқ екенін

170

Eli Lilly патенті динатрий пеметрекседі мен В12 дәруменінен тұратын химиялық қосылыс болса,

Actavis өнімі В12 дәруменін диацид пеметрекседіне (немесе пеметрексед тұзына), дитрометамин

пеметрекседіне немесе дикалий пеметрекседіне қосудан тұрды.

171

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [33] (SC) (Neuberger LJ).

172

Германия, Франция, Италия және Испания. Ibid., [44]–[52].

173

Ibid., [55]. Бұл пікір лорд Хофманның Kirin-Amgen ісінде айтқанынан ерекшеленді. Ол істе

лорд Хофман жауап берілуі керек жалғыз сұрақ («Мақсаты бойынша интерпретациялау не нәрсеге

әкелді?») бар деген еді.

174

«Вариант» дегеніміз – патенттелген өнертабыс пен болжалды құқықбұзушы деп айыпталған

өнім немесе процесс арасындағы айырмашылықты көрсететін өнім.

175

Лорд Нойбергер «қалыпты» интерпретациялау дегеннің нені білдіретінін түсіндірмеді. Кейінірек

прецеденттік құқық тәжірибесінде «қалыпты» интерпретациялау «мақсаты бойынша интерпретациялаудан»

ауытқымайды деп түсіндірілді. Қараңыз: Illumina v. Premaitha [2017] EWHC 2930 (Pat), [200]–[202] (Carr J)

(«қалыпты интерпретациялау мақсаты бойынша интерпретациялау дегенді білдіреді»).

327

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

айтты. Өйткені қалыпты оқығанда диацид пеметрекседін, дитрометамин пемет-

рекседін және дикалий пеметрекседін қараудағы патенттің бірінші формуласын-

дағы «динатрий пеметрекседі»

176

ұғымына жатқызуға болмас еді. Осыдан кейін

лорд Нойбергер екінші сұраққа көшті. Екінші сұрақ қиындау мәселені көтер-

ді: вариантты болмашы ететін не нәрсе?

177

Бұл сұраққа жауап беру үшін лорд

Нойбергер Imrpover сұрақтарын пайдаланды. Судья бұл сұрақтарды пайдалы

нұсқау деп тапты, бірақ, оның ойынша, оларды реформалау қажет.

Лорд Нойбергер алдымен Improver ісіндегі вариант өнертабыстың жұмыс

істеуіне айтарлықтай әсер ете ме дейтін бірінші cұраққа тоқталды. Бұл сұрақ

соттан «варианттың бірдей нәтижеге, бірдей жолмен жету-жетпеуіне» назар

аударуды талап етті.

178

Лорд Нойбергердің айтуынша, бұл сұраққа жауап беру-

де назар «өнертабыстың» қалай жұмыс істейтініне емес, «өнертабыс шешкелі

отырған проблемаға», «өнертапқыштық негізге» немесе «өнертапқыштық тұжы-

рымдамасына» бағытталуға тиіс.

Improver ісіндегі бірінші сұрақ ешқандай сынға ұшырамағанымен, екінші сұ-

рақ сынға тап болды. Ол «Варианттың айтарлықтай ықпал етпеуі патентті жа-

риялау күнінде салаға маманданған адам үшін айқын ба?» деген сұрақ еді. Лорд

Нойбергердің сөзінше, екінші сұраққа қатысты мәселе шартты маманнан «Бұл

вариант өнертабыстың қалай жұмыс істейтініне айтарлықтай әсер етпейтіні ай-

қын ба?» деп сұраған сәттегі оның білімімен байланысты. Ол мынау: шартты

маман варианттың жұмыс істейтінін не істемейтінін білмейтіндіктен, одан «Ва-

риант жұмыс істей ме, істемей ме?» деген сұраққа жауап беру талап етілді. Бұл

талапты механикалық өнертабыстар жағдайында орындау мүмкін болғанымен,

химиялық зерттеулерге қатысты орындау қиын еді. Өйткені онда варианттың

өнертабысқа айтарлықтай әсер ететінін алдын ала анықтау мүмкін емес еді. Нә-

тижесінде бұл мұндай жағдайларда «Improver ісіндегі екінші сұраққа «иә» деп

жауап беру мүмкін болмағанын білдірді. Лорд Нойбергер айтқандай, бұл хат-

таманың патенттеушіге әділ қорғау беруді талап ететін 1-бабына қарсы келді.

Осыны ескере отырып, лорд Нойбергер екінші сұрақты төмендегідей қайта тұ-

жырымдаған дұрыс деді: шартты маманға варианттың жұмыс істейтіні айтыл-

ғанда, ол маман варианттың өнертабыстікімен бірдей нәтижені бірдей жолмен

беретінін айқын деп таба ма?

179

Лорд Нойбергер «Шартты маман формула сипаттамасынан «Негізгі мағынаға

қатаң сүйену – патенттеушінің өз қалауы» деген қорытындыға келе ме?» деген

Improver ісіндегі үшінші сұрақты жарамды деп таба отырып, оны жаңылыс түсі-

нуге болатынын да айтты. Мұның алдын алу үшін ол бірқатар мәселені нақты-

лауға тырысты. Біріншіден, маманның түсінігі патент тұжырымдамасымен шек-

телген жоқ, ол мамандану саласына және әдетте осындай мамандар ие болатын

«барлық білім мен тәжірибеге» бағытталған. Екіншіден, патенттің «кез келген

қисынды түсіндірілетін» тұжырымдамасының қарастырылып отырған нұсқаны

қамтымайтыны өздігінен патент иесінің үшінші сұрақтан сүрінетінін білдірмеді.

Бұл қайта Improver сұрақтарының бірінші кезекте қойылуы керек екенін білдірді.

176

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [58] (SC) (Lord Neuberger).

177

Ibid., [59].

178

Ibid., [60].

179

Ibid., [62]. Қайта тұжырымдалған бұл сұрақтар басымдық күнінен кейінгі өзгерістерге сүйенетін

варианттарға да қолданылады.

328

ПАТЕНТ

Үшіншіден, «қарастырылып отырған компонент» өнертабыстың маңызды бө-

лігі ме деген сұрақтың орындылығына қарамастан, оны өнертабыс бөлігі бо-

лып табылатын жалпы өнім немесе процеспен шатастырмаған жөн. Соңғысы,

қарастырылып отырған нұсқа патент құқығының бұзылу күнінде (басымдықты

белгілеу күнінде емес) белгілі ме деген сұрақты қарастыру барысында шартты

маманға қосымша ақпарат қолжетімді болады.

180

Осы өзгертулердің нәтижесінде лорд Нойбергер Improver cұрақтарын мына-

дай жолмен қайта тұжырымдады:

(i) Вариант қараудағы өнертабыс формуласының (формулаларының) сөзбе-

сөз оқығандағы мағынасына жатпаса да, өнертабыстікімен бірдей нәти-

жеге бірдей жолмен жете ала ма? Яғни патент жария еткен өнертапқыш-

тық тұжырымдаманы қайталай ма?

(ii) Патентті басымдық күніндегі білім негізінде оқитын және варианттың

өнертабыстікімен бірдей нәтижеге жететінін білетін білікті маманға ва-

рианттың ол нәтижеге өнертабыстікімен бірдей жолмен жететіні айқын

ба?

(iii) Патентті түсіндіруші бұл маман қараудағы өнертабыс формуласын (фор-

мулаларын) сөзбе-сөз оқуды қатаң талап ету патенттеушінің өз қалауы де-

ген қорытындыға келе ме?

181

Сөзбе-cөз емес интерпретациялағандағы құқықбұзушылықты анықтау үшін

алғашқы екі сұраққа «иә», үшіншісіне «жоқ» деп жауап беру керек.

Содан кейін лорд Нойбергер қайта тұжырымдалған Improver сұрақтарын

қараудағы іске қолданды. Actavis өнімдері патенттелген өнертабыстікімен бір-

дей жолмен жұмыс істегендіктен (барлығы құрамында пеметрекседтің белсенді

компоненті (нақтырақ – пеметрексед анионы

182

) және В 12 дәрумені бар дәрі-

лік зат болды), бірінші сұраққа «иә» деп жауап беруге болады. Лорд Нойбергер

екінші сұрақтың да жауабы «иә» болады деп пайымдап, төменгі деңгейдегі сот-

тардікінен басқаша жауап берді. Лорд Нойбергердің пікірін төменгі деңгейлі

соттардың пікірінен ерекше еткені салаға маманданған адамға берілген ақпа-

ратқа байланысты еді.

Төменгі деңгейлі соттар Improver сұрақтарының өзгертілмеген нұсқасына сү-

йенді және, ол бойынша, шартты білікті маман Actavis өнімінің жұмыс істейтінін

білмеуге тиіс еді. Лорд Нойбергер болса шартты білікті маман Actavis өнімінің

жұмыс істейтінін білуге тиіс деп пайымдады. Лорд Нойбергер түрлі пеметрексед

қосылыстарын сынақтан өткізу шартты білікті маман үшін «толықтай үйреншікті

жаттығу» екенін және білікті маман варианттың жұмыс істейтінін білетінін еске-

ре отырып, басымдық күніндегі біліміне сүйенетін шартты маман үшін Actavis

өнімдерінің патенттелген өнертабыстікімен бірдей жолмен жұмыс істейтіні анық

болғанын айтты.

Лорд Нойбергер Апелляция сотының үшінші сұраққа «жоқ» деп жауап бе-

руімен де келіспеді. Екінші сұраққа қарағанда, мұндағы айырмашылық лорд

180

Ibid., [65].

181

Ibid., [62].

182

Белсенді ингредиенттің не екені бұл шешімде егжей-егжейлі қарастырылмады.

329

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

Нойбергердің сұрақтарды қайта тұжырымдауымен байланысты емес еді; айыр-

машылық патенттің қалай түсіндірілгенінен туындады. Лорд Нойбергердің пікі-

рінше, Апелляция соты өнертабыс формуласын тура оқуға тым көп көңіл бөліп,

(формуланы тура оқымауға шақыратын) хаттаманың 2-бабына жеткілікті назар

аудармады. Лорд Нойбергер үшін үшінші сұрақты «қалыпты интерпретациялау»

арқылы қарау бұрыс шешім болды. Ол жағдайда бұл үш сұрақтың мағынасы

болмас еді. «Формуладағы сөздерден алшақтай алмасақ, бұл сұрақтарды қарас-

тырудың мағынасы неде?»

183

– деді лорд Нойбергер. Апелляция соты формула

сипаттамасы негізінде патентті динатрий пеметрекседіне дейін тарылтса,

184

лорд

Нойбергер бұл шешіммен келіспей, патент иесі өз патентін формуланы сөзбе-

cөз оқығандағы ауқымымен шектеуді көздеді деуге негіз жоқтығын айтты. Осы

негізде Жоғарғы сот Actavis өнімі Eli Lilly компаниясының патентін шартты түрде

бұзды деп қаулы етті.

Бұл тұжырымды «шартты» деп қараудың себебі – сот істі қарау тарихының

(яғни патентті беру кезінде талапкер мен патент мекемесі өзара алмасқан ақпа-

рат) өнертабыс формулаларының қалай интерпретацияланғанына әсерін білгісі

келді. Actavis компаниясының мәлімдеуінше, Еуропалық патент ведомствосын-

дағы іс қарау тарихына сәйкес, өнертабыс формулалары динатрий пеметрексе-

дімен шектелуі керек. Лорд Нойбергер Kirin-Amgen

185

ісінен алшақтауды ұсына

отырып, «патент мекемесіндегі патентті қарастыру тарихы өнертабыс формула-

ларын патент берілгеннен кейін түсіндіру үшін қолдануы мүмкін» деген ұйға-

рымға британиялық соттардың «абсолюттік емес, скептикалық» тәсілді қолда-

нуы керектігін мәлімдеді.

186

Нақтырақ айтқанда, лорд Нойбергер өтінімге сілтеу

өтінім тарихы түсініксіздік мәселесін анық шешсе ғана немесе оның қоғамның

олай жасамауға деген мүддесіне қайшы болғанында ғана ақталатынын жеткіз-

ді.

187

Қалай болғанда да, өтінім мазмұны алдын ала жасалатын қорытындыдан

ауытқуды ақтамайтындықтан, сот Actavis өнімдері Eli Lilly патентінің құқығын ті-

келей бұзды деп тапты.

183

Ibid., [71].

184

Апелляция соты сипаттаманың «антифолаттарды» қамтып, бірақ тек «динатрий пеметрекседін»

мәлімдеуі оның нақты осы химиялық қосылыспен шектелгенін білдіретінін айтты.

185

Kirin-Amgen v. Hoechst Marion Roussel [2005] RPC 169, [35]. Бұл істе лорд Хофман британиялық

соттар әдетте «істі қарау тарихына» назар аудармайтынын айтты: Біріккен Корольдік,

Нидерланд және Германия соттары патент ведомствосы құжатын түсіндіру ісінде қолдануды

дұрыс көрмейді (тіпті тыйым салуы да мүмкін). Мұның екі себебі бар: патент мағынасы аталған

құжаттың салаға маманданған адамға қолжетімді болу-болмауына байланысты өзгермеуге

тиіс және қайткенде оның шектеулі көмегіне сүйену үшін өмір тым қысқа. Осындай беделіне

қарамастан, қарама-қайшы мысалдар да кездеседі: Furr v. CD Truline (Building Products) [1985]

FSR 553, 560–4; Rohm and Haas v. Collag [2002] FSR 445, 457–8 (Еуропалық патент ведомствосына

жазылған хатта сипаттаманың анық емес аспектілерін анықтауға көмектесетін объективті

ақпарат бар деп ұйғарылды);

Wesley Jessen v. Coopervison [2003] RPC 355, 382 (Еуропалық патент ведомствосындағы өтінімнің

техника деңгейін айналып өту үшін өрнектен нүктелерге өзгергенін көрсеткен істі қарау тарихы

«нүктелер» ұғымын «кішкентай домалақ белгілер» деп шектеуде пайдаланылды). АҚШ-тағы

эстоппель тарихының жағдайы туралы қараңыз: Festo Corporation v. Shoketsu Kinzouku Kogyo KK,

535 US 722 (2002), [2003] FSR 10 (патент иесі АҚШ патенттеу мекемесінде жасаған мәлімдемелерімен

(representation) шектелді).

186

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [87] (SC) (Neuberger LJ).

187

Ibid., [88].

330

ПАТЕНТ

Actavis шешімінің қалай қабылданатыны біршама уақытты талап ететіні бел-

гілі.

188

Дегенмен белгілі бір қорытындыларды жасай беруге болады. Мәселен,

Actavis ісінің қайта тұжырымдалған Improver сұрақтарының патентті өнертабыс

формуласын «қалыпты» оқығандағыдан қаншалықты ауқымдырақ етіп түсінді-

руге болатынын анықтаудағы маңызын қуаттағаны айқын болды. Айқындалма-

ғаны – мақсаты бойынша интерпретациялаудың маңызы. Лорд Нойбергердің

жойқын мәлімдемелерін ескерсек, мақсаты бойынша интерпретациялау екі-

қадамды құқықбұзушылық критерийінің

189

екінші қадамы ауқымына кірді деп

пайымдауға болады. Соттар осы бастауға сүйеніп, мақсатқа негізделген крите-

рийді қайта тұжырымдалған Improver сұрақтарымен алмастыра ма, әлде реті

келіп жатса қарапайым істерде (Catnic секілді) оған жүгінуді жалғастыра бере

ме? Олардың қай жолды таңдайты қызық.

190

Actavis ісінің көзге түсе бермейтін,

бірақ маңызды салдарының бірі оның патенттеушіге берілетін қорғау ауқымын

ұлғайтуы (әсіресе химиялық өнертабыстарға қатысты) еді. Өйткені шартты білікті

маманның варианттың жұмыс істейтінін білуі Improver сұрақтарының екіншісіне

«иә» деп жауап берілуінің, сәйкесінше, патент құқығы бұзылған деп табудың ық-

тималдығын арттырды. Әлі түсіндіріле қоймаған үшінші сұрақ лорд Нойбергер

ұсынған эквивалент критерийіндегі варианттар басымдық күнінде техника дең-

гейінің бір бөлігін құраған материалды қамтып-қамтымауында жатыр. Мұндай

нәтиже қажетсіз көрінеді. Үшінші нұсқау арқылы оның алдын алуға болады.

Үшінші нұсқау дегеніміз – «Патенттеуші өнертабыс формуласының сөзбе-сөз

оқығандағы мағынасына қатаң түрде жүгінуді қалады ма?» деген сұрақ (Improver

cұрақтарының үшіншісі).

191

Балама ретінде эквиваленттер техника деңгейі тұр-

ғысынан патенттеуге келмейтін материалды қамти алмайды дейтін доктринаны

(«Формстейн қорғауы» секілді) әзірлеу қажеттілігі туындауы мүмкін.

192

188

Мұндағы маңызды сұрақ: «кері құқықбұзушылық» критерийіне қатысты қабылданған жаңа

тәсіл жаңашылдық тұрғысынан дұрыс па? Дұрыс болса, жаңашылдық пен өнертапқыштық деңгей

арасындағы айырмашылық көмескі болып, жаңашылдықты көрсету қиындамақ. Осы уақытқа

дейін соттар «кері құқықбұзушылық» критерийі қараудағы өнертабыс формуласының қалыпты

интерпретациясы негізінде (сәйкесінше, эквиваленттер доктринасына сүйенбей) іске асуы керек деп

келді: Generics (UK) v. Yeda Research [2017] EWHC 2629 (Pat), [157]–[167] (Arnold J) (Synthon компаниясы

препараттарының жаңашылдығын бағалауға Actavis ықпалының әсерін [161] ескере отырып,

сұраққа түпкілікті жауап беру үшін Жоғарғы соттың басқа шешімі талап етілетінін назарға алады;

Fisher&Paykel Healthcare v. ResMed [2017] EWHC 2748 (Ch), [74]–[86] (Deputy Judge Meade QC).

189

Бірақ мына жағдаймен салыстырыңыз. Illumina v. Premaitha [2017] EWHC 2930 (Pat), [200]–[202]

(Carr J).

190

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, [55] Бұл істе лорд Нойбергер «интерпретациялаудың қалыпты

қағидаттары... «тік» ұғымы дәл 90 градус болмайтын затты да қамтиды деген тұжырымды басқа да

затқа қолдануға мүмкіндік берді. Actavis тәсілінің өнертабыс формуласын интерпретациялау аясында

жетілдірілген интерпретация тәжірибелеріне (мысалы, ғылыми сандар мен сандық диапазондар

туралы конвенциялар) әсері түсініксіз. Қараңыз: Smith&Nephew v. ConvaTec [2015] EWCA Civ 607,

[19]–[22]; Napp Pharmaceutical v. Dr Reddy’s Laboratories [2016] EWHC 1517 (Pat).

191

Алайда (Actavis ісінде тұспалданғандай [33]) қорғау ауқымы өнертабыс формуласын түсіндіру

процесінен ажыратылған болса, ал баламалар мәселесі патенттің бұзылуына ғана қатысты болса

(жаңашылдыққа емес) (Generics (UK) v Yeda Research ісінде көрсетілгендей [2017] EWHC 2629

(Pat), [157]–[167]), патентті оқушының «формуланың эквиваленті техниканың бұрынғы деңгейінде

болғанынан ғана патенттеуші өз формуласының сөзбе-сөз оқылуына қатаң сүйенуді қалады» деген

қорытындыға келетіні анық емес.

192

Formstein (29 April 1986) [1991] RPC 597, 606 (BGH) («балама деп табылған құқықбұзушылық

техниканың бұрынғы деңгейі тұрғысынан патенттелетін өнертабыс емес» дейтін қорғаныс шарасын

мойындайды).

331

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

4. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ АЙЫПТАРДАН

ҚОРҒАНУ ШАРАЛАРЫ

Талапкер жауапкердің патенттік монополия ықпалына түсетін әрекет жа-

сағанын дәлелдесе болды; патенттің бұзылуынан қорғанудың қолжетімді бір

шараны пайдалана отырып мұндай әрекеттің жауапкершіліктен босатылғанын

дәлелдеу міндеттемесі жауапкерге өтеді. Таңғаларлығы: патент құқығын бұзу-

шы әрекеттерден қорғану және ол әрекеттерді хабарлау көп талқыланбады.

193

Жалпы деңгейде мұндай ерекше жағдайлар патенттеушілердің мүдделері мен

басқа топтардың мүдделері арасындағы тепе-теңдікті сақтайды. Мұндағы бас-

қа топ деп отырғанымыз – бәсекелестер, алдыңғы пайдаланушылар, саудагер-

лер, пайдаланушылар, пайда жасауды көздемейтін ұйымдар, білім беру және

зерттеу мекемелері. Қорғану шаралары кейде патент иесі ілеспе операциялық

шығындардың салдарынан өзінің өнертабысын әлеуметтік-пайдалы қолдануға

лицензия беруден бас тартатын жағдайларда пайда болатын нарықтық тиімсіз-

дікті жою мақсатында жұмыс істейді. Біртұтас патенттеу пакетін іске асыру жағ-

дайында қорғау механизмін қайта қарастыру қажет болатынын айта кеткен жөн.

Осы жалпы пайымдарды қаперде ұстай отырып, жауапкерді жауапкершіліктен

босатуды қамтамасыз ете алатын қорғанудың аса маңызды бірқатар шарасын

қарастырайық.

4.1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ЖЕКЕ ПАЙДАЛАНУЛАР

1977 жылғы Патент заңының 60(5)(а) бөліміне сәйкес, жеке тәртіпте әрі ком-

мерциялық емес мақсаттарда жасалған іс-әрекеттер патент құқығын бұзбай-

ды.

194

Жеке тәртіпте пайдалануға жеңілдік берудің мәні мынада: бір жағынан,

жеке пайдаланулар ғылыми білімді арттырып, әлеуметтік тұрғыда пайдалы бол-

са; екінші жағынан, транзакциялық шығындардың тым көп болуы жеке пайдала-

нуға лицензия беру ықтималдығы өте төмен болатынын білдіреді.

195

Қорғану шарасының пайдасына жұмыс істейтін келесі фактор – коммерция-

лық емес жеке пайдаланулар патенттік монополияға айтарлықтай қауіп төндір-

мейді. Мұндай пайдалану міндетті түрде жасырын немесе құпия болмағаны-

мен, «адамның жеке пайдалануына арналуы» қажет.

196

Әрекет коммерциялық

та, коммерциялық емес те пайда әкелсе, пайдаланушының субъективті ниетін

анықтау қажет. Әрекет коммерциялық мақсатта жасалса, қорғану шарасы қол-

данылмайды. Ал субъективті мақсат коммерциялық емес болса, жауапкер қор-

ғану шарасына сүйене алады. Алынатын нәтиже коммерциялық пайда әкелсе

де, осы шарт қолданылады.

197

193

D.Gilat, Experimental Use and Patents (1995); R.Eisenberg, ‘Patents and the Progress of Science:

Exclusive Rights and Experimental Use’ (1989) 56 U Chi L Rev 1017; J.Karp, ‘Experimental Use as Patent

Infringement’ (1991) 100 Yale LJ 2169.

194

CPC, Art. 31.

195

Қараңыз: D.Gilat, Experimental Use and Patents (1995), 25. АҚШ соттары ара-арасында de minimis

non curat lex қағидатына сүйенеді («заң ұсақ-түйектерді елемейді»): мысалы, Finney v. United States

188 USPQ 33 (CCTD 1975).

196

SKF Laboratories v. Evans Medical [1989] FSR 513, 518; McDonald v. Graham [1994] RPC 407.

197

SKF Laboratories v. Evans Medical [1989] FSR 513.

332

ПАТЕНТ

4.2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ПАЙДАЛАНУЛАР

60(5)(b) бөлімге сәйкес өнертабыс объектісіне қатысы бар эксперименттік

мақсаттағы әрекеттерде де иммунитет бар.

198

Бұл қорғаныс шарасы бірқатар

ереженің туындауына әкелді. Солардың біріне сәйкес, патенттік монополиялар

ғылыми зерттеулерді шектемеуі қажет. Патенттеу университеттерде жүзеге аса-

тын «таза» ғылыми зерттеулердің дәстүрлі саласына енгенде, эксперименттік

пайдалану қорғанысы ерекше маңызға ие болуы мүмкін.

199

Қорғаныс шарасын

қолдану үшін жауапкер әрекеттің (і) эксперименттік мақсаттарда жасалғанын

және (іі) өнертабыс объектісіне қатысты екенін дәлелдеуі керек.

(i) Эксперименттік мақсат. Кең мағынада қорғау ауқымы «эксперименттік

мақсаттың» қалай анықталатынына байланысты.

200

Белгілі бір әрекеттің мақсаты

қандай да бір беймәлім нәрсені анықтау немесе гипотезаны тексеру екенін көр-

сету болса, онда ол әрекетті эксперимент ретінде қарастыруға болады.

201

Егер

адам патенттелген өнертабыстың жұмыс істейтінін анықтауға талпынса, оның

әрекеті де эксперименттік саналады.

202

Бұл жағдай «тарап патентті лицензиялауы

керек пе» деген сұрақ төңірегінде ойланғанда немесе «патент жеткіліксіздік не-

гізінде жарамсыз» деп санағанда орын алады. Патенттік монополияның орынды

берілгенін анықтауға деген қоғам мүддесін ескерсек, бәсекелестердің осындай

міндетті атқаруда белсенділік танытқаны жөн. Эксперименттік пайдаланудың

қорғаныс шарасы болмаған жағдайда мұндай әрекеттер патент иесінің лицен-

зиясын алуды талап етуші еді; аталған жағдайлар үшін бұл екіталай.

203

Әрекеттің мақсаты онсыз да мәлім нәрсені дәлелдеу болса, өнімнің өндіру-

ші сипаттаған жолмен жұмыс істейтінін үшінші тарапқа көрсету болса немесе

өнімге ресми рұқсат алу болса,

204

бұл әрекет эксперименттік мақсаттағы әрекет

саналмаушы еді.

205

Бір істі қарау кезінде сот патенттелген өнімді (патенттің жа-

рамдылық мерзімі өткеннен кейін пайдаланылатын) пайдаланудың жаңа түріне

рұқсат алу талпыныстарына қолдау ретінде қауіпсіз қашықтықты орнату мен ақ-

паратты жинау үшін жүргізілген сынақтар ғылыми емес, коммерциялық мақ-

198

CPC, Art. 27(b). Қараңыз: W.Cornish, ‘Experimental Use of Patented Inventions in European

Community States’ (1998) 29 IIC 735. T.Cook, A European Perspective as to the Extent to which Experimental

Use and Certain Other Defences to Patent Infringement Apply to Diering Types of Research (2006).

199

E.Barash, ‘Experimental Uses, Patents and Scientic Progress’ (1997) 91 Nw UL Rev 667

(коммерциялық емес зерттеулерге қатысты эксперименттік қорғау аясын кеңейтуді ұсынады).

200

«Сынақтарды жүргізу мақсаттары кей жағдайда құрамдастырылған болса, кей жағдайда

ажыратылуы қиын»: Monsanto v. Stauer Chemical [1985] RPC 515 (CA), 542.

201

Ibid., 515.

202

Micro-Chemicals v Smith Kline and French InterAmerican (1971) 25 DLR 79 ісіндегі SCC шешімін

лорд-судья Диллон Monsanto v Stauer [1985] RPC 515, 538 ісінде анық түрде мақұлдады. Белгілі

бір жағдайда жұмыс істейтін бір нәрсенің басқа жағдайда жұмыс істейтінін немесе істемейтінін

анықтауға бағытталған сынақтарды эксперимент деп санауға әбден болады: 4.2-бөлімді қараңыз;

D.Gilat, Experimental Use and Patents (1995), 20.

203

Бұл жағдай авторлық құқық туралы заңнамада қарастырылған «сына немесе оқып таны»

қағидасы бойынша әрекет ететін қорғаныс шарасына ұқсайды. Оған сәйкес, заң болжалды

сыншыдан өнертабысты сынаудан бұрын авторлық құқық иесінен лицензия алуын талап етсе, сынау

мүмкін болмас еді.

204

Auchinloss v. Agricultural and Veterinary Supplies [1999] RPC 397, 405. Meter-Tech v. British Gas

[2016] EWHC 2278 (Pat), [235].

205

Monsanto v. Stauer [1985] RPC 515 (CA), 542.

333

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

саттарды көздеді деп қаулы етті.

206

Бұл мәселені әлі де түпкілікті қарастыру ке-

рек. Дегенмен эксперименттік пайдалануда коммерциялық мақсаттар көзделсе

немесе сынақтың негізгі мақсаты «тікелей немесе жанама пайда алу болса»,

207

пайдаланудың мұндай түрі ережеден тыс жағдай аясына жатпауы ықтимал.

208

Әрекет бірнеше мақсатты көздесе (мысалы, нарықта сенім орнату, кіріс алу

немесе ақпарат жинау секілді), сот әрекеттің ережеден босатылатынын не бо-

сатылмайтынын анықтау үшін оның «басым мақсатына» назар аударады.

209

CoreValve v. Edwards Lifesciences

ісінде

210

сот клиникалық сынақтар 60(5)(b) бөлі-

міне сәйкес ережеден босатылмайды деп тапты. Өйткені онда «елеулі сипаттағы

тікелей кіріс алу» көзделген еді. Коммерциялық зерттеулердің жағдайы одан әрі

өзекті болатыны күмән тудырмайды. Себебі осы қорғаныс шарасына дәстүрлі

түрде сүйеніп келген университет секілді қоғамдық сектор ұйымдары өздері-

нің зерттеу нәтижелерін коммерциялауға тырысуда.

211

Осы уақытқа дейін өнер-

табысты жақсарту, патентке қатысты өнертабыс ойлап табу немесе мүлдем бас-

қа өнертабыс ойлап табу мақсатында сынаудың қорғау ауқымына жату-жатпауы

қарастырылмады.

212

Алайда Германияның Жоғарғы соты нақты бір ауруды ем-

деу үшін патенттелген өнімді қабылдаудың ең дұрыс жолын анықтауға бағыттал-

ған эксперименттер Германия құқығына сәйкес эксперименттік пайдаланудың

қорғаныс шарасын иеленеді деп қаулы етті.

213

(ii) «Өнертабыс объектісіне қатысы бар». Пайдаланудың эксперименттік

мақсаты нақтыланған соң, эксперименттің өнертабыс объектісіне қатысы бар

екенін анықтау қажет.

214

Мәселен, адам өзінің қатерлі ісікке қарсы емін гендік

түрленген тышқанға қолдану арқылы сынағысы келсе, сол тышқанды патенттеу-

206

Ibid., 515; Auchinloss v. Agricultural and Veterinary Supplies [1997] RPC 649, [1999] RPC 397 (CA).

Адам реттеуші органның мақұлдауына ие болу үшін өзге біреудің патенттелген өнертабысын

сынақтан өткізетін болса (тиісті органға не қажетті ақпаратты, не үлгілерді бере отырып), бұл

да құқық бұзу айыбынан қорғайтын жағдай болмақ. Upjohn v. Kerfoot [1988] FSR 1 ісіндегі судья

Уитфордтың ұйғаруынша, дәрілік өнімді нарыққа шығаруға рұқсат алу өтінімі сынақ нәтижелерімен

бірге берілгенде патент құқығын бұзған болып саналмайды. Өйткені ол патентті қолданумен

бірдей емес. АҚШ-та мұндай үлгілерге 1984 жылғы «Дәрі бағасының бәсекесі және патент мерзімін

қалпына келтіру туралы» заң аясында (35 USC §271) рұқсат етілген. Еуропалық комиссия патенттің

әрекет ету мерзімі аяқталғанға дейін препаратты қоймада алты ай бойы өндіруге және сақтауға

мүмкіндік беретін канадалық заңнаманың осыған ұқсас ережесі TRIPS келісіміне қайшы келетіні

туралы дәлелдер келтірді. Бұл мәселе 1998 жылғы 12 қарашада ДСҰ қарауына берілді. Қараңыз:

WTO, Canada: Patent Protection of Pharmaceutical Products—Report of the Panel (17 March 2000) WT/

DS114/R.

207

Meter-Tech v. British Gas [2016] EWHC 2278 (Пат), [235].

208

Inhale Therapeutic Systems v. Quadrant Healthcare [2002] RPC 419, 463.

209

Corevalve v. Edwards Lifesciences [2009] EWHC 6 (Pat), [79].

210

Ibid.

211

АҚШ-та осы жағдайда қолданылатын тәсіл туралы қараңыз: Madey v. Duke University 64 USPQ

2d 1737 (Fed. Cir. 2002) (Дьюк университеті эксперименттік пайдалану қорғауына сүйене алмады,

өйткені университет коммерциялық сипатта болды).

212

McDonald v. Graham [1994] RPC 407 (Жауапкер патенттелген затты қандай да бір дизайнерге

патент құқығын бұзбайтын эквивалент жасауын сұрай отырып жіберсе және бұл зат поштамен

жіберуге жараса, оның осы жолмен пайдаланылуы заңды болмақ. Алайда жауапкер құқық бұзу

заттарын олардың өз қолында болмауы керек екенін біле тұра пайдаланды).

213

Klinische Versuche (Clinical trials) II [1998] RPC 423 (s. 11(2) of the German Patent Act). Қараңыз:

P.Tauchner, ‘Experimental Use Exemption in Germany’ (December 1997) Patent World 23.

214

Auchinloss v. Agricultural and Veterinary Supplies [1999] RPC 397 (CA), 406. Бұл істе лорд-судья

Олдос «өнертабыс объектісі» патент негізінде тұтастай анықталуы керектігін айтты.

334

ПАТЕНТ

шінің шағымынан қорғай алмайды. Егер заң өзгеше болғанда, диагностикалық

тестілеу жиынтықтарын патенттеуші патенттің рахатын ешқашан көре алмас еді.

Өйткені жиынтықтарды пайдаланудың барлық түрі эксперименттік болар еді.

215

Егер зерттеуші патенттелген процестерді немесе өнімдерді басқа объектілерге

сынақ жүргізу үшін пайдалануға ниеттенсе, зерттеуші патент иесінен лицензия

алуға тиіс.

216

Зерттеушілер эксперименттік пайдаланудың қорғаныс шарасына қосымша

ретінде 60(5)(і) бөлімдегі

217

медициналық бақылау қолданысының қорғауына да

сүйене алады. Бұл қорғаныс адамға

218

немесе ветеринарлық пайдалануға

219

ар-

налған медициналық өнімді өндіру мақсатында зерттеу немесе сынақ жүргізу

әрекеттеріне бағытталған.

2014 жылы 1977 жылғы Патент заңына өзгертулер мен түзетулер енгізіліп,

клиникалық сынақтарды, дала сынақтарын және денсаулық технологияларын

бағалау жұмыстарын патент құқығын бұзбастан жүзеге асыруға болады деп

ұйғарылды.

220

Жаңа 60(6D) бөлімге сәйкес, реттеуші органдардың мақұлдауы-

на ие болу мақсатында немесе дәрілік құралдарға қатысты денсаулық сақтау

саласындағы технологияларды бағалау мақсатында жүзеге асырылатын әрекет

1977 жылғы Патент заңының жаңа 60(5)(b) бөліміндегі әрекет ауқымына жата-

ды. Жаңа ережелердің күші патенттелген медициналық өнімдерді коммерция-

лық мақсаттарда пайдалануға тарамайды.

221

Реттеуші органдардың жаңа дәрілік

өнімді нарыққа шығару жөніндегі мақұлдауына ие болу үшін компаниялар рет-

теуші органдардың алдында сынақ жүргізіп, өнімнің қауіпсіз әрі тиімді екенін

көрсетуі керек. 60(6D) бөлім осы жағдайда туындайтын патент проблемаларын

реттеуге арналған. Бұл ереже клиникалық сынақтарды Біріккен Корольдікте

жүргізуге ынталандырады деген үміт бар.

4.3. БҰРЫНҒЫ ПАЙДАЛАНУ

Мұның алдында атап өткеніміздей, 1977 жылғы Патент заңы әкелген өзгеріс-

тердің бірі жаңашылдықтың «қоғамға жария етілген» өнертабысты қамтымай-

тындай етіп қайта анықталуы еді. Нәтижесінде үшінші тараптың құпия пайдала-

нуы жаңашылдықты бұзбайтын болды.

222

Осы өзгерісті енгізу салдарының бірі

патент құқықтарының сол патент табысталғанға дейін құпия жасалып жүрген

215

SKF v. Evans [1989] FSR 513, 523.

216

Monsanto v. Stauer [1985] RPC 515, 522.

217

Қорғаудың бұл түрі 2005 жылғы дәрі-дәрмек регламентіне өзгертулер енгізу туралы ережемен

толықтырылды (дәрі-дәрмектерді тіркеу куәліктері және т.б. (SI 2005/2759).

218

Directive 2001/83/EC, Art. 10(1)–(4).

219

Directive 2001/82/EC, Art. 13(1)–(5).

220

Legislative Reform (Patents) Order 2014, cl. 2 introducing new PA 1977, s. 60(6D)–(6G) (with eect,

1 October 2014).

221

UK IPO, Changes to patents legislation made by the Legislative Reform (Patents) Order 2014 from

1 October 2014.

222

Бұл «патент өнертабысты кім бірінші ойлап тапқанға емес, кім бірінші өтінім беріп, өнертабысты

жария еткенге берілуі керек» дейтін саясатты нығайтады. Қараңыз: P.Hubert, ‘The Prior User Right of

H.R. 400: A Careful Balancing of Competing Interests’ (1998) 14 Santa Clara Computer&High Tech LJ 189;

Symposium (1996) 36 IDEA 345.

335

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

әрекеттерді қамти алуы-тын.

223

64(1)-бөлім «патент адамдардың бұрыннан ат-

қарып жүрген істеріне тосқауыл болмауы керек» деген түсінікті («атқару құқы-

ғы» доктринасы) қуаттау үшін өнертабысты бұрыннан пайдаланып жүргендерді

жеке қорғаныспен қамтамасыз етеді.

224

Қорғаныс шарасының бұл түрі жөнінде атап өтуге тұрарлық бірнеше пікір

бар. Біріншісі – бұл ереже тек Біріккен Корольдікте (немесе Еуропа экономи-

калық аймағында) жасалған бұрынғы әрекеттерге ғана қолданылады.

225

Жаңа-

шылдық стандартының әлемдік сипаты бар екенін ескерсек, адам қандай да бір

әрекетті Жапонияда жасап жүріп, кейіннен ол әрекет Біріккен Корольдік патент-

телсе, әлгі адам өз әрекетін Біріккен Корольдікте жасай алмай қалады. Қорғаныс

шарасы әрекет адал ниетпен жасалғанда ғана қолжетімді болатынын атап өту

маңызды. Адал ниет ұғымы әлі толық анықталмағанмен, бұл ереже зерттеу то-

бынан зерттеушілер арасындағы келісімге қарамастан кетіп қалған адамның ал-

дыңғы пайдаланудың қорғаныс шарасына сүйенуіне жол бермейді. Дәл осылай,

адам кезінде бір жерде жалданып жұмыс істесе, сол жалдану кезінде алынған

сауда құпияларын бұрынғы жұмыс берушісімен бәсекелесу үшін пайдалануға

ниеттенсе, онда қараудағы қорғаныс шарасына сүйене алмайды.

226

Бұрынғы қолданыс қорғанысы жауапкер әрекеттерін патенттің басымдық

күніне дейін жасағанда немесе әрекет патент берілгеннен кейін жасалғанда,

патент берілгенге дейін ол әрекетті жасауға «салмақты әрі тиімді дайындық»

жүргізілгенде ғана қолжетімді болады. «Дайындық құқық бұзу әрекетіне әке-

луге өте жақын болатындай салмақты» болуы керек деп ұйғарылды.

227

Бұрын-

ғы пайдаланушы әрекетін өзге біреу патенттегеннен кейін де жалғастыра беру

үшін ол әрекет сол қалпы болуға тиіс. Жауапкер әрекетінің өзгермегенін көрсе-

туге міндетті болмаса да, бұрынғы әрекет пен құқық бұзу әрекеті арасындағы

«себеп-салдарлық» байланысты көрсетуге тиіс.

228

«Бұрынғы құпия пайдалану»

қорғанысы жеке адамға берілетіндіктен, патент алынғаннан кейінгі әрекетті сол

әрекетті патент табысталғанға дейін жасаған адамның өзі (немесе серіктесі) жа-

сауы қажет. Бұл ретте ол әрекеттің ауқымын анықтау аса маңызды. Жауапкердің

кейінгі әрекеті бұрынғысынан тұтастай өзге сипатта болса, қорғау берілмейді.

Яғни жауапкердің алдыңғы әрекеті қандай да бір процесс болып, патент беріл-

геннен кейінгі әрекеті сол процестен өнім алу болса, онда ол аталмыш қорғауға

223

Париж конвенциясының 4(B) бабы аталған сұрақтарды өзара келісуші мемлекеттердің ішкі

заңнамасы қарауына қалдырады. Қараңыз: R.Rohrback, ‘Prior User Rights: Roses or Thorns?’ (1993) 2 U

Balt IPJ 1; N.Marterer, ‘The Prior User’s Right’ (1990) 21 IIC 521.

224

Helitune v. Stewart Hughes [1991] FSR 171, 206.

225

EC Commission v. United Kingdom, Case C-30/90 [1993] RPC 283, [1992] 2 CMLR 709, [1992] ECR

I–829 ісінде түсіндірілгендей, бұл ереженің Еуропалық қоғамдастықты құру келісімінің 28-бабына

(келісімнің бұрынғы 30-бабы) қайшы келуінің алдын алу үшін соңғы өзгертуді қолдану қажет болуы

мүмкін. Бұл мәселеде Еуропалық одақ елдеріндегі бірізділік жоқ. Қараңыз: L.Osterborg, ‘Towards a

Harmonized Prior User Right within the Common Market Patent System’ (1981) 12 IIC 447; J.Neukom, ‘A

Prior Use Right for the Community Patent Convention’ [1990] EIPR 165; J.Neukom, ‘A Prior Use Right for

the Community Patent Convention: An Update’ [1991] EIPR 139.

226

«Трамплин қағидасына» сәйкес, құпиялылықты бұзу туралы арыз қызметкердің патенті

жарияланғаннан кейін берілмейді, сондықтан бұрынғы қызметкердің 64-бөлімдегі қорғауға сүйене

алмайтынын ескерген жөн. 44-тараудың 5.2-бөлімін қараңыз.

227

Lubrizol Corporation v. Esso Petroleum [1998] RPC 727 (CA), 770; Helitune [1991] FSR 171 (байыпты

және тиімді дайындық шаралары сол саладағы жалпы зерттеуден гөрі көбірек талап етті).

228

Hadley Industries v. Metal Sections (unreported, 13 November 1998) (Pat).

336

ПАТЕНТ

сүйене алмайды.

229

Алдыңғы пайдалану мен кейінгі құқық бұзу әрекеті арасында

белгілі бір айырмашылыққа жол беріледі.

230

Бірақ ол айырмашылықтың қандай

көлемде болатыны қиын мәселе болып отыр.

Әрекет немесе сол әрекеттің дайындығы бизнес аясында жасалса, алдың-

ғы пайдаланушы ол әрекетті жасау құқығын әрекетті жасау кезіндегі бизнес

әріптестеріне бере алады. Ол сондай-ақ әлгі құқықты кісі қайтыс болғанда сол

әрекетке немесе әрекет дайындығына тікелей қатысы бар, бизнестің бір бөлігін

иемденетін адамға да бере алады.

231

Лицензиаттар қорғаныс шараларымен қам-

тамасыз етілмейді.

232

4.4. БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ӨНЕРТАБЫСТАРҒА

БЕРІЛЕТІН ҚОРҒАУ

Биотехнологиялық өнертабыстармен жұмыс істеу тәртібінің бір бөлігі ретінде

биотехнологиялық өнертабыс патенттерінің құқығын бұзудан қорғаудың жаңа

үш әдісі тұжырымдалды. Бұл әдістер Биотехнология директивасының 10 және

11-баптарында, сондай-ақ 2000 жылғы Патент туралы регламенттің (Patents

Regulations 2000) 1977 жылғы Патент заңына енгізген өзгертулері мен түзетуле-

рінде сипатталған.

4.4.1. Биологиялық патенттердің сарқылуы

А2 қосымшасының 10-параграфына/10-бабына сәйкес, патентке берілген

қорғау патент иесі нарыққа шығарған (немесе оның келісімімен шығарылған)

материалды пропагациялау немесе мультипликациялау (егер бұлар патенттел-

ген биологиялық материалдың меңзелген қолданысының нәтижесі болса

233

)

арқылы алынған биологиялық материалды қамтитындай ауқымды болмағаны

жөн. Бұл жағдай алынған материал пропагация мен мультипликацияның өзге

түрлеріне қолданылмайды деген ережеге жатады.

Негізінде, 10-бап биологиялық патенттер үшін сарқылудың ерекше форма-

сын енгізеді. Патент құқығын 10-бап аясында сарқылған деп табу үшін (патент

құқығын болжалды түрде бұзды деп саналған) мультипликация немесе пропа-

гация – «сатудың шынайы мақсаты деп аталатын оқиға» екенін көрсету қажет.

234

Мұның түйіні мынада: ашытқыны сыра өндіруде қолданған адам сол ашытқыға

берілген патенттің құқығын бұзады. Өйткені сыраны жасау процесі міндетті түр-

де ашытқыны мультипликациялауды талап етеді. Дегенмен патенттелген ашытқы

алкогольді үйде жасауға қажетті заттарды сататын дүкенде сатылса, 10-бап (және

оның британиялық баламасы) жауапкер үшін «қорғаныс шарасын» қамтамасыз

етеді. Алайда жауапкер ашытқыны көбейтіп, кейіннен сататын болса, онда ол

229

Ibid.

230

Helitune v. Stewart Hughes [1991] FSR 171, 206; Lubrizol v. Esso Petroleum [1992] RPC 281, 295,

[1998] RPC 727 (CA).

231

1977 жылғы Патент заңының 64(2)-бөлімі бұрынғы пайдаланушы өнімді таратқан жағдай үшін

сарқылу баламасын ұсынады. Өнімді сатып алған адам ол өнімді түпкі (тіркелген) меншік иесінен

сатып алғандағыдай етіп пайдалануға міндетті.

232

PA 1977, s. 64(3).

233

Биотехнология директивасының 8 және 9-баптарында және 1977 жылғы Патент заңы А2

қосымшасының 7-9-параграфтарында жазылғандай. Бұлар 2.2.5-бөлімде талқыланды.

234

Қараңыз: S.Bostyn, ‘Patentability of Genetic Information Carriers’ [1999] IPQ 1, 30.

337

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

аталған қорғаныс шарасына ие бола алмайды.

235

Қорғаныс шарасының бұл түрі

патенттелген дәнді егіп, өнімін сататын (мысалы, ұн өндіретіндерге сатса) фер-

мерлерге беріледі. Бірақ ол дәнді жаңа өнім алуды, көздейтін өзге фермерлерге

сататын болса, қорғаныс шарасымен қамтамасыз етілмейді.

236

4.4.2. Фермерлерге берілген артықшылықтар

Биотехнология директивасының айналасындағы пікіріталастан «биология-

лық өнертабыс патенттеріне берілген қорғау дәстүрлі фермерлердің жұмысы-

на нұқсан келтіреді» деген үрейдің бар екенін аңғаруға болады. Нақтырақ айт-

қанда, осы патенттік қорғаудың әсерінен фермерлер өздері орып алған дәнді

одан әрі еге алмай немесе патенттелген жануарларды көбейте алмай қала ма

деген қорқыныш болды. Мәселе патенттелген өнімді өсірудің немесе көбейтудің

патент құқығын бұзу болып саналуында еді. Осы сипаттағы проблемалардың

алдын алу үшін Биотехнология директивасының 11(1) және (2)-баптары фер-

мерлерге арнайы қорғаныс шараларын ұсынады. Бұл ережелер 2000 жылғы Па-

тент регламентіне сәйкес енгізілген 1977 жылғы Патент заңының 60(5)(g) және

(h) бөлімдерінде көрініс тапты. 60(5)(g) бөлімі де фермерлерді қорғайды. Бұл

бөлім фермерлерге патент иесінен ауыл шаруашылық мақсатында сатып алған

(немесе коммерциаландырудың өзге жолымен алған) өсімдік тұқымынан өндір-

ген өнімін пропагация немесе мультипликация мақсатында қолдануға мүмкіндік

береді. Қысқаша айтқанда, бұл қорғаныс ағымдағы орымнан алған дәнді келесі

орым үшін пайдалануға жол ашады. 60(5)(g) бөліміндегі қорғаныс 1977 жылғы

Патент заңы А1 қосымшасының 2-параграфында көрсетілген өсімдік тұқымдары

мен топтарына ғана қолданылады.

Оған жем-шөп, дән өсімдіктері, картоп, май және талшықты өсімдік түрле-

рі жатады. 60(5)(g) бөліміндегі қорғауға сүйенетін фермерлер тиісті құқық ие-

сіне әділ сыйақы төлеуге тиіс.

237

Сыйақы «патентпен қорғалған материалдың

дәл сондай сұрпын, дәл сол аймақта патент иесінің рұқсатымен өсіруде сұра-

латын көлемнен айтарлықтай төмен болуы керек».

238

Фермер өзінің «шағын

фермер»

239

екенін көрсете алса, әділ сыйақы төлеудің қажеті жоқ. Қажет болған

жағдайда патент иесі мен фермер бір-бірін белгілі бір ақпаратпен қамтамасыз

етуі керек.

240

Қорғаныс шарасының бұл түрін қолдануға қатысты бірқатар шектеу

(фермердің қорғалған материалды өз фермасынан тыс жерге шығару қабілетіне

қойылатын шектеу секілді) бар.

60(5)(h) бөлім фермерлерге жануарларды көбейтуге байланысты қорғау бе-

реді. Аталған бөлімге сәйкес, «фермердің жануарды немесе жануардың реп-

родуктивті материалын ауыл шаруашылық мақсатта... құрамында патенттелген

235

Ibid.

236

R.Nott, ‘You Did It: The European Biotechnology Directive at Last’ [1998] EIPR 347, 349.

237

PA 1977, Sch. A1, para. 3(1) (introduced by Patents Regs 2000).

238

PA 1977, Sch. A1, para. 3(3) (introduced by Patents Regs 2000). Сыйақы деңгейі төмен болуы үшін

ол Қоғамдастық өсімдіктері сұрыптарының құқықтары жөніндегі кеңес регламенті үшінші индентінің

14(3)-бабындағы мағына аясында айтарлықтай төмен болуы қажет.

239

PA 1977, Sch. A1, para. 4(1)-(2) (introduced by Patents Regs 2000). «Шағын фермер» Қоғамдастық

өсімдіктері сұрыптарының құқықтары жөніндегі кеңес регламенті үшінші индентінің 14(3)-бабында

анықталған.

240

PA 1977, Sch. A1, paras 5-11 (introduced by Patents Regs 2000).

338

ПАТЕНТ

өнертабыстың элементтері болатын жануарлады алу үшін немесе өзге де жа-

нуардың репродуктивті материалын алу үшін пайдаланса», құқық бұзылмайды.

Фермерлердің жануарларды көбейтудегі қорғанысы кең ауқымды. Қорғаныс

ауқымы «ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану» деген тіркестің қалай түсін-

дірілетініне байланысты. Патент заңына сәйкес, «ауылшаруашылық мақсатта

пайдалануға» жануарлар немесе жануарлардың репродуктивті материалдары

фермердің ауылшаруашылық мақсатындағы әрекеті үшін қолжетімді болатын

жағдайлар жатады. Бұл ұғым аясына «коммерциялық репродукция әрекеті мақ-

сатындағы немесе аясындағы сату» жатпайды.

241

Қорғаудың аталған механизмдері ауыл шаруашылығын жүргізу ісіне қалай

ықпал ететінін көру қызық болар еді. Биотехнология индустриясының бұл қорғау

механизмдеріне жауабын көру де қызық болушы еді. Мұндай қорғау механизм-

дері (60(5)(g)-(h) бөліміндегі секілді) тұқымдардың қайталап өнбеуін қамтама-

сыз ететін ген-терминаторларды немесе арнайы гибридтерді пайдалану сияқты

әдістерді әзірлеуге стимул ретінде әрекет етуі мүмкін деген тұжырым жасалды.

242

4.5. Басқа да қорғаныс шаралары

Құқықбұзушылық айыбынан қорғанудың өзге де ерекше жағдайлары бар.

74(1)(а) бөлімге сәйкес, құқық бұзу айыбынан қорғанудың жолы ретінде патент-

тің жарамдылығына күмән келтіруге болады. Бұл – жиі қолданылатын қорғаныс

шарасы: болжалды құқықбұзушы әдетте «өнертабыс жарамсыз, өйткені оның

жаңашылдығы жоқ, ол таптаурын» деген уәж айтады. Мұның мысалын «Gillette

defence»

243

ісінен көруге болады. Онда жауапкер құқық бұзу әрекеті патенттің

басымдық күніне дейін жұртқа жария түрде жасалғанын көрсетуге тырысып, па-

тент иесінен аталған әрекетті қамтымайтындай етіп патентін қайта сипаттауды

немесе егер патент әлгі әрекетті қамтиды деп тапса, патенттің жарамсыз екенін

(жаңашылдықтың болмауы негізінде) мойындауды талап етті.

Дәріханадағы адам дәріні рецепт бойынша арнайы дайындықсыз жасайтын

болса, ол қорғаныс шарасымен қамтамасыз етіледі.

244

Өнім немесе процесс

Біріккен Корольдіктің суына немесе ауа кеңістігіне уақытша немесе кездейсоқ

кірген хуверкрафтыда немесе көлік құралдарында, кемелерде, ұшақтарда пай-

даланылса, қорғау беріледі.

245

Тақта патент иелерінің эксклюзивті құқықтарынан

қорғайтын иммунитет бар.

246

Тақ өтемақы төлеу шартымен алдын ала лицензия

алмастан кез келген өнертабысты қолдана алады. Нақтырақ айтқанда, қорғаныс

241

PA 1977, s. 60(6B)(a)(b). Сату коммерцияландырудың бұдан өзге кез келген түрін қамтитындай

етіп анықталған: PA 1977, s. 60(6C).

242

R.Nott, ‘You Did It: The European Biotechnology Directive at Last’ [1998] EIPR 347, 349 n. 27.

243

Gillette Safety Razor Company v. Anglo-American Trading Company Ltd [1913] 30 RPC 465 (HL)

ісіндегі Лордтар палатасының тұжырымдарына негізделген қорғаныс шарасы.

244

PA 1977, s. 60(5)(c).

245

PA 1977, s. 60(5)(d)(e). Қараңыз: Stena Rederi v. Irish Ferries [2003] RPC 668 (CA). Дублин мен

Біріккен Корольдіктегі Холихед арасында күніне үш-төрт рет жүзетін кеме (әр рейс сайын кеме

Біріккен Корольдік суларында шамамен үш сағаттай болатын) Біріккен Корольдіктің аймағына

уақытша кірді деп табылды. Бұл жағдайда «уақытша» деген сөз келу жиілігін емес, «аралық» немесе

«шектеулі уақыт кезеңін» білдіреді. Одан әрі қараңыз: R.Sharma and H.Forrest, ‘A Lifeline for Infringing

Ships’ [2003] EIPR 430.

246

РА 1977, s. 55.

339

ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН БҰЗУ

шарасы «кез келген мемлекетттік мекемеге немесе мемлекеттік мекемеден жаз-

баша түрде өкілеттік алған кез келген адамға»

247

қайтарымы ретінде төлем жасау

арқылы,

248

соның ішінде алынбай қалған пайданың өтемақысын беру арқылы

249

белгілі бір әрекеттерді жасауға мүмкіндік береді. Кейде патент құқығының сар-

қылу доктринасы мен ұйғарынды лицензиясы (мұның алдында қарастырылған)

да құқық бұзу айыбынан (тиімді) қорғануға мүмкіндік береді.

1998 жылғы Бәсеке туралы заңды қабылдаудың алдында 1977 жылғы Патент

заңы патент иесінің лицензиатқа қоятын мынадай талаптарынан қорғануға мүм-

кіндік берді:

...лицензиат патенттелген өнертабыс болып табылатын өнімді немесе (про-

цесс жағдайында) осы процесс нәтижесінде тікелей алынған өнімді немесе осын-

дай процесс қолданылған өнімді лицензиардан немесе ол тағайындаған тұлғадан

сатып алуға міндеттеледі немесе көрсетілген қандай да бір тұлғадан немесе ли-

цензиар не ол тағайындаған адамнан өзге біреуден қандай да бір нәрсені сатып

алмауға міндеттеледі.

Құқық бұзу айыбынан қорғану лицензиар арыз берген кез келген тұлғаға

қолжетімді болды.

250

44-бөлім үлкен сынға ұшырап, 1998 жылғы Бәсеке туралы

заңға сәйкес алынып тасталды.

251

247

1977 жылғы Патент заңның 55(1)(a)–(е) бөлімінде тізімделген.

248

PA 1977, s 55(4). Роялти төлеудің қажеті болмайтын ерекше жағдай 1977 жылғы Патент

заңының 55(3)-бөлімі арқылы реттеледі.

249

PA 1977, s. 57A.

250

PA 1977, s. 44(3).

251

Қараңыз: The Competition Act 1998 (Transitional, Consequential and Supplemental Provisions)

Order 2000 (SI 2000/311) for transitional provisions.

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

1. Кіріспе

2. Эксплуатациялау амалдары

3. Эксплуатациялауға қойылатын шектеу:

бәсекеге қарсы әрекет

4. Эксплуатацияламауға қойылатын шектеу:

мәжбүрлі лицензиялар

5. Пайдаланудың өтемақысы

1. КІРІСПЕ

Патенттер мен патент өтінімдері жеке меншік түрі ретінде

табысталады, ли-

цензияланады және кепілге қойылады. Олар сондай-ақ басқа тұлғаға өте алады

(мысалы, қайтыс болу немесе банкрот болу жағдайында).

Мұның салдарынан

патент коммерциялық валютаның бір бөлігіне айналды; оларды саудалауға,

эксплуатациялауға және компанияның есеп айырысу тізімдемесіне қосуға бо-

лады. Cол себепті патентті эксплуатациялау патент жүйесінің негізгі аспектісі

болып отыр. Азық-түлік қауіпсіздігі мен ғылымның қолжетімділігін жақсарту

(әсіресе биотехнологиялық зерттеулер үшін)

секілді коммерциялық емес мақ-

саттарға жетуде патентті эксплуатациялаудың қандай инновациялық амалдарын

пайдалануға болатынына көбірек көңіл бөлінгендіктен, аталмыш мәселенің ма-

ңызы жаңа сипатқа ие болды. Патентті эксплуатациялау жолын бақылаудың қа-

ғидалары мен шарттарын әдетте тараптар шарттық негізде анықтайды: патент

құқығы бар болғаны тараптар маневр жасай алатын шеңберді ғана белгілейді.

Тараптардың патентті эксплуатациялау жөнінде келісімі болғанда, патент құқығы

ол келісімге құрметпен қарап, тараптар ісіне араласпауды жөн санайды. Алайда

кейде ерекше жағдайлар болады. 1977 жылғы Патент заңында шарт құқығын

жарамсыз ететін жалпы факторлардан (сауданы негізсіз шектеу секілді) бөлек па-

тенттің ортақ иелерін,

қызметкер өнертабыстарын және шарттық қағидалардың

кей түрлерін (тым болмағанда осы уақытқа дейінгі) қамтитын ережелер бар. Бә-

секе құқығы (жергілікті және еуропалық деңгейдегі) да патент иелері жасайтын

келісімдердің сипаты мен құрамына маңызды шектеулер қояды. Ол патентті пай-

даланбаудың жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін екенін ескере отырып, кей жағ-

дайда патент иесін өнертабысты іске асыруға лицензия беруге міндеттеуі мүмкін.

PA 1977, s. 30(1); мұның қараудағы мәселе болмауына қарамастан (сол үшін бұл меншіктің sui

generis түрі саналады).

PA 1977, s. 30(3).

J. Hope, Bio Bazaar: Biotechnology and the Open Space Revolution (2008); S.Dusollier, ‘Sharing Access

to Intellectual Property through Private Ordering’ (2007) 82 Chi-Kent L Rev 1391; J.D’Silva, ‘Pools, Thickets

and Open Source Nanotechnology’ [2009] EIPR 300.

PA 1977, s. 36(3), (7).

341

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

Бұл тарау төрт бөлімнен тұрады. Біріншісінде патентті эксплуатациялаудың

түрлі амалы қарастырылады. Одан соң патентті бәсекеге қарсы кез келген ық-

тимал әсерді азайту үшін эксплутациялау амалдарына қойылатын шектеулерге

тоқталамыз. Содан кейін мәжбүрлі лицензиялар қолжетімді болатын жағдай-

ларды (мысалы, патент пайдаланылмаған немесе жеткілікті деңгейде пайдала-

нылмаған жағдайларды) саралаймыз. Соңында патент мәжбүрлі лицензиялау

арқылы пайдаланылғанда және өнертабысты жұмыс беруші немесе тақ пайда-

ланғанда төленетін өтемақыны қарастырамыз.

2. ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ АМАЛДАРЫ

Бұл бөлімде патенттерді эксплуатациялаудың кей амалдарына үңілеміз. Па-

тент иелері өз патентін өзі эксплуатациялайтын жағдайларды қарастырған соң,

ерікті пайдаланудың кей қарапайым түрлерін, атап айтқанда, табыстау мен ли-

цензиялауды назарға аламыз. Одан кейін патент мәжбүрлі лицензия немесе құ-

қық лицензиясы негізінде эксплуатацияланатын жағдайларды айтамыз.

2.1. ПАТЕНТТІ МЕНШІК ИЕСІНІҢ

ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУЫ

Көп жағдайда патент иесі өнертабысын өзі әзірлеп, өзі пайдалануы мүмкін.

Әдетте бұл аса көп проблема тудыра қоймайды. Алайда патенттің бірнеше иесі

болса, қиындықтар тууы мүмкін. Соның ең маңыздысы

— «Патенттің бір иесі

өзге иелерінің рұқсатынсыз өнертабысты пайдалана ала ма?» деген мәселе. Кей

жағдайда пайдалану шарттары тараптар арасындағы шарттық келісім арқылы

реттеледі. Мұндай шарттар патенттің әрбір иесі өнертабысты қалай эксплуата-

циялай алатынын көрсетумен қатар, тараптардың бір-біріне қатысты жауапкер-

шілігін де нақтылауы керек. 1977 жылғы Патент заңына сәйкес, патенттің ортақ

иелері арасында шарт болмаған жағдайда

ортақ иелердің әрқайсысы өнер-

табысты іске асыра алады.

Яғни әрбір иеленуші патентті пайдалануға және он-

дағы жеке үлесінің пайдасын алуға құқылы.

Өзгелердің ортақ патентті пайда-

ланып кетуіне мүмкіндік бермес үшін ортақ иеленушілер бір-бірінің келісімінсіз

жеке дара лицензия бере алмайды.

Өнертабыс ортақ өнертапқыштардың өнімі болған жағдайда немесе бастапқыда бір тұлғаға

тиесілі болған патентті екі тұлғаға табыстау арқылы жасалған мәміле нәтижесінде патент бірлескен

меншікте бола алады.

PA 1977, s. 36. 2004 жылы 1977 жылғы Патент заңының 36(3)-бөліміне өзгерістер енді. Ол

өзгерістерге сәйкес, ортақ иеленушілер бірге әрекет етсе және аталған бөлімнің талабынан

келісімшарт негізінде бас тартпаса, патентті сұрата, өзгерте және қайтарып ала алады. Ортақ

иеленушілер арасындағы даулар 1977 жылғы Патент заңының 37-бөлімі аясында шешіледі. Қараңыз:

R.Merges and L.Locke, ‘Co-ownership of Patents: A Comparative and Economic View’ (1990) 72 JPTOS 586.

Жалпы ережелерге сәйкес, ортақ иеленушілер қайта сатып алу келісімі жасалмайынша

бөлінбейтін тең үлестерге құқылы: PA 1977, s. 36(1).

Henry Brothers v. Ministry of Defence [1997] RPC 693; салыстырыңыз: M.Anderson, ‘Applying

Traditional Property Laws to Intellectual Property Transactions’ [1995] EIPR 236, 240.

342

ПАТЕНТ

2.2. ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫН ТАБЫСТАУ

Патенттелген өнімдер мен процестерді эксплуатациялаудың кең таралған

амалы – патент иесінің өз мүдделерін екінші тарапқа беруі.

Патент құқығын

табыстау дегеніміз – патент (немесе өтінім) иелігін өзгеге беру. Бұл жағдайда

патент иесінің мирасқоры табыстаушы секілді патентті өз ыңғайына қарай пай-

далана алады. Лицензиялаумен салыстырғанда (онда лицензиар патенттегі өз

мүддесін сақтап қалады), мұнда патент иесі патентті табыстағаннан кейін оның

патентке қатысты ешқандай мүддесі немесе жауапкершілігі болмайды.

Табыстау жарамды болуы үшін

жазбаша түрде рәсімделіп, оған құқықты та-

быстаушы немесе оның өкілі қол қоюы керек.

Патент немесе өтінім бірнеше

тарапқа тиесілі болса, барлық ортақ иеленуші патентті өзгеге табыстауға келісім

беруі керек.

Табыстауды жарамды деп табу үшін тіркеуден өту шарт емес. Алайда

тіркеу белгілі бір артықшылықтар береді және біз оларды алда қарастырамыз.

2.3. ЕРІКТІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР

Патентті эксплуатациялаудың тағы бір қарапайым амалы – лицензиялау.

Лицензия басқаша жағдайда тыйым салынған әрекетті жасауға рұқсат береді.

Лицензиялар ауызша немесе жазбаша нысанда жасалып,

рәсімделген немесе

ұйғарынды бола алады.

Патенттің ортақ иеленушілері болса, лицензияны жа-

рамды деп табу үшін олардың бәрі келісім беруге тиіс.

Патент құқығын табыс-

таудан айырмашылығы – лицензиялау кезінде мүліктік мүдде берілмейді.

Лицензияның бірреттік рұқсат беруден бастап, эксклюзив лицензияға дейінгі

түрлі формасы бар. Эксклюзив лицензия келісімінде патент иесі лицензиатқа па-

тенттелген технологияны қолдануға рұқсат беріп қана қоймай, сол лицензиаттан

басқа ешкімге лицензия бермейтініне және ол технологияны өзі де эксплуата-

цияламайтынына уәде береді. Мұның құқықтық салдары сол, эксклюзив лицен-

зия лицензиатқа өзгелердің, тіпті патент иесінің де сол технологияны эксплуата-

циялауына тыйым салу құқығын береді.

PA 1977, s. 30(2) (Scotland).

Әрекет қабілетсіздігіне душар болған патент табыстаушы табысталған патенттің жарамдылығын

даулай алмайды: Chambers v. Crichley (1864) 33 Beav 374, 55 ER 412 (патент табыстаушыға патент

беруден бас тарту негізінде патенттің жарамдылығын даулауға тыйым салынады). Дегенмен қараңыз:

A.Robertson, ‘Is the Licensee Estoppel Rule Still Good Law? Was It Ever?’ [1991] EIPR 373.

Еуропалық патенттің өтінімі жағдайында транзакцияға тараптардың барлығы қол қоюы қажет:

EPC, Art. 72.

PA 1977, s. 30(6). Шотландияға арналған, басқаша тұжырымдалған, бірақ айтарлықтай дәрежеде

баламалы ережелер 1977 жылғы Патент заңының 31-бөлімінде сипатталған. Ауызша табыстау

тағайындау туралы келісім ретінде күшіне енуі мүмкін және әділдік құқығы бойынша орындалуы

қажет: Stewart v. Case (1891) 8 RPC 259, (1892) 9 RPC 9.

PA 1977, s. 36(3), (7). (Сол кездегі) Патент ведомствосының патентті жеті ортақ иеленушінің бірі

қарсылық танытқанына қарамастан табыстауы жөнінде қараңыз: Florey’s Patent [1962] RPC 186.

2.6-бөлімді қараңыз.

Crossley v. Dixon (1863) 10 HLC 293.

Қараңыз: Morton-Norwich v. Intercen and United Chemicals (No. 2) [1981] FSR 337. Ерікті және

айрықша лицензия патент «құрамында» емес, патент «аясында» беріледі. Сондықтан 1977 жылғы

Патент заңының 30(6)-бөлімі қолданылмайды: Instituform v. Inliner [1992] RPC 83; CIPA, [30.05].

PA 1977, s. 36(3), (7).

Allen&Hanbury v. Generics [1986] RPC 203, 246. Лицензияны мына заңмен реттеуге болады:

PA 1977, s. 30(4)(a).

PA 1977, s. 130(1); салыстырыңыз: Peaudouce SA v. Kimberly Clark [1996] FSR 680, 690–1.

343

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

Эксклюзив лицензияны беру патент құқығын табыстауға өте ұқсас болғаны-

мен,

оның жазбаша түрде берілуі міндетті емес.

Эксклюзив лицензия өзге ли-

цензиялар секілді ауызша не жазбаша жасалып,

рәсімделген немесе ұйғарын-

ды болуы мүмкін.

«Жалаң лицензиат» лицензияда көрсетілген іс-әрекеттерге

қатысты жауапкершілік алмау құқығына ие болса,

эксклюзив лицензия лицен-

зиатқа меншік иесінікімен бірдей өкілеттілік береді. Ең маңыздысы, эксклюзив

лицензиат құқықбұзушыларды өзі-ақ сотқа тарта алады; патент құқығы бұзылған

жағдайда меншік иесіне жүгініп, шағымдануын сұрауға міндетті емес.

Патентті

пайдаланудың ең қарапайым амалы саналатын эксклюзив емес лицензиялар-

дың көптеген түрі бар. Солардың бірі негізгі стандарттарға арналған патенттерді

қамтиды. Біз оған кейінірек тоқталамыз.

2.3.1. Лицензияның қарапайым шарттары

(i) Пайдалану шектеуінің ауқымы. Лицензия өнімнің белгілі бір түріне қатыс-

ты патенттелген өнертабысты пайдалану құқығын ғана бере алады. Яғни өнер-

табыс жылыту желдеткішімен де, салқындату желдеткішімен де қатар жұмыс іс-

теуі мүмкін. Бірақ лицензия лицензиаттың өнертабысты тек салқындату желдет-

кіші үшін пайдалануын міндеттей алады.

(ii) Аумақтық шектеулер. Патент Біріккен Корольдіктің тұтас аумағы не-

месе бір бөлігі үшін лицензиялануы мүмкін. Яғни патенттелген процесті тек

Шотландияда пайдалануға немесе патенттелген өнімді Бирмингемнің бір зауы-

тында өндіруге ғана лицензия беруге болады. Алайда мұндай лицензия аясында

әзірленетін өнімді таратуды (сатуды) аумақтық шектеу бәсекеге қайшы болып,

Еуропалық одақтың жұмыс істеуі туралы шарттың (TFEU шарты) 101-бабына

қарсы деп танылуы мүмкін.

(iii) «Үздік талпыныс»/«ойға қонымды талпыныс» ескертпесі. Лицензия

лицензиаттың кейбір істерді атқаруда үздік талпыныс жасауын (лицензиялан-

ған өнімді сатуды мейлінше арттыру секілді)

міндеттейтін қосымша жауап-

кершілік жүктеуі мүмкін. Роялтидің болуы алынатын пайдаға, өнімнің айналы-

мына немесе сатылымына байланысты болса, өнертабысты пайдалану міндеті

Патент құқығын табыстау мен эксклюзив лицензия арасында бірқатар айырмашылық бар.

Мысалы, патентті табыстау жазбаша түрде рәсімделуі керек болса, айрықша лицензияны олай беру

міндетті емес: Instituform v. Inliner [1992] RPC 83. Сонымен қатар патент мерзімінің ұзартылуына

байланысты қолданылатын мәжбүрлі лицензиялар беру құқығы туралы ережелерге қатысты

эксклюзив лицензиаттың әлсіз позициясын атап өткен жөн: Kaken Pharmaceutical Patent [1990] RPC 72.

Авторлық құқық позициясымен салыстырыңыз: CDPA 1988, s. 92 (эксклюзив лицензия жазбаша

түрде болуға тиіс); Morton-Norwich v. Intercen and United Chemicals [1981] FSR 337.

Crossley v. Dixon (1863) 10 HLC 293.

Morton-Norwich [1981] FSR 337.

«Жалаң лицензия» – басқа жағдайда заңсыз болатын әрекетке жай ғана рұқсат беру: Thomas v.

Sorrell (1673) Vaugh 330, 124 ER 1098.

РА 1977, s. 67. Меншік иесі іс қарауға тараптардың бірі ретінде қатыса алады; қажет болғанда

жауапкер тарапына қосыла алады.

Пайдалануды шектеу нарықты бөлу тұрғысынан бәсекеге қайшы саналады. Қараңыз:

Windsurng International [1983] L 229/1; Wind-surng International v. Commission, Case 193/83 [1986]

ECR 611.

Талпыныс бағытталған нәрсе күшіне енуі үшін жеткілікті деңгейде анық болуға тиіс: R&D

Construction Group Limited v. Hallam Land Management, 2011 SC 287, [37].

344

ПАТЕНТ

патент иесін қорғау тұрғысынан (әсіресе лицензиатқа эксклюзив лицензия бе-

рілсе) маңызды болмақ. Бұл – лицензиардың пайдаға кенелуін қамтамасыз

ететін жалғыз амал.

Terrell v. Mabie Todd&Co Ltd

ісі «үздік талпыныс» ұғымының интеллектуалдық

меншік тұрғысындағы дәстүрлі мағынасын береді. Аталған істегі келісімшарт

бойынша, лицензиаттан өнертабыс пен дизайнның сатылымын күшейтуге «бар

ынтасын» салу және өнертабыс пен дизайнды пайдалануда «үздік талпыныс»

жасау талап етілген. Үздік талпыныс ұғымын Апелляция соты IBM United Kingdom

Ltd v. Rockware Glass Ltd

ісінде былай сипаттады:

... [үздік талпыныс адамның] күтілген нәтижені алу мақсатындағы барлық қа-

дамды орындауға міндетті болуын білдіреді. Мұндағы қадам дегенімізге ұқыпты,

табанды және парасатты патент иесінің көздеген нәтижеге жету мақсатындағы

әрекеттері жатады.

(iv) Ұтымды лицензиат ескертпесі. Лицензиарды жаңа лицензиатқа берге-

лі отырған (ұтымды) шарттарын ағымдағы лицензиатқа да ұсынуға міндеттейтін

шарт маңызды болуы мүмкін, алайда ағымдағы лицензиатты хабардар етудің

механизмі және жаңа шарттарды ескі шарттармен біріктіру процедурасы қажет

болуы мүмкін.

Мәселен, А тарабы В тарабымен 3 пайыздық роялти жөнінде келісім жасай-

ды. Содан кейін А тарабы С тарабымен келіссөз жүргізеді. С тарабы ағымдағы

лицензиялық төлем көлемін келісімшарт жасасқанға дейін жария етуді талап ете

алды. Егер С тарабы А тарабының роялтиін біле тұра 4 пайыздық роялтиге келіс-

се, бұл – коммерциялық шешім. Алайда А тарабы С тарабына 2 пайыздық роял-

ти ұсынып, B тарабы 3 пайыздық роялти төлеуге міндетті болып қалса, С тарабы

B тарабынікінен төмендеу баға қоя алады. Мұндайда B еш нәрсе істей алмайды.

Сол себепті ұтымды лицензиат ескертпесі B тарабының C тарабымен (немесе кез

келген кейінгі лицензиат) бірдей шарттарға ие болуына мүмкіндік береді.

(v) Есеп жүргізу және жазбаларды аудиттеуге рұқсат беру міндеті. Лицен-

зиаттан есеп жүргізуді және лицензиарға сол есепті тексеруге рұқсат беруді та-

лап ету – лицензия мазмұнында болатын қарапайым шарт. Бұл талап сондай-ақ

лицензиарға тексеруге берілген есеп кітабының жалғыз екенін нақтылауға және

өзге де есеп кітаптарын талап етуге (онда қажет ақпарат бар деп сенсе) мүмкін-

дік береді. Жалпы алғанда, лицензиаттан есеп жүргізуді талап ету роялти төлеу

шартына қосымша саналады, сол себепті есепті жүргізбеу немесе тексеруге бер-

меу лицензия күшін жоюға әкелуі мүмкін.

(vi) Құқық бұзу жағдайында сотқа беру немесе сот ісін қорғау талаптары.

Ескертпе лицензиардан құқықтың бұзылуына жол бермеудің ойға қонымды қа-

дамдарын орындауды талап еткенде, өз патентін құнды деп тапқан меншік иесі

патентін қорғау үшін қандай қадамдар жасаса, лицензиар да сондай қадамдар

жасауға тиіс.

(1952) 69 RPC 234 (Террелл – сол кездегі жетекші патенттік мәтінді жазған танымал патенттік

заңгер).

[1980] FSR 335.

Bower v. Hodges (1853) 13 CB 765, 75–6, 138 ER 1402, 1407.

Splendor Gloeilampen Fabrieken NV v. Omega Lampworks Ltd (1933) 50 RPC 393, 404.

345

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

(vii) Дауласпау ескертпесі. Кей жағдайда лицензиар лицензия шартына «ли-

цензиат патент жарамдылығын дауламауға тиіс» деген ескертпені (дауламау

ескертпесі) қосуға тырысады. Мұның жарамдылығы әдетте бәсеке құқығымен

реттеледі.

Аталмыш ескертпе бәсеке құқығына қайшы келмесе, оны шартқа

енгізуге болады.

2.3.2. SEP (Standards essential patents) патенттері

Эксклюзив емес лицензиялардың басты мысалына стандарттарды белгілеуге

қатысушы патент иелері беретін лицензиялар жатады. Мәселен, Телекоммуни-

кациялық стандарттар жөніндегі еуропалық институт (ETSI) белгілеген ұялы теле-

фон байланысының стандартын алып қарайық. ETSI патенттелген технологияны

стандарттың бөлігі ретінде қабылдау мәселеcін патент иесі технологияны FRAND

(әділетті (fair), ойға қонымды (reasonable) және кемсітпейтін (non-discriminatory)

деген сөздерден құралған акроним) шарттарында лицензиялайтынын дәлел-

деген жағдайда ғана қарастырады. Лицензиялаудың жаңа бір тәртібі – «ашық

лицензияларды» табыстау. Ол кейінгі зерттеушілерге патенттелген материалды

пайдалануға мүмкіндік береді. Бірақ бұл үшін зерттеушілер әлгі материалдың

кез келген жетілдірілген нұсқасына дәл сондай шарттарды қолдануы керек.

Мұндай лицензияның мысалына «Ашық қоғам келісіміне арналған биологиялық

өнертабыс» деп аталатын ауыл шаруашылығы биотехнологиясында ұсыныла-

тын лицензиялар жатады. «Гуманитарлық» лицензиялар үшін де дәл осы тәсіл

қабылданған. Бұл лицензия патенттеушіге өз өнертабысын дамыған елдерде

(дамушы елдерде емес) эксплуатациялауға мүмкіндік береді. Мұндай ескертпе-

лерді филантропиялық қаржыландыру агенттіктері уақыт өткен сайын жиірек

пайдалануда. Бұл әсіресе мемлекеттік және жеке секторлардың консорциумда-

ры жүргізген зерттеулерден көрініс табады.

Мұндай келісімдер арнайы және ерекше мәселелер туғызады. Кейде нақты

патенттің нақты стандартта пайдаланылатыны туралы сұрақтар туындайды және

бұл мәселені анықтау үшін құқықбұзушылықтың жоқтығы туралы ұйғарымдар

пайдаланылады.

Патенттің нақты стандартты пайдалану үшін лицензиялануы

тиіс екені анықталған соң, патент иеленушіден лицензияны тек «әділетті, ойға

қонымды және кемсітпейтін шарттарда» (FRAND) беру талап етіледі. Лицензия

мұндай шарттарда болмаса, стандарт ол технологияны пайдалана отырып қа-

былданбас еді. Unwired Planet v. Huawei

ісінде судья Бирс бұл лицензиялардың

пайдасы туралы былай деді:

Стандартты бекітудегі FRAND мағынасын түсіну өте оңай. Стандарттар әртүрлі

өндірушінің бір-бірімен өзара бәсекеден туындайтын өнімдермен үйлесімді құ-

рал-жабдық өндіре алуын қамтамасыз етеді. Яғни телефон жасаушылар нарықта

телефон үшін бәсекелескен уақытта адамдар кез келген қамдаушының телефо-

нын таңдап алып, егер ол (мысалы) 4G телефоны болса, оның кез келген 4G же-

лімен жұмыс істейтініне сенімді бола алады. Қоғам ретінде біз үздік, ең заманауи

3-бөлімді қараңыз.

Apple Corp. Ltd v. Apple Computer Inc. [1992] FSR 431.

48-тараудың 2.2-бөлімін қараңыз.

[2017] EWHC 2988 (Pat), [83] (бұл шешім [2017] EWHC 711(Pat) ретінде редакцияланған формада

шығарылған).

346

ПАТЕНТ

технологияның соңғы стандарттарға кірістірілгенін қалаймыз және бұл патентпен

қорғалатын өнертабыстарды қамтиды. Өнертапқыш өнертабысын пайдаланудан

әділ өтемақы алуға құқылы. Алайда стандарттың үйлесе жұмыс істеуді қамтама-

сыз ете алуы үшін өнертапқыш стандартқа кірістірілген патенттелген өнертабы-

сын өзгелердің пайдалануына (олар қажетті лицензияны алып, әділетті роялти

төлеп отырса) тыйым сала алмауы қажет. Мұндайда тепе-теңдік бұқара, өнертап-

қыш және жүзеге асырушы мүдделері арасында болады. Орынды деп табылуы

үшін лицензия әділ, ойға қонымды және кемсітпейтін болуы қажет. Осы жағдайда

ғана стандарт өнертапқыштың немесе оның мирасқорының стандартты жүзеге

асырушыларға заңсыз билік жүргізуіне жол берместен мәлімделген өнертабысты

кірістіре алады. Қоғам мүдделері осылайша қанағаттандырылады, өйткені теле-

коммуникациялық стандарттар үздік және ең заманауи техникалық құралдарды

пайдалана отырып белгіленеді. Мұндайда өнертапқыштың жеке мүддесі де қана-

ғаттандырылады, олай дейтініміз – FRAND шарты оларға немесе олардың мирас-

қорларына өнертабыстары үшін әділ өтемақы алуына кепілдік береді.

Дегенмен FRAND шартының құрамына не кіретінін қалай табуға болатыны

әлі де түсініксіз (әсіресе Еуропада).

FRAND шарттары белгіленгенде, шын ниетті

лицензиар мен шын ниетті лицензиат нақты жағдайларда келісуі мүмкін FRAND

шарттарының бірыңғай жиынтығы болуы керек.

Бұл шарттар ауадан алынба-

ған. Тарифтерді белгілеу салыстырмалы тарифтер мен келісімшарттар негізінде

жүзеге асады (патент шығындарын белгілеу жолымен бірдей).

Бәсеке құқығына қатысты да проблемалар жетерлік. Мәселен, көптеген стан-

дарттың келісімшарттары патенттік пул құруды қамтиды. Бұл келісім аясында

патенттеушілер өзара пайда табу үшін патенттерін кросс-лицензиялауға және

кей жағдайда үшінші тараптардың бүкіл портфолионы бір транзакцияда ли-

цензиялауына келіседі. Бұл келісімдер TFEU шартының 101 және 102-баптары

аясында бірқатар мәселені көтереді және Еуропалық комиссия қандай патент-

тердің пулға кіретіні және қандай патенттердің кірмейтіні жөнінде қатаң нұсқау

белгіледі.

Болжалды лицензиат FRAND міндеттемелеріне қарамастан, төлемнің

FRAND шартына қайшы екенімен келіспегенде де қиындықтар туындайды. Бұл

SEP патентінің меншік иесі құқық бұзу шағымын бере ала ма деген сұрақты кө-

тереді. Huawei v. ZTE

ісінде Еуропа соты патенттеуші алдымен болжалды құқық-

бұзушыға әрекеті туралы ескертсе және болжалды құқықбұзушы FRAND шарты-

на сәйкес келетін лицензияны қабылдаудан саналы түрде бас тартса, құқық бұзу

шағымын беруге болады деп тапты.

K.Henningsson, ‘Injunctions for Standard Essential Patents under FRAND Commitment: A Balanced,

Royalty-Oriented Approach’ (2016) 47 IIC 438, 448–49; АҚШ-тағы FRAND шығындарын реттеудің тәсілін

қараңыз: TCL Communications v. Telefonaktenbologet LM Ericsson (21 December 2017, CD Cal).

Unwired Planet International Ltd v. Huawei Technologies Co. Ltd andanor [2017] EWHC 2988 (Pat),

[156].

Unwired Planet International Ltd v. Huawei Technologies Co. Ltd and anor [2017] EWHC 2988 (Pat),

[169]; шығын жөнінде 49-тараудың 5-бөлімін қараңыз.

Қараңыз: Roughton, Johnson, and Cook, [21.114–21.127].

Қараңыз: Guidelines on the application of Article 101 of the Treaty on the Functioning of the

European Union to technology transfer agreements [2014] OJ C89/3, [244–273].

Case 170/13, EU:C:2015:477.

347

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

2.4. КЕПІЛГЕ ҚОЮ

Меншіктің өзге түрлері секілді, патентті де кепілге қоюға (немесе қарыздың

қауіпсіздік кепілі деп белгілеуге) болады.

Бұл патенттеушіге патенттелген өнер-

табысты пайдалануға қажетті қаражатты жинауға мүмкіндік береді. Кепілге қою

үшін кепілге қоюшы патент иесі патент құқығын кепілге алушыға табыстайды.

Қарыз қайтарылғанда (немесе өтелгенде) кепілге алушы патент құқығын кепілге

қоюшыға кері қайтарады. Меншік құқығын табыстағанда кепілге қоюшы өнер-

табысты пайдалану құқығын сақтап қалатынын атап өткен жөн. Бұған эксклю-

зив лицензияны брондау арқылы тиімді қол жеткізуге болады. Балама ретінде

патентке құқық ауыртпалығын белгілеуге болады. Мұндайда патент құқығы та-

бысталмайды,

бар болғаны ауыртпалықты белгілеуші патентті пайдаланудың

белгілі бір құқықтарын қауіпсіздік шарасы ретінде өзіне алады.

Кепілдік жарамды болуы үшін жазбаша түрде рәсімделіп, оған тараптар қол

қоюы керек.

Патенттің ортақ иелері болғанда, олардың бәрі кепілдікке қоюға

келісім беруі қажет.

Кепілге беру шарты жарамды болуы үшін Интеллектуал-

дық меншік ведомствосында тіркелуі міндетті емес. Алайда тіркеудің артықшы-

лықтары бар. Оларды кейінірек қарастырамыз. Кепілге беру немесе қамтамасыз

ету компанияға тиесілі патентке қатысты болса, оны Тіркеу палатасында тіркеу

керек.

2.5. ӨСИЕТ БОЙЫНША ТАПСЫРУ

Патент жеке меншік болғандықтан, оны меншік иесі қайтыс болғаннан ке-

йін өсиет арқылы немесе өсиет болмаған жағдайда мұрагерлік тәртібі бойынша

басқа тарапқа беруге болады. Ортақ иеленушілер патентті жалпы жалға алушы-

лар ретінде иеленеді (ортақ жалға алушылар емес).

Яғни ортақ иеленуші қайтыс болғанда, оның патенттегі үлесі қалған иелену-

шілерге емес, мұрагерге беріледі (басқа мүлікпен бірге). Ешбір мұрагер табыл-

маса, патент «иесіз қалған мұра» ретінде таққа өтеді (және тақта ұзарту үшін ақы

төленбейтіні туралы ереже бар, сондықтан патент күшін жояды). Патент беру

кезінде жеке өкіл жазбаша келісімге қол қоюы керек.

2.6. МҮДДЕЛЕР МЕН ТРАНЗАКЦИЯЛАРДЫ ТІРКЕУ

Транзакцияларды жарамды деп табу үшін оларды тіркеу міндетті емес. Де-

генмен 1977 жылғы Патент заңында патенттің табысталуы, кепілге қойылуы, ли-

цензиялануы, сублицензиялануы және ондағы белгілі бір әділ мүдделер тіркелуі

Кепілхат ақшаны немесе ақшалай баламаны қамтамасыз ету төлемінен тұрады: PA 1977, s.

130(1). Қараңыз: M.Bezant and R.Punt, The Use of Intellectual Property as Security for Debt Finance (1997);

D.Townend, Using Intellectual Property as Security (1996); M.Henry, ‘Mortgages of Intellectual Property in

the United Kingdom’ [1992] EIPR 158.

Алымдар 1977 жылғы Патент заңының 130-бөлімінде кепілхат сипаттамасымен бірге берілген.

PA 1977, s.30(6).

PA1977, ss 36(3).

Companies Act 2006, s. 859 to 859H.

Мұны өзгерту (сәтсіздікке ұшыраған) талпынысын қараңыз: Florey’s Patent [1962] RPC 72.

PA 1977, s. 30(6)(b).

348

ПАТЕНТ

мүмкін деп жазылған.

Тіркемеу патентке қатысты транзакциялардың жарамды-

лығына теріс әсер етпегенмен, тіркеудің екі артықшылығы бар.

Біріншіден, бұл тіркеушіге өз құқығын бұрын-соңды тіркемеген адамдардан

қорғауға мүмкіндік береді; тіркеуші ондай құқықтың бұрын болғанынан бей-

хабар екеніне сүйене алады.

Мұндайда тіркеу патентте мүддесі бар тараптар

арасындағы басымдық мәселесін шешуге көмектеседі. Тіркеу актісі адамға ке-

йінгі транзакцияларға қатысушылар алдында басымдық береді. Мұны былайша

сипаттауға болады:

(i) 2017 жылғы 1 шілдеде Х тарапы өз патентін У тарапына табыстайды.

2017 жылғы 1 тамызда Х тарапы патентті Z тарапына лицензиялайды.

Лицензия алған кезде У тарапы табыстауды тіркемеген, ал Z тарапы па-

тенттің У тарапына табысталғаны туралы білмеген. У тарапының патентте

мүддесі бар екенін білген бойда Z тарапы өз лицензиясын 2017 жылғы

1 қыркүйекте тіркейді. Бұл жағдайда У тарапы Z тарапының лицензиясы-

мен шектеледі.

(ii) 2017 жылғы 1 шілдеде Х тарапы Y тарапына эксклюзив лицензия береді.

Y тарапы оны 2017 жылғы 15 шілдеде тіркейді. 1 тамызда Х тарапы Z тара-

пына да лицензия береді. Егер Ү тарапы өзіне берілген «құқықты» Z тарапы-

ның пайдалануға тырысқанын білсе, Y тарапы Z тарапын сотқа бере алады.

(iii) X тарапы өз патентінің кепілхатын Y тарапына береді. Z тарапы Y тарапы-

ның кепілхатты тіркемегенін біле отырып, Х тарапынан эксклюзив лицен-

зия алып, дереу тіркейді. Y тарапының кепілхаты Z тарапын шектеп қояды.

Тіркеудің екінші артықшылығы – патентті табыстауда немесе эксклюзив ли-

цензия беруде тіркемеу тараптың шығынды өтеу құқығына әсер етуі мүмкін.

Өйткені транзакцияны алты ай ішінде тіркемеген меншік иесі немесе эксклюзив

лицензиат осы мерзім ішінде тіркеу мүмкін болмай қалмайынша сол мерзімнен

тіркеу уақытына дейін болған құқық бұзу әрекеттеріне қатысты шығынның өте-

луін талап ете алмайды.

Жауапкердің құқық бұзу әрекеті тіркеуге дейінгі уақыт-

ты да, тіркеуден кейінгі уақытты да қамтитын мерзімде жасалса, соттар шығын

үлесін бөлуде қиындықтарға тап болуы мүмкін.

2.7. ЛИЦЕНЗИЯЛАР БЕРУ ҚҰҚЫҒЫ

Ниет білдірушілердің бәріне технологиясын лицензиялағысы келетін патент-

теуші интеллектуалдық меншік тізілімінде патентті лицензиялауға болатыны жө-

нінде жазба қалдыра алады.

Тізілімде «лицензиялар беру құқығы» туралы жаз-

РА 1977, s. 32-3.

Тіркеушінің құқық туралы білгенін бағалаудың тиісті күні болып соңғы тіркеуші өз үлесін алған

күн саналады. Тіркеу фактісі мен тараптың хабардарлығы тіркеу күні тұрғысынан емес, (тіркелген)

транзакция жасалған уақыт тұрғысынан бағаланады.

Тіркелімдегі «nemo dat quod non habet» ережесі басым ережелерден озып түсуі ықтимал

(бірақ бұл туралы әлі нақты шешім жоқ).

Аталмыш бөлімнің патент иесіне тиісті кезеңдегі шығынның орнын толтыруға немесе пайданы

есептеуге мүмкіндік бермеген бұрынғы нұсқасы құқықбұзушылардың пайдасына жұмыс істеді деп

сипатталды: Mölnlycke AB v. Procter&Gamble [1992] FSR 549, 606–10.

PA 1977, s. 68; оның қалай жұмыс істейтінін мына жерден қараңыз: Schütz (UK) v. Werit (UK)

[2013] RPC 395, [97] to [107].

Тарихы жөнінде қараңыз: Allen&Hanbury v. Generics [1986] RPC 203, 246.

349

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

ба қалдырылған сәттен бастап кез келген адам ол лицензияны ала алады және

оның ауқымын анықтай алады (өнертабысты әзірлеу ме, сату ма немесе им-

порттау ма – өзі шешеді). Лицензиялар беру құқығына сүйену патенттеушіге үш

артықшылық береді: (і) лицензиялау құқығын енгізу патент иесінің өнертабысты

пайдаланғысы келетіндерге лицензия беруге дайын екенін жарнамалау ретінде

қызмет етеді; (ii) лицензиялар беру құқығына сүйену төлемақыны екі есе азайта-

ды және (iii) бәсекеге қайшы болу айыбының ықтималдығын жоққа шығарады.

Лицензия беру құқығына сүйену салдарынан патент иесі өнертабысын кімнің

пайдалана алатынын және лицензия шарттарының қандай болатынын бақылай

алмайды. Лицензия шарттарын тараптар анықтайды. Олар келісімге келе алмаса,

Патент ведомствосы басшылығы айқындайды. Сот шарттарды анықтау кезінде

кең ауқымды өкілеттіктерге ие.

Лицензияларды пайдалану шарттарын анық-

тауда соттар мәжбүрлі лицензияларға қолданылатын нұсқауларды есепке ала-

ды.

«Лицензия беру құқығын» тіркеп қойған патенттеуші Патент ведомствосы

басшылығына жазбаның күшін жою туралы өтініш білдіре алады.

Өтініш қана-

ғаттандырылса, меншік иесі патенттік баждың қалған сомасын өтеуге тиіс (баж-

дың жартысы жазба енгізілгенде төленген). Жазбаның күшін жою туралы өтініш

қабылданбауы мүмкін.

2.8. МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР

Патентті эксплуатациялаудың атап өтуге тұрарлық соңғы амалы – мәжбүрлі

лицензиялар. Мәжбүрлі лицензия – патент иеленушіге мәжбүрлі түрде жүктеле-

тін лицензия. Әдетте ерікті түрде берілетін лицензия беру құқығынан айырма-

шылығы – міндетті лицензияны табыстау керек пе, жоқ па, табыстаудың шарт-

тары қандай болмақ деген сұрақтардың жауабын арнайы юрисдикция соттары

анықтайды. Мәжбүрлі лицензиялардың берілуі мүмкін жағдайларды кейінірек

егжей-тегжейлі қарастырамыз.

3. ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН

ШЕКТЕУЛЕР: БӘСЕКЕГЕ ҚАРСЫ ӘРЕКЕТ

Патент иелерінің өнертабысты эксплуатациялауына бірқатар шектеу қойыл-

ған. Олар өнертабысты пайдаланарда ортақ құқықтар мен ережелерді сақтауы

керек. Бұл патент иелерінен басқа патенттеушілердің құқықтарын құрметтеуді,

сондай-ақ қауіпсіздік техникасы, қоршаған ортаны қорғау, өнім сапасына жауап-

кершілік ережелері мен қылмыстық құқықты сақтауды талап етеді.

Патентті

эксплуатациялаудың осы бір экономикалық емес шектеулерін елеусіз қалдыру-

ға болмайтыны белгілі. Бірақ біз мұнда патентті эксплуатациялаудың болжалды

түрде бәсекеге қарсы келетін әсерін қарастырамыз. Патентті теріс пайдалану

ықтималдығын азайтатын үш құқық саласы бар: Британия патент құқығы, Брита-

нияның бәсеке құқығы және Еуропалық одақтың бәсеке құқығы.

Cabot Safety Corp.’s Patent [1992] RPC 39. Бұл жағдайда лицензияның кімге берілуі керек екенін

арнайы юрисдикция соты анықтады.

РА 1977, s. 50. Қараңыз: Smith Kline&French Laboratories (Cimetidine) Patents [1990] RPC 203, 250.

РА 1977, s. 47.

4-бөлімді қараңыз.

Biotech. Dir. (98/44/EC), recital 14.

350

ПАТЕНТ

3.1. БРИТАНИЯ ПАТЕНТ ҚҰҚЫҒЫ

Патент құқығы тарихында патенттік монополияны асыра пайдаланудың те-

ріс салдарын азайту мақсатында көптеген амал жасалды. Олардың қатарына

патенттік лицензияларда белгілі бір шарттарды пайдалануға тыйым салу

және

патент иесі өнертабысты жеткіліксіз немесе теріс пайдаланған жағдайлар үшін

үшінші тараптың өнертабысты пайдалануына рұқсат беру ережелері кіреді. Осы

ескі дәстүрге қарамастан, патенттерді асыра пайдалану мәселесін патент құқығы

емес, бәсеке құқығы реттеуі керек деп ұйғарылды. Патенттік реттеудегі бұл өзге-

ріс 1998 жылғы Бәсеке туралы заңның 70-бөлімі 1977 жылғы Патент заңының 44

және 45-бөлімдеріндегі қатаң ережелердің күшін жойған соң орын алды.

3.2. БРИТАНИЯНЫҢ БӘСЕКЕ ҚҰҚЫҒЫ

1998 жылғы Бәсеке туралы заңның қабылдануы Британия құқығының бә-

секеге қарсы әрекеттерді реттеуін біршама өзгертті.

Аталмыш заң еуропалық

бәсеке құқығына параллель жүйені қамтамасыз етеді. Ол мұны TFEU шартының

101-бабына балама тыйымды («1-тарау тыйымы») енгізу арқылы жүзеге асы-

рады.

1998 жылғы Бәсеке туралы заңның 2-бөлімі Біріккен Корольдік ішін-

дегі саудаға әсер ететін, бәсекені болдырмайтын, шектейтін немесе бұрмалай-

тын келісімдерге тыйым салады.

Әрекет қатысушы елдер арасындағы саудаға

әсер етпеуі себепті, TFEU шартының 101-бабына жатпайтын жағдайда бұл өте

маңызды.

3.3. ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ БӘСЕКЕ ҚҰҚЫҒЫ

ЕО бәсеке құқығының патентті лицензиялау және эксплуатациялау жөніндегі

келісімдерге әсер ететін негізгі ережесі TFEU шартының 101-бабында қарас-

тырылған.

Оған сәйкес қатысушы елдер арасындағы саудаға әсер ететін, ішкі

нарықтағы бәсекені бұрмалайтын немесе бұрмалауды көздейтін барлық келі-

сімдер заңсыз деп табылады.

Алайда кей ерекше жағдайда 101(1)-бап аясын-

дағы келісімдер 101(3)-бапты қолдану нәтижесінде 101-баптың қолданысынан

босатылуы мүмкін. Транзакцияны жауапкершіліктен босату не жеке бағалауға

PA 1977, ss 44 and 45 (қазір күші жойылған).

S.Rose, A.Clark, and M.Burdon, ‘A New UK Competition Law: More Restrictions on Restrictions’

(Қаңтар 1997) Patent World 27.

Бұрын бұл Еуропалық қоғамдастықты құру шарты мен Еуропалық экономикалық қоғамдастық

туралы шарттың 81-бабы болған, ал оған дейін 85-бабы болды. Бұрын бұл Еуропалық қоғамдастықты

құру шарты мен Еуропалық экономикалық қоғамдастық туралы шарттың 81-бабы болған, ал оған

дейін 85-бабы болды.

Біріккен Корольдіктегі немесе оның бөлігіндегі нарықтағы үстем позицияны теріс пайдалануға

теңестірілген әрекетке де тыйым салынған. Мұны «ІІ тарау тыйымы» дейді.

Competition Act 1998, s. 10.

Мұның қатарына дауларды реттеу жөніндегі келісімдер кіреді. Сот тартысын тоқтату үшін

жауапкер талапкерге ақша беретін жағдай бірнеше рет болған. Қараңыз: Lundbeck v. European

Commission T-472/13, EU:T:2016:449.

Лицензия шарты «лицензияланған технологиядан не жасалатынын ғана емес, сол жасалған

нәрсенің қалай пайдаланатынын да бақылау арқылы коммерциялық нарықты реттеуді көздесе,

шарт Еуропалық қоғамдастықты құру шартының 81-бабына [TFEU шартының 101-бабы] сәйкес

келмейді» деп табылды: Intel Technologies v. Via Technologies [2003] FSR 574, [72].

351

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

(қазір мұны арнайы юрисдикция соты ex post негізінде жасайды) байланысты,

не транзакцияның бұғаттаудан босату ауқымына жатуына байланысты.

Бұғат-

таудан босатудың патенттік лицензиялар үшін маңыздысы – 2014 жылғы TTBER

регламенті (Technology Transfer Block Exemption 2014) және соған қатысты нұс-

қаулықтар.

TTBER регламентінің әсері арнайы мәтіндерде егжей-тегжейлі қа-

растырылған. Бірақ біз мұнда оның ауқымын және патенттік лицензияның кей-

бір қалыпты шарттарына қолданысын қысқаша шолып өтеміз.

TTBER регламенті технологияны пайдалану құқығына, яғни жаңа дүниелер-

ге, патенттерге, пайдалы модельдерге және қосымша қорғау куәліктеріне және

олардың комбинацияларына (сондай-ақ бағдарламалық жасақтама мен дизайн-

дардың авторлық құқықтарына) қолданылады.

TTBER регламенті Бұғаттаудан

босатудың зерттеу мен дамытудағы регламенті (Research and Development (R&D)

Block Exemption Regulation)

мен Бұғаттаудан босатудың мамандандыру келі-

сімдеріндегі регламенті (Specialization Agreements Block Exemption Regulation)

қолданылмайтын жағдайда ғана қолданылады. TTBER регламенті келісімдерге

тараптардың «бәсекелес міндеттемелері немесе «бәсекелес емес міндеттемеле-

рінің» болуына қарай әрқалай қолданылады. «Бәсекелес міндеттемелер» дегені-

міз – тиісті технологиялық нарықта және/немесе тиісті тауар нарығында бәсеке-

лесетін кәсіпорындар.

Қалғандары бір-бірімен бәсекелеспейтін кәсіпорындар

ретінде қарастырылады. Бұғаттаудан босатудың жеңілдігін пайдаланғысы келе-

тін тараптар төменгі межеден асып кетпеуі керек: бәсекелесуші қамдаушының

нарықтағы үлесі 20 пайыздан, бәсекелеспейтін қамдаушының үлесі 30 пайыздан

аспауы қажет.

Төменгі межеден асып кету келісімдердің міндетті түрде заңсыз

болатынын білдірмейді; бұл тек қана оларға бұғаттаудан босату жеңілдігі бе-

рілмейді дегенді білдіреді. Мұндайда олардың TFEU шартының 101(3)-бабына

сәйкес келу-келмеуі жеке-жеке қаралады.

TTBER шартында «қатаң шектеулер»

деп аталатын шектеулер топтамасы бар.

Келісімде қатаң шектеу болса, онда ол бұғаттаудан босату ауқымынан шығып

қалады да, келісімнің (немесе келісімнің бір бөлігінің) жарамсыз болып табылу

қаупі туындайды. Қатаң шектеулерге баға белгілеу, компанияларды өз техноло-

гияларын пайдаланудан немесе зерттеулер мен әзірлемелер жүргізуден шектеу

жатады.

Ұйымдар өз келісімдерінің бұғаттаудан босату ауқымына жату-жатпауын анықтап алуға тиіс.

Commission Regulation (EU) No. 316/2014 of 21 March 2014 on the application of Article 101(3)

of the Treaty on the Functioning of the European Union to categories of technology transfer agreements

[2014] OJ L 93/17 (28 March 2014); Guidelines on the application of Article 101 of the Treaty on the

Functioning of the European Union to technology transfer agreements [2014] OJ C89/3.

TTBER, Art. 1(1)(b).

Commission Regulation (EU) No. 1217/2010 of 14 December 2010 on the application of Article

101(3) of the Treaty to categories of research and development agreements [2000] OJ L 335/36 (18

December 2010).

Commission Regulation (EU) No. 1218/2010 of 14 December 2010 on the application of Article

101(3) of the Treaty on the Functioning of the European Union to certain categories of specialisation

agreements [2010] OJ L 335/43 (18 December 2010).

TTBER, Art. 1(1)(e), (j) and (k) (сондай-ақ «тиісті технологиялық нарықты» және «тиісті өнімдер

нарығын» айқындайды).

TTBER, Art. 3(1)–(3).

TTBER, Art. 4.

352

ПАТЕНТ

Қатаң шектеулерге қосымша ретінде тыйым салынған ескертпелердің тізімі

бар.

Келісімде мұндай ескертпе болса, ескертпенің өзі бұғаттаудан босату ау-

қымынан шығып қалады. Тыйым салынған ескертпенің мысалына қайта табыс-

тау ескертпесі жатады. Ол бойынша, егер лицензиат өнертабыс иесінің техно-

логиясын жетілдірсе, онда ол жетілдіруді патент иесіне қайта табыстауға немесе

эксклюзив лицензиялауға міндетті.

Дауламау ескертпесі – тыйым салынған ескертпелердің өзге бір мысалы.

Бұл ескертпе тараптарды интеллектуалдық меншік құқығының жарамдылығын

дауламауға міндеттейтін кез келген келісімді жоққа шығарады. Алайда лицен-

зиаттың интеллектуалдық меншік құқығын даулауы эксклюзив лицензияның кү-

шін жоюға бағытталса, мұндай ескертпе жарамдылығын сақтап қалады.

4. ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАМАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН

ШЕКТЕУЛЕР: МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР

Патентті теріс пайдаланудың тағы бір жолы – меншік иесі патентін өнімнің

әзірленуіне жол бермеу үшін пайдаланғанда немесе өнімге деген сұраныс басқа

көздерден қанағаттандырылғанда туындайды. Тауар белгісі құқығынан ерекше-

лігі – мұнда патенттеуші өнертабысын іске асыру немесе эксплуатациялау ниетін

көрсетуге міндетті емес. Алайда патенттеуші өнертабысын эксплуатациялауға

қабілетсіз немесе құлықсыз болғанда, өзгелердің ол өнертабысты эксплуатация-

лауына жол беруі керек. Бұл мәжбүрлі лицензиялар түріндегі ережелер арқылы

реттеледі.

Мәжбүрлі лицензиялау туралы ережелер Британия патент құқығына алғаш

рет XIX ғасырдың соңында енгізілді.

XX ғасырдың басында құқық мәжбүрлі ли-

цензиялау өкілеттілігін кеңейте отырып жетілдірілді. Бұл нарықтағы үстем ком-

паниялар (көбінесе шетелдік) патенттерді сатып алып, оларды пайдаланудан бас

тартуы мүмкін деген қауіптен туындады. Бастапқы патенттің иесі адамдардың

патенттелген өнімді жетілдіруіне лицензия бермеу арқылы техникалық прогрес-

ті тежеуі мүмкін деген алаңдаушылық та болды. Сонымен қатар патенттер азық-

түлік пен дәрі-дәрмек секілді аса қажет заттарды жеткілікті қамдауға кедергі

болуы мүмкін деген қауіп те бар еді.

Қазір мәжбүрлі лицензиялау өтінімдері

сирек жасалады.

Алайда бұл аталмыш ережелердің әсері жоқ дегенді білдір-

мейді. Өйткені мәжбүрлі лицензиялау қаупі өнертабыс иелерін патенттерін іске

асыруға немесе ерікті түрде лицензиялауға итермелеуі ықтимал. Соңғы уақытта

мәжбүрлі лицензиялар дамушы елдердегі дәрілік заттарға қол жеткізу мәселесін

TBBER, recitals (14) and (15)l

TTBER, Art. 5(1)(a).

TTBER, Art. 5(1)(b).

Қараңыз,: C.Fauver, Comment, ‘Compulsory Patent Licensing in the US: An Idea Whose Time Has

Come’ (1988) 8 Nw J Intl L&Bus 666.

Patents, Designs and Trade Marks Act 1883, s 22.

Қараңыз: P. Johnson, ‘Access to Medicines and the Growth of the Pharmaceutical Industry in Britain’,

in Dinwoodie, Methods and Perspectives in Intellectual Property (2013), 329.

2000 жылдан бастап төрт патентке өтінім берілген. Екі арыз кері қайтарылып, ал екеуі Патент

ведомствосы басшылығының бірлескен шешімімен жоққа шығарылды: Swansea Imports v. Carver

Technology, O/170/04.

353

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

Дүниежүзілік сауда ұйымында (ДСҰ) талқылау нәтижесінде

пікірталас нысаны-

на айналды. Париж конвенциясына сәйкес, Париж одағының мүшелері «патент

арқылы табысталған эксклюзив құқықты асыра пайдаланудың (мысалы, өнерта-

бысты іске асырмау) алдын алу үшін»

мәжбүрлі лицензияларға жүгіне алады.

Мәжбүрлі лицензияларды табыстау Интеллектуалдық меншік құқығының сау-

да-саттық аспектілері туралы келісімінің (TRIPS келісімі) 31-бабымен шектелді.

Кейінірек көретініміздей, бұл өзгерістер мәжбүрлі лицензияларды табыстауға

болатын жағдайларды шектеді. TRIPS келісімі мәжбүрлі лицензияларды табыс-

таудың негізін патент иесінің ДСҰ мүшесі болу-болмауымен байланыстырды.

1977 жылғы Патент заңына сәйкес мәжбүрлі лицензияларды мынадай бес

жағдайда:

(i) 48-бөлімде жазылған түрлі негіздің бірі болса (бұл, өз кезегінде, ДСҰ мү-

шесі иелік ететін және ДСҰ мүшесі иелік етпейтін патенттердің аражігін

ажыратады);

(ii) Бәсеке туралы комиссияның (қазіргі уақытта Бәсеке және нарық басқар-

масы) тиісті баяндамасы болса;

(iii) тақтың пайдалануы үшін;

(iv) патент биотехникалық өнертабыстарға қатысты болса;

(v) қоғамдық денсаулық сақтау негізіндегі лицензиялар үшін табыстауға

болады.

Бұл жағдайларды толықтай қарастырмас бұрын, оларға шолу жасаған жөн.

4.1. 48-БӨЛІМ АЯСЫНДАҒЫ МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР

Мәжбүрлі лицензияға негіз болатын жалпы жағдайлар 1977 жылғы Патент

заңының 48-бөлімінде жазылған. Ондағы тәсілдер патент иесінің ДСҰ мүшесі

болу-болмауына

қарай әртүрлі келеді. Мәжбүрлі лицензияны табыстаудың

жүгі ДСҰ меншік иелері үшін ауырлау.

ДСҰ мүшелерінің санын ескерсек, бұдан

да тиімді немесе оңтайлы ережелердің жиі қолданылуы екіталай.

Екі жағдайда да 48-бөлім аясындағы мәжбүрлі лицензияны патент табыстал-

ған уақыттан үш жыл өтпей алуға болмайды.

Бұл патент иесіне өнертабысты

өзі пайдаланып, болмаса өзгелердің пайдалануына жағдай жасау үшін жеткілікті

уақыт болмақ.

14-тараудың 4.6.2-бөлімін қараңыз.

Paris, Arts 5A(2) and 5(4).

1999 жылғы Патенттер және тауар белгілері жөніндегі (ДСҰ) регламент (SI 1999/1899) мұны

британиялық құқық саласындағы қолданысқа енгізді.

Патенттік емес заңнама аясындағы мәжбүрлі лицензиялар да кездеседі. Мысал ретінде

қараңыз: White Phosphorus Matches Prohibition Act 1908, s. 4.

Елеулі деңгейде индустрияланған елдердің барлығы ДСҰ-ға мүше. Сондықтан ДСҰ-ға мүше

емес иеленушілерге қатысты ережелер мәнін жоғалтқан деп есептеуге де болады.

Меншік иесі ДСҰ-ға мүше елдің азаматы болса немесе сол елді тұрғылықты мекен етсе, немесе

сол елде тиімді жұмыс істеп тұрған индустриялық немесе коммерциялық кәсіпорны болса, ДСҰ

меншік иесі саналады: PA 1977, s. 48(5)(a)–(b).

PA 1977, s. 48(1); қараңыз: PA 1977, s. 48B(2).

Paris, Art. 5. Кейде үш жыл тым аз болуы мүмкін. Егер Патент ведомствосы басшылығы патентін

пайдалану үшін патенттеушіге көбірек уақыт керек деп тапса, мәжбүрлі лицензия өтінімін жоққа

шығаруы мүмкін.

354

ПАТЕНТ

4.1.1. ДСҰ меншік иелеріне қатысты мәжбүрлі лицензиялар

ДСҰ меншік иесінің патентіне берілетін мәжбүрлі лицензияны табыстаудың

қажетті негіздері 48А бөлімінде жазылған. Аталмыш лицензияны табыстау негіз-

дерін қарастырмас бұрын бір нәрсені атап өткен жөн: барлық мәжбүрлі лицен-

зия секілді, негіздің жарамдылығын дәлелдеу ауыртпалығы лицензияға өтінім

берушіде болады.

Өтінім беруші (ДСҰ патенті жағдайында) мәжбүрлі лицен-

зияға жүгінбес бұрын меншік иесінен ойға қонымды коммерциялық шарттар

негізінде лицензия алуға талпыныс жасап, ол талпыныстың ойға қонымды уақыт

аралығында оң нәтиже бермегенін көрсетуі керек.

Ескерер жайт: егер патент-

телген өнертабыс жартылай өткізгіш технологиялар саласына қатысты болса,

мәжбүрлі лицензиялар берілмейді.

Мәжбүрлі лицензия мынадай жағдайларда:

(i) патенттелген өнімге деген Біріккен Корольдіктегі сұраныс ойға қонымды

шарттар негізінде қанағаттандырылмаса;

(ii) меншік иесінің ойға қонымды шарттар негізінде патент лицензиясын бер-

меуі кейінгі жетілдіру жұмыстарына тосқауыл/кедергі болса

(бұл жағ-

дайда Патент ведомствосы басшылығы кейінгі өнертабыстың патент иесі

«қараудағы патент иесіне және оның лицензиаттарына өзге өнертабыс-

тың патенттік лицензиясын ойға қонымды шарттармен беруге қабілетті

әрі құлықты екеніне көз жеткізуі қажет»

);

(iii) меншік иесінің патент лицензиясын ойға қонымды шарттармен бере ал-

мауы «Біріккен Корольдіктегі коммерциялық немесе өнеркәсіптік қызмет-

ті құру немесе дамытуға» әділетсіз түрде зиян келтірсе;

(iv) патентке сәйкес лицензия беруге, патенттелген өнімді алып тастауға не-

месе пайдалануға, немесе патенттелген процесті пайдалануға, патентпен

қорғалмаған материалдарды өндіруге, пайдалануға немесе жоюға қойы-

латын шектеулердің салдарынан, немесе Біріккен Корольдікте өнеркәсіп-

тік қызметті құруға немесе дамытуға әділетсіз түрде зиян келтірілсе бері-

луі мүмкін.

Патент ведомствосы басшылығының 48-бөлімге сәйкес мәжбүрлі лицензия-

ны беру өкілеттігі дискрециялық (белсенді) сипатта болады. 50-бөлімде Патент

ведомствосы басшылығы өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде ескеруге тиіс

«мақсаттар» мен «факторлар» тізімі келтірілген.

Жалпы танылған мақсаттар тө-

мендегідей:

Monsanto’s CCP Patent [1990] FSR 93, 98.

PA 1977, s. 48А(2).

PA 1977, s. 48А(3).

PA 1977, s. 48А(1)(а).

PA 1977, s. 48А(1)(b)(i). Мұндай жағдайларда нарықтағы үстем позицияны (Еуропалық

қоғамдастықты құру шартының (EC) 102-бабына қайшы келетін) теріс пайдаланудың алдын алу үшін

Еуропалық комиссия лицензияларды қолжетімді етуге тиіс деп мәлімдеуге болады. Судья Лэддидің

Philips Electronics v. Ingman [1998] 2 CMLR 1185 ісінде айтқан Magill ісінде патенттік өтінім болмады деген

пікірі Intel v. Via [2003] FSR 574 ісінде жоққа шығарылды. 1-тараудың 4.2-бөлімін, сондай-ақ 11-тараудың

7.2-бөлімін қараңыз.

PA 1977, s. 48А(4).

PA 1977, s. 48(1)(b)(ii).

PA 1977, s. 48A(1)(c).

Monsanto’s CCP Patent [1990] FSR 93, 97.

355

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

(i) өнертабысты Біріккен Корольдікте қолдану қоғам мүддесіне арналған;

(ii) өнертабыс «негізсіз кідіріссіз» және «толық мүмкіндігін пайдалана оты-

рып» қолданылуы керек;

100

(iii) патент иесі «өнертабыстың сипатын ескере отырып, ойға қонымды

сыйақы алуға тиіс»;

101

және

(iv) өнертабысты қолданған адамның мүдделеріне әділетсіз нұқсан келтіріл-

меуі қажет.

102

Патент ведомствосы басшылығы назарға алуы керек факторларға өнерта-

быстың сипаты, патент берілген сәттен бастап өткен уақыт және меншік иесі

немесе эксклюзив лицензиат патентті толық пайдалануы үшін қабылдаған ша-

ралар жатады.

103

ДСҰ мүшесінің патентіне қатысты берілетін мәжбүрлі лицензияға қосымша

шектеулер қойылады. Оларға сәйкес лицензия:

(i) эксклюзив болмауы керек;

(ii) патенттелген өнертабысты пайдаланатын кәсіпорынның бір бөлігі немесе

осы бөлікке тиесілі гудвилдің бір бөлігі берілетін тұлғаны қоспағанда, бас-

қаларға берілмейді;

(iii) негізінде, Біріккен Корольдік нарығына ұсынуға арналған болуы керек;

(iv) лицензияның экономикалық құнын ескере отырып, тиісті патенттің иесіне

істің мән-жайына барабар сыйақыға құқық беретін шарттарды қамтуы қа-

жет;

(v) қолданылу көлемі мен мерзімі бойынша лицензияны берудегі мақсатпен

шектелуге тиіс.

104

Сонымен қатар заң мәжбүрлі лицензиялардың басқа бір өнертабысқа патент

алған адамнан өзге ешкімге табысталмауын қамтамасыз етеді.

105

4.1.2. ДСҰ мүшесі емес меншік иесіне қатысты мәжбүрлі лицензиялар

ДСҰ мүшесі емес мемлекеттегі меншік иесіне қатысты мәжбүрлі лицензия

өтінімінің

106

негіздері 1977 жылғы Патент заңының 48B бөлімінде қарастырыл-

ған.

107

Оларға мынадай жағдайлар жатады:

(i) патенттелген өнертабыстың Біріккен Корольдікте коммерциялық мақсат-

тарда пайдаланылмауы немесе толық дәрежеде пайдаланылмауы

108

(бұл

тұрғыда патенттелген өнертабыс ДСҰ елінде коммерциялық мақсатта

PA 1977, s. 50(1)(a).

100

PA 1977, s. 50(1)(a).

101

PA 1977, s. 50(1)(b).

102

PA 1977, s. 50(1)(c).

103

PA 1977, s. 50(2)(i).

104

PA 1977, s. 48A(6)(a)–(e); TRIPS, Art. 31.

105

PA 1977, s. 48А(5).

106

Меншік иесі ДСҰ-ға мүше елдің азаматы болса немесе сол елді тұрғылықты мекені етсе

немесе сол елде тиімді жұмыс істеп тұрған индустриялық не коммерциялық кәсіпорны болса, ДСҰ

меншік иесі саналады: PA 1977, s. 48(5)(a)–(b).

107

1999 жылғы түзетулерге дейінгі заң аясындағы талқылауларды қараңыз: Penn

Engineering&Manufacturing Corp. Patent [1973] RPC 233; Monsanto’s CCP Patent [1990] FSR 93, 100.

108

PA 1977, s. 48B(1)(a).

356

ПАТЕНТ

пайдаланылса және Біріккен Корольдіктегі сұранысты сол мемлекеттен

импорттау арқылы қанағаттандыру мүмкін болса, мәжбүрлі лицензия бе-

рілмейді);

109

(ii) Біріккен Корольдікте патенттелген өнімге деген сұраныстың ойға қоным-

ды шарттарда қанағаттандырылмауы немесе сұраныстың едәуір бөлігі

ДСҰ-ға мүше емес елден импорттау есебінен қанағаттандырылуы;

110

(iii) патенттелген өнертабыстың Біріккен Корольдікте коммерциялық мақ-

сатта пайдаланылуына патенттелген өнімді немесе патенттелген процесс

арқылы тікелей алынған (немесе алынуы кезінде патенттелген процесс

пайдаланылған) өнімді ДСҰ-ға мүше емес елден импорттау нәтижесінде

тосқауыл қойылуы немесе кедергі келтірілуі;

111

(iv) меншік иесінің патентті ойға қонымды шарттармен лицензиялай алмауы:

(v) Біріккен Корольдікте өндірілген кез келген патенттелген өнімнің көздел-

ген нарыққа экспортталмағанын;

112

немесе

(vi) техника деңгейіне елеулі үлес қосатын кез келген патенттелген өнертабыс-

тың Біріккен Корольдікте пайдаланылуына немесе тиімді пайдаланылуы-

на тосқауыл қойылғанын немесе кедергі келтірілгенін;

113

немесе

(vii) Біріккен Корольдікте коммерциялық немесе өнеркәсіптік қызметті құруға

немесе дамытуға әділетсіз қысым жасалғанын;

114

немесе

(viii) патентке сәйкес лицензия беруге, патенттелген өнімді сатуға немесе

пайдалануға, не болмаса патенттелген процесті пайдалануға, патентпен

қорғалмаған материалдарды өндіруге, пайдалануға немесе жоюға немесе

Біріккен Корольдікте өнеркәсіптік қызметті құруға не дамытуға қойыла-

тын шектеулердің салдарынан әділетсіз зиян келтірілгенін білдіреді.

115

Патент беру туралы шешім қабылдағанда, Патент ведомствосы басшылығы

50-бөлімде жазылған факторларды ескеруі керек. ДСҰ мүшесіне тиесілі емес па-

тенттерге қатысты жалғыз қосымша шектеу өтінім патенттелген өнертабыстың

Біріккен Корольдікте коммерциялық мақсаттарда пайдаланылмағаны немесе

толық дәрежеде пайдаланылмағаны негізінде жасалған жағдайларда туындай-

ды. Мұндайда өнертабысты жүзеге асыруға патент жария етілгеннен бері жет-

кілікті уақыт берілмесе, Патент ведомствосы басшылығы өтінімді қарастыруды

өнертабысты жүзеге асыруға қажетті уақыт өткенше кейінге қалдыра алады.

109

PA 1977, s. 48B(3).

110

PA 1977, s. 48B(1)(b). Бұл өзгерістер мына істе анықталған мәселені еңсерді: EC v. UK and Italy,

Case C-30/90 [1993] RPC 283. Қараңыз: M. Hodgson, ‘Changes to UK Compulsory Patent Licensing Laws’

[1992] EIPR 214.

111

PA 1977, s. 48B(c).

112

PA 1977, s. 48B(d)(i).

Бұл осы тармаққа сәйкес берілген мәжбүрлі лицензия мазмұнында Патент ведомствосы

басшылығы үшін қараудағы кез келген өнім таратылуы немесе лицензия арқылы пайдаланылуы

мүмкін елдерді шектеу қисынды көрінетін шарттар болмауға тиіс дейтін ескертпеге байланысты: PA

1977, s. 48B(4).

113

PA 1977, s. 48B(1)(d)(ii). Патент ведомствосы басшылығы басқа өнертабыстың патент иесі

қараудағы патенттің иесіне және олардың лицензиаттарына басқа өнертабыстың патентіне ойға

қонымды шарттармен лицензия бере алатынына және бергісі келетініне көз жеткізуге тиіс: PA 1977,

s. 48B(5).

114

PA 1977, s. 48B(1)(d)(iii).

115

PA 1977, s. 48B(1)(e).

357

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

4.2. БӘСЕКЕ ЖӘНЕ НАРЫҚ БАСҚАРМАСЫ

Мәжбүрлі лицензия беруге негіз болатын үшінші жағдай Бәсеке және нарық

басқармасының (Competition and Markets Authority немесе қысқаша CMA) баян-

дамасы «нарықта монополистік жағдай бар немесе қоғамдық мүдделерге қарсы

жұмыс істейтін бәсекеге қайшы іс-тәжірибе бар» деген қорытындыға келгенде

орнайды.

116

Бұл жағдайда тиісті министр баяндамаға жауап ретінде Патент ве-

домствосы басшылығына патентке лицензия беру құқығын бекіту туралы өтінім

жасай алады. Кей жағдайда өтінім қабылданбауы да мүмкін.

4.3. ТАҚТЫҢ ПАЙДАЛАНУЫ

Мәжбүрлі лицензияның тақ пайдасына жұмыс істейтін арнайы бір түрі бар.

117

55–59-бөлімдерде жазылған егжей-тегжейлі ережелер кез келген мемлекеттік

департаментке

118

және мемлекеттік департаменттен өкілеттік алған адамға белгі-

лі бір әрекеттерді жасауға құзырет береді.

119

Мұндайда мемлекеттік департамент

ол әрекет үшін ақы төлеуі қажет

120

(соның бірі – тараптың ала алмаған пайдасы-

на өтемақы төлеу).

121

Мұның алдында қарастырылған мәжбүрлі лицензиялардан

ерекшелігі – бұл жағдайда мемлекеттік департамент әрекет етпес бұрын Патент

ведомствосы басшылығына (немесе кез келген басқа органға) жүгінуге міндет-

ті емес.

122

Тақтың патентті пайдалануы «мемлекеттік департаментпен» немесе

оның рұқсатымен және «тақ қызметі үшін» жүзеге асырылған жағдайда заңды

болады. Бұлардың қатарына сыртқы қорғаныс мақсатындағы заттарды, арнайы

дәрі-дәрмек пен препараттарды және атом энергиясын өндіру мен пайдалануға

қажетті нәрселерді қамдау кіреді.

123

Сонымен қатар тақтың патентті пайдала-

нуын ретроспективті түрде мақұлдап, құқық бұзу әрекеттері рұқсат етілген тақ

пайдалануына айналдыруға болады.

124

Өнертабыс патенттелген болса, тақтың

пайдалануына қатысты қолдану, шарт немесе төлемақы мәселелері бойынша

сот қарауына жүгінуге болады.

125

Қазіргі мемлекеттік іс-тәжірибе бойынша патенттерді лицензиялау коммер-

циялық негізде жүзеге асырылады. Бүгінде тақтың пайдалануына қатысты мә-

116

PA 1977, s. 51; қараңыз: TRIPS, Arts 8, 31(k), 40.

117

Мәселенің тарихын қараңыз: Pzer Corporation v. Ministry of Health [1965] AC 512.

118

«Мемлекеттік басқарма» құқық субъектілігіне ие емес (бұл мәртебе министрге тиесілі). Сондай-

ақ бұл ұғымның нақты мағынасы да жоқ (кей статуттарда оның инклюзивті анықтамасы (эксклюзивті

емес) берілген). Бастапқыда ол тақ министрінің басқаруындағы ұйымдық бөлімшелердің бірі саналды.

Оның қазіргі анықтамасы ауқымдырақ және атқарушы органдарды қамти алады. Қараңыз: Jowitt’s

Dictionary of English Law (3rd edn, 2010), p. 1031.

119

Мына заңда тізімделген: PA 1977, s. 55(1)(a)-(e).

120

PA 1977, s. 55(4). Роялти төлеуді қажет етпейтін ерекше жағдай 55(3)-бөлімде сипатталған.

Төлем басқаларға берілуі мүмкін: Patchett’s Patent [1963] RPC 90.

121

PA 1977, s. 57A.

122

Басқарма меншік иесін өнертабысты пайдаланатыны туралы хабардар етуге міндетті.

123

PA 1977, s. 56(2).

124

PA 1977, s. 55(6); сондай-ақ қараңыз: Dory v. Sheeld Health Authority [1991] FSR 221.

125

PA 1977, s. 58; ең құпия өнертабыстар (1977 жылғы Патент заңының 22-бөлімімен реттелетіндері)

табысталмайды, бірақ табыстауға дайын деп танылады. Бұл олардың ешқашан сотта дауланбайтынын

білдіреді (бірақ тақ пен өтінім берген патенттеуші арасындағы дауларды қарау тетігі жоқ болса да,

тақтың пайдалануы үшін оларды лицензиялап, төлем алуға болады).

358

ПАТЕНТ

селелердің басым бөлігін Қорғаныс министрлігі

126

(көбіне патент иесінің құқық

бұзу жөніндегі шағымына жауап ретінде) қарастырады. Алайда соңғы жылдары

тақтың пайдалануына қатысты талап-арыздар көп тіркелмеді.

127

4.4. БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ӨНЕРТАБЫСТАР

Биотехнология директивасының бастамасымен жасалған реформалар жиын-

тығының бір ерекшелігі – директива биотехнологиялық өнертабыстарды мәж-

бүрлі лицензиялаудың және кросс лицензиялаудың жаңа тәртібін енгізді. Жаңа

схема биологиялық өнертабыстарды патенттік қорғау мен өсімдік сұрыптарын

қорғау арасындағы өзара байланысты реттеуге бағытталған. Біріккен Король-

дікте осыған ұқсас схеманы 2002 жылғы 1 наурызда Патент пен өсімдік сұрып-

тары құқықтарының (міндетті лицензиялау) регламенті (Patents and Plant Variety

Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002) енгізген еді.

128

2002 жылғы регламент Біріккен Корольдікте мәжбүрлі лицензияның екі жаңа

формасын енгізді. Олардың біріншісі 3-регламентте жазылған.

129

Оған сәйкес,

өсімдік селекционері құқықтарын немесе қоғамдастықтың өсімдік сұрыптары

құқықтарын алдыңғы патенттің құқығын бұзбай алу немесе эксплуатациялау

мүмкін болмағанда, Патент ведомствосы басшылығына жүгініп, өнертабысты

пайдалануға эксклюзив емес лицензия беруді сұрауға болады. Бұл өтінім бе-

руші тиісті роялти төлеуі керек және патент иесі қорғалған сұрыпқа ойға қо-

нымды шарттармен кросс лицензия алуға құқылы дейтін талаппен реттеледі.

130

Мәжбүрлі лицензияны 3-регламент аясында табыстау үшін өтінім беруші патент

иесіне лицензия беру жөнінде өтінім білдіріп, бірақ өтінімі мақұлданбағанын

дәлелдеуі керек.

Өтінім беруші сондай-ақ өсімдік селекционері құқықтарын немесе қоғамдас-

тықтың өсімдік сұрыптары құқықтарын алуға немесе эксплуатациялауға себепші

болып отырған жаңа өсімдік сұрпының «патентпен қорғалған өнертабыс тұрғы-

сынан экономикалық маңызға ие техникалық прогресті қамтитынын» көрсетуге

тиіс.

131

Аталмыш талап биотехнологиялық өнертабыстарға мәжбүрлі лицензия-

ларды беруге шектеу қоюы мүмкін. Бұл «елеулі техникалық прогресс» пен «ма-

ңызды экономикалық мүдденің» қалай түсіндірілетініне байланысты.

Екінші мәжбүрлі лицензия 11-регламентте қарастырылған.

132

Оған сәйкес,

биотехнологиялық өнертабысқа берілген патенттің иесі өнертабысын өсімдік

селекционері құқықтарын бұзбай пайдалана алмайтын болса, патент иесі өсім-

дік сұрпы құқықтарын қорғау жөніндегі инспекторға жүгініп, қорғалған өсімдік

126

1960 жылдардың бір кезеңінде Денсаулық сақтау министрлігі осы ережені арзандау дәрі-

дәрмек сатып алу үшін пайдаланды. Қараңыз: P.Johnson, ‘Access to Medicine: The Rise of the British

Pharmaceutical Industry’, in G.Dinwoodie (ed.), Methods and Perspectives in Intellectual Property (2013),

329–59.

127

2013–2017 жылдар аралығында Қорғаныс министрлігі осы ережелерді Ақпарат еркіндігі

өтініші (Freedom of Information request) негізінде пайдалануға оқталып (2014), бірақ ақыр соңында

бас тартты.

128

SI 2002/247.

129

Биотехнология директивасының 12(1)-бабына негізделген.

130

Patents and Plant Variety Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002 (SI 2002/247), reg. 7(1)–(5).

131

Patents and Plant Variety Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002 (SI 2002/247), reg. 3(2)

(c); Biotech. Dir., Art. 12(3)(a).

132

Biotech. Dir., Art. 12(2).

359

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

сұрпын пайдалануға эксклюзив емес лицензия сұрай алады.

133

Бұл «патент иесі

тиісті роялти төлеуі керек және өсімдік селекционері құқықтарының иесі па-

тенттелген өнертабысқа ойға қонымды шарттармен кросс лицензия алуға құ-

қылы» дейтін талаппен реттеледі.

134

Мәжбүрлі лицензияны 11-регламент аясын-

да табыстау үшін өтінім беруші патент иесіне немесе өсімдік сұрпы құқығының

иесіне лицензия беру жөнінде өтінім білдіріп, бірақ өтінімі мақұлданбағанын

дәлелдеуі қажет. Мәжбүрлі патенттік лицензиядағыдай, мәжбүрлі өсімдік сұр-

пы лицензиясына өтінім беруші патентпен қорғалған биотехнологиялық өнер-

табыстың «өсімдік селекционерінің алдыңғы құқығымен қорғалған өсімдік сұр-

пы тұрғысынан экономикалық маңызға ие техникалық прогресті қамтитынын»

көрсетуі қажет.

135

Екінші талап биотехнологиялық өнертабыстарға мәжбүрлі ли-

цензия табыстау ісіне елеулі шектеу қоюы мүмкін.

Патенттеушілердің өнертабыстарын Біріккен Корольдікте эксплуатациялау

қабілетін шектейтін алдыңғы қоғамдастықтың өсімдік сұрыптары құқықтарына

келсек, патенттеуші алдымен Қоғамдастықтың өсімдік сұрыптары ведомствосы-

на жүгініп, «мәжбүрлі пайдалану құқығын» сұрауы керек.

136

Мұндай құқық өнер-

табысын Біріккен Корольдікте бұрынғы қоғамдастықтың өсімдік сұрпы құқығын

бұзбастан эксплуатациялай алмайтын (биотехнологиялық өнертабыс) патент

иесіне берілгенде, патент иесі Патент ведомствосы басшылығына жүгініп, био-

технологиялық өнертабысын Біріккен Корольдікте пайдалануға рұқсат беретін

кросс лицензия сұрай алады.

137

4.5. ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МАҚСАТЫНДАҒЫ

МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР

2006 жылы Еуропалық комиссия дамушы елдердің дәрілік заттарға қол жет-

кізуіне патент құқығының теріс әсерін барынша азайту жөніндегі TRIPS келісімі-

нің Доха раундында алған міндеттемелерін орындау мақсатында фармацевтика-

лық өнімдерді қоғамдық денсаулық сақтау саласында хал-ахуалы нашар елдерге

экспорттау үшін өндіруге қатысы бар патенттерді мәжбүрлі лицензиялауды көз-

дейтін жаңа ережелер енгізді.

138

Бұл «қоғамдық денсаулық сақтау мәселелерін

шешу жолында осындай өнімдерді қажет ететін тиісті импорттаушы елдерге»

экспорттауға арналған фармацевтикалық өнімдерді сату мен өндіруге берілетін

патенттерге қатысты мәжбүрлі лицензиялар мен қосымша қорғаныс сертифи-

каттарын (supplementary protection certificates немесе қысқаша SPCs) табыстауға

мүмкіндік береді.

139

Бұл құқыққа сүйену үшін мемлекет не Біріккен ұлттар ұйы-

133

Өтінім беруші 23-ережеге сәйкес бекітілген 1998 жылғы Селекционердің құқықтары туралы

ережені (SI 1998/1027) де ұстануға тиіс.

134

Patents and Plant Variety Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002, reg. 11(1), (2)(b).

135

Patents and Plant Variety Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002, reg. 11(c); Biotech. Dir.,

Art. 12(3)(a)–(b).

136

Biotech. Dir., Art. 12(3).

137

Patents and Plant Variety Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002, reg. 15.

138

Regulation (EC) No. 816/2006 of the European Parliament and of the Council of 17 May 2006 on

compulsory licensing of patents relating to the manufacture of pharmaceutical products for export to

countries with public health problems [2006] OJ L 157/1 (9 June 2006). Бұл TRIPS келісімінің 31bis бабын

енгізеді. TRIPS 31бис бабын күшіне енгізуге қажетті ратификациялау нөмірі тек 2017 жылғы қаңтарда

берілді.

139

Regulation (EC) No. 816/2006, Art. 1.

360

ПАТЕНТ

мының «кенже дамыған елдер» тізімінде болып, жүйені импорттаушы ретінде

пайдалану ниетін TRIPS кеңесіне хабарлауы керек, не Экономикалық ынтымақ-

тастық және даму ұйымының (OECD) табыс деңгейі жан басына шаққанда төмен

елдер тізімінде болуы қажет.

140

Біріккен Корольдіктегі құқықтық тәжірибені осы

өзгерістермен үйлестіру үшін 2007 жылғы 17 желтоқсанда 1977 жылғы Патент

заңына 128А бөлімі енгізілді.

141

Алайда бұл тәртіптің пайдаға жарауы екіталай.

TRIPS келісімінің бұл рәсімі бір-ақ рет пайдаланылған.

142

2012 жылғы халықара-

лық баяндамада

143

бұл ереженің не себепті пайдаланылмайтыны қарастырылды.

Атап айтқанда, оның ең көп таралған қамтамасыз ету жағдайларын қамтымай-

тыны көрсетілді. Аталмыш тәртіптің маңызы сол – ол фармацевтикалық компа-

нияларды дәрілерін қолжетімді етуге ынталандырады.

144

5. ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӨТЕМАҚЫСЫ

Көп жағдайда патентті пайдалану ақысының көлемі нарықпен реттеледі не-

месе тараптардың келіссөз жүргізе білу қабілетіне байланысты. Алайда ерекше

жағдайларда Патент ведомствосы басшылығынан немесе соттан патентті пай-

далану ақысының көлемін анықтау сұралуы мүмкін. Өтемақы мәселесі жұмыс

берушінің қызметкер өнертабысын пайдалануына, мәжбүрлі лицензияларға,

лицензиялар беру құқығына және тақтың пайдалануына қатысты туындайды.

Әр жағдайда арнайы юрисдикция соты патенттің құны жайлы және алынған не-

месе алынуы мүмкін пайда қалай бөлінуі керек екендігі туралы нақты әрі сапалы

пайымдама жасауға міндетті. Фармацевтикалық препаратты әзірлеуде байырғы

халықтың білімі мен ресурстары пайдаланылса, халықаралық келісімдер оларға

да өтемақы төленуін талап етеді.

145

5.1. ЖҰМЫС БЕРУШІ ПАЙДАЛАНУЫНЫҢ ӨТЕМАҚЫСЫ

Жасаушының өз туындысымен қарым-қатынасы келісімшарт құқығындағы

құбылмалыққа және жасаушының келіссөз жүргізу машықтарына тәуелді екені

белгілі. Алайда интеллектуалдық меншік құқығы жасаушының өз туындыларын-

да қосалқы мүдделерінің болатынын мойындайды.

146

Мұның ерекше мысалын

1977 жылғы Патент заңының 40(1) және (2)-баптарынан көруге болады. Бұл

баптарға сәйкес, қызметкердің өнертабысын жұмыс беруші пайдаланса, қыз-

меткерге өтемақы алудың статуттық құқығы беріледі.

147

140

Regulation (EC) No. 816/2006, Art. 4(a)–(c).

141

The Patents (Compulsory Licensing and Supplementary Protection Certicates) Regulations 2007

(SI 2007/3293).

142

Импорттаушы ел Руанда болса, экспорттаушы ел Канада болды.

143

WTO-WIPO-WHO, Promoting Access to Medical Technologies and Innovation (2012), 179.

144

Қараңыз: J.Gibson, Intellectual Property Aspects of Medicine: Current Debates (2nd edn, 2017),

155–9.

145

CBD, Art. 15(7).

146

Ең айқын мысалдарды авторлық құқық заңнамасынан табуға болады. Онда жасаушының

жеке мүдделері моральдық құқықтармен, ал қаржылық мүдделері droit de suite (еркін мүлік) және

ажырамас сыйақы алу құқығымен қорғалады.

147

Қараңыз: A.Chandler, ‘Employee Inventions: Outstanding Compensation?’ [1992] J Bus L 300;

K.Witherspoon, ‘Employee Inventions Revisited’ (1993) 22 ILJ 119, 131; J.Hughes, ‘The Personality Interest

of Artists and Inventors in Intellectual Property’ (1998) 16 Cardozo AELJ 81, 138.

361

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

Өтемақы ережелері қызметкер жасаған өнертабыс 39(1)-бөлімнің (а) немесе

(b)-тармақшалары негізінде жұмыс берушіге тиесілі болғанда және патенттел-

ген өнертабыс жұмыс берушіге елеулі пайда әкелетінін көрсету мүмкін болған

жағдайларда қолданылады.

148

Өтемақы ережелері сондай-ақ қызметкер өнер-

табысы жұмыс берушіге беріліп немесе жұмыс беруші ол өнертабысты эксклю-

зивті лицензиялап, жұмыс берушінің транзакциядан алған сыйақыcының көлемі

жеткіліксіз екенін көрсету мүмкін болғанда да қолданылады. Екі жағдайда да

өнертапқыштардың өтемақы алуға заңды құқығы бар.

149

Өтемақы «әділ» болған

жағдайда ғана беріледі.

150

Бұл ережелер қызметкер өнертапқыштарға құнды табыс көзін ұсынатындай

көрінгенімен, іс жүзінде қызметкерлерге болмашы ғана демеу береді. Өтемақы

жүйесінің қызметкерлер үшін (мысалы, ішкі өтемақы схемасын енгізуге ынта-

ландырушы ретінде) жанама жеңілдіктер қарастыратыны – басқа мәселе.

Өтемақы алу жөніндегі өтінімді Патент ведомствосы басшылығына немесе

сотқа патент мерзімі барысында немесе патент мерзімі аяқталғаннан кейінгі бір

жыл ішінде беруге болады. Патенттелген өнертабыстардың тағдыры уақыт өте

өзгеріп отыратынын ескерсек, бастапқы өтемақы өтінімі қабылданбай қалса,

қызметкерлер өтемақыға кейінірек тағы да өтінім бере алады.

151

Бастапқы бір-

қатар түсініксіздіктен кейін

152

патенттің жұмыс беруші үшін аса пайдалы екенін

дәлелдеу ауыртпалығы қызметкерге жүктелгені анықталды.

153

1977 жылғы Патент заңына сәйкес, қызметкерлердің құқығын қорғау үшін

қызметкерлердің өтемақы алу құқығына нұқсан келтіретін келісімшарттардың

заңдық күші жоқ.

154

Келіссөздер жүргізуде күштердің тең болмауын ұжымдық

әрекеттермен еңсеруге болатынын ескере отырып, ұжымдық келісімшарттар-

ға жеке шарттарды еңсеруге мүмкіндік беретін ереже қабылданды. 40(3)-бө-

лім бойынша, жұмыс берушімен «тиісті ұжымдық келісімшарт» жасаған және

кәсіподақ мүшесі болатын кез келген қызметкер өтемақы төлеу туралы талап

қоя алмайды.

155

Бұл ережені қолдану үшін ұжымдық келісімшартта қызметкердің

сипаттауымен бірдей сипатталған өнертабысқа өтемақы төлеу көзделуге тиіс.

156

5.1.1. Өнертабыс автоматты түрде жұмыс берушіге

тиесілі болғандағы өтемақы

Қызметкер өтемақы алуға құқылы болатын жағдайлардың біріншісі 40(1)-бө-

лімде сипатталған. Онда «қызметкер 39(1)-бөлім аясында жұмыс берушіге тие-

сілі болатын өнертабысты жасаса, қызметкер өтемақы алуға құқылы» делінген.

Өтемақы алу өтінімін беруші:

(i) жұмыс берушіге тиесілі патенттелген өнертабысты жасағанын;

(ii) өнертабыс немесе оның патенті жұмыс беруші үшін пайдалы болатынын;

148

PA 1977, s. 40(1).

149

PA 1977, s. 40.

150

PA 1977, s. 40(1) and (2)(d).

151

PA 1977, s. 41(7).

152

Салыстырыңыз: GEC Avionics’ Patent [1992] RPC 107, 112.

153

Memco-Med’s Patent [1992] RPC 403.

154

PA 1977, s. 42(2).

155

PA 1977, s. 40(3) and (6).

156

PA 1977, s. 40(3).

362

ПАТЕНТ

(iii) пайда аса жоғары екенін; және

(iv) қызметкердің өтемақы алуы әділ екенін дәлелдеуі керек.

Енді осылардың бәріне жеке-жеке тоқталайық.

(i) Өтінім беруші жұмыс берушіге тиесілі патенттелген өнертабысты

жасады. Өтемақы құқығын алу үшін қызметкер өзінің осы өнертабысты ойлап

табушы немесе шынайы әзірлеушісі екенін дәлелдеуі керек. Мұндағы критерий

патент алуға құқылы болуды немесе ортақ өнертапқыш болуды анықтау крите-

рийіне (мұның алдында қарастырылған) ұқсайды. Үміткердің өнертабысқа жай

ғана үлес қосқанын (бейөнертапқыштық тәсілмен) көрсету жеткіліксіз; оның

өнертапқыштық тұжырымдамасын ойлап тапқанын дәлелдеу қажет.

157

(ii) «Өнертабыс немесе патент жұмыс берушіге пайдалы». Жұмыс беруші-

ге түсетін пайда не өнертабыстан, не осы өнертабысқа берілген патенттен түсуі

мүмкін.

158

Бұл тұрғыда жұмыс беруші деп аталған қызметкер жұмыс істейтін заң-

ды тұлғаны ғана емес, осы заңды тұлға бір бөлшегі болып саналатын компания-

лар тобын да атаймыз. Бұл жұмыс беруші құқықтық құрылымының қызметкерді

өтемақыдан айыруына жол бермеу үшін қажет.

159

Жұмыс берушінің өнертабыстан немесе патенттен алған пайдасын анықтау –

орындалуы қиын күрделі міндет.

160

Пайданы бағалауда патенттің оңтайлы неме-

се қалыпты пайдаланылғанда әкелуі мүмкін табысы емес, іс жүзіндегі табысы

(сол жөніндегі барлық қолжетімді ақпарат негізінде) ескерілуі керек.

161

«Пайданың» «ақша немесе ақшалай баламаны» білдіруі есептеу процесін

жеңілдетеді.

162

Бұл патенттен туындайтын бедел сияқты қаржылық емес пайда-

ның теңгерімнен алынып тасталатынын білдіреді. 40-бап соттан пайданы оның

қандай түрде болатынына байланысты нақты сол түрде бағалауын талап етпей-

ді.

163

Memco-Med’s Patent

164

ісінде сот «жұмыс берушінің қазіргі позициясымен

салыстыра отырып, патент берілмеген жағдайдағы позициясын саралау пайда-

лы болмақ» деді. Соттың айтқанындай, патент табыстың себепшісі болуға тиіс,

бірақ ол табыстың жалғыз себепшісі болуға міндетті емес.

165

Бұл қағидаттар қаншалықты пайдалы болса да, соттар лицензиялық алым се-

кілді пайданы есептеуде нақтырақ ақпаратқа сүйенуге құлықты болды.

Патенттелген өнімді сату деректері, лицензиялық алымдар және сол секілді

ақпараттар жұмыс берушінің патенттен алған табысын есептеуде пайдалы негіз

болғанымен, нақты сандарды шығаруда оларға сенім артуға болмайды. Мұның

себебі: өндірілген өнімге патенттің болуы оның сатылуына әсер еткенімен, са-

тылған өнімнің саны (патентті пайдалану үшін төленетін лицензиялық алымдар

157

Kelly and Chiu v. GE Healthcare [2009] RPC (12) 363, [9]–[11].

158

Мұның алдында пайда патенттен түсу керек болған. 2004 жылғы Патент заңының 10-бөлімі

бұл тәжірибені өзгертті.

159

Shanks v. Unilever [2011] RPC (12) 352, [17].

160

British Steel’s Patent [1992] RPC 117, 121. Есептеу барысында шетелдік патенттер мен балама

құқықтардан (мысалы, өндірістік үлгілер жағдайындағы) түскен пайда ескеріледі: 1977 жылғы Патент

заңы, 43(4)-бөлім; GEC Avionics’ Patent [1992] RPC 107, 111.

161

Shanks v. Unilever [2011] RPC 12, [8].

162

PA 1977, s. 43(7).

163

Memco-Med’s Patent [1992] RPC 403, 413; Kelly v. GE Healthcare [2009] RPC (12) 363, [23].

164

[1992] RPC 403, 413.

165

Kelly and Chiu v. GE Healthcare [2009] RPC (12) 363, [60]. Қараңыз: A. Odell-West, ‘Kelly v. GE

Healthcare: Employee Innovations in Health Care’ [2010] EIPR 449.

363

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

немесе құқықтарды табыстау алымдары секілді) өнімді сату үшін пайдаланы-

латын жарнамалық және маркетингтік науқандар сияқты бірқатар фактордың

нәтижесі болуы мүмкін.

166

Сату көрсеткіштері мен лицензиялық алымдарға патенттелген өнертабыс-

тан бөлек көптеген фактор әсер етуі мүмкін екенін ескерсек, оларды пайданы

есептеу үшін қолданған кезде жұмыс берушіге патенттен (немесе өнертабыс-

тан) түсетін таза пайданы басқа факторлардан оқшаулау керек.

167

British Steel’s

Patent

168

ісі жұмыс берушінің патенттен алатын таза пайдасын есептеу кезінде

көрсетілген ұқыптылықтың бір мысалын берді. Осы жағдайдан туындайтын

есептеу проблемасы патенттелген өнертабысты қолданысқа енгізбес бұрын бір-

қатар техникалық кедергіден өту қажеттігімен байланысты. Бұл істе сот приста-

вы «жұмыс берушінің таза пайдасын есептеу үшін қызметкердің өнертабысты

тұжырымдамалық деңгейден пайда табуға жарайтындай деңгейге жеткізудегі

шығындарын шегеру керек» деген пікірмен келісті.

Сауда көрсеткіштерін пайданы есептеуде қолдануда ұқыптылық қажет екені

Memco-Med’s Patent

169

ісінде де айтылды. Бұл істе судья Олдостан сұралғаны лифт

есігінің алдында адам тұрғанын анықтап, есіктердің жабылуына жол бермей-

тін өнертабыстың патентіне қатысты сыйақы дауын шешу еді. Адамның жақын-

дауын анықтайтын патенттелген құрылғының жоғары сатылымы жұмыс беру-

шінің патенттен қомақты пайда тапқанын көрсетеді деген мәлімдемеге жауап

ретінде сот жоғары сатылым патенттің өзінен гөрі, өнімнің бағасы мен сапасына

және өндірушінің сатып алушымен ұзақ әрі сенімді қарым-қатынас орнатуына

көбірек тәуелді екенін айтты.

170

Осыны негізге ала отырып, сот жұмыс берушінің

патенттен алған пайдасы төмен дәрежеде болды деп шешті.

(iii) Пайда «аса жоғары» ма? Жұмыс берушінің патенттен алатын пайда кө-

лемі есептелген соң, оның «аса жоғары» болу-болмауын анықтау қажет. Өтем-

ақының пайда аса жоғары болғанда ғана берілуінің себебі: 40(1)-бөлімге сүйеніп

шағым берген қызметкерлер өнертабыстары үшін белгілі бір көлемдегі сыйақы-

ны жалақымен бірге берілетін жинақ негізінде алып үлгереді.

171

«Аса жоғары»

ұғымы Патент заңында анықталмағанымен, оның айрықша жағдайлармен шек-

телгені

172

және мұның төменгі меже мәселесі екені анық. GEC Avionics’ Patent

173

ісінде өтемақыға алуға берілген өтінім жоққа шығарылды. Өйткені жұмыс беру-

ші патенттен белгілі бір пайда көргенімен, ол дәл сол көлемдегі пайданы өнер-

табысқа қатысы жоқ өнімдерден де алды деп ұйғарылды.

Патентің жұмыс берушіге аса жоғары пайда әкелу-әкелмеуі қараудағы істің

мән-жайына байланысты. Патент заңында аталмыш мәселені реттеудің жалғыз

166

Жұмыс берушінің өнертабысты патенттемей, құпиялық туралы келісім сияқты басқа қорғау

түрін пайдалану негізінде осы ережені айналып өте алуы түсініксіз болып тұр. 1977 жылғы Патент

заңының 43(4)-бабына сәйкес, «патентке сілтеме жасау» ұғымы «патентті немесе басқа қорғауды»

қамтиды, соның қатарында құпиялық та бар.

167

Алайда табыс салығы шегерілмеуге тиіс: Shanks v. Unilever [2017] RPC (15) 522, [43].

168

[1992] RPC 117.

169

[1992] RPC 403.

170

Ibid., 417. Патенттелмеген тауарлар сатылымының патентпен ешқандай байланысы жоқ деген

тұжырым бар: GEC Avionics’ Patent [1992] RPC 107, 114.

171

Ibid., 115.

172

Shanks v. Unilever [2017] RPC (15) 522, [12].

173

[1992] RPC 107.

364

ПАТЕНТ

нұсқауы бар және оған сәйкес, патенттің аса жоғары пайда беретінін анықтауда

«жұмыс беруші міндеттемелерінің ауқымы мен сипаты» есепке алынуы керек.

174

Shanks v. Unilever

175

ісінде Unilever компаниясы 24,5 миллион. фунт стерлинг кө-

леміндегі пайда компанияның ауқымы мен айналымы тұрғысынан аса жоға-

ры пайда саналмайды деген уәж айтты. Апелляция сотында лорд-судья Паттен

компанияның көлемі маңызды фактор екенін, бірақ пайданы бағалауда жалғыз

фактор болмауы керек екенін мәлімдеді.

176

Лорд-судья Бриггс одан әрі Shank

өнертабысынан түскен пайда шағындау компания үшін аса жоғары болуы мүм-

кін екенін көрсетті.

177

Сөзін жалғастыра келе лорд-судья Бриггс «кей жағдайлар

үшін компанияның ауқымы мен табыстың көлемі арасындағы арақатынас ше-

шуші фактор болуы мүмкін» деді.

178

(iv) Қызметкердің алуға тиіс өтемақысы әділ ме? Өтемақыны табыстау үшін

қызметкерлер патенттің жұмыс берушіге аса жоғары пайда әкелетінін дәлелдеу-

мен қатар, өздерінің өтемақы алуы «әділ» екенін де көрсетуге тиіс.

179

Өтемақыны

табыстаудың әділ болу-болмауын анықтауда есепке алынатын факторлар па-

тенттің жұмыс берушіге аса жоғары пайда әкелетінін анықтаудағы факторлар-

мен шектелмеген. Kelly v. GE Healthcare

180

ісінде судья Флойд сыйақы әділетсіз

болған жағдайлардың түрлері жіктелмейді, бірақ олар пайда болған кезде, сот

оларды мойындайды деген көзқараста болды. Сондықтан бұл талап өтемақы

қандай да бір себеппен ақталмаған кезде қауіпсіздік мәніне ие болады.

5.1.2. Қызметкердің өнертабысы жұмыс берушіге

табысталған жағдайдағы өтемақы

Қызметкерге өтемақы беруге болатын екінші жағдай 1977 жылғы Патент за-

ңының 40(2)-бөлімінде сипатталған. Оған сәйкес, өнертабыс бастапқыда қыз-

меткерге тиесілі болып, кейіннен жұмыс берушіге табысталғанда немесе лицен-

зияланғанда қосымша өтемақы төленуі мүмкін.

Мұнда қызметкер транзакцияға берілген сыйақы жұмыс берушінің патент-

тен алған сыйақысымен салыстырғанда жеткіліксіз екенін көрсетуі керек. Олар

сондай-ақ төленуі керек болғаны – қосымша өтемақы екенін көрсетуі қажет.

Өтемақының 40(2)-бөлім аясында төлеуге жататынын анықтау үшін қызметкер-

дің жұмыс берушісімен жасасқан келісімшарттан алған пайдасы мен жұмыс бе-

рушінің патенттен алған пайдасын анықтау қажет. Осы екі көрсеткіш есептелген

соң сыйақының сайма-сай болғанын анықтаған жөн. Бұл соттан ниет білдірген

сатушы мен сатып алушы арасындағы нарықтық транзакция нәтижесінде қан-

дай сыйақы алынуы мүмкін екенін бағалауды талап етеді. Алайда 40(2)-бөлім

аясында өтінім берген қызметкердің жұмыс берушісімен саудаласуға мүмкін-

дігі болатынын ескерсек, пайда аса жоғары деп танылмаған жағдайда арнайы

юрисдикция соты сыйақыны сайма-сай емес деп табуы екіталай.

174

PA 1977, s. 40(1).

175

[2017] RPC (15) 522.

176

Ibid., [59]–[64].

177

Ibid., [68].

178

Ibid., [69].

179

PA 1977, s. 40(1).

180

[2009] RPC (12) 363, [41].

365

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

5.1.3. Өтемақы мөлшерін есептеу

Қызметкерге өтемақы төленуі қажет деп ұйғарылған соң, өтемақының мөл-

шері қандай болу керек деген сұрақ пайда болады. 41(1)-бөлімнің нұсқауынша,

өтемақы табысталатын жағдайда қызметкерге жұмыс берушінің патенттен тап-

қан пайдасынан «әділ үлес» берілуі керек.

Өтемақы бірреттік төлем ретінде не-

месе мерзімді төлемдер түрінде берілуі мүмкін.

181

Соманы соңғы кезеңде өзгер-

туге болады.

182

British Steel

183

ісінде сот приставы мұндағы мәселенің лицензиялар

беру құқығына қатысты істегі төленуге жататын роялти мөлшерін анықтау мәсе-

лесімен бірдей екенін айтты. Патенттен алынған немесе алынғалы отырған пай-

даның көлемі және қызметкердің алып үлгерген жалақысы мен сыйақыларын

ескере кеткен жөн. Қараудағы істе оның құрамына British Steel компаниясының

10,000 фунт стерлинг мөлшеріндегі ex gratia төлемі мен MBE сыйақысы кіреді.

184

Басқа жағдайларда арнайы юрисдикция соты өзге адамдардың (мысалы, ортақ

өнертапқыштардың, өзге қызметкерлердің және жұмыс берушінің) қосқан үле-

сін де есепке алуы мүмкін.

Соттардың 41-бөлімдегі ережені қалай түсіндіретінін Kelly and Chiu v. GE

Healthcare

185

ісінен көруге болады. Онда сот патенттің жұмыс берушіге кемі 50

миллион фунт стерлинг пайда әкелгенін айтты. Сот қараудағы істің барлық мән-

жайын ескере отырып, жұмыс беруші табысының 3 пайызы талапкерлер үшін

әділ өтемақы деп шешті. Талапкерлердің өнертабысты әзірлеуге қосқан үлесі-

не қарай бір қызметкерге 1 миллион фунт стерлинг, басқа қызметкерге 500,000

фунт стерлинг берілді.

5.2. МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯҒА ЖӘНЕ ЛИЦЕНЗИЯЛАР БЕРУ ҚҰҚЫҒЫНА

БЕРІЛЕТІН ӨТЕМАҚЫ

Соттан патентті эксплуатациялаудың өтемақысын анықтауды сұрайтын келесі

бір жағдай патентке мәжбүрлі лицензия немесе лицензиялар беру құқығы бе-

рілгенде болады. Мұндайда негізгі мақсат – патент иесінің өнертабысты пайда-

ланудың ойға қонымды сыйақысын алатынына көз жеткізу.

186

Қажетті соманы анықтауда «салыстырмалы роялти», «шығындар» және» қол-

жетімді пайда» деп аталатын үш тәсіл қолданылды.

(i) Салыстырмалы роялти. «Салыстырмалы роялти» немесе ерікті лицен-

зиат/ерікті лицензиар деген атауға ие бұл критерий, сөзсіз, «ең жақсы және ең

сенімді тәсіл» ретінде қарастырылады.

187

Ол салыстырмалы лицензиялардан

алынған дәйектерді пайдалана отырып, тараптар келісуі мүмкін межені бағалау-

дан тұрады. Пайдаға жарайтын дәйектің түрі белгілі бір саладағы патенттелген

өнімдердің стандартты роялти мөлшерлемесінен бастап,

188

патенттеушінің ерікті

түрде жасаған лицензиялық келісімдерінің нақты үлгілеріне дейін өзгере береді.

181

PA 1977, 41(6).

182

PA 1977, s. 41(7), (9)–(11).

183

British Steel’s Patent [1992] RPC 117.

184

MBE сыйақысының не себепті берілгені түсініксіз, өйткені оны әдетте жұмыс беруші бермейді.

185

[2009] RPC (12) 363,[173]–[207].

186

SKFCimetidine [1990] RPC 203, 236 (CA).

187

Ibid.

188

Cabot Safety [1992] RPC 39, 61; Chiron Corp. v. Murex Diagnostics (No. 13) [1996] FSR 578.

366

ПАТЕНТ

Жағдайдың салыстырмалы екенін анықтаудағы шешуші фактор – патенттеу-

ші өнертабысының сипаты: патенттеушінің өнертабысы ерекше болса және са-

лыстырылғалы отырған лицензия дәл сондай өнертабысқа берілсе, салыстыру

пайдалы болуы ықтимал (десе де салыстырылғалы отырған лицензияның дәйек-

терін нарықтың ауқымына және лицензиядағы өзге де шарттарға байланысты

бейімдеу қажет болуы мүмкін).

189

Өнертабыс ерекше болса және салыстыруға

негіз ретінде пайдаланылатын лицензия басқа өнімге қатысты болса, онда оның

құндылығы төмен болуы мүмкін (тіпті нарық көлемі бірдей болса да).

190

(ii) Шығындар. Cалыстырмалы лицензия болмаған жағдайда «шығындар»

деп аталатын тәсіл қолданылады.

191

Бұл тәсіл аясында арбитраж патент құнын

шығындарды қайтару тұрғысынан бағалайды. Бұған патенттеушінің зерттеу

мен әзірлеу шығындарын, өнімнің танымалдығын арттыру шығындарын және

жыл сайынғы өсімнің қисынды мөлшерін бағалау кіреді. Бұл тәсіл патенттеу-

шінің қаржылық шығындары үшін әділ және ойға қонымды қайтарым алуын

көздейді. Шығындар есептелген соң, орынды өсім мөлшерінің қандай екенін

анықтаған жөн. Бұл тәсілдің идеясы бойынша патент иеленуші өзінің қаржылық

шығындары үшін әділ және ойға қонымды қайтарым алуы керек. Шығындар

есептелгеннен кейін, сәйкесінше, өсім қандай болатынын анықтау қажет. Мұны

патенттеушінің басқа өнертабыстардан алатын орташа жылдық табысына қа-

рап анықтауға болады.

192

(iii) Қолжетімді пайда. «Қолжетімді пайда» тәсілі соңғы шара ретінде қолда-

нылады.

193

Аталмыш тәсілге сәйкес, арнайы юрисдикция соты өтінім беруші ала-

тын пайданы есептеп (егер ол лицензия алған болса), ол пайданы патенттеуші

мен лицензиат арасында бөлуі керек. Бұл тәсілге байланысты бір мәселе бар:

пайданы бөлу көп жағдайда қиын шаруа болып келеді.

194

«Қолжетімді пайда» тә-

сілі – теріс шешімге әкелуі мүмкін күмәнді тәсіл» деген пікір бар. Оған сәйкес, тә-

сіл қисынды роялтиді анықтауда патенттеушінің ойға қонымды сыйақысын емес,

лицензиаттың ойға қонымды сыйақысын есепке алады.

195

Аталмыш тәсілге сү-

йену патенттеушіні мүлдем роялтисіз қалдыруы мүмкін деген алаңдаушылық та

жоқ емес.

196

Осы мәселелерге қарамастан, «түпкі нәтижені кросс тексеру амалы

ретінде болжалды табысқа зер салудың көмегі болуы мүмкін» деп ұйғарылды.

197

5.3. ТАҚ ПАЙДАЛАНУЫНЫҢ ПАТЕНТТІК ӨТЕМАҚЫСЫ

Өнертабыстар тақ қызметтері үшін пайдаланылғанда, тиісті мемлекеттік бас-

қарма патент иесіне хабар беріп, өтемақы жөнінде келіссөз жүргізуге міндетті.

Келісілген мөлшерлеме болмаған жағдайда мәселе соттың қарауына беріле-

189

Cabot Safety [1992] RPC 39.

190

Research Corp.’s (Carboplatin) Patent [1990] RPC 663, 701.

191

Қараңыз: Geigy SA’s Patent [1964] RPC 391; SKF Cimetidine [1990] RPC 203, 253.

192

Салыстыру қорытындылары мен 1977 жылғы Патент заңының 41-бөлімі қарама-қайшы келгенде

әдетте салыстырмалы көрсеткіш таңдалады: American Cyanamid Co.’s (Fenbufen) Patent [1990] RPC 309.

193

SKF Cimetidine [1990] RPC 203, 244.

194

Ibid., 230. Сондай-ақ қараңыз: American Cyanamid Fenbufen [1990] RPC 309, 338; Cabot Safety

[1992] RPC 39, 63.

195

SKF Cimetidine [1992] RPC 39.

196

Research Corp.’s (Carboplatin) Patent [1990] RPC 663, 700.

197

SKF Cimetidine [1992] RPC 39, 257.

367

ПАТЕНТТІ ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ

ді. Сот мәжбүрлі лицензия істеріндегі тәсілге сүйене отырып, ниетті лицензиар

мен лицензиаттың қандай мәмілеге келуі мүмкін болғанын қайта пайымдай-

ды.

198

Патенттеушіге өтемақы қол жеткізе алмаған келісімшарттарының шы-

ғындарын жабу үшін де берілуі мүмкін.

199

Бұл тендерлік ұсыныстардың қалай

жұмыс істейтініне байланысты туындайды. Патенттелмеген өнімді үкімет үшін

өндіруге ұсыныс білдірген тұлға өз бағасына ойға қонымды пайданы қосады.

Патенттеуші келісімшартты жеңіп алса, ол өз бағасына патентті пайдалану үшін

төленетін шартты лицензиялық алымды және қарапайым дайындаудан алына-

тын ойға қонымды пайданы қатар қосушы еді. Қол жеткізілмеген келісімшарт-

тардың өтемақысы «пайданың» осы қосымша элементін жабу үшін сыйақы тө-

леуге арналған.

198

Patchett’s Patent [1967] RPC 237, 247, 253.

199

PA 1977, s. 57А(3).

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ

ҚҰҚЫҚТАР

1. Кіріспе

2. Өсімдік сұрыптары

3. Қосымша қорғау сертификаттары (SPC)

1. КІРІСПЕ

Бұл тарауда біз патент құқығына қатысы бар, бірақ оның дәстүрлі құрамдас

бөлігі саналмайтын екі құқық саласын қарастырамыз. Аталмыш екі режимнің

біріншісі әрі ескісі – өсімдік сұрыптарын қорғау. Ол өсімдіктердің жаңа сұрпын

алушылардың құқықтарын қорғайды. Одан соң қосымша қорғау сертификатта-

рына (supplementary protection certificates немесе қысқаша SPC) назар аудара-

мыз. Олар бүгінде Біріккен Корольдікте патенттік қорғау мерзімін ұзарту үшін

қолданылады. SPC сертификаттары патент иелерінің патенттелген өнімдерін

сату үшін реттеуші органдардың мақұлдауын күтуге кеткен уақытын өтеу мақ-

сатында енгізілген.

2. ӨСІМДІК СҰРЫПТАРЫ

Жаңа өсімдік сұрыптарының маңызы Біріккен Корольдікте бұрыннан мо-

йындалғанымен, қорғау жүйесі тек 1964 жылы енгізілді (салыстыру үшін айтсақ,

АҚШ-та мұндай жүйе 1930 жылдан бері бар

). Мұның бір себебі «жаңа сұрыптар-

ды шығару – дәстүрлі ауыл шаруашылығы тәжірибесінің ажырамас бөлігі, оның

(арнайы қорғауды қажет ететін) селекциялық әрекеттерге қатысы жоқ» деген

көзқарастың болуында еді. Оған қоса, XX ғасырдың біраз бөлігінде селекциямен

айналысатын жетекші ұйымдар мемлекет қаржыландыратын институттар қата-

рына жатты. Ал олар интеллектуалдық меншікті қорғауға басымдық бермеді.

Алайда Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ауыл шаруашылығы өнімділігін арт-

тыру ұлттық мәселеге айналған-ды. Бұған қоса, 1950 жылға қарай Біріккен Ко-

Қараңыз: B.Greengrass, ‘The 1991 Act of the UPOV Convention’ [1991] EIPR 466; M.Llewelyn, ‘The

Legal Protection of Plant Varieties in the European Union: A Policy of Consensus or Confusion?’ [1997]

2 Bioscience L Rev 50; M.Llewelyn, ‘European Plant Variety Protection: A Reactionary Time’ [1999] Bioscience

L Rev 211. АҚШ-тың Өсімдіктер патентін қорғау туралы 1930 жылғы заңы туралы қараңыз: A.Pottage

and B.Sherman, ‘Organisms and Manufactures: On the History of Plant Inventions’ (2007) 31 Melb U L Rev

539.

Қараңыз: P.Palladino, ‘Science, Technology, and the Economy: Plant Breeding in Great Britain,

1920–1970’ (1996) 49 Econ Hist Rev 116 (1990 жылдары британиялық фермерлер өсірген бидайдың 83

пайызы мемлекет қаржыландыратын өсімдіктер селекциясы орталықтарында өсірілген тұқымдардан

алынғанын баяндайды).

369

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

рольдіктегі тұқым шаруашылығымен айналысатын бірнеше жеке компанияның

шетелдік бәсекелестерінен артта қалғаны анықталып, меншіктің қорғалмауы

осының ықтимал себептерінің бірі ретінде қаралды.

Сәтті сұрыптарды шығару

аса маңызды саналады. Өйткені бұл өнімнің зиянкестер мен ауруларға төзімді-

лігін арттырып, сұрыптардың түрлері мен алуандығын көбейтеді.

Жаңа сұрып-

ты шығару әдетте көп уақыт пен шығынды

талап етеді. Алайда алынған сұрып

қоғамға жария етілсе, оны оңай көшіруге болады.

Өйткені өсімдік сұрыптары

өздерінің репродукциялық материалдарын өндіреді. Осының әсерінен «өсім-

дік селекционерлерінің сұрыптауға жұмсаған күш-жігеріне, талпынысына және

инвестициясына әділ сыйақы беріп, рұқсатсыз эксплуатациядан қорғау ұсыну

әділетті болмақ» деген қорытынды жасалды.

Қорғаудың бұл тетігі «селекцио-

нерлерді фермерлердің, өсірушілердің және жеке бағбандардың пайдасы үшін

көптеген өсімдік түрінің жетілдірілген сұрыптарын шығаруға ынталандырады».

Алайда сол кездері ауыл шаруашылығы индустриялық болып саналмағаны

секілді (сол себепті патент ауқымына жатпайды деп ұйғарылған), өсімдік селек-

циясының нәтижелері де дәл солай патенттік қорғаудың лайықты объектісі емес

деп қаралды. Мұның себептерінің бірі – Мендельдің генетикалық теориялары

қабылданғанға дейін сұрыптарды шығару ғылыми негізделген әрекеттен гөрі,

өнер ретінде қарастырылды.

Сонымен қатар өсімдік сұрыптарын патенттік құ-

қық талаптарына сай болатындай етіп сипаттауда техникалық мәселелер бар

еді. Алайда өсімдік сұрыптарының патенттік қорғау объектісі болмауының не-

гізгі себебі – жаңа өсімдік сұрыптарының патент берудегі өнертапқыштық тала-

бын қанағаттандыруы екіталай болуында: сұрыптардың көбі таптаурын болды.

Осының әсерінен өсімдік сұрыптарына қажетті қорғауды өсімдік сұрыптарының

ерекшеліктеріне, сондай-ақ селекционердің, өсірушілердің және саудагерлер-

дің қажеттеріне арналған sui generis жүйесі арқылы қамтамасыз етуге болады

деп ұйғарылды.

Біріккен Корольдік өсімдік сұрпын қорғау жүйесін алғаш рет 1964 жылы қа-

былдады. Бұл Тұқымдармен транзакциялар жөніндегі комитеттің баяндамасы-

на

және 1961 жылы тұжырымдалған Өсімдіктердің жаңа түрлерін қорғаудың

Ibid., 131 (келесі бір болжалды себеп капиталдың жетіспеушілігі еді).

Ibid. (дәнді дақыл мен картоптың өнімділігін екі есе көбейту және осы өсімнің жартысын генетикалық

жақсартуларға қолдану сипатталады). Британияның өсімдік селекционерлері ассоциациясы тізімдеген

тиімді тұстар туралы қараңыз: G. Dworkin, ‘The Plant Varieties Act 1983’ [1983] EIPR 270, n. 3.

Арпа сұрпын өндіру шығындары жайлы талқылауды қараңыз: Golden Promise Spring Barley

[1981] FSR 562. Сәтті сұрыпты шығару 8 жылдан 20 жылға дейінгі уақытты алуы мүмкін: Hansard (HC),

24 June 1997, Vol. 296, col. 711.

CPVR, Recital 5. Өсімдік сұрпы құқықтарына (plant variety rights немесе қысқаша PVRs) қатысты

сыни көзқарастарды (әсіресе дамушы елдердің тұрғысынан) қараңыз: P. Mooney, Seeds of the Earth:A

Private or Public Resource? (1979); S. Verma, ‘TRIPS and Plant Variety Protection in Developing Countries’

[1995] EIPR 281; V. Shiva, ‘The Seed of Our Future’ [1996] Development Journal 4. Осы шабуылдардың

кейбірінен қорғану амалдарын қараңыз: G. Dworkin, ‘The Plant Varieties Act 1983’ [1983] EIPR 270.

Dworkin, op. cit., 271.

Ibid.

Бұл тақырыптардың көбі мына еңбекте қарастырылған: P. Palladino, ‘Between Craft and Science:

Plant Breeding, Mendelian Genetics, and British Universities 1900–1920’ (1993) 34 Technol&Cult 300.

Жалпы есепті қараңыз: Mark Janis et al, Intellectual Property Law of Plants (2014).

Report of the Committee on Transactions in Seeds (Cmnd. 1092, 1960). Қараңыз: P.Murphy,

‘Plant Breeders’ Rights in the United Kingdom’ [1979] EIPR 236; M.Llewelyn, ‘The Legal Protection of

Biotechnological Inventions: An Alternative Approach’ [1997] EIPR 115, 117.

370

ПАТЕНТ

халықаралық конвенциясына (UPOV)

жауап ретіне жасалды. Өсімдік сұрыпта-

ры және тұқымдары туралы 1964 жылғы заң UPOV конвенциясындағы ереже-

лерді ескеру үшін 1978 және 1991 жылдары елеулі түрде өзгертілді.

1997 жылы

оның күші жойылып, сол жылы қабылданған Өсімдік сұрыптары туралы заңмен

алмастырылды.

1994 жылы Еуропалық одақ Өсімдік сұрыптарының қоғамдас-

тық регламентін (CPVR) қабылдады. Регламентке сәйкес, өсімдік селекционерле-

рі 1995 жылғы 27 сәуірден бастап сұрыптарға арналған бүкілеуропалық құқықты

иеленуге өтінім бере алатын болды.

Өсімдік сұрыптарының қоғамдастық рег-

ламенті Еуропалық одақ аумағында біркелкі әрекет етеді.

Қоғамдастық құқы-

ғын табыстау ұлттық деңгейдегі кез келген балама құқықтың қолданысын тоқта-

тады.

Халықаралық, өңірлік және ұлттық жүйелер ұқсас болғандықтан, оларды

бірге қарастырамыз.

2.1. ПАТЕНТ БЕРУ РӘСІМІ

Өсімдік сұрыптарын қорғау құқығы тіркеу процесінің нәтижесінде (патент-

тегідей) пайда болады. Өтінім тиісті құзыретті органға – не Кембридждегі БК

Өсімдік сұрыптарының құқықтары ведомствосына, не Францияның Анже қала-

сындағы Өсімдік сұрыптарының қоғамдастық ведомствосына беріледі.

Ұлттық

құқықтарға кез келген адам өтінім бере алады; өтінім берушінің азаматтығы ма-

ңызды емес. Алайда қоғамдастық құқықты иелену үшін өтінім беруші не UPOV

конвенциясына мүше елдің азаматы болуға тиіс, не мүше елде тұрғылықты

тұруы қажет.

Өтінім беруші сұрыптың ботаникалық таксоны, селекционердің

аты-жөні, сұрыптың атауының болуы, техникалық сипаттамасы, географиялық

2018 жылдың 1 мамырында UPOV конвенциясының 75 мүшесі болды. UPOV конвенциясының

егжей-тегжей есебін қараңыз: J.Sanderson, Plants, People and Practices (2017).

1972 жылдың 10 қарашасында UPOV конвенциясына да өзгерістер мен түзетулер енгізілді.

Конвенция 1978 жылы қайта қаралды. Мамандардың пікірін қараңыз: B.Greengrass, ‘UPOV and the

Protection of Plant Breeders: Past Developments, Future Perspectives’ (1989) 20 IIC 622; N.Byrne, Commentary

on the Substantive Law of the UPOV (1991).

1998 жылдың 8 мамырында күшіне енген: Plant Varieties Act 1997 (Commencement) Order

1998 (SI 1998/1028); Plant Breeders’ Rights Regulations 1998 (SI 1998/1027). Төрт негізгі өзгерістер:

тәртіп барлық түр мен тұқымға таралады; алдыңғы пайдалану ережелері нарықтық зерттеулерге

мүмкіндік беру мақсатында либералданған; табысталуы қарауда болатын құқықтардың жүйесі бар,

ал селекционерлердің құқықтары күшейтілген. Селекционерлер тәртібі Бизнес, инновациялар және

біліктілік департаментінің (BIS) емес, Қоршаған орта, азық-түлік және ауылдық жерлер ісі жөніндегі

департаменттің (DEFRA) бақылауында болады. Кіріспе нұсқаулықты қараңыз: UK Plant Breeders’ Rights

Handbook 1998 (1998). 1983 жылғы Өсімдік сұрыптары туралы заң 1964 жылғы заңға өзгертулер

мен түзетулер енгізді. Ондағы мақсат 1978 жылғы UPOV конвенциясын Біріккен Корольдікте

ратификациялау еді.

Қараңыз: M.Llewelyn and M.Adcock, European Plant Intellectual Property (2006); P. van der Kooij,

Introduction to the EC Regulation on Plant Variety Protection (1997); J.Sanderson, ‘Reconsidering Plant

Variety Rights in the European Union after Monsanto v. Cefetra’ [2012] EIPR 387. UK IPO, The UK Plant

Breeding Sector and Innovation (February 2016).

CPVR, Art. 2.

CPVR, Art. 92; PVA 1997, s. 11(3). Осыны есептемегенде, регламент қатысушы елдердің ұлттық

құқықтарды табыстауына «нұқсан келтірмейді». «Сәйкестендіру директивасы» болмаса да, UPOV

конвенциясы талаптарын қанағаттандырудың жалпы қажеттілігі мен дұрыс түсінік үйлесімділіктің

жоғары деңгейіне әкелді. Грекия мен Люксембургты есептемегенде, Еуропалық одақтағы көптеген

елде параллель ұлттық жүйелер бар.

Қараңыз: http://www.cpvo.fr. 2017 жылы 3421 PVR өтінімі беріліп, 2865 өтінімге PVR құқығы

табысталды: CPVO, CPVO Statistics (2017).

CPVR, Art. 12. Еуропалық комиссия квалификацияны сәйкес қорғаумен қамтамасыз ететін елдің

азаматтарына және сол елде тұрғылықты мекен еткен адамдарға да бере алады.

371

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

шығу тегі, бұрын-соңды коммерциялануы туралы дерегі және өтінім берушінің

сұрыпқа қатыстылығы секілді ақпаратты көрсетуі керек.

Кей жағдайда сұрып-

тың түрлі-түсті фотосуретін де өткізу қажет болады. Өтінім беруші сұрыпқа атау

беруге тиіс.

Үшінші тараптардың қарсылық танытуы да қарастырылған.

Алым-

дар төленуге тиіс.

CPVO ведомствосы өтінімді үш кезеңде тексереді.

(i) Біріншісі – формалды тексеру.

(ii) Одан кейін негізгі тексеру жүргізіледі. Онда ведомство өтінімнің қарау-

дағы нысанға (яғни сұрыпқа) жататынын, сұрыптың жаңа екенін, өтінім

берушінің өсімдік селекционері құқықтарын иеленуге өкілеті бар/жоқ

екендігін тексереді.

Ведомство сондай-ақ ұсынылған сұрып атауының

орындылығын да қарастырып, көптеген факторды есепке алады (олардың

қатарында алдыңғы тіркеулер де бар).

(iii) Үшінші кезең – сұрып ерекшеліктерін техникалық сараптау. Бұл кезеңде

CPVO ведомствосы сұрыптың айрықша, біркелкі және тұрақты екенін

тек-

середі. Мұны «DUS» талаптары (айрықша («distinct»), біркелкі («uniform»)

және тұрақты («stable») cөздерінен құралған акроним)

деп те атайды. Өті-

нім беруші пропагация материалын беруге міндетті. Бұл сұрыпты егу және

өсіру арқылы оның DUS критерийінен өтетінін тексеру үшін қажет.

Крите-

рий бірнеше жерде жүзеге асырылуы мүмкін. Көп жағдайда DUS критерий-

лері бір жылдан үш жылға дейінгі уақытты қажет етеді.

Нәтижесінде өті-

нім беру мен құқықтың табысталуы арасында бірнеше жыл өтуі мүмкін.

Егістік бүкіл монополия кезеңінде өсіріледі; өсімдік сұрпының заң талапта-

рына сәйкес келмейтіні анықталса, берілген құқықтың күші жойылады.

PVA 1997, s. 3(2); CPVR, Art. 50.

PVA 1997, s. 18(2)(a); CPVR, Art. 50(3).

CPVR, Art. 59.

The Plant Breeder’s Rights (Fees) Regulations 1998 (SI 1998/1027, SI 2002/1677 енгізген өзгертулерімен

бірге). Өтінім беру төлемі 300 фунт стерлингті құрайды, бірақ тексеру төлемдері және ұзарту төлемдері

өсімдіктің түріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, дәндер үшін тексеру 815 фунт стерлингті, ал

раушан гүлдері үшін 130 фунт стерлингті құраса, ұзарту ақысы дәндер үшін 475 фунт стерлингті және

раушан гүлдері үшін 80 фунт стерлингті құрайды.

CPVR, Art. 53.

CPVR, Art. 54.

CPVR, Art. 63.

UPOV, Art. 5; CPVR, Art. 6; PVA 1997, s. 4(2). CVPO ведомствосы президентінің жаңа сипаттарды

енгізу өкілеттілігі туралы қараңыз: Schniga v. CVPO, Case C-625/15P, EU:C:2017:435, [45]–[67].

CPVR, Art. 55.

Біріккен Корольдікте бұл жұмысты негізінен Ұлттық ауыл шаруашылығы ботаникасы институты

(National Institute of Agricultural Botany немесе қысқаша NIAB), Шотландия ауыл шаруашылығы

ғылыми агенттігі (Scottish Agricultural Science Agency немесе қысқаша SASA) және Солтүстік

Ирландия Ауыл шаруашылығы және ауылдық жерлерді дамыту бөлімі (Department of Agriculture

and Rural Development for Northern Ireland немесе қысқаша DARDNI) жүзеге асырады. Сондай-ақ

қараңыз: UPOV, Art. 12; CPVR, Arts 53–5.

Әдетте сәндік өсімдіктер үшін бір жыл, шөп сұрыптары мен ағаштар үшін үш жыл және басқа

өсімдік түрлері үшін екі жыл.

Уақытша қорғау қамтамасыз етіледі: UPOV, Art. 13; CPVR, Art. 95; PVA 1997, s. 5(1). PVR

құқықтарының UPOV конвенциясына мүше өзге елдерде сыналуы (Австралия, Жаңа Зеландия,

АҚШ және Оңтүстік Африка Республикасы) Еуропалық қоғамдастық ведомствосын ол сынақтың

баяндамаларын қабылдауға міндеттемейді. Өйткені «қоғамдастықтың жүйесі олардың жүйелерінен

тәуелсіз және өзгеше болды»: Prophyl v. CPVO, Case A 3/2003 (4 June 2004) (CPVO BA), [1].

CPVR, Arts 20–1; PVA 1997, ss 21–2.

372

ПАТЕНТ

2.2. ҚҰҚЫҚ ОБЪЕКТІСІ

Өсімдік түрлерін қорғаудың барлық үш жүйесі сәндік раушаннан бастап жү-

зім, картоп, бидайға дейін «барлық өсімдік түрлері мен сұрыптарын» қамтиды.

Өсімдік сұрыптары туралы 1997 жылғы заңның 1(3)-бөліміне сәйкес, сұрып де-

геніміз:

. . . ең төменгі деңгейдегі жалғыз ботаникалық таксон шеңберіндегі өсімдік-

тер тобы. олар –

(a) берілген генотиптің немесе генотиптер комбинациясының нәтижесінде

алынған ерекшеліктерді экспрессиялау арқылы анықталады;

(b) өсімдіктердің кез келген басқа тобынан осы ерекшеліктердің кемінде бі-

реуінің экспрессиясы арқылы айрықшаланады; және

лады.

Ботаникалық «таксон» дегеніміз өсімдіктер «тобы» дегенді білдіреді; оның

таксономиялық категорияларының ең төменгі деңгейде болуын талап ету қор-

ғаудың сол тәртіпте жоғары орналасқан «тұқымдасқа», «түрге» немесе «сұрып-

қа» берілмеуі үшін қажет.

2.3. ЖАРАМДЫЛЫҚ

Қорғалуы үшін өсімдік сұрпы «жаңа» болуға тиіс. Ол сондай-ақ «айрықша»,

«біркелкі» және «тұрақты» болуы керек.

2.3.1. Жаңашылдық

Сұрыптың жаңа болу талабын қанағаттандыру патент құқығындағы дүние-

жүзілік жаңашылдық талабын қанағаттандырудан әлдеқайда жеңіл. Сұрып жаңа

саналуы үшін пропагациялық немесе жиналған материал аумақ ішінде (Өсімдік

сұрыптарын қорғау туралы 1977 жылғы заңға сәйкес, Біріккен Корольдік; CPVR

регламентіне сәйкес, Еуропалық одақ) өтінім берілген күнге дейінгі бір жылға

дейін сатылмауы немесе таратылмауы керек. Сұрыптың жаңашылдығы сату мен

тарату аумақтан тыс жерде болса да (ағаш пен жүзім сабағы жағдайында өтінім

күніне дейін кемі алты жыл бұрын, өзге өсімдіктер үшін өтінім күніне дейін кемі

төрт жыл бұрын) теріске шығарылуы мүмкін.

CPVR, Art. 5 (барлық ботаникалық түр мен тұқым, оның ішінде түр мен тұқымдар арасындағы

гибридтерді қоса алғанда); PVA 1997, s. 1(2).

CPVR, Art. 5(2); PVA 1997, s. 1(3). Сондай-ақ қараңыз: Van Den Bout and Ten Hoopen, A 1/2002

(1 April 2003) (CPVO BA), 5.

Жабайы раушан гүлі өсімдіктер дүниесіндегі гүлді өсімдік сперматофитіне, жабық тұқымдылар

тип тармағындағы қосжарнақты класына, раушангүлділер ретіндегі розацеа тобына, раушан

тұқымдасындағы каролина дейтін түріне жатады.

UPOV, Art. 5; CPVR, Art. 6; PVA 1997, s. 4(2).

UPOV, Art. 6; CPVR, Art. 10; PVA 1997, Sch. 2, para. 4. Сондай-ақ қараңыз: Agriculture and Agri-

Food Canada v. CVPO, Case A 1/2007 (15 December 2007) (CPVO BA) (ферма каталогтарында өсімдікті

жеміс беруін сынау мақсатында қоғамға қолжетімді ету жөніндегі ұсыныс коммерциялық тарату

саналады).

373

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

Жаңашылдық талабының үш ерекшелігін атап өткен жөн. Біріншіден, жаңа-

шылдықты жоққа шығаратыны – сұрыптың бұрын пайдаланылғаны (мысалы,

өсіру) емес, оның сатылғаны немесе таратылғаны. Яғни өсімдікті біреудің бақ-

шасында өтінімге дейін жылдар бойы өсіруге болады және бұл өтінімнің қа-

былдануына кедергі емес. Бұдан өсімдік сұрыптарын селекциялаумен қатар,

жаңа сұрыптарды ашуды да ынталандыру көзделгенін байқауға болады. Өтінім

беруші өсімдік сұрпы құқығын пропагация материалын немесе жиналған ма-

териалды таратса да алуы мүмкін. Бастысы – тарату «сұрыпты эксплуатациялау

мақсатында» жасалмаса болғаны.

Екінші ерекшелік – жаңашылдық ережелерінде елеулі «жеңілдік мерзімі»

қарастырылған. «Жеңілдік мерзімі» дегеніміз – өтінім беруші өсімдікті құқық

табысталғанға дейін өтінімге еш нұқсан келтірместен коммерциялық мақсатта

пайдалана алатын уақыт. Яғни өтінім беруші жүзім сабақтарын Біріккен Король-

діктен тыс аумақта өсімдік сұрпы құқығын алу қажеттілігі туғанға дейін алты жыл

ішінде сата алады.

Үшінші әрі ең маңызды ерекшелік – белгілі бір сұрыптың жаңашылдығын қа-

растырғанда өтінім берушінің өзі немесе оның рұқсатымен басқа біреу

жүзеге

асырған тарату мен сату ғана есепке алынады. Сол сұрыпты өз бетінше шығар-

ған үшінші тараптардың материалды сатуы сұрыптың жаңашылдығын бұзбай-

ды.

Алайда тәуелсіз әзірлеушіге алдыңғы пайдаланушының құқықтары арқылы

қорғау берілмейді. Өйткені мұндай жағдайда адамға басқа біреудің онсыз да

жасап жүрген әрекетіне немесе саудасына монополия берілуі мүмкін.

2.3.2. «Айрықша», «Біркелкі» және «Тұрақты»

Өсімдік селекционерлері құқығының объектісі болу үшін сұрып жаңа болу-

мен қатар, «айрықша», «біркелкі» және «тұрақты» болуы керек.

Бұл үш крите-

рийді әдетте «DUS» критерийі немесе «агротехникалық» талаптар деп те атай-

ды.

(i) «Айрықша» саналу үшін сұрып «өтінім беру уақытында жалпыға белгілі

болған сұрыптардан бір немесе бірнеше ерекшелігі арқылы анық айрықшала-

нуы қажет».

Айрықшалықты өсімдіктің биіктігі, жапырақ өлшемі мен түсі және

дақыл масағы секілді сыртқы белгілерден көруге болады. Ол сондай-ақ ауру-

ларға төзімділік

немесе белгілі бір жағдайларға төтеп беру қабілеті сияқты

сұрыптың арнайы химиялық немесе биологиялық құрылымымен байланысты

физиологиялық айырмашылықтардан көрінуі мүмкін.

Кез келген айырмашы-

Қараңыз: A.Christie, ‘The Novelty Requirement in Plant Breeders’ Rights’ (1988) 19 IIC 646;

салыстырыңыз: P. van der Kooij, Introduction to the EC Regulation on Plant Variety Protection (1997), 15.

PVA 1997, Sch. 2, Pt II, para. 5.

UPOV, Art. 5; CPVR, Art. 6; PVA 1997, s. 4(2). Сұрып біркелкі болмаса, «айқындық критерийін

бағалау мүмкін болмайды, өйткені мұндай жағдайда сұрып дәл анықталмайды және ресми өсімдік

материалы CVPO ведомствосының анықтауындағы сұрып мәртебесін бермейді»: Rogalski v. CVPO,

A 9/2011 (17 January 2012), [2.3.1].

UPOV, Art. 7; CPVR, Art. 7 (нақты генотиптен немесе генотиптердің комбинациясынан

туындайтын сипаттамалардың көрінісіне қатысты айқын ажыратылады); PVA 1997, Sch. 2, para. 1.

Maris Druid: Spring Barley [1968] FSR 559 (зеңге төзімділік ерекшелік ретінде қабылданды).

1964 жылғы заңға сәйкес, айқындықтың бұл екі типі «морфологиялық» және «физиологиялық»

деп аталды.

374

ПАТЕНТ

лық жеткілікті;

айрықша қасиеттің белгілі бір эстетикалық немесе экономи-

калық артықшылық беруі шарт емес. Айрықшалық – салыстырмалы критерий,

сол себепті ол мәлімделген сұрыпты ұқсас сұрыптармен салыстыруды талап

етуі мүмкін. Іс жүзінде сұрыпты «өзінің» үлгілерімен емес, «басқа» сұрыптар-

мен салыстыру қажет.

Іс жүзінде мұндай салыстыру ведомствоның «анықта-

малық-ақпараттық қорындағы» дәл сондай биологиялық түрдің сұрыптарымен

жүргізіледі. Анықтамалық-ақпараттық қор құқықтарға ие немесе құқықтардың

алынуы көзделген сұрыптардан тұрады. Сұрыпты айрықша деп табуға қажетті

сипаттамалардың түрлері мен ауытқу дәрежесі қараудағы топтауға байланысты

өзгереді. Сонымен қатар сұрыпты бір-бірінен ерекшелеу үшін қажетті сипат-

тамалар әр салыстыруда әртүрлі болуы мүмкін (мысалы, А сұрпы В сұрпынан

ұзын болуымен ерекшеленсе, С сұрпынан қаттырақ болуы арқылы өзгешеленуі

мүмкін).

(ii) Біркелкілік. «Біркелкі» саналуы үшін сұрып «өзін айрықша ететін ерекше-

ліктерінде біркелкі болуға тиіс».

Яғни сұрыптың барлық сұрыптарында өсімдік-

ті айрықша ететін ерекшеліктер болуы қажет. Селекциялаудың бастапқы кезең-

дерінде өсірілген өсімдіктердің пропорциясында қажетті ерекшеліктер болмауы

мүмкін. Мұндайда ауытқыған штамдарды жою үшін одан әрі селекция жүргізу

қажет болуы ықтимал. Алайда белгілі бір межеге жеткенде біркелкілік ауытқу-

ларды алып тастау арқылы біркелкілікті жақсарту ісіне қатысы жоқ талпынысты

талап етеді. Яғни сұрып толықтай біркелкі болуға міндетті емес. Бұл дегеніміз

өсірілген өсімдектердің кейбірі негізгі ерекшеліктерді көрсетпесе де сұрып бір-

келкі болып санала беретінін білдіреді.

Осы ретте CPVO ведомствосы сұрыпты жеткілікті деңгейде біркелкі деп табу

үшін мына шарт орындалуы керектігін айтты:

...салаға маманданған білікті селекционер өсімдік материалының сипатына

және өзі айналысатын сұрыптардың биологиялық мүмкіндіктеріне, соның ішінде

репродукциялау тәртібіне және қараудағы сұрыптың кез келген ерекше қасиетіне

қатысты біркелкілік деңгейіне қол жеткізе алуы қажет.

(iii) Тұрақты. «Тұрақты» саналуы үшін сұрыптың ерекшеліктері «бірнеше

реттік пропагациядан кейін өзгеріссіз қалуы керек».

Мұның астарында бірінші

буын айқын және біркелкі болғанымен, екінші буынды өсіру кезінде бірқатар

ауытқудың (қалдық «гетерозиготтық» нәтижесінде) пайда болуы жатыр. Бұл үшін

сорттың бірегей сипаттамаларын сақтап қалатын ішкі қасиеттерін бағалау қажет.

Біркелкілікті тексеру кезіндегі сияқты көршілес дақылдардан тозаңдану нәтиже-

сінде пайда болатын ауытқулар ескерілмейді.

Сұрыпта анықталмаған немесе ерекшеленбеген гендік құрылымды түрлендіру сұрыпты айқын

етпейді: P. van der Kooij, Introduction to the EC Regulation on Plant Variety Protection (1997), 16.

Ibid.

Иллюстрацияны (алайда бұл 1964 жылғы заңда өзгеше сипатталған) қараңыз: Daehnfeldt v.

Controller of Plant Varieties [1976] FSR 95.

UPOV, Art. 8; CPVR, Art. 8; PVA 1997, Sch. 2, para. 2. Варианттар көрші егістіктегі тозаңдармен

тозаңданудан немесе кездейсоқ мутациядан пайда болған жағдайдағы критерийлерде біркелкілікті

анықтау қиындықтарының мысалын қараңыз: Moulin Winter Wheat [1985] FSR 283.

Zephyr: Spring Barley [1976] FSR 576, 579.

UPOV, Art. 9; CPVR, Art. 9; PVA 1997, Sch. 2, para. 3.

375

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

2.4. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

Өсімдік селекционерлерінің құқықтарын өсімдік сұрпын селекциялайтын не-

месе өсімдік сұрпын анықтап, одан әрі дамытатын адам ала алады.

CPVO ве-

домствосындағы Апелляциялық кеңес айтқандай, «селекциялау»... міндетті түрде

тұтастай жаңа нәрсені ойлап табуды білдірмейді. Ол қолданыстағы материалды

егуден, іріктеуден, өсіруден және сол арқылы дайын «сұрып» алудан тұрады.

Басқа бір шешімінде кеңес «жаңалық ашу» (discover) деп «әлдекімнің өсім-

дік сұрпына не ізденіс нәтижесінде, не кездейсоқ тап болуын және ол сұрып-

тың өзіне де, өзгеге де (оның пікірінше) беймәлім жаңа сұрып екенін саналы

түрде қабылдауын» айтады деді.

Селекциялау, анықтау және жетілдіру жұмыс

барысында орын алса, өсімдік селекционері құқығын алу жұмыс берушінің ен-

шісінде болады.

Өсімдік селекционері құқығы меншік құқығына жатады, сол

себепті оны табыстауға болады. Алайда 1997 жылғы заң қорғалған сұрыптағы

құқықтарды және «тәуелді» сұрыптардағы құқықтарды жеке табыстауға тыйым

салады. Қоғамдастық құқығы бүтіндей тек Еуропалық одаққа беріледі. Мұндайда

табыстау жазбаша рәсімделіп, CPVO ведомствосының тізіліміне енгізілуі керек.

2.5. МЕРЗІМ

Құқықтардың мерзімі қараудағы өсімдіктің түріне байланысты әртүрлі: UPOV

конвенциясы мүше елдерден өсімдіктердің көбіне кемі 20 жылдық мерзім, ағаш

пен жүзім сабақтарына кемі 25 жылдық мерзім беруді талап етеді.

Алайда Еу-

ропа мен Біріккен Корольдік жүйесі бұл мерзімдерді ұзартып, картоп, ағаш және

жүзім сабағына 30 жыл беріп, өзге түрлер мен тұқымдастарға 25 жыл берді.

Патенттің әрекет ету мерзімі барысында құқықиеленушілер ведомствоға пропа-

гация материалдарын өндіре алатын позицияда екенін көрсетіп отыруға тиіс.

Сұрыпқа қоғамдастық құқығы берілгенде, сол сұрыпқа берілген ұлттық құқық

күшін жояды.

2.6. ҚҰҚЫҚТАР ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚТАР

Жарамды селекционер құқығы меншік иесіне (бастапқыда оған селекционер

мен жаңалық ашушы жатады) бірқатар құқық береді.

Бұл құқықтар, негізінен,

PVA 1997, s. 4(3); UPOV, Art. 1(iv); CPVR, Art. 11(1). Құқықтардың өсімдік сұрпын ашушыларға

табысталуы кейде қайшылық тудырады: G.Dworkin, ‘The Plant Varieties Act 1983’ [1983] EIPR 270, 272.

Sakata Seed Corporation, A 17/2002 (3 April 2003) (CPVO BA), 8–9.

Keith Kirsten Horticulture International v. CPVO, A 1/2004 (16 December 2004) (CPVO BA), 6.

Осылайша «екі немесе одан көп адамның бір-бірінен тәуелсіз, әртүрлі сәтте не бір жерден, не

әртүрлі жерден бір сұрыпты табуы мүмкін болды»: ibid.

PVA 1997, s. 4(4); UPOV, Art. 1(iv). CPVR регламенті жағдайында, құқықтың берілуі сұрыпты

селекциялау, табу немесе дамыту контексіндегі еңбек қатынастарын реттейтін ұлттық құқыққа

сәйкес анықталуы қажет.

CPVR, Arts 2 and 23(2).

UPOV, Art. 19.

CPVR, Art. 19; Council Regulation (EC) No. 2470/96 of 17 December 1996 (картоп үшін қорғау

құқығын тағы бес жылға ұзарту); PVA 1997, s. 11.

PVA 1997, s. 16.

CPVR, Art. 92(1).

CPVR, Art. 11; PVA 1997, s. 4(3)–(5). Құқықтарды табыстауға болады: CPVR, Art. 23; PVA 1997, s. 12.

Құқықбұзушылықтан келетін шығын мен пайданың қалай есептелетіні жөніндегі талқылауларды

қараңыз: Jorn Hansson v. Jungpanzen, Case C-481/14, EU:C:2016:419.

376

ПАТЕНТ

пропагация материалдарын коммерцияландыруға бағытталғанымен, оларды

жиналған материалдар мен туынды сұрыптарға да қолдануға болады.

Селек-

ционерлерге берілген құқықтар патенттеушілерге берілген құқықтарға қараған-

да көбірек шектелген.

Интеллектуалдық меншіктің басқа да құқықтары сияқты,

бұлардың да кері әсері бар екенін атап өткен жөн. Селекционер сұрыпты на-

рыққа шығармас бұрын сәндік өсімдіктер мен жемістерден басқа барлық өсім-

дік үшін реттеуші органнан рұқсат алуға тиіс.

2.6.1. Пропагация материалдары

Өсімдік селекционері құқығының иесіне берілетін іргелі құқық – «пропага-

ция материалдарына» (1997 жылғы заңда «репродукциялық материал»

деп,

қоғамдастық регламентінде «сұрып компоненттері» деп аталған) қатысты белгілі

бір әрекеттерді мақұлдаудың эксклюзив құқығы. Атап айтқанда, селекционер-

ге материалды өндіру немесе жаңғырту, көбейту мақсатында «будандастыру»,

сондай-ақ материалды сату, сатуға ұсыну, жинау, экспорттау немесе импорттау

құқығы беріледі.

«Пропагация материалы» анықталмаған. Десе де оның құра-

мына егуге арналған тұқымдар, тұқымдық картоп, көшет, бадана, ризома, са-

бақтар және т.б. жатады. Өсімдік материалы мен селекциялау технологиясының

сипаты сол – сұрыпты өсімдік материалының қырқылған гүл секілді түр-түрінен

шығарып алуға болады (шығарылып келді де). Осының әсерінен материалды

пропагация материалы ретінде пайдалану көзделсе, онда ол пропагация мате-

риалы ретінде қаралады. Ұрық дәндерін сатқан, өркендерді өндірген немесе ба-

даналарды импорттаған адам анық іргелі құқықты бұзған саналады. Алайда ол

адам (өсімдікті заңды түрде өсіруші) үрмебұршақты консервілеуге, бидайдан ұн

тартуға немесе гүлдер мен раушан бұтасын жеке пайдалануға сатса, бірақ олар

кейін пропагация материалы ретінде пайдаланылса, сатушының құқықбұзушы

болып қаралуы екіталай. Мұндайда материалды пропагация мақсатында қайта

өндіретіні үшін жауапты болатын пайдаланушы болмақ.

2.6.2. Жиналған материал

Көп жағдайда пропагация материалын пайдалануға берілетін құқықтар про-

пагациялық материалды рұқсатсыз пайдалану нәтижесінде алынған материалға

да қолданылады (мысалы, рұқсат етілмеген ұрық дәнінен алынған бидай оры-

мы). «Жиналған материалға» тұтас өсімдіктер мен өсімдік бөліктері жатады.

UPOV, Art. 14; CPVR, Art. 13; PVA 1997, ss 6–7.

Report of the Committee on Transactions in Seeds (Cmnd. 1092, 1960), [141].

Олар өсіру және пайдалану маңызы, яғни өнімділік, сапа және ауруларға төзімділік бойынша

критерийден өтуге тиіс. Осыдан соң сұрыптар Ұлттық тізімге енеді: Seeds (National Lists of Varieties)

Regulations 1982 (SI 1982/844), өзгертулер мен түзетулер енгізілген күйінде (сұрып Біріккен

Корольдіктің Ұлттық тізіміне немесе ЕО жалпы каталогына енбейінше, Біріккен Корольдікте негізгі

ауыл шаруашылығы және көкөніс түрлерінің тұқымдарын сатуға болмайды). Қараңыз: J.Harvey, ‘UK

Plant Breeders’ Rights and the European Seed Regime’ [1990] Patent World 22.

Анықтама мәселелері туралы талқылауларды қараңыз: G.Dworkin, ‘Plant Breeders’ Rights: The

Scope of United Kingdom Protection’ [1982] EIPR 11, 12.

PVA 1997, s. 6; UPOV, Art. 14(1)(a); CPVR, Art. 13(2). Алайда бұл құқықтар ЕО заңнамасы аясында

шектелген: Re the Plant Royalty Bureau [1979] FSR 644 (Еуропалық комиссияның экспортты шектеу

жөніндегі тергеуі).

PVA 1997, s. 6(6)(b).

377

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

Ол сондай-ақ қырқылған гүлдерді де қамтиды.

Осы құқыққа қатысты ерекше

жағдай: өнімді жинаудың алдында құқық иесінің өз құқықтарын пропагация ма-

териалын рұқсатсыз пайдалануға қатысты қолдануға (ойға қонымды) мүмкіндігі

болғанда туындайды.

Өсімдік селекционерлерінің құқықтары министрлер белгілеген санаттағы жи-

налған материалдан жасалған (бидайдан жасалған ұн секілді) өнімдерді де қам-

тиды.

Жиналған материалдар мен өнімдердің пропагациялық материалдарды

рұқсатсыз пайдалану нәтижесінде алынғанын дәлелдеуде өсімдік селекционе-

рі құқықтарының иесіне көмекші құрал болатын рәсімдер мен презумпциялар

бар. Мәселен, құқық иесі жауапкерден мәселе болып отырған материалдың

шығу тегі туралы белгілі бір ақпаратты талап ете алады. Жауапкер қажетті ақпа-

ратты белгілі бір уақыт ішінде бермесе, қараудағы материал рұқсатсыз пайдала-

ну нәтижесінде алынды деп ұйғарылады.

2.6.3. Туынды сұрыптар

Өсімдік селекционері құқықтары тіркелген сұрыптармен шектелмей, қор-

ғалған сұрыпқа «тәуелді» сұрыптарды да қамтиды. «Тәуелді сұрыптар» өндірілуі

қорғалған сұрыпты бірнеше қайтара пайдалануды қажет ететін сұрыптар мен

«елеулі түрде туындаған» сұрыптардан тұрады.

«Елеулі түрде туындау» үшін сұ-

рып негізінен бастапқы сұрыптан алынуы қажет. Сұрып бастапқы сұрыптың ге-

нотипінен туындайтын елеулі ерекшеліктердің экспрессиясын сақтап, сөйте тұра

сол бастапқы сұрыптан айрықшалануға тиіс.

2.6.4. Атау құқығы

Сұрыпты тіркеу үшін өтінім беруші оған атау беруге тиіс. Нақты атау беріл-

месе, сұрыпты сипаттауда неше түрлі сөз қолданылып, адамдарды шатастырар

еді.

Атау бекітілген соң, пропагация материалын сатушы сол атауды пайдала-

нуға міндетті болады. Орындалмауы қылмыстық құқық бойынша жазаланатын

бұл міндет меншік иесіне де,

жалпы қоғамға да тиесілі.

Бұл міндеттің мерзімі

Сұлба 1964 жылғы заңның 3-қосымшасына сәйкес жойылған.

PVA 1997, s. 6(3).

PVA 1997, s. 6(4). Бұл ереже көбейту материалымен жұмыс істеуге қатысты тиісті келісім алынбаған

жағдайда әрі құқықиеленушінің осы құқықтардың сақталуын қамтамасыз етуге саналы мүмкіндігі

болмаған жағдайда (мысалы, бидай селекционерлер құқығын қабылдамаған елде өндірілген болса)

ғана қолданылады. Ол сондай-ақ министрлердің қаулыларында көрсетілген түрлерге қатысты ғана

қолданылады. Алғышартпен танысу үшін: J.Rooker (Minister for Agriculture, Fisheries and Food), Hansard

(HC), 24 June 1997, Vol. 296, cols 692–4.

PVA 1997, ss 14–15; Plant Breeders’ Rights (Information Notices) (Extension to European Community

Plant Variety Rights) Regulations 1998 (SI 1998/1023).

PVA 1997, s. 7; UPOV, Art. 14(5); CPVR, Art. 13(5). Елеулі деривация үшін мынаны қараңыз:

J.Rooker, Hansard (HC), 24 June 1997, Vol. 296, cols 693–4; J.Sanderson, ‘Essential Derivation, Law and

the Limits of Science’ (2006) 24 Law in Context 34; Charles Lawson, ‘Plant Breeder’s Right and Essential

Derivation’ [2014] EIPR 499.

M.-C. Piatti and M.Jouray, ‘Plant Variety Names in National and International Law’ [1984] EIPR 283;

B.Sherman, ‘Taxonomic Property’ (2008) 67(3) CLJ 560.

PVA 1997, s. 19. Атын пайдаланбау айыппұлмен жазаланатын қылмыс саналады. Сондай-ақ

қараңыз: UPOV, Art. 20(7).

UPOV, Art. 20; CPVR, Art. 63. CPVR, Art. 63(3) талқылау үшін қараңыз: Vegetal-Progress v. Giovanni

Ambrogio, A 4/2004, (18 July 2005) (CPVO BA), 5–8.

378

ПАТЕНТ

шексіз, яғни селекционер құқығының әрекет ету мерзімі аяқталғаннан кейін де

тоқтап қалмайды.

Британиялық өсімдік сұрпы құқығының иесі атаудың теріс

қолданылмауын да қадағалай алады. Яғни меншік иесі қорғалған сұрыптың

атауын сол кластағы өзге бір сұрыптың маркетингтік материалдарында қолдан-

ғандарды немесе тіркелген атауға шатастыратындай ұқсас атауды пайдаланған-

дарды жауапқа тарта алады.

2.7. ЕРЕЖЕДЕН ТЫС ЖАҒДАЙЛАР

Өсімдіктер сұрпы жүйесінің маңызды бір ерекшелігі – әзірлеушілердің, пай-

даланушылардың және басқа да мүдделі тараптардың бәсекелес мүдделерін

ережеден тыс жағдайлар мен мәжбүрлі лицензияларды пайдалану арқылы мұ-

қият есепке алуында.

UPOV конвенциясы Еуропалық одақ елдеріне монопо-

лияға қатысты түрлі шектеулер қоюға рұқсат береді.

Шектеулердің кейбірі патенттерге қолданылатын шектеулерге ұқсас. Коммер-

циялық емес мақсатта, эксперимент мақсатында және жеке мақсатта жасалған

әрекеттер құқықбұзушы саналмайды.

Өзге сұрыптарды селекциялау немесе

анықтау және жетілдіру мақсаттарында жасалған әрекеттер де өсімдік селек-

ционері құқығын бұзбайды. Еуропалық одақтың материалды «құқық иесінің өзі

немесе соның рұқсатымен» таратқанда

орын алатын құқықтың сарқылу ере-

жесіне қатысты қарапайым ережелері де бар.

Кей сұрыптар жағдайында фермерлерге сұрыпты өсіру нәтижесінде алынған

өнімді «өз иелігіндегі егістікте» пайдалануға рұқсат берілген.

Шағын фермер-

лерге осы жолмен сақталған тұқымдарды ақысыз пайдалануға рұқсат; қалғанда-

ры пайдаланғаны үшін әділ өтемақы төлеуге тиіс.

Өтемақы малдың жем-шөп

өсімдіктері (беде мен жоңышқа сияқты), дәнді дақылдар, картоп және рапс се-

кілді майлы және талшықты өсімдіктердің тізіміне қатысты талап етіледі.

Әділ

өтемақы қайта себу күнінен кейінгі (келесі) 30 маусымнан кешіктірілмей төленуі

керек.

UPOV, Art. 20(7).

PVA 1997, s. 20(2).

Пайдаланушылар атынан Ұлттық фермерлер одағы өкілеттік етсе, селекционерлер атынан

Британияның өсімдік селекционерлері қоғамы өкілеттік етеді.

UPOV, Art. 17.

CPVR, Art. 15; PVA 1997, s. 8.

CPVR, Art. 16; PVA 1997, s. 10.

CPVR, Art. 14(2); PVA 1997, s. 9. Дамушы елдерге арналған осы тектес ережелердің маңызы

туралы қараңыз: S.Verma, ‘TRIPS and Plant Variety Protection in Developing Countries’ [1995] EIPR 281,

286.

CPVR, Art. 14(3); PVA 1997, s. 9(3)–(4). Шағын фермерлер одан әрі анықталады: Plant Breeders’

Rights (Farm Saved Seed) (Specied Information) Regulations 1998 (SI 1998/1026).

CPVR, Arts 14, 29; Commission Regulation No. 1768/95 of 24 July 1995 implementing rules on the

agricultural exemption provided for in Article 14 (3) of Council Regulation (EC) No. 2100/94 on Community

plant variety rights [1995] OJ L 173/14 (25 July 1995). Сақталған дәндерге қатысты өтемақы жинау 1996

жылдың күз айынан басталған. Фермер осы контексте беруі қажет ақпаратты талқылау үшін қараңыз:

Raieisen-Waren-Zentrale Rhein-Main v. Saatgut-Treuhandverwaltungs, Case C-56/11, EU:C:2012:713

(ECJ, First Chamber). Өтемақыны есептеу әдісін қараңыз: Geistbeck v. Saatgut-Treuhandverwaltungs, Case

C-509/10, EU:C:2012:416 (ECJ, First Chamber). Жалпы мәліметті қараңыз: E.Paunio, ‘Plant Variety Rights

revisited’ [2014] EIPR 482.

Saatgut v. Gerhard Case, C-242/14 , EU:C:2015:422, [19]–[32].

379

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

2.8. МӘЖБҮРЛІ ЛИЦЕНЗИЯЛАР

Өсімдік сұрпы құқықтарының инспекторы кей жағдайда өсімдік селекционе-

рі құқығы берілгеннен екі жыл өткен соң мәжбүрлі лицензияларды табыстауы

мүмкін.

Мәжбүрлі лицензияға жүгінудің алғашқы шарты – өсімдік селекцио-

нері құқығының иесі не себебі жоқ негізде лицензия беруден бас тартқанда, не

лицензияны негізсіз ұсынғанда орындалады.

Мұның орындалуы қиын ауырт-

палық екені айтылды.

Инспектор сондай-ақ мұндай лицензиялар сұрыптың

қоғам үшін ойға қонымды бағада қолжетімді болуын, кең таралуын (сұраныс-

ты толық қанағаттандыру міндетті болмаса да)

немесе сапалы күйде ұсталуын

қамтамасыз ету үшін қажет екендігіне көз жеткізуге тиіс. Өтінім беруші құқықты

пайдалануға деген ниеті мен дайындығын көрсетуі керек.

Инспектор өсімдік

селекционерінің ойға қонымды сыйақы алу қажеттігін назарда ұстай отырып ли-

цензия шарттарын қалай дұрыс деп табады, солай белгілейді. Алайда лицензия

эксклюзив болмауға тиіс. Инспектор сондай-ақ өсімдік селекционерінен лицен-

зия иесіне пропагация материалын беруді талап ете алады.

Алдында айтқанымыздай, 2002 жылы Біріккен Корольдікте биологиялық ин-

новацияларды мәжбүрлі лицензиялаудың және кросс лицензиялаудың жаңа

тәртібі енгізілді. Жаңа тәртіп биологиялық өнертабыстарды патенттік қорғау мен

өсімдік сұрыптарын қорғау арасындағы өзара байланысты реттеуге бағытталған.

2.9. ПАТЕНТ ЖҮЙЕСІМЕН ҚАТЫНАСЫ

Селекционер құқығы жүйесі «өсімдік сұрыптары патенттелетін әзірленімдер-

ге жатпайды» деген сенімге байланысты ұсынылды.

1973 жылғы Еуропалық

патент конвенциясы әзірленерде қос қорғауды болдырмау үшін патенттелетін

құқық объектісі ұғымының анықтамасына қорғаудан алып тастаудың арнайы

ережесі енгізілді.

Еуропалық патент конвенциясы қабылданғалы бері көп уа-

қыт бойы патент және өсімдік сұрпы жүйелері бірін-бірі жоққа шығарушы деп

саналып келді. Шынында да, UPOV конвенциясының 1961 жылғы нұсқасы қаты-

CPVR, Art. 29 (мәжбүрлі пайдалану құқықтары); PVA 1997, s. 17; Plant Breeders’ Rights Regulations1998

(SI 1998/1027), reg. 10 (мәжбүрлі лицензиялар табысталған уақыттан бастап екі жыл ғана күшінде

болады); Cama Wheat [1968] FSR 639, 643 (тұқым қоры шектеулі және сұраныс белгісіз болуы мүмкін

жағдайда өсімдік селекционерлері сұрыпты (алғашқы) енгізу барысын қадағалай алуы қажет екенін

түсіндіре отырып).

PVA 1997, s. 17(1).

Cama Wheat [1968] FSR 639, 644.

Ibid., 645 (селекционердің лицензиаттары 2000 тонна дәнді қамдаған жағдайда өтінім берушінің

30 тонна дәнді сатуына лицензия бермеу дәнді «кең таралған» деп сипаттауға кедергі емес).

PVA 1997, s. 17(2)(b)–(c).

Patents and Plant Variety Rights (Compulsory Licensing) Regulations 2002 (SI 2002/247). 23-тараудың

4.4-бөлімін қараңыз.

Ең бастысы: ол жеткілікті жариялық талаптарын орындай алмайды деп есептелді. Халықаралық

шолуды қараңыз: T.Roberts, ‘Patenting Plants around the World’ [1996] EIPR 531.

EPC 1973, Art. 53(b); Ciba-Geigy/Propagating material application, T 49/83 [1984] OJ EPO 112

(заң шығарушылар 1961 жылғы конвенцияға жататын өсімдік сұрыптарына Еуропалық патент

конвенциясы аясындағы өсімдік қорғауын бергісі келмеді); Plant Genetic Systems/Glutamine synthetase

inhibitors, T 356/93 [1995] EPOR 357 («1973 жылғы Еуропалық патент конвенциясы 53(b) бабының

мақсаты өсімдік сұрыптары құқығы мен патент құқығының аражігін ажырату болды; аталған екі

жүйе арасында қорғау берілмейтін түсініксіз жағдайлардың болмауы маңызды»).

380

ПАТЕНТ

сушы елдерден патент пен sui generis қорғауды қатар бермей, тек біреуін ғана

табыстауды талап етті.

Алайда соматикалық жасушаларды гибридтеу мен жалпы гендік инженерия

сияқты өсімдікті модификациялау техникаларының дамуы бір-бірін жоққа шы-

ғарушы қатынасқа күмән тудырды. Биотехнологиялық компаниялардың патент

жүйесін өз инновацияларын (мысалы, өсімдік жасушаларының штаммына не-

месе таксономиялық тәртіпте «түрден» жоғары орналасқан өсімдіктер тобына

бағытталған өнертабыс формулалары) қорғау үшін пайдалануға талпынуы кү-

мәнді күшейте түсті.

Бұл талпыныстар селекционерлер жүйесімен қабаттасу

ықтималдығын арттырды. UPOV конвенциясы 1991 жылы қайта қаралып, патент

және өсімдік сұрпы жүйелері бір-бірін жоққа шығармайтын болды.

Бұл екі тәр-

тіп арасындағы қабаттасу ықтималдығын арттырды. Мұның алдында атап өтке-

німіздей, патенттік қорғауды өсімдіктерге қолданудың жиілеуінен туындайтын

теріс ықпал жөніндегі алаңдаушылық күшейген соң, Еуропалық патент конвен-

циясына өзгерістер енгізілді. 2017 жылғы 1 шілдеде күшіне енген бұл өзгерістер

негізгі биологиялық селекция процестерінен алынған өсімдіктер мен жануар-

ларды патенттік қорғаудан алып тастады.

Бұл кейбіреулер қалағандай ұзаққа

бармауы мүмкін. Оған қоса, аталмыш өзгерістер Біріккен Корольдікке енгізіле

қойған жоқ. Десе де осы өзгерістер өсімдік сұрпы жүйесін күшейтетін сияқты.

Сөйте тұра селекционер құқығы жүйесіндегі кең ауқымды ерекше жағдай-

ларға көңіл толмаушылық кей селекционерлерді өз зерттеулерін қорғау үшін

қайшылыққа толы терминатор технологиясы (өсімдіктерді стерилдейтін) секілді

техникалық амалдарға жүгінуге әкелді. Шектеуші технологияларды генетикалық

пайдалану (genetic use restriction technologies (GURT)) өсімдік сұрпы жүйелеріне

тікелей қауіп төндіреді. Өсімдік сұрпы құқықтары тек ботаникалық өнертабыс-

тарға беріледі. Ол өнертабыстар белгілі бір критерийлерді қанағаттандыруға,

уақыт жағынан шектеулі болуға және селекционерлер мен фермерлерді қор-

ғайтын ерекше жағдайлармен қамтамасыз етуге тиіс. Бұл талаптар генге не-

гізделген қорғау тәртіптеріне қойылмайды. GURT технологияларын іске қосу

біршама уақытты талап етеді. Алайда іске қосылған соң олар интеллектуалдық

меншік құқығының биологиялық өнертабыстарды келешекте қалай реттейтініне

ықпал етуі мүмкін.

3. ҚОСЫМША ҚОРҒАУ СЕРТИФИКАТТАРЫ

Қосымша қорғау сертификаттары (SPC сертификаттары) – сипаты бойынша

патенттерге ұқсайтын немесе негізделген интеллектуалдық меншік құқықтары.

Патент иелері өз құқықтарын берілген мерзім ішінде реттеуші органның патент-

телген өнертабысты нарыққа шығаруды мақұлдауының кешігуінен толық пай-

UPOV 1961, Art. 2(1).

17-тараудың 8-бөлімін қараңыз.

Декларативтік бөлімнің 8-тармағына сәйкес, өсімдік сұрпының анықтамасы интеллектуалдық

меншіктің өзге құқықтарына (әсіресе патент саласына қатысты) қолданылатын анықтамаларды

өзгертуді көздемейді.

EPC, r. 28(2); қараңыз: ‘EPO claries practice in the area of plant and animal patents’ (29 June 2017),

онлайн сілтемесі: www.epo.org/news-issues/news/2017/20170629.html. 17-тараудың 8.3.4-бөлімін

қараңыз.

381

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

далана алмаған жағдайда SPC сертификаттары патенттік қорғауды ұзартады.

Қосымша қорғау қажеттілігі нарыққа шығаруды мақұлдаудың қымбат әрі ұзақ

процесс болуынан туындады. Мәселен, 1990 жылы медициналық дәрі-дәрмекті

растаудың орташа мерзімі 12 жылды құрады. Мұндай кідірістер патент иелену-

шінің өнертабыстарын нарыққа патент монополиясының қорғауымен шығару

уақытын қысқартады.

Еуропа Кеңесі Еуропалық комиссияның 1990 жылғы ұсынысынан

кейін па-

тенттерге қатысты жаңа құқықтар беретін екі регламент қабылдады: біріншісі

«медициналық өнімдерге» (1992 жылы),

екіншісі «өсімдік қорғау өнімдеріне»

(1996 жылы)

арналды. 1992 жылғы Медициналық өнімдер жөніндегі регла-

ментке бірқатар түзету енгізілгеннен кейін 2009 жылы Медициналық өнімдерді

қорғаудың жаңа регламенті қабылданды.

100

Бұл құжаттар өзгерістерді жай ғана

заң жүйесіне енгізгендіктен, 1992 жылғы регламенттер аясындағы прецеденттік

құқық әлі де өзекті. Сол себепті осы бөлімде біз 1996 жылғы Өсімдік қорғау

өнімдері регламентіндегі

101

SPC сертификаттары мен 2009 жылғы Медициналық

өнімдерді қорғау регламентіндегі SPC сертификаттарын қарастырамыз.

2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясының 63-бабы аясындағы патент-

тің максимум мерзіміне қатысты қайшылықтың алдын алу үшін SPC сертификат-

тары патенттен өзгешеленетін қосымша құқық ретінде сипатталады. SPC серти-

фикаттары патент жүйесі мен маркетингті мақұлдау жүйелері тоғысында жұмыс

істейтіндіктен, қолжетімділік, қорғау көлемі мен ұзақтығы екі жүйеден алынған,

«өнімнің» гибридті тұжырымдамасымен үйлескен тұжырымдамалармен анық-

талады.

Тиісті реттеуші органдарға Еуропаның дәрілік заттар жөніндегі агенттігі, Ветеринарлық дәрілік

заттар жөніндегі басқарма, Дәрілік заттар мен денсаулық сақтау өнімдерін реттеу жөніндегі агенттік

және Химиялық заттарды реттеу жөніндегі басқарма кіреді.

European Commission, Proposal for a Council Regulation (EEC) Concerning the Creation of a

Supplementary Protection Certicate for Medicinal Products (April 1990) COM(90) 101 nal. АҚШ «патент

мерзімін қалпына келтіру» құжатын 1984 жылы, ал Жапония 1987 жылы енгізді. 1991 жылы Франция

мен Италияда «қосымша қорғау сертификаттарын» енгізді. Қараңыз: P.Kolker, ‘The Supplementary

Protection Certicate: The European Solution to Patent Term Restoration’ [1997] IPQ 249. D.Culey, Extending

Rewords for Innovative Drug Development: A Report on Supplementary Certicates for Pharmaceutical

Products (2007).

Council Regulation (EEC) No. 1768/92 of 18 June 1992 concerning the creation of a supplementary

protection certicate for medicinal products [1992] OJ L 182/1 (the ‘SPC (MP) Reg.’). Испаниялықтар

SPC (MP) сертификаттарын Еуропалық одақтың жаңа патент құқықтарын беруге өкілеттігі болмады

және бұлайша араға түсуді ішкі нарық заңдарын үйлесімдікке келтіру қажеттілігімен ақтап алуға

болмайды деген негізде даулауға тырысып, сәтсіздікке ұшырады: Spain v. Council of the European

Union, Case 350/92 [1995] ECR I–1985, [1996] FSR 73. Канадалық шағымды да ескеріңіз: WTO/DS 153.

Council Regulation (EC) No. 1610/96 of the European Parliament and of the Council of 23 July 1996

concerning the creation of a supplementary protection certicate for plant protection products [1986] OJ

L 198/30 (the ‘SPC (PPP) Reg.’).

100

Council Regulation (EC) No. 469/2009 of the European Parliament and of the Council of 6 May 2009

concerning the creation of a supplementary protection certicate for medicinal products [2009] OJ L 152/1

(the ‘SPC (PM) Reg.’). Еуропалық комиссия 2008 жылғы маусымда SPC сертификаттарына қатысты

ережелерді кодекстендіруді қарастырып отырғанын мәлімдеді: European Commission, Proposal for a

Regulation Concerning the Supplementary Protection Certicate for Medicinal Products (Codied Version)

(June 2008) COM (2008) 369 nal.

101

Жалпы қараңыз: V-C. Arunasalam and F. De Corte, ‘Supplementary Protection Certicates for Plant

Protection Products’ (2016) 11 JIPLP 833.

382

ПАТЕНТ

SPC сертификаттарына қатысты бірқатар түсініксіздік бар. Кейінірек белгілі

болатындай, бұл саладағы юрисдикция мүлдем анық емес. Осы мәселелерді

шешу үшін және «өнімдері Еуропалық одақтың реттелмелі нарық мақұлдаула-

рын қажет ететін индустрия секторларындағы әзірлеу мен бәсекеге қабілетті

күшейту үшін Еуропалық комиссия патент пен SPC сертификаттарының кейбір

аспектілерін қайта қарау жөніндегі жоспарын жариялады.

102

Біртұтас патент ре-

жимі енгізілген жағдайдағы SPC сертификаттарының орны да – бір мәселе.

Еуропалық комиссия Біртұтас патенттің ұлттық патенттермен және ұлттық SPC

сертификаттарымен қалай жұмыс істейтіні жөніндегі түсініксіздіктерді айқындау

қажет екенін мойындайды, бірақ мәліметтер әлі де толық емес.

103

Еуропалық

біртұтас SPC сертификаттарының қандай болатыны және қалай енгізілетіні жө-

нінде де нақты дерек әлі шыға қоймады. Біріккен Корольдікте бұл мәселелер

Біріккен Корольдіктің Еуропалық одақтан шығуымен (Brexit) күрделене түсті. SPC

сертификаттары Еуропалық одақ құқығы аясында берілетіндіктен, SPC тәртібі

(Еуропалық одақ аясындағы өзге де ережелер) бұдан әрі Біріккен Корольдікте

қолданылмайтынға ұқсайды. Еуропалық одақ елдерінде патенті бар БК компа-

ниялары SPC қорғауына әлі де жүгіне алады. Дегенмен қарастырылып отырған

заңдар мен тәжірибелердің Біріккен Корольдіктегі тағдыры қалай болатыны әлі

де анық емес. Мұны анықтау салыстырмалы түрде оңай. Алайда SPC сертифи-

каттары Біріккен Корольдік үшін аса маңызды саяси мәселе болмағандықтан,

анықтау біршама уақыт алуы мүмкін.

3.1. ҚОЛЖЕТІМДІЛІК

SPC сертификатын алу үшін Ұлттық патент ведомствосына (Еуропалық патент

ведомствосына емес) өтінім беру қажет.

104

Өтінім медициналық және өсімдік

қорғау өнімін нарыққа шығару мақұлданған сәттен бастап алты ай ішінде бе-

рілуі керек.

105

Өтінім берген сәтте өтінім беруші қолданыстағы негізгі патенттің

иесі болуға тиіс.

106

Алты ай мерзімнен кейін

107

берілген өтінімдер қабылданбай-

102

European Commission, Upgrading the Single Market: more opportunities for people and business

(28 October 2015) COM(2015) 550 nal, [3.3]. Кейіннен Еуропалық комиссия SPC жүйесінің құқықтық

және экономикалық негіздерін қайта қарауды жоспарлап отырғанын мәлімдеді.

103

Ibid.

104

2007 жылғы 17 желтоқсаннан бастап бұл 1977 жылғы Патент заңының 128В бөлімі, 2007 жылғы

Патент (мәжбүрлі лицензиялау және SPC сертификаттары) регламенті енгізген 4А қосымшасы

(SI 2007/3293) және 2007 жылғы Патент ережелерінің (SI 2007/3291), 116(1)–(5) ережесі негізінде

жасалады. Жалпы қараңыз: UK IPO, Supplementary Protection Certicates (16 May 2014).

105

SPC (PM) Reg., Art. 7, replacing SPC (MP) Reg., Art. 7; SPC (PPP) Reg., Art. 7; Yamannouchi

Pharmaceuticals v. Comptroller-General, Case C-110/95, [1997] ECR I-3251. Жарамды рұқсат клиникалық

сынақтардың қарапайым рұқсат етілуінен тұрмайды: British Technology Group SPC Application [1997]

RPC 118. БК тіркеу куәлігі алынбаған жағдайда Германияның тиісті ұлттық органынан келген «Бекіту

рәсімінің аяқталғаны туралы хабарлама» деп аталатын электрондық хат та рұқсатты білдірмейді.

Merck, Sharp&Dohme v. Comptroller [2016] EWHC 1896 (Pat).

106

Қараудағы негізгі патент күшінің SPC өтінімі берілген күннен кейін жойылуынан туындайтын

мәселелерді еңсеру үшін БК Интеллектуалдық меншік ведомствосы «Негізгі патент SPC күшіне

енгенге дейін жарамдылығын сақтады ма?» деген сұраққа жауап береді. UK IPO, Invalidity and

surrender of Supplementary Protection Certicates (12 September 2016).

107

Рұқсат алынған күннен бастап (рұқсат туралы ақпарат тиісті ресми бюллетеньде жарияланған

күннен бастап емес) есептеледі: Abbott Laboratories’ SPC Application, [2004] RPC 391, [10].

383

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

ды.

108

Үшінші тараптардың ескертуін назарға алған

109

Ұлттық патент ведомство-

сы SPC сертификаттарын табыстауға болатынын немесе болмайтынын (яғни

патенттің өнімді қамту-қамтымауын

110

және тиісті мақұлдаулардың болу-бол-

мауын)

111

бағалайды; патенттің жарамдылығын қайта тексеруге қажеттілік жоқ.

Тиісті рұқсат алғашқы рұқсат болуға тиіс.

112

Алғашқы рұқсат қараудағы өнім-

ге қатысты болуы керек. Осылайша, бір шешімде негізгі патенттегі (медицина-

лық өнімде қолданылған) белсенді құрамға алдын ала рұқсаттың болуы орынды

болмады, себебі алдын ала рұқсат ветеринарлық өнімге берілген деп көрсе-

тілген еді.

113

Тіркеу куәлігі алынғанға дейін Еуропалық одақ нарығына адамның

пайдалануына арналған медициналық препарат ретінде шығарылған өнім SPC

сертификаттарының қорғауын ала алмайды.

114

Алғашқы рұқсат ұлттық құқық та-

лап ететін қандай да бір басқа рұқсат емес, еуропалық директиваларға сәйкес,

препаратты медициналық пайдалануға рұқсат болуға тиіс.

115

Фармацевтикалық

өнімдер Адамның пайдалануына арналған медициналық өнімдер туралы ди-

рективамен,

116

ветеринарлық өнімдер Ветеринарлық медициналық өнімдер ту-

ралы директивамен реттеледі.

117

SPC сертификаттарына алғашқы тіркеу куәлігін

алуға өтінім берген адам ғана өтінім бере алады; адамның қандай да бір үшінші

тараппен байланысы болмаса, ол адам сол тарап қол жеткізген тіркеу куәлігінің

негізінде SPC сертификаттарына өтінім бере алмайды.

118

Алғашқы рұқсат негізгі патентпен қамтылған өнімдерге қатысты болуға тиіс.

Еуропа соты атап өткендей, белгілі бір өнімге берілген алдыңғы тіркеу куәлігі

«дәл сол өнімнің басқа өтініміне (бұл өтінімге тіркеу куәлігі берілсе) SPC серти-

фикаттарын беруге кедергі емес». Өйткені «ол өтінім SPC сертификатына беріл-

ген өтінімнің мақсатына сүйенген негізгі патенттің қорғау ауқымына жатады»

деп саналды.

119

Патент иесі SPC сертификатына өтінім берсе, бірақ тіркеу куәлігі болмаса

(мысалы, тіркеу куәлігі патенттеушінің лицензиатына беріліп қойып, ол лицен-

108

Hässle AB v. Ratiopharm, Case C-127/00, [2003] ECR I-4781, [80]–[89] («қоғамдастықтағы алғашқы

тіркеу куәлігі күніне қатысты қателік жіберілсе... сертификат жарамсыз деп танылуға тиіс»).

109

Бұл туралы қараңыз: BASF AG’s SPC Application [2000] RPC 1. Құжаттар әдетте берілген күнінен

бастап 14 күн ішінде қоғамдық инспекцияға қолжетімді болады. Пікірлер жазбаша түрде берілуге тиіс.

110

Патент ингредиенттер комбинациясына беріліп, бірақ сертификат тек бір ингредиентті

қамтыса, сертификат табысталмауға тиіс: Centacor SPC Application [1996] RPC 118. Өнімге берілген

патенттің тұздарды немесе күрделі эфирлерді қамту-қамтымауы патенттік формулаларды 22-тараудың

3-бөлімінде түсіндірілген қағидаларды қолдана отырып түсіндіруге байланысты анықталады, қараңыз:

Takeda Chemical Industry’s Application [2003] EWHC 649 (Pat).

111

BTG SPC Application [1997] RPC 118 (тиісті рұқсаттың болмауынан SPC табысталмады).

112

SPC (PM) Reg., Art. 7, replacing SPC (MP) Reg., Art. 7; SPC (PPP) Reg., Art. 3(1)(d).

113

Neurim Pharmacueticals (1991) v. The Comptroller-General of Patents, Case C-130/1, EU:C:2012:489.

114

Generics (UK) v. Synaptech, Case C-427/09 [2012] RPC 70 (ECJ), [33]; Synthon BV v. Merz Pharma,

Case C-195/09 [2012] RPC 37 (ECJ).

115

Hässle v. Ratiopharm, Case C-127/00, [2003] ECR I-4781, [58]–[59]. Өсімдікті қорғау өнімдерін SPC

сертификатына негіз ретінде нарыққа ([1991] OJ L 230/1 (19 August 1991)) шығаруға қатысты 1991

жылғы 15 шілдедегі директиваның (91/414/EEC) 8(4)-бабы аясында төтенше тіркеу куәлігіне сүйенуге

болмайды: Sumitomo Chemical v. Deutsches Patent-und Markeamt, Case C-210/12, EU:C:2013:413, [38].

116

2001/83/EC [2001] OJ L 311/119 (күші жойылып, 65/65/EEC директивасымен алмастырылған).

117

2001/82/EC [2001] OJ L 311/1 (күші жойылып, 81/851/EEC директивасымен алмастырылған).

118

Eli Lilly v. Human Genome Sciences [2012] EWHC 2290, [3]–[5].

119

Neurim Pharmacueticals (1991) v. The Comptroller-General of Patents, Case C-130/1, EU:C:2012:489

(ECJ).

384

ПАТЕНТ

зиат ынтымақтасудан бас тартса), Ұлттық патент ведомствосы құзыретті органға

жүгіне алады.

120

Бірақ алдымен ведомство өтінім берушіден патенттеушінің құ-

зыретті орган рұқсатын алуға қабілетсіз екенін дәлелдеуді, сондай-ақ өнім ту-

ралы жеке деректі және оның рұқсат етілген күнін тексеруге мүмкіндік беретін

ресми бюллетень ақпаратын талап етеді.

121

SPC сертификаты табысталған соң,

тиісті орган сертификатты өз күшінде ұстау үшін жылдық алым төлеуді талап етуі

мүмкін. Біріккен Корольдікте меншік иесі 250 фунт стерлинг көлеміндегі өтінім

алымы мен бастау күнінде алынатын 600 фунт стерлингпен қоса, екінші жылға

1 300 фунт стерлинг, үшінші жылға 2 100 фунт стерлинг, төртінші жылға 3000

фунт стерлинг, бесінші және кейінгі жылдар үшін 4 000 фунт стерлинг төлеуге

тиіс (бұлардың барлығы SPC сертификаттары күшіне енгенге дейін төленуі ке-

рек).

122

3.2. ҚҰҚЫҚ ОБЪЕКТІСІ

SPC жүйесінің мақсаты – патенттеушілердің өз өнертабыстарын эксплуата-

циялауына жеткілікті уақыт берілуін қамтамасыз ету. Уақыттың жеткіліксіз болуы

реттеу тәртібінің біршама уақытқа созылуынан туындайды. Заң бойынша, па-

тенттелген өнімді нарыққа шығару үшін осы реттеу тәртібі орындалуға тиіс. Сөй-

те тұра патенттеушілердің SPC сертификаттарын не патенттерінің мерзімін не-

гізсіз ұзарту, не «өзге монополияларға қорғау» алу үшін пайдалана алмайтынын

атап өту маңызды.

123

Бұл қарама-қайшы талаптар рұқсат берілген

124

«белсенді

субстанция» (өсімдік қорғауы жағдайында) немесе «ингредиент» (медицина-

лық өнімдер жағдайында) арқылы реттеледі. Өнім SPC сертификаттарын, тіркеу

куәлігін және негізгі патентті бір-бірімен байланыстырады. Бұл, ең болмағанда,

теория жүзінде SPC сертификаттары беретін қорғаудың орынды екенін көрсе-

ту үшін қажет. Мұны мына ескертпелер қамтамасыз етеді: (i) SPC сертификаты

«өнім негізгі патентпен қорғалған» жағдайда ғана беріледі; (ii) SPC сертифика-

ты беретін қорғау тіркеу куәлігіне ие болған өнімге ғана қолданылады; (iii) SPC

сертификаты негізгі патенттікімен бірдей құқықтар береді.

125

Бұл негізгі патентті

тіркеу куәлігі мен SPC сертификаты сұралған өніммен (теориялық тұрғыда бұ-

лар бірдей нәрсені қамтуға тиіс) салыстыруды және олардың арасында үйлесім

орнатуды талап етеді. Бұл өнертабыс формуласын интерпретациялауға байла-

нысты туындайтын барлық проблеманы (мұның алдында талқыланған) көтереді.

Айырмашылығы – егер формуланы түсіндіруде салыстыру екі заңды тұлға ара-

сында жүргізілсе, бұл жағдайда үш заңды тұлға арасында жүргізіледі.

120

Biogen v. SmithKline Beecham Biologicals SA, C-181/95, [1997] ECR I-357.

121

Қараңыз: Patent Oce, Supplementary Protection Certicates for Medicinal Products and Plant

Protection Products: A Guide for Applicants (2014), SPM 8.04.1.

122

SPC (PM) Reg., Art. 12, replacing SPC (MP) Reg., Art. 12; SPC (PPP) Reg., Art. 12; Patents Rules 2007,

r. 116(4)(b); Patents (Fees) Rules 2007 (SI 2007/3292), r. 6(2).

123

Takeda Chemical [2003] EWHC 649, [12]. Мүдделерді теңдестіру жөнінде қараңыз: Opinion of

AG Trsenjak in Neurim Pharmacuticals (1991) v. Comptroller, Case C-130/11, EU:C:2012:489.

124

SPC (PM) Регламентінің 1(b)-бабы SPC (MP) регламентінің 1(b)-бабын («өнімді» анықтайды)

алмастырады; SPC (PPP) Регламентінің 1(8)-бабы («өнімді» анықтайды), 1(3)-бабы («өнімді» анықтайды)

(«өнімді» анықтайды) («белсенді субстанцияны» анықтайды), және 1(2)-бабы («субстанцияларды»

анықтайды).

125

SPC (PM) Регламентінің 4-бабы SPC (PPP) регламентінің 4-бабын алмастырады; SPC (PPP)

регламентінің 4-бабы.

385

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

Негізгі патенттің сан түрлі өнімді қамти алатынын ескерсек, SPC сертифика-

тын олардың әрқайсысы үшін алуға болады. Ол үшін әрбір өнім негізгі патентпен

қамтылып, SPC сертификатының талаптарын қанағаттандыруы қажет.

126

Негізгі

патент қосылыстар тобын қамтыса, патент иесі негізгі патенттегі басты белсенді

ингредиент пен патенттік қорғауы жоқ белсенді ингредиенттің қосындысынан

тұратын жаңа медициналық өнімдерге SPC сертификатын ала алмайды.

127

Алай-

да комбинация SPC қорғауына іліккен инновациялық белсенді ингредиент пен

жаңа негізгі патенттің белсенді ингредиентінен тұрса, жағдай өзгереді.

SPC ауқымы негізгі патенттің өнертабыс формуласында көрсетілген белсенді

ингредиенттермен шектелген.

128

Еуропа соты айтқандай, «регламенттің 3-бабы

негізгі патенттің өнертабыс формуласында көрсетілмеген белсенді ингредиент-

терге қатысты SPC сертификаттарына жол бермейді».

129

Осы арқылы Еуропа соты

өнім тұжырымдамасы патент құқығын тікелей бұзатын медициналық өнімнің

субстанцияларына сәйкес келеді деген идеяға негізделетін «құқықбұзушылық

критерийін» теріске шығарды. Нәтижесінде ұлттық соттар өнертабыс формула-

сының сипаттамасында көрсетілген белсенді ингредиенттерді анықтауға міндет-

ті болды. Мұндағы мәселе – «белсенді ингредиент формулаларда нақтылануы

немесе анықталуы қажет» деу арқылы Еуропа сотының нені меңзегені түсініксіз

болды. Судья Арнольд Novartis ісінде: «Өнімнің өнертабыс формуласын дұрыс

интерпретациялағандағы ауқымына жатуы жеткілікті ме», әлде «тағы бір нәрсе

қажет пе, егер қажет болса, ол не нәрсе?»

130

– деді. Еуропа соты бұл сұраққа

жауап бермегенімен, «[белсенді ингредиенттің] өнертабыс формулаларында

қамтылғанын көрсететін белгілі бір тұжырымдаулар болуы керектігін»

131

айтты.

Еуропа соты өнімнің өнертабыс формуласы тұжырымдамасында сипатталуы ке-

ректігін айтқан соң, жай ғана өнім өнертабыс формуласының ауқымына жатуы

керек деп талап ету жеткіліксіз болып қалды; бұл сұрақ «күрделірек сынақты

талап етті (бірақ сынақтың қаншалықты күрделі болу керектігі түсініксіз)».

132

Негізгі патенттегі белсенді ингредиентті қалай анықтауға болады деген сұ-

рақты Еуропа соты Eli Lilly v. Human Sciences ісінде қарастырды.

133

SPC серти-

фикаттарын тек негізгі патентте сипатталған белсенді ингредиенттерге қатысты

беруге болатынын (және осы тұрғыда өнертабыс формулаларының шешуі рөл

126

Georgetown University v. Octrooicentrum Nederland, Case C-484/12, EU:C:2013:828, [30].

127

«Өнім» концепциясы белсенді ингредиенттің негізгі патентпен қорғалған терапиялық

пайдалануынан тұрмайды: Yissum Research and Development Company, Case C-202/05 [2007] ECR I–2839,

[16]–[20].

128

Medeva v. Comptroller-General, C-322/10 [2011] ECR I-12051. Daiichi Sankyo v. Comptroller General

of Patents, Designs and Trade Marks, Case C-6/11 [2011] ECR I-12255 (ECJ).

129

Medeva BV v. Comptroller-General of Patents, Designs and Trade Marks, Case C-322/10 [2011] ECR

I-12051, [25] (ECJ).

130

Novartis Pharmaceuticals v. Medimmune [2012] EWHC 181, [53].

131

Medeva BV v. Comptroller-General of Patents, Designs and Trade Marks [2012] EWCA Civ 523, [33]–

[34]; cалыстырыңыз:Yeda Research and Development v. Comptroller-General of Patents, Designs and

Trade Marks, Case C-518/10 [2011] ECR I–12209 (талаптардың кең мағыналы, сөзбе-сөз емес түрде

түсіндірмесін қабылдайды).

132

Novartis Pharmaceuticals v. Medimmune [2012] EWHC 181, [56]. Процесс формулаларына

өнім формулаларымен салыстырғанда ауқымы тарлау критерий қолдануға болатындай көрінеді:

University of Queensland v. Comptroller-General of Patents, Designs, and Trade Marks, Case C-630/10 [2011]

ECR I–12231, [41] («өнімнің өнертабыс формуласының тұжырымдалуында қараудағы процестен

алынатын өнім ретінде анықталуын» талап ете отырып).

133

Case C-493/12, EU:C:2013:835.

386

ПАТЕНТ

атқаратынын) атап өткен Еуропа соты мұның ингредиент міндетті түрде арнайы

жолмен сипатталуы керек дегенді (нақтырақ айтқанда, оның функциялық тұр-

ғыда емес, құрылымдық тұрғыда сипатталуы керек екенін) білдірмейтінін айт-

ты. Еуропа соты негізгі қағидаттарды басшылыққа ала отырып, негізгі патенттегі

белсенді ингредиентті анықтау міндеті өнертабыс формулаларын 2000 жылғы

Еуропалық патент ведомствосының 69-бабына және Түсіндіру хаттамасына сәй-

кес түсіндіру арқылы орындалатынын жеткізді. Еуропа сотының Еуропалық па-

тент конвенциясын интерпретациялауға құзыреті болмағандықтан (Еуропалық

одақтың конвенцияға мүше болмауы себепті), «өнертабыс формулаларының

қараудағы белсенді ингредиентке жанама (бірақ міндетті) немесе нақты қатыс-

ты болу-болмауын (көпшілікке түсінікті тілмен) ұлттық соттар анықтауға тиіс

болды.

Еуропа сотының осы саладағы белсенділігінен құқық біршама реттеледі деп

санағанымызбен, әлі де кейбір тұстар, әсіресе өнімнің 3(а)-бап аясында негізгі

патентпен қорғалу-қорғалмауын анықтауда аталмыш критерийдің қалай қол-

данылатыны түсініксіз күйде қалды.

134

Судья Арнольд айтқандай, кең ауқымды

түсіндірмеге сәйкес, 3(а) бапты қолдану үшін өнім патенттің кем дегенде бір

формуласында қамтылуы керек.

135

Еуропалық одақ соты (CJEU. – Ауд.) бұл түсін-

дірмені жоққа шығарып, өнім өнертабыс формулаларының тұжырымдалуында

«нақтылануы»

136

немесе «анықталуы»

137

қажеттігін айтты. Судья Арнольд үшін

бұл жердегі мәселе – Еуропалық одақ сотының өнімнің формула ауқымына жа-

татынын көрсету жеткіліксіз деп айтып, жеткілікті деп табу үшін не қажет екенін

айтпауы еді.

138

Осы түсініксіз жағдайды нақтылау үшін судья Арнольд Teva v Gilead

ісінде Еуропалық одақ сотынан өнімнің негізгі патентпен қорғалу-қорғалмауын

анықтауда қолданылатын критерийлерді айқындауды сұрады.

139

Еуропалық одақ

сотына (CJEU) көмектесу мақсатында судья Арнольд өз сұрағына өзі жауап беріп,

өнім негізгі патентпен қорғалуы үшін мынадай шарттар орындалуы керектігін

мәлімдеді: (i) өнім 2000 жылғы Еуропалық патент ведомствосының 69-бабына

және Түсіндіру хаттамасына («Қорғау ауқымы туралы ережелер») сәйкес түсін-

дірілгенде өнертабыс формуласының ауқымына жатады; (ii) өнім қорғау ауқы-

мына жатады, өйткені оның құрамында патенттің өнертапқыштық прогресін

(немесе техникалық үлесін) көрсететін белсенді ингредиенттер немесе белсенді

ингредиенттердің комбинациясы бар. Басқаша айтқанда, өнім құқықты бұзу-

134

Teva UK v. Gilead Sciences [2017] EWHC 13 (Pat), [91]. Сондай-ақ қараңыз: Teva UK v. Merck

Sharp&Dohme [2017] EWHC 539 (Pat); Sandoz v. Searle [2018] EWCA Civ 49; Novartis Pharmaceuticals

v. Medimmune [2012] EWHC 181, [53] (Еуропалық одақ соты (CJEU) негізін қалаған критерийлердің

«комбинациялық істердегі құқықбұзушылық критерийін теріске шығаруы түсініксіз көмек болды»).

135

Еуропалық патент конвенциясының 69-бабы және Түсіндіру жөніндегі хаттама арқылы

интерпретацияланды («Қорғау ережелерінің ауқымы»). Sandoz v. Searle [2017] EWHC 987 (Pat), [61].

136

Medeva BV v. Comptroller-General of Patents, Designs and Trade Marks, Case C-322/10 [2011] ECR

I-12051, [28].

137

University of Queensland v. Comptroller-General of Patents, Designs, and Trade Marks, Case C-630/10

[2011] ECR I–12231, [23]–[24].

138

Еуропалық одақ соты (CJEU) функциялық сипаттамаларға қатысты былай деді: өнертабыс

формулалары «белсенді ингредиентке жанама, бірақ міндетті түрде және нақты қатысты болуға

тиіс». Eli Lilly v. Human Genome Sciences, Case C-493/12, EU:C:2013:835, [39], [44] (Судья Арнольд оның

«қолдануы күрделі, түсініксіз критерий» екенін айтты): Teva UK v. Gilead Sciences [2017] EWHC 13, [81].

Сондай-ақ қараңыз: Sandoz v. Searle [2017] EWHC 987, [63]).

139

Teva UK v. Gilead Sciences [2017] EWHC 13 (Pat), [95].

387

ПАТЕНТКЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАР

шы еді, «өйткені оның құрамында патенттің өнертапқыштық прогресін (немесе

техникалық үлесін) көрсететін белсенді ингредиенттер немесе белсенді ингре-

диенттердің комбинациясы болды».

140

Бұл негізсіз күрделендірілген мәселенің

қарапайым әрі қисынды тәсілі болғанға ұқсайды. Судья Арнольдтің тәсілі Actavis

ісінде

141

Жоғарғы соттың шешімін қайталағандықтан, тәсілдің Біріккен Король-

дікте қолданылу ықтималдығы жоғары. Еуропалық одақ сотының бұл тәсілмен

келісу-келіспеуі (және мұның Брекситтен кейін қаншалықты мәні бар екені) тү-

сініксіз болып отыр. Мұның қалай аяқталары әлі де белгісіз болғанымен, SPC

сертификаттары заңды ауқымының қалай анықталатыны жөніндегі бізге мәлім

білімнің негізінде мына нәрселерді атап өтуге болады:

(i) Өнертабыс формулалары құқықбұзушылыққа теңестірілген әрекеттерді

қарастыратын ұлттық заңдардың («Құқықбұзушылық ережелері») негізін-

де емес, Еуропалық патент конвенциясы 69-бабының және 69-бапты Тү-

сіндіру туралы хаттаманың негізінде («Қорғау ауқымы туралы ережелер»)

түсіндірілуі қажет.

142

(ii) SPC сертификатындағы өнімнің патент құқығын бұзуы SPC сертификаты-

ның ауқымын анықтауда нұсқау болмауы қажет, өйткені бұл қорғаудың

жаңа әрі өзге монополияларға берілуіне әкелуі мүмкін.

143

(iii) белсенді ингредиентті өнертабыс формуласында сипаттаудың арнайы

формасы жоқ: өнертабыс формулаларындағы белсенді ингредиенттерді

құрылымдық формулалар (немесе Маркуш формуласы) арқылы анықтау-

ға болады (бірақ міндетті емес).

144

(iv) Өнертабыс формуласында «белсенді ингредиентті жеке атау немесе си-

паттау» міндеті емес. Белсенді ингредиентке қосымша ретінде көптеген

қосылысты қамту да шарт емес.

3.3. ШЕКТЕУЛЕР

SPC сертификаттары аясында табысталған құқықтарға негізгі патентке қол-

данылатын шектеулер мен міндеттемелер қолданылады.

145

Осы себепті патент

мерзімі аяқталғанға дейін лицензиялай беру құқығымен шартталса, SPC серти-

фикаттары да құқықтың осы түрімен шартталған болады.

146

140

Ibid., [96].

141

Actavis v. Eli Lilly [2017] UKSC 48, (SC).

142

1977 жылғы Патент заңының 60(1)(2)-бөлімі; Teva UK v. Gilead Sciences [2017] EWHC 13 (Pat),

[35]–[38].

143

Патент X затына, ал SPC сертификаты X және Y заттарына берілсе, SPC сертификаты патент

құқығын бұзады (өйткені онда Х заты бар). Ол сондай-ақ қорғауды патент ауқымынан асырып

Y затын қамтитындай етті. Қараңыз: Takeda Chemical Industries SPC Application [2003] EWHC 649,

[7]–[12]; Teva UK v. Gilead Sciences [2017] EWHC 13 (Pat), [39]–[43].

144

Sandoz v. Searle [2017] EWHC 987, [65]; Eli Lilly v. Human Genome Sciences, Case C-493/12,

EU:C:2013:835.

145

SPC (PM) регламентінің 5-бабы SPC (MP) регламентінің 5-бабын алмастырады; SPC (PPP)

регламентінің 5-бабы.

146

PA 1977, s. 128B and Sch. 4A, para. 1(2); Research Corps SPC [1994] RPC 667. Мерзімдерге қатысты

қараңыз: Research Corps SPC (No. 2) [1996] RPC 320.

388

ПАТЕНТ

3.4. МЕРЗІМ

SPC сертификаттары патент мерзімі аяқталғанда күшіне енеді. Бұл патент өзі-

нің әлеуетті мерзімі аяқталғанша жарамдылығын жоғалтпауы керек деген талап-

пен реттеледі.

147

Патент жарамсыз деп танылса, күшін жоғалтса немесе оның мерзімі аяқталса,

SPC сертификаты күшіне енбейді. SPC мерзімі реттеу органдарының мақұлдауын

алуға кеткен уақытқа қарай әртүрлі болады. SPC сертификаттарына берілетін

максимум уақыт – бес жыл. Мерзім негізгі патентке берілген өтінімнің уақыты

мен алғашқы рұқсаттың уақыты арасындағы айырмашылықтан бес жылды ше-

геру арқылы есептеледі. Яғни патент өтінімі 2005 жылы берілсе және алғашқы

рұқсат 2014 жылы алынса, тиісті сертификаттың мерзімі төрт жыл болмақ. Алай-

да, максимум мерзім бес жыл болғандықтан, рұқсат 2017 жылы алынса да, SPC

сертификатының мерзімі бес жыл болып қала бермек. SPC сертификаттарының

Біріккен Корольдіктегі орташа мерзімі 2000 жылы үш жылдан сәл ғана асты.

148

Балаларға қатысты ауруларды зерттеуді қолдау мақсатында енгізілген түзетулер

сертификаттарға алты ай қосып, максимум мерзім бес жарым жыл болды (тіпті

педиатриялық көрсеткіштер көзделмеген жағдайларда да).

149

SPC сертификаттарының ұзақтығы ұлттық SPC сертификаттарының мерзімі

мен аяқталу уақыты жөнінде Еуропа ішінде үйлесімділік орнататындай етіп тұ-

жырымдалған. Сөйтіп, өтінім үшін мемлекеттік рұқсат есепке алынса, SPC сер-

тификаты үшін Еуропалық одақтың рұқсаты есепке алынды.

150

Мәселен, А тара-

бы 2010 жылғы 1 қаңтарда аспиринге патенттік өтінім берсе және 2017 жылғы

1 қаңтарда сол аспиринді Біріккен Корольдікте сатуға тіркеу куәлігін алса, бірақ

сонымен қатар 2016 жылғы 1 қаңтарда тіркеу куәлігін Португалиядан да алып

қойған болса, Біріккен Корольдіктегі SPC мерзімі бір ғана жыл болады. Еуропа-

лық одақтың өзге елдерінде құқықтық реттеу рәсімдер жылдамырақ болса, БК

SPC сертификаттары патентті Біріккен Корольдікте эксплуатациялаудың жүзеге

аспаған мүмкіндіктерін өтей алмайды. Бірқатар құқықтанушы мұны әділетсіз деп

санайды, өйткені патент иесі құқықтық реттеу рәсімінің ұзақтығына көп уақыт

жоғалтып, бірақ ол үшін ешқандай өтемақы алмайды.

151

147

SPC (PM) регламентінің 13-бабы SPC (MP) регламентінің 13-бабын алмастырады; SPC (PPP)

регламентінің 13-бабы.

148

B.Domeij, Pharmaceutical Patents in Europe (2000), 268.

149

Regulation (EC) No. 1901/2006 of the European Parliament and of the Council of 12 December 2006

on medicinal products for paediatric use [2006] OJ L 378/1, Arts 7, 8, 36, 52. Талқылау үшін қараңыз:

W I Du Pont De Nemours v. UK Intellectual Property Oce [2009] EWCA Civ 966; Merck’s SPC Extension

Application [2010] RPC 99; Dr Reddy’s Laboraties v. Warner-Lambert [2011] EWHC 3715 (Pat); U.Resse et al.,

‘The Legal Scope and Content of the Right to SPC Extension under the Paediatric Regulation 1901/2006’

[2010] EIPR 146.

150

Бұл Еуропалық экономикалық аймақтағы (мысалы, Исландия, Норвегия және Лихтенштейндегі)

тиісті рұқсатты қамтиды. Мерзімді есептеу негізі ретінде алғашқы рұқсаттың ахуалы туралы мәселе

Novartis AG and University College London’s SPC Application, O/044/03 (12 February 2003) ұсынысы

бойынша Novartis, Case C-207/03 [2005] ECR I-3209 ісінде Еуропа сотымен қарастырылды.

151

B.Domeij, Pharmaceutical Patents in Europe (2000), 273.

III БөЛІМ

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ

РЕТТЕУ

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

1. КІРІСПЕ

Дизайн біздің өмірімізде маңызды, бірақ көбіне елеусіз рөл атқарады. Біз

киетін киімнің сыртқы түріне, отыратын орындықтардың және жүргізетін сер-

финг тақтайшаларының пішініне ықпал етумен қатар, дизайн біздің тұтынушы

ретінде қабылдайтын шешімдерімізге (мәселен, не себепті біз мына тіс шөтке-

сін емес, басқасын таңдаймыз) де әсер етеді.

Дизайн практикасы өнеркәсіптік

дизайн,

қала құрылысын жобалау, графикалық дизайн және сатылы дизайннан

бастап, костюмдер дизайны, киім дизайны, өнім және қаптама дизайнына дейін-

гі бірқатар саланы қамтиды.

Осындай саналуандыққа орай, дизайнның атқарар

рөлі айтарлықтай құбылмалы болып келеді. Кейде объект дизайнының жаса-

луына болмашы немесе қарабайыр себептер түрткі болады, кейде дизайндау

тәсілі бұйымның тиімді жұмыс істеуінде маңызды рөл атқаруы мүмкін. Қандай

рөл атқарса да, дизайнның біршама уақыт пен қаржыны қажет ететін әрі бағалы

іс екені көпке мәлім. Дизайн өнері объектілердің сипаты мен сыртқы тұрпаты-

на байланысты екенін ескере келе, оның нәтижелерінің оңай көшірілуі дизайн

жасаудың елеулі аспектісі саналады. Сондықтан интеллектуалдық меншікті қор-

ғау дизайнның жасалуы мен пайдаланылуын реттеуде едәуір маңызға ие екені

таңғаларлық жайт емес. Көшірме жасалатын орынды да, көшірме жасаушыны

да өзгерткен көшірме құралы, магнитофон, бейнемагнитофон және цифрлы

технология тәрізді жаңалықтар соңғы жүзжылдықта авторлық құқықтың қалып-

тасуына қомақты үлес қосқанмен, дизайн құқығы мұндай өзгерістерге ұшырай

қойған жоқ. Жаңа технологиялар дизайн жасаудың соны әдістерін ұсынғанмен,

олар бұрыннан бар нормативтік-құқықтық ортаға оңай бейімделді. Үшөлшемді

Маркетинг құралдары ретіндегі дизайндар жайлы құқықтық түсініктемелерді толығырақ мына

жерден қараңыз: A.Kur, ‘The Green Paper’s Design Approach: What’s Wrong with It’ [1993] EIPR 374,

376; F.-K. Beier, ‘Protection for Spare Parts in the Proposals for a European Design Law’ (1994) 25 IIC

840, 841. Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы есебінде 2008 жылы Біріккен

Корольдікте дизайнға 33,5 миллиард. фунт стерлинг жұмсалғаны келтіріледі; қараңыз: J.Haskel and

A.Persole, Design Services, Design Rights, and Design Life Lengths in the UK (2011), i.

C.Woodring, ‘A Designer’s View on the Scope of Intellectual Property Protection’ (1996) 24 AIPLA

QJ 309 (өнеркәсіптік дизайнды «қолданушы мен өндірушінің өзара пайдасы үшін өнімдер мен

жүйелердің функциясын, құндылығын және сыртқы түрін оңтайландыратын тұжырымдамалар мен

ерекшеліктерді жасаудың және әзірлеудің кәсіби қызметі» ретінде анықтайды).

V.Papanek, Design for the Real World: Human Ecology and Social Change (1984), 3–4 (дизайнды

«қалаған, болжанған нәтижеге жету үшін кез келген әрекетті жоспарлау және құрылымдау» ретінде

анықтайды).

390

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

объектіні үй жағдайында жасап шығаруға тамаша мүмкіндік беретін қолжетімді

3D-баспа технологиялары спектрі осы жағдайды өзгертуге бағытталған секілді.

Ұзақмерзімді әсер көшіру құралдарының құны мен үшөлшемді көшірмелердің

беріктігі сияқты бірнеше факторға байланысты болса да, 3D-принтерлер дизайн

құқығы әрекет ететін ортаны өзгертуге бағытталғандай көрінеді.

Харгрейвс

баяндамасында аталып өткендей, «цифрлы технология дизайн сипатын өзгер-

туде. Ол көптеген дизайнның жасалу жолын түбегейлі өзгертті және «3D-баспа»

арқылы өндірудің болашақта әсері айтарлықтай үлкен болмақ».

Уақыт өте келе дизайндарды қорғау үшін тауар белгілері,

жосықсыз бәсе-

ке,

құпияларды бұзу құқығы

секілді интеллектуалдық меншіктің әртүрлі саласы

қолданыла бастады. Алдағы алты тарауда біз интеллектуалдық меншік құқығы-

ның дизайндарды қорғауда жиі пайдаланылатын мына салаларына тоқталамыз:

(i) 1949 жылғы Тіркелген дизайндар туралы заңмен белгіленген Біріккен Ко-

рольдікте тіркелген дизайн жүйесі (Дизайн директивасына сәйкес 2001

жылы түзетулер енгізілген);

(ii) қоғамдастықта тіркелген дизайн жүйесі;

(iii) қоғамдастықта тіркелмеген дизайн жүйесі;

(iv) 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңмен (СDPA,

1980) қамтамасыз етілетін авторлық құқықты қорғау;

(v) 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның III та-

рауы бекіткен Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығын қорғау.

1.1. ДИЗАЙНДАР ЖӘНЕ БРЕКСИТ

Брексит дизайн құқығына бірнеше жолмен әсер етеді. Интеллектуалдық

меншіктің басқа салалары сияқты, әсердің нақты сипаты енгізілетін өзгерістер-

ге, келісілген өтпелі ережелер мен қабылданған кез келген жаңа ережелердің

сипатына байланысты. Брексит аяқталғаннан кейін Біріккен Корольдіктегі ди-

Қараңыз: B.Depoorter, ‘Intellectual Property infringements and 3D printing’ (2014) Hastings

Law Journal 1483; S.Bechtold, ‘3D Printing, Intellectual Property and Innovation Policy’ (2016) IIC 517;

S.Bradshaw, A.Bowyer, and P.Haufe, ‘The Intellectual Property Implications of Low-Cost 3D Printing’ (2010)

7(1) SCRIPTed 5.

I.Hargreaves, Digital Opportunity: A Review of Intellectual Property and Growth (2011), [7.10].

Philips Electronics BV v. Remington Consumer Products [1998] RPC 283. Біріздендіру аясында

сөздер дизайн ретінде қорғалуы мүмкін және осыған байланысты дизайн құқығының тауар белгісі

құқығымен арақатынасы мәселесі, сондай-ақ тұлғаның логотипті дизайн ретінде тіркеуі (немесе

логотиптегі тіркелмеген дизайн құқығына сүйенуі) дұрысырақ па деген практикалық сұрақтар

туындайтын секілді: Musker, 14; C.-H. Massa and A.Strowel, ‘Community Design: Cinderella Revamped’

[2003] EIPR 68, 77. Шын мәнінде, Арсенал ісі бойынша сот процесінің ықпалы (40-тараудың 7-бөлімін

қараңыз) Біріккен Корольдіктегі дизайндарды тіркеу санының артуына әкелді. Жаңа дизайн құқығы

мен тауар белгілері арасындағы сәйкестіктерді қандай дәрежеде проблема ретінде қабылдау керектігі

жайлы мына еңбектен қараңыз: A.Kur, ‘Protection of Graphical User Interfaces under European Design

Legislation’ (2003) 34 IIC 50, 60–2 (мұнда автор бұл қауіптердің әсірелей айтылғанын тұжырымдап,

мұндай сәйкестіктердің Германияда бұрыннан бар екенін және ешқандай кедергі туғызбайтынын

мәлімдейді).

Benchairs v. Chair Centre [1974] RPC 429. Бірақ салыстырыңыз: Hodgkinson&Corby and Roho v.

Wards Mobility Services [1995] FSR 169.

Соңғы уақыттағы мысалдарды қараңыз: Carow Products v. Linwood Securities [1996] FSR 424;

Valeo Vision SA v. Flexible Lamps [1995] RPC 205.

391

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

зайндар Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн жүйесімен, Біріккен Корольдікте

тіркелмеген дизайн жүйесімен және авторлық құқықпен қорғалатын болады.

Қоғамдастықта тіркелген және тіркелмеген дизайндар Еуроодақ бастамасы еке-

нін ескерсек, Біріккен Корольдікте бұл құқықтардың қолданылуы тоқтатыла-

ды. Біріккен Корольдік азаматтары қоғамдастықта тіркелген дизайндарды басқа

мүше-мемлекеттердегі (Біріккен Корольдіктен өзге) өз құқықтарын қорғау үшін

пайдалана алғанымен, қолданыстағы тәжірибеге бірқатар өзгеріс енгізілуі мүм-

кін. Мысалы, Біріккен Корольдік азаматтары мен кәсіпорындары қазіргі кезде

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO) алдында ди-

зайн жасау рәсімдеріне қатысуға міндетті емес болғанымен, Брекситтен кейін

жағдай өзгеруі мүмкін.

2. ДИЗАЙНДАРДЫ ҚОРҒАУДЫҢ

НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫ

Дизайндарды құқықтық қорғауға қатысты айтылатын пікірден олардың қор-

ғалу себептері туралы мәселеге аз назар аударылатыны байқалады.

Ал туын-

дыларды авторлық құқықпен немесе өнертабыстарды патентпен қорғауды не-

гіздейтін жалпы тұжырымдар, мейлі ықпалды көзқарастарға немесе этикалық

сенімдерге сүйенген болса да, дизайндарға тең дәрежеде қолданылады деп тұ-

жырымдалады.

Бұл болжамдар көбіне расталып жататыны анық: дизайн жасау процесіне

уақыт пен қаржы жұмсалады,

сондай-ақ табысты дизайндарды оңай көшіріп

алуға болады, әрі олар оңай көшіріледі. «Не ексең, соны орасың» табиғи эти-

калық аргументін жақтаушылардың пікірінше, дизайнды қорғау жолдан қосыл-

ғандардың өздері екпеген дәнді орып алуына тосқауыл қою үшін қажет. Утили-

тарлық ұстанымды жақтаушылардың пікірінше, дизайнды қорғау дизайн жасау

процесіне инвестиция салуды ынталандыру үшін керек.

Дизайндарды құқық-

тық қорғау жеке авторлардың туындыларындағы олардың табиғи құқықтарына

сирек негізделетінін атап өткен жөн. Бұл – «дизайндарда көркем туындылармен

салыстырғанда креатив аздау, себебі оларды жасау процесі бірқатар бұлтартпас

EUIPO, Guidelines for Examination of Registered Community Designs (1 February 2017), [3.6.1].

J.Lahore, ‘The Protection of Functional Designs: The Amended Proposal for a European Designs Directive’

(1997) 1 IPQ 128, 132 (бұл жұмысында автор дизайндарды қорғаудың пайдасы туралы талдаудың

жоқтығына таңданыс білдіреді).

Ford Sierra көлігінің сыртқы дизайнын әзірлеуге кеткен шығындар 1980 жылдары 140 миллион.

АҚШ долларын немесе жалпы шығынның 20 процентін құрағанға ұқсайды: M.Levin, ‘Recent

Developments in Nordic Design Protection’ (1988) 19 IIC 606.

Electronic Techniques (Anglia) v. Critchley Components [1997] FSR 401, 418. Қоғамдастық дизайн

регламентінің 7-тармағына сәйкес, «өнеркәсіптік дизайнды күшейтілген түрде қорғау шарасы жеке

авторларға қоғамдастықтың осы саладағы жетістіктеріне үлес қосуларына мүмкіндік беріп қана

қоймай, инновациялар мен жаңа өнімдерді әзірлеуге және олардың өндірісіне инвестициялар

салуға ынталандырады». Сондай-ақ қараңыз: In the Matter of Morton’s Design (1900) 17 RPC 117, 121

(Farwell J) (заңның дизайн туралы бөлігінің мақсаты патент туралы бөлігімен бірдей); Allen West&Co.

v. British Westinghouse Electric 8 Manufacturing Co. (1916) 33 RPC 157, 162 (дизайнды қорғау шарасы

«бірінші кезекте өндірістеріміздің дамуына мүмкіндік береді және оларды бәсекенің жоғары

деңгейінде ұстап тұрады» делінген); Dart Industries v. Décor Corporation (1989) 15 IPR 403.

392

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

шектеуге ұшырайды» деген кең тараған жорамалдың көрінісі.

Мәселен, үстел

дизайнын жасаудың ықтимал аясы біздің үстел туралы ойымызбен, үстелдің

функцияларымен, оның ыңғайлы болу қажеттілігімен, бағасымен және қолже-

тімді материалдар ұсынған мүмкіндіктермен шектелген.

«Дизайн жасаушылардың шығармашылық қабілеті өнер адамдарына және

жазушыларға қарағанда әлсіз» деген кең тараған жаңсақ пікір дизайнды қор-

ғауды негіздейтін пікірталас туғызып қана қоймай, дизайн құқығы шеңберін-

де дизайнның рөлін елеусіз қалдыруға да алып келді.

Бұған екі басты себеп

бар. Біріншіден, дизайн жасау процесінде авторлыққа қарағанда, креатив аздау

болып есептеледі: дизайн жасаушылар нарықтық шарттармен, физика заңда-

рымен, қолданушылардың қажеттіліктерімен және сән ағымымен көбірек шек-

телген болып қарастырылады.

Соның нәтижесінде дизайн жасаушының өз ди-

зайнымен жеке байланысы өнер адамының өз туындыларымен байланысындай

тығыз емес.

Екіншіден, дизайнды тек бір ғана адам жасайтын жағдай сирек

кездеседі, көбінесе дизайн авторы топтың бір мүшесі ғана; оған дизайнның қыс-

қаша сипаттамасы беріліп, соған сәйкес бірқатар шешім ойлап табу тапсырыла-

ды. Нарыққа шығатын дизайн – көбіне бір емес, бірнеше адам еңбегінің жемісі

және бұл ретте дизайн жасау процесіндегі дизайнердің рөлі ешбір жағдайда

ең маңызды бола алмайды.

Осының салдарынан дизайн құқығында дизайн

жасаушы адамдардан гөрі, дизайндар актив

ретінде қарастырылып, олардың

нарыққа әсеріне көбірек назар аударылады.

Бұл жайтты мынадан байқауға бо-

лады: мәселен, қорғау дизайн жасалған күннен емес, ол алғаш рет қолжетімді

болған күннен (қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар үшін) немесе тіркелген

R.Denicola,‘Applied Artand Industrial Design’(1983) 67 Minn LRev 707, 741–3, andn. 165; J.Reichman,

‘Design Protection in Domestic and Foreign Copyright Law’ [1983] Duke LJ 1143, 1160, 1220–1, 1235.

Сондай-ақ дизайндарды құқықтық қорғау аясында осы құқық иелерінің бәсекелестері ұшырауы

мүмкін әлеуметтік шығындарға көбірек назар аударылады. Дизайн «бұйымға» қолданылатын

болғандықтан, дизайнды қайта жаңғыртуға кедергі болатын кез келген тосқауыл бұйымның өзі

үшін болатын еркін бәсекеге де кедергі келтіреді деген қауіп бар. Мамандардың бірі бұл фактіні

«екі нарық диллемасы» ретінде сипаттайды, ол құбылыс дизайнның бұйымдарды (пайдалы) бұйым

ретінде де, нысан ретінде де тартымды қылу үшін әрекет ететіні себебінен туындайды: Reichman, op.

cit.

Компаниялардың 87 процентке жуығында өздерінің жеке дизайн бөлімдері бар: OHIM,

Prospective Study about the Design Registration Demand at the European Union Level: Executive Summary

(May 2002), 7.

Дизайн директивасы мен қоғамдастықтың Дизайн регламенті дизайнердің еркіндігі шектелуі

мүмкін екендігін ерекше атап өтеді: Designs Dir., Arts 5(2), 9(2), and Recital 13; CDR, Arts 6(2), 10(2), and

Recital 14.

Шын мәнінде, дизайнер дизайнды «жасап шығарушы» емес, «жетілдіруші» ретінде

тұжырымдалады: Designs Dir., Recital 13; CDR, Art. 14(2), Recital 14. Алайда «жасап шығару» талабы

қоғамдастықта тіркелмеген дизайн үшін ережеден тыс жағдай әзірлеу кезінде қолданылады: CDR,

Art. 19(2). «Le créateur» және «l’élaboration du dessin ou modèle» терминдері пайдаланылатын

французша нұсқаны салыстырыңыз.

Қоғамдастықтың Дизайн регламентінің 7-ережесі жеке авторлардың рөлін мойындайды,

алайда «өнеркәсіптік дизайндарды күшейтілген түрде қорғау шарасынан» «жаңа бұйымдарды

жасап жетілдіру мен олардың өндірісіне инвестициялар салуға» ынталандыру ретінде айтарлықтай

көбірек пайда көреді. Қоғамдастықтың Дизайн регламентінде топтық жұмыс туралы былайша ашық

айтылады: CDR, Art. 18.

Designs Dir., Recital 15, and CDR, Recital 11, екеуі де модульдік өнімдер дизайны ерекшеліктерінің

«негізгі маркетингтік актив» екенін айта отырып, сондай ерекшеліктерді қорғау қажеттігін түсіндіреді.

Қоғамдастықтың Дизайн регламентінің 8 және 15-ережелерін қараңыз (бірақ регламенттің

24-ережесінде қоғамдастық жүйесін жеке авторлардың қолдана алатыны жазылған).

393

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

күннен (ұлттық тізілімде тіркелген дизайндар және қоғамдастықта тіркелген ди-

зайндар үшін) басталады, дизайн жасаушыларға арналған моральдық құқықтар

жоқ (немесе құқық тізілімге енгізілген, бірақ оны пайдалану практикалық тұр-

ғыда мүмкін емес),

қорғау мерзімі дизайн авторы өмірімен байланысты емес,

сондай-ақ құқықты анықтауда дизайн жасаушының позициясы салыстырмалы

түрде елеусіз.

3. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ

ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ТАРИХЫ

Интеллектуалдық меншік туралы заңда дизайнның қорғауға алыну тарихы

ұзақ әрі маңызды болғанымен, біз оны бұл жерде жалпылама қарастыруымыз

керек. Оның тарихы 1839 жылдан бастау алады.

Бұл кезде парламент өнер-

кәсіптік өндіріс тауарларының эстетикалық сапасын жақсарту үшін тіркелген ди-

зайн жүйесін енгізді.

Соған сәйкес, егер өтініш беруші өндіріс бұйымы үшін

қандай да бір жаңа әрі төлтума дизайнның репрезентацияларын ұсынар болса,

заң үш жылға дейінгі мерзімге осы дизайнға монополия берді. Соның арқасын-

да мыңдаған дизайн тіркелген осы жүйе ғасырдың аяғына дейін сәтті қызмет

етіп келді.

Дизайн жүйесінде болған қиындықтарға келсек, олар көбінесе пай-

далы механикалық құрылғыларды қорғаудағы дизайн жүйесі мен патент жүйе-

сінің арасындағы байланысқа қатысты туындады және патент жүйесін басқару

жақсарған соң, бұл проблемалар жойылған секілді.

Алайда тіркелген дизайн жүйесінің танымалдығы ХХ ғасыр тоғысында өзінің

шыңына жеткен кезде, дизайн құқығы мен авторлық құқық жүйесі арасындағы

байланыс туралы түйткілдер пайда болды. Бұл мәселелердің көбі 1908 жылғы

Берн конвенциясының Берлинде қайта қаралуын жүзеге асыру мақсатында ав-

торлық құқық заңнамасының кеңеюі мен тиімділігін арттыруға байланысты еді.

Аталған реформалар көптеген дизайнды тұңғыш рет авторлық құқық заңнама-

сымен қорғауға жол ашып қана қоймай (әсіресе бейнелеу өнері туындысы бо-

лып саналған дизайн сызбаларының негізінде), сонымен қатар тіркеу жүйесінің

өміршеңдігіне қауіп төндірді. Мұның себебі авторлық құқықтың автоматты (тір-

келуді талап етпейтін), ұзағырақ мерзімді қамтуы ықтимал екенінде және (кейбір

реттерде) күштірек қорғау жүйесін ұсынуында еді.

European Commission, Green Paper on the Legal Protection of Industrial Design (June 1991), III/

F/5131/91–EN (бұдан әрі – ‘EC Green Paper’), [7.1.4], онда моральдық құқық «қажетті және сондай-ақ

пайдалы болуы екіталай» деп тұжырымдалады.

Осы уақытқа дейін 1787 және 1794 жылдардағы Шытқа бедер салу туралы заң зығыр, мақта,

шыт және муслинге жаңа әрі төлтума өрнек салуды автоматты түрде қорғап келді.

құқығының алғашқы салаларының бірі болғанына қарамастан, уақыт өте келе ол авторлық құқық

пен патент құқығының көлеңкесінде қалып қойды. Бұл «дизайн құқығы – патенттер мен авторлық

құқықтың өгей баласы» деген (бұрыс) пікірге әкелді. Қараңыз: Sherman and Bently, chs 3, 4, pp. 163–6,

210–12.

L.Bently, ‘Requiem for Registration? Reections on the History of the UK Registered Design System’,

in A.Firth (ed.), Perspectives in Intellectual Property, Vol. I: The Prehistory and Development of Intellectual

Property (1997), 1.

394

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Заң шығарушы орган бастапқы жауап ретінде тіркеуді қажет ететін дизайн-

дар және авторлық құқықпен қорғалатын бейнелеу өнері туындыларының (көр-

кем қолөнер туындылары) арасында шекара жүргізді. Нәтижесінде 1911 жылғы

Авторлық құқық туралы заңға дизайн ретінде тіркелуі «мүмкін» және өндіріс

процесінде көбейту үшін негіз ретінде пайдалануға арналған туындыларды ав-

торлық құқық аясынан шығару туралы ереже енгізілді. Одан кейінгі заңнамалық

актілерде авторлық құқық пен дизайн арасындағы шекараны реттеу үшін әртүр-

лі әдіс қолданылды. Десек те осындай талпыныстардың барлығы соңыра тиімсіз

болып шықты. Шекара орнатуға осындай талпыныстың ең оғаш салдары «функ-

цияға негізделгені» үшін тіркелмейтін дизайндардың тіркелген дизайндармен

салыстырғанда ұзағырақ қорғалуы болған секілді. Мұндай қорғау «өнеркәсіптік

авторлық құқық» ретінде кеңінен танылды.

Осындай кемшіліктерге жауап ретінде 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн

және патент туралы заңда (CDPA) «дизайн мен авторлық құқық арасында жаңа

байланыс» орнатылды. Ол тек эстетикалық дизайндарды тіркеу мақсатында 1949

жылғы Тіркелген дизайндар туралы заңға өзгертулер енгізу, авторлық құқық-

тың бұзылуынан қорғайтын маңызды құралдарды қосу (51 және 52-бөлімдер),

сонымен қатар тіркелмеген дизайндарға берілетін құқықтарды реттеудің жаңа

режимін орнату арқылы жүзеге асты. Кейін байқайтынымыздай, 2016 жылдың

шілдесінен бастап өнеркәсіптік өндіріс бұйымдарын өзге бейнелеу өнері туын-

дыларымен сәйкестендіру үшін бұл схемаға маңызды өзгертулер енгізілді.

4. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИКЕМДІЛІК

Біріккен Корольдік дизайнды қорғаудың ең тиімді жолы туралы идеяларын

алға тартып жатқан тұста басқа елдер өзгеше тәсілдерді ұстанды. Кейбір мем-

лекеттер – авторлық құқыққа, кейбірі – әділетсіз бәсеке құқығына, енді бірі ди-

зайндарды тіркеуге ерекше назар аударды.

Толық ұйғарымға келмегендіктен,

халықаралық нормалардың тек кейбірі ғана келісілді.

Париж конвенциясында

ұлттық көзқарас пен дизайнға өтінім берудің басымдық күні туралы ережелер

бар, бірақ тіркелген дизайндарды қорғауға қатысты ештеңе қарастырылмаған.

Тек Берн конвенциясы ғана сәл прескриптив сипатқа ие. Алайда «қолданбалы

өнер» мәселесі конвенцияда қамтылса да,

қорғау аясына және қандай да бір

шарттылықты орындау қажеттігіне қатысты Берн одағы елдеріне еркіндік бері-

леді.

Берн конвенциясында дизайндарға қойылатын жалғыз нақты талап бар:

J.Reichman, ‘Design Protection in Domestic and Foreign Copyright Law’ (1983) 32 Duke LJ 1143;

H.Cohen Jehoram, ‘Designs Law in Continental Europe and Their Relation to Copyright Law’ [1981] EIPR

235; C.Fellner, The Future of Legal Protection for Industrial Design (1985), ch. 6.

A.Kingsbury, ‘International Harmonisation of Designs Law: The Case for Diversity’ (2010) 32(8) EIPR

382.

Paris, Arts 2 and 4C(1). Шын мәнінде, 1958 жылы Лиссабондағы қайта қарауға дейін конвенцияда

Париж одағы елдерінен өнеркәсіптік дизайндарды қорғау туралы талап болған жоқ: Paris, Art.

5quinquies. Конвенция қорғау шарасын қамтамасыз етудің тәртібін белгілемейді, сондықтан ол

бірегей (sui generis) дизайн құқығы емес, авторлық құқық немесе әділетсіз бәсеке арқылы жүзеге

асуы мүмкін.

Berne, Art. 2.

Berne, Art. 2(7). Берн конвенциясына сәйкес, ((7)(4)-баптары) қолданбалы өнер кемінде 25 жыл

қорғалуы керек.

395

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

мұндай туындылар арнайы қорғалмаса, онда бейнелеу өнері туындылары ретін-

де қорғалады. Тіпті Интеллектуалдық меншік құқығының сауда аспектілері тура-

лы келісімде (TRIPS) дизайндарға қатысты екі ғана бап бар.

Дизайн құқықтары

мемлекетке қарай әртүрлі болуы мүмкін.

Еуропа елдеріндегі дизайндарды қорғау шарасы бойынша алшақтықтар

Еуроодақ және әсіресе ішкі нарық үшін қиындық туғызатыны белгілі.

1991 жылы

Еуропалық комиссия әр елдің дизайн құқықтарындағы айтарлықтай айырмашы-

лықтарға байланысты туындайтын проблемаларды шешу схемасын сипаттайтын

«Жасыл кітапты» (брит. жаргон: жалпыхалықтық талқылауға ұсынылатын заң

жобасы туралы үкіметтік жарияланым. – Ауд.) жарыққа шығарды.

«Жасыл кі-

тап» «дизайндар» ұстанымын жақтаумен ерекшеленді: оған сәйкес, дизайндар

авторлық құқық немесе патенттің бір саласы емес, құқықтың жеке саласы ре-

тінде қарастырылды. «Жасыл кітап» ұлттық тізілімде тіркелген дизайн құқығын

біріздендіру, қоғамдастықта тіркелген дизайн жүйесін құру және қоғамдастықта

тіркелмеген дизайн құқығын енгізуден тұратын үшжақты ұстанымды қолдады.

Бұл үшін қоғамдастықтың екі заңнамалық актісін, атап айтсақ, ұлттық тізілімде

тіркелген құқықтарды біріздендіретін директиваны және қоғамдастық аясын-

дағы екі құқықты белгілейтін регламентті енгізу қажет секілді көрінді. Кеңесе

келе екі заң жобасы жарияланды.

Комиссия директивадан бастауды ұйғарды,

бұл ретте регламент (тиісті жағдайларда) онымен өте ұқсас болатынын түсінген

жөн. Бастапқы ұсыныс әсіресе Еуропалық парламентте сынға ұшырағаннан ке-

йін, 1996 жылы директива бойынша түзетілген заң жобасы жарияланды.

Жал-

пы дизайндарға бірқатар маңызды түзету енгізілгеніне қарамастан, заңнамалық

процесс автомобильдің қосалқы бөлшектерін қорғаудың тиісті формасы туралы

мәселені көздеді. Сайып келгенде, 26-тарауда түсіндірілетіндей, алшақтықтар-

ды жою мүмкін болмады. Сондықтан «өзгеріссіздік компромисі» аясында ди-

ректива бұл мәселені мүше елдердің қарауына қалдырды. 1998 жылдың шіл-

десінде директива қабылдана салысымен, комиссия регламентке қайта назар

аударды. Түзетілген ұсыныстар 1999 және 2000 жылы жарияланды, ал регламент

2001 жылдың желтоқсанында қабылданды.

TRIPS, Arts 25 and 26. Аталған келісімнің талаптары бойынша, оған қол қойған қатысушылар

дербес түрде жасалған жаңа немесе төлтума өнеркәсіптік дизайндар үшін қорғау шарасын

қамтамасыз етуі қажет. Нақтырақ айтқанда, онда қорғалатын өнеркәсіптік дизайн иесі кемінде он

жыл бойы үшінші тарап өкілдерінің осы дизайн сипаттарын қамтитын немесе оны жүзеге асыратын

бұйымдарды жасауына, сатуына немесе импорттауына жол бермеуге құқылы екені қарастырылған.

Оған белгілі бір ерекше жағдайларға рұқсат етіледі. Қараңыз: Gervais, [2.240]– [2.250]; A.Kur, ‘TRIPS

and Design Protection’, in Beier and Shricker.

Keurkoop BV v. Nancy Kean Gifts BV, Case 144/81 [1982] ECR 2853; Consorzio Italiano della

Componentistica de Ricambio per Autoveicoli 8 Maxivar v. Regie Nationale des Usines Renault, Case 53/87

[1988] ECR 6039; AB Volvo v. Erik Veng (UK), Case 238/87 [1988] ECR 6211.

European Commission, Green Paper on the Legal Protection of Industrial Design (June 1991), III/

F/5131/91–EN. Біріздендіруге дейінгі ұлттық құқықтар туралы пайдалы ақпаратты қараңыз: B.Gray

and E.Bouzalas, Industrial Design Rights: An International Perspective (2001).

Пікірлерді қараңыз: A.Horton, ‘European Designs Law and the Spare Parts Dilemma: The Proposed

Regulation and Directive’ [1994] EIPR 52; F.-K. Beier, ‘Protection for Spare Parts in the Proposals for a

European Design Law’ (1994) 25 IIC 840.

Қараңыз: G.Dinwoodie, ‘Federalized Functionalism: The Future of Design Protection in the European

Union’ (1996) 24 AIPLA QJ 611; T.Margoni, ‘Not for Designers: On the Inadequacies of EU Design Law and

How to Fix It’ (2013) 4(3) JIPITEC 225.

396

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Директиваның мақсаты – ішкі нарықтың жұмыс істеуіне айқын түрде ықпал

ететін ұлттық тізілімде тіркелген дизайн жүйелерін біріздендіру.

Құжатта бұл

толыққанды бірізділік емес, «шектеулі жуықтау» деп аталады.

Бірізділік «тіркеу

шарттарына», дизайн иелерінің құқықтарына, қорғаудың жарамдылық мерзімі-

не және тіркеу жарамсыз болып танылуы мүмкін негіздемелерге қатысты талап

етілді.

Ал процедура және құқықтық қорғау құралдарына байланысты мәсе-

лелер мүше елдердің қарауына қалдырылды.

Сондай-ақ Дизайн директивасы

мүше елдерге дизайндарды (ұлттық тізілімде) тіркелмеген дизайн құқығы неме-

се бәсеке құқығы секілді басқа да жолдармен қорғауға мүмкіндік береді.

Ди-

рективаға сәйкес, мүше елдер тіркелген дизайнды қорғау шарасын «авторлық

құқықтың кумуляциясы» ретінде белгілі тәртіп – авторлық құқықпен басымды

қорғау ретінде қарастырмау керек.

Директива 2001 жылдың 28 қазанына де-

йін күшіне енуі керек болатын және британиялық үкімет мұны 2001 жылдың

9 желтоқсанында 1949 жылғы Тіркелген дизайндар туралы заңға түзетулер енгі-

зе отырып жүзеге асырды.

Қоғамдастықтың дизайн регламентіне сәйкес, қоғамдастық ішінде тіркелген

дизайндарды қорғаудың ортақ жүйесі құрылды, оның басты органы – Испания-

дағы Аликанта қаласында орналасқан Ішкі нарықты үйлестіру мекемесіне

(OHIM) негізделген Қоғамдастықтың дизайн ведомствосы болды. Жүйе өз қыз-

метін 2003 жылғы 1 сәуірде бастады.

2016 жылғы 23 наурызда Ішкі нарықты

біріздендіру мекемесінің атауы Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік

ведомствосы болып (EUIPO) өзгертілді. Қоғамдастықтың тауар белгісі сияқты,

қоғамдастықта тіркелген дизайн негізінде жатқан көзқарас (біріздендірілген

болса да, әртүрлі адамның ұлттық құқықтарға ие болуына мүмкіндік беретін)

ұлттық дизайн жүйелерін қоғамдастықтың бүкіл аймағында тең әрекет ететін қо-

ғамдастық дизайнын алудың бірыңғай жүйесімен алмастыру болып есептеледі.

Қоғамдастықта тіркелген дизайнды Еуропалық одақтың Интеллектуалдық мен-

шік ведомствосына өтінім беру арқылы иеленуге болады, бірақ бұл жағдайда

жан-жақты сараптама жүргізілмейді. Қоғамдастықта тіркелген дизайн 25 жылға

дейін әрекет етуі мүмкін және оның иесіне «абсолюттік монополия» беріледі.

Дизайндардың жарамдылығын қоғамдастықтың дизайн ведомствосындағы қа-

Designs Dir., Recitals 1, 2, 3.

Designs Dir., Recitals 1, 3, 5.

Designs Dir., Recitals 9, 10; CDR, Recitals 17, 21.

Designs Dir., Recitals 5, 6.

Designs Dir., Art. 16, Recital 7; CDR, Recital 31.

Designs Dir., Art. 17, Recital 8; CDR, Recital 32.

Біріккен Корольдіктің заң шығарушы органы директиваны британиялық құқыққа заң құралы

арқылы енгізгені және кейбір жағдайларда тұжырымдаманы өзгертуді шешкені таңғаларлық

емес (дегенмен, әлбетте, біршама өкінішті) шығар. Біз британиялық соттардың осы өзгертулерді

елемейтініне және тиісті жағдайларда директиваның өзіне жүгінетініне едәуір сенімді бола аламыз.

Тіпті Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы да (UK IPO) енгізілген өзгерістерге

көңілі толмайды: Design Practice Notice: Component Part of Complex Product Visible in Normal Use

(7 January 2003) DPN 1/03.

Негізгі ережелер директиваның ережелерімен сәйкестендірілген: CDR, Recital 9. 2001 жылғы

Тіркелген дизайн регламентінің (ол бойынша, Біріккен Корольдікте директива қолданысқа енгізілді)

конституцияға сәйкестігін Апелляция соты Oakley Inc v. Animal Ltd and ors [2006] Ch 337 ісінде растады.

Қараңыз: M.Howe, ‘Oakley Inc. v. Animal Ltd: Designs Create a Constitutional Mess’ (2006) 28(3) EIPR 192.

CDR, Recital 1.

397

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

раулар барысында

немесе қоғамдастықтың дизайн сотында құқықбұзушылық

әрекет туралы арыз бойынша қорғау арқылы тексеруге болады.

Қоғамдастықта тіркелген дизайн 2002 жылдың 7 наурызынан бастап қо-

ғамдастықтың Дизайн регламентіне сәйкес қолжетімді Қоғамдастықта тіркелме-

ген дизайн құқығымен толықтырылады.

Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құ-

қығы негізінен дизайн тек шектеулі уақыт аралығында ғана құнды болғандықтан

тіркеу қажетсіз болып саналатын (мысалы, киім өндірушілер) өнеркәсіп салала-

рын қысқамерзімді қорғаумен қамтамасыз етуді көздейді.

Қоғамдастықта тір-

келмеген дизайндар сондай-ақ дизайн иелері оларды тіркеу тиімділігін зерттеп

жатқан кезде уақытша қорғауды қамтамасыз етуге арналған.

Жаңа әрі «дара сипаты» бар дизайн қоғамдастықта алғаш рет жалпыға қол-

жетімді болған кезде, Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығы автоматты түр-

де туындайды.

Қорғау мерзімі дизайн тұңғыш рет қолжетімді болған күннен

бастап үш жылға созылады.

Дербес шығармашылықтан қорғайтын Қоғамдас-

тықта тіркелген дизайн құқығымен салыстырғанда, Қоғамдастықта тіркелмеген

дизайн құқығы көшіруден ғана қорғайды. Бұл құқық Қоғамдастықтың ұлттық

дизайн сотына арыз беру арқылы жүзеге асырылады. Құқықтың жарамдылығын

дәл осы кезеңде тексеруге болады.

5. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ РЕФОРМА: 2014 ЖЫЛҒЫ

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІК ТУРАЛЫ ЗАҢ

Бірнеше жыл бойы дизайнерлер, заңгерлер және ғалымдар тарапынан ша-

ғым түскеннен кейін, Біріккен Корольдік үкіметі дизайн құқығы тақырыбына на-

зар аударды. Ішінара деп сипатталған реформалар айқын түрде қажет ауқымды

шолуды қамтамасыз етпесе де, кейбір керекті өзгерістерді енгізеді. Реформаның

қозғаушы күші Харгрейвстің 2011 жылы жүргізген интеллектуалдық меншік пен

өсімге қатысты шолуы болды. Онда өсім мен инновацияға ерекше назар аудара

отырып, цифрлық технологиялардың интеллектуалдық меншік құқығы мен сая-

сатына ықпал етуі қарастырылды. Харгрейвстің шолуы аясында дизайн құқығы

тікелей аталып өтпесе де, цифрлық технологиялардың осы құқыққа әсері на-

зарға алынған. Шолудың түйінді ұсынысы мынау-тын: Біріккен Корольдіктің Ин-

теллектуалдық меншік ведомствосы (UK IPO) дизайн құқығы мен саясатына әрі

қарайғы шолуды жүргізе беруі керек.

2011 жылы үкімет бұл ұсынысты қабыл-

даған соң, Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы (UK IPO)

CDR, Art. 25.

CDR, Art. 24, 25.

Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығының мақсаты – еуропалық өнеркәсіп салаларының

бәсеке позицияларын нығайту (яғни ішкі нарықты толтыру емес): EC Green Paper, [4.3.9].

J.Reichman, ‘Design Protection and the New Technologies: The US Experience in a Transnational

Perspective’ (1989) 19 U Balt L Rev 6, 23.

Бұл – қоғамдастық аймағындағы автоматты түрде қолжетімді болатын алғашқы құқық.

V.Saez, ‘The Unregistered Community Design’ [2002] EIPR 585, 588 (осылайша туындыны жасаған

уақытты негізгі күн ретінде пайдалануға қатысты мәселелердің алдын алады).

I.Hargreaves, Digital Opportunity: A Review of Intellectual Property and Growth (2011), ch. 7. Қараңыз:

HM Government, The Government Response to the Hargreaves Review of Intellectual Property and Growth

(August 2011).

398

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

реформаларды қажет ететін салаларды анықтау мақсатында «дәлелдемелерді

жинауға үндеу» тастады.

Одан кейін кеңес беру процесі өтті, оның аясында

ұсынылған бірқатар реформа туралы пікірлер сұратылды.

Заң жобаларының

көбі қабылданғанына қарамастан, кейбір ұсыныстар сол күйі қабылданған жоқ.

Ең маңыздыларының бірі Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығының

күшін жою туралы ұсыныс еді.

Біріккен Корольдіктегі тіркелмеген дизайн құқы-

ғына байланысты біршама проблемаға қарамастан, тіркелмеген дизайн құқығы-

ның өзгертілген нұсқасын сақтап қалу қажет деп шешілді, себебі оны британия-

лық компаниялар қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында пайдаланғандықтан,

мұндай құқықтың «өнеркәсіп үшін аса жақсы қорғау шарасы» болғанының

дәлелі бар-ды. Қабылданбаған бастапқы ұсыныстардың қатарында «дизайнды

қорғау шарасы жалпы концепциялар мен идеялар үшін қолданылмайтынын

ашық көрсететіндей етіп дизайн заңнамасына өзгерістер енгізілуі керек» деген

ұсыныс та болды.

Сайып келгенде, бұл ұсыныстар 2013–2014 жылдардағы Ин-

теллектуалдық меншік туралы заң жобасына енгізілді, ол 2013 жылдың 9 мамы-

рында Лордтар палатасына қарастыруға жіберілді. 2014 жылдың 14 мамырында

бірнеше рет қайта қараудан кейін 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы

заң корольдіктің келісімін алды.

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайндарға қатысты жаңа заң дизайнға өті-

ніш берушінің меншік иесі болуға тиіс екендігі туралы талапты жояды, тапсы-

рыспен жасалған дизайндарға иелік ету ережелерін өзгертеді, Біріккен Король-

діктің Интеллектуалдық меншік ведомствосының (UK IPO) тіркелген дизайнға

қатысты мүддені тізімге алуына тіркелмеген дизайндарға қатысты тура осындай

мүдделер қолданылатыны расталғанша тыйым салатын ережені алып тастайды

және британиялық құқыққа алдыңғы пайдалану құқығын енгізеді. Сонымен қа-

тар Біріккен Корольдікке Дизайнды халықаралық тіркеудің Гаага жүйесіне мүше

ел болуға мүмкіндік беретін өзгертулер енгізілді.

Сондай-ақ жаңа заңға сәйкес,

қоғамдастықта тіркелген дизайндарды пайдалануға рұқсат алған кәсіпорындар

Біріккен Корольдіктегі өнер туындыларына берілетін авторлық құқықтардың бұ-

зылуына қатысты тағылатын айыптардан өздерін қорғай алуына кепілдік беретін

өзгертулер кірістірілді. Бұдан бөлек, қайта бекітілген «тағайындалған тұлғалар-

ға»

Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы (UK IPO) ше-

шімдеріне шағым түсіруге және электрондық өтінім төлемін азайтуға мүмкіндік

беретін өзгертулер енгізілді.

Одан соң UK IPO, IPO Assessment of the Need for Reform of the Design Intellectual Property Framework

(December 2011) және кейіннен тағы бір кеңес беру процесі жүргізілді. UK IPO, Consultation on the

Reform of the UK Designs Legal Framework (July 2012). Жауаптардың қысқаша мазмұнын қараңыз: UK IPO,

Consultation on the Reform of the UK Designs Legal Framework: Summary of Responses (December 2012).

UK IPO, Consultation on the Reform of the UK Designs Legal Framework Government Response

(April 2013).

UK IPO, Consultation on the Reform of the UK Designs Legal Framework (2012), [4.2] (тіркелмеген

дизайн құқығын қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығымен қатар тек Біріккен Корольдік қана

сақтайтыны жазылады).

Ibid., [4.18]–[4.22]. Жауаптарын мына жерден қараңыз: UK IPO, Consultation on the Reform of the

UK Designs Legal Framework: Summary of Responses (December 2012), [22]–[24]; UK IPO, Consultation on

the Reform of the UK Designs Legal Framework Government Response (April 2013), [35]–[37].

Бұл мәселе 25-тараудың 3-бөлімінде талқыланады.

RDA, 1949, s. 27A–27B. Тағайындалған тұлғаның дизайндарға қатысты қабылдаған алғашқы

шешімін қараңыз: Erol’s Design Application, Appeal O/253/17 (18 May 2017).

399

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Біріккен Корольдіктегі тіркелмеген дизайн құқығы да біршама өзгерді, оның

ішінде құқық иелерінің өз дизайндарының азғантай бөлігін (немесе «аспекті-

сін») «үшінші тарап олардың дизайнын бұзады» деген арызға негіздеме ретінде

пайдалануына тосқауыл қою үшін «дизайн» ұғымының анықтамасына енгізілген

өзгерту де бар. Сонымен қатар тіркелмеген дизайн құқығы дизайнның тиісті са-

ласында кең таралған құбылыс болмауы керектігі туралы талапқа қатысты кей-

бір екіұштылықты түсіндіретін, тіркелмеген дизайн құқығының иесі ретінде бел-

гіленуі мүмкін тұлғаларға қатысты ережелерді жеңілдететін, сондай-ақ дизайн

авторларын тапсырыс бойынша әзірленген дизайндардың бастапқы иелері ету

үшін Біріккен Корольдікте жарамды құқықтар дизайнның тапсырыс берушілері-

не автоматты түрде тиесілі болатын ережені алып тастайтын өзгертулер енгізілді.

Ережеден тыс бірқатар жаңа жағдай да қосылды. Біз бұл өзгертулердің әрқайсы-

сын кейінірек осы тараудың тиісті бөлімдерінде қарастырамыз.

6. ТАЛҚЫЛАУ ЖОСПАРЫ

Британиялық және еуропалық құқықты біріктірудің нәтижесі дизайнды

қорғаудың көпдеңгейлі, кешенді және қисынсыз жүйесін құру болып санала-

ды. Біріккен Корольдік жаңа дизайндардың барлығына дерлік тіркелген қорғау

шарасын және қарапайым емес үшөлшемді дизайндардың көпшілігі үшін тір-

келмеген қорғау шарасын қарастырады. Сонымен қатар үшөлшемді бейнелеу

өнері туындыларының, өрнектердің және бұйым бетін безендірудің дизайнда-

рына берілетін авторлық құқықты қорғау мүмкіндігі де бар. Біріккен Король-

дікте қолданылатын осы схемалардан басқа, тіркеу кезінде туындайтын (және

25 жылға дейін созылатын) немесе дизайнды жариялау кезінде автоматты түрде

пайда болатын (және содан кейін үш жыл бойы жарамды болатын) қоғамдастық

деңгейіндегі қорғаудың екі түрі бар. Қорыта келгенде, қазіргі уақытта дизайнды

қорғаудың бес түрлі әдісі бар. Олар мыналар:

(i) Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн құқығы;

(ii) Қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығы;

(iii) Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығы;

(iv) бейнелеу өнері туындыларының (мәселен, мүсін) дизайн сызбаларын,

екіөлшемді дизайндарды және бұйым бетін безендіруді авторлық құқық-

пен қорғау;

(v) Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы.

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайндарға, қоғамдастықта тіркелген ди-

зайндарға және қоғамдастықта тіркелмеген дизайндарға қатысты материалдық

құқықтар іс жүзінде ұқсас болғандықтан, біз келесі төрт тарауда оларды бірге

қарастырамыз. Келесі тарауда (25-тарау) біз дизайн құқығының қандай жолмен

(Біріккен Корольдікте және қоғамдастықта тіркелген дизайндар жағдайындағы-

дай тіркеу арқылы ма, әлде қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар жағдайын-

дағыдай автоматты түрде ме) туындайтынын қарастырамыз. Одан кейінгі екі та-

рауда Біріккен Корольдікте және қоғамдастықта тіркелген дизайндардың және

қоғамдастықта тіркелмеген дизайндардың жарамды болуы үшін сәйкес келуге

тиіс критерийлерге тоқталамыз. 26-тарауда «дизайн» ұғымына сай келу үшін

400

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

қойылатын талаптарды қарастырамыз. 27-тарауда «жаңашылдық», «дара сипат»

ұғымдары мен жарамдылықтың басқа да аспектілері зерттеледі. 28-тарауда ди-

зайнды тіркеуге кім өтінім беруге құқылы екені, сондай-ақ меншік құқығы мен

эксплуатацияға қатысты ережелер сөз болады. Сондай-ақ біріздендірілген үш

жүйедегі құқықбұзушылық пен ережеден тыс жағдайларға назар аударылады.

29 және 30-тарауларда Біріккен Корольдіктегі дизайндарды қорғаудың өзге екі

негізгі формасы қарастырылады. 29-тарауда Біріккен Корольдіктегі авторлық құ-

қық заңнамасының дизайнға қолданысы қарастырылады, ал 30-тарау Біріккен

Корольдікте тіркелмеген дизайн құқықтарына арналған.

7. ТҰЖЫРЫМДАМАҒА ҚАТЫСТЫ ЕСКЕРТУ

Бұған дейін атап өткендей, 2001 жылы Біріккен Корольдік 1949 жылғы Тіркел-

ген дизайндар туралы заңға өзгерту енгізу арқылы Дизайн директивасын қол-

данысқа енгізді. Құқықтың осы күрделі саласын жеңілдетуге мүмкіндік беретін

жетістіктердің бірі – Біріккен Корольдіктегі кеңесшілер мен соттардың 1949 жыл-

ғы заңды емес, регламент пен Дизайн директивасын тікелей басшылыққа алу

дәстүрінің қалыптасуы.

Біз мүмкіндігінше осы іс-тәжірибеге сүйенеміз.

Мысалы, қараңыз: Dyson v. Vax [2010] EWHC 1923, [9] (Arnold J) ([10] Дизайн директивасының

ережелері қоғамдастықтың Дизайн регламентінің ережелерімен бірдей етіп түсіндірілуі керек

делінген).

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ

ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

1. Кіріспе

2. Тіркеу туралы шешім қабылдау

3. Біріккен Корольдікте тіркеуге өтінім беру

4. Еуропалық одақтың Интеллектуалдық

меншік ведомствосына тіркеуге өтінім беру

5. Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығы

6. Қандай жолды таңдау керек?

1. КІРІСПЕ

Бұл тарауда Біріккен Корольдікте және қоғамдастықта тіркелген дизайндар-

дың, сондай-ақ қоғамдастықта тіркелмеген дизайндардың пайда болу жолдары

қарастырылады. Мұнда 29 және 30-тарауларда зерттелетін дизайндарға беріле-

тін авторлық құқық пен Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайндарды қорғау

мәселелері қарастырылмайды. Тараудың негізгі бөлігі дизайнды тіркеу мәселесі-

не арналғанымен, мұнда сондай-ақ қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығы-

ның қалыптасуы үшін сақталуға тиіс шарттар сөз болады. Дизайнның пайда болу

процесін түсіну, жалпы, дизайн құқығын түсіну үшін, оның дизайнды қорғауға

тікелей қатысты болғаны үшін маңызды.

2. ТІРКЕУ ТУРАЛЫ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУ

Дизайнды тіркеу не тіркемеу туралы шешім – ең алдымен, бизнес-стратегия

мәселесі.

Мұндағы негізгі мәселе – қорғаудың балама әдістерімен салыстырған-

да, тіркеудің артықшылықтары кемшіліктерден басым түсетін-түспейтінін анық-

тау. Бұл жайт қарастырылып отырған дизайнның түрі, оның құны, монополияны

Эмпирикалық еңбектерді қараңыз: OHIM, Prospective Study about the Design Registration Demand

at a European Union Level: Executive Summary (May 2002), available online at http://oami.europa.eu/

en/design/pdf/3830000.pdf. Біз дизайнды тіркеу не тіркемеу туралы шешім қабылдайтын тұлғалар

ескеруге тиіс кейбір факторларды атап өтсек те, көбіне нақты салада қалыптасқан іс-тәжірибеге

сүйенеді.

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ЖӘНЕ

ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТА ДИЗАЙНДЫ

ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

402

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

қорғаудың маңызы, осыған ұқсас дизайнды дербес жасаушы бәсекелестің болу

ықтималдығы,

сонымен қатар ықтимал нарықтың ауқымы секілді бірқатар фак-

торға тәуелді болмақ. Тіркеу электроника және жиһаз өндірістерінде кеңінен та-

нымал болып, ал тоқыма және сән индустриялары тіркелмеген дизайн құқығына

көбірек сүйенді.

Біріккен Корольдік пен Еуроодақтағы тіркеу жүйелері ерекшеліктерінің бірі,

ондағы дизайндарды тіркеу процесі автоматты түрде жүзеге асады. Өтінімнің

қорғау талаптарына сәйкестігіне ешқандай тексеру жүргізілмейді, оған қоса,

үшінші тараптың қарсылық білдіру немесе тіркеу процесіне араласу мүмкіндігі

жоқ. Дұрысы, өтінім ресми тәртіпке сай қаралады. Жеңілдетілген рәсімдер «рес-

ми құжаттар мен басқа да рәсімдік және әкімшілік әрекеттердің санын азайтуға,

сонымен қатар өтінімдерді беріп отырған тұлғалар, әсіресе шағын және орта

кәсіпорындар мен жеке-дара дизайнерлер үшін тіркеуді әлдеқайда жеңілдетіп,

шығынды қысқартуды көздейді.

Тіркеу жүйесі дизайнның меншік иесіне бірқатар артықшылық береді. Бірін-

шіден, тіркеу сенімді күшейтіп, дизайнды пайдаға асыру үшін одан әрі инвес-

тиция салуға жол ашады. Мұндай сенімділік бұрынғы дизайндарға қарағанда

басымдық қалыптастыратын өтінім толтыру мен тіркеуді қамтамасыз етеді.

Тір-

кеудің екінші артықшылығы – дизайнның меншік иесіне берілетін құқықтар тір-

келмеген құқықтармен салыстырғанда мықтырақ қорғалады. Бұл Еуропаның бі-

різдендірілген ұлттық құқық жүйелеріне де, қоғамдастық дизайндарына да тән.

Тіркелмеген құқықтар (авторлық құқық, қоғамдастықта тіркелмеген дизайн және

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы) пайдаланушы тек дизайн-

ды көшіріп алған жағдайда ғана бұзылуы мүмкін. Тіпті дизайнды дербес түрде

үшінші тарап жасаған жағдайдың өзінде, тіркелген құқықтар дизайнның мен-

шік иесіне дизайнды пайдалануға қарсылық білдіруге мүмкіндік береді.

Үшінші

артықшылығы – тіркелген құқықтар 25 жылға дейін қорғалады, ал тіркелмеген

дизайндарға берілетін құқықтың әрекет ету мерзімі әлдеқайда қысқа: қоғамдас-

тықта тіркелмеген дизайндарды пайдалану мерзімі үш жылға ғана созылса, Бі-

ріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы нарыққа шыққан сәттен он жыл

бойы сақталады (бейнелеу өнері туындыларына ғана бұл ереже таралмайды:

2016 жылдың 28 шілдесіндегі жағдайға сәйкес, бейнелеу өнері туындыларына

авторлық құқық автордың өміріне қоса 70 жылға беріледі. Бұған дейін бейнелеу

өнері туындыларына 25 жылдық авторлық құқық беріліп, 50-ден аса көшірме-

сін жасауға рұқсат етілетін). Қорыта айтқанда, әсіресақ дизайнер немесе оның

иесі дизайнды тіркеу туралы шешім қабылдау кезінде көптеген факторды еске-

руге тиіс. Оның ішіне өзге біреудің дизайнды көшіріп алу немесе ұқсас дизайн-

ды дербес түрде жасау ықтималдығы, көшіру фактісін дәлелдеудің қиындығы,

Бұл мәселе жиі дау тудырады. European Commission, Green Paper on the Legal Protection of

Industrial Design (June 1991), III/F/5131/91–EN (бұдан әрі ‘EC Green Paper’), [4.3.9], Еуропалық комиссия

дизайнның дербес нұсқасының жасалу қаупі болмашы деп түйіндеді.

Әсіресе Designers Guild v. Williams ісіндегі Лордтар палатасының шешімі тұрғысынан қарағанда:

[2000] 1 WLR 2416.

Federation Cynologique Internationale v. Federacion Canina Internacional de Perros de Pura Raza,

Case C-561/11 (15 November 2012), Бас адвокат Менгоццидің пікірі, [26].

EC Green Paper, [6.2.4.2].

Ibid., [6.4.2]–[6.4.4].

403

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

дизайнның нысаналы (және ықтимал) нарығы, сонымен қатар дизайнды пайда-

ланудың ықтимал ұзақтығы кіреді. Автоматты қорғау қажеттігі туындаған жағ-

дайда дизайнның иесі «Тіркеудің артықшылықтары оған кеткен шығынды ақтай

ма?» деген мәселені ойлағаны жөн. Көріп отырғанымыздай, жүйені арзанырақ

және әкімшілік басқару тұрғысынан тартымды ету үшін Еуропалық одақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO) бірқатар шара қабылдаған, бұл

ведомство 2016 жылдың 23 наурызына дейін Ішкі нарықты үйлестіру мекемесі

(OHIM) деп аталған. Дизайнды тіркеуге жұмсалатын шығын патенттеуге кететін

шығыннан мүлде бөлек.

Дизайн авторлары оны тіркеу орнын таңдауға құқылы. Дизайн директива-

сы мүше-мемлекеттердегі дизайнды тіркеу жүйелерінің бірқатар ерекшелігін

біріздендірсе де, тіркеу рәсімін ұлттық құқыққа жүктеген. Бұған дейін атап өт-

кеніміздей, бұл әртүрлі мүше-мемлекеттерде қабылданған қорғау тәртібіндегі

айырмашылықтардың туындауына себеп болды. Бұл айырмашылықтар Біріккен

Корольдікте тіркеуге өтінім беру, ұлттық тіркеулер пакетін алу, қоғамдастықта

біржолғы тіркеуге өтінім беру немесе мемлекет пен қоғамдастықта тіркеудің

комбинациясына өтінім беруге қатысты қабылданатын шешімдерге әсер ете-

ді. Әлгі айырмашылықтардың маңыздылары мыналар: «дизайн» түсінігі қалай

анықталады (депозитке сүйене ме, әлде графикалық репрезентацияларға ма,

сондай-ақ қорғалған дизайндағы жазбаша шектеулердің рұқсат етілген шегі

қандай); жүйелер бірнеше дизайн үшін өтінім беруге мүмкіндік бере ме;

жүйе-

лер тіркеуді құпия ұстауға немесе жарияланымды кейінге қалдыруға мүмкіндік

бере ме және оның салдары қандай;

жүйелер өнімге сәйкес келмейтін дизайн-

дарға өтінім беруге мүмкіндік бере ме; жүйелер басымдықты қалай анықтайды;

жүйелер тәуелсіз сараптама жүргізе ме; сараптамаға сай тіркеуден бас тартудың

қандай негіздері болуы мүмкін;

жүйелер қолданыста бар дизайндарды тексере

ме, егер тексерсе, ол қаншалықты тыңғылықты орындалады; жүйелер өтінім бе-

рушіден дизайнның жаңашылдығы және дара сипаты жөнінде немесе олардың

дизайндарын өнімдерге қолдану ниеті туралы анықтама беруді талап ете ме;

сондай-ақ жүйелер қарсылық білдіруге жол бере ме?

3. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕУГЕ ӨТІНІМ БЕРУ

Біріккен Корольдіктің ұлттық тізілімінде тіркелген дизайнды қорғау Бірік-

кен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосындағы (UK IPO) дизайн

тізіліміне өтінім беру арқылы жүзеге асырылады. Тіркеу процесі 1949 жылғы

Біріздендіруге дейін Бенилюкс елдері мен Германия 50 дизайнға дейін тіркеуге өтінім беруге

рұқсат ететін, ал Франция мен Италияда 100 дизайнға дейін өтінім беруге болатын. Біріккен

Корольдікте әрбір өтінім бір бұйымға немесе бұйымдар топтамасына қатысты беріледі.

Еуропалық біріздендіруге дейін көптеген елде мерзімді ұзартуға рұқсат етілген еді. Бірақ

ұзартудың мерзімі әртүрлі еді. Мәселен, Скандинавияда ұзарту мерзімі – 6 ай, Бенилюкс елдерінде –

12 ай, Австрияда – 18 ай, Францияда үш жылға созылады.

Art. 14 Swedish Act No. 2002: 570, amending the Design Protection Act No. 1970: 485 (өтінімнің

дизайнға қатысы бар ма, дизайн адамгершілік қағидаларға қайшы емес пе, сондай-ақ заңмен

қорғалатын эмблеманы, меншік құқығын, классификациясын және репрезентациясын теріс бағытта

пайдалана ма деген мәселелерді жіті тексеруді талап етеді). Заң талаптары бір ізге түскенге дейін

Австрияда, Португалияда және Скандинавияда дизайндарға жан-жақты сараптаманың белгілі бір

түрі жүргізілетін. Қараңыз: Suthersanen, 327, 337, 357.

Swedish Act No. 2002:570, Art. 18 (екі ай ішінде қарсы шағым түсіруге рұқсат етеді).

404

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Тіркелген дизайн туралы заңмен реттеледі (оған 2001 жылы Дизайн директива-

сына сәйкес түзетулер мен толықтырулар енгізілген). Осы бөлімде біз Біріккен

Корольдіктегі тіркеу процесінің кейбір ерекшеліктерін қарастырамыз. Оған кі-

ріспес бұрын Біріккен Корольдіктің 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік тура-

лы заңына Өнеркәсіптік дизайндарды халықаралық тіркеу туралы Гаага келісімін

іске асыруға мүмкіндік беретін өзгертулер енгізілгенін айта кеткен жөн.

Гаага

келісімі өнеркәсіптік дизайндардың меншік иелеріне Дүниежүзілік интеллек-

туалдық меншік ұйымына (WIPO) бір тілде, біржолғы төлем жасап, бірыңғай өті-

нім беру арқылы бірқатар елде заңды қорғауға ие болуына мүмкіндік береді.

Еуропалық одақ та, 2018 жылдың 13 наурызынан бастап Біріккен Корольдік те –

Гаага келісімінің мүшелері. Яғни Біріккен Корольдік Еуроодақ құрамынан шықса

да, британиялық кәсіпорындар әр елдің жағдайына бейімделген мақсатты қор-

ғауды іске асыратын осы жүйені пайдалана алады.

3.1. ӨТІНІМ БЕРУ

1949 жылы қабылданған Тіркелген дизайн туралы заңның 1(1)-бөліміне

сәйкес, «тіркеу туралы өтінім берілген соң, осы заңға сәйкес дизайн… тіркеуге

алынады» делінген.

Біріккен Корольдіктегі тіркеу процесін Еуропалық одақ Ин-

теллектуалдық меншік ведомствосының (EUIPO) іс-тәжірибесіне сәйкестендіру

мақсатында 2006 жылдың 1 қазанынан бастап өтініш берушілер бірыңғай өтінім

арқылы тіркеуге ұсынатын жаңа дизайндар санына қойылған шектеу алынып

тасталды (бұған дейінгі талап бойынша, өтініш берушілер бір өтінімде бір ғана

дизайнды көрсете алатын).

Бұрын Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық мен-

шік ведомствосында (UK IPO) Дизайн тізіліміне өтінімді өзін дизайн иесімін деп

жариялаған тұлға беруге тиіс еді.

Бұл тіркеу процесінде қажетсіз кідірістерді

туғызғандықтан, 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң әлгі талаптың

күшін жойды.

Өтінім дизайнның екі бірдей графикалық репрезентациясынан (қажет бол-

са, түсініктемелік сипаттамасын қоса алғанда), дизайн қолданылуға тиіс өнімге

қатысты есептен және (қажет болса) сыртқы тұрпатының қорғауды қажет ететін

сәйкестендіруші ерекшеліктерін көрсететін «ішінара ескертуден» тұруы қажет.

IP Act 2014, s. 8, бұл заңның қабылдануы RDA 1949, s. 15ZA қабылдануына әсер етті (мемлекеттік

хатшыға қажетті өзгертулер енгізуге мүмкіндік береді).

Біріккен Корольдікте тіркеу процесі мен Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы

процесі арасындағы айырмашылықтарды азайту мақсатында арнаулы директива енгізілгеннен кейін

Біріккен Корольдікте тіркеу процесі өзгерді. Атап айтқанда, «өтінім беруші дизайн қолданылатын

«бұйымды» нақтылап көрсетуі қажет» деген талаптың болуына байланысты, «жаңашылдық элементтерін

көрсету» талабы алынып тасталды. Алдыңғы сараптамаға негізделетін жан-жақты сараптама құқықтық

жүйелер бір ізге түскенге дейін 1999 жылы жойылды.

The Regulatory Reform (Registered Design) Order 2006 (SI 2006/1974). Бұл құжатқа сай, дизайнды

тіркеуге бірнеше өтінім беруге рұқсат беру үшін 1949 жылғы Тіркелген дизайндар туралы заңға

(RDA) бірқатар өзгеріс пен толықтыру енгізілді.

RDA 1949, s. 3(2). Тіркелмеген дизайнға берілетін құқық күшінде қалса, өтінім беруші сол

адамның өзі болуы керек.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның (IP Act 2014) 6(2)-бабына сәйкес Тіркелген

дизайндар туралы заңның (RDA, 1949) 3(2)-бабының күші жойылды.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң (IP Act 2014) өтінім берушілерге дизайн

туралы көбірек ақпаратты көрсетуге мүмкіндік береді, оның ішінде дизайн авторы кім, дизайнды

тіркеуге өтінім бермес бұрын ол жарияланды ма, жоқ па, сондай-ақ өтініш беруші дизайнды

лицензиялағысы келе ме деген мәселелер қамтылады.

405

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Сондай-ақ өтінім беруші немесе оның өкілі «иегердің дизайнды жаңа және дара

сипатқа ие деп санайтыны» туралы мәлімдемеге қол қоюы керек. Бір өтінімді

тіркеу ақысы (жарияланым ақысын қосқанда) 60 фунт стерлингті құрайды. Ал

сол өтінім арқылы қосымша дизайндарды тіркеу құны әрбір қосымша дизайн

үшін 40 фунт стерлингке тең.

3.2. РЕПРЕЗЕНТАЦИЯЛАР

Өтінімнің ең маңызды бөлігі болып дизайнның «репрезентациялары» не-

месе «үлгілері»,

сондай-ақ дизайн өнімнің тек бір бөлігінің сыртқы тұрпатына

ғана арналғанын көрсететін «ішінара ескерту» саналатыны сөзсіз.

Репрезента-

цияны ескерту мәнін жоққа шығаратын позитив өнертабыс формуласы ретін-

де қабылдауға болады, сондықтан олардың бәрі біріккенде меншікті құрайды.

«Жариялауға жарамды» болумен қатар, өтінім беруші дизайнды өзіне ыңғайлы

кез келген форматта таныстыра алады. Репрезентацияның аса кең таралған түр-

лері – қарындашпен салынған суреттер, қара сызықпен салынған суреттер, фо-

тосуреттер немесе компьютерде салынған графикалық суреттер.

Дизайнның

өте майда бөлшектері болған жағдайда олардың ұлғайтылған түрлерін қоса бе-

руге болады.

Үлкен соттың PMS International Group v. Magmatic ісінде шығарған

шешімі көрсеткендей, таңдалған репрезентация стилі дизайнның тағдырын ай-

қындауда өте маңызды рөл атқаруы мүмкін.

Біріккен Корольдікте қабылданған ережелерге сәйкес, әрбір репрезентация-

ның немесе үлгінің бірінші бетінде «репрезентацияны түсіндіретін қысқаша си-

паттама» беруге рұқсат етілген.

Бұл қысқаша сипаттама дизайнның жасалған

материалын нақтылауға, бояуын анықтауға (мысалы, Pantone жүйесін қолдана

отырып)

немесе маңызына қарай өлшемдерін көрсету үшін қолданылуы мүм-

кін. Өтінім берушілер дизайнның тек белгілі бір аспектілерін қорғау үшін «ескер-

Registered Designs (Fees) Rules 2016 (SI 2016/889).

Үлгілердің жарамдылығын анықтау, әсіресе олардың бөлшектеуге қаншалықты қолайлы екендігіне

қатысты шешім қабылдау тіркеушінің құзыретінде: RDR, r. 21.

RDR, rr 15 (ішінара ескерту), 17 (репрезентациялар). RDR 20-бөліміне сәйкес, тізілімге түзетулер

енгізілуі мүмкін және дизайн ішінара жарамсыз деп жарияланған жағдайда мұндай мәлімдеме

тізілімге жазылуға тиіс.

UK IPO, Guidance on use of representations when ling Registered Design applications (1 June

2016), [2]. Еуропалық одақ пен Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомстволарына

сәйкес репрезентацияларды ұсынудың қабылданған тәжірибесі бойынша нұсқаулықты қараңыз:

Convergence on graphic representations of designs: Common Communication (15 April 2016) (мақсаты –

Еуроодақтың дизайн тәжірибесін бір ізге түсіру).

UK IPO, Guidance on use of representations when ling Registered Design applications (1 June

2016), [2]. Еуропалық одақ пен Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомстволарына

сәйкес репрезентацияларды ұсынудың қабылданған тәжірибесі бойынша нұсқаулықты мына

жерден қараңыз: Convergence on graphic representations of designs: Common Communication (15

April 2016) (мақсаты – Еуроодақтың дизайн тәжірибесін бір ізге түсіру).

[2016] UKSC 12. Қараңыз: UK IPO, Registered Designs Examination Practice Guide (16 June 2017),

[11.06]–[11.07]; UK IPO, Guidance on use of representations when ling Registered Design applications

(1 June 2016). Жоғарғы соттың шешімін 27-тараудың 2.1-бөлімінен қараңыз.

2А формасына қатысты ескертуде былай делінген: «Кез келген осындай сипаттама дизайнды

тіркеу кезінде берілетін қорғау аясын шектеу үшін қолданылмауы керек».

Түсті нақтылау үшін ауызша сипаттама да қолданылуы мүмкін, өйткені «түстің болар-болмас

ажыратылатын реңкі фотосуретте берілмейді және ең жоғары сапада жеткілікті түрде жаңғыртыла

алмайды»: Musker, 15.

406

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

тулерді» пайдалана алады. Олар репрезентацияда анық көрініп, жалпыға жария

болуы керек.

Ескерту әртүрлі формада – визуалдық тәсілде (мысалы, бұлдырату

немесе үзік сызықтарды пайдалану арқылы) немесе жазбаша түрде (мысалы,

«құқықтық қорғау тіс шөткесінің тек бастиегіне ғана қажет, ал сабына таласым

жоқ» деген секілді) болуы мүмкін.

Басқа кезде, әсіресе өнім дизайнының реп-

резентациясы фотосуреттер арқылы берілгенде сол өнімнің жалпы сыртқы кө-

рінісінің аспектілеріне қатысты ескерту жасау (мысалы, «құқықтық қорғау тіс

шөткесінің пішініне ғана қажет, ал материалы, түсі, жазулары мен өрнектеріне

таласым жоқ») немесе өнімнің бір бөлігінің нақты аспектісіне қатысты ескерту

жасау (мысалы, «құқықтық қорғау тіс шөткесі сабының түсіне емес, пішіні мен

бітімі ғана қажет») дұрыс болар еді.

Егер өтінім беруші тұлға қандай да бір бөлікке қатысты ескерту жасамаса,

сот репрезентацияның толық мазмұнын дизайн ретінде қарастырады.

Дизайн

сонда да жарамды болып есептелуі мүмкін, бірақ бұл бәсекелестердің (бастап-

қы тіркелген дизайнның меншік иесі қосқан ерекшеліктерді сол күйі қолдана

отырып) басқаша жалпы әсер қалдыру үшін репрезентацияның кейбір тұстарын

өзгерту немесе ерекшеліктер қосу арқылы құқықбұзушылықтың алдын алуын

жеңілдетеді. Мысалы, тіс шөткесіне қатысты өтінімде тек шөткенің бүгілісін жа-

сауға дизайнерлік үлес қосылды делік. Өтінім беруші шөткенің түрлі түсті қыл-

шықты, түсті пластиктен жасалған сабағын және Colgate логотипін қамтитын фо-

то-репрезентациясын ұсынды, алайда түстерге, қылшықтарға, логотип немесе

сабағының түсіне қатысты ескерту жасамады. Бәсекелес шөтке бүгілісін жасап,

басқа логотип қойып, ақ қылшықтары бар көк пластиктен жасалған шөткені да-

йындап, осылайша хабардар пайдаланушыға басқаша жалпы әсер қалдыратын

өнімді жасауы мүмкін (кейде бүгілістің тамаша болғаны соншалықты – бәсеке-

лес әзірлеген нұсқаның өзі тура сондай жалпы әсер беруі ықтимал).

3.3. ӨНІМДІ СӘЙКЕСТЕНДІРУ

Біріккен Корольдікте тіркеуге өтінім берушілер дизайнның қандай өнімде

қолданылатынын нақтылауға тиіс болса да,

осы талаптың маңызын анық жет-

кізу керек: дизайнды қорғау тек тіркеу кезінде көрсетілген

белгілі бір өніммен

шектелмейді, сайып келгенде, басқа бір өнімнің дизайнымен қатар қойып са-

лыстырғанда, дизайнның жаңашылдығы болмауы мүмкін.

Өтінімде өнімді ай-

қындау бірінші кезектегі рәсімдік сипатқа ие:

ол дизайнды классификациялау-

ға, оны іздестіруге және т.б. әрекеттерге мүмкіндік береді. Демек, әлдебір адам

тұсқағаздарға қолдану үшін өрнек салып, өнімді «тұсқағаз» ретінде сәйкестен-

дірсе, тіркеу арқылы берілетін қорғау тек тұсқағаздармен шектелмейді: үшінші

тараптың өрнекті перде матасына немесе төсекқаптарға пайдалануы дизайнның

RDA 1949, s. 22(1); RDR, rr 15(2), 67.

UK IPO, Designs Practice Note 2/03: Apply to register part of a product (January 2003).

Бұған дейінгі тәжірибедегідей: Kestos v. Kempat and Vivien Fitch Kemp (1935) 53 RPC 139, 150.

RDR, r. 14.

Қараңыз: Easy Sanitary Solutions v. EUIPO, Cases C-361/15 and C-405/15, EU:C:2017:720.

RDR, r. 14(3).

Бұл – сондай-ақ қаржылық мәселе, өйткені шілтер мен тоқыма өнімдеріне арналған дизайндар

арзан тұрады және бұл дизайнды тексеру мүмкіндігіне ықпал етеді.

407

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

авторлық құқығын бұзады. Дәл осылай, «шәйнекке» ұқсас дизайн болуына бай-

ланысты, «ысқыратын шәйнектің» дизайнын тіркеуге рұқсат етілмеуі мүмкін, ал

ойыншық автокөлік кәдімгі автокөліктің тіркелген дизайнының құқығын бұзуы

ықтимал. Дизайны жасалған өнімнің негізгі рөлі рәсімдік сипатқа ие (әрі осы се-

бепті қорғау аясына тікелей ықпал етпейтін) болғанымен, оның бірқатар жана-

ма салдары болуы мүмкін. Мысалы, орындықтың пішініне байланысты тіркелген

дизайнды үстел пішініне пайдаланса, бұдан авторлық құқық бұзыла қоймайды,

себебі хабардар пайдаланушы екі дизайн бірдей әсер қалдырады деп қабыл-

дауы екіталай. Егер өнімнің сыртқы көрінісі мен табиғаты жымдасып үйлесім

тауып тұрса, онда өнім белгілі бір мәнге ие болады. Көріп отырғанымыздай, тү-

бінде дизайнмен байланысы бар өнім де (ол өтінімде көрсетілген өнімнен бас-

қаша болуы мүмкін)

кімнің «хабардар пайдаланушы» екенін, сондай-ақ дизайн

еркіндігінің деңгейі жарамдылық мәселесі (әсіресе жаңашылдығы мен дара си-

паты), қорғау ауқымы секілді факторларды анықтауда маңызды рөл атқарады.

3.4. ТІРКЕУДЕН БАС ТАРТУ МЕН САРАПТАМА ӨТКІЗУДІҢ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

Дизайн өтінімін тіркеуден тек кейбір нақты себептерге байланысты бас тар-

тылуы мүмкін.

Біріккен Корольдіктің тіркеу жүйесін Еуропалық одақтың Инте-

лектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO) тәжірибесіне сәйкестендіру үшін 2006

жылдың 1 қазанынан бастап бұл елде өтінімді қанағаттандырмау негіздемелері

едәуір шектелді.

Егер өтінім заңда

бекітілген ережелерге сай келмесе, тіркеу-

ші орган дизайнды тіркеуден бас тарта алады, сонымен қатар дизайнды тіркеуге

өтінім берген тұлға оның меншік иесі болмаса, сондай-ақ ол Біріккен Король-

дікте тіркелмеген дизайнның меншік иесі болмаса, онда өтінім қабылданбауға

тиіс.

Бұған қоса, егер өтінім дизайн анықтамасына сәйкес келмесе,

дизайн

функциямен шартталса

және дизайн жария тәртіп пен моральдық қағида-

ларға қайшы келсе,

өтінім 1949 жылғы Тіркелген дизайн туралы заңның А1

қосымшасында көрсетілген эмблемаға қатысты болса,

тіркеуші орган өтінімді

қабылдамауға тиіс. Тіркеушінің бұдан былай дизайнның жаңашылдығы немесе

Қараңыз: Grupo Promer Mon Graphic SA v. OHIM, Case T-9/07, [2010] ECR II-981, [54]–[60], бұл істі

қарастыру кезінде Еуропалық одақтың Жалпы юрисдикция соты өнімдердің тиісті класы «ойындарға

арналған жарнамалық өнімдер» сияқты жалпы категория үшін емес, «погтар», «рэпперлер» және

«тазолар» үшін деп бекітті.

RDA 1949, s. 3A (өзгертілген).

RDA 1949, s. 1A (2006 жылғы регламент реформасы (тіркелген дизайндар) туралы бұйрықпен

күші жойылды).

RDA 1949, s. 3A(2). Көптеген жағдайда тіркеуден бас тартудың алдын алуға болады және тіркеуші

өтінімге өзгертулер енгізуді талап етуі мүмкін. 1949 жылғы Тіркелген дизайндар туралы заңның

(RDA) 1(1)-бөлімі «дизайнды» тіркеу үшін берілетін өтінімдерге арналған және Еуропалық одақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосы ережесіне қарама-қайшы: Біріккен Корольдіктің тізілімінде

бір өтінім арқылы бір ғана дизайнды тіркеуге рұқсат етіледі. Өтініш беруші қателесіп, бірнеше

дизайнды тіркеуге өтінім берсе, сараптама жүргізіп отырған тұлға түпнұсқа өтінімді «негізгі» деп және

қосымша дизайндарды «екінші дәрежелі» өтінімдер деп көрсетіп, 3В(3) бөліміне сәйкес, «бөлуге»

талап етуі мүмкін: UK IPO, Designs Practice Note 3/03: Dividing-out design applications (March 2003).

RDA 1949, ss 3A(3), (2)(3), 14.

RDA 1949, ss 3A(4)(a), 1(2).

RDA 1949, ss 3A(4), 1C.

RDA 1949, ss 3A(4), 1D.

RDA 1949, s. 3A(4)(c) and Sch. 1A.

408

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

дара сипаты болмауы себепті тіркеуден бас тартуға құқығы жоқ. Осы өзгерістер

нәтижесінде 2006 жылдың 1 қазанынан бастап тіркеуші орган (бұрнағы тәжіри-

бесіндегідей) өтінімдерді қарастыру кезінде дизайнның жаңашылдығы мен дара

сипатына сараптама жасамайтын болды, осылайша Біріккен Корольдікте ди-

зайнға жан-жақты сараптама жүргізу іс жүзінде тоқтады. Енді бұл мәселелер тек

қана дизайнды жарамсыз деп тану туралы істі қарау барысында немесе құқық-

бұзушылық туралы істе қарсы шағым ретінде қарастырылуы мүмкін.

Біріккен

Корольдікте дизайнды жан-жақты сараптауды тоқтатудың нәтижесінде тіркелер

алдында және одан кейін дизайнның жарамдылығын cынаудың маңызы артты.

3.5. ТІРКЕУ ЖӘНЕ ЖАРИЯЛАУ

Тіркелгеннен кейін өтінім иесіне сертификат беріледі, енді дизайн тексеріске

дайын.

Тіркеуден кейін меншік иесі 1949 жылғы заңның 7-бөлімінде көрсетіл-

ген және 28-тарауда сипатталған айрықша құқықтарға ие болады. Өтінімді қарау

мерзімі әдетте үш айға созылатынына қарамастан, тіркеу күні өтінімді беру күні

болып саналады.

2006 жылы дизайн құқығына жүргізілген реформалардың бө-

лігі ретінде тіркеушіден енді барлық жаңа дизайнды қоғам назарына ұсыну та-

лап етіледі

(осылайша көпшіліктің тоқыма матаға, тұсқағазға немесе шілтердің

тіркелген дизайндарына қолжетімділігін екі-үш жылға шектейтін бұрнағы тәжі-

рибе тоқтатылды

). 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңнан бастау

алатын дизайн құқығы реформасына сәйкес, құжаттарды онлайн қарауға мүм-

кіндік беретін өзгерістер жасалды.

2006 жылы қабылданған режимге сәйкес,

өтінім берушілер дизайнды жариялау мерзімін 12 айға дейін созуға құқылы еді.

Британиялық құқықты еуропалық құқыққа сәйкестендіру мақсатында бұл ере-

же 2014 жылғы заң аясында өзгертіліп, жариялау мерзімін 30 айға дейін созуға

рұқсат етілді.

4. ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІК

ВЕДОМСТВОСЫНА ТІРКЕУГЕ ӨТІНІМ БЕРУ

Қоғамдастықта тіркелген дизайнды қорғау үшін Аликантадағы Еуропалық

одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосына (EUIPO) өтінімді тікелей беру

керек немесе мүше-мемлекеттердегі өкілдіктер арқылы өтінім беруге болады.

Тіркеу ісі аталған ведомствоның Қоғамдастықта тіркелген дизайн сарап-

тамасы бойынша нұсқаулығымен толықтырылған қоғамдастықтың Дизайн

RDA 1949, ss 11ZA(1), 11ZB.

RDA 1949, ss 18, 22 (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген нұсқасы); RDR, r. 67.

RDA 1949, s. 3C.

RDA 1949, s. 22(1).

RDA 1949, s. 22(2) (2006 жылғы Құқықтық реформа (тіркелген дизайндар) туралы бұйрыққа

сәйкес күші жойылды); RDR, r. 69.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның (IP Act) 9(2)-бөлімі жаңа Тіркелген

дизайндар туралы заңның (RDA) 22(1)(aa) бөлімін күшіне енгізеді. 9(3)–(6) бөлімге сәйкес, RDA 1949,

22(5)–(6) бөліміне тиісінше өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

CDR, Art. 35(1); Community Design (Fees) Regulations 2002 (SI 2002/2942) (UK charge: 15 фунт

стерлинг); M.Schlotelburg, ‘The Community Design: First Experience with Registrations’ [2003] EIPR 383.

409

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

регламентімен

және қоғамдастықтың Дизайнды іске асыру регламентімен

реттеледі.

2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап өтінім берушілер қоғамдастық-

та өнеркәсіптік дизайндарды тіркеу үшін халықаралық тіркеу (Гаага келісіміне

сәйкес әрі Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымымен құрылған) жүйесін

қолдана алады.

4.1. ӨТІНІМ БЕРУ

Өтінімге міндетті түрде қол қойылып, одан соң тіркеуге алуға өтініш білдіріп,

өтінім берушінің (және бар болған жағдайда оның өкілінің) аты-жөні мен мекен-

жайы, дизайнның репрезентациясы, дизайн қолданылмақшы өнімдер көрсеті-

луі керек

және басымдығы туралы кез келген тиісті мәлімдеме, тіл ерекшелігі

қоса беріліп,

230 еуро тіркеу ақысы төленеді. Сондай-ақ өтінімде сипаттама,

жарияланым мерзімін ұзарту туралы өтініш, классификациясы туралы анықта-

ма және дизайн авторының сөзі жазылуы мүмкін.

Көрсетілген элементтердің

ішіндегі маңыздылары – дизайнның репрезентациясы

мен сипаттамасы. Өті-

німде қажетті мәліметтер толық көрсетілмесе, мекеме өтінімнің берілген күнін

белгілемейді.

4.2. РЕПРЕЗЕНТАЦИЯЛАР

Репрезентация «дизайнның ақ-қара немесе түрлі түсті графикалық немесе

фотосуреттік репродукциясы» түрінде берілуі қажет

(Біріккен Корольдікте тір-

кеуші тізілімге енгізілуі мүмкін үлгілерді қабылдай береді, ал Еуропалық одақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосына (EUIPO) үлгілер жарияланым мерзімін

ұзарту сұралған кезде ғана тіркеуге алынады, себебі қоғамдастықтағы дизайн

бюллетенінде жариялау процесі дизайн репродукциясын көрсетуді талап ете-

ді

). Әрбір репродукция кем дегенде бір «көріністен» тұруға тиіс және көрініс-

Council Regulation (EC) No. 6/2002 on Community designs [2002] OJ L 3/1 (5 January 2002).

Commission Regulation (EC) No. 2245/2002 of 21 October 2002 implementing Council Regulation

(EC) No. 6/2002 on Community designs [2002] OJ L 341/28 (17 December 2002).

Examination of Applications for Registered Community Designs (1 August 2016). Сондай-ақ қараңыз:

EUIPO Guidelines for Examination of Registered Community Designs: Examination of Registered Community

Designs (1 February 2017). Сондай-ақ қараңыз: EUIPO, Convergence on graphic representation of designs

(15 April 2016) (‘Common Practice Guidelines’).

1999 жылғы Өндірістік дизайндарды халықаралық депозиттеу туралы Гаага келісімі бірқатар

елдің орнына өтінім берушілерге Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымына біржолғы өтінім

беруге рұқсат етеді.

CDR, Art. 36(2); CDIR, Art. 1(d). Өнім туралы анықтама өнімнің нақты сипатын көрсетуі керек, бұл

ретте Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы өтініш берушілерден Локарноның

32 класынан тұратын және 4000–5000 өнімге қолданылатын «Еуро-Локарно тізімін» пайдалануды

талап етеді: CDIR, Art. 1(d).

Өтінім Еуропалық одақтың кез келген ресми тілінде берілуі мүмкін, сонымен қатар ведомство

қабылдаған бес тілдің біреуін (испан, неміс, француз, ағылшын және итальян) екінші тіл ретінде

көрсетуге міндетті.

CDIR, Art. 1(2).

CDR, Art. 36(1)(c); CDIR, Art. 1(c).

CDIR, Art. 10.

CDIR, Art. 4.

Балама ретінде үлгі қоса берілуі мүмкін (бірақ бұл тек екіөлшемді дизайндарға қатысты және

жарияланымның мерзімін ұзарту кезінде ғана): CDIR, Art. 5(1). Бұл мүмкіндік толық тіркеуге өтінім

беру жөнінде шешім қабылдау үшін уақыт талап етілетін тұлғаларға арналған, бұған қоса, үлгіні

ұсыну шешім қабылдамаған авторларды қорғауды қамтамасыз ету шығынын қысқарту тәсілі деп

қарастыруға болады.

410

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

тер саны жетеуден артық болмауы керек.

Репрезентация қорғауды талап ететін

дизайнды сипаттау үшін қолданылатындықтан, «оның нақты әрі толық аяқталған

болуы және дизайнға қатысты ешқандай сұрақ туындамағаны аса қажет».

Еу-

ропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосының ресми өкілі мә-

лімдегеніндей, «дизайн репрезентациясын таңдау патенттегі өнертабыс форму-

ласын түзумен бірдей: яғни ерекшеліктерді қосу оларға құқықтық қорғау талап

етуді білдіреді».

Репродукцияны таныстыру әдісін таңдау өтініш берушінің ер-

кінде. Онда бір ғана талап бар: қорғауды қажет ететін ерекшеліктер анық көрініп

тұруға тиіс әрі «жариялауға жарамды» болуы керек.

Репрезентация тек бір ғана дизайнды қамтуы қажет.

Ал қайталанған өрнекті

тіркеу керек болса, «дизайнның репрезентациясында оның толық үлгісі мен қай-

таланған тұсының біршама бөлігі көрсетілуі шарт».

Сондай-ақ «типографиялық

қаріпті» тіркеу қажет болса, репрезентация толық әліпби мен барлық арабша

саннан, сондай-ақ бес жол мәтіннен тұруы керек.

Сондай-ақ репрезентация әрбір дизайнның немесе үлгінің 100 сөзден ас-

пайтын қысқаша сипаттамасын қамтуы мүмкін.

Алайда мұндай сипаттама ди-

зайнның жаңашылдығы, дара сипаты немесе техникалық құндылығы туралы

мағлұмат беруге тиіс. Сипаттама, бір жағынан, репрезентацияның қыр-сырын

түсіндіру үшін, ал, екінші жағынан, қорғауды қажет етпейтін ерекшеліктеріне қа-

тысты ескерту жасау үшін қолданылады. Қоғамдастықтың Дизайнды іске асыру

регламентінің 1(2)(а) бабына сәйкес, сипаттама «дизайнның болжалды жаңа-

шылдығы немесе дара сипаты немесе оның техникалық құндылығына қатысты

мәлімдемелерден тұрмауы керек» делінгеніне қарамастан, ол дизайнның жеке

қасиеттерін анықтап бергені абзал («дизайнның жаңашылдығы өрнекте» деп

көрсетудің орнына, өтінім беруші «қорғауды қажет ететін дизайн – өрнек және

бұл ретте шәйнектің пішініне қатысты авторлық құқықты қорғау талап етілмей-

ді» деп көрсетуі қажет

Өтінім берушілер дизайнның қандай да бір бөлігіне қорғау талап етілмейтіні

туралы ескерту жасауға құқылы.

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік

ведомствосы әзірлеген Дизайн нұсқаулығында репрезентациялардың шекара-

сын айқындау үшін бірқатар әдіс қарастырылған, оның ішінде қорғауды қажет

CDIR, Art. 4(2).

OHIM, Examination Guidelines: Community Designs, [4.4] (өңделген нұсқаулықта қайталанбайды).

M.Schlotelburg, ‘The Community Design: First Experience with Registrations’ [2003] EIPR 383, 385.

Жалпы, қараңыз: Mast-Jägermeister v. EUIPO, Case T-16/16, EU:T:2017:68 (General Court, Eighth

Chamber).

Бұл туралы пікір алмасуларды қараңыз: Ball Beverage Packaging Europe v. EUIPO, Case T-9/15,

EU:T:2017:386 (Жалпы юрисдикция сотының бірінші палатасы).

CDIR, Art. 4(3).

CDIR, Art. 4(4).

CDIR, Art. 1(2)(a); CDR, Art. 36(3a); EC Green Paper, [8.6.7].

Пайдалы мысалдарды қараңыз: Musker, 156–8.

Қараңыз: Green Lane Products v. PMS International [2008] EWCA Civ 358, [31], Green Lane Products v.

PMS International ісінде судья Левисон мәлімдемелеріне сілтеме жасайды [2007] EWHC 1712 (Пат), [31]

(ескерту дизайнның белгілі бір класқа жататын өнімдерге қолданылуын емес, дизайнның қолданылу

аясын шектейді); RDR, 15-бөлім (ішінара ескерту), 17 (репрезентациялар). RDR 20-бөліміне сәйкес,

тізілімге түзетулер енгізілуі мүмкін және дизайн ішінара жарамсыз деп жарияланған жағдайда,

мұндай мәлімдеме тізілімге жазылуға тиіс. Қараңыз: Musker, 157.

411

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

етпейтін бөліктерді белгілейтін үзік жолақтар да бар; ал қорғауды талап ететін

ерекшеліктерді көрсету мақсатында «шекаралар» немесе «түрлі түсті бояуды»

пайдалануға болады (ақ-қара түсті репрезентацияларда)

(«ішінара ескертулер-

ге» тіркеуден кейін де мүмкіндік беріледі).

4.3. БІРНЕШЕ ДИЗАЙНДЫ ТІРКЕУ

Қысқа мерзім ғана қолданыста болатын әрі өте көп көлемде өндірілетін ди-

зайндарды шығаратын өнеркәсіптер үшін дизайнды тіркеу ісін барынша арзан,

ыңғайлы және тиімді ету мақсатында

бір өтінім шеңберінде бірнеше дизайнды

тіркеуге рұқсат етілген.

Локарно конвенциясына сәйкес, бір класс өнімдері-

не дизайн жасалған жағдайда оларды тіркеуге бірнеше өтінім беруге болады,

алайда бұл шектеудің өзі өрнектерге қатысты емес.

Егер бір өтінім бірнеше

дизайнды қамтыса, онда өтінім жіктелуі мүмкін.

Бірнеше дизайнды тіркеу үшін

бір өтінім беру кең тараған.

4.4. ҚҰПИЯ ДИЗАЙНДАР ЖӘНЕ

МЕРЗІМІ ҰЗАРТЫЛҒАН ЖАРИЯЛАНЫМ

30 ай бойы жарияланбай, жасырын сақталатын құпия дизайндарды тіркеу-

ге арналған ереже бар.

Бұл ереже жарияланым «дизайнды қолдану арқылы

түсетін коммерциялық табысқа зиян келтіруі мүмкін немесе оны жоққа шыға-

руы мүмкін» болғанда қажет.

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік

ведомствосы бекіткен мерзімі ұзартылған жарияланым өтініш берушінің сұрауы

бойынша уақытынан ерте жүзеге асырылуы мүмкін және бұл барлық дизайнға

қатысты.

Жарияланымның мерзімін кешеуілдету қажет болған жағдайда, өті-

ніш беруші репрезентацияны дайындауға міндетті емес, ол әрбір дизайн үлгісі-

нің бес көшірмесін ұсына алады (практикалық талаптарға сәйкестігін қамтама-

сыз ету үшін екі өлшемде болуға тиіс).

Жарияланым мерзімін кешіктіру туралы

өтініш жазбаша беріледі және оған 40 еуро төленеді, ал дизайн жарияланған

соң стандартты төлем (120 еуро) жасау керек. Мерзімі ұзартылған жарияланым

кезеңінде берілетін қорғау дизайн иегері оның көшірілу фактісін дәлелдей ала-

тын жағдайларда ғана қолжетімді.

EUIPO, Examination of Applications for Registered Community Designs (1 August 2016), [5.3].

CDIR, Art. 18.

CDR, Recital 25.

CDR, Art. 37, Recital 25; CDIR, Art. 2; EC Green Paper, [4.3], [8.7.1]. Төлем сомасы екіншіден бастап

оныншы дизайнға дейін тіркеуге берілетін өтінімдер үшін жеңілдетілген; бұдан әрі он бірінші

дизайнды тіркеу кезінде алым көлемі одан сайын кеми түседі.

CDIR, Art. 2(2).

CDIR, Art. 10(3).

CDR, Art. 50; CDIR, Art. 1(2)(b).

CDR, Recital 26; EC Green Paper, [8.11.3].

CDIR, Arts 15–16; EC Green Paper, [8.11.1] (автокөлік және тоқыма өнеркәсібінде жарияланымды

кейінге қалдыру қажет екенін түсіндіреді).

CDIR, Art. 5.

412

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

4.5. ДИЗАЙН АВТОРЫН КӨРСЕТУ

Еуропалық одақ жүйесінің назар аударуға тұратын тағы бір ерекшелігі – ди-

зайн авторының атрибуцияға «моральдық» құқығы, яғни автордың (немесе ав-

торлар тобының) «ведомствода және тізілімде автор ретінде көрсетілуге» құқы-

ғы бар».

Бұл ретте іс жүргізу нормаларында «автор өтінімде көрсетілуі мүмкін,

алайда міндетті емес» деп жазылғаны түсініксіз.

Аталған шарт, егер автор қа-

ласа, оған құпия болып қалудың мүмкіндігін беру үшін жазылған болуы керек,

алайда мұндай жағдайда сілтеме жасау мәселесі нақты қалай шешілетіні рет-

телмеген.

Комиссия нақты ережелерді енгізбейінше, қолданыстағы құқықтық

рәсімдерді пайдалану қажет. Егер дизайнның заңды иегері дизайнның авторын

көрсетпесе, оның құқығын қорғаудың бірден-бір жолы – Еуропалық одақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосына (EUIPO) қарсы шағым түсіру. Бәлкім,

авторлар тобы мен жеке авторлар арасындағы даулар Қоғамдастықтың ұлттық

дизайн соттарында реттелуі қажет шығар, осылайша ведомствода және тізілімде

автор ретінде аталуға құқығы бар тұлға жөнінде шешім қабылдануға тиіс. Кейін

мұндай мәлімдеме Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы-

на қарсы іс-әрекеттер үшін негізге алынуы мүмкін. Аталмыш рәсімдік қиындық-

тар дизайн авторының атына сілтеме жасалу құқығының маңызын жояды.

4.6. ТІРКЕУДЕН БАС ТАРТУДЫҢ ЖӘНЕ САРАПТАМА ӨТКІЗУДІҢ

НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы дизайнға жан-

жақты (мысалы, оның негізі, жаңашылдығы немесе дара сипатына қатысты) са-

раптама жүргізбейді.

Бұл өтінім берушілер үшін ауыртпалықты азайтып, қор-

ғауды арзан әрі қолжетімді ету үшін жасалады.

Негізгі идея: сараптама жасау

ісі – күрмеуі қиын әрі қымбатқа түсетін жұмыс, ал оның нәтижесі айқын емес,

оған қоса, қарастырылып отырған дизайнның маңызы туралы шешім тарап-

тар арасындағы дау негізінде қабылданғаны әлдеқайда абзал (онда да даулар

нарықтық құны елеулі болатын дизайндарға ғана қатысты болуы керек).

Де-

генмен әдеттегі сараптама жүргізу барысында қарастырылып отырған дизайн

қоғамдастықтың Дизайн регламентінің 3а бабында келтірілген анықтамаға сәй-

кес келмейтінін ведомство «байқаса» немесе қоғамдық тәртіпке, не болмаса қа-

былданған моральдық қағидаларға қайшы келетінін анықтаса, онда ведомство

CDR, Art. 18. Дизайн топтық жұмыстың нәтижесі болған жағдайда, сілтеме жеке авторларға

емес, бүкіл топқа жасалуы мүмкін.

CDIR, Art. 1(2)(d).

Musker, 119–20.

CDIR, Art. 11. Ресми сараптама жүргізіледі: CDR, Art. 45; CDIR, Art. 10. Сондай-ақ қараңыз: Celaya

Emparanza y Galdos Internacional SA v. Proyectos Integrales de Balizamientos SL, Case C-448/10 [2012]

ECDR 17 (Еуропа сотының бірінші палатасы), [43] (сараптаманы «айтарлықтай ресми, жедел тексеріс»

ретінде сипаттайды); Ішкі нарықты үйлестіру мекемесі (OHIM) жүргізетін тауарлық белгілердің ресми

сараптамасымен салыстырыңыз.

CDR, Recitals 18, 24. Сондай-ақ қараңыз: European Commission, Explanatory Memorandum:

Amended Proposal for a Council Regulation (EC) on Community Design [2000] OJ C 248E, 3; Musker, 173.

EC Green Paper, [2.3.4], [4.3.10]–[4.3.11]. Ішкі нарықты үйлестіру мекемесінің (қазіргі Еуропалық

одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы) сараптама өткізу үшін қосымша мүмкіндіктер

беретіні туралы ұсыныс қарастырылмады: EC Green Paper, [8.9.1].

413

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

бұл туралы өтінім берушіні хабардар етуі керек және егер өтінім беруші ескерт-

пелерде айтылған кемшіліктерді жоймаса, өтінімді қабылдамауға құқылы.

Де-

генмен Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосының ескі ди-

зайндарға берілген өтінімдерді қабылдамауға құқығы жоқ.

4.7. ТІРКЕУ ЖӘНЕ ЖАРИЯЛАУ

Егер өтінім ресми талаптарға сәйкес болса, ведомство дизайнды тіркеуге

және (мерзімі ұзартылған жарияланымнан басқа реттерде) оны қоғамдастық-

тың дизайн бюллетенінде жариялауға міндетті.

Жарияланған дизайнды тіркеу

өтініммен қоса берілген кез келген сипаттамадан емес, репрезентациялардан,

өнімнің анықтамасынан және автордың аты-жөнінен тұрады.

5. ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛМЕГЕН

ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

Қоғамдастықта тіркелмеген дизайндарға берілетін құқық ерекшеліктерінің

бірі – оның тіркеуге тәуелсіз болуында, яғни белгілі бір шарттар орындалса, бұл

құқық өздігінен жүзеге асады деген сөз. Қоғамдастықта тіркелмеген дизайнға

берілетін құқық иегері атану үшін мынадай екі талапты орындау керек: (i) ди-

зайнның әу бастан қоғамдастық аумағында жалпыға қолжетімді болғанын көр-

сету қажет және (ii) қоғамдастықтағы дизайнның дара сипатын анықтап беру

керек. Бекітілгеннен кейін жауапкершілік жүгі қарсы тараптың мойнында, яғни

жауапкер дизайнның заңды күшіне ресми өтініш жазу немесе құқықбұзушылық

туралы іс бойынша қарсы талап қою арқылы дау тудыруға құқылы. Қоғамдас-

тықта тіркелмеген дизайндар жағдайында жарамсыздық туралы істі қарастыру

бойынша юрисдикция қоғамдастықтың дизайн соттарымен шектеледі. Бұл жа-

рамсыздықты тану туралы өтініш беруге де немесе құқықтардың бұзылуы тура-

лы іс бойынша қарсы талап қоюға да қатысты.

Алайда алдымен талапкерлер

өз дизайндарының эскизін беруі қажет. Бұл талапкердің жарыссөзі ерекше ма-

ңызға ие екенін көрсетеді. Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқықтары

жөніндегі істі қарастыратын соттардың тәжірибесіне назар аударсақ, бұл талап-

керлерге өз талаптарын бұйымның көшірме жасалған бөліктерімен шектеуге

мүмкіндік береді, яғни құқықбұзушылық туралы берілген қарсы талап арыздың

оң шешілу ықтималдығын арттырады.

CDR, Art. 47; CDIR, Art. 11. EUIPO, Examination of Applications for Registered Community Designs

(1 August 2016), [4.1], мұнда былай көрсетілген: «өнімнің шын мәнінде өнеркәсіптік тәсілмен немесе

қолмен жасалғаны немесе пайдаланылғаны, не болмаса оның өнеркәсіптік тәсілмен немесе қолмен

жасалу немесе пайдаланылу ықтималдығы туралы мәселе қарастырылмайды».

Musker, 177 (ескі дизайндарға немесе басқа тұлғаларға тиесілі дизайндарға қатысты өтінімдерді

қабылдамауға негіз жоқ екендігі атап өтіледі).

CDR, Arts 48, 49, and 73; CDIR, Art. 13. Жариялау құны – 120 еуро.

CDIR, Art. 14.

CDR, Arts 24, 25. Құрамына Интеллектуалдық меншік соты (IPEC) кіретін Үлкен сот Англиядағы

істерді қарауға тағайындалған: Community Designs (Designation of Community Designs Courts)

Regulations 2005 (SI 2005/696).

Қараңыз: Ocular Sciences v. Aspect Vision Care [1997] RPC 289, 422; Fulton v. Totes Isotoner [2004]

RPC (16) 301, [34]; Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interiors Group [2009] EWHC 26, [27]–[28].

414

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Қоғамдастықта тіркелмеген дизайнның бар екенін дәлелдеу үшін талапкер

дизайнның әу бастан қоғамдастық аймағында жалпыға жария болғанын дәлел-

деуге тиіс.

Егер әдеттегідей тіркелмеген дизайн құқығының бар екені туралы

мәселе құқықбұзушылық туралы талап-арызды қарастыру барысында туындаса,

талапкер дизайнның жария болғанын құқықбұзушылық туындаған сәттен бас-

тап үш жыл ішінде дәлелдеуі қажет. Дизайнның Еуроодақ аясынан тыс жерлерде

жария болуы қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығының туындауына негіз

бола алмайтыны түсінікті; мұндай ақпарат ең әуелі Еуропалық одақ аясында жа-

риялануға тиіс.

Егер дизайн әуелі Еуропалық одақ аясынан тыс жерде жария

болса, онда бұл дизайн қоғамдастықта тіркелмеген дизайн ретінде қорғауға

алынбайды, сонымен қатар оны тіркеу мүмкіндігі күрт азаяды (дизайнның жаңа-

шылдығы болмағаны себепті). Мұндай жағдайда өтінім беруші үшін жалғыз жол

– белгілі бір шектелген жағдайларға арнап қарастырылған біржылдық үзілісті

пайдалану (бұл мәселе 27-тарауда кеңінен талқыланады).

Екіншіден, қоғамдастықта тіркелмеген дизайнды есепке алдыру үшін өтінім

беруші «өзіне тиесілі қоғамдастық дизайнының дара сипатын ашып көрсетуі

керек».

Яғни өтінім беруші дизайнды таныстырудан бөлек, «хабардар пайда-

ланушыға бұған дейін көпшілікке қолжетімді болған кез келген басқа дизайн

үлгілерінен өзгеше жалпы әсер қалдыратын» элементтерді көрсетуге тиіс.

Ирландияның Жоғарғы соты Karen Millen v. Dunnes Stores

ісін қарастыру бары-

сында жауапкердің «Қоғамдастықта тіркелмеген дизайнға берілетін құқықтың

бар екенін анықтау үшін талапкер дизайнның ерекшеліктері бар екенін дәлел-

деуі қажет» (оның дара сипатын көрсетіп қана қоймай) деген тұжырымын жоқ-

қа шығарды. Сот бұл шешімді шығарғанда мына себепті негізге алған: қоғамдас-

тықта тіркелмеген дизайнды тіркеу ауыртпалығы жоқ, нарықтағы жарамдылығы

қысқа мерзімді қамтитын дизайндарды қорғауды қамтамасыз етеді, яғни бұл

тұжырым тіркелген дизайнды қолданатын тараптарға қарағанда, тіркелмеген

дизайндық құқық алуға өтінім беруші тұлғаларға әлдеқайда көп ауыртпалық

жүктейді. Бұл қисын дұрыс болып көрінсе де, Ирландияның Жоғарғы соты осы

мәселе бойынша алдын ала шешім шығаруға өтініш білдіріп, Еуропа сотына жү-

гінді. Ирландиялық сот жолдаған сауалдың жалпы мазмұны мынаған саяды:

Егер құқық иегері дизайнның дара сипатын жай ғана сипаттап өтсе, Қоғамдас-

тықтың дизайн соты Қоғамдастықта тіркелмеген дизайнды регламенттің 85(2)-

бабы аясында жарамды деп қарастыра ала ма, әлде құқықиеленуші дизайнның

дара сипаты бар екенін дәлелдеуге міндетті ме?

CDR, Art. 11.

Сенімділікті қамтамасыз ету үшін 2004 жылғы мамырда комиссия қоғамдастықтың Дизайн

регламентінің 110a(5) бабын қабылдады. Онда былай делінген: «11-бапқа сәйкес, қоғамдастық

аймағында жария болмаған дизайн Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн ретінде қорғаумен

қамтамасыз етіле алмайды». Сондай-ақ шешімді қараңыз: German BGH, Gebäckpresse [‘Pastry Press’]

I ZR 126/06 [2009] GRUR 79. Бұл туралы қараңыз: A.Gartner, ‘Bundesgerichtshof (Pastry Press): The

disclosure of designs outside the European Community’ [2010] EIPR 181.

Анықтауды қажет ететін мәселенің бірі – Қоғамдастықта тіркелмеген дизайнның бар екенін

дәлелдеу үшін талапкер осы дизайнның жария болғанын және оның тиісті сала бойынша маманданған

ортада таралғанын дәлелдеуі керек пе? (CDR, 11(2)-бабына сәйкес).

CDR, Art. 85(2).

CDR, Art. 6.

[2007] IEHC 449. Сондай-ақ қараңыз: Bailey v. Haynes [2006] EWPCC 5, [53]–[54].

Karen Millen v. Dunnes Stores, Case C-345/13, C:2014:2013, [22].

415

БК ЖӘНЕ ЕО-ДА ДИЗАЙНДЫ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Алдын-ала болжанғандай, Еуропа соты «тіркелмеген дизайнды тіркеудегі

талаптардың шектеулі болуы дизайн иегеріне «нақты нені қорғауды қалайты-

нын» көрсету міндетін жүктесе де, құқықиеленуші тіркелмеген дизайнның дара

сипаты бар екенін дәлелдеуге тиісті емес» деп жауап берді. Оның орнына құ-

қықиеленушіден талап етілетін нәрсе – «дизайнның дара сипатын анықтайтын

ерекшеліктерін көрсету» ғана.

6. ҚАНДАЙ ЖОЛДЫ ТАҢДАУ КЕРЕК?

Қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығы мен Біріккен Корольдікте тіркелген

дизайн құқығы бірге

немесе бір-біріне балама ретінде жүзеге асуы мүмкін. Тір-

кеудің бір формасы ғана талап етілсе, онда, бірқатар себеп бойынша, Біріккен

Корольдікте (немесе басқа елдерде) емес, қоғамдастықта тіркелген дизайн құ-

қығын алған жөн, себебі оның құқығы бүкіл Еуроодақ аймақтарына жарамды

әрі оны тіркеу арзанға түседі,

100

оған қоса, әкімшілік тұрғыда әлдеқайда тиімді

(мысалы, бірнеше дизайнды тіркеу үшін бір өтінім беру жеткілікті) және дизайн-

ды жариялау мерзімін ұзарту мүмкіндігі қарастырылған. Алайда кейбір жағдай-

да дизайнды ұлттық жүйеде тіркеудің қоғамдастықта тіркеуден артықшылығы

болуы мүмкін. Жергілікті деңгейдегі қорғаудың қолайлы болуының себебі: кей-

бір елдерде (Біріккен Корольдіктен басқа) дизайн иегеріне қосалқы бөлшектерді

тіркеу және оларды қорғау құқығы беріледі. Қоғамдастықтың бұрынғы тіркеу

жүйесімен салыстырғанда, Біріккен Корольдіктегі бұрынғы тіркеудің көптеген

артықшылығы бар еді: мұнда дизайнға жан-жақты сараптама жүргізу тиімді

болатын және Біріккен Корольдіктің тоқыма өнеркәсібіне арналған (толық мо-

нополия құқығын беретін) жабық (уақытша) тізімі болды. Ендігі жерде Біріккен

Корольдікте тіркеудің қоғамдастықтағы тіркеу жүйесінен аса көп артықшылығы

жоқ екенін ескерсек, 2003 жылдың сәуір айында Ішкі нарықты үйлестіру мекеме-

сі (OHIM) ашылған соң (қазір Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ве-

домствосы деп аталады), Біріккен Корольдікте тіркеуге берілген өтінімдер саны

неліктен күрт қысқарғаны түсінікті. Ашылған күннен бері Еуропалық одақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосына берілген тіркеу туралы өтінімдер бір-

тіндеп көбейіп, 2016 жылы тіркеуге алынған дизайндар саны 105 000-нан асты.

Салыстыру үшін айтсақ, 2016 жылы Біріккен Корольдікте 8 481 дизайн тіркелген

еді (ал 2015 жылы тіркелген дизайн саны 5 690 болатын).

101

Ibid., [46]–[47].

CDR, Art. 95.

100

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы тіркеу үшін 230 еуро, ал жарияланым

үшін 120 еуро алады. Бірнеше дизайнды тіркеуге бір өтінім берген кезде негізгі төлем бірінші дизайн

үшін ғана жасалады; екіншіден бастап оныншыға дейін төлем екі есе азаяды (115 еуро), ал егер

өтінімде 11 немесе одан да көп дизайн көрсетілсе, онда тіркеу төлемі 50 еуроға дейін азайтылады.

Біріккен Корольдікте әрбір өтінімге 60 фунт стерлинг төленуге тиіс (дизайн шілтерге арналған немесе

маталарда қолданылатын жолақтардан немесе шаршылардан тұрған жағдайлардан басқа кезде тіркеу

құны – 35 фунт стерлинг).

101

EUIPO, Facts and Figures Report 2016 (Version 2) (28 February 2017). Салыстыру үшін айтсақ, Біріккен

Корольдікте 2002 жылы дизайнды тіркеуге 9 505 өтінім беріліп, оның 9 192-сі тіркелді. Еуропалық

одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосына 2016 жылы Біріккен Корольдіктен дизайндарды

тіркеуге қатысты 6 204 өтінім келіп түскен. 1989–2005 жылдар аралығында Біріккен Корольдікте

дизайндарды тіркеуге берілген өтінімдерді талдау үшін қараңыз: Gowers Review, 43. 2009–2012 жылдар

аралығында бұл көрсеткіш жылына 4 000-нан сәл ғана асып отырды.

ӨНЕРТАБЫС ОБЪЕКТІСІ:

ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН

ТАЛАПТАР

1. Қорғауға қойылатын талаптар

2. Дизайн дегеніміз не?

3. Айрықша жағдайлар:

дизайн саналмайтын нысандар

1. ҚОРҒАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

Заңдар біріздендірілгенге дейін (Скандинавияда қолданылатын бір-екі ере-

жеден тыс жағдайды қоспағанда), Еуропа елдерінің көпшілігі дизайнды қорғау-

ды қамтамасыз ету үшін қойылатын төменгі талапты бекітті, ол бойынша, дизайн

жергілікті жаңашылдықтың стандарттарына сәйкес келуге тиіс еді.

Төменгі шек-

тің артықшылығы оның әртүрлі дизайнды қорғау жүйесін қамтамасыз етуінде

жатыр. Алайда қорғауды қолжетімді етудің кемшілігі де бар: ол қорғау аясын

барынша шектейді. Егер дизайнды қорғау төменгі шектегі талап деңгейінен

басталса әрі неғұрлым күшті болса, бұл одан кейін қорғауға ұсынылатын ди-

зайндарды жасау ісіне негізсіз араласуға әкеп соғуы мүмкін. Мұндай жағдайды

болдырмау үшін жалпы қабылданған іс-тәжірибеде төменгі шек неғұрлым әлсіз

құқықтармен сәйкестендіріледі. Мұндай тәсіл жоғары инновациялық дизайн жа-

саушылардың көңілінен шықпайды, өйткені олар үшін құқықбұзушылықтарды

анықтауда қиындықтар туады.

Бастапқыда Еуропалық комиссия қорғау шегінің деңгейін неғұрлым жоғары

белгілей отырып, дизайнды қорғауды нығайтуды ұсынды.

Комиссия аз ғана ди-

зайнды қорғауды, есесіне, қорғау деңгейі қорғауға тұрарлықтай болуын жоспар-

лаған болатын.

Яғни, «Жасыл кітапта» (Green Paper) жазылғандай, дизайнның

European Commission, Green Paper on the Legal Protection of Industrial Design (June 1991), III/ F/5131/91–

EN (бұдан әрі – ‘EC Green Paper’), [2.3.7], 18. Франзоцидің пікірін қараңыз: Franzosi, 46; М.Левиннің пікірін

қараңыз: Franzosi, 64–5.

M.Левиннің пікірін қараңыз: Franzosi, 67. Заңдар біріздендірілгенге дейін Біріккен Корольдіктің

тіркелген дизайн жүйесі бұл салада монополия орнауына сирек жол беретіні жайлы шағымдар жиі

түсетін.

Fellner, [6.017]; cалыстырыңыз: M.Франзоцидің түсініктемесі мына жерде: Franzosi, 58–9 (жартылай

стандарт).

EC Green Paper, [5.5.6.3]; ‘Ocial Commentary on Regulation’, Franzosi, 56.

417

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

«айрықшалаушы сипаты» болған жағдайда ғана оны қорғауды бекітетін ереже-

лер енгізілді.

Бірақ талқылаудан кейін бұл ұсыныстың қисынсыз екені және ди-

зайнды тауар белгісімен шатастыруға әкеліп соғуы мүмкін екендігі анықталды;

«айрықшалаушы сипат» деген тіркес Тауар белгілері директивасының 3(1)(b) ба-

бында келтірілген «айрықша сипат» ұғымына өте ұқсас (әсіресе ағылшын тілін-

де) болғандықтан, екі ұғымды шатастыру ықтималдығы жоғары еді.

Оған қоса,

талқылау кезінде және заң шығару процесін

жүзеге асыру барысында тоқыма

өнеркәсібі сияқты кейбір салаларда жоғары шекті бекіту тиімді емес екені бел-

гілі болды.

Әртүрлі саланың әрқилы сұранысын және сәннің циклдық сипатын

ескеріп, бұл салаларда қорғаудың жаңа формуласы қолданысқа енгізілді. Қазір-

гі уақытта бұл формула қоғамдастықтың Дизайн регламентінің 25(1)-бабында

баяндалған жарамдылыққа байланысты қойылатын талаптарда көрсетілген.

1.1. ЖАРАМДЫЛЫҚҚА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайндар, қоғамдастықта тіркелген дизайн-

дар және қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар жарамды

болу үшін бірнеше

критерийге сәйкес келуге тиіс.

Олар төмендегідей:

(i) «дизайн» бар болуға тиіс;

(ii) дизайн «жаңа» болуы керек;

(iii) дизайн «дара сипатқа» ие болуы қажет;

(iv) өтінім берушінің немесе меншік иесінің дизайнды иелену құқығы болуға

тиіс;

(v) дизайн бұрын берілген құқықтарға (дизайнды тіркеуге ертерек берілген

өтінімдерге, тауар белгісі құқықтарына, авторлық құқықтарға және эмб-

леманың белгілі бір түрлеріне қатысты құқықтарға) қайшы келмеуі керек.

Еуропалық комиссия өзінің «Жасыл кітабында» бұған белгілі бір техниканың шектеулі деңгейін

пайдалана отырып баға беруді ұсынды. Атап айтқанда, комиссия «егер дизайн тиісті секторда

маманданған топтарға белгілі басқа дизайндардан өзгеше болса», сондай-ақ «егер дизайн осындай

салада... тұтынушылар көзімен қарағандағы жалпы әсері... жалпыға мәлім кез келген басқа дизайндардан

өзгеше болса ғана» жаңа дизайнды заңмен қорғауды қамтамасыз етуді ұсынды: EC Green Paper, 5.

М.Франзоцидің пікірі: Franzosi, 59, n. 50; М.Левиннің пікірі: Franzosi, 68 (автор немістің Eigenart

сөзінің сол күйінде қалатынын атап көрсетіп, өзгерістің «шынайы негізі – аударма проблемасында»

екенін айтады).

Дизайн алдыңғы дизайндардан «айтарлықтай ерекшеленуі» керек деген бастапқы ұсыныстан

туындаған шектеу Еуропалық Парламенттің шешімі бойынша «айтарлықтай» деген үстеуді алып

тастау арқылы азайтылды. Қараңыз: Musker, 30. Алайда Дизайн директивасының 13-диспозициясында

«айқын түрде өзгешеленеді» деген анықтама қалдырылды: «аз ғана айырмашылық «айқын» болуы

мүмкін, бірақ «айтарлықтай» емес: Musker, 31.

Р.Познердің пікірі: Franzosi, 6; М.Франзосидің пікірі: Franzosi, 62. Скандинавия елдерінде

шектеудің жоғары деңгейін қолдануды жөн көрді, бірақ автомобиль өнеркәсібі мұндай стандартқа

қарсы шықты: F.-K. Beier, ‘Protection for Spare Parts in the Proposals for a European Design Law’ (1994)

25 IIC 840, 852–5.

Тіркелген дизайндар жағдайындағы секілді, Қоғамдастықта тіркелмеген дизайнды анықтағаннан

кейін оның шынайылығын растау жауапкершілігі жауапкерге жүктеледі.

Grupo Promer v. OHIM and PepsiCo, Case T-9/07 [2010] ECR II-981, [30] ісінде Еуропалық одақтың

Жалпы юрисдикция соты Еуроодақтың дизайн регламентінің 25(1)-бабында келтірілген жарамсыз

деп тану негіздерін түпкілікті деп танып, осыған орай, дизайн иесінің теріс пиғылы дизайнды

жарамсыз деп тануға себеп бола алмайды деген шешім қабылдады.

418

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Бұл тарауда біз осы критерийлердің біріншісін, атап айтқанда, «дизайн бар

болуға тиіс» деген талапты егжей-тегжейлі қарастырамыз. Бұдан әрі 27-тарауда

жарамдылыққа қойылатын басқа талаптарды, атап айтқанда, жаңашылдық кри-

терийлері, дара сипаттың болуы, сондай-ақ өтінім беруші немесе меншік иесі

қорғау құқықтарын бұрын иеленді ме немесе бұған дейін берілген құқықтарға

қайшы келмей ме деген мәселелерді қарастырамыз.

2. ДИЗАЙН ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Дизайн жүйесінің аясы ең негізгі деңгейде оны анықтау әдісімен шектеледі.

Дизайн құқығында ол жарамдылықтың негізгі талабында көрініс табады, оған

сәйкес «дизайн» бар болуы керек. Біріккен Корольдікте және қоғамдастықта

тіркелген дизайндар және қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар үшін «дизайн»

терминінің анықтамасы бірегей. Қоғамдастық дизайн регламентінің 3(а) бабын-

да «дизайн» ұғымы «өнімнің тұтас немесе бір бөлігінің сипатын білдіретін ерек-

шеліктерден, атап айтқанда, сызықтардан, сұлбасынан, түр-түсінен, пішінінен,

бедерінен және/немесе жасалған материалдарынан құралатын тұтас өнімнің

немесе оның бөлшектерінің сыртқы тұрпаты» ретінде анықталады.

Бұл анық-

таманың мағынасы көптеген мүше-мемлекетте бұрын қолданылған анықтама-

ларға қарағанда әлдеқайда кең.

Дизайнның бұл анықтамасы үш негізгі элементтен, атап айтқанда, сыртқы

тұрпатынан, ерекшеліктерінен және өнімнің өзінен тұрады. Оларды біз кезек-

пен қарастырамыз.

2.1. СЫРТҚЫ ТҰРПАТЫ

«Дизайн» ұғымын анықтауда ескеретін бірінші мәселе өнімнің сыртқы тұр-

патында болып тұр. Дизайн өнімдердің сыртқы тұрпатына назар аудартатыны-

на қарамастан, оның тартымды, көрнекті болып, өрнекпен әрленуі немесе эс-

тетикалық тұрғыда әсерлі болуы қажет деген талап жоқ; сондай-ақ эстетикалық

дизайндарды қорғауды шектейтін ережелер қарастырылмаған: функциялық ди-

зайнды қорғай отырып, дизайнның сыртқы тұрпатын да назарға алуға болады.

Егер Біріккен Корольдікте тіркеуге берілген өтінім дизайнға қатыссыз болса, оны тіркеуден

бас тартады: RDA 1949, s. 1A(1)(a). Егер мұндай дизайн тіркелетін болса, түбінде ол жарамсыз деп

танылуы мүмкін. RDA 1949, s. 11ZA(1). Қоғамдастықтың дизайнын тіркеуге өтінім берген жағдайда

дизайнның «3(а) бабында келтірілген анықтамаға сәйкес келмеуі» оны тіркеуден бас тартуға негіз

болып саналады: CDR, Art. 47(1)(a). Бұл да Қоғамдастықтың дизайн регламентінің 25(1)(а) бабына

сәйкес дизайнды жарамсыз деп тануға негіз бола алады және осы ереже Қоғамдастықта тіркелген

және тіркелмеген дизайндарға қарсы қолданылуы мүмкін.

Designs Dir., Art. 1(a); CDR, Art. 3(a); RDA 1949, s. 1(2).

Бұрын қолданыста болған британиялық заңда (1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент

туралы заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген 1949 жылғы Тіркелген дизайндар туралы заң)

дизайн терминіне «өндіріс процесінде бұйымға қолданылатын және дайын үлгіге назар аудартатын,

визуалды бағаланатын пішіннің, конфигурацияның, суреттің немесе өрнектің ерекшеліктері» деп

анықтама берілді. Сондай-ақ бұйымның сыртқы түрінің анық, айқын көрінуі маңызды, яғни бұйымды

сатып алушы шешім қабылдау барысында бұйымның сыртқы түрі қандай екенін ескере алатын

болғаны жөн.

Ешқандай эстетикалық критерий қолданылмайды: Designs Dir., Recital 14; CDR, Recital 10. Сондай-

ақ қараңыз: European Commission, Explanatory Memorandum to the Proposal for a Regulation for a Council

Regulation (EC) on Community Design [2000] OJ C 248E/3, [8.2]; М.Левиннің пікірі: Franzosi, 83.

419

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

«Сыртқы тұрпат» анықтамасының аясы өте кең. Ол қозғалатын дизайндарды

қамтиды (мысалы, компьютер экранының бетінде қозғалатын символдар не-

месе сызықтар); оған сондай-ақ көзге көрінбейтін микроскопиялық дизайндар

да кіруі мүмкін (олар нанотехнологиялар үшін үлкен маңызға ие);

жекелеген

түстерді тіркеу екіталай болғанымен, күрделі бояулар мен түстер комбинация-

ларын тіркеуге болады.

Белгілі бір өнімнің сыртқы тұрпатында қолданылған

өрнек өз алдына бөлек тіркеуге алынуы мүмкін болса да, қара түсті қарапайым

қаріппен жазылған сөздер тіркеуге алынбайды, өйткені «олар сыртқы тұрпаттың

қандай да бір ерекшеліктерін қамтымайды, осылайша өрнек ретінде қарасты-

рылмайды».

Көп жағдайда өнімдердің сыртқы тұрпатына тікелей назар аударылады. Әйт-

се де бір мәселе әлі де шешімін таппай келеді: өнімнің сыртқы тұрпатына ерек-

ше көңіл бөлу оның тек көзге көрінетін ерекшеліктерінің ғана қорғалатынын

білдіре ме, әлде сыртқы тұрпат анықтамасы аясының кеңдігі сонша – ол көру

мүшесінен басқа сезім мүшелері арқылы қабылданатын материал, бедер, иіс-

тер мен дыбыстарды да қамти ма? Регламенттің 3(а) бабында айтылған «бедер»

мен «материал» түсініктері дизайнның маңызды атрибуттарының бірі сипау

болуы мүмкін дегенді меңзейді. Яғни қарапайым киім үлгісі айрықша белгілері

бар жаңа материалдан тігілсе (лайкра секілді), онда ол заң арқылы қорғалады

деп қорытынды жасауға болады.

Осыған сәйкес, материалдардың салмағы мен

жұмсақтығы да дизайнның маңызды сипаты болып саналуы мүмкін. Дизайнның

көзге көрінбейтін қырларын анықтаудың (және мойындаудың) артықшылығы

қандай болса да,

дизайн құқығы, ең алдымен, өнімдердің сыртқы тұрпатына

баса назар аударатын сияқты.

Осылайша өнімнің бедері мен қолға сезілуін

«Дизайн – айырмасын тануға немесе көріп-білуге болатын дүние (көзбен ғана емес)»: A Fulton

v. Totes Isotoner (UK) [2004] RPC (16) 301, [31].

«Әлбетте, түр-түсінің немесе жасалған материалының құр өзі қорғауға жатпайды»: ‘Ocial

Commentary of Proposal for Regulation’, Franzosi, 36. Сондай-ақ қараңыз: Stone, [4.16].

Baw London v. EUIPO, Case R 1266/2016–3 (17 February 2017), [10].

М.Франзоцидің түсініктемесі: Franzosi, 41 («...өнімнің көру немесе сипау сезімі арқылы тануға

болатын кез келген бөлшегі»). Бастапқы кезде комиссия бұл анықтаманы адамның көру сезімі арқылы

түйсінетін аспектілермен шектеуді көздеген жоқ еді: EC Green Paper, [5.4.7.2] (тоқыма текстурасына

қатысты).

Designs Dir., Recital 11, онда «өтінімде анық көрсетілген қандай да бір өнімнің дизайндық

ерекшеліктерін толықтай немесе ішінара қорғау» туралы айтылады. Дегенмен бұл ереже заңмен

қорғалатын ерекшеліктердің айқын репрезентация арқылы тек қана немесе толықтай түсінікті

болуын және бағалануын талап етпейді: Lindner Recyclingtech GmbH v. Franssens Verkstäder AB, Case

R 690/2007–3 (22 October 2009) (OHIM, Third Board of Appeal), [34] («Қоғамдастықтың дизайн құқығы

өнімнің сыртқы түріне қатысты»); Gimex International Groupe Import v. The Chill Bag Co. Ltd [2012]

EWPCC 31, [25] ісін қараңыз.

«Сыртқы көрініс» визуалды аспектілермен шектелгені туралы дәлелдерді мына дереккөзден

қараңыз: Musker, 12 (бұл термин көру сезімінен басқа қандай да бір сезім мүшесіне қатысты ма

деген мәселе дау туғызады). Директивада l’apparence d’ un produit (француз), la apariencia (испан),

l’aspetto (итальян) және Erscheinungsform (неміс) сияқты басқа тілдердегі балама терминдер

қолданылады. Бұл талап 13-декларативті тармақпен үндес, яғни дизайн дара сипатқа ие болған

жағдайда ғана қорғалуға тиіс, «дизайнды анықтау оны көріп-танитын хабардар пайдаланушыға»

сілтеме жасау арқылы жүзеге асуы керек. Сонымен қатар 11-декларативті тармақтың талабымен де

ұштасады, оған сәйкес, қорғау «өтінімде анық көрсетілген» функцияларға сәйкес болуы керек. Бұл

ереже дизайндардың «сыртқы көрінісін» беретін ерекшеліктерін ғана қорғауға арналғаны туралы

парламенттік өзгертулерді қабылдамауды негіздейтін мәміленің бір тармағы ретінде енгізілді,

қараңыз: H.Speyart, ‘The Grand Design’ [1997] EIPR 603, 605–6. Қараңыз: 25-тарау, 3.2-бөлім.

420

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

қорғау бұлардың қаншалықты деңгейде өнімнің сыртқы көрінісін құрайтынына

байланысты жүзеге асады, яғни оларды көзбен көруге болатын жағдайда ғана

қорғалады. Осыған сәйкес, дыбысы, иісі және дәмі сияқты ерекшеліктер дизайн

анықтамасына кірмейді, себебі өнімдердің сыртқы тұрпатына олардың қатысы

жоқ.

26.1-сурет. Бисквит дизайны

Дереккөз: Biscuits Poult v. Banketbakkerij Merva, Case T-494/12, EU:T:2014:757, [2]–[3].

Өнімдердің (бірақ кейін талқыланатын арнайы ережелерге жатқызылатын

«күрделі өнімдердің» емес) ішкі ерекшеліктерін (мәселен, шабаданның іші) көз-

ге көрініп

тұрғанында қорғауға алуға болатын кезде, «Дизайн нақты қандай

жағдайларда көзге көрінуі қажет?» деген сұрақ туындайды. Бұл өнімді сатып ал-

ғаннан кейін ғана көруге болатын дизайндар үшін өте маңызды. Бұл жағдайда

«Дизайн сатып алу кезінде көзге көрінуі керек пе немесе оның көзге көрінбейтін

ерекшеліктерінің өнімді қалыпты қолдану кезінде байқалуына жол беріле ме?»

деген сұрақ туады. Мысалы, шоколад кәмпиттерінің ішкі бөлігінің дизайны олар-

ды жеу кезінде ғана көрінсе, қандай мәселе туындауы мүмкін? Регламентте өнім-

нің дизайнын оны сатып алу кезінде көзге көрінетін сыртқы тұрпаты ерекшелік-

терімен шектейтін ережелердің жоқтығына қарамастан,

Польшаның Жоғарғы

әкімшілік соты шар пішінінде жасалған, тұтас қатты бөліктен тұратын, ортасында

балмұздақты жемейінше көзге көрінбейтін салымы бар балмұздақ дизайнының

тіркелуі мүмкін еместігін негіздеді. Бұл жағдайды «өнім не оның бөліктерінің

сыртқы тұрпаты өнімді сатып алу кезінде оның дизайны туралы белгілі бір тү-

сінік беруі қажет» деп түсіндіруге болады.

Осыған ұқсас жағдайда Еуропалық

одақтың Жалпы юрисдикция соты бисквиттің ішіндегі нәрсені сындырып қана

көруге болатын болса, оны дизайнның дара сипаты деп анықтау үшін назарға

алу мүмкін емес деп шешті

(26.1-суретті қараңыз).

Қараңыз: Eli Lilly, Case R-120/2001–2 (4 August 2003) (OHIM Board of Appeal). Бұл туралы

ақпаратты мына жерден қараңыз: Stone, [4.09].

Patent Oce, Legal Protection of Designs: A Consultation Paper on the Implementation in the United

Kingdom of EC Directive 98/71/EC (February 2001), 4, [3].

Stone, [4.39]–[4.46].

K.Maciaszek, ‘Poland: Are the Designs within an Ice-Cream to be Registered as an Industrial

Design?’ [2012] EIPR 656, 658, Бұл жарияланымда Przedsiebiorstwo Produkcji Lodow v. Patent Oce

ісіндегі материалдарға сілтеме жасалған (20 March 2007). Стоун бұл шешімді сынға алып, дизайнды

заңмен қорғау оның дайындалу, импортталу, жасалу және басқа жолдармен пайдалану кезеңдерін

қамтитынын атап көрсетті: Stone, [4.43]. Мұндай жағдайда «жасырын» дизайн бәрібір көзге

көрінбейді деуге болады.

Biscuits Poult v. Banketbakkerij Merva, Case T-494/12, EU:T:2014:757, [24]–[26]. Шешімнің қисынсыздығы

туралы дәйектерді мына жерден қараңыз: Stone, [4.41]–[4.42].

421

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

2.2. ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Қоғамдастықтың дизайн регламентінде және Дизайн директивасында бе-

рілген «дизайн» терминінің анықтамасына сәйкес, қорғаумен қамтамасыз етіл-

ген өнімнің сыртқы тұрпаты өнімнің ерекшеліктерінен туындайды.

«Дизайн»

ұғымын анықтайтын, сыртқы тұрпатты құрайтын сипаттамалардың толық емес

тізімі сызықтарды, сұлбаларды, пішінді, бедерді немесе материалдарды қамти-

ды. Толық тізімге қарапайым графикалық дизайн, өнеркәсіптік дизайн, өнімнің

және оның қаптамасының дизайны, сондай-ақ сән дизайны сияқты дизайнның

көптеген түрі кіреді.

Мысалы, ұялы телефон жағдайында оның жалпы пішіні,

батырмалардың орналасуы, дыбыс динамиктері мен экранның орналасуы, эк-

ранның, жазулар мен сандардың түр-түсі қамтылады. Киімге қатысты, мысалы,

жейдені алатын болсақ, бұл тізімде жағаның пішіні, пропорциялары, өрнегі,

кестеленген элементтер (мысалы, ілмектер), сондай-ақ жейденің түсі көрсетілуі

мүмкін.

2.3. ӨНІМ

«Дизайнның» не екенін анықтаудың үшінші жолы – өнімдердің немесе өнім

бөліктерінің сыртқы тұрпатына назар аудару. Регламенттің 3(b) бабында «өнім»

терминінің толық және өте ауқымды анықтамасы «өнеркәсіптік жолмен неме-

се қолмен жасалған кез келген өнім, оның ішінде күрделі өнімді құрастыруға

арналған бөлшектер, орамалар, безендірулер, графикалық символдар мен бас-

паханалық қаріптер (компьютерлік бағдарламалар бұл санатқа кірмейді)» ре-

тінде көрсетілген.

Бұл анықтаманың ауқымы өте кең және киім, мата, жиһаз,

электр тауарлары мен автокөлік сияқты өнімдерді қамтиды. Сондай-ақ оның

ішіне орам түрі, безендіру, графикалық символдар мен қаріп түрлері де кіреді.

Алайда бұл анықтама компьютерлік бағдарламаларға қатысты қолданылмайды.

Өнімнің бір бөлігіне сілтеме жасау арқылы кез келген адам саптыаяқтың тұтқасы

немесе шәйнектің шүмегі сияқты өнім аспектілерінің дизайнын тіркеуге өтінім

беруге құқылы. «Өнімнің бір бөлігі» деген ұғымды «күрделі өнімнің құрамдас

бөлігі» деген ұғымнан ажырату маңызды, себебі екінші ұғым жарамдылықтың

басқа критерийлеріне сәйкес болуға тиіс.

2.3.1. Авторлық құқыққа байланысты өнімдер

Директива мен регламентте келтірілген ұғым көлемінде көркемсурет туын-

дылары, суреттер мен ғимараттар «өнім» болып санала ма, жоқ па деген сұрақ

туындайды. Егер жауап «иә» дегенге сайса, әдетте авторлық құқықпен қорғалған

кейбір жұмыс түрлері дизайн ретінде жарияланған соң ұлттық тіркеу жүйесі не-

месе Қоғамдастықтың тіркеу жүйесі арқылы автоматты түрде (Қоғамдастықтың

Кейбір шолушылар дизайн құқығы өнімнің «ерек белгісін» немесе «даралығын» қорғай алады

деп пайымдады, ерек белгі туралы ұғым өнімнің бейнесіне байланысты қалыптасатынына қарамастан,

оны аталған ерекше белгілерден «туындайтын» сыртқы көрініс аспектісі ретінде қарастыруға

болмайды.

М.Франзоцидің түсініктемесі: Franzosi, 40 («өнімнің формасына немесе пішініне байланысты

кез келген маркетингтік құнын қамтитындай барынша бейтарап және кең»).

Designs Dir., Art. 1(b); RDA 1949, s. 1(3); CDR, Art. 3(b).

422

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

тіркелмеген дизайны санатында) қорғалуы мүмкін.

Екінші жағынан, бұл ди-

зайндарды 25 жылға дейін монополиялық қорғау мүмкіндігін туғызады.

(i) Көркемсуреттер. Көркемсуреттің дизайн ретінде қорғалуын қамтамасыз

ету үшін ол «қолдан жасалған зат» санатына жатуы қажет. Бұл жағдайда әуе-

лі «Көркемсурет 3(b) баппен реттелетін «зат» санатына жата ма?» деген сұрақ

туады. Тіркелген дизайндар саласындағы ескі британиялық прецедент құқығына

сәйкес, «тіркелуге лайық дизайнның» анықтамасы «бұйымға қатысты қолданы-

латын... өрнек пен оюды» қамтиды, сондай-ақ бұйым дизайннан бөлек қарас-

тыру керектігі нақтыланды, мысалы, футбол бәсі тотализаторы купоны дизайн

ретінде тіркелмейді, себебі бұл бұйымның өзі дизайн болып саналады.

Алайда

3(b) бапта графикалық символдар «заттар» деп аталғандықтан, бұл Еуроодақта-

ғы дизайн терминінің анықтамасы өнім мен дизайн арасында айырмашылықты

ашып көрсетуді талап етпейді деген ойға жетелейді. Осылайша, 3(b) бапқа сәй-

кес, көркемсуретті зат деп есептеуге болады. Келесі ретте «Көркемсурет өнер-

кәсіптік өнім бе, әлде қолөнер туындысы ма?» деген сұрақ туады. Көркемсурет

бұлардың ешқайсысына жатпайды деуге болатын секілді, себебі ол өнеркәсіптік

туынды, қолмен жасалатын жұмыс емес, көркем шығарма болып саналады. Бұл

көркемсурет дизайны жалпы «дизайн» ұғымының анықтамасы аясынан тысқа-

ры қалатынын білдіреді, яғни дизайн құқығының авторлық құқықпен қамтама-

сыз етілетін қорғанысты қайталауына жол бермейтініне қарамастан, соттар үшін

өнер және қолмен жасалған өнім арасында айырма шегін жүргізу оңайға түс-

пейтін сияқты.

(ІІ) Ғимараттар. Сәулет жұмыстарын қорғауды қамтамасыз ету үшін дизайн

құқығын қолдану кезінде туындайтын кедергілердің бірі – дизайны жасалған ны-

сандарды, атап айтқанда, ғимараттар мен құрылыстарды «өнім» ұғымы аясына

жатқызуға бола ма, жоқ па деген мәселенің күмәнді екені. Тағы да басты кілти-

пан ғимаратты «өнеркәсіптік өнім деп санаймыз ба, әлде қолөнер өнімі деп пе»

деген сұрақта болып тұр. Бұған дейін қолданыста болған прецеденттік құқық-

қа сәйкес, құрылыс «өнеркәсіптік процесс» болып саналмайды, сондықтан жа-

нармай құю станциясының дизайны секілді тіркелу қабілетіне ие болмайтын.

Егер осы ережені ұстансақ, онда ғимараттар мен басқа да құрылыс нысандары

«өнеркәсіптік нысандар» емес, демек, оларды 3(b) баптың аясында зат деп есеп-

теуге болмайды. Директивада және регламентте құқықтардың бұзылуы нысан-

ның көшірмесін жасау мүмкіндігін болжайтын жолмен анықталатынын ескер-

сек, жоғарыда айтылған жайттың қисынды екенін байқаймыз.

Алайда кейбір

мамандар өзге пікірді ұстанып, ішкі және сыртқы қоршаған орта дизайндары

қорғауға жатады деп санайтынын атап өткен жөн.

Бұл жағдайға сәйкес келетін

Мұндай жұмыстар бұрын кең ауқымда жарияланбаған жағдайда авторлық құқықтың

қолданылу мерзімі аяқталған соң қорғауға алынуы мүмкін.

Re Littlewood’s Pools (1949) 66 RPC 309. Сондай-ақ британиялық құқық RDR 26-ережесі арқылы

«бұйым» терминінің анықтамасынан, осылайша дизайн режимінен көптеген затты алып тастады

(негізінен, әдеби немесе өнер туындысына жататын өнімдерге қатысты).

Қараңыз: Stone, [4.83] (мұнда Еуроодақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO)

қоғамдастықта тіркелген 400-ден аса «мүсіннің» дизайны мен 50-ден аса «суретті» қабылдағаны

айтылған).

Collier&Co.’s Application (1939) 54 RPC 253.

Musker, 18.

C.-H. Massa and A.Strowel, ‘Community Design: Cinderella Revamped ‘ [2003] EIPR 68, 71

(жарияланымда ойын-сауық саябақтарының және бақтардың мысалдары берілген).

423

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

фактор – Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO) ди-

зайндарды жіктеу үшін арнайы әзірлеген Еуро-Локарналық классификациялау

жүйесінде үйлер, ғимараттар және құрылыстар (тасымалданатын) түгел қамтыл-

ған және олар 25-класс, яғни «конструктивтік бөлшектер мен құрылыс элемент-

тері» санатына кіреді.

(iii) Компьютерлік бағдарламалар. Регламенттің 3(b) бабы «өнім» терминін

анықтауда компьютерлік бағдарламаларды мүлде қарастырмайды.

Осылайша

компьютерлік бағдарламалардың сыртқы тұрпаты Біріккен Корольдікте және

Қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығы немесе Қоғамдастықта тіркелмеген ди-

зайн құқығы аясында қорғалмайды. Бұл айрықша жағдайлардың нені қамтиты-

нын анықтау қиындық тудыруы мүмкін. Оның себебін түсіндірудің бір қисынын

атап өтсек: компьютерлік бағдарламаның сыртқы тұрпаты төлтуманың немесе

нысан кодының сыртқы тұрпаты болуы мүмкін, сондықтан оны қорғау мүмкін

емес. Көптеген маман жақтаған осы құрылым Бағдарламалық жасақтама дирек-

тивасына сәйкес авторлық құқықпен қорғалған материалды дизайндық қорғау

аясынан шығарып тастайды. Алайда бұл құрылым бағдарламаны компьютерде

қолдану салдарын жоққа шығара алмайды: пайдаланушының интерфейсі не-

месе компьютер экранында көрсетілетін суреттер дербес немесе жалпы сырт-

қы көрініс ретінде қорғауға алынуы мүмкін.

Шынында да, регламенттің 3(b)

бабына сәйкес, «графикалық символдар» өнімдер деп саналады, осы орайда

компьютерлік таңбалар да өнімдер санатына жатады деген пікір кең тараған.

Оларды ұлттық немесе қылмыстық Еуроодақтық құқықтың іс жүргізу талапта-

рына сәйкес келетін формаға дейін қысқартуға болатындықтан, уеб-дизайнның

кейбір аспектілерін қорғау мүмкіндігі бар.

Алайда өтінімде динамикалық және

дыбыстық эффектілерді көрсету қиындық тудыруы мүмкін.

Бұл 1968 жылғы Өндірістік дизайндардың халықаралық классификациясын жасау туралы

Локарно келісімі аясында қарастырылады, ал бұл келісімнің орындалуын бақылауды Дүниежүзілік

интеллектуалдық меншік ұйымы (WIPO) жүзеге асырады және оның құзыреті Париж одағының

мүшелерін де қамтиды.

Бір жолы комиссия мұның себебін «компьютерлік бағдарламалардың дизайны жасалмайды»

деп түсіндірген: European Commission, Explanatory Memorandum to the 1993 Proposal for a Council

Regulation on the Legal Protection of Designs [1994] OJ C 29/20, COM(1993) 342 nal. Франзоци «шын

мәнінде, мұны толықтай дұрыс деу қиын» деп мәлімдеп, қарсылық білдірді: Franzosi, 43. Алайда

комиссия бұдан әрі былай деп жалғастырады: «Мына нәрсені ашып көрсеткен жөн: жоғарыда

аталған директиваның аясында авторлық құқыққа берілетін қорғау компьютерлік бағдарламаның

«сыртқы түрі мен сипатын» дизайндық қорғаумен толықтырыла да, күшейтіле де алмайды».

Қараңыз: Patent Oce, Legal Protection of Designs (February 2001), [4] (айрықша жағдай

бағдарламалардың өзін қамтиды, яғни код жолақтарына және функциялық мүмкіндіктерге қатысты

екенін нақтылайды); Musker, 16 («Экран дисплейлерін заңның қорғауынан алып тастаудың қажеті

шамалы немесе тиімсіз», сондықтан айрықша жағдайдың аясына авторлық құқықпен қорғалатын

дизайндарды ғана кіргізу керек); A.Kur, ‘Protection of Graphical User Interfaces under European Design

Legislation’ (2003) 34 IIC 50 (айрықша жағдай компьютерлік бағдарламалар арқылы жасалған

дизайнның сыртқы көрінісіне қатысты қолданылуы мүмкін, бірақ жеке графикалық элементтерге

қолданылмайды деп тұжырымдайды). Сондай-ақ Bezpecnostni Softwarova Asociace—Svaz Softwarove

Ochrany v. Ministerstvo Kultury, C-393/09 [2011] FSR (18) 465 (ECJ, Third Chamber) ісінің материалдарына

назар аударыңыз (графикалық пайдаланушының интерфейсі Бағдарламалық жасақтама директивасы

аясында қорғауға жатпайды, бірақ графикалық жұмысты авторлық құқықпен қорғауға болады).

M.Schlotelburg, ‘The Community Design: First Experience with Registrations’ [2003] EIPR 383, 386.

Қараңыз: Stone, [4.94]–[4.95].

Musker, 17. Қараңыз: 25-тарау, 3.2-бөлім және 4.2-бөлім.

424

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

2.3.2. Тәнге қатысты және биологиялық өнімдер

Адам денесінің медициналық және косметикалық дизайнына сұраныс жоға-

ры болған заманда дене мүшелері, татуировка, протездер мен генетикалық өз-

геріске түскен жануарлар (мысалы, алқызыл түсті мысық) сияқты нысандардың

дизайны қорғауға жата ма деген сауалдың туындауы заңды. Еуро-Локарналық

классификациялау жүйесі жасанды көздер, аяқ-қолдар мен тістерді 24-класқа,

ал жапсырма шашты 28-класқа жатқызады, яғни протездер мен шаштың сырт-

қы тұрпаты дизайн санатына жатқызылады деп болжанған. Осылайша оларды

«өнеркәсіптік заттар» ретінде қарастырмауға себеп жоқ. Бәлкім, татуировкалар

дизайн саналмайтын шығар, себебі соттардың адам тәнін «өндіріс немесе қол

еңбегінің заты» деп атағанын елестету қиын

(дегенмен егер татуировканың

дизайны көркемсурет ретінде тіркелсе, онда мұны дизайнды пайдалану құқығы

аясында қарастыруға болғандықтан, денеге сурет салуға арналған тіркелген ди-

зайнға берілген құқықты бұзу аясында қолдануға болады

Өсімдіктерді, әсіресе сәндік өсімдіктерді өсіру көбінесе олардың сыртқы

түріне немесе жекелеген бөліктеріне, мысалы, гүлі, жемісі немесе жапырағы-

на байланысты екенін ескерсек, мынадай сұрақтың туындауы заңды: өсімдіктің

жаңа түрі немесе жаңа пішіндегі жеміс қаншалықты дәрежеде дизайн ретінде

қорғалуға тиіс? Бұл жағдайда негізгі кілтипанға себеп – зат өндірістік процестен

өткен немесе қолмен жасалған туынды болуға тиіс.

Жасанды жеміс (мысалы,

пластиктен жасалған алма), көкөніс немесе жануарлардың пішінін тіркеуге рұқ-

сат етілсе де, «табиғи» түрде өсетін жеміс, көкөніс, өсімдіктер мен жануарлар

«өнеркәсіптік заттар» ретінде қарастырылмайды, яғни өнімдер санатына жат-

пайды. Бұл Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосында қол-

данылатын тәсілдеме еді, оған сәйкес, «репрезентация нағыз жануарды көрсет-

ті» деген тұжырымға сүйенген польшалық өтінім кері қайтарылды.

Басқа істі

қарау кезінде Апелляциялық кеңес жүрекше пішініндегі қызанақтарды тіркеуге

берілген өтінімді қабылдаудан бас тартты (қызанақ жүрекше пішініне табиғи өсу

барысында ие болған) (26.2-суретті қараңыз). Мұның басты себебі – ең алдымен,

қызанақ тірі ағза болғандықтан, өнім саналмайды.

Жеміс белгілі бір пішінде

болуы үшін оларды ерте бастан пластикалық формаларға салып өсіру де осыған

ұқсас жағдай секілді. Жүрекше пішіндегі құлпынайды өсіру үшін қолданылатын

пластикалық формаларды (немесе тікбұрышты қарбыздарға арналған форма-

ларды) тіркеу мүмкін болса да, жүрекше түрінде өскен құлпынайдың дизайнын

тіркеуге мүмкіндік берілмейтін тәрізді (26.3-суретті қараңыз). Биологиялық ин-

новацияларды интеллектуалдық меншіктің басқа салаларына (атап айтқанда,

Салыстырыңыз: RCD [Registered Community Design] 744347–0001 for a tattoo registered to Gillette

(бір қызығы, өнім татуировка ретінде көрсетілген). Қараңыз: Stone, [4.57].

Әйткенмен қорғаныстың жеке және коммерциялық емес мақсаттағы қолданысына назар

аударыңыз: Designs Dir., Art. 13(1); RDA 1949, s. 7A(2); CDR, Art. 20(1).

UK IPO, Registered Designs Examination Practice Guide (16 March 2017), [2.09]. Сондай-ақ қараңыз:

Stone, [4.53]–[4.56].

RCD 1982380 (23 February 2012).

Groente en fruit, Case R 595/2012–3, (18 February 2013).

425

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

патенттер саласына) біртіндеп ендіруден алынған сабақтың бірі – мұндай ин-

теграция негізгі тұжырымдамалардың өзгеруіне әкелетіні.

Қазіргі кезде дизайн

құқығына мұндай өзгертулер енгізілуі екіталай сияқты, алайда заманауи ауыл

шаруашылығының өнеркәсіптік сипатын ескерсек, мұндай өзгерістер болашақ-

та жүзеге асуы әбден мүмкін.

26.2-сурет. Жүрекше пішініндегі қызанақ

Дереккөз: EUIPO, Guidelines for Examination: Invalidity Applications (1 October 2017), [5.1.1].

2.3.3. Жартылай өткізгіш микросхемалық өнімдер

Жартылай өткізгіш микросхемалық өнімдердің сыртқы қабаты (немесе то-

пографиясы) ерекшеліктерінің дизайны «дизайн» ұғымы аясына кіретінін атап

өту керек. Сондықтан мүше-мемлекеттер топографияларды тіркелген дизайн-

дар ретінде қорғауға тиіс. Топографиялар Қоғамдастықта тіркелген дизайндар

ретінде де, сондай-ақ автоматты түрде Қоғамдастықта тіркелмеген дизайн ре-

тінде де қорғалу мүмкіндігіне ие. Бұл мүше-мемлекеттер үшін қиындық туғызуы

мүмкін, себебі 1986 жылғы Микросхема директивасына

сәйкес, олар автордың

интеллектуалдық еңбегін және осы еңбектің нәтижесін білдіретін және әдет-

тегі құбылыстарға жатпайтын микросхемалардың топографияларын қорғауға

міндетті. Қорғаудың түрлі жүйесін осылайша топтастырудың ыңғайсыздығы аз

болғандай, тіркелген дизайн жүйесі Микросхема директивасы аясында жұмыс

істейтіндерден едәуір ерекшеленеді. Мысалы, Микросхема директивасы өзара

іс-қимыл негізінде жұмыс істеген жағдайда ұлттық қорғау жүйелері тіркелген

дизайндарға қатысты Париж конвенциясы қағидаларын қолданады.

Осыған

2000 жылғы Патент туралы Еуропалық конвенцияның (ЕРС) 57-бабында өнертабыс «өнеркәсіптік

қолданысқа жарамды» дегенді қорғау үшін, оны «өнеркәсіптің кез келген саласында, оның ішінде ауыл

шаруашылығында» пайдалану туралы айтылады, бұл мұндай артефактілерді дизайн құқығы аясында

қорғауға келтірілген дәлелдерді растайды.

Council Directive 87/54/EEC of 16 December 1986 on the legal protection of semiconductor

products [1986] OJ L 24/36 (27 January 1987) (Chip Dir.).

Салыстырыңыз: Chip Dir., Recital 6 (қорғаудың Еуропалық одақтан тыс жердегі тұлғаларға

қатысты болуы туралы). Қараңыз: 30-тарау, 8-бөлім.

426

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

орай, меншік құқығын реттейтін ережелер әрқилы.

Абырой болғанда, дизайн-

ды қорғау жүйесінің артықшылықтарын жартылай өткізгіш өнеркәсіптің өз пай-

дасына жұмсау ықтималдығы өте төмен.

26.3-сурет. Жүрек пішініндегі құлпынай («Seduberries»)

Дереккөз: Seduberry Trading Co.

2.3.4. Күрделі өнімдер

Бұған дейін айтылғандай, Қоғамдастықтың дизайн регламенті «күрделі өнімді

құрауға арналған бөлшектердің» дизайнын қорғауды да қарастырады.

Бірқатар

өнімді күрделі өнімдер ретінде жіктеуге болады: бұл санатқа Ikea сияқты дүкен-

дерден сатып алынатын барлық заттар кіреді, ондағы соңғы өнім (мысалы, кі-

тап сөресі, төсек немесе орындық) бөлшек түрінде сатылады, яғни тұтынушылар

оларды кейін кілттер мен бұрағыштардың көмегімен өздері құрастырып алуға

тиіс. «Күрделі өнім» дегеніміз – «ауыстыруға болатын және ауыстыру арқылы

өнімді бөлшектеуге немесе оны қайта құрастыруға мүмкіндік беретін бірқатар

құрамдас бөлшектен тұратын өнім».

Бұл анықтаманың мәні өте терең, себебі

күрделі өнімнің құрамдас бөлшектерін қорғауды қамтамасыз ету үшін олар жа-

ңашылдық пен дара сипаттың арнайы стандарттарына сәйкес келуге тиіс. Атап

айтқанда, жаңашылдық пен дара сипатты анықтау кезінде назарға алынатын

«күрделі өнімнің» жалғыз ерекшеліктері – өнімді «қалыпты қолдану» кезінде

Chip Dir., Art. 3(2) (бұған сәйкес, мүше-мемлекеттер «топография оның авторын жұмысқа

орналастыру барысында жасалған жағдайда» меншік құқығын жұмыс берушіге немесе оның сенім

білдірілген өкіліне рәсімдей алады, бірақ мұны істеуге міндетті емес); CDR, Art. 14(3) («қызметкер өз

міндеттерін орындау кезінде немесе жұмыс берушінің нұсқаулықтарына сәйкес әзірлеген» жағдайда

ғана жұмыс берушіге меншік құқығын беруді көздейді). Топографиялардың патенттер, пайдалы

модельдер немесе авторлық құқықтар арқылы қорғалу мүмкіндігін ескерсек, бұл салада құқықтық

реттеудің шамадан тыс көп екені түсінікті.

Designs Dir., Art. 1(b); RDA 1949, s. 1(3); CDR, Art. 3(b). Нәтижесінде R v. RDAT, ex p Ford [1995] RPC

167 бойынша бұл ереже толықтай өзгеріске ұшыраған сияқты.

Designs Dir., Art. 1(c); RDA 1949, s. 1(3); CDR, Art. 3(c). 1(3)-бөлімде келтірілген және түзетулер

енгізілген 1(с) баптың британиялық қолданысы «күрделі заттың» «затты бөлшектеп және оны қайта

құрастыруға мүмкіндік беретін, аз дегенде екі ауыстырылатын компоненттен тұратын зат» деген

жаңа анықтамасын бекітті.

427

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

көзге көрінетін ерекшеліктер.

Мұның маңыздылығы сонда – олар арнайы (әлі

бір ізге түспеген) шектеулер аясында реттеледі.

2003 жылы Біріккен Корольдіктегі Дизайн тізілімі «күрделі өнім бірнеше

бөліктен тұрады, әрі бұл бөліктердің бірі күрделі өнімнің жарамдылық мерзі-

мі ішінде техникалық қызмет көрсетуді немесе жөндеуді қажет етеді (мысалы,

автокөлік сияқты механикалық, электрлік және/немесе электроникалық қызмет

атқаратын күрделі өнім)» деген анықтама ұсынды.

Алайда бұл көзқарас күрде-

лі өнімдердің қолданылу аясын шектейтін болғандықтан, елеусіз қалдырылды.

Оның орнына соттар бұдан әлдеқайда қарапайым тәсілге жүгіне бастады. Ав-

токөліктер,

материалдарды қайта өңдеу үшін ұсақтауға арналған машиналар

және көгалшапқыш

сияқты күрделі техникалық нысандардан басқа техникалық

сипаты аз көптеген нысан да «күрделі өнімдер» болып саналатыны анықталды.

Олар бірнеше бөліктен тұратын, астындағы кабельдерді немесе еденді ауысты-

ру

керек болған кезде оны бұзып және қайта құрастыруға болатын ернеулік-

терді, бірнеше бөліктен тұратын жалюзи жүйесін (негізгі рельсін, пластикалық

бөліктерін, тегершігі мен бағыттағышын қоса алғанда)

және ошақты

қамтиды.

Күрделі өнімге қойылатын басты талап бар: бөлшектерге бөліп, кейін қайта

құрастыруға болатын өнім ғана күрделі өнім деп танылады. Бұдан шығатын қо-

рытынды – құрастырылған соңғы өнімді (бірнеше құрамдас бөліктен тұратын)

кейін бөлшектерге бөліп, қайта құрастыру (аса қатты күш салмай) мүмкін бол-

маса, оны күрделі өнім дей алмаймыз. Осылайша бетонды арматуралауға ар-

налған сымды тор күрделі өнімнің құрамдас бөлшегі болып саналмайды, себебі

сымдарды бетонға салып бекіткеннен кейін, оны бөлшектеу және қайта орнату

мүмкін емес.

Сондай-ақ балмұздақ пен шоколад сияқты өнімдерге қатысты тұ-

жырым да осындай. Бұл өнімдер бірнеше қосалқы бөліктен құралғанына қара-

мастан, көбіне оларды құрамдас бөлшектерге бөлу қиын, әрі бөлген жағдайда

олар қайта бірікпейді.

Сондай-ақ соңғы өнімді біртұтас өнім ретінде тұжырымдауға болады. Осы-

лайша бір істі қарау кезінде балалар кереуетіне бекітілетін жастықша күрделі

өнімнің құрамдас бөлігі емес, тек қосалқы бөлшек екені анықталды. Мұның

CDR, Art. 4(2).

Designs Dir., Arts 3(3), 14; RDA 1949, ss 1B(10), 7A(5); CDR, Arts 4(2), 110.

UK IPO, Designs Practice Notice 1/03: Component Part of Complex Product Visible in Normal Use (7

January 2003).

Estrella Dominguez Martinez v. BMW, Case ICD 8701 (22 May 2013) (Invalidity Division) (құрамдас

бөлігі дөңгелек болатын).

Lindner Recycling v. Franssons Verkstader, Case R 690/2007–3 (22 October 2009) (Board of Appeal)

(құрамдас бөлігі шапқыштар болатын).

Kwang Yang Motor v. OHIM, Case T 10/08 [2011] ECR II-265 (GC), [20]–[21] (құрамдас бөлігі іштен

жану қозғалтқышы болатын).

Prole Vox v. Cezar Przedsiebiorstwo, Case R 442/2011–3 (15 April 2013) (Third Board of Appeal), [30].

Louver-Lite v. Harris Parts [2012] EWPCC 53, [23] (құрамдас бөлігі терезе жалюзиінің басты рельсі

болатын).

Euro Fire v. Tarnavva, Case R 316/2008–3 (14 October 2009) (Board of Appeal) (құрамдас бөлігі

ошақтың оттығы болатын).

Drahtwerk Plochingen V. AVI Alpenländische Verundulululungs-Industries, ICD 3218 (16 February

2007) (Invalidity Division). Бұдан әрі қараңыз: Stone, [4.114].

K.Maciaszek, ‘Poland: Are the Designs within an Ice-Cream to be Registered as an Industrial Design?’

[2012] EIPR 656, 658, Бұл жарияланымда Przedsiebiorstwo Produkcji Lodow v. Patent Oce ісіндегі

материалдарға сілтеме жасалған (20 March 2007).

428

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

ішінара себебі – жастықша құрамдас бөлігі болып саналатын «қорғанышы бар

кереует» сияқты өнімнің жоқтығы.

Осы секілді, сенсор орналастырылған үйдің төбесін «сенсоры бар төбе» деп

аталатын күрделі өнімнің құрамдас бөлігі ретінде санауға болмайтыны анықтал-

ды. Басқаша айтқанда, қандай да бір нысанның орналасқан немесе бекітілген

орны осы нысанның бір бөлігі бола алмайды.

Осы тұста «Істен шыққан және кәдеге жарамайтын құрамдас бөлік (мысалы,

принтер картриджі) құрамдас бөлік болып санала ма?» деген мәселе туындай-

ды. Біріккен Корольдіктің Дизайн тізілімінде «жұмсалуға арналған», яғни таусы-

латын материалдардың «құрамдас бөлік» болып саналмайтыны айтылған; бұл

бөлшегі жоқ зат толыққанды өнім болып есептелмейді деген тұжырымды тек-

серу керектігін көрсетеді.

Лазерлік принтер картриджсіз де толыққанды өнім

болып саналады (онсыз жұмыс істемейтін болса да), сондықтан картридж оның

құрамдас бөлігі емес (бірақ принтердің өзі күрделі өнім болуы мүмкін). Деген-

мен Дизайн тізілімінде былай делінген:

Жұмсалса да «таусылмайтын», бірақ күрделі өнімнің өнімділігін арттыру үшін

уақыт өте келе ауыстырылатын бөлшектер (мысалы, қозғалтқыштардың оталды-

ру шамдары) құрамдас бөліктер болып саналады, сондықтан оларға қатысты тір-

кеуде кедергілер туындауы мүмкін.

Дизайн тізілімінде келтірілген анықтама өкілеттік пен оның тұжырымда-

лу аясын шектейді және/немесе оны қолдануды қиындатады. Қандай да бір

бөлшекті құрамдас бөлік деп қарастыру үшін «Егер ол болмаған жағдайда зат

толыққанды өнім болып есептелмеуі керек болса, онда зат қандай жағдай-

да толыққанды деп саналады?» деген сұраққа жауап беру қажет: автокөлікті

қалпақшасыз, дөңгелексіз, бүйір айнасыз, бамперсіз, орындықсыз, желдеткіш

белдігінсіз немесе оталдыру шамынсыз толыққанды өнім деп атауға бола ма?

Сондай-ақ регламенттің 3(b) бабы өнімді «өнеркәсіптік жолмен немесе қол-

мен жасалатын кез келген зат» деп анықтайтын болса, бірнеше заттан тұратын

комбинацияны қорғау аясынан тыс қалдыра ма? Мысалы, бірнеше нысаннан

тұратын жиһаз немесе асүй жиынтығы үшін жасалған дизайн қорғауға жата

ма? Әрбір құрамдас бөлікті, «оның ішінде... бір күрделі өнімді құрастыруға

арналған бөліктерді де» жеке-жеке тіркеуге болатыны түсінікті және жеке ны-

сандар «күрделі өнімді» құрайтын болса, онда кез келген осындай өнімді бір

бүтін ретінде тіркеуге болады. Ал егер біртұтас өнім «күрделі өнім» болмаса

ше? Еуропалық комиссия өзінің «Жасыл кітабында» асүй жиһазының дизайн-

дарын тіркеу мәселесін қарастырғанына қарамастан, регламенттің 1(с) бабына

сәйкес, олар күрделі өнім болып санала ма, жоқ па деген мәселе әлі шешімін

тапқан жоқ.

Бұл жердегі ең шешуші сауал мынау сияқты: белгілі бір заттардың

жиынтығы өздігінен «зат» деп атауға болатын әлдебір нысанды тудыруы мүмкін

Mamas and Papas v. Jane Wall-Budden, Case R 208/2016 (25 July 2017), [27]–[28].

Everspring Industry v. Theben, Case R 255/2014–3 (23 September 2015), [23]–[25] (Жарамсыздықты

тану бөлімінің төбе мен сенсордың күрделі затты құрайтыны туралы шешімін терістейді).

UK IPO, Designs Practice Notice 1/03: Component Part of Complex Product Visible in Normal Use

(7 January 2003).

Ibid., 1.

EC Green Paper, [5.4.1]–[5.4.2].

429

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

бе? Екінші жағынан, құрамдас бөліктер бір-біріне бекітілген бе, әлде бір-біріне

байланыстырылған ба, біртұтас өнімнің дизайндық құны оның барлық бөлігінің

жиынтық құнынан артық па және жиынтық өнімді өткізетін жеке нарық бар

ма деген мәселелерді анықтау өте маңызды.

Егер бөліктер жиынтығын «зат»

деп атауға болатын болса, онда оның дизайнын тіркеу қажет. Еуропалық одақ-

тың Жалпы юрисдикция соты осы көзқарасты қолдай отырып, мұндай өнімдер

«эстетикалық және функциялық жағынан бір-бірімен өзара байланысты болса

және нарықта біртұтас өнім ретінде сатылған жағдайда өнімдер жиынтығы да

өнім деп саналатынын» атап өтті.

3. АЙРЫҚША ЖАҒДАЙЛАР:

ДИЗАЙН САНАЛМАЙТЫН НЫСАНДАР

Үш түрлі дизайн кең мағынадағы «дизайн» термині анықтамасының аясынан

шығарылды:

(i) тек қана техникалық функцияға негізделген дизайн;

(ii) басқа өніммен байланысын қамтамасыз ету үшін арнайы тәсілмен өндірі-

луге тиіс өнімдердің дизайны;

(iiі) адамгершілік қағидаларға қайшы келетін дизайн.

Біз олардың әрқайсысын кезек-кезек қарастырамыз.

3.1. ФУНКЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Регламенттің 8(1)-бабында (бұл Дизайн директивасының 7(1)-бабына сәйкес

келеді) дизайн «өнімнің тек қана техникалық функциясына негізделген сыртқы

тұрпатының ерекшелігі бола алмайды» делінген.

Еуропалық одақтың Интел-

лектуалдық меншік ведомствосының (EUIPO) Апелляциялық кеңесі мәлімде-

гендей, айрықша жағдай «өз функциясын атқаратын өнімнің дизайнын әзірлеу

мақсатында таңдалған өнімнің сыртқы тұрпатының ерекшеліктерін қорғауды

болдырмау үшін» қабылданды. Бұл қағида «өнімнің сыртқы тұрпатын белгілі бір

Бұрын қолданыста болған германиялық құқық осындай комбинацияларды қорғауды қамтамасыз

ету үшін «дизайн біртұтастығы» болуын талап етті, қараңыз: Bernhard Pug GmbH v. Interlübke KG, Case

1 ZR 35/73 (1976) 8 IIC 270 ісін қарау кезінде Германияның Федералдық соты «жиһаз бағдарламасына»

кіретін барлық жиһаз біртұтас дизайн ретінде қорғауға алынады деп шешім шығарды. Бұл жинақтың

құрамында кереует, комод, сөрелер және бұрышқа арналған элементтер бар және мұның бәрін

тұтынушылар біртұтас өнім деп қабылдайды.

Ball Beverage Packaging Europe v. EUIPO, Case T-9/15 EU:T:2017:386, [60].

Егер Біріккен Корольдікте тіркеуге берілген өтінім айрықша жағдайға сәйкес шектелетін болса,

ол кері қайтарылуға тиіс: RDA 1949, ss 1A(1)(b), 1C, 1D. Егер мұндай дизайн тіркелетін болса, түбінде ол

жарамсыз деп танылуы мүмкін. RDA 1949, s. 11ZA(1). Қоғамдастықта дизайнды тіркеуге өтінім берген

жағдайда дизайнның жария тәртіпке немесе жалпы қабылданған қоғамдық мораль қағидаларына

қайшы келу фактісі оны тіркеуден бас тартуға себеп болатын екі дәйектің бірі саналады: CDR, Art.

47(1)(b). Басқа қолданыс аясынан тыс жағдайлар тек Тіркелген дизайндар туралы заңның 25(1)(b)

бабына сәйкес Қоғамдастықтың тіркелген және тіркелмеген дизайндарын жарамсыз деп тану үшін

қолданылуы ықтимал.

RDA 1949, s. 1C(1); CDR, Art. 8(1).

430

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

деңгейде жақсарту үшін таңдалған ерекшеліктерге» қайшы келеді.

Дизайнның

ерекшеліктері өнімнің функциясымен ғана шартталған-шартталмағанын анық-

тау міндетіне «Дизайнның нақтылы бір ерекшелігі таңдалғанда, таза функциялық

пайымдардан бөлек қандай да бір нәрсе маңызды болды ма?» деп сұрақ қоя-

тын саналы бақылаушы көзқарасы арқылы баға беріледі.

Тек қана техникалық

функцияға негізделген дизайндарды санаттан шығарудың мақсаты – «дизайн

құқықтарын патент құқығында жазылғаннан әлдеқайда қатаңырақ шарттарды

сақтамастан, техникалық шешімдерде монополияға ие болу үшін пайдалануға

жол бермеу».

Бұл ретте айрықша жағдай технологиялық инновацияларға қо-

йылатын кедергілердің алдын алуға бағытталған.

8(1)-бапта ерекшеліктердің дизайн болып саналмайтыны айтылмаған, оның

орнына бұл бапта дизайн құқығы тек қана техникалық функцияға негізделген

ерекшеліктерге қатысты қолданылмауы керек деп көрсетілген. Бұл функциялық

ерекшеліктерді қамтитын дизайнды тіркеуге (немесе қорғауды қамтамасыз ету-

ге) болатынын білдіреді. Дизайн толықтай тек функцияға негізделген жағдайда

ғана біржола санаттан шығарылады.

Егер дизайн 8(1)-баптың қолданысына

жататын функциялық ерекшеліктерді қамтитын болса, жаңашылдықты немесе

дара сипатты бағалау кезінде олар ескерілмейді.

Бұған қоса, егер қандай да бір

тұлға функциялық ерекшеліктерді қайталап жасап шықса, онда дизайн бұзылған

болып саналмайды (өйткені оларға дизайн құқығы қолданылмайды).

3.1.1. Техникалық функция

8(1)-бап техникалық функцияға негізделген ерекшеліктерді тысқары қалдыр-

ғандықтан,

нұсқаулықта бұл орайда «техникалық» деген терминнің мағынасы

көрсетілмеген.

Техникалық ерекшеліктерді алып тастау бір-бірімен өзара бай-

ланысты үш мақсатты көздейді. Біріншіден, техникалық функцияларға қол жет-

кізуге қажетті ерекшеліктерді қорғау аясынан шығару арқылы регламент осы

ерекшеліктерді қорғауды патент құқығының (сондай-ақ қолданыста бар болған

жағдайда пайдалы модельді қорғау) қарауына қалдырады.

Басқаша айтқанда,

TrekStor v. Zagg, Case R 1997/2012–3 (12 May 2014), [22].

Ibid., [28].

Lindner Recyclingtech v. Franssons Verkstader, Case R 690/2007–3 [2010] ECDR 1, [28].

Designs Dir, Recital 13; CDR, Recital 10.

Austrotherm v. Termo Organika, Case R 998/2013–3 (12 February 2015), [45] (егер «өнімнің сыртқы

түрінің барлық елеулі ерекшеліктері оның техникалық функциясымен ғана шартталса», дизайн

тұтастай жарамсыз деп танылады).

Designs Dir., Recital 14; CDR, Recital 10.

Бұл шектеудің талап етілу себебі мынада болса керек: TRIPS 25(1)-бабы осы келісімге қол қойған

тараптардың «негізінен техникалық немесе функциялық мақсаттармен шартталған дизайндарға»

таралмауын қамтамасыз етуге ғана рұқсат береді.

Өнімдер патент және дизайн қорғанысы аясында қорғауға жататын жағдайда дизайн құқығының

мақсаттары үшін, патент өнімнің техникалық функцияларын анықтау үшін пайдаланылады (бұл

ретте патент құқығындағы «техникалық» терминінің мәні талқыға салынбайды). Қараңыз: Benmore

Ventures v. 2WF Société par actions simpliée, Case R 1341/2–15–3 (6 June 2016), [20]–[31]; Nintendo

v. Compatinet, Case R 1772/2012–3 (14 сәуір 2014), [24]–[34]. Сондай-ақ қараңыз: C.-H. Massa and

A.Strowel, ‘Community Design: Cinderella Revamped’ [2003] EIPR 68, 72 («техникалық функциялар»

одан әрі «экономикалық немесе маркетингтік шектеулерге» таралуы мүмкін).

EC Green Paper, [5.4.6.1].

431

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

өтінім берушілер аз шығын жұмсап, патент құқығының талабы бойынша сұра-

латын өнертабыстық стандарттарды сақтамастан, техникалық ерекшеліктерге

қорғау сұрай алмайды.

Екіншіден, техникалық функцияны іске асыратын ерекшеліктерді қорғаусыз

қалдыра отырып, заң барлық адамдардың белгілі бір функцияны жүзеге асыру-

ға қажетті бұл ерекшеліктерді жаңғыртуына және пайдалануына мұрсат береді.

Осылайша функциялық өнімдер арасында бәсекенің болуын қамтамасыз етеді.

Үшіншіден, айрықша жағдайлардың тағы бір мәні – пішін функцияға негіз-

делген жағдайда, дизайнның авторында дизайн жасау еркіндігі жоқ, демек, ол

дизайн жасау ісіне қандай да бір елеулі үлес қоса алмайды деген сөз. Бұл жағ-

дайда дизайнер дизайн қорғанысынан пайда көрмеуі керек.

Ал егер қандай

да бір тұлға дизайн жасау ісіне елеулі үлес қосқан болса, онда ол – дизайнның

авторы емес, өнертапқыш деген сөз.

3.1.2. Қандай жағдайларда ерекшелік техникалық функцияға негізделген

болып есептеледі?

8(1)-баптың құқықтық принципін бұрмалайтын сұрақтың бірі мынау: «тек

қана техникалық функцияға негізделген ерекшеліктер» деген тіркес нені білдіре-

ді?

Соңғы онжылдықта түрлі тұжырымдар қабылданса да, оның ішінде екеуін

ерекше атап өткен жөн. Оның біріншісі «формалардың көптігі» деп аталады (мү-

ше-мемлекеттерде осы атау кеңінен қолданылады). Бұған сәйкес, дизайн авторы

өнімнің түпкілікті формасын бақылауды жүзеге асыра алмайтын жағдайда ғана

дизайн техникалық функциялармен шартталады. Бұл тұжырымға сәйкес, тех-

никалық функциясын қандай да бір басқа конфигурациямен іске асыру мүмкін

болмаған кезде, дизайн алынып тасталады. Дизайнердің екі немесе одан да көп

балама конфигурация арасында таңдау еркі болса, демек, нысанның функция-

мен шартталмағандығы.

Дизайнер екі немесе одан да көп форма арасынан

(олардың бәрі функциялық болса да) таңдау мүмкіндігіне ие болса, түпкі нәти-

жесіндегі дизайн 8(1)-бапқа қайшы келмейді.

Осылайша, «формалардың көп-

тігі» тұжырымына сәйкес, әлдебір басқа форманы қолдана отырып, дәл сондай

техникалық функцияны жүзеге асыру мүмкін болған жағдайда ғана функциялық

дизайн құқықтық қорғаумен қамтамасыз етіледі.

Көбінесе мұны «бағыттау функциясы» деп атайды. Бұл функцияны жүзеге асыруда 7(1)-баптың

қолданылуы қаншалықты тиімді екені оның интерпретациясының барынша толық әрі сенімді екеніне

байланысты. Бірақ бұл жердегі кілтипан – бұл бапты тар мағынасында түсіндіретін болса, Еуропалық

одақтың дизайн режимі техникалық өнімдерді қорғаудың тиімді тетігі ретінде қарастырылуы мүмкін,

өйткені сараптама ауқымы шектелген, ал қорғау мерзімі 25 жылға дейін; яғни патент құқығына

қарағанда бес жылға артық: Beier, op. cit., 851 («дизайнды қорғау... балама дизайны жоқ техникалық-

функциялық ерекшеліктер туралы сөз болған кезде табиғи түрде шектеледі»).

EC Green Paper, [5.4.6.2].

Маскер айрықша жағдайды енгізуге түбегейлі қарсы болған, ол техникалық жаңалықтарды

ауқымды дизайн құқығы аясында қорғау зиянының мардымсыздығына назар аударды: Musker, 41–3.

Француз тіліндегі нұсқасы: les caractéristiques de l ‘apparence d’ un produit qui sont exclusivement

imposé par sa fonction technique неміс тіліндегі нұсқасы: die ausschließlich durch dessen technische

Funktion bedingt sind. Қатар талқылауды 36-тарау, 3-бөлімдегі TMD 3(1)(е) бабына сәйкес тауар

белгілерінен шығарып тастау тұрғысында салыстырыңыз.

Сыни талқылауды мына жерден қараңыз: Benmore Ventures v. 2WF Société par actions simpliée,

Case R 1341/2– 15–3 (6 June 2016), [15]–[16].

Landor&Hawa International Ltd v. Azure Designs Ltd [2007] FSR 181, [2006].

432

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Біріккен Корольдіктің Апелляция соты Landor&Hawa International Ltd v. Azure

Designs Ltd ісі

бойынша шығарған шешімінде осы тұжырымға жүгінді, яғни сот

кеңейтілетін секциямен жабдықталған қатты немесе корпустық шабадандар-

дың (қосымша секция шабадан көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді) дизайны-

на қатысты регламенттің 8(1)-бабы қолданыла ма деген мәселені қарастырды.

Талапкердің ұлғайтылатын шабаданға арналған дизайны тек қана техникалық

функциямен шартталып, осылайша алынып тастала ма деген мәселені анықтау

барысында Апелляция соты «Дизайн авторында қандай да бір таңдау болды ма,

яғни ол дизайнды жасаудың басқаша тәсілін қарастырды ма?» деген сұрақ қой-

ды. Істі қарастыру кезінде сот мына мәселені анықтады: автор дизайнның көп-

теген аспектісі арасында таңдау жасаған, оның ішінде «құрамдас элементтердің

кеңістіктегі жағдайы (үлкен кернейлер/сыдырма ілгектер/қалыпты көлемдегі

кернейлер, сыдырма ілгектер/үлкен кернейлер) және керней элементтерінің бо-

луы да бар», нәтижесінде «дизайнның соңғы нұсқасына функциялық емес және

тіпті құбылмалы элемент» қосылды.

Осылайша дизайн тек функцияға негіздел-

гені негізінде ережеден тысқары қалдырылмады.

Қазіргі уақытта Біріккен Корольдікте және Еуропалық одақтың Интеллектуал-

дық меншік ведомствосында (EUIPO) қолданылатын балама тәсіл 1971 жылы

Amp v. Utilux ісі

бойынша шығарылған шешімге негізделген: Лордтар палатасы

1949 жылғы (біріздендіруге дейін) Тіркелген дизайндар туралы заңның 1(3)-бө-

ліміне түсінік беруге тиіс болатын, ол регламенттің 8(1)-бабына өте ұқсас. Осы іс

бойынша Лордтар палатасы шығарған түйіннің мәні мынау: дизайнның барлық

қыры техникалық шешімге негізделсе, өнімнің конфигурациясы тек қана оның

техникалық функцияға негізделген болып саналады.

Бұл тұжырымға сәйкес,

дизайн функцияға тәуелді болады, демек, өнім оның сыртқы түрін ескермей жа-

салса, яғни оның функциялық сипаттамаларын ескере отырып қана әзірленген

болса, дизайнға қатысты айрықша жағдай ережесі іске қосылады. Функция бас-

қа формаларды пайдалану арқылы орындалуы мүмкін болса да, осы тұжырым

қолданылады (тек «формалардың көптігі» тәсілінің жөні бөлек). Эстетикалық па-

йымдаулар мүлдем орынсыз болған жағдайда ғана дизайнның ерекшеліктері

8(1)-бапқа қайшы келеді. Linder Recyclingtech ісі бойынша Еуропалық одақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO) Апелляциялық кеңесі мәлім-

дегендей, бұл «заңнамаға эстетикалық құны туралы талаптарды енгізумен тең

емес», мұның орнына ол былай дейді:

Эстетикалық тұрғыдан өнімнің қалай көрінетіні, яғни оның жақсы, жаман,

әдемі немесе сұрықсыз болуы ешкімді алаңдатпай, оның қалай жұмыс істейтіні

ғана маңызды болса, бұл жерде дизайн құқығы аясында қорғалуға тиіс ештеңе

жоқ деген сөз.

«Формалардың көптігі» тұжырымы кеңінен сынға ұшырады, ең әуелі ол

8(1)-баптың саяси мақсатын, атап айтқанда, дизайн құқығының (патенттер емес)

Ibid.

Ibid., [32] (сот-судья, корольдік адвокат Фишке сілтеме жасайды).

[1971] FSR 572 (HL).

Қараңыз: Dyson v. Vax [2010] EWHC 1923 (Пат), [23]–[31] (Arnold J).

Linder Recyclingtech GmbH, Case ICD 3150 (3 April 2007) (OHIM, Invalidity Division), [35].

433

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

функциялық дизайндарды монополиялау мақсатында қолданылуына тосқауыл-

ды бұзады,

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосының

(EUIPO) Апелляциялық кеңесі мәлімдегендей, формалардың көптігі теориясы

қабылданған жағдайда 8(1)-бапты қандай да бір мақсат пен мағынадан айырып,

оны іс жүзінде керексіз қылады.

Doceram ісінде Еуропа соты формалардың

көптігі ұстанымын ескермеді, ал Amp v. Utilux ісінде

оны іс жүзінде қолданысқа

алды. Біраз уақытқа созылған дүдамалдан кейін

Біріккен Корольдік, Еуропа-

лық одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO) мен Еуропа соты

ортақ ұйғарымға келді.

Яғни бұл – 8(1)-баптың талабына сәйкес, белгіленген

функциясын атқару үшін ғана таңдалған өнімнің сыртқы түрінің ерекшеліктері

қорғауға жатпайды деген сөз.

Бұл белгілі бір дәрежеде өнімнің сыртқы түрін

жақсарту үшін объективті түрде таңдалған ерекшеліктерге қайшы келеді. Белгілі

бір ерекшеліктердің неге таңдалғаны туралы мәселе объективті түрде шешіле-

ді: «дизайнды жасау барысында автордың не туралы ойлағанын анықтаудың»

қажеті жоқ; оның орнына «бұл мәселеге дизайнды көріп, оның нақты ерекше-

ліктерін таңдау кезінде таза функциялық пайымдаулардан басқа маңызды нәр-

селер болуы мүмкін бе деген сұрақ қоятын саналы бақылаушы тұрғысынан баға

берілуге тиіс».

Яғни мәселе «техникалық білімі шектеулі болған хабардар пай-

даланушы тұрғысынан емес, объективті тұрғыда бағалануы керек».

3.2. ӨЗАРА БАЙЛАНЫС

Дизайнның екінші, яғни заңның қорғауынан тыс қалған түрі өнімнің басқа

бір өніммен қосылуын қамтамасыз ету үшін белгілі бір тәсілдермен жасалған

дизайндар болып саналады. Дизайн директивасының 7(2)-бабына сәйкес келе-

тін регламенттің 8(2)-бабында былай делінген:

Қараңыз: Dyson v. Vax [2010] EWHC 1923 (Пат), [23]–[31]; Linder Recyclingtech GmbH, Case ICD

3150 (3 April 2007) (OHIM, Invalidity Division), [35]. Міндетті тәсілдеменің қандай да бір ерекшеліктерді

жоққа шығаратын дәрежесі көбінесе өнім қаралатын абстракция деңгейіне байланысты.

Benmore Ventures v. 2WF Société par actions simpliée, Case R 1341/2–15–3 (6 June 2016), [15].

Doceram v. CeramTec, Case C-395/16, EU:C:2018:172, [22]–[23].

Біріккен Корольдікте «нысандардың көптігі» тәсілдемесін қолдау мына істен бастау алды:

Landor&Hawa International Ltd v. Azure Designs [2007] FSR 181. L.Brancusi, ‘Designs determined by the

product’s technical function’ [2016] EIPR 23.

Linder Recyclingtech GmbH, Case ICD 3150 (3 April 2007) (OHIM, Invalidity Division), [28]–[36]; ACV

Manufacturing NV v. AIC SA [2012] ECDR 13, [24]; Nordson Corporation v. UES AG, Case R 211/2008–3 (29

April 2010) (OHIM, Third Board of Appeal), [26]–[35]. Салыстырыңыз: Stone, 70 (мұнда автор Еуропалық

одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосында тағы бір тәсілді ұсынады).

Бірақ бұл үшін саналы бақылаушы қажет емес: Doceram v. CeramTec, Case C-395/16,

EU:C:2018:172, [38].

Linder Recyclingtech GmbH, Case ICD 3150 (3 April 2007) (OHIM, Invalidity Division), [36]. 2016

жылдың шілдесінде Oberlandesgericht Düsseldorf (Дюссельдорф жерінің соты) Еуропалық одақ сотына

«Өнімнің ерекшеліктері функциялық мақсат үшін таңдалғанын анықтау туралы шешім қабылдау

кезінде саналы бақылаушының көзқарасын есепке алу керек пе?» деген мәселені қарастыру туралы

өтініш білдірді: Doceram, Case C-395/16 (қарастыру сатысында). Сондай-ақ Doceram ісінде Еуропалық

одақ сотына «дизайн әсерінің өнім дизайны үшін еш маңызы жоқ, бірақ (техникалық) функциялық

дизайн шарттаған жалғыз фактор болып саналатын жағдай» туралы сұрақ қойылды. Ibid.

Austrotherm v. Termo Organika, Case R 998/2013–3 (12 February 2015), [47].

434

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Дизайн дәл сол формада немесе нақ сол көлемде орындалуға тиіс өнімнің

сырт көрінісінің ерекшеліктеріне ғана қатысты болмауы керек, яғни дизайн қол-

данылатын немесе қатысы бар өнім өзінің функциясын орындай алатындай етіп,

басқа өніммен механикалық тұрғыда қосылып немесе оның ішіне, жанына неме-

се оған қарама-қарсы орналастырыла алатындай болуы керек.

Заң қорғауынан тыс қалудың себебі мынада болуы мүмкін: дизайнның бі-

різдендірілген анықтамасы өнім бөлшектерінің сыртқы тұрпатын, механикалық

бөлшектерді біріктіруге арналған ерекшеліктерін қамтитындығына қарамастан

қорғауға алынбайды, өйткені бұл нақты бұйымның дизайн иесінің қосалқы на-

рықтағы бәсекені болдырмауына жол беруі ықтимал.

100

Мысалы, ноутбуктың

сыртқы порттарының дизайнын қорғау құқығы оның авторына пернетақта саты-

лымын реттеуге мүмкіндік берер еді; лазерлік принтер бөлшектерінің дизайнын

қорғау арқылы дизайн авторы принтерге арналған картридждер саудасын бақы-

лауға алуы ықтимал; ал капсулалық кофемашина дизайнының құқығы бұл дизайн

иесінің кофеқайнатқыштарды сату нарығына араласуына мүмкіндік беретін еді.

Бұл ереже британиялық тіркелмеген дизайндар құқығында «сәйкес келуге

тиіс» деп бекітілген айрықша жағдайға ұқсас (бұл мәселе 30-тарауда талқылана-

ды).

101

Алайда екі тұжырымның арасындағы сөздерді қолдану айырмашылығын

ескерсек, «сәйкес болуға тиіс» деген айрықша жағдайға қатысты прецеденттік

құқық регламенттің 8(2)-бабын қолдануда кәдеге асуы екіталай. Мұның бір се-

бебі – Британия заңы өзара байланысты «орнататын» ерекшеліктерді қорғаудан

шығарып тастаса да, 7-бапқа сәйкес, ережеден тыс жағдай күшіне ену үшін қо-

сымша салықтық талап бар. Атап айтқанда, ерекшеліктер «міндетті түрде дәл

сол пішінде және нақ сол көлемде қайта жасалуы керек».

102

Дизайны жасалған

артефактының пішіні басқа өнімнің пішініне әсер ететін болса (мысалы, бір өнім

екіншісіне кіріктірілуге тиіс, бірақ ол ішкі өлшемдерге дәл сәйкес келмесе де бо-

лады деген жағдайда), Еуропалық айрықша жағдайдың пәрмені жүрмейді. Тағы

бір себебі: Еуропалық ереже дизайны қорғалған өнімге «басқа өніммен меха-

никалық түрде жалғануға немесе оның ішінде, оның жанында немесе оған қа-

рама-қарсы орналасуға» мүмкіндік беретін және сол қалпында қайта жасалуға

тиіс ерекшеліктермен шектеледі. Директиваның және регламенттің декларативті

бөлімінде былай делінген: «айрықша жағдай «механикалық құрылғыларға» қол-

данылады, бірақ «механикалық түрде» деген тіркес «өнім басқа өнімнің ішін-

де, оның айналасында немесе оған қарама-қарсы орналастырылған жағдайда»

(немесе «орналастыру» термині «механикалық түрде» деп қарастырыла ма)

қолданыла ма, жоқ па – ол жағы нақтыланбаған.

103

Автокөлік шассиінің газ шы-

ғатын құбырмен қосылуын «механикалық» қондырғының классикалық мысалы

100

Қоғамдастықтың дизайн регламентінің 10-декларативті бөлімі мен Дизайн директивасының

14-диспозициясына сәйкес, «механикалық құрылғылардың дизайнына таралатын қорғау аясын

кеңейту әртүрлі өндіруші шығарған өнімдердің бір-бірімен үйлесімді жұмыс істеуін қиындатпауға

тиіс». Сондай-ақ қараңыз: EC Green Paper, [5.4.10.1].

101

DPA 1988, s. 213(3)(b) («Дизайнға берілетін құқық ... басқа өніммен қосылу немесе басқа өнімнің

ішінде немесе оның жанында орналастыру мүмкіндігін осы өнімнің кез келгені өз функциясын

орындай алатындай етіп қамтамасыз ететін ... өнімнің пішіні мен конфигурациясы ерекшеліктеріне

.... қолданылмайды»). Қараңыз: 30-тарау, 2.2.3-бөлім.

102

Бір істе британиялық соттар «мүмкіндікті қамтамасыз ету» дәлдік деңгейін талап етеді деген

шешім шығарды, қараңыз: Amoena v. Trulife [1995] EIPR-D 346.

103

Айрықша жағдайды механикалық байланыспен шектеу Еуропалық одақтың «Жасыл кітабындағы»

бастапқы ұсыныста болған жоқ.

435

өНЕРТАБЫС ОБъЕКТІСІ: ДИЗАЙНҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

ретінде қарастыруға болатын болса да, үстел шамына орнатылған абажурды,

кофеқайнатқышқа бекітілген сүзгіні немесе канделябрға орнатылған шамды ме-

ханикалық құрылғы деп санауға болатыны, не болмайтыны түсініксіз.

104

«Меха-

никалық» термині көбінесе «электрлік» терминіне қарама-қайшы ұғым ретінде

пайдаланылатынын ескерсек, электрлік құрылғыларды дизайнмен қорғау мүм-

кіндігі туындайды, бірақ бұл айырмашылықтың саяси пайымдаулар бойынша

ұсыныстарға еш қатысы жоқ. Өзара байланыстар мен «сәйкес келуге тиіс» де-

ген айрықша жағдайлар арасындағы тағы бір айырмашылыққа келсек, 8(2)-бап

аясында айтылған айрықша жағдайлар тек басқа өнімдер, яғни «өнеркәсіптік

немесе қол еңбегі бұйымдары» арасындағы өзара байланысты ғана қамтиды.

Әрине, бұл, британиялық «сәйкес келуге тиіс» деген айрықша жағдайдағыдай,

адамның дене мүшелерімен, мысалы, жанаспалы линзалар арқылы көзбен өза-

ра байланысты қамтымайды.

3.2.1. Модульдік өнімдер

Байланыстырғыштарға қатысты айрықша жағдай өз алдына бөлек қарауға

лайық. 8(2)-бапта айтылған мұндай айрықша жағдайға қарамастан, 8(3)-бап-

та «дизайн құқығы... бір модульдік жүйе шеңберінде бірін-бірі алмастыратын

өнімдерді көптеп жинау немесе өзара байланыстыру мүмкіндігін қамтамасыз

етуге арналған дизайнға қолданылады» делінеді.

105

Ал 15-декларативті бөлім

«модульдік өнімдердің механикалық құрылғылары олардың инновациялық

сипаттамаларының маңызды элементі және негізгі маркетинг активі саналады,

демек, қорғаумен қамтылу құқығы болуға тиіс» деп негіздейді. Мұны былайша

түсіндіруге болады: бұл LEGO құрастырғыш бөлшектерінің негізгі ерекшелікте-

рін қорғауды көздеген Дания үкіметі тарапынан лоббилендірудің нәтижесіндегі

өнім еді (LEGO құрастырғыштарының сырықтар мен түтіктерді біріктіру жүйесі

1958 жылдан бері жұртшылыққа мәлім болғанымен, негізгі дизайндық қорғау

құқығын жоғалтпаған режимдер өте аз). Модульдік дизайн жүйелерінің басқа

мысалдары ретінде балаларға арналған құрастырғыштар жиынтықтарын, орын-

дықтардың модульдік жүйелерін және сөрелер қатарын айтуға болады.

106

3.3. ҚОҒАМДЫҚ МОРАЛЬ ҚАҒИДАТТАРЫНА НЕМЕСЕ ЖАРИЯ ТӘРТІПКЕ

ҚАЙШЫ КЕЛЕТІН ДИЗАЙН ТҮРЛЕРІ

Регламенттің 9-бабына сәйкес, «дизайнға берілетін құқық жария тәртіпке не-

месе жалпы қабылданған мораль қағидаларына қайшы келетін дизайнға қолда-

нылмайды». Бұл айрықша жағдай еуропалық патент құқығы мен сауда белгілері

құқығының балама ережелеріне, сондай-ақ көптеген ұлттық дизайн жүйесінің

бұрын қолданыста болған ережелеріне сәйкес келеді.

107

Әлбетте, бұл ереже

104

Салыстырыңыз: R.Durie, ‘European Community Design Law’, in B.Gray and E.Bouzalas (eds),

Industrial Design Rights: An International Perspective (2001), 75, 91 (мұнда механикалық интерфейс

ретінде теледидар мен тіреуіш мысалы беріледі).

105

RDA 1949, s. 1C(3); CDR, Art. 8(2), Recital 11.

106

Patent Oce, Legal Protection of Designs (February 2001), [24].

107

1949 жылғы Тіркелген дизайндар туралы заңның 43(1)-бабына сәйкес, директиваға өзгертулер

енгізілгенге дейін заңның ешбір ережесі «тіркеушінің пікірінше пайдалануы заңға немесе қоғамдық

мораль қағидаларына қайшы келетін дизайнды тіркеуге құзырет береді немесе рұқсат етеді» деп

түсіндірілмеуі керек.

436

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

дизайнды тіркеуден бас тартуға (ұлттық деңгейде де, ЕО деңгейінде де) және

оны жарамсыз деп тануға негіз бола алады.

108

Судья Олдостың пікірінше, мәселе

қоғамның қандай да бір бөлігіне тіл тигізу емес, қоғамның парасатты ақыл-ой

өкілдерінің адамгершілік қағидаларына заң бойынша қорғау беру дұрыс емес

деп санауға мүмкіндік беретіндігінде.

109

Әдетте бұйымдардың сыртқы тұрпаты

моральдық наразылық

110

тудырмаса да, нәсілдік немесе гомофобтық сипатта-

ғы

111

дизайндар, свастика

112

қолданылатын тоқыма өнімдерінің дизайндары не-

месе жерүсті миналары мен адамға арналған тұзақтардың функциялық дизайн-

дарының жөні бөлек деген ой айтылды.

113

Яғни директива «мемлекеттік саясатқа

қатысты ұлттық тұжырымдамаларды немесе жалпы қабылданған мораль қағи-

даларын бір ізге түсіруді көздемейтіндігін»

114

ескере отырып, кей елде тұрпайы

саналған дизайн басқа елде қалыпты деп қабылдануы мүмкін екендігін айту лә-

зім. Біріккен Корольдікте көптеген дизайнның қоғамдық мораль қағидаларына

немесе жария тәртіпке қайшы келеді деген себеппен қорғау аясынан шығары-

луы екіталай. Заңдар біріздендірілгенге дейін Masterman’s Design Application ісін-

де

115

сот (апелляция бойынша) таулық ер адамды бейнелейтін қуыршақтың ди-

зайнын тіркеуге рұқсат берді, спорранды (шотландиялық былғары сөмке. – Ауд.)

көтергенде жыныс мүшесі көрінеді (26.4-суретті қараңыз).

26.4-сурет. Masterman’s Design ісіндегі қуыршақтың алдынан қарағандағы көрінісі

Дереккөз: Keith Beresford.

108

RDA 1949, ss 1A(1)(b), 1D, 11ZA(1); CDR, Arts 47(1)(b), 25(1)(b).

109

[1991] RPC 89, 103–4.

110

UK IPO, Registered Designs Examination Practice guide (16 March 2017), [5.03] (тіркеуші жария

тәртіпке негізделген қарсылықты сирек білдіреді).

111

Ibid.

112

EC Green Paper, [8.9.2]. Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбына арналған үстел ойынының

қаптамасындағы свастика наразылық тудырмауы мүмкін.

113

Musker, 52 (жерүсті миналарының дизайны).

114

CDR, Recital 16.

115

[1991] RPC 89.

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

1. Кіріспе

2. Дизайнның жаңашылдығы

3. Дара сипат

4. Жарамсыздықтың салыстырмалы негіздемелері

1. КІРІСПЕ

26-тарауда біз дизайн жарамды болуы үшін, ең алдымен, қандай критерий-

ге сай болуы қажет екенін, атап айтқанда, «дизайнға» қойылатын талаптарды

қарастырған едік. Осы тарауда дизайнның (мейлі ұлттық тізілімде немесе қо-

ғамдастықта тіркелген, әлде тіркелмеген дизайн болсын) жарамдылығын рас-

тайтын басқа да талаптарды талқылаймыз.

Олар мынадай:

(i) дизайн «жаңа» болуға тиіс;

(ii) дизайнның өзіне тән «дара сипаты» болуы қажет;

(iii) өтінім беруші немесе құқықиеленушінің қорғалған дизайнға құқығы бо-

луға тиіс;

(iv) сондай-ақ дизайн оған дейінгі тиісті құқықтарға (оның қатарына бұры-

нырақ берілген дизайн өтінімдері, тауар белгісі құқықтары, авторлық құ-

қық және эмблеманың кейбір түрлеріне қатысты құқықтар кіреді) қайшы

келмеуі керек.

Осылардың бәріне жекелей тоқталамыз.

2. ДИЗАЙННЫҢ ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ

Ұлттық тізілімде, қоғамдастықта тіркелген және қоғамдастықта тіркелмеген

дизайндар жарамды болуы үшін дизайн жаңашыл немесе жаңа болуға тиіс. Өтінім

берген күнге дейін (немесе дизайн қоғамдастықта тіркелмесе, дизайн көпшілікке

Designs Dir., Art. 11 (төрт міндетті және үш қосымша негіздемелерді тізеді); RDA 1949, ss 3A

(тіркеуден бас тарту негіздемесі), 11ZA (жарамсыз деп тану негіздемесі), Sch. A1 (эмблемалар); CDR,

Art. 25 (жарамсыз деп танудың жеті негіздемесі).

ДИЗАЙННЫҢ ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ,

ДАРА СИПАТЫ ЖӘНЕ

САЛЫСТЫРМАЛЫ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

438

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

қолжетімді болғанға дейін) оған ұқсас немесе болмашы өзгешелігі бар дизайн

көпшілікке мәлім болмаса, дизайн жаңа болып есептеледі.

Бұл – дизайнды өмірде

бар материалдар жиынтығымен салыстыруды талап ететін тарихи немесе объек-

тивті сынақ. Бұл тұрғыдан мұны авторлық құқықтағы төлтумалық критерийіне қа-

рама-қарсы қоюға болады. Осынау психологиялық һәм субъективтік критерий,

негізінен, туындыгер мен шығарма арасындағы байланысқа назар аударады.

Жалпы, дизайнның жаңашылдығын бағалау үшін үш сұрақ қойылуы қажет:

(i) Қандай дизайнға сараптама жүргізіледі?

(ii) Дизайн қандай материалмен салыстырылады? Патент тілінде «техника

деңгейі» дегеніміз не?

(iii) Дизайн мен осы дизайн техникасының деңгейі арасында қандай айырма-

шылық болуы қажет?

Енді осылардың әрқайсысын бөлек-бөлек қарастырайық.

2.1. ДИЗАЙН ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Көбінесе дизайнның жаңашылдығын анықтау үшін әуелі дизайнның құқық-

тық қорғау ауқымы қаншалықты екенін білу өте маңызды.

Бұл сонымен қатар

жарамсыздықтың негіздемелері мен меншік құқығы, эксплуатациялау және

құқықбұзушылыққа қатысты мәселелерде де маңызды рөл атқарады. Бірқатар

айырмашылық бар болғанымен, дизайнның ауқымын анықтау міндеті, негізінен,

барлық салада ұқсас. Cол себепті тараудың осы бөлімінде біз жалпы дизайн ау-

қымының қалай анықталатынын қарастырамыз.

Дизайн сөзінің мағынасы өте кең болғанымен, оған кірмейтін бірқатар ди-

зайн түрі бар. Бұл жерде үшеуі айрықша назар аударуға тұрарлық. Біріншісі –

26-тарауда талқыланғандай, дизайнның тек функцияға негізделген ерекшелік-

тері. Екіншісі – (бұл да 26-тарауда талқыланды) арнаулы әдіспен жасалып, басқа

өніммен байланыстыруға мүмкіндік беретін ерекшеліктер. Заң қорғауынан тыс

қалатын дизайндардың үшінші типі – күрделі өнімдердің құрамдас бөліктері.

Олардың қалыпты қолданыс кезінде көзге көрінетін ерекшеліктері ғана дизайн-

ның аспектілері саналуға тиіс. Бұл талап осы тарауда кейінірек талқыланады.

Кейбір ерекшеліктері қорғаудан тыс қалғанмен, аталған үш жағдайда да ди-

зайн жарамды деп танылуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Тек өнімнің барлық

ерекшелігі функцияға негізделгенде, өнімнің барлық ерекшелігі басқа өніммен

байланыстырылу үшін арнаулы әдіспен шығарылуға тиіс болғанда, сондай-ақ

күрделі өнімнің ешқандай құрамдас бөлігі қалыпты қолданыс кезінде көзге кө-

рінбегенде ғана дизайн тұтастай жарамсыз деп танылады. Дизайнның қорғаудан

тыс қалатын ерекшеліктері айқындалғаннан кейінгі келесі қадам − дизайн мәсе-

лесін анықтау. Қабылданатын тәсілдеме дизайнның тіркелген не тіркелмегеніне

байланысты өзгешеленеді.

RDA 1949, s. 1B(2); Designs Dir., Art. 4; CDR, Art. 5(2). Егер біреуіне басымдық беру қажет болса,

онда тиісті мерзім басымдық мерзімі болып саналады.

Бұл жерде дизайнның (патенттердегі сияқты) «ауқымы» туралы сөз қозғаудың неліктен

орынсыздығы туралы талқылауды мына жерден қараңыз: Erol’s Design Application, Appeal O/253/17

(18 May 2017), [59]–[62].

439

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

(i) Біріккен Корольдік пен қоғамдастықта тіркеу. Тіркелген дизайнның

шекарасын анықтайтын басты фактор – қорғауға өтінім берілген дизайнның

ерекшеліктерін нақты бейнелейтін репрезентациялар. Лорд Нойбергер айт-

қандай, тіркелген дизайн арқылы қамтамасыз етілетін қорғау ауқымы «түптеп

келгенде, қарастырылып отырған тіркеудің, атап айтқанда, осы тіркеумен қоса

берілген суреттердің дұрыс интерпретация жасалуына байланысты болуы ке-

рек».

Ең бастысы – аталған суреттер талап етілген «монополияның сипаты мен

деңгейін ашады».

Мұның алдында байқағанымыздай, осы уақытқа дейін репрезентацияларды

әзірлеуде басшылыққа алатын ережелер мен рәсімдердің қомақты жиынты-

ғы жасалды. Онда өтінім берушілер өтінімде не нәрсеге ескерту жасалатынын

анықтау үшін қолдана алатын тәсілдерден бастап, репрезентацияның оқылуын-

дағы сипаттаманың атқаратын рөліне дейінгі ережелер қамтылған. Бұл ереже-

лер дизайн репрезентациясының интерпретациялануында маңызды рөл атқа-

рады. Олардың аясында өтінім берушілер өздерінің дизайндарын таныстыруда

белгілі бір деңгейде еркіндікке ие. Сондай-ақ олар ненің репрезентациялана-

тынын және солайша ненің қорғауға ие болатынын да өз беттерінше нақты-

лай алады. Мысалы, өтінім беруші өнімнің пішініне, оның сыртқы тұрпатының

ерекшеліктеріне немесе осы аталғандардың комбинациясына қарай қорғауды

шектей алады. Үлкен соттың PMS International Group v. Magmatic («Trunki») ісі

бойынша шығарған шешімі көрсеткендей, репрезентацияның таңдалған стилі

және соттардың оны қалай қарастыратыны дизайнның «тағдырын» анықтауда

шешуші рөл атқаруы мүмкін.

27.1-сурет. Magmatic-тің қоғамдастықта тіркелген дизайны

Дереккөз: PMS International Group Plc v. Magmatic [2016] UKSC12, [1].

Trunki ісі бойынша шығарылған шешім қоғамдастықта тіркелген, кішкентай

балаларға арналған, өздігінен жылжитын шабадандар дизайнының авторлығы-

на қолсұғушылықты қарастырды. Тіркелген дизайн 3D Компьютерлік жобалау

PMS International Group v. Magmatic [2016] UKSC 12, [30].

Ibid., [31].

[2016] UKSC12. Бұл туралы қараңыз: UK IPO, Registered Designs Examination Practice Guide (16

March 2017), [11.06]–[11.07]; UK IPO, Guidance on use of representations when ling Registered Design

applications (1 June 2016).

440

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

жүйесі (СAD) арқылы сұрғылт түсті және реңктік контрастары анық монохром-

ды режимде әзірленген алты суреттен тұрған (27.1-суретті қараңыз). Magmatic

компаниясы 2004 жылдан бері «Trunki» тауар белгісімен балаларға арналған

жол шабадандарын шығарып, сатып келген еді. Бастапқыда сатылған Trunki ша-

бадандарының сырты мен белдігі – бір түске, мүйізшелері мен дөңгелектері –

басқа түске, ал жолақтары, ілмектері және дөңгелектерінің сымдары үшінші бір

түске боялған еді. Уақыт өте келе шабадандардың дизайны жетілдіріліп, оған

әртүрлі түс пен өрнек қосылды (мысал ретінде 27.2-суретті қараңыз). 2013 жылы

Magmatic компаниясы Біріккен Корольдікте Kiddee Case шабадандарын импорт-

тауда және сату кезінде PMS компаниясы оның қоғамдастықта тіркелген дизай-

нына (27.1-суретті қараңыз) қатысты құқық бұзғаны жайлы мәлімдеп, іс қозғады

(27.3-сурет).

Қорғауға алынған дизайнның ерекшеліктерін анықтау кезінде Үлкен сот тір-

келген суреттерді интерпретациялауға міндетті болды (27.1-суретті қараңыз).

Үлкен сотта бірқатар мәселе талқыланғанымен, оның ішіндегі біреуі, атап айт-

қанда, «Тіркеуге алынған сурет шабаданның нақтылы бір пішініне ғана қатысты

болды ма немесе онда контраст түстер (немесе реңктер) де қамтылды ма?» де-

ген сұрақ ерекше маңызға ие.

27.2-сурет. Magmatic компаниясының сатылымдағы Trunki үлгілері

Дереккөз: PMS International Group Plc v. Magmatic [2016] UKSC 12, [3].

27.3-сурет. PMS компаниясына тиесілі Kiddee Cases

Дереккөз: PMS International Group Plc v. Magmatic [2016] UKSC 12, [4].

441

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

Апелляция сотында лорд-судья Китчиннің пікірімен келісе отырып, лорд

Нойбергер: «Репрезентацияларда қолданылған реңк дифференциациясы «ди-

зайн» деген тұжырымның тек оның формасы үшін ғана берілмегенін білдірді», –

деді. «Дизайн» ұғымы заттың пішінімен бірге белдігі, жолақтары, дөңгелектері

мен өнімнің басқа бөлігімен контраст құратын түстегі (немесе, бәлкім, түстер-

дегі) сымдары үшін берілді. Тіркелген дизайн шабаданның пішінінен, сондай-ақ

белдік, жолақ және дөңгелектерден тұрады деген шешім дизайнның ауқымын

шектеп, соттың дизайн құқығы бұзылмағаны жайлы қорытындыға келуіне әкелді.

Көптеген құқықтанушы (оның ішінде лорд Нойбергер де бар) Роберт Лоу-

дың өздігінен жүретін ерекше шабадандарды жасаудағы жаңашылдығы мен

шеберлігіне тәнті болғанмен (және, сәйкесінше, оның Үлкен сот инстанция-

сында жеңіліс тапқанына өкініш білдіргенмен),

дизайнның лайықты деңгейде

қорғалмауына репрезентациялардағы айқындықтың аздығы және оның маз-

мұнын соттың қалайша интерпретациялағаны себеп болған сияқты. Еуропалық

одақтың Интеллектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO), Біріккен Корольдіктің

Интеллектуалдық меншік ведомствосы (UK IPO), сондай-ақ Еуропалық одақтың

басқа да дизайн ведомстволары арасында 2016 жылы дизайн репрезентация-

сын даярлау бойынша жалпыға ортақ практикалық нұсқаулықты қабылдау ту-

ралы келісім жасалғанын ескерсек, қазіргі кезде осы тектес проблемалар белгілі

бір дәрежеде азаюы мүмкін.

2016 жылы UK IPO өтінім берушілердің тек дизайн

пішінін ғана тіркеуге талаптанғанда не істеу қажеттігін нақтылайтын Қысқаша

нұсқаулықты жариялағаннан кейін Trunki ісіне ұқсас шетін проблемалар азаюы

ықтимал.

Репрезентациялар қорғауға алынатын дизайнның қолданылу аясын айқын-

даудың негізін қамтамасыз етсе, басқа факторлар қорғау шарасын талап ететін

ерекшеліктерді анықтауға көмектеседі. Мысалы, соттарда дизайнның мағына-

сын анықтауға көмектесу үшін, тіркелген дизайн бар болған жағдайда, оның фи-

зикалық түрде іске асырылған нұсқасын қарастыратын тәжірибе біраздан бері

бар.

Дизайнның физикалық көрінісі тіркелген дизайнның пайдалы һәм нақ-

тылы мысалы ретінде қолданылғанмен, физикалық объектінің тіркеуге алынған

дизайнмен шын мәнінде сәйкес келгені маңызды. Осылайша сот Samsung пен

Apple компанияларына қатысты шығарған шешімдерінің бірінде iPad өнімін

нарықтағы нұсқасынан сәл өзгешелеу Apple тіркеген дизайнмен шатастырмау

керек екенін атап өтті.

Тіркелген дизайн мен нарықтағы дизайн арасындағы

айырмашылық талапкердің Trunki ісінде жеңіліс табуына да себеп болды.

(ii) Қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар заң қорғауынан тысқары қал-

ған дизайн түрлеріне (мысалы, тек функцияға негізделген ерекшеліктер) қатысты

ережелер Біріккен Корольдікте немесе қоғамдастықта тіркелген дизайнға да, қо-

ғамдастықта тіркелмеген дизайнға да тең дәрежеде қолданылғанмен, тіркелген

және тіркелмеген дизайнның арасында елеулі айырмашылық бар. Қоғамдастық-

Қараңыз: D.Stone «Trunki»: How Did Things Go So Wrong? «(2016) 11 JIPLP S.Ashby, ‘The UK

Supreme Court and the Trunki case’ [2016] EIPR 527, («репрезентацияларды дұрыс түсіну өте маңызды»);

B.Trimmer and G.Parsons, «Trunki’s Crazy (Registered Design) Ride» [2016] EIPR451.

EUIPO, Convergence on graphic representation of designs (15 April 2016).

UK IPO, Guidance on use of representations when ling Registered Design applications (1 June 2016).

The Procter&Gamble Company v. Reckitt Benckiser [2007] EWCA 936, [12].

Samsung v. Apple [2012] EWHC 1882, [8].

442

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

та тіркелмеген дизайндар жағдайында тіркелген дизайнның қолданылу аясын

анықтауға арналған бірде-бір бюрократиялық құрал мұндағы тіркелмеген ди-

зайнды анықтауда сотқа көмектесе алмайды. Біз атап өткендей, қоғамдастықта

тіркелмеген дизайнның жаңашылдығы туралы мәселе не тек қоғамдастықтың

дизайн соты алдында, не құқықбұзушылыққа немесе жарамсыздыққа қатысты

сот ісі жүргізілгенде ғана туындайды. Мұндай жағдайларда сот дизайнның қан-

дай да бір жаңалығы мен дара сипатының бар-жоғын анықтау үшін қарастыры-

лып отырған өнімнің сыртқы тұрпатын сараптауға тиіс. Құқықбұзушылық тура-

лы арызда іс қозғалған мүше-мемлекеттің сот ісін жүргізу ережелеріне сәйкес,

арыз беруші өз мәлімдемесі бойынша құқықбұзушылыққа ұшыраған дизайнды

анықтауы керек. Дегенмен дизайн ретіндегі ерекшеліктер жиынтығы, сондай-ақ

жекелеген ерекшеліктеріне қатысты арыздана алмайды деп тұжырымдауға еш

себеп жоқ сияқты.

2.1.1. Күрделі өнімдердің құрамдас бөліктері:

қолданыста көре алу

Біз еуропалық реформалардың, бір жағынан, автомобиль жасау өнеркәсібі

тарапынан, екінші жағынан, қосалқы бөлшектерді өндірушілер тарапынан бел-

сенді түрде лоббилендіру жағдайында қалыптасқанын атап өткен болатынбыз.

Осындай ретсіз мәміле салдарының бірі – тек функцияға негізделген ерекше-

ліктердің «байланыстырушы» ретінде қызмет атқаратын ерекшеліктермен бірге

дизайндық қорғау аясынан шығарылып тасталуы. Қазір біз қарастыратын тағы

бір шектеу қоғамдастықтың дизайн регламентінің 4(2)-бабында көрсетілген.

Оған сәйкес:

Күрделі өнімнің құрамдас бөлігі болып саналатын бұйымды жасағанда қол-

данылған немесе біріктіру арқылы қамтылған дизайн:

(а) егер құрамдас бөлікті күрделі өнімге қосып, біріктіргеннен кейін де өнім-

нің қалыпты қолданысы кезінде оны көру мүмкін болса;

(б) құрамдас бөліктің көрініп тұратын осы ерекшеліктері өз беттерінше жа-

ңашылдық және дара сипат талаптарына сай келерлік дәрежеде дара си-

патқа ие жаңа дизайн ретінде қарастырылуға тиіс.

Дизайнды қорғау аясынан «капот астындағы» немесе көзге көрінбейтін қо-

салқы бөлшектерді шығарып тастайтын «қолданыста көре алу» атты айрықша

жағдайға қатысты атап өтетін нәрселер көп.

Солардың бірі – қорғау аясынан

осылайша шығарып тастау 26-тарауда талқыланған «күрделі өнімдердің» «құ-

рамдас бөліктеріне» ғана қолданылады.

Егер дизайн күрделі өнімнің қосалқы

бөлігінде қолданылса, оның жаңашылдығы (дара сипатымен бірге) «қалыпты

қолданыс» кезінде көрінетін ерекшеліктерінің негізінде анықталып, ал басқа

ерекшеліктері елеусіз қалады. Сонда бір заттың оны көруге мүмкін болатындай

етіп қолданылу ықтималдығының өзі-ақ жеткілікті секілді. Осылайша Апелля-

циялық кеңес оқшаулағыш блоктар дизайнына қатысты мәселеде «оқшаулағыш

блоктар әдетте қабырғаларға бекітіліп, үсті сылақпен сыланса да» (сөйтіп, кө-

Samsung v. Apple [2012] EWHC 1882, [8].

Қараңыз: G.Dinwoodie, ‘Federalized Functionalism: The Future of Design Protection in the European

Union’ (1996) 24 AIPLA QJ 611, 680.

Argo Development and Manufacturing v. OHIM, Case T-41/14 EU:T:2015:53.

443

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

рінбей қалса да), олар «қабырғаның сәндік ерекшелігі ретінде немесе құрылыс

жүргізу кезінде көзге көрініп тұруы мүмкін» деген қаулы қабылдады.

Регла-

менттің 4(3)-бабында «қалыпты қолданыс» деген тіркеске «техникалық қызмет

көрсету және жөндеу жұмыстарын есепке алмағандағы соңғы пайдаланушы-

ның қолдануы» деген анықтама берілген.

Соңғы пайдаланушы туралы шешім

маңызды болып саналады, себебі ол күрделі өнімді қарастыруға негіз болатын

көзқарасты және «қалыпты қолданыс» деп нені есептеу керектігін айқындай-

ды. 4(2)-баптың туындауына негіз болған бірқатар жағдайдан байқағанымыз-

дай, дизайнның қалыпты қолданыс кезінде көрінетін ерекшеліктермен шектелуі

оның жаңа (немесе дара сипаты бар) екенін анықтауды қиындатады. Тиісінше,

ол сондай-ақ қорғау аясын да шектейді.

Мысалы, заң қорғауынан шығарып тастаудың әсерін Еуропалық одақтың

Жалпы юрисдикция сотының Kwang Yang Motors

компаниясына қатысты ше-

шімінен байқауға болады, ол күрделі өнімнің (атап айтқанда, көгалшапқыштың)

құрамдас бөлігі болып саналатын іштен жану қозғалтқышының дизайны туралы

болатын (27.4-суретті қараңыз). Дизайн бөлігі болып саналатын қозғалтқыштың

аспектісін анықтауда Жалпы юрисдикция соты (ЕО) мынадай екі сұраққа жауап

беруге тиіс еді: соңғы пайдаланушы кім және көгалшапқыштың қалыпты қолда-

нысы дегеніміз не? Жалпы юрисдикция соты (ЕО) көк шөпті қырқу үшін көгал-

шапқыш қолданған адамды – соңғы пайдаланушы, ал көк шөпті қырқуды қалып-

ты қолданыс ретінде белгіледі. Дәлірек айтқанда, сот қалыпты қолданыс кезінде

көгалшапқыш – жердің үстінде, ал пайдаланушы оның арт жағында тұрғанын

мәлімдеді. Бұл өнімнің көзге көрінетін ерекшеліктері анықталуға тиіс ракурс

(тура мағынасында) болғанын айта кеткен жөн. Нәтижесінде дизайн көгалшап-

қыштың арт жағында тұрған адамның көретін қырларымен, нақтырақ айтсақ,

қозғалтқыштың жоғарғы жағымен ғана шектелді. Қозғалтқыштың дәл осы ерек-

шелігі жаңашыл болуға (сондай-ақ дара сипатын көрсетуге) тиіс болғанын атап

өткен жөн.

Қолданыста көріну атты айрықша жағдайға қатысты ұстанымда трибунал-

дардың шешімі қисынды болғанына қарамастан, Апелляциялық кеңес Lindner

Recyclingtech

компаниясына қатысты істе «қалыпты қолданыс кезінде көрініп

қалады» деген тіркесті айрықша жағдайдың аясын тарылтатындай жолмен түсін-

дірді. Мұнда қарастырылған дизайн күрделі өнімнің, атап айтқанда, қолданыл-

ған қағазды, картонды, шыныны қайта өңдеу мақсатында ұсақтайтын машина-

ның құрамдас бөлігі болып саналатын «сабанұсақтағышқа» арналған (бекітілген

пышақтары бар металл цилиндр) еді. Сабанұсақтағыштар күрделі өнімнің құ-

рамдас бөлігі болғанын ескере келе, «Қалыпты қолданыс кезінде сабанұсақта-

Austrotherm v. Termo Organika, Case R 998/2013–3, (12 February 2015).

RDA 1949, s. 1B(9); CDR, 4(3)-бап, 12-тармақ («өнімнің қалыпты қолданысы кезінде, я болмаса

бөлікті орнатқан кезде көрінбейтін немесе өз беттерінше жаңашылдық пен дара сипат талаптарына

сай келмейтін құрамдас бөліктер; осы себептерге байланысты қорғаудан тысқары қалған дизайн

ерекшеліктері басқа ерекшеліктердің қорғау талаптарына сай келетінін бағалауда назарға алынбауы

керек»). Заңнама тарихы туралы Познердің пікірін қараңыз: Franzosi, 7.

Euro-Fire V. Tarnavva, Case R 316/2008-3 (14 October 2009) (Third BoA), [26] («ошақтың оттығына

оның алдыңғы жағы ғана жатады, себебі көзге көрінерлік жалғыз бөлігі сол еді»).

Kwang Yang Motors v. OHIM, Case T-11/08 [2011] ECR II-265 (GC).

Ibid., [21]–[22].

Lindner Recyclingtech v. Franssons Verkstäder, Case R 690/2007–3 (22 October 2009) (Third BoA).

444

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

ғыштың қандай элементтерін көруге болады?» деген сұрақ туындады. Мұндағы

мәселе қайта өңдеу машиналарын іске қосқанда, сабанұсақтағыштарды көру-

дің қиынға түскенінде болды. Оның себебі мынау еді: қауіпсіздік ережелеріне

сай, ұсақтағыштағы айналмалы бөліктерді қолданушыларға тікелей қолжетімді

етпес үшін кескіштер жабық тұруға тиіс; қолданыс кезінде кескіштер қатты жыл-

дамдықпен айналғанда, оларды көру қиынға соғады; машиналар жұмыс істеп

тұрған шақта көбінесе кескіштердің бетін ұсақталып жатқан материалдар жауып

қалатын. Апелляциялық кеңес өнімнің қозғалмалы бөліктерінің дизайнына зор

әсер ететін шешімінде былай деп мәлімдеді: жоғарыда аталған пайымдауларға

қарамастан, қоғамдастықтың дизайн регламентінің 4(2)(а) бабы қолданыстың әр

сәтінде құрамдас бөліктің анық көрінуін талап етпейді. Түгелдей қосалқы бөлікті

кей кезде оның барлық маңызды ерекшеліктері айқын болатындай етіп көре

алудың өзі жеткілікті.

27.4-сурет. Kwang Yang Motors компаниясының іштен жану қозғалтқышының суреті

Дереккөз: Kwang Yang Motors.

Регламенттің 4(3)-бабында «қалыпты қолданыс» тіркесінің анықталуындағы

айтарлықтай ерекшеліктердің бірі – ол нақтылы түрде «техникалық қызмет көр-

сету, күтім жасау немесе жөндеуді» алып тастайды. Бұл қарама-қарсы жағдайда

«әдеттегі пайдаланушылардың қатарына көлік пен велосипедке қатты қызығу-

шылық танытатын және демалыс күндері оларды бөлшектеу, тазалау, жетілдіре

түсу және қайта құрастырумен айналысатын адамдар кіреді» деген тұжырым

нұқсан келтіруі мүмкін айрықша жағдайға негіз болады. Біз қалыпты қолданысқа

көлікке міну және түсу, жүксалғышқа заттар салу, сондай-ақ оны жүргізу немесе

жолаушы болу кіреді деген қорытынды жасай аламыз. Май ауыстыру немесе

механизмдерін қалыпты күйге келтіру, сөзсіз, техникалық қызмет көрсету болып

саналады. Көліктің қорғауға алынатын бөліктері орындықтар, жылдамдықты

ауыстырғыш рычаг, қолтежегіш, руль дөңгелегі, артқы көрініс айналары сияқты

ішкі ерекшеліктермен қатар, капот, жүксалғыш, есіктер, дөңгелек қақпақтары,

Ibid., [21].

445

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

әйнек тазалағыштар, екі жақ айналары іспеттес сыртқы ерекшеліктерді қамтиды.

Радиаторлар сияқты (әдетте көлікті жөндеген кезде ғана көрінетін) заттардың

дизайны тіркеуге алуға келмейді.

Егер бөлшек қалыпты қолданыс кезінде кө-

рінетін болса, ол қорғауға алыну үшін жаңа болуы әрі дара сипатқа ие болуы

керек. Қолданыс кезінде күрделі өнімнің қандай да бір құрамдас бөлігі көрінетін

жағдайларда регламенттің 110-бабында үшінші тарапқа күрделі өнімді жөндеуге

мүмкіндік беретін арнайы қорғау амалдары қарастырылғанын атап өткен жөн.

2.2. ТЕХНИКАНЫҢ БЕЛГІЛІ ДЕҢГЕЙІ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Дизайн белгілі болған соң, қарастырылып отырған дизайнға сәйкес келетін

техниканың белгілі деңгейін анықтау қажет.

2.2.1. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІ БАҒАЛАНАТЫН КҮН

Техниканың белгілі деңгейі жаңа дизайндардың жариялануына қарай өзгеріп

отыратындықтан, ол бағаланатын тиісті күнді анықтау аса маңызды.

(i) Дизайнды Біріккен Корольдік пен қоғамдастықта тіркеу. Дизайнды

Біріккен Корольдік пен қоғамдастықта тіркеу үшін ұқсас ережелер қолданыла-

ды. Өтінім беру немесе тіркеу өтінім берген күнге немесе (егер басымдық талап

етілсе) басымдық күніне дейін жұртшылыққа қолжетімді болған дизайндарға

қарағанда қандай жаңашылдығы барына қарай бағаланады.

Басымдық сұрау-

дың ең маңызды механизмі «конвенцияға мүше мемлекетте» Біріккен Король-

дікте өтінім берген күнге дейін кемінде алты ай бұрын берілген ерте өтінімге

негізделген талапқа байланысты.

Дизайнды қоғамдастықта тіркеуге өтінім беру

жағдайында басымдық дизайнның ертеректе көрмеге қойылған күнінен бастап

та сұралуы мүмкін. Дегенмен Біріккен Корольдіктің позициясына қарағанда, қо-

ғамдастықтың дизайн регламенті өтінім берушілерге басымдықты ресми түрде

танылған халықаралық көрмеде жария болған мерзімнен бастап сұрауға мүм-

кіндік береді.

Осындай көрмелер өте аз болғандықтан, Біріккен Корольдіктің

Дизайнды тіркеу ведомствосы мен EUIPO тәсілдемелерінің арасындағы айырма-

шылықтың маңызды болуы неғайбыл.

H.Speyart, ‘The Grand Design: An Update on the E.C. Design Proposals, Following the Adoption

of a Common Position on the Directive’ [1997] EIPR 605, 609, автордың тұжырымдауынша, айрықша

жағдайдың керегі жоқ, себебі мұндай дизайндар функциялық немесе өзара байланыстардан тұрады.

28-тараудың 5.7-бөлімін қараңыз.

Designs Dir., Art. 4; RDA 1949, s. 14; CDR, Arts 38 (өтінім берілген күн), 41 (басымдық құқығы).

Патентке берілген басымдық туралы болжамдарды қараңыз: Musker, 169. Еуропалық одақтың

позициясын қараңыз: CDR, Arts 41–44; CDIR, Art. 8. Көрме басымдығы туралы қараңыз: CDIR, Art. 9.

RDA 1949, s. 14(1). Конвенцияға қатысушы елдер RDA 1949, s. 13 негізінде кеңес бекіткен тәртіпте

анықталады. Қараңыз: Designs (конвенция елдері) Order 2007 (SI 2007/277 түзетілген нұсқасы).

Қоғамдастықтың дизайн құқығына келсек, алты айлық басымдық Париж конвенциясына немесе

БСҰ келісіміне қол қойған немесе тура сондай дәрежедегі басымдық құқығын беретін мемлекетте

дизайн құқығы немесе пайдалы модельді қорғау үшін тапсырылған өтінімдерге беріледі.

CDR, Art. 44.

Байқағанымыздай, Біріккен Корольдік пен Еуропалық одақтың интеллектуалдық меншік ведомствосы

(EUIPO) – екеуінде де өтінім тапсырғанға дейінгі 12 ай ішінде өтінім берушінің өзі немесе оның келісімімен

дизайнды көрмеге қою жеңілдік кезеңіне байланысты өтінімнің күшін жоймайды. Дизайнды өз бетінше

даярлайтын үшінші тарап көрме өткізілген және өтінім берілген уақыт аралығында оны тіркеуге тырысқан

кезде ғана көрмеге қою арқылы басымдық сұраудың мүмкін еместігі маңызды саналады. Мұндай

жағдайлар өте сирек кездеседі.

446

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

(ii) Қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар. Қоғамдастықта тіркелмеген

дизайндар жағдайында дизайнның жаңашылдығы ол алғаш рет көпшіліктің на-

зарына ұсынылған күнге сәйкес бағаланады.

Сондай-ақ бұл күн – үш жылға

созылатын қорғау мерзімінің басталатын шағы.

2.2.2. ТЕХНИКА ДЕҢГЕЙІНІҢ ҚҰРАМЫ

Техника деңгейі тиісті күнге дейін көпшілікке мәлім болған дизайндардың

барлығын қамтиды. Жалғыз тұрғанында ол патент құқығында қолданылатын

(яғни географиялық және уақыт шектеулері жоқ) техника деңгейімен салыстыру-

ға тұрарлық техника деңгейін құрар еді. Дегенмен, байқағанымыздай, бұл жал-

пылама анықтама ережеден тыс бірқатар жағдайға жол береді. «Егер дизайн

тіркелгеннен кейін немесе бұдан басқа кезде жарияланса, не болмаса көрмеге

қойылып, сатылымға шығарылса, яки өзге де тәсілдерді қолдану арқылы жария

болса», ол көпшілікке мәлім болды деп есептелінеді.

Анықтаманың ауқымы

өте кең;

кез келген тәсілді қолдану арқылы әлемнің қай нүктесінде болмасын

дизайнның жария болуы (кейінірек талқыланатын шектеулерді есепке ала оты-

рып) техниканың белгілі деңгейінің бөлігін құрайды, дизайнның жаңашылдығы

соған қарап бағаланады. Судья Арнольд айтқандай, «дизайнды әлемнің кез кел-

ген жерінде көпшілікке мәлім ететін жария етудің өзі жеткілікті».

Әдетте дизайн

екі жолмен жария болады. Біріншісі – дизайнның репрезентациясы суреттерді,

фотосуреттерді, сызбаларды, графикалық репрезентацияларды немесе дизайн

нобайларын қамтиды. Дизайн сондай-ақ көпшілікке физикалық формада да

ұсынылуы мүмкін, мысалы, орындықты сату кезінде дизайн жария болар еді.

Дизан құқығында басты назар заттардың сыртқы көрінісіне бағытталғанын ес-

керсек, жазбаша сипаттама заттың жаңашылдығын анықтау үшін тиісті жария

ету ретінде саналуы екіталай. Патенттер мен дизайндар әртүрлі мәселені қамты-

ғанмен, дизайн құқығы үшін патент техника деңгейінің бір бөлігін құрай алады.

Ол үшін патент техникалық сипаттамалармен қатар, қарастырылып отырған ди-

зайнның сыртқы тұрпатын да жария етуі керек.

Заңнама техника деңгейіне кең ауқымды анықтама беруден басталса да, онда

кейбір мәселелерді, атап айқанда, түсініксіз жағдайлар кесірінен («қорғау тура-

лы ескертпе») болған жария етуді, құпия мәліметтердің жария болуын, құпияны

бұзу салдарынан болған жария етуді, сондай-ақ жеңілдік мерзімі кезінде өтінім

беруші тарапынан болған жария етуді тыс қалдырады.

Біз олардың әрқайсы-

сына кезекпен тоқталамыз.

CDR, Art. 5(1)(a).

Designs Dir., Art. 6; RDA 1949, s. 1B(5)(a); CDR, Art. 7(1).

Мұнда техникалық каталогтар (бағалар көрсетілмесе де) қамтылған. Watt Drive Antriebstechnik

v. Nanotehnologija, Case R 1053/2012–3 (25 February 2013) (Third BoA), [13]–[18] қараңыз.

Magmatic v. PMS [2013] EWHC 1925 (Pat), [33], апелляциялық тәртіпте талқыланбады: [2014] EWCA

Civ 181. Қате тіркелген дизайн техника деңгейінің бөлігі болып саналады: Cheng-Kang Chu v. Fitness

Brands, Case R 346/2012–3 (21 February, 2013) (Third BoA), [17].

Senz Technologies v. OHIM, Joined Cases T-22/13 and T-23/13, EU:T:2015:310, [24].

Designs Dir., Art. 6; RDA 1949, s. 1B(6); CDR, Art. 7. Электрондық пошта формасындағы жеке

бизнес хабарламалар жеке коммуникация болғандықтан, олар техника деңгейінің бөлігі емес. CTA

Digital v. Bigben Interactive, Case R 1103/2012–3 (6 August 2015).

447

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

(i) Қорғау туралы ескертпе. Қорғаудан тыс қалған бірінші жағдайды

7(1)-баптан көруге болады. Оған сәйкес, техниканың белгілі деңгейі тіркеуге

өтінім беру күніне немесе (егер басымдық талап етілсе) басымдық күніне де-

йін қалыпты қызмет барысында тиісті секторға маманданған әрі ЕО шеңберін-

де әрекет ететін топтар үшін қисынды түрде мәлім бола алмайтын жағдайлар-

ды қамтымайды.

Бұл – дизайнның түсініксіз жағдайда жария етілуі негізінде

жарамсыз болып танылуына жол бермеуді көздейтін қорғау туралы ескертпе.

Бұл ескертпе техника деңгейінің кең мағынада анықталуы музейлердегі секілді

онша таныла қоймаған техниканың белгілі деңгейіне дәйексөз келтіруге негіз-

делген жарамсыздық туралы тұжырымдарға алып келеді деген қорқыныштан

туындаған. Негізінен, қорғауға қатысты ескертпе түсініксіз түрде жария болған

мәліметтердің ауқымды тобына қатысты қолданылады; олар өте ертеректе, геог-

рафиялық тұрғыда алыс жерде немесе өте аз ғана адамнан құралған топқа мә-

лім болған мағлұматтар болуы мүмкін. Қорғауға қатысты ескертпенің оң тұсына

келсек, ол бастапқыда объективтік факт ретінде жарияланса да, Еуропалық одақ

шеңберіндегі дизайн нарығында із-түссіз кеткен немесе беймәлім болып қалған

дизайндардың қорғалуын қамтамасыз етеді. Ал теріс тұсына тоқталсақ, бұл ере-

же, шын мәнінде, жаңа емес, тіпті авторлық құқық тұрғысында төлтума болмауы

мүмкін дизайндарға дара иелік ету құқығын береді.

Дизайнның қисынды түрде жария болмағанын дәлелдеу ауыртпалығы заң-

дағы ережеден тыс жағдайға сүйеніп отырған тараптың мойынына жүктеледі.

Әдетте бұл өтінім берушінің дизайнды жария еткеніне қарамастан, оның бекі-

тілген жарамсыздығын қорғайтын дизайн иесі болып саналады. Мағлұматтың

түсініксіз жағдайда жария болғаны белгілі болғанда, жауапкершілік жүгі екінші

тарапқа көшеді.

Қорғауға қатысты ескертпеде «дизайн» қисынды түрде белгілі

бола ала ма деген сұрақ емес, «жағдай», яғни көрмеге қою, саудада пайдалану

немесе дизайнды жария еткен жарияланым қисынды түрде белгілі бола ала ма

деген сұрақ қарастырылады.

Қорғауға қатысты ескертпені қолданған кезде трибуналдарға нақты, яғни

тиісті салада маманданған топтың қалыпты жағдайдағы іс-қимылы туралы бол-

жам жасау ұсынылады. Осылайша біздің қоюымыз қажет бірінші сұрақ − «тиісті

сала» дегеніміз не? Көп жағдайда ертеректегі дизайн мен қарастырылып отыр-

ған дизайн бір салаға қатысты болғандықтан (мысалы, орындықтың дизайны

Жапонияда өткізілген көрмеде жария болған кезде, «Көрмеден кейін EUIPO-де

тіркелген осыған ұқсас дизайн жаңа болды ма?» деген сұрақ туындады), бұл мә-

селе жөнінде проблема туындай қоймайды. Дегенмен бұдан әлдеқайда күрделі

жағдайларды да алдын-ала оңай болжауға болады: ертеректегі дизайн шағын

Designs Dir., Art. 6(1); RDA 1949, s. 1B(6)(a); CDR, Art. 7(1). Бұл – жаңашылдықты талап етуге қатысты

Макс Планк институты ұсынған бастапқы ұсыныс күшінің жойылуы, әлгі ұсынысқа сәйкес, дизайндар

«ЕО-дағы мүдделі іскерлік топтарға қолжетімді» басқа өнімдермен салыстырылып, бағаланды.

Интеллектуалдық меншік құқығының сауда аспектілері туралы келісімі (TRIPS) бойынша, бұл

жайт еш проблема туғызбайтындай болып көрінеді, себебі аталмыш құжаттың 25-бабында жай

ғана мүше-мемлекеттерден жаңа немесе төлтума дизайндарды қорғау талап етіледі. Алайда онда

қатысушы мемлекеттер жаңа да, төлтума да болып саналмайтын дизайндарды қорғамауы керек

деп жазылмаған: Tritton («рұқсат етіледі, себебі келісім осы жағдайға байланысты рұқсат беретіндей

сарында қарастырылады»); Musker, 23-4 (келісім міндетті нақты талаптар ретінде қабылданса,

«келісім талаптарына сай келетін қандай да бір елдің табылуы екіталай»).

Magmatic v. PMS [2013] EWHC 1925 (Pat), [41], апелляциялық тәртіпте талқыланбады: [2014]

EWCA Civ 181.

448

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

галереяға қойылған сурет болса, ал кейінгі дизайн соған ұқсас суретті шәйнек

үстіне салу болса, дизайн суретшілерге қатысты салаға жата ма, әлде керами-

камен айналысатын дизайнерлерге қатысты салаға жата ма? Кейбір құқықтану-

шылардың пікірі бойынша, «тиісті сала» дегеніміз ертеректегі дизайнға қатысты

сала (бұл жерде суретшілер) болуға тиіс,

ал басқаларының тұжырымдауынша,

ол қарастырылып отырған техниканың белгілі деңгейіне сай анықталуы керек.

Еуропалық комиссия тағы бір тәсілдеме жайлы сөз қозғады, олар тиісті саланы

дизайн қолданылған тауарлар бойынша анықтауды ұсынды.

Апелляция соты

Green Lane Products

компаниясына қатысты істе тиісті саланың қалай анықталуы

қажет екеніне қатысты мәселені талқылағанда, «тиісті сала дегеніміз – болжалды

техниканың белгілі деңгейі қамтылған немесе содан тұратын сала» деп бекітті.

Ол тіркеу үшін тапсырылған өтінімде көрсетілген саламен шектеліп қалмайды.

«Соттың шешіміне сәйкес, енді Easy Sanitary Solutions компаниясының Еуропа-

дағы позициясы Green Lane Products компаниясымен теңесті», яғни «тиісті сала»

дизайн қамтылуы немесе қолданылуы керек өніммен шектеліп қалмайды.

Қарастырылып отырған дизайнға қатысты тиісті саланы анықтағаннан кейін

біз «осы салада маманданған топтардың» кім екенін білуіміз қажет. Онда «топ-

қа» қарастырылып отырған салада жұмыс істейтін дизайнерлерден бөлек, осы

сала өнімдерінің сауда-саттығымен айналысып жүрген (оның ішінде дизайнды

жасап шығаратындар, оны даярлайтындай, жарнамалайтындар, сататындар,

тарататындар бар) немесе осы өнімдерді Еуропалық одақтағы сауда аясында

сататын барлық адам кіреді делінген.

Сондай-ақ осыған сай бұл топтардың

қатарына сарапшылар мен саудамен айналысатын (өнімді импорттайтын компа-

нияларды қоса алғанда) барлық мекеме кіруі қажет деген ұсыныстар айтылды.

Бұл көзқарасты Сот Gautzsch ісінде құптады, ол «маманданған топтардың қатары

өнімнің дизайнын даярлаған немесе сол дизайндарға сүйеніп өнімді жетілдір-

ген немесе жасап шығарған адамдармен ғана шектелуі қажет» деген ұсынысты

қабылдамай, оның орнына «тиісті салада маманданған топтардың бөлігі болып

санала алатын жеке немесе заңды тұлғалар әрекеттерінің сипатына қатысты еш-

қандай шектеу жоқ» деп мәлімдеді.

Қараңыз: Musker, 36.

European Commission, Green Paper on the Legal Protection of Industrial Design (June 1991), III/

F/5131/91–EN (бұдан әрі ‘EC Green Paper’), [5.5.5.1].

Green Lane Products v. PMS International Group Ltd [2008] EWCA Civ 358, [10]–[11]; followed in

Magmatic v. PMS [2013] EWHC 1925 (Pat), [37], апелляциялық тәртіпте талқыланбады: [2014] EWCA Civ

181, [2016] UKSC 12.

Easy Sanitary Solutions v. EUIPO, Case C-361/15 EU:C:2017:720. Еуропалық одақтың интеллектуалдық

меншік ведомствосының апелляциялық кеңесі Ferrari SpA v. Dansk Supermarked ісінде қарама-қайшы

шешімге келді, Case R 84/2007–3 (25 January 2008) (Third BoA); Crocs v. Holey Soles Holdings, Case R

9/2008–3 (26 March 2010) (Third BoA), [62].

Green Lane Products v. PMS International Group Ltd [2007] EWHC 1712, [34]; EC Green Paper, [5.5.5.2]

(«тиісті салада қызмет атқаратын мамандар, дизайнерлер, саудагерлер мен өнім өндірушілер»);

Green Lane Products v. PMS International Group Ltd ісі бойынша Апелляция соты тарапынан құпталған

[2008] EWCA Civ 358, [10]-[11].

Harron SA v. THD Acoustics, Case R 552/2008–3 (25 July 2009) (Third BoA).

H.Gautzsch Groβhandel v. Münchener Boulevard Möbel Joseph Duna, Case C-479/12, EU:C:2014:75.

Сондай-ақ қараңыз: H.Gautzsch Groβhandelv. Münchener Boulevard Möbel Joseph Duna, Case C-479/12,

EU:C:2013:537 (бас адвокат Ватхелеттің пікірі), [38] («қарастырылып отырған салада маманданған

топтар» деген сөз орамын қарастырылып отырған тамақ өнімдерінің сатылымына қатысы бар барлық

операторды, соның ішінде дизайнерлерді, жарнамашыларды, өндірушілерді, дистрибьюторларды,

көтерме және бөлшек саудамен айналысатын саудагерлерді қамтитындай кең мағынада түсіну

қажет.

449

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

Осы салада маманданған топтарды анықтағаннан кейін заттардың «қалыпты

қызмет барысында қисынды түрде белгілі болу мүмкіндігін» айқындау қажет.

Іс жүзінде бұл Арнайы юрисдикция соттарының нақты бір сала шеңберінде-

гі қалыпты тәжірибелер туралы пайым жасауын талап етеді. Кез келген нақты

жағдайда ненің белгілі болатыны жайлы мәселе қарастырылып отырған салада

ненің қалыпты болып есептелетініне байланысты екенін әрқашан есте сақтаған

жөн. Осылайша мағлұматтың алыс жерде жария болғаны жайлы фактінің өзі

жеткіліксіз; бұл жерде оның қалыпты қызмет барысында қисынды түрде жа-

рия болуы мүмкін бе деген сұрақты қою орынды.

Бұл сондай-ақ АҚШ-тағы

инновация мен дизайнның сапасы мен АҚШ пен ЕО арасындағы тығыз сауда

байланыстары туралы жалпылама пікір айтудың (Апелляциялық кеңестің «АҚШ

патент және тауар белгісі ведомствосының (USPTO) уеб-сайтындағы қолжетімді

патент қолшатыр дизайнын жасау мақсаттары үшін түсініксіз түрде жария бол-

ған мағлұмат болып санала ма?» деген мәселені қарастыру кезіндегі әрекетін-

дей)

орынсыз болатынын білдіреді; бар маңыздысы – қолшатыр саласындағы

тәжірибе мен дизайнның ЕО-да объективті түрде

белгілі болуы мүмкін бе де-

ген мәселе. Бау-бақша павильоны дизайнының жарамдылығына күмән келтіріл-

ген кезде оның ертеректе Қытайдағы компанияның көрме залына қойылуының

өзі қалыпты қызмет барысында қисынды түрде белгілі болуы мүмкін жария ету

ретінде қарастырылмайды деген пікір айтылды.

Дегенмен егер презентация

қарастырылып отырған саладағы еуропалық мамандардың қатысуымен Қытай-

да өткен халықаралық жәрмеңкеде жасалса, жағдай басқаша болар еді. Тура

сол шешім бойынша бас прокурор Ватхелет Еуропалық одақта бір оператормен

байланыс орнатудың (дизайн тіркелгенге дейін бау-бақша павильонының үлгісі

бельгиялық фирмаға жіберілген) «дизайн тиісті топтар арасында белгілі болды»

деп тұжырым айту үшін жеткіліксіз екенін мәлімдеген. Бұл қоғамдастықтың ди-

зайн регламенті мен Дизайн директивасында «маманданған топтар» деген сөз

тіркесі көпше түрде берілгендігі себебінен еді.

Заманауи іздестіру жүйелерінің

сапалық деңгейі бойынша, мағлұматтың Еуропалық одақтан тыс жерде онлайн

жария болуы дизайнның Еуропалық одақ

шеңберіндегі тиісті топтарға белгілі

болғанын білдіргенмен, олай болмаған жағдайлар да бар.

Көбінесе дизайн қай жерде, қалай немесе қандай тараптарға жария болға-

нына байланысты түсініксіз болуы мүмкін. Кейде дизайн қашан жария болғаны-

на байланысты түсініксіз болуы ықтимал. Еуропалық одақ заңнамасы әзірленіп

жатқан кезде техниканың тиісті деңгейінен өте ескі дизайндарды алып тастауға

бағытталған ұмтылыс болған.

Бұл директива мен ережеге енбегендіктен, өте

H.Gautzsch Groβhandel v. Münchener Boulevard Möbel Joseph Duna, Case C-479/12, EU:C:2014:75,

[34].

Senz Technologies v. Impliva, Case R 2453/201–3 (26 September 2012) (Third BoA), [17].

Magmatic v. PMS [2013] EWHC 1925 (Pat), [39], апелляциялық тәртіпте талқыланбады: 2014]

EWCA Civ 181; [2016] UKSC 12.

H.Gautzsch Groβhandel v. Münchener Boulevard Möbel Joseph Duna, Case C-479/12, EU:C:2014:75.

Сондай-ақ бас адвокат Ватхелеттің пікірін қараңыз: Case C-479/12, EU:C:2013:537, [55]

Сондай-ақ қараңыз: H.Gautzsch Groβhandel v. Münchener Boulevard Möbel Joseph Duna, Case

C-479/12, EU:C:2013:537 (бас адвокат Ватхелеттің пікірі), [44]–[45]

Magmatic v. PMS [2013] EWHC 1925 (Pat), [91], апелляциялық тәртіпте талқыланбады: 2014]

EWCA Civ 181; [2016] UKSC 12.

EC Green Paper, [5.5.2] («егер дизайн оларға белгісіз болса, онда тіпті осымен бірдей дизайн

бұрын бар болып, ұжымдық жадтан толықтай жоғалып кетсе де, ол қорғалуға тиіс»); Musker, 37.

450

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

ескі дизайндар кез келген басқа дизайндар сияқты қарастырылады: олардың

салыстырмалы түрде түсініксіз болуы дизайнның басымдық мерзіміне дейін қи-

сынды түрде белгілі болуына байланысты.

Арнайы юрисдикция соттары жария етудің Еуропалық одақтағы мүдделі топ-

тарға мәлім дүние ретінде қабылдану мүмкіндігі туралы мәселені қарастырғанда

либерал көзқарасты ұстанды.

Соның нәтижесінде «қорғау жөніндегі ескертпе

жаңашылдықтың кең әрі объективті түсінігін жергілікті жаңашылдықтың айрық-

ша әрі күрделі формасына айналдыруы мүмкін еді» деген мәселе туралы алаң-

даушылық туындаған жоқ.

Қорғау жөніндегі ескертпеге қатысты қандай тәсіл-

деме қолданылғанын кішкентай балаларға арналған өздігінен жүретін шабадан

(«Rodeo» атымен белгілі) дизайны бойынша қабылданған шешімнен көруге бо-

лады. Дизайнның жаңашылдығына қатысты мәселеде 1998 жылы BASF/Institute

of Materials Designs Awards сыйлығын табыстау салтанатында концептуалдық

нобай тақтасының жария болуы (онда қолданыстағы өнім көрсетілген еді) тү-

сініксіз жария ету болып есептеле ме деген сұрақ туындады. Тиісті сала шаба-

дандар саласы екені келісілді. Мұндағы мәселе «Марапаттау рәсімі нәтижесінде

Rodeo дизайны қалыпты қолданыс барысында Еуропалық одақ шеңберінде ша-

бадан жасаумен айналысатын маманданған топтарға қисынды түрде белгілі бо-

луы мүмкін бе еді?» деген сұрақта. Сот жария болған ақпараттың түсініксіз емес-

тігін және ол қарастырылып отырған дизайнға сәйкес келетін техниканың белгілі

деңгейінің бір бөлігін құрағанын анықтады. Мұның себебі мынау еді: Designs

Awards сыйлығы пластмассадан жасалған заттар үшін берілсе де, ол Біріккен

Корольдіктегі өнім дизайны саласында кеңінен танымал болды. Бұл жағдайды

1998 жылы өткізілген аталмыш сыйлық тақырыбының жүк туралы болуы күшей-

те түсті.

Апелляциялық кеңес өзінің басқа шешімінде даулы дизайн бойынша

жасалған Crocs аяқкиімінің (пластик сабоның) 10 000 данасының Флорида мен

Колорадода сатылуы қисынды түрде Еуропалық одақтағы тиісті топтарға жетуі

мүмкін екенін мәлімдеді. Бұл сауда көлеміне, аяқкиімнің жұртшылық алдында

мақтанышпен киетін дизайнерлік зат болуына, пластик саболардың коммерция-

лық жетістікке жетуі бәсекелестердің назарын аударуы мүмкін екеніне, сонымен

қатар сатылымның тіркеуге дейінгі мезеттен 10 ай бұрын болғанына («сән сала-

сындағы шексіздік») байланысты еді.

(ii) Құпия мағлұматтардың жария болуы. Құпия мағлұматтардың жария

болуына қатысты ережелер анағұрлым қарапайым болып келеді. Дизайнды

құпиялық шартын ұстана отырып жариялау оны көпшілік үшін қолжетімді ет-

пейді.

Туындауы мүмкін қиындықтың бірі заңнамада құпиялық шарттарының

қашан іске асатыны туралы ештеңе айтылмауына байланысты. Құпиялық құқығы

осы уақытқа дейін ұлттық құқық мәселесі ретінде қарастырылып келді.

Magmatic V. PMS [2013] EWHC 1925 (Pat), [38] (сөздер кең мағынада интерпретациялануы

керек), апелляциялық тәртіпте талқыланбады: [2014] EWCA Civ 181, [2016] UKSC 12.

Musker, 61 («жергілікті деңгейдегі жаңашылдық»).

Magmatic v. PMS[2013] EWHC1925 (Pat), [54], апелляциялық тәртіпте талқыланбады: [2014] EWCA

Civ 181, [2016] UKSC 12.

Crocs Inc v. Holey Soles Holdings Ltd, R 9/2008-3, [64]–[70].

Designs Dir., Art. 6; RDA 1949, s. 1B(6)(b); CDR, Art. 7.

Британиялық құқықта субъектив немесе объектив критерийлер негізінде құпиялыққа қатысты

жанама міндеттерді бағалау қажеттігі туралы түпкілікті шешім қабылданбады: 45-тараудың 2.3-бөлімін

қараңыз.

451

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

(iii) Құпиялықты бұза отырып ақпаратты жария ету. «Егер қорғалуы сұ-

ралған дизайн... жұртшылыққа дизайнерге немесе оның мирасқорына қатысты

асыра пайдаланудың нәтижесінде жария болса», «техника деңгейінен» шыға-

рылады.

Мұндай асыра пайдаланудың ең айқын мысалы ретінде қызметкердің

дизайнды жария ету арқылы артылған сенімді ақтамауын айтуға болады. Ай-

рықша жағдайға қатысты мынадай шектеу қойылған: мағлұмат басымдық беріл-

ген күнге дейінгі 12 айдың ішінде жария болуға тиіс.

(iii) Жеңілдік мерзімі. Техника деңгейінен шығарып тастаудың ең маңыз-

дысы – жеңілдік мерзімі. Бұл басымдық мерзімінен бұрын 12 ай ішіндегі дизай-

нердің дизайнды жария етуін қарастырмайды.

Жеңілдік мерзімінің мақсаты –

өтінім берушілерге тіркеу немесе тіркелмеген дизайнға тиесілі қорғауға арқа

сүйеу туралы шешім қабылдамас бұрын, өз дизайнын нарықта сынап көруге

мүмкіндік беру.

Жеңілдік мерзімі тек дизайнердің мәліметті жария етуіне ғана

емес, сондай-ақ оның атынан әрекет ететін мирасқорының немесе «дизайнер

не болмаса оның мирасқоры ұсынған ақпараттың немесе істеген әрекеттің нә-

тижесінде үшінші тұлғаның» мәліметтерді жария етуіне қатысты қолданылаты-

нын айта кеткен абзал.

Жеңілдік мерзіміне иек артқан тұлғаның міндеті – өзінің

дизайн авторы немесе оның атынан әрекет ететін мирасқор екенін дәлелдеу.

«Дизайнер ұсынған ақпараттың немесе істеген әрекеттің нәтижесінде

үшінші тұлғаның» мәліметті жария етуіне сену күмәнді. Бұл дизайнердің көпші-

лікке қолжетімді дизайнын көшіріп, оның имитациясын (немесе вариациясын)

нарыққа шығарған үшінші тараптың әрекетін қамтитындай етіп интерпретация-

лануы мүмкін. Үшінші тарап мәліметті дизайнердің әрекеті «нәтижесінде» жа-

рия етуі мүмкін, өйткені мұндай жағдай дизайнердің мәліметті жария етуінсіз

бола алмас еді. «Әрекеті нәтижесінде» деген сөз тіркесінің аясы анағұрлым тар,

әрі еркін құрылымы дизайнердің өз бастамасымен немесе рұқсатымен жүзеге

асқан жариялауларға, мысалы, уәкілетті жарнамашылардың жарияланымына

немесе дистрибьюторлардың көрмеге қоюына арналған шектеуге кедергі кел-

тіруі мүмкін. Аталған интерпретация жеңілдік мерзімінің пайдасы жайлы күмән

тудыратындай көрінсе де, «дизайнерге зиян келтіру салдарынан» жария болған

мағлұматтарды алып тастау үшін техника деңгейі басқа жерде анықталатынын

ұмытпаған жөн. Егер үшінші тарап дизайнның заңсыз немесе рұқсат етілмеген

көшірмелерін көпшілікке таратса, бұл дизайнердің қоғамдастықта тіркелмеген

дизайнының авторлық құқығын бұзу болып саналатын асыра пайдалану нәти-

жесінде көпшілікке қол жеткізілген болып саналады.

Жеңілдік кезеңін көпшілік оң қабылдағанымен, оның екі шектеуіне мән бер-

ген жөн. Біріншіден, жеңілдік кезеңі тек дизайнердің өз әрекетін ғана оның кейін

Designs Dir., Art. 6(3); RDA 1949, s. 1B(6)(e); CDR, Art. 7(3).

Designs Dir., Art. 6(2), RDA 1949, s. 1B(6)(c)–(d), CDR, Art. 7(2)(b). Маскер мұны «бәсекелестердің

өзегін өртейтін ұзақ белгісіздік кезеңі» деп атайды: Musker, 38. Қазіргі қолданыстағы ұлттық құқықтар

бұл мәселеге кейде алабөлек кеңшілік танытады. Қараңыз: French Intellectual Property Code, art.

L.511–6 (уақыт бойынша шектеу жоқ). Алайда Германия тек 6 ай ғана уақыт берді. Қараңыз: E.Ferrill

and J.Roorda, ‘Amazing Grace Periods for Registered Designs and Design Patents’ (2016) 11 JIPLP 762.

CDR, Recital 20; EC Green Paper, [4.3.2]–[4.3.6].

RDA 1949, s. 1(b), (6)(d); Designs Dir., Art. 6(2)(a); CDR, Art. 7(2)(a).

Min Lu v. OHIM, Case T-813/14, EU:T:2015:868, [21]–[23].

452

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

тіркеуге берген өтінімін жарамсыз қылу жауапкершілігінен босатады. Ол өтінім

уақытын алғашқы жария ету мерзіміне сай өткен күнмен тіркемейді, тіпті дер-

бес дизайнға қарағанда басымдық бермейді. Демек, А-ның мағлұматты алғаш

жария етуі мен дизайнды тіркеуге өтінім беруі арасындағы 12 ай ішінде үшін-

ші тараптың осымен бірдей дизайндарды жария етуі А берген дизайн өтінімін

жарамсыз ете алады. Екінші шектеулі тұсы: жеңілдік кезеңі тек «қорғауды талап

ететін дизайнның» жария болуына ғана қолданылады. Тура мағынасында түсін-

сек, бұл болмашы немесе айтарлықтай (бірақ хабардар қолданушыға басқаша

жалпылама әсер қалдыру үшін бәрібір де жеткіліксіз) детальдарымен ерекше-

ленетін дизайнды нарықта сынап көрген өтінім беруші үшін қуантарлық жайт

емес: мұндай кезде дизайнердің өз (немесе оның рұқсатымен жасалған) әре-

кетінің кейінгі өтінімді (мейлі басқа дизайнға болсын) жарамсыз етіп тастауы-

на жол бермеу заң шығарудағы мақсат болуға тиіс еді. «Қорғауды талап еткен

дизайн – репрезентацияларда және басқа барлық жағдайларда хабардар пай-

даланушыға жалпылама бірдей әсер қалдыратын дизайн» деу арқылы мұндай

нәтижеге тым болмаса жасанды жолмен жетуге болады. Онда дизайнер өзі бұ-

рын жария еткен вариацияларын үшінші тарап тіркеу күнінен кейін жарияласа,

олар қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығын бұзатындықтан, «қорғауды талап

еткен дизайндар» болып саналатыны жөнінде уәж айтуы мүмкін.

ДИЗАЙНДАР БІРЕГЕЙ МЕ?

Қарастырылып отырған дизайн мен бұрынғы сәйкес дизайндардың сипатын

айқындап алған соң, қарастырылып отырған дизайнның жаңашылдығын тек-

серу қажет. Регламенттің 5-бабында (директиваның 4-бабымен сәйкес келеді)

басымдық мерзіміне дейін ешқандай бірдей дизайн көпшілікке қолжетімді бол-

маса, дизайн жаңа болып саналатыны айтылған. 5(2)-бап бойынша дизайндар

тек «болмашы детальдарымен» ғана ерекшеленсе, бірегей болып есептеледі.

Көп жағдайда екі дизайнның бірегейлігі қарапайым жолмен анықталады.

Бұл орайда дизайндардың салыстырылатын қыры олардың физикалық форма-

сы (немесе сыртқы тұрпаты) екенін ескеру маңызды. Дизайнның түп негізіндегі

идеялардың немесе концепциялардың бірдейлігінде тұрған дәнеңе жоқ, ең бас-

тысы – дизайндардың нақтылы физикалық формасының (сыртқы тұрпатының)

бірегейлігі.

Cондай-ақ жаңашылдығын тексерген кезде оның функциясын не-

месе (тым болмағанда, көп жағдайда) өнімдерді емес, керісінше, сыртқы тұр-

патын салыстырамыз. Бағалау кезінде біз сыртқы тұрпаттың тек сызықтардан,

контурлардан және пішіндерден ғана емес, сондай-ақ түстерден, текстурадан

және материалдардан да тұратынын есте сақтауымыз керек. Сондықтан қызыл

пластик шәйнектің сыртқы түр-сипаты, пішіні мен көлемі бірдей болса да, қызыл

түсті фаянс шәйнектің түр-сипатымен бірдей емес. Ал былғарыдан тігілген, қыз-

ғылт сары түсті, стандарт өлшемді футбол добы әдеттегі ақ түсті, лакталған был-

ғарыдан жасалған, көлемі дәл сондай доппен бірдей болмауы мүмкін. Мұндағы

мәселе – «Сыртқы тұрпаты бірдей ме, жоқ па?» деген сұрақта болып тұр. Мұн-

Бір қызығы, «Жасыл кітап» мұны «дербес шығармашылық өнімге» қарсы қоя салыстырады: EC

Green Paper, [5.5.5.4].

Rolawn v. Turfmech Machinery [2008] RPC (27) 663, [79]; EC Green Paper, [5.4.3.1]–[5.4.3.4] (дизайн

құқығы идеяны немесе жалпы концепцияны қорғамайды).

453

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

дай жағдайларда дизайнның жаңашылдығы көбінесе оның қалайша репрезен-

тацияланғанына байланысты. Мұны, мәселен, Жарамсыздықты тану бөлімі қа-

раған өзара байланысты екі істе көруге болады. Онда ақ түсті қалың және сары

түсті жұқа қабаттардан тұратын ысқышқа (губка) арналған тіркелген дизайнның

жаңашылдығы тексеріліп еді. Ысқыш дизайны түрлі түсті етіп репрезентациялан-

ған бір шешімде дизайнның жаңашыл екені мәлімделді.

Ал, керісінше, басқа

шешімде бұл жолы ақ-қара түсте репрезентацияланған дәл сол ысқыштың ди-

зайнында еш жаңашылдық жоқ деген пікір айтылды.

Екі жағдайда да техника-

ның белгілі деңгейі бірдей-тін: дизайнның «тағдырын» оны репрезентациялау-

дағы олқылықтар шешті.

Бұл орайда туындайтын ең басты қиындық – екі дизайн арасында сәл ғана

айырмашылық болған кезде оның «болмашы айырмашылық» екеніне көз жет-

кізу. «Айырмашылықты тап» атты балалар ойынына ұқсайтын процесте Аралық

юрисдикция соттары әуелі техниканың белгілі деңгейі мен тіркелген дизайн

арасындағы өзгеше нышандарды анықтауға кіріседі. Мұны бітірген соң олар

анықталған айырмашылықтардың қаншалықты қомақты екенін шешуі керек.

Көп жағдайда Арнайы юрисдикция соттары неліктен айырмашылықтарды «бол-

машы» немесе «болмашы емес» деп шешкенін тарата түсіндірмейді. Осы уа-

қытқа дейін қоғамдастықта тіркелген дизайндардың жарамдылығына қатысты

біраз проблема туған соң, дизайнды жарамсыз деп жариялау үшін тіркелген

дизайн мен техниканың белгілі деңгейі арасындағы дәлме-дәл ұқсастықты та-

лап ететін өте қатаң тәсілдеме енгізілді. «Айырмашылық өнімнің жалпы сыртқы

тұрпатын өзгерте ме?» деген мәселе жіті тексеріледі. Болмашы детальдар деге-

німіз – «бірден көзге шалынбайтын детальдар, сол себепті олар дизайндар ара-

сындағы болмашы айырмашылықты да туғызбайды» деген пікір айтылды.

Бұл

«тыңғылықты сот сараптамасын» жүргізген кезде ғана назарға ілігетін айырма-

шылықтардың анықтамаға қосылмайтынын көрсетіп тұр.

Апелляциялық кеңес

айтқандай, «жобаға елеулі өзгеріс әкелмейтін, бірақ одан «оқшау» немесе оған

қосалқы болып тұратын деталь «болмашы деталь» болып саналады».

Бәлки, «Бұл болмашы айырмашылық па?» деген сұраққа жауап беру үшін

бірқатар мысалды қарастырып көрген жөн шығар. Герметикалық қақпағы бар

шарап бокалының пішіндік дизайнына байланысты шешімде тіркелген дизайн

мен алдыңғы дизайнның басты айырмашылығы екі бокал аяғының пішінінде

еді: тіркелген дизайнда бокал аяғы қырлы (немесе бұрышты), ал алдыңғы ди-

зайнда қырсыз болған.

Жарамсыздықты тану бөлімі қырлы аяқ «оңай ажыра-

тылатындықтан», әрі «өнімнің сыртқы тұрпатына әсер ететіндіктен» болмашы

айырмашылық болып саналмайды деген шешім шығарды. Ал тікұшақ дизайны-

на қатысты шешімде алдыңғы дизайн мен дауға іліккен дизайнның арасындағы

айырмашылықтары – маңдайша әйнектің астыңғы жағы мен есіктерінің астыңғы

Bümag v. Procter&Gamble, ICD 1741 (15 May 2006) (жарамсыздықты тану бөлімі) (сондай-ақ дара

сипаты бар болуы керек деген шешім шығарды).

Ibid., 1758 (мұнда да дара сипат жетіспейді).

Erich Kastenholz v. OHIM, Case T 68/11, EU:T:2013:298 (GC), [37].

Central Vista v. Pemi Trade [2009] ECDR 363, [23].

Antrax v. The Heating Company, Case R 1451/2009–3 (2 November 2010) (Third BoA) («өнімнің

коды немесе брендтің сапасы сияқты үлгінің үстіне басылған белгінің болуы» болмашы деталь

саналуы мүмкін).

Guy Jackson-Eben v. Wine Innovations, ICD 8610 (27 February 2013) (Invalidity Division). Сондай-ақ

қараңыз: Central Vista v. Pemi Trade [2009] ECDR 363.

454

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

жағы пішініндегі айырмашылықтар «айтарлықтай», оған қоса, әлгі дизайн жаңа-

шыл (27.5-суретті қараңыз) деп көрсетілді.

Тағы бір істе гольф «қазықшасының»

(«тишка», гольф добын қоюға арналған қазық. – Ауд.) тіркелген дизайны мен

техниканың белгілі деңгейі (1925 жылғы патент), атап айтқанда, қазықша қыл-

танының бұрышы немесе еңісі және нәлі мен кемершігі арасында айтарлықтай

айырмашылықтар бар, әрі мұндай ерекшеліктері техниканың белгілі деңгейінен

байқалмайды (27.6-суретті қараңыз).

27.5-сурет. Өтінім беруші жасаған тікұшақ дизайнының репрезентациясы мен техниканың белгілі

деңгейі

Дереккөз: Trendak v. Celier, ICD 8900 (18 June 2013) (Invalidity Division).

27.6-сурет. Гольф қазықшасының дизайны мен техниканың белгілі деңгейі

Дереккөз: Michael J. St John.

Trendak v. Celier, ICD 8900 (18 June 2013) (Жарамсыздықты тану бөлімі).Trendak v. Celier, ICD 8900

(18 June 2013) (Жарамсыздықты тану бөлімі).

In the Matter of Registration No 2054,094 (Michael St John) 0–023–09 (26 January 2009).

455

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

Айырмашылық қандай көзқарас тұрғысынан қарастырылуы қажет деген заң-

ды сұрақ туады. Заңнамада кімнің пікіріне сай айырмашылықтар болмашы деп

танылатыны түсіндірілмеген. Регламенттің және директиваның ережелерінде

түрлі тарапқа – дизайнерге, дизайн сарапшысына, тұтынушыға, хабардар пай-

даланушыға, сондай-ақ басқа да сәйкес топтарға сілтейді.

Еуропалық одақтың

Жалпы юрисдикция соты «бұған объективтік тұрғыдан қарау қажет» дегенмен,

сұрақ әлі басы ашық күйінде қалып отыр (дегенмен Жалпы юрисдикция соты

хабардар пайдаланушы бұл санатқа жатпайтынын анық білдірді). Әлбетте, мұн-

дай проблема сирек туындайтыны сөзсіз, сондай-ақ бұрын жария болған ди-

зайндардың вариациялары потенциал тараптардың бәріне айтарлықтай болып

көрінуі немесе мүлдем ешқайсысына олай көрінбеуі мүмкін. Алайда тұтынушы

байқамайтын, бірақ дизайн сарапшысының көзіне түсетін детальдар вариация-

сы болуы әбден мүмкін.

Сондай-ақ сырт тұрпатында тұтынушыға пәлендей

әсер етпегенмен, дизайнердің пікірінше, аса маңызды саналатын азын-аулақ

айырмашылықтар да кездесуі ықтимал. Жаңашылдық сараптамасына байланыс-

ты қандай да бір күдік туса да, оның маңызды болуы екіталай, мұның ең басты

себебі: дизайнның жаңашылдық талабы ылғи дерлік оның дара сипаттарын ана-

ғұрлым жіті тексерудің көлеңкесінде қалып қояды.

3. ДАРА СИПАТ

Дизайнның анықтамасына және «дизайн жаңашыл болуға тиіс» деген талап-

қа сай болумен қатар, жарамды деп танылуы үшін дизайн «дара сипатқа» ие бо-

луы керек.

Мұндағы дара сипат критерийінің мәні «Дизайнның хабардар қол-

данушыға тигізген жалпы әсері мен сол пайдаланушының көпшілікке ұсынылған

кез келген дизайннан алған жалпы әсерінде айырмашылық бар ма?» дегенге

саяды.

Бұл «ең басты әрі шешуші критерий»

ретінде сипатталады және ди-

зайнның бағалануының ең күрделі аспектісі саналады.

Оған қоса, бұл Арнайы

юрисдикция соттарының қарауына жиі берілетін мәселеге жатады.

Дара сипатты тексерудің назар аударарлық тұсы – оның дизайнды қорғау

ауқымын, сәйкесінше, құқықбұзушылықты анықтауға арналған тексерісті қайта-

лайтыны. Бұл регламенттің 10(1)-бабында көрініс тапқан. Онда «хабардар пай-

даланушыға басқаша жалпы әсер қалдырмаған кез келген дизайн қоғамдастық

Erich Kastenholz v. OHIM, Case T-68/11, EU:T:2013:298 (GC), [37] ісінде бұл «хабардар қолданушыға

қалдырылған жалпы әсер» болмас еді.

Ibid., [40].

EC Green Paper, [5.5.5.3].

Designs Dir., Art. 3(2); RDA 1949, s. 11ZA(1)(b); CDR, Art. 4(1). Директиваның 9-тармағына

сәйкес, ішкі нарықтың қажеттіліктері «дизайн ұғымының бірыңғай анықтамасын және тіркелген

дизайн құқығы сай болуға тиіс жаңашылдық пен дара сипат талаптарын» қабылдауды талап етеді.

Ведомство қолданатын өзге төрт ресми тілде «дара сипат» сөзі былай аударылады: présente un

caractère individuel (французша), carácter singular (испанша), un carattere individuale (итальянша) және

Eigenart (немісше).

Designs Dir., Art. 5.

M.Levin commentary, in Franzosi, 69.

UK IPO, Designs Practice Note 4/03: Requirement of Novelty and Individual Character (24 June 2003)

(«жаңашылдықты анықтайтын қарапайым сынаққа қарағанда анағұрлым ауқымды әрі қиындау

сынақ»)

456

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

дизайнына тиесілі қорғаныс аясына кіруі қажет» деп жазылған. Дара сипатты

анықтағанда бұрынғы уақытқа (яғни қарастырылып отырған дизайннан бастап,

техниканың белгілі деңгейіндегі сәйкес дизайнға дейін) қарайды, ал құқықбұзу-

шылықты тексергенде, керісінше, алға (қарастырылып отырған дизайннан бастап,

одан кейінгі дизайндарға дейін) қарайды. Әйтсе де қолданылатын концепция-

лар бірдей. Нәтижесінде заңның бұл бөліміне қатысты пікірлер қорғаныс аясын

анықтауда және құқықбұзушылықты тексеруде тең дәрежеде қолданылады. Сон-

дай-ақ бұл бір саладағы мысалдардың екінші салада да өзекті екенін білдіреді.

Дара сипат талабы 1994 жылы қабылданған Интеллектуалдық меншік құқы-

ғының сауда аспектілері туралы келісіміне (TRIPS) сәйкес ЕО міндеттемелерімен

сәйкес келе ме, жоқ па деген сұрақ туындайды. Аталмыш келісім одаққа мүше

мемлекеттерді «жаңа немесе төлтума болып саналатын, дербес ойлап табылған

өнеркәсіптік дизайндарды» қорғауды қамтамасыз етуге міндеттеген еді.

Мұның

себебі: дара сипат, бір қарағанда, қосымша сипат қана болып көрініп, осылайша

заңға кедергі келтіреді. Дара сипат стандартын негіздеуге ұмтылғандардың пі-

кірінше, оны интеллектуалдық шығармашылық стандартымен тең қарастыруға

болады (алайда бұл тұжырым сенімсіздік ұялатады).

Ең дұрыс ұстаным – дара

сипатты «елеулі айырмашылықпен» қатар қою. TRIPS 25-бабы мүше-мемлекет-

терге «егер бұрыннан мәлім дизайндардан немесе белгілі дизайн қырларының

қосындысынан елеулі айырмашылығы болмаса, дизайндар жаңа немесе төлту-

ма болып саналмайды» деген ережені қолдануға рұқсат береді. Осы көзқарас

тұрғысынан алғанда, TRIPS бізге «дара сипат» талабының шегін анықтауға да

көмектеседі.

Дизайнның жаңашылдығын тексеру сияқты, оның дара сипатын анықтау

үшін қарастырылып отырған дизайнды техниканың белгілі деңгейіне сәйкес ди-

зайндармен салыстыру қажет. Алайда ең басты айырмашылығы – дара сипатты

анықтарда баға берілген көзқарас, атап айтқанда, хабардар пайдаланушының

көзқарасы анық әрі айқын. Дизайнның дара сипатын анықтау мынадай бірнеше

қосымша сұраққа бөлініп қарастырылуы мүмкін:

(i) Қарастырылып отырған дизайн дегеніміз не?

(ii) Техниканың сәйкес белгілі деңгейі дегеніміз не?

(iii) Хабардар пайдаланушы дегеніміз кім?

(iv) Дизайнның дара сипаты бар ма?

Енді бұлардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.

3.1. ҚАРАСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒАН ДИЗАЙН ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Дизайнның дара сипаты бар-жоғын қарастырған кезде, ең әуелі, ненің ди-

зайны қарастырылып отырғанын анықтап алу қажет. Мұны бұдан бұрын жаңа-

шылдық сараптамасы туралы айтқанымызда талқылаған едік.

TRIPS, Art. 25(1).

Suthersanen, 437, n. 65 (ЕО дизайн құқығына сәйкес, «дара сипат» түсінігі «дербес жасалған

туынды» критерийінің қайта тұжырымдалған түрі болуы мүмкін).

Жіктеудің басқаша нұсқасын мына жерден қараңыз: H&M v. EUIPO, Case T-525/13, EU:C:2014:2254,

[32].

457

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

3.2. ТЕХНИКАНЫҢ СӘЙКЕС БЕЛГІЛІ ДЕҢГЕЙІ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Қарастырылып отырған дизайнды айқындаған соң, енді осымен салыстыры-

латын дизайн(дар)ды анықтау керек. Дизайнның дара сипаты бар-жоғын тек-

серу үшін даулы дизайнды дизайндар жиынтығымен (яғни бірқатар алдыңғы

дизайнның «кездейсоқ қосындысымен»

) емес, белгілі бір байланысы бар ал-

дыңғы дизайндармен салыстыру қажет. «Кездейсоқ қосынды» теориясын теріс-

ке шығара отырып, сот былай деп мәлімдеді: «қарастырылып отырған дизайнды

«бөлек-бөлек, әртүрлі дизайндардан алынған ерекшеліктердің жиынтығымен»

салыстыру ақылға сыймайды. Керісінше, ол «бұған дейін көпшілікке мәлім бол-

ған барлық дизайн үлгілерінің ішінде арнаулы, дара, анық әрі сәйкес бір неме-

се бірнеше дизайнмен салыстырылуға тиіс».

Хабардар пайдаланушыға жалпы

дизайндардың жиынтығы мәлім болуы мүмкін, бірақ жаңашылдығын тексеру

сияқты, мұнда да дара сипат тек арнаулы дизайндармен салыстыру арқылы тек-

серіледі. «Нақтылы бір дизайн дара сипат үшін техниканың белгілі деңгейінің бір

бөлігін құрай ма, жоқ па?» деген сұрақ дизайнның жаңашылдығы туралы бұған

дейін талқыланған сұрақпен бірдей.

3.3. ХАБАРДАР ПАЙДАЛАНУШЫ ДЕГЕНІМІЗ КІМ?

Дизайнның дара сипатын тексерудің маңызды тұсы – оның «хабардар пайда-

ланушының», басқаша айтқанда, дизайндарды бағалау стандартын бекіту үшін

ойдан шығарылған кейіпкердің көзқарасы тұрғысынан атқарылатыны.

Соны-

мен қатар дара сипатты (сәйкесінше, құқықбұзушылықты) анықтаудың нұсқау-

лығын бекітумен бірге, өтінім бұдан бұрынғы құқықтарға (мұны кейінірек талқы-

лаймыз) қайшы келетіні, әлде келмейтіні туралы шешім қабылдауда да шартты

хабардар қолданушы пайдаланылады.

Жалған хабардар пайдаланушының кім екені туралы шешім және онда бар

қасиеттер мен білім маңызды рөл атқарады.

Себебі хабардар пайдаланушы-

ның өнім жайлы білімі мен тәжірибесі неғұрлым көп болған сайын, болмашы

айырмашылықтардың «дизайн өзгеше жалпы әсер қалдырады» деген қорытын-

Stone, [12.152], citing the Irish High Court in Karen Millen v. Dunnes Stores [2008] ECDR (11) 156,

[83].

Karen Millen v. Dunnes Stores, Case C-345/13, EU:C:2014:2013, [23]–[25]. Қараңыз: D.Stone, ‘Justice

delayed: in 2015, Karen Millen’s 2007 design infringement case comes to an end’ [2015] EIPR 617.

Ведомствоның басқа төрт ресми тіліндегі нұсқасы: l’utilisateur averti (французша); usuario informado

(испанша); utilizatore informato (итальянша); informierten Benutzer (немісше). Бастапқыда «Жасыл кітапта»

дара сипатты тиісті жұртшылық немесе қарапайым тұтынушы көмегімен анықтау ұсынылды: EC Green

Paper, [5.5.6.2]. Қараңыз: V.Torelli, ‘The Informed User’s Perception and a Design’s Individual Character’ (2015)

10 JIPLP 737.

Samsung v. Apple [2012] EWHC 1882 (Pat), [189] ісін қараған судья Бирсс «алғаш рет Samsung

пен Apple планшеттерін салыстырғанда, екеуінің түр-сипатының соншалықты ұқсастығына қайран

қалғанын» айта келіп, стандарттың маңызын айрықша атап өтті. Алайда ол біраз мағлұматқа қаныққан

соң, екі дизайнға хабардар пайдаланушы тұрғысынан қарауға қабілетті болғанда, екі планшеттің

ұқсастығы туралы бұрынғы ойынан мүлдем айнып қалды.

Кейде Аралық юрисдикция соттары бірнеше хабардар пайдаланушы бар жағдайлармен де жұмыс

істейді. Мысалы, Еуропалық одақтың Жалпы юрисдикция соты Grupo Promer Mon Graphic v. OHIM-PepsiCo,

Case T-9/07 [2010] ECRII–981 ісін қарарда рэппер ойыншығының хабардар пайдаланушылары 5–10

жасар бала мен маркетинг бойынша менеджер болған еді. Осы екеуінің арасындағы айырмашылықтың

қандай екені түсініксіз.

458

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

дыға әкелуі соғұрлым ықтимал. Керісінше, хабардар пайдаланушының білетіні

неғұрлым аз болса, оның дизайндарды бірдей деп тұжырымдау ықтималдығы

соғұрлым жоғары.

Хабардар пайдаланушы бұл салада тым көп білетін әрі әрбір айырмашылық-

ты анықтайтын сарапшы емес;

сондықтан ол дизайндар қолданылған өнім-

дердің дизайнері де, техникалық сарапшысы да,

өндірушісі де, сатушысы да

емес.

Хабардар пайдаланушы сарапшы болмағанымен де, ол сондай-ақ «іс

жүзіндегі» немесе «орташа есептегі тұтынушы» (дара сипатын көруге аса дайын

болуы мүмкін) да болып саналмайды.

Дұрысы, хабардар пайдаланушы – тір-

келген дизайн секілді бұйымдардың әдеттегі қолданушысы.

Сот PepsiCo

ісінде

мәлімдегендей, хабардар пайдаланушы ұғымы «оның жеке тәжірибесі немесе

қарастырылып отырған сала туралы ауқымды білімі үшін орташа есептегі на-

зар салушыға емес, бақылаушыға жатады». Біз сондай-ақ хабардар пайдалану-

шының дизайн қолданылған өнімді оның жасалу мақсатына сай қолданатынын

және өнімді қолданғанда оған салыстырмалы түрде өте жоғары деңгейде, орын-

ды талғампаздықпен көңіл бөлетінін білеміз.

Сонымен қоса, ол «сол өнімнің

қандай аспектілері техникалық функцияға негізделгенін білместен»,

салада

қолданылып жүрген дизайндар туралы біршама хабардар.

Ол – «әдетте қарас-

тырылып отырған өнімді сатып алып, қолданатын, каталогтарды ақтару немесе

телефонмен сұрау тастау, тиісті дүкендерді аралау, интернеттен мағлұматтарды

жүктеу арқылы осы мәселеден хабардар болған» адам.

3.4. ДИЗАЙННЫҢ ДАРА СИПАТЫ БАР МА?

Қарастырылып отырған дизайнды, ол салыстырылуы керек алдыңғы дизайн-

дарды және хабардар пайдаланушының қасиеттерін анықтағаннан кейінгі біздің

келесі қадамымыз – дизайнның дара сипаты бар-жоғын анықтау. Басқаша айт-

қанда, біз «Хабардар пайдаланушының осы дизайннан алған жалпы әсері мен

көпшілікке қолжетімді болып келген дизайннан алған жалпы әсерінің арасында

айырмашылық бар ма?» деген сұрақ қоюымыз керек. Бұл үшін хабардар пай-

даланушы тіркелген дизайнды қолданыстағы дизайндармен салыстыруы керек.

«Дара сипатты» тексеру дизайнның тек өзіне тән жеке қасиеті бар-жоғын тексе-

ру болып саналғанымен, анықтамаға сай солай болуы талап етілмейді; дұрысы,

Олар патент құқығы саласында (техникалық дағдылары аса жоғары деп айтатындай)

«маманданған адам» болған емес: Woodhouse v. Architectural Lighting Systems[2006] ECDR 11, [50].

Shenzhen Taiden Industrial v. OHIM, Case T 153/08 [2010] ECR II–02517, [47].

Grupo Promer Mon Graphic v. OHIM-PepsiCo, Case T-9/07 [2010] ECR II–981 (GC), [62]. Сондай-ақ

қараңыз: El Hogar Perfecto del Siglo XXI v. OHIM, Case T-337/12, EU:T:2013:601 (ECJ, Sixth Chamber).

Grupo Promer Mon Graphic v. OHIM-PepsiCo, Case T-9/07 [2010] ECR II–981, [24]–[26]; a’d in

PepsiCo v. Grupo Promer, Case C-281/10P [2011] ECR I-10153 (ECJ, Fourth Chamber). Gamet v. EUIPO, Case

T-306/16, EU:T:2017:466, [40].

Woodhouse v. Architectural Lighting Systems [2006] ECDR 11, [50].

PepsiCo v. Grupo Promer, Case C-281/10P [2011] ECR I-10153 (ECJ, Fourth Chamber), [53]; reiterated

in Neuman v. OHIM, Joined Cases C-101/11P and C-102/11P [2012] ECR I–641 (ECJ, Sixth Chamber), [53]–

[54].

Shenzhen Taiden Industrial v. OHIM, Case T-153/08 [2010] ECR II–02517, [47]. Сонымен қатар

қараңыз: Dyson v. Vax [2011] EWCA Civ 1206, [15].

Kwang Yang Motor Company v. OHIM, Case T-10/08 [2011] ECR II-265 (General Court).

PepsiCo v. Grupo Promer, Case C-281/10P [2011] ECR I-10153 (ECJ, Fourth Chamber), [62].

Hook of Sweden v. Jukka Heininen, Case R 650/2012–3 (19 February, 2013) (Third BoA), [23].

459

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

онда тіркелген дизайнның шартты хабардар пайдаланушыға әсеріне және оның

қолжетімді дизайндар туғызған әсерден айырмашылығы бар-жоғына назар ау-

дарылады. Сайып келгенде, дизайнның дара сипатының бар-жоғы туралы ше-

шім – істің мән-жайына байланысты болатын нақты мәселе.

Дара сипатты тексеру салыстырма сынақ екенін ескерсек, дара сипатқа ие

болу үшін дизайн қаншалықты дәрежеде ерекшеленуі қажет деген сұрақ туын-

дайды. Бірталай түсініспеушіліктен соң,

хабардар пайдаланушының дизайннан

алған жалпы әсері көпшілік үшін қолжетімді дизайндар туындатқан әсерге қара-

ғанда өзгеше болғанда ғана дара сипатқа ие болатыны белгілі болды. Еуропалық

одақтың Жалпы юрисдикция соты айтқандай:

«Хабардар пайдаланушының бұрынғы дизайндарға қатысты көзқарасы тұр-

ғысынан қарағанда, дизайндағы ерекшеліктерден алынған жалпы әсердің (сол

жалпы әсерді өзгертетіндей маңызды емес кез келген ерекшеліктерді есепке ал-

мағанда) немесе дежавю сезімі туындамауының нәтижесінде дизайнның дара

сипаты шығады.

Дизайндардың дара сипатын тексеру кезінде хабардар пайдаланушы ди-

зайндардың сыртқы тұрпатына көңіл аударатынын есте ұстау маңызды.

Осылайша хабардар пайдаланушы тараптардың мотивациясына,

100

дизайн эле-

менттерінің қалай жасалғанына,

101

дизайн қолданылған бұйымның қалай жұмыс

істейтініне

102

немесе дизайнның сапасыз көшірме екендігіне алаңдамайды;

103

ол

үшін ең маңызды мәселе – қарастырылатын дизайндардың сыртқы тұрпатына

қатысты туындайтын жалпы әсер.

Хабардар пайдаланушының дизайндарға қатысты әсері қарастырылатын

өнімді қолдану әдістерінің, «әсіресе нақты жағдайда өнімді қолданудың әдет-

тегі әдістерінің негізінде» анықталуы қажет.

104

Бұл көп жағдайда хабардар пай-

даланушы заттарды қатар қоя отырып, тікелей салыстыратынын білдіреді. Тауар

Procter&Gamble [2007] EWCA Civ 936, [19] ісі бойынша, Дизайндар директивасы, 13-декларативті

бөлім негізінде лорд-судья Джейкоб әлдеқайда жоғары стандарт енгізілуі тиістігін, атап айтқанда,

дизайн қалдыратын әсер «қолданыстағы дизайн» қалдыратын әсерден «мүлде бөлек» болуы

керектігін мәлімдеді. Кейінірек ол өзінің қателескенін мойындап, бар болғаны айырмашылықты

көрсету қажеттігін айтты: Dyson v. Vax [2011] EWCA 1206, [34].

Thomas Murphy v. EUIPO, Case T-90/16, EU:T:2017:464, [43]; Gamet v. EUIPO, Case T-306/16,

EU:T:2017:466, [38].

Алайда лорд-судья Джейкоб Procter&Gamble [2011] EWCA Civ 1206 [34] ісінде сілтеме берген

австриялық сотпен (онда сот Febreze бүріккішінің Airwick бүріккішіне қарағанда қолға басқаша

ұсталатынын атап өткен-ді) салыстырыңыз: ibid., [61].

100

Pepsico v. Grupo Promer Mon-Graphic, Case R 1003/2005–3 (27 October 2006) (Third BoA), [23]

(өтінім берушінің теріс пиғыл танытып, дизайнды көшіріп алғаны маңызды емес; мәселе дизайнның

көшіріліп алынғанында емес, оның дәл сондай жалпы әсер қалдырған-қалдырмағанында болып

тұр). Pepsico v. Grupo Promer Mon-Graphic, Case R 1003/2005–3 (27 October 2006) (Third BoA), [23]

(өтінім берушінің теріс пиғыл танытып, дизайнды көшіріп алғаны маңызды емес; мәселе дизайнның

көшіріліп алынғанында емес, оның дәл сондай жалпы әсер қалдырған-қалдырмағанында болып тұр).

101

HK Ruokatalo Group Oyj v. Heinonen, ICD 1964 (12 September 2006) («ет өнімдері»). Бұл жағдайда

ет бетіндегі жолақтар шикі етке бастырылған ойлы-қырлы қалыпта (CRD ісіне ұқсас) жасалғаны

немесе жолақтардың етті қырлары бар табада қуырғаннан пайда болғаны маңызды емес болған.

Хабардар пайдаланушы бұл жолақтардың қалай пайда болғанына алаңдамады; ең маңыздысы ет

бетіне түскен өрнектің бірдей болуы еді.

102

Қолданыстағы қуыршақтардың іс-қимылы өнімнің сыртқы тұрпатына жатпайды, сондықтан

тұтастай өнімді бағалаған кезде ол ескерілмеуге тиіс. Aktiebolaget Design Rubens Sweden v.

Advikaternab Vinge KB, ICD 461 (20 December 2005), [11].

103

J. Choo (Jersey) v. Towerstone [2008] EWHC 346 (Ch) (көшірме сапасының құқықбұзушылыққа

қатысы жоқ).

104

Shenzen Taiden Industrial v. OHIM, Case T-153/08 [2010] ECR II–02517 (GC, Second Chamber).

460

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

белгілері саласындағыдай тек қана көмескі естеліктерге негізделмесе де, нақты

жағдайда талап етілетін белгілі бір уақыт кезеңінде және әртүрлі жерде жүргізі-

луі мүмкін салыстыруды елестетіңіз.

105

Осылайша көбінесе жерден 8–10 метр биіктікте орналасқан көше шамда-

рының дизайны туралы мәселеге қатысты мынадай сұрақ туындайды: оларды

тұспа-тұс салыстыру керек пе, әлде қашықтан ба? Дизайндарды түнде қарау қа-

жет пе, әлде күндіз бе? Дизайндарды, шын мәнінде, оларды бағалау үшін негіз

ретінде сату тәсілін құптамаған сот көше шамдарының нақты сол жерде, яғни

күндізгі уақытта шам ілінген бағананың түбінен аз ғана қашықтықтан туғызатын

визуалдық әсерін хабардар пайдаланушы ескеретінін айтты.

106

Дизайнды мұқият қарағаннан кейін хабардар пайдаланушының есінде не қа-

латыны емес, дизайнды мұқият қараған кезде оны не таңғалдыратыны маңызды.

Қорғаудың басты негіздемесі тұтынушыларды шатастырудың немесе алдаудың

алдын алу болып саналатын тауар белгісі құқығы аясында көмескі естеліктерді

тексеру маңызды болғанымен, мұның дизайндарды қорғауға қатысы жоқ; дұ-

рысы, дизайн құқығының мақсаты – дизайнды дизайн ретінде қорғау. Мұнда

дизайнға қатысты туындаған әсер маңызды: хабардар пайдаланушы «оны дара

сипаты үшін сатып ала ма, қарай ма немесе бағалай ма? Мұнда пайдаланушы

бұйымды жартылай еске түсіріп тұрмайды, оны қарастырады».

107

Хабардар пайдаланушы даулы дизайнды қолданыстағы дизайндармен са-

лыстырған кезде, олар мұқият талдау идеясына қарама-қайшы болып келетін

«жалпы әсерге» ғана қызығушылық танытады.

108

Тиісті дизайндар арасындағы

ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ескеру орынды болғанымен (дизайнды

және дизайнердің еркіндік дәрежесін ескере отырып), әрбір дизайнның хабар-

дар пайдаланушыға қалдырған жалпы әсері маңызды»

109

немесе, Апелляция

соты көрсеткендей, «екі дизайн... жалпы түрде қарастырылуға тиіс».

110

«Жалпы әсер» ұғымы жаңылыстыруы мүмкін болғандықтан, дизайн тұтас-

тай өнімнің немесе оның бір бөлігінің сыртқы тұрпатында болуы мүмкін екенін

және дизайн қандай өнімге қолданылып жатса да, қорғау жасалатынын есте ұс-

таған жөн. Осыны ескерсек, дизайндарды өзара салыстыруға қажетті ерекшелік

жөніндегі қиындықтың туындайтыны таңғаларлық емес. Салыстырудың жалпы-

ламалық деңгейі неғұрлым жоғары болса, дизайнның дара сипатқа ие болмау

мүмкіндігі де соғұрлым жоғары болатынын ескерсек (бірақ өте жаңа дизайндар

жағдайында бұлай болмауы мүмкін), лорд-судья Джейкоб айтқандай, «соттың

түсуге тиісті жалпыламалық деңгейі өте маңызды».

111

Хабардар пайдаланушы

105

PepsiCo, Case C-281/10P [2011] ECR I-10153 (Бас адвокат пікірі), [52].

106

Woodhouse v. Architectural Lighting Systems [2006] ECDR 11, [52]. Сондай-ақ қараңыз: Louver-Lite

v. Harris Parts [2012] EWPCC 53, [29] («хабардар пайдаланушы [жалюзи сырғытпаларын] бөлек тұрған

заттар ретінде қабылдай алады және жанынан көреді, алайда оларды «өнімнің төбеге бекітілген

кездегі сыртқы тұрпаты маңызды» деген жалпы контексте қарастырады»).

107

Procter&Gamble [2007] EWCA Civ 936, [27] (төлтумаға баса мән беріледі).

108

Әуел бастан Еуропалық комиссия шекті деңгейді «дизайнға тұтастай әсер етуге мүмкіндік

беретін және оны ұқсас дизайнға қатысты туындаған әсермен салыстыратын жинақталған ұстаным»

арқылы анықтауды ұсынды: EC Green Paper, [5.5.8.2].

109

Magmatic v. PMS International [2013] EWHC 1925 (Pat); Procter&Gamble [2011] EWCA Civ 1206, [3];

Dyson v. Vax [2011] EWCA Civ 1206, [8]; Samsung v. Apple [2012] EWHC 1882 (Pat), [28].

110

Magmatic v. PMS International [2014] EWCA Civ 181, [46]–[54] (бірінші инстанцияда судья

Арнольдтың пайымдауымен келіскенімен, қолдағы фактілерге тиісті құқықтық принциптерді

қолдану әдісінің негізінде бұл шешімді өзгертті).

111

Procter&Gamble [2007] EWCA Civ 936, [35(vii)].

461

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

детальға мұқият болғанымен, ол егжей-тегжейлі және маманданған бағалау

жүргізбейді; дұрысы, хабардар пайдаланушы дизайндарды қолдану кезінде са-

лыстырмалы түрде тереңірек назар аударады.

Дизайндардың интерпретациялану мәселесі әрқашан қарастырылатын ди-

зайнның сипатына байланысты болмақ. Кейбір жағдайларда (мысалы, Apple

өнімдеріне қатысты) бұл дизайнның маңызды ерекшелігі ою-өрнектің жоқты-

ғы екендігін көрсетуі мүмкін.

112

Алайда басқа жағдайларда ою-өрнек дизайнға

қатысты туындайтын жалпы әсерге ықпал етуде басты рөл атқаруы ықтимал.

113

Жалпы әсерді бағалауда маңызды рөл атқаратын факторлардың бірі – дизай-

нердің даулы дизайнды әзірлеу кезіндегі еркіндік дәрежесі.

114

Еуропалық одақ-

тың Жалпы юрисдикция соты мәлімдегеніндей:

Даулы дизайнды дайындау кезінде дизайнердің еркіндігі неғұрлым көп бол-

са, қарастырылып отырған дизайндар арасындағы болмашы айырмашылық-

тардың хабардар пайдаланушыны өзгеше жалпы әсерге бөлеу үшін жеткілікті

болу ықтималдығы соғұрлым аз. Керісінше, даулы дизайнды дайындау кезінде

дизайнердің еркіндігі шектелген сайын қарастырылатын дизайндар арасындағы

болмашы айырмашылықтардың хабардар пайдаланушыға басқаша жалпы әсер

беру үшін жеткілікті болу ықтималдығы соғұрлым жоғары.

115

Осының нәтижесінде дизайнердің айтарлықтай еркіндігі болған жағдайларда

дизайндар арасындағы болмашы айырмашылықтардың жалпы әсерге тигізетін

ықпалы аз болады.

116

Керісінше, «даулы дизайнды әзірлеген кезде дизайнердің

еркіндігі шектелген сайын, қарастырылатын дизайндар арасындағы болмашы

айырмашылықтардың хабардар пайдаланушыға басқаша жалпы әсер туғызуы-

на жеткілікті болу ықтималдығы артады».

117

«Дизайн еркіндігі» ұғымы дизайнер өнімнің сыртқы тұрпатын даярлау кезін-

де тап болатын әртүрлі шектеулерге,

118

соның ішінде өнімнің белгілі бір қызмет

атқаруы тиістілігіне қатысты шектеулерге

119

және өнімге қолданылатын норма-

112

Samsung Electronics (UK) v. Apple [2012] EWCA Civ 1339, [2013] FSR 9, [15]–[16]. Көркемдік

безендірудің жоқтығы тіркелген дизайнның ерекшелігі ретінде қалай әрекет ететіні туралы

талқылауларды қараңыз: PMS International Group v. Magmatic [2016] UKSC 12, [44].

113

PMS International Group v. Magmatic [2016] UKSC 12. Сондай-ақ қараңыз: Magmatic v. PMS

International [2014] EWCA Civ 181, [47] (CA).

114

Қараңыз: J.Cornwell, ‘Dyson and Samsung Compared: Functionality and Aesthetics in the Design

Infringement Analysis’ [2013] EIPR 273.

115

Kwang Yang Motors v. OHIM, Case T-10/08 [2011] ECR II-265, [33]; applied in BS Studio v. Naturkram

Giot, Case R 991/2011–3 (27 September 2012) (Third BoA), [28].

116

Осылайша «егер дизайнды дайындау кезінде дизайнер айтарлықтай еркін болса, бұл

өзара елеулі айырмашылықтары жоқ дизайндар хабардар пайдаланушыға бірдей жалпы әсер

қалыптастырады деген тұжырымды растайды»: Kwang Yang Motors v. OHIM, Case T-10/08 [2011] ECR

II-265, [33]; қолданылған жері BS Studio v. Naturkram Giot, Case R 991/2011–3 (27 September 2012) (Third

BoA), [28].

117

Grupo Promer Mon Graphic v. OHIM-PepsiCo, Case T-9/07 [2010] ECR II–981 (GC), [72]–[76]; Erich

Kastenholz v. OHIM, Case T 68/11, EU:T:2013:298, [62].

118

RDA 1949, s. 1B(4); Designs Dir., Art. 5(2).

119

Кілемшенің дизайнын жасау кезінде оның өз қызметін орындау үшін жеткілікті дәрежеде

тегіс болу қажеттігін есепке алмағанда, басқа барлық тұстары, әсіресе пішін, түс және қолданылған

материалдар бойынша дизайнердің еркіндігі толықтай дерлік шексіз болды: BS Studio v. Naturkram Giot,

Case R 991/2011–3 (27 September 2012) (Third BoA), [29]. Есік тұтқаларының дизайнері көбінесе шексіз

еркіндікке ие болды, себебі «тұтқаларда түстердің, өрнектердің, пішіндердің және материалдардың

кез келген үйлесімін қолдануға болады»; жалғыз ғана шектеу – тұтқаның ұстайтын сабы болуы және

оны есікке орната алу мүмкіндігінің болуы. Neves&Fihos v. Alcides de Sá Pinto Castro, Case R 1083/2011–3

(31 October 2012) (Third BoA), [37].

462

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

тивтік талаптарға қатысты.

120

Сондай-ақ дизайнердің еркіндігі өнімге тән ерек-

шеліктерді есепке алу қажеттігімен

121

және экономикалық пайымдаулармен

(мысалы, бұйымның арзан болу қажеттігі) шектелуі мүмкін.

122

Алайда бұл жерде

нарықтық болжамдар мен сәннің қоятын шектеулері (бұл сәл-пәл айқындаудың

арқасында шешілуі мүмкін мәселе болса да) есепке алынбайтын сияқты.

123

Сы-

нақ объективті болғандықтан, бұл іс жүзінде дизайнерге қойылған шектеулер

өзекті еместігін білдіреді.

124

27.7-сурет. Велосипед дөңгелегі

Дереккөз: Rodi Comercial SA v. Soldatini Andrea, ICD 0271 (30 August, 2005).

Хабардар пайдаланушы дизайнды бағалаған кезде дизайнердің өзін-өзі көр-

сетіп, осылайша дизайнға «дара сипатты» дарыта алған аспектілеріне (егер бар

болса) назар аударады. Бұл – дизайнердің өзін-өзі көрсету мүмкіндіктері аз бол-

ған кезде (яғни олардың дизайн жасаудағы еркіндігі аз болғанда) өзгеше жалпы

120

Procter&Gamble [2007] EWCA Civ 936, [29]; Grupo Promer Mon Graphic v. OHIM-PepsiCo, Case

T-9/07 [2010] ECR II–981 (GC), [67].

121

Ibid., [70]. Пластиктен немесе металдан жасалған кішкентай, тегіс немесе сәл майысқан дискілер

болып саналатын «рэппер» немесе «тазо» атты балалар ойыншығын әзірлегенде дизайнердің

еркіндігі өте шектеулі болды, «себебі ол өз дизайнындағы осы ортақ белгілерді қарастырылып

отырған өнімнің дизайнымен біріктіруі керек еді». Қарастырылып отырған өнімнің сипаты туралы

шешімнің маңызы өте зор екені түсінікті.

122

Gimex International Groupe Import Export v. The Chill Bag Company [2012] EWPCC 31, [66]; Dyson

v. Vax [2010] EWHC 1923 (Pat), [34], upheld on appeal [2011] EWCA Civ 1206.

123

Екеуі де «Жасыл кітапта» [5.5.8] көрсетілген. Шағын, тегіс, тікбұрышты құрылғыларға басымдық

беретін коммуникация құрал-жабдықтарындағы трендтер дара сипатты тексеруге қатысты болмады:

Shenzhen Taiden Industrial v. OHIM, Case T-153/08 [2010] ECR II-2517, [58]; cf. Samsung v. Apple, ICD 8720

(13 May 2013) (Invalidity Division), [63] (нарық дизайндарға толы болған кезде, хабардар пайдаланушы

өнімдер арасындағы айырмашылықтарға қырағылау қарайды деп саналады).

124

Белгілі бір элементтер (жанармай багы, булық т.б.) іштен жану қозғалтқышында міндетті

түрде болуы керек болғанымен, дизайнер бұл элементтерді қайда және қалай орналастыруда

айтарлықтай еркіндікке ие болды (сыртқы тұрпаты техникалық пайымдаулар арқылы анықталмады).

Бұл тұрғыдан дизайнер жоғары деңгейдегі еркіндікке ие болды: Kwang Yang Motors v. OHIM, Case

T-10/08 [2011] ECR II-265, [36]–[37].

463

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

әсер тудыру үшін салыстырмалы түрде елеусіз айырмашылықтардың өзі де жет-

кілікті деген сөз

125

(қолжетімді қорғаныс аясы тиісінше шектеулі екендігін атап

өткен жөн.) Керісінше, дизайнер айтарлықтай еркіндікке ие болған кезде дәл сол

елеусіз айырмашылықтардың хабардар пайдаланушыны өзгеше жалпы әсерге

бөлеуі екіталай. Еуроодақтың интеллектуалдық меншік ведомствосының (EUIPO)

велосипед дөңгелектері дизайнына қатысты шешімдері сериясында дара сипат-

ты бағалау әдісіне дизайн еркіндігі қалайша әсер ететіндігі туралы түсіне аламыз.

Велосипед дөңгелектерінің дизайнерлері бетпе-бет келетін функциялық шектеу-

лер мен қолданыстағы дизайндардың көптігіне байланысты

126

дөңгелектің жаңа

пішінін даярлаған кезде, дизайнердің айтарлықтай еркіндікке ие болмағанына

хабардар пайдаланушы оң қарар еді деген пікір айтылды. Осының негізінде бы-

лай делінді:

Хабардар пайдаланушы дизайнер шығармашылығына шектеу қойылмаған

элементтерге (мысалы, шабақтарды дөңгелек күпшегінің айналасына және күп-

шек пен дөңгелек тоғыны арасына орналастыру үлгісі, оның ішінде... шабақтар-

дың арасындағы арақашықтықтар мен бұрыштар, шабақтар мен күпшектің фла-

неці арасындағы және шабақтар мен дөңгелек тоғыны арасындағы бұрыштар,

[және т.б.]) ерекше назар аударады.

127

Дизайндардың осы ерекшеліктеріне (шабақтарды орналастыру үлгісі) көңіл

аудара отырып, Жарамсыздықты тану бөлімі «дизайнның дара сипаты бар, сол

себепті ол жарамды» деген тұжырым жасады (27.7-суретті қараңыз).

128

4. ЖАРАМСЫЗДЫҚТЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ

НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

Дизайн құқығында тіркеуден бас тартудың немесе жарамсыз деп танудың

басқа да бірқатар негіздемесі қарастырылған, оларды біз алда талқылаймыз. Бұ-

лардың екеуі міндетті де, үшеуі міндетті емес. Оларды жарамсыздықтың «салыс-

тырмалы негіздемелері» деп атасақ болады, себебі олар ықтимал дизайн иесінің

құқықтары мен басқа да бәсекелес талаптар арасындағы шиеленістерге қатыс-

ты. Қарсылық білдіру үшін осы негіздемелерге кімнің сүйенуге құқылы екендігін

қоғамдастықтың Дизайн регламенті реттейді, бұдан әлгі негіздемелердің «са-

лыстырмалы» сипаты көрінеді.

129

125

Grupo Promer Mon Graphic v. OHIM-PepsiCo, Case T 9/07 [2010] ECR II–981 (GC), [62]. Рэппердің

суретін іс материалдарынан көруге болады. Сондай-ақ қараңыз: CDR, Recital 14.

126

Атап айтқанда, дизайнердің еркіндік дәрежесі «тоғынды ұстап тұру және велошабандоздың

салмағын тоғынға ауыстыру үшін күпшек пен тоғын арасындағы шабақтар жалғануы керектігі

туралы талаптармен» шектеледі: Rodi Comercial SA v. Soldatini Andrea, ICD 0271 (30 August 2005), [27].

127

Ibid., [27].

128

Ibid.

129

Designs Dir., Art. 11(5)–(6).

464

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

4.1. ӨТІНІМ БЕРУШІНІҢ НЕМЕСЕ ҚҰҚЫҚИЕЛЕНУШІНІҢ ДИЗАЙН

ҚҰҚЫҒЫНА УӘКІЛЕТТІГІ ЖОҚ

«Егер дизайн құқығына өтінім берушіде немесе құқықиеленушіде тиісті мүше-

мемлекеттің заңнамасына сай құқық болмаса», директива дизайн тіркеулерін

жарамсыз деп тануды талап етеді.

130

Бұл негіздемеге тек тиісті құқығы бар адам

ғана сүйене алады.

131

Келесі тарауда көрсетілгендей, директивада дизайндар-

дың меншік құқығы туралы ештеңе жазылмаған, осылайша бұл мәселе ұлттық

заңнаманың қарауына қалдырылған. Біріккен Корольдікте меншік құқығы, ең

алдымен, дизайнерге немесе оның жұмыс берушісіне не уәкілетті тұлғаға тиісті

болады. Британиялықтар тіркеуден бас тарту немесе жарамсыз деп тану үшін

салыстырмалы негіздемені екі жолмен іске асырды. Біріншіден, егер Біріккен

Корольдіктің Дизайн тізіліміне өтінімді тіркеу үшін «дизайнды иеленуге талап-

танбайтын» тұлға және қажетті жағдайларда Біріккен Корольдікте тіркелмеген

дизайнның құқықиеленушісі берсе, тіркеуші өтінімді қабылдаудан бас тартуға

міндетті.

132

Екіншіден, тіркелген құқықиеленуші дизайнның иесі болмаса, тіркеу

жарамсыз деп танылуы мүмкін.

133

Алайда әдеттегі жағдайларда тиісті құқығы бар

тұлға тізіліміне өзін меншік иесі ретінде енгізу үшін оған түзетулер жасауға бар

күшін салатын сияқты.

134

Қоғамдастықтың Дизайн регламентіне сәйкес, қарсылық білдіруге де жа-

рамсыздық үшін қолданылатын негіздемелер қарастырылған. Өтінім бергенге

дейін, шын мәнінде, осыған құқығы бар адам алдын ала соттың тиісті шешімін

алуға тиіс. Бұл ұлттық сотта, әдетте тіркелген меншік иесі тұратын юрисдикцияда

қаралуы керек.

4.2. ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ДИЗАЙНДАРҒА

ҚАТЫСТЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР

Дизайн өтінім берілген күннен немесе, егер басымдық сұралған болса, ба-

сымдық берілген күннен кейін көпшілікке қолжетімді болған және көрсетілген

күннен бұрынғы уақыттан бастап, қоғамдастықта тіркелген дизайнмен немесе

соған берілген өтініммен немесе тиісті мүше-мемлекеттің дизайн құқығымен

немесе сол құқықты алуға берілген өтініммен қорғалған дизайнмен қайшылық-

та болған жағдайда,

135

директива мүше-мемлекеттерден дизайндарды тіркеуден

бас тартуды немесе оларды жарамсыз деп тануды талап етеді.

Қарама-қайшы құқыққа өтінім беруші немесе оны иеленуші немесе мүше-

мемлекет өз бастамасымен сайлаған тиісті уәкілетті органдар бұл негіздемеге

сүйене алады.

136

Шын мәнінде, қарама-қайшылықтар туралы ереженің талабына

сай, ертерек берілген өтінім кейінірек берілген өтінімнің басымдық мерзіміне

дейін жарияланбаған жағдайда мүше-мемлекеттер «алғашқы өтінім» жүйесін

130

Designs Dir., Art. 11(1)(c).

131

Designs Dir., Art. 11(3).

132

RDA 1949, ss 3A(3), 3(2), және 3(3). Бір қызығы, директивадағы тұжырымдаманы ескерсек, бұл

дизайнның нақты иесінің қарсылығына байланысты емес.

133

RDA 1949, s. 11ZA(2).

134

RDA 1949, s. 20.

135

Designs Dir., Art. 11(1)(d).

136

Designs Dir., Art. 11(1)(d), (4), (6).

465

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

тіркелушілердің арасындағы басымдықты анықтау үшін қолдануы қажет. Ерте-

ректегі өтінімнің кейінгі өтінім берілген күнге дейін жарияланбауының бірқа-

тар себебі болуы мүмкін, оның ішінде ертеректегі өтінім Еуроодақтан тыс жерде

болса да, басымдыққа үмітті мүше-мемлекеттің (немесе EUIPO) ұлттық тізіліміне

берілген өтінімге негіз болуы ықтимал,

137

я болмаса қоғамдастықта ертерек тір-

кеудің кейінгі қалдырылған жарияланымы болуы ықтимал. Директиваның бұл

негіздемеге тек қана құқық иесі сүйене алатындығын қанағаттанарлық жағдай

деп танитынына сәйкес, осы жарамсыздық негіздемесінің түбінде жатқан саясат

екі адам бірінің артынан бірі ұқсас дизайндарды ойлап тапқан жағдайда «ди-

зайнды екі рет тіркеудің» алдын алу емес. Шынында да, бұл ереженің күшімен

осындай екі (немесе одан да көп) меншік иесіне бірдей дизайндар құқығын ие-

ленуге рұқсат беру жөнінде мүше-мемлекеттерге шешім қабылдау мәселесін

ашық күйі қалдырады.

1949 жылғы Біріккен Корольдіктің Тіркелген дизайндар туралы заңы қара-

ма-қайшылықтарды тек тіркелген меншік иесі немесе өтінім беруші ғана сүйе-

не алатын жарамсыздық негіздемесі ретінде қарастырады.

138

Ертеректегі тиісті

дизайндар «осы заңға немесе қоғамдастықтың дизайн регламентіне сай, тіркеу

негізінде қорғауға алынған дизайндар болып саналады». Ол өтінім берілген күн-

нен кейін жарияланған Біріккен Корольдікте бұрын тіркелмеген дизайндарды

қамтымайды.

139

Керісінше, қоғамдастықтың дизайн регламенті жарамсыздыққа

негіздеме ретінде алдыңғы дизайнмен қарама-қайшылықты ғана мойындай-

ды.

140

Біріккен Корольдік секілді, ол бұрынғы сәйкес дизайндарды ертеректегі

қоғамдастықтың өтінімдерімен және тіркеулерімен, сондай-ақ «мүше-мемле-

кеттің тіркелген дизайн құқығы» үшін берілген ертеректегі өтінімдермен және

тіркеулермен шектейді.

141

Егер жарамсыздық туралы талап-арыз Еуроодақтың

Интеллектуалдық меншік ведомствосының қарауында жатса, осы негіздемеге

сүйене алатын жалғыз тұлға ертеректегі құқыққа өтінім беруші немесе сол құ-

қықты иеленуші болып есептеледі. Жарамсыздық туралы талап-арыз авторлық

құқықбұзушылықты тексеруге қарсы талап қою негізінде қоғамдастықтың ди-

зайн сотына берілсе, мүше-мемлекеттің тиісті уәкілетті органы бұл негіздемеге

өз бастамасы бойынша сүйенуі мүмкін сияқты.

Алдыңғы дизайнмен салыстырғанда жаңашылдық немесе дара сипат бол-

маған жағдайда, кейінгі тіркеуде «қарама-қайшылық» туындайды. Дара сипатты

қорғау аясының айнасы ретінде қарастыратын логиканы құрастыра келе, Еуро-

палық одақтың Жалпы юрисдикция соты «дизайн алдыңғы дизайнмен оны жа-

сау кезіндегі дизайнердің еркіндік деңгейіне байланысты «қарама-қайшылықта»

137

Мысалы, А АҚШ-та 2003 жылдың 1 қаңтарында өтінім берді; В Біріккен Корольдікте дәл осындай

дизайнды тіркеуге 2003 жылдың 1 мамырында өтінім берді; А 31 мамырда Біріккен Корольдікте өзінің

АҚШ-тағы ертерек берген тіркеуіне басымдық талап етті және бұл өтінім 2003 жылдың 15 тамызында

жарияланды. Мұндай жағдайларда Б-ның өтінімі А-ның өтінімімен «қарама-қайшылыққа» түседі және

А-ның өтінімі ертерек берілген. Осылайша А-ның жарамсыз деп тануға негіздемесі бар. А – алдыңғы

дизайн және Б-ның өтінім беруінен кейін қолжетімді болған, алайда ол Б-ға дейін қорғалған.

138

RDA 1949, ss 11ZA(1), 11ZB(3)–(4).

139

EC Green Paper, [6.5.2.2].

140

Мысалы, қараңыз: Servicios de Distribucion e Investigacion v. Sola, Case ICD 396 (20 September

2005); Burberry v. Duran-Corretjer&Partners, Case ICD 1568 (8 February 2006).

141

CDR, Art. 25(1)(d).

466

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

болады, бұл дизайн хабардар пайдаланушыға алдыңғы дизайн берген жалпы

әсерден бөлекше жалпы әсер бермейді» деп мәлімдеді.

142

Бұл жердегі тұжы-

рымдамалар бұрынырақ талқыланған.

4.3. АЙРЫҚША БЕЛГІЛЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР

Регламенттің 25(1)(е) бабы (директиваның 11(2)(а) бабына сәйкес) бойынша,

«егер айрықша белгі келесі дизайнда қолданылса және осы белгіні реттейтін

қоғамдастық құқығы не тиісті мүше-мемлекеттің құқығы айрықша белгінің құ-

қықиеленушісіне осы белгіні қолдануға тыйым салу құқын берсе», дизайн жа-

рамсыз деп танылады.

143

Бұл ереже ЕО немесе оған мүше мемлекеттердің бі-

рінде әрекет ететін тауар белгілері құқықтарымен қарама-қайшылықтарды

қамтиды.

144

Осылайша егер адам кеуде бөлігі күлгін, жағасы сары, жеңі қыз-

ғылт-сары, жеңінің ұшы көк түсті және «Арсенал» клубының таңбасы (киімнің

тіркелген тауар белгісі) бар футбол жейдесін тіркеуге тырысса, мұндай тіркеу

жарамсыз деп танылуы мүмкін (басқа тұрғыдан алғанда, ол жаңа болып, дара

сипатқа ие болса да). Жарамсыз деп танылуы үшін дизайн алдыңғы дизайнмен

бірдей немесе концепциялық түрде ұқсас болуы керек. Даулы дизайн дизайн

ретінде емес, тауар белгісі ретінде ертеректегі белгілермен салыстырылуы ке-

рек болғандықтан, визуалдық, фонетикалық немесе концепциялық ұқсастық

белгілерден туындайтын жалпы әсерге негізделеді.

145

Жалпы юрисдикция соты

(ЕО) атап өткендей, 25(1)(е) бап бойынша, «кейінгі қоғамдастықта тіркелген ди-

зайнда ертерек шыққан айрықша белгіні толық әрі егжей-тегжейлі түрде жаң-

ғырту» міндетті емес.

146

Көпшілік «тіркелген белгі туралы көмескі естелікті ғана

жадында сақтайтынын» ескерсек, дизайнда «бұрынғы айрықша белгінің нақты

сипаттары болмаса да немесе басқа қосымша ерекшеліктерге ие болса да»,

бұл жайт – әсіресе «алынып тасталған немесе қосылған ерекшеліктердің ма-

ңызы екінші орында болған жағдайларда» – осы белгіні «пайдалануды» білдіруі

мүмкін деген сөз.

147

Осының нәтижесінде дизайн мен тауар белгісі ұқсас болса

жеткілікті; 25(1)(е) бапты қолдану үшін олардың бірегей болуының қажеті жоқ.

José Manuel Baena ісінде

148

сот «бұрынғы құқықиеленуші «белгіні пайдалануға

тыйым салу құқығын» қолдана алатыны туралы мәселені қарастырған кезде ди-

зайннан туындайтын жалпы әсер мен хабардар пайдаланушыда қалыптасатын

жалпы әсерді салыстыру керектігін атап көрсетті, яғни осы жерде қолданылатын

тәсілдеме дара сипатты, ертеректегі дизайнға қарама-қайшы және құқықбұзу-

142

Grupo Promer v. OHIM-PepsiCo, Case T 9/07 [2010] ECR II-981, [52].

143

RDA 1949, s. 11ZA(3).

144

Solen Cikolata v. Elka Zaharieva, Case R 1144/2015–3 (12 September 2016), [17] (CDR Art. 25(1)(e)

бабы бойынша, дизайнның жарамдылығын даулау үшін түркиялық тауар белгісін қолдануға

болмайды).

145

Juliuis Sämann v. Kubi, Case R 1999/2013–3 (4 January 2016), [45]–[58].

146

Su-Shan Chen v. OHIM, Case T-55/12, EU:T:2013:219, [23].

147

Beifa Group v. OHIMSchwan-Stabilo Schwanhaüβer, Case T-148/08 [2010] ECR II-1681, [50]–[51].

Сондай-ақ қараңыз: Beifa Group v. OHIM Schwan-Stabilo Schwanhaüβer, Case T-608/11, EU:T:2013:334

(бұрынғы қабылданған шешімді растады).

148

Herbert Neuman (OHIM) v. José Manuel Baena Grupo, Joined Cases C-101/11P and C-102/11P,

EU:C:2012:641, [57], citing with approval the GC in Baena Grupo v. OHIM: Herbert Neuman, Case T-513/09

[2010] ECR II–00289, [20]–[22]. Сондай-ақ қараңыз: Rackzek v. Śnieżka-Invest, Case R 1148/2010–3

(7 November 2011) (Third BoA).

467

ЖАРАМСЫЗДЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ

шылықты анықтауда қолданылатын тәсілдемемен бірдей. Осылайша мұның ал-

дындағы дара сипат туралы талқылауды осы жерде қолдануға болады. 25(1)(е)

баптың қолданыc аумағын José Manuel Baena ісіндегі Еуропалық одақтың Жалпы

юрисдикция сотының шешімінен (Еуропа соты мақұлдаған) көруге болады, ол

бас киімдер, жейделер және т.б. дизайны мен бұрынғы тауар белгісі арасында

туындауы мүмкін қарама-қайшылыққа қатысты еді. Жалпы юрисдикция соты

(ЕО) мәлімдегендей, тауар белгісі мен дизайн арасындағы айырмашылықтар

әсіресе пайдаланушының есінде қалатын «түпкілікті сипаттарға» (атап айтсақ,

мимика) баса назар аударылған кезде хабардар пайдаланушыға басқаша жал-

пы әсер қалдыруға жеткілікті болды. Осылайша дизайн жарамсыз деп танылды

(27.8-суретті қараңыз).

149

27.8-сурет. José Manuel Baena ісіндегі тіркелген дизайн және бұрынғы тауар белгісі

Дереккөз: Beifa Group v. OHIMSchwan-Stabilo Schwanhaüβer, Case T-148/08 (12 May 2010) (General

Court).

Тіркелген тауар белгілеріне жасалған шабуылдардан басқа, бұрынғы

құқықиеленуші жосықсыз бәсекені, қорғалатын шығу тегі белгілерін және қор-

ғалатын географиялық көрсеткіштерді қамтуы мүмкін «айрықша белгілерді»

150

қорғайтын балама тәртіптерге жүгіне алуы мүмкін. Кейбір жағдайларда атақ-

ты адамдар осы негіздемені өздерінің есімдері, қолтаңбалары немесе суреттері

бейнеленген тауарлардың дизайнын тіркеуге жол бермеу үшін қолдануы мүм-

кін. Қарсылық көрсету үшін басқа негіздемелер болмағандықтан, бұл маңыз-

ды.

151

Бұл жерде бұрынғы тауар белгісімен қарама-қайшылықтарда қолданыла-

тын тәсілдеме пайдаланылатын секілді.

149

Baena Grupo v. OHIM: Herbert Neuman, Case T-513/09 [2010] ECR II–00289 (GC), талқыланған,

алайда мына істе сот қайта қарамаған: Herbert Neuman (OHIM) v. José Manuel Baena Grupo, Joined

Cases C-101/11P and C-102/11P, EU:C:2012:641, [57].

150

Тауар белгілері ретінде тіркелген барлық белгілер бірыңғай «сипаттамалық» немесе «айрықша

сипатқа ие» болмаса да, оларды «айрықша белгілер» деп атауға болатыны немесе болмайтыны

туралы мәселе тиісті мезгілде шешімін табуы керек.

151

Швецияның 1970:485 Дизайндарды қорғау туралы заңына түзетулер енгізу туралы №2002:570

заңның 4(4)(b) бабын салыстырыңыз, онда «егер дизайнда рұқсатсыз өзге адамның портреті немесе

оның тегі, шығармашылық лақап аты немесе оған ұқсас есім ретінде қабылданатын кез келген

ақпарат қолданылса (егер портрет немесе есім ұзақ уақыт бұрын қайтыс болған адамға тиесілі

болмаса), онда дизайн құқығы қолданылмайды» деп көрсетілген.

468

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

4.4. ЕРТЕРЕКТЕ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАРЫ ҚОРҒАЛҒАН ЖҰМЫСТАРҒА

ҚАТЫСТЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР

Регламенттің 21(1)(f) бабы (директиваның 11(2)(а) бабына сәйкес) бойынша,

«мүше-мемлекеттің авторлық құқығымен қорғалған туындыны рұқсатсыз пай-

далана отырып жасалған дизайн» жарамсыз болып танылады.

152

Бұл негіздемеге

тек авторлық құқықиеленуші ғана сүйене алады.

153

Бұл жағдайдың айқын мыса-

лы – жарияланбаған суреттің негізінде жасалған жейде дизайны.

154

4.5. ҚОРҒАЛҒАН ТӨСБЕЛГІЛЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР

Сайып келгенде, регламент (және директива) Париж конвенциясының 6-ба-

бында келтірілген тізімдегі заттарды, сондай-ақ «мүше-мемлекетте ерекше қо-

ғамдық мүдде болып саналатын төсбелгілер, эмблемалар және елтаңбаларды»,

тиісінше, пайдаланбастан жасалған дизайнды жарамсыз деп қарастырады.

155

6-бап Париж одағы мүшелерінен геральдикалық фигуралар, тулар және басқа

да мемлекеттік эмблемалар, одақ елдерінің немесе үкіметаралық ұйымдардың

ресми таңбалары және ерекше белгілері секілді эмблемалар болып санала-

тын немесе солардан құралған тауар белгілерін қабылдамауды немесе оларды

жарамсыз етіп тануды талап етеді. Бұл символикалар (тулардан басқа) туралы

Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымына хабарлану керек. Директива

«пайдалануға мүдделі жеке немесе заңды тұлғаның» (мысалы, тиісті елдің ресми

өкілі) бұл негіздемені қолдануына жол береді немесе мүше-мемлекет шешсе,

оның тиісті уәкілетті органдары атқаратын қызметіне қарай осы негіздемеге

сүйене алады.

156

Біріккен Корольдік мұны тіркеуден бас тартуға,

157

сонымен қатар жарамсыз

деп тануға негіздеме ретінде қарастырды.

158

1949 жылғы заңның А1 қосымша-

сында тиісті эмблемалар туралы егжей-тегжейлі жазылған. Ел ішіндегі эмблема-

ларға корольдік қару-жарақ, тақ, «Ұлы Мәртебелінің немесе корольдік отбасы-

ның кез келген мүшесінің репрезентациясы», одақтың туы, Біріккен Корольдік

елдері тулары, сондай-ақ тақ сыйға тартқан елтаңбалар жатады. Қоғамдастық-

тың дизайн регламенті қорғалған төсбелгілерге қатысты қақтығыстарды жа-

рамсыз деп тануға негіздеме ретінде қарастырады.

152

RDA 1949, s. 11ZA(4). Бұл авторлық құқықтың «иесін» меңзейді, ол моральдық құқықтардың

иесі емес, сөзсіз дерлік айрықша лицензиат болып саналады – CDPA 1988, s. 101(2). Басқа мемлекеттер

«құқықиеленуші» ұғымына авторды қосуы мүмкін.

153

CDR, Art. 25(1)(f), (3). Қолданыс туралы мына жерден қараңыз: Erich Kastenholz v. OHIMQwatchme

A/S, Case T-68/11, EU:T:2013:298; Viejo Valle v. Établissements Coquet, Joined Cases T-566/11 and T-567/11,

EU:T:2013:549 (GC, Second Chamber).

154

Егер сурет айтарлықтай танымал болса, дизайнда жаңашылдық болмауы мүмкін еді, алайда

бұл жағдай суреттің «дизайн», яғни «өнімнің сыртқы тұрпаты» болып саналатынына немесе

саналмайтынына байланысты.

155

Designs Dir., Art. 11(2).

156

Designs Dir., Art. 11(6).

157

RDA 1949, s. 3A(4)(c), Sch. A1.

158

RDA 1949, s. 11ZA(1). «Қолданысқа мүдделі кез келген адам» өтінім бере алады: RDA 1949, s.

11ZB(2).

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ,

ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН

ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

1. Бастапқы құқық

2. Табыстау және лицензия беру

3. Мерзімі

4. Құқықбұзушылық

5. Ережеден тыс жағдайлар мен қорғау амалдары

Бұл тарауда Біріккен Корольдік пен қоғамдастықта тіркелген және тіркелме-

ген дизайндарға қатысты маңызды мәселелер, атап айтқанда, дизайнды иелену,

эксплуатациялау және оған қатысты құқықбұзушылық қаралады.

1. БАСТАПҚЫ ҚҰҚЫҚ

Дизайн құқығында дизайнның бастапқы құқық иесі кім екені басты мәсе-

ле саналады. Құқықтық біріздендіруге дейін Еуропа елдерінің көпшілігі дизайн

авторына немесе оған жұмыс берушіге белгілі бір дәрежеде құқық бере бас-

тады, дегенмен әр елдің ережесінде (мәселен, жалдамалы қызметкер жасаған

дизайндардың барлығы жұмыс берушіге тиесілі бола ма немесе оның қызметтік

міндеттер аясында жасаған дизайндары ғана жұмыс берушінің иелігіне өте ме

деген секілді мәселелерде) өзгешеліктер бар еді. Тіркелген дизайн құқығы бір

елде дизайн авторына берілетін болса, басқа бір елде дизайн авторына жұмыс

берушіге тиесілі. Құқықтық біріздендіру ұлттық дизайн құқығын әртүрлі адам-

ға беру ықтималдығын шектейтін еді, байқап отырғанымыздай, мұндай жағдай

белгілі бір дизайндар бойынша жасалған тауарлардың еркін айналымына тос-

қауыл қоюы мүмкін. Әйтсе де жоғарыда айтылған кедергілердің шын мәнінде

туындауы екіталай деп саналған сияқты, себебі мүше-мемлекеттердің ұлттық құ-

қықтарындағы аздаған айырмашылықтарды дизайн авторы мен жұмыс беруші

арасында тікелей шарт жасау арқылы реттеуге болады (және реттелуі мүмкін).

Мысалы, Еуропаның бірқатар елінде ұлттық тіркеу арқылы қорғауға ие болғысы

БІРІККЕН КОРОЛЬДІК ПЕН

ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛГЕН

ДИЗАЙН ЖӘНЕ ҚОҒАМДАСТЫҚТА

ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙНДАР

470

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

келген жұмыс беруші дизайн авторымен оңай келісімге келіп, әлемдік деңгейде-

гі меншік құқығын алу (немесе жұмыс берушінің меншік құқығын растау) туралы

шарт жасай алады. Ал Дизайн директивасы қоғамдастықта тіркелген және тір-

келмеген құқықтарды қарастырғанымен, ұлттық деңгейде тіркелген дизайнның

құқық иесіне қатысты мәселе басы ашық күйінде қалған, сондықтан бұл жайт

ұлттық құқық аясында нақтылануға тиіс. Осыны ескере келе, біз ұлттық деңгей-

дегі және қоғамдастық аясындағы тіркелген және тіркелмеген дизайндарға қа-

тысты ұстанымдарды жеке-жеке қарастырамыз.

1.1. 1949 ЖЫЛҒЫ БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТІҢ ТІРКЕЛГЕН

ДИЗАЙНДАР ТУРАЛЫ ЗАҢЫ НЕГІЗІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайнның бастапқы құқық иесі (немесе

1949 жылғы Тіркелген дизайн туралы заңда айтылғандай, «алғашқы меншік

иесі») – дизайнердің өзі, яғни дизайн авторы.

Дизайн авторы «оны жасаушы

адам» саналады.

Дизайн жасаушы дегеніміз – дизайнның арнайы формасын

жасап, өзгеше болмысын ойлап тапқан адам.

Құқықтық біріздендіруге дейінгі

прецеденттік құқыққа сәйкес, егер дизайн үлгісі Біріккен Корольдікке шетелден

әкелінген болса (оның Еуропалық одақ ішінде «жаңа» болғанына қарамастан),

дизайнды жеткізген адам оның авторы саналмайды.

Сондай-ақ дизайнды тір-

кеуге құқылы

және дизайнды Біріккен Корольдікте таратуға эксклюзив құқық

берілген адам да заң бойынша дизайн авторы бола алмайды.

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайнның бастапқы құқық иесі дизайн ав-

торы болып саналады деген жалпы қағидадан тыс екі жағдайды атап көрсету

керек. Біріншіден, дизайн жалдамалы қызметкердің өз қызметтік міндеттерін

орындау барысында жасалған болса, оған жұмыс беруші дизайнның алғашқы

құқық иесі атанады.

Ережеден тыс жағдайдан туатын шектеудің екіншісі тапсы-

рыс беру арқылы жасалатын дизайндарға қатысты жүзеге асады. 2014 жылғы

Интеллектуалдық меншік туралы заң күшіне енгенге дейін тапсырыс бойынша

жасалған барлық дизайн тапсырыс берушіге тиесілі еді.

Біріккен Корольдік құ-

RDA 1949, s. 2(1).

RDA 1949, s. 2(3). RDA 1949, s. 2(4), компьютер арқылы құрастырылған дизайн авторын «дизайн

жасау үшін қажетті шараларды жасайтын адам» деп анықтайды.

A.Pressler&Co v. Gartside&Co. (1933) 50 RPC 240 (Luxmoore J).

Lazarus v. Charles (1873) LR 16 Eq 117 (1842 жылғы заңның 5-бөліміне сәйкес, импорттаушыда

дизайнды тіркеу құқығы жоқ); салыстырыңыз. Barker v. Associated Manufacturers (Gowns and Mantles)

(1933) 50 RPC 332, 337 (Біріккен Корольдікте бұрын пайдаланылмаса, 6000 жыл бұрын ежелгі

мысырлықтар пайдаланған дизайнды тіркеуге алуға болады).

Jewitt v. Eckardt (1878) 8 Ch D 404; Re Guiterman’s Registered Design (1886) 55 LJ Ch 309.

Neville v. Bennett (1898) 15 RPC 412 ісінде бір адам қолданыстағы парсы дизайнынан идея

алып, кейін басқа бір адам оны жүзеге асырылатын дизайнға айналдырса, онда олар бірлескен

дизайнерлер болып саналды. Бұл негізгі дизайнды таңдау процесі тиісті шығармашылық әрекет

(импортқа» қатысты жағдайларда сәйкес келуі қиын тұжырым) ретінде қарастырылғанын білдіреді.

RDA 1949, 2(1B) бөлім, 44; Coey’s Registered Designs [1982] FSR 227 (жалдамалы жұмыс

барысында дизайнды жұмыс берушінің мүддесіне сай етіп жасау міндеті қойылғанда ғана жұмыс

беруші дизайнның бірінші иесі болып саналады).

RDA 1949, 2(1A)-б., 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 6(1)-бөліміне сәйкес

күшін жойды. Адам дизайнға сұраныс жасаса және дизайнердің кей жерлерде оны эксклюзив

таратуына келісім берсе, тапсырыс беруші адам меншік иесі болып саналады: Breville Europe v. Thorn

EMI Domestic Appliances [1995] FSR 7.

471

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

қығын Еуропалық одақтың дизайн құқығына сәйкестендіру үшін 2014 жылғы

Интеллектуалдық меншік туралы заңнан тапсырыспен жасалған жұмыстарға

қатысты ерекшеліктер алынып тасталды, енді тапсырыспен жасалған дизайн-

дар

сол дизайн жасаушының өзіне тиесілі. Айта кетерлік бір жайт: (і) дизайн

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң күшіне енгенге дейін немесе

(іі) тапсырыс туралы келісімшарт осы заң қолданысқа енгенге дейін жасалған

болса, Интеллектуалдық меншік туралы заң қолданылмайды.

Осындай шектеу-

лер іске қосылған жағдайда бұрынғы заң қолданылады, яғни тапсырыс беруші

дизайн иесі саналады. Қалған барлық жағдайда тапсырыспен жасалған дизайн-

дардың бастапқы иесі дизайн жасаушының өзі болып қала бермек. Осылай-

ша қызметтік міндеттерді орындау барысында жасалған дизайннан басқа кез

келген дизайн оның авторына тиесілі, яғни ол дизайнның алғашқы құқық иесі

саналады.

1.2. ҚҰҚЫҚҚА ИЕ БОЛУ: ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ

Қоғамдастықта тіркелген және тіркелмеген дизайндардың авторы немесе

оның мирасқоры бекітіледі.

«Дизайнердің» кім екені туралы қосымша нұс-

қаулар берілмейді. Дегенмен дизайнды көпшілікке бірінші болып жариялау-

шы тұлға осы себепті дизайнер болып саналмайтыны түсінікті. Ережеге сәйкес,

«дизайнға құқығы жоқ тұлға дизайнды жарияласа немесе қандай да бір талап

қойса», дизайн авторының (немесе дизайнға құқығы бар тұлға) қоғамдастықта

тіркелмеген дизайнға меншік иелігін талап етуге құқығы бар. Қоғамдастықтың

дизайн регламенті «екі немесе одан да көп тұлғаның дизайнды бірлесіп жасап-

дамыту» мүмкіндігін қарастырады.

Біріккен Корольдікке келетін болсақ, жалпы ережеге одан тысқары қалатын

жағдайлар енгізілді, ол бойынша, қоғамдастық дизайндарды жасаған қызмет-

керді дизайн авторы деп таныды (ескерте кетейік, бұл ереже тапсырыс бойын-

ша жасалған дизайндарға қатысты қолданылмайды). Аталған заңның 14(3)-бабы

бойынша, егер дизайн авторы дизайнды өзінің қызметтік міндеттерін орындау

кезінде немесе жұмыс беруші ұсынған нұсқаулықтарға сәйкес әзірлесе және ұлт-

тық құқыққа сәйкес өзге де арнайы келісімдер жасалмаса, қоғамдастық дизайны

құқығы жұмыс берушіге тиесілі деп қарастырылған.

Еуропа соты 14(3)-баптың

тек «жұмыс берушілер мен қызметкерлерге» қолданылатынын және оның бас-

қа қарым-қатынастарда, мәселен, тапсырыс беру нәтижесінде жасалған дизайн-

дарға қолданылмайтынын анықтап берді.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 6(1)-бөлімі 1949 жылғы Тіркелген дизайн

туралы заңның 2(1A)-бөлімін және 2(1B)-бөліміндегі тиісті өзгерістерді елеусіз қалдырады.

Бұл 2014 жылғы заңмен тікелей реттелмегенімен, тапсырыс бойынша жасалған тіркелмеген

дизайндар үшін әзірленген өтпелі кезеңдік келісімдерге негізделген жағдай болуы мүмкін:

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 2(3)-бөлімін және 30-тараудың 3-бөлімін

қараңыз. Бұл осы саладағы тіркелген дизайн құқығында бұрын пайдаланылған өтпелі кезеңдік

келісімшарттармен де сәйкес келеді.

CDR, Art. 14(1).

CDR, Art. 14(2).

CDR, Art. 14(3). Қоғамдастық дизайн регламентінің 36(3)(e)-бабына сәйкес бас тартпайынша,

(аталған құжаттың 18-бабына сәйкес) дизайнердің тізілімде аты аталуына құқығы бар.

Fundacion Espańola para la Innovación de la Artesania (FEIA) v. Cul de Sac Espacio Creativi SL, Case

C-32/08 [2009] ECR I–561, [49].

472

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

14(3)-баптың төрт маңызды тұсын атап өткен жөн. Біріншісі, 14(3)-баптың

«қызметкер дизайнды қызметтік міндеттерін атқару барысында жасағанда»

жұмыс берушіні меншік құқығымен қамтамасыз ететін британиялық ережеден

айырмашылығы – ол «қызметкердің қызметтік міндеттерін атқаруын» да, «нұс-

қаулықтарды орындауын» да қатар қарастырады. Мысалы, бұл айырмашылық-

ты жұмыс беруші әкімші болып қызмет атқаратын тұлғаға брошюра мұқабасын

жасауға арнайы ұсыныс жасаған жағдайда анық байқауға болады. Біріккен Ко-

рольдік құқығына сәйкес, қызметкер дизайнды «қызметтік міндетін атқару ба-

рысында жасамағандықтан», ол дизайнның меншік иесі болуы мүмкін;

егер

14(3)-бап қолданылса, онда дизайн жұмыс беруші ұсынған «нұсқаулықтарды

орындау» нәтижесінде жасалуы себепті, жұмыс беруші дизайнның меншік иесі

болуы мүмкін. Бір ережеге келіп, басқа бір ережеге келмейтін бірқатар жағ-

дайды қарастыру оңай болмаса да, терминологиядағы алшақтық айтарлықтай

қиындық тудырады.

Екіншісі, британиялық нұсқада «кері келісім» туралы ереже қарастырылма-

ған.

Керісінше, регламент «ұлттық құқық аясында анықталған немесе келісіл-

ген» ережелерден ауытқуға жол береді. Мұндай келісімшарт трансферге қатысты

ресми рәсімдер туралы ережелерге сәйкес келуі міндетті емес, тек келісімшарт-

тардың өзіндегі ережелерге сәйкес келсе болғаны.

Үшіншісі, регламенттің ұлттық құқық аясындағы сипаттамаға берілген сіл-

темесінде қоғамдастыққа мүше мемлекеттерге қызметкер жасаған дизайнды

құқықпен қамтамасыз ету туралы өз ережелерін енгізуге және ЕО ережелерін

оларға қолданбауға мүмкіндік береді.

ЕО ережелерінде тапсырыс берушілер туралы ештеңе айтылмайды, яғни ди-

зайн құқығы дизайн авторында қалады: дизайнға меншік құқын иеленгісі келе-

тін тапсырыс беруші табыстау арқылы өзінің әлеуетті құқығын қамтамасыз етуі

шарт.

Қоғамдастықтың тіркелген дизайнында аты аталған тұлға соған «құқығы бар

тұлға» болып саналады.

Бұл түсінік – санаттық тұрғыда тұжырымдалғанымен,

жоққа шығаруға болатын презумпция. «Қоғамдастықта тіркелген дизайнның

заңды иесінің» танылуы және меншік құқығы бойынша өзгерісті тізілімге ен-

гізудің талабы нақты қарастырылған.

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық

меншік ведомствосына (EUIPO) шешім қабылдау өкілеттігін беретін ереже бол-

Дизайн тапсырыспен жасалған деп қарастырылуы мүмкін.

Ол Бағдарламалық жасақтама директивасынан көшіріліп алынған. European Commission, Green

Paper on the Legal Protection of Industrial Design (June 1991), III/F/5131/91–EN (әрі қарай - ‘EC Green

Paper’), [7.2.3].

Жұмысшы меншік иесі болып саналса, трансфердің әдеттегі ережелері сақталуы керек пе,

жоқ па екені түсініксіз қалып отыр. Сот жұмыс берушілер туралы ережені дизайнерді меншік иесі

деп санайтын ортодокс ереженің заңды өзгерісі деп қарастырса, онда «дизайнердің дизайндағы

құқықтарын сақтап қалуы «трансфер» болып саналмайды, сондықтан әдеттегі ресми рәсімдерді

ұстануға қажеттілік жоқ» деген көзқарас қалыптасуы мүмкін. Дегенмен сот трансфер рәсімдерінің

дәлелді маңызын баса айтқысы келсе, онда ол құқықтық ережеден қандай да бір ауытқушылықты

трансфер деп қарастыруды талап ете алады. Тіркелмеген дизайн құқығына қатысты 30-тараудың

2.3-бөлімінде талқыланған Ultraframe (UK) v. Eurocell Building Plastics [2005] RPC 894 ісі туралы

қараңыз.

CDR, Art. 17.

CDR, Art. 15. Іс-әрекеттеріне тізілімдегі осындай өзгерістердің әсері тиетін үшінші тараптар

ақылға қонымды шарттар аясында лицензиялармен қорғалады: CDR, Art. 16.

473

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

маған жағдайда, мәселені Брюссель регламентімен реттелетін юрисдикциясы

бар тиісті ұлттық соттар шешеді.

Нәтижесінде сот амалдары жауапкер мен

қазіргі меншік иесі тұрып жатқан мемлекетте жүргізілуі қажет.

Бұл жағдайда

регламент мұндай іс-әрекеттер үшін шектеу мерзімін қарастырады. Жалпы, құ-

қық берудегі қателіктерді қоғамдастықта тіркелген дизайнның көпшілікке жария

болған уақытынан бастап үш жыл ішінде түзетуге болады. Алайда өтініш беруші

тарапынан теріс пиғыл байқалған жағдайда бұл ереже қолданылмайды. Басқа

жағдайда «сот шешімі бойынша, құқықиеленушінің 14-бапқа сәйкес қоғамдас-

тықта тіркелген дизайнға құқығы болмаса», ол дизайн жарамсыз деп танылуы

мүмкін.

Осылайша 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң қабылданған-

ға дейін бұл айырмашылықтардың әсерінен ұлттық дизайн құқығын иеленген

тұлға мен қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығын иеленген тұлға арасында-

ғы ерекшелік анықталып, құқықтары бірдей әртүрлі құқық иелерін тағайындау

мүмкін болған. Мысалы, Біріккен Корольдікте тапсырыс беруші ұлттық дизайн

құқығын иеленуші тұлға саналды,

ал ЕО тәртібіне сәйкес, аталған құқық дизайн

авторына тиесілі болды.

Бұрын айтып өткеніміздей, бұл ауытқушылық бүгінде

Біріккен Корольдікте тапсырыспен жасалған дизайндарға қатысты ережелердің

күшін жоятын жаңа заңмен түзетілуде. Нәтижесінде қазір Біріккен Корольдік құ-

қығы ЕО ережелерімен бірдей: кез келген қосымша келісімшарт объектілерін

ескере отырып, тапсырыспен жасалған дизайнның бастапқы иесі дизайн авторы

болып саналады.

2. ТАБЫСТАУ МЕН ЛИЦЕНЗИЯЛАР

2.1. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ ТАБЫСТАУ МЕН ЛИЦЕНЗИЯЛАР

Дизайн иесі дизайнды табыстауға, кепілге қоюға құқылы, ол сондай-ақ ди-

зайн қолданылатын бұйымдар дайындау үшін басқаларға лицензия бере ала-

ды.

Табыстау мен лицензиялар жазбаша түрде жасалуға тиіс.

Дизайн құқы-

ғын табыстау заң немесе әділет құқығы (equity. – Ауд.) аясында жасалуы мүмкін.

Дизайн құқығын әділет құқығы аясында табыстау үшін «мүліктің табысталғалы

жатқаны байқалатындай етіп транзакция контексінде табыстау ниетін барынша

анық көрсету қажет».

Болашақ дизайндарды табыстауға қатысты ешқандай

ереже қарастырылмаған, мүлік иесіне тиісті мәмілені тіркеу және оны жүзеге

асыру қажет болатын секілді.

Дизайнды таратудағы айрықша жағдайға беріл-

ген рұқсат табыстау болып саналмайды, себебі ол дизайнды өнімге «қолдану

CDR, Art. 79.

Бұл мынадан алынып отыр: Duijnstee, Case C-288/92 [1985] 1 CMLR 220.

CDR, Art. 25(1)(c).

RDA 1949, s. 2(1A), 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңға сәйкес күшін жойды,

6(1)-б.

CDR, Art. 14(1).

RDA 1949, s. 19.

Jewitt v. Eckardt (1878) 8 Ch D 404.

Victor Ifejika v. Charles Ifejika Lens Care [2010] EWCA Civ 563, [26].

ibid.

474

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

құқығының» кепілдігі болып есептелмейді.

Айрықша лицензиат та, дизайнды

таратуға құқығы бар жалғыз дистрибьютер де құқықбұзушыға қарсы талап қоя

алмайды: ол құқық тек мүлік иесіне тиесілі.

2.1.1. ТРАНЗАКЦИЯЛАРДЫ ТІРКЕУ

Тіркелген дизайнды табыстау мен өзге де транзакциялар туралы мәліметтер

Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосындағы Дизайн тізі-

лімінде сақталады.

Тіркелген дизайнға құқығы бар тұлға өз мүдделерін тізімге

енгізу үшін тіркеушіге өтініш жасауы керек.

Тізімге енгізілетін мүдделерге се-

німгерлікке қатысты тиімді мүдделер емес, табыстау, кепілдік, бірлесіп иелену

мен лицензия беру жатады.

Мұндай транзакцияны тіркеуге ынталандыратын

үлкен себеп мынау: «сот басқаша шешім қабылдамайынша», тізілімде ол жай-

лы жазба қалдырылмаған кез келген құжат айғақ ретінде қарастырылмайды.

Сонымен қатар тіркелген дизайнды алушы тұлға кез келген тіркелген мүддеге

бағынатын болады;

тіркелмеген мүдделер ортақ құқықпен реттеледі. Бұл тұста

екі маңызды жайт бар: біріншіден, сатып алушыны ортақ құқыққа тәуелді етпей-

тін мүдделер ретінде қарастырылатын лицензиялар (меншік құқығы болмай тұ-

рып) тіркеуге алыну нәтижесінде меншікті сипат алады; екіншіден, сатып алушы-

ға дизайнға төленетін ақының әділ болуы секілді тең құқықты мүдделер құжат

арқылы міндеттеледі, ал тіркелмеген жағдайда ешқандай міндет жүктелмейді.

Осыған дейін Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік ведомствосы тір-

келмеген дизайндарға қатысты тура осындай мүдделер қолданылатыны растал-

маса, тіркелген дизайнға қатысты мүддені тіркеуге алмай келген.

Нәтижесінде

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң осындай қайшылық пен ЕО-

ның дизайн құқығы арасындағы алшақтықты ескеріп, жоғарыда аталған талапты

алып тастады.

2.2. ТАБЫСТАУ МЕН ЛИЦЕНЗИЯЛАР: ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ

Қоғамдастықтың дизайн құқықтары біртұтас сипатта болғандықтан, олар тек

Еуропалық одақ шеңберінде ғана беріледі.

Қоғамдастық дизайнын Еуропалық

одақтың әр бөлігінде лицензиялау мүмкін болғанымен, оған құқық беру немесе

табыстау мүше елдердің кез келгенінде іске асырыла бермейді. Регламент транс-

ферге қатысты қағидаларды бекітпей, оларды мүше-мемлекеттердің құзыры-

на қалдырғанымен, қай мүше-мемлекеттің ережелері қолданылатыны туралы

Leary Trading Co.’s Designs [1991] RPC 609.

Oren&Tiny Love v. Red Box Toy Factory [1999] FSR 785, 800 (эксклюзив лицензиат меншік иесі

ретінде тіркеле ала ма, жоқ па деген сұраққа жауап іздейді); Woolley v. Broad [1892] 9 RPC 208.

RDA 1949, s. 17(1)(b).

RDA 1949, s. 19(1).

RDA 1949, s. 17(2).

RDA 1949, s. 19(5).

RDA 1949, s. 19(4).

RDA 1949, s. 19(3A), 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 9(1)-бөліміне сәйкес

күшін жойды.

RDA 1949, s. 19(3A), 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 9(1)-бөліміне сәйкес

күшін жойды.

CDR, Arts 1(3), 27.

475

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

шешім қабылдау схемасын ұсынады. Негізгі ереже бойынша, меншік иесінің

тұрғылықты немесе орналасқан жері болып саналатын мүше-мемлекеттің ұлт-

тық құқықтары қолданылады. Сонымен, егер дизайн иесі британиялық бол-

са және ол қоғамдастықта тіркелмеген дизайнды француз азаматына табыс

етсе, транзакция Біріккен Корольдік заңдары арқылы реттеледі. Егер француз

меншік иесі дизайнды испанға табыстайтын болса, онда француз ережелері

қолданылады.

2.2.1. ТІРКЕУ

Қоғамдастықта тіркелген дизайнға қатысты қосымша талап трансферді тізі-

лімге енгізу болып саналады. Жазба енгізілмей тұрып мирасқор қоғамдастық

дизайнын «тіркегеннен кейін туындайтын» құқықтарға сілтеме жасай алмайды.

Қоғамдастықта тіркелген дизайнның кепілдеріне де дәл осы қауіпсіздікті қамта-

масыз ету шарасы қолданылады.

2.2.2. ЛИЦЕНЗИЯЛАУ

Лицензия Еуропалық одақтың бүкіл аумағына немесе оның белгілі бір бө-

лігіне берілуі мүмкін.

Еуропалық одақтың қандай да бір бөлігіне берілетін

кез келген лицензия ЕО қызметі туралы шарттың (TFEU) 101-бабы бұзылмауын

қамтамасыз ету үшін мұқият зерттелуге тиіс. Лицензиялар эксклюзив немесе

эксклюзив емес болуы мүмкін: эксклюзив лицензия алушы құқықбұзушылық-

қа қарсы іс қозғау мүмкіндігін меншік иесінің келісімін алу арқылы ғана жүзеге

асыра алады. Лицензиялар тізілімге енгізілуі мүмкін. Мұның нәтижесі қалай бо-

лары меншік иесі тұратын мүше-мемлекет заңына байланысты болуы мүмкін,

бірақ тіркеу қоғамдастықта тіркелген дизайнның қосымша лицензия алушысын

лицензиямен байланыстыру үшін міндетті алғышарт болуы да ықтимал. Транс-

фер британиялық құқықпен реттелетін жағдайда солай болатын еді.

Лицен-

зияның тізілімге енгізілген-енгізілмегеніне қарамастан, қоғамдастықта тіркелген

дизайнға лицензия алушы құқықбұзушылыққа қатысты іс қозғай алады.

Сон-

дай-ақ лицензиаттар құқықбұзушылық нәтижесінде келтірілген шығындарды

өтеу туралы шағым жасай алады.

3. МЕРЗІМІ

Дизайн құқығы қамтитын өнертабыс объектілері соншалықты көп болған-

дықтан, оларды қорғаудың оңтайлы кезеңін есептеу қиын болды. Кейбір дизайн-

дар едәуір инвестиция өнімі болса, кейбірі аз ғана күш-жігердің нәтижесі болып

саналады. Кейбір коммерциялық дизайндардың ғұмыры қысқа, ал классикалық

CDR, Art. 28(b).

CDR, Art. 29.

CDR, Art. 32.

See CDR, Art. 33.

RDA 1949, s. 19(4). Сот заңның алаяқтық құралы ретінде қолданылуына тыйым салу жолдарын

қарастыруы мүмкін.

Thomas Phillips v. Grüne Welle Vertriebs, Case C-419/15, EU:C:2016:468, [16]–[25].

Ibid., [26]–[32].

476

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

дизайндар әлдеқайда өміршең болуы мүмкін.

Дизайнның барлық түріне сай

келетін мерзімді анықтау мүмкін болмағандықтан, тіркелмеген дизайндармен

салыстырғанда, тіркелген дизайнға өзгеше тәсілдеме қолданылды.

3.1. ҰЛТТЫҚ ТІЗІЛІМДЕ ЖӘНЕ ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛГЕН ДИЗАЙН

Ұлттық тізілімде және қоғамдастықта тіркелген дизайн өтінім берген күн-

нен бастап бес жыл бойы қорғалады. Тіркелген дизайн (бес жыл ішінде) ең көп

дегенде 25 жылға дейін жаңартылуы мүмкін.

Бір ізге түсуі ұзағырақ болған

авторлық құқыққа қатысты позициядан айырмашылығы – 25 жылдық мерзім

қолданыстағы құқыққа сәйкес қарастырылған ең ұзақ уақыт болмады: бұрын

Францияда тіркелген дизайн 50 жыл бойы қорғалатын.

Комиссия 25 жылдық

мерзімге қатысты кейбір халықаралық келісімді талап етуі мүмкін (мерзімді эко-

номикалық немесе философиялық аргументтерге сүйене отыра дәлелдегеннен

оңайырақ іс-әрекет) еді:

бұл мерзім Берн конвенциясы аясында қолданбалы

өнер туындысын авторлық құқықпен қорғаудың ең аз мерзіміне сәйкес келеді.

3.2. ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙНДАР

Қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар Еуропалық одақ шеңберінде жұртшы-

лыққа жария етілген күннен бастап үш жыл бойы қорғалады.

Комиссия Макс

Планк институты ұсынған екіжылдық мерзімді қабылдамай, осы мерзімді таңда-

ды.

Жария етудің қаншалықты заңды болғаны ескерілместен мерзім есебі бас-

талатынын айта кету керек; осылайша қоғамдастықта тіркелмеген дизайнның

жұртшылыққа тарап кетуіне құпиялықты бұзу, өнеркәсіптік тыңшылық немесе

ұрлық салдары себеп болуы мүмкін. Талапкер қоғамдастықта тіркелмеген ди-

зайнның бар екенін дәлелдеуге және дизайнның Еуропалық одақ аясында ал-

ғаш рет қолжетімді болған кезін көрсетуге жауапты.

4. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

Бұл бөлімде біз ұлттық тізілімде тіркелген дизайн, қоғамдастықта тіркелген

дизайн мен қоғамдастықта тіркелмеген дизайнға қатысты құқықбұзушылық-

ты қарастыратын боламыз. Кейінірек егжей-тегжейлі қарастырылатын ере-

жеден тыс жағдайларды қоса алғанда, Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн,

қоғамдастықта тіркелген дизайн және қоғамдастықта тіркелмеген дизайндарға

қатысты кездесетін құқықбұзушылыққа бірдей тәсілдеме қолданылады.

EC Green Paper, [4.3.16]–[4.3.18], [6.3].

CDR, Art. 12; Designs Dir., Art. 10.

French Intellectual Property Code, L 513(1). Бенелюкс елдерінде – 15 жыл; Германияда – 20 жыл;

Біріккен Корольдікте – 25 жыл; Италияда – 15 жыл; Скандинавияда – 15 жыл; Австрияда – 15 жыл;

Испанияда – 20 жыл; Португалияда 25 жыл болды.

Қоғамдастық дизайн регламентінің 16-декларативті бөлімі бұл мерзімді «өз өнімдерінің

болжалды нарықтағы өміршеңдігіне сәйкес» деп қарастырады.

TRIPS 26(3)-бабы тек онжылдық мерзімді талап етеді.

CDR, Art. 11.

EC Green Paper, [6.3.1.2]. Комиссия қоғамдастықта тіркелмеген дизайнның өз дизайндарын

санаулы жылдан кейін ғана өзгертетін өндірістер үшін құнды болғанын қалады.

477

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

4.1. ДИЗАЙНДЫ «ПАЙДАЛАНУ» ҚҰҚЫҒЫ

Интеллектуалдық меншік құқығының айрықша ерекшеліктерінің бірі – ол

ешқашан абсолют түрде қорғалмайды. Құқықтар юрисдикция, мерзім және

әрекет ету аясы тұрғысында шектелген. Ең маңызды шектеулердің бірі – құқық-

иеленушіге материалдық емес мүлкін белгілі бір санаулы тәсілмен ғана бақылау-

ға мүмкіндік беріледі. Демек, кітаптың авторы оның қайта басылуына тосқауыл

қоюға құқылы болғанымен, кітаптың оқылуына шектеу қоя алмайды. Дизайн

құқығының бұдан айырмашылығы жоқ. Дизайн иелеріне (ұлттық тізілімде тір-

келген дизайн, қоғамдастықта тіркелген дизайн немесе қоғамдастықта тіркел-

меген дизайндар болсын) дизайнды пайдалануға және дизайнға құқығы жоқ

тұлғалардың оны пайдалануына тосқауыл қоюға айрықша құқық берілген.

«Пайдалану» дегеніміз – атап айтқанда, «дизайнға немесе оның қолданысына

қатысты іс-әрекеттер, яғни өнімді дайындау, ұсыну, нарыққа шығару, импорттау,

экспорттау немесе аталған өнімді осы мақсаттар үшін сату, сақтау».

Бұл анық-

таманың аясы өте кең (шексіз) және ол дизайн иесі бақылауда ұстағысы келетін

біраз жағдайды қамтиды. Тізімге «дизайн қолданылатын өнімді нарыққа шыға-

ру» негізінде дайын күйінде де дизайн болып қала беретін толық жиынтықтың

маркетингі кіруі мүмкін.

Олай болмаған жағдайда, бұл тіпті айқын түрде тізімге

енгізілмеген пайдалану формасы болса да, мұндай іс-әрекет дизайнды «пайда-

лану» болып саналғандықтан, құқықбұзушылық болуы ықтимал.

«Пайдалану» тізімде көрсетілген (ejusdem generis) өнімдердің өндірілуі мен

таратылуына қатысты іс-әрекеттермен шектеле ме, жоқ па деген маңызды

сұрақ туындайды. Дизайн ұғымы бұған дейін авторлық құқықпен және тауар

белгісі құқығымен қорғалған өнертабыс объектісін қамтитындай кең екенін ес-

кере отыра, осылай шектелгені дұрысырақ болар еді. Мысалы, дизайн ретінде

тіркелген мультфильм кейіпкері теледидардан көрсетілгенде немесе уеб-сайтта

орналастырылғанда, дизайнды «пайдалану» іске асты ма, жоқ па деген сұрақ

туындауы мүмкін. Испанияда біріздендіру туралы директива қабылданғанға

дейін дизайнның теледидар арқылы таратылуы құқықбұзушылық болып санал-

майтын

және мұндай шешім біріздендірілген Еуропалық одақ режимдері шең-

берінде де құпталуы мүмкін. Регламенттің 21-декларативті бөліміне сәйкес, құ-

Дизайн директивасының 9-бабы мен Қоғамдастық дизайн регламентінің 10-бабы «қорғау

аясына» қатысты. Ал Дизайн директивасының 12-бабы мен Қоғамдастық дизайн регламентінің 19-

бабы дизайн құқығы қамтамасыз ететін құқықтарға қатысты.

Designs Dir., Art. 12; RDA 1949, s. 7(1); CDR, Art. 19. Бұрын Біріккен Корольдік ережелерінде

ұсыну емес, «сатылымға шығару мен жалдау» қарастырылды, себебі шығарылым ұсынысқа сай

келмеді. Қараңыз: Fellner, [5.151]. Алынып тасталғанына қарамастан, дәл сондай әрекет «сақтау»

немесе «пайдалану» ретінде қарастырылатыны сөзсіз.

Designs Dir., Art. 12(1); RDA 1949. s. 7(2)(a); CDR, Art. 19(1).

Бұрын мұндай әрекеттер 1949 жылғы Тіркелген дизайн туралы заңның 7(4)-бөлімінде тікелей

қарастырылған болатын, сонымен қатар «жиынтық» ұғымы «бұйымға орнатуға арналған толық

немесе толықтай дерлік компоненттер жинағы» ретінде анықталды. Принтерге дизайны қорғалған

нақтылы бір қаріпті қолдануға мүмкіндік беретін компьютерлік бағдарламаны сату дизайн

қолданылған өнімді пайдалану болып санала ма? Оның жауабы былай сияқты: біріздендірілген

және қоғамдастық режимдерінде мұндай «жанама пайдалану» қамтылмаған, алайда ол бірлескен

құқықбұзушылыққа қатысты ұлттық ережелерде қарастырылуы мүмкін. Біріккен Корольдіктің

ұстанымы туралы 48-тараудың 3.4-бөлімінен қараңыз. Д.Олгарттың пікірін қараңыз: Franzosi, 137–8.

Салыстырыңыз: Heirs to Eduardo MS v. Television Espanola en Canarias SA, discussed by L. Gimeno,

‘Spain: Design Right’ [1997] EIPR D 216.

478

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

қық «дизайндар құқығын бұзатын өнімдер саудасын да қамтуға міндетті» және

«пайдалану» сөзінің мағынасы «өнімдер саудасымен» шектелуге тиіс.

Осының

негізінде «пайдалану» хабар тарату болып есептелмейді.

4.2. КЕЗ КЕЛГЕН ӨНІМНІҢ ПАЙДАЛАНЫЛУЫН ҚОРҒАУ

Екінші айта кетерлік жайт: құқықбұзушылық ауқымы дизайн қолданылған не-

месе өтінімде көрсетілген бірдей өнімге қатысты істермен шектелмейді; дұрысы,

дизайн қолданылған немесе дизайнға қатысы бар кез келген өнімді пайдаланған

кезде құқықтар бұзылады. Дизайн тіркелген сәттен бастап өтінімде көрсетілген

өнімдерге қатысты ғана емес, дизайн пайдаланылған кез келген өнімге қатыс-

ты да қорғалады.

Мысалы, перде тұсқағаз дизайнына ұқсас өрнектермен бе-

зендірілсе де, сондай-ақ көлік дизайны ойыншық нұсқасында қолданылса да,

құқық бұзылады.

Бұл тұста өнімнің басқаша жолмен пайдаланылуы немесе

оның мақсатының өзгеруі маңызды емес. Осылайша «үтіктеу, жуу, тазалау және

кептіру құралы» (шар кір жуғыш машинаға салынғанда кептіру процесін жақ-

сартқан) ретінде пайдаланылатын бүдірлі шар дизайны үшін берілген өтінімде

оны тек кір жууға арналған шар ретінде пайдалану қарастырылмаған. Ал тір-

кеу нәтижесінде үшінші тараптардың дизайн қолданылған өнімді массаж добы,

иттің ойыншығы, рождество әшекейі немесе «тапқыр маркетологтың ойына

келген кез келген нәрсе» ретінде пайдалануға рұқсат берілмеді.

Бұл Біріккен

Корольдіктің тіркелген дизайн құқығы үшін айтарлықтар өзгеріс болды, бұрын

онда құқықбұзушылықтар аясы тіркелген дизайнмен айтарлықтай деңгейде бір-

дей дизайндарды пайдаланумен ғана шектелетін.

Осылайша бұл дизайн иелері

үшін тіркеуді жеңілдетіп, олардың дизайнды қолдануға ниеттенбеген, бірақ бә-

секелестері қолдануы мүмкін деп санайтын бұйымдарының дизайнын тіркеу қа-

жеттігінен босатты.

Қазір кейбір екіұштылық жойылғаннан кейін, қоғамдастық

дизайндары үшін де ереже осындай.

Дизайндарды белгілі бір өнімдерге қатысты пайдаланылудан заңды түрде

бөлу нәтижесінде туындаған бір мәселе «кітаптардың» (және басқа да комму-

никация құралдарының) өнім ретінде қарастырылуында болып тұр. Кітаптар

«өнеркәсіптік немесе қолдан жасалған бұйым» саналғандықтан, оларды өнім

ретінде қарастырған дұрыс сияқты, әйтпесе режим кітап мұқабалары дизайнын

қорғай алмайды. Солай болған жағдайда, дизайн құқығы әлеуетті цензура құра-

лы болуы мүмкін. Мысалы, дизайн тұсқағазға салынатын мультфильм кейіпкері

ретінде тіркелген болса, сол дизайнды кітапта кескіндеу дизайнды өнімге қолда-

ну арқылы «пайдалану» ретінде қабылдануы мүмкін. Шынында да, Германияда

Қалай дегенмен де «дизайн» анықтамасы графикалық нышандардың сыртқы көрінісі қорғалуға

тиіс екенін білдіреді. Бұл орайда интернет сияқты материалдық емес медианы емес, материалдық

өнімдерді пайдалануға шектеу қою орынсыз сияқты. Мұндай тар құрылым уеб-дизайнды дизайн

құқығы аясынан алып тастайды.

Green Lane Products v. PMS International [2007] EWHC 1712, [12].

Қараңыз: J.Wessel, ‘Germany: Registered Designs’ [1996] EIPR D200, discussing BMW v. Carrera

(мәлімделмеген).

Green Lane Products v. PMS International [2007] EWHC 1712, [12].

Best Products v. Woolworth&Co. [1964] RPC 226; Bourjis v. British Home Stores (1951) 68 RPC 280.

Судья Филлипстің пікірін қараңыз: Franzosi, 94.

Easy Sanitary Solutions v. EUIPO, Case C-361/15 and C-405/15, EU:C:2017:720.

479

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

болған бір жайтта қоғамдастықта тіркелген поезд пішіні дизайнының құқық иесі

осы поезд суретін өз брошюрасында қолданған саудагердің үстінен шағым тү-

сірді.

«Сілтеме жасау» қорғанысының бар екенін көріп отырғанымызбен, ол

бірқатар шектеуге ұшырайды (дәлірек айтқанда, қорғаныс дизайнды таратуға

емес, тек қайталауға ғана қолданылады), сондықтан сөз бостандығы мүдделерін

тиісті деңгейде қорғай алмауы мүмкін. Бірінші кезекте ережеден тыс жағдай-

ларды іздеу қажеттігінің алдын алу үшін арнайы юрисдикция соттарының заңды

интерпретациялап бергені дұрыс болар еді.

4.3. АБСОЛЮТ ЖӘНЕ ШАРТТЫ ҚОРҒАУ

Тіркелген дизайнға қатысты (ұлттық немесе ЕО деңгейінде болсын) құқық-

бұзушылық әрекеттері мен қоғамдастықта тіркелмеген дизайнға қатысты құ-

қықбұзушылық әрекеттері арасындағы басты айырмашылықтардың бірі жауап-

кердің әрекетіне байланысты. Нақтырақ айтар болсақ, бұл «құқықбұзушылық,

патент құқығындағы секілді, жауапкердің көшіріп алғанына немесе тіпті қор-

ғалатын өнертабыс объектісін көріп қалғанына қарамастан туындауы мүмкін

бе, әлде авторлық құқықтағыдай, талапкер көшірмені олардың әрекеттерінің

бір бөлігі ретінде дәлелдеуі керек пе» деген мәселеге қатысты. Тіркелген және

тіркелмеген дизайндарды қорғаудың әртүрлі мақсатына сай түрлі стандарттар

қолданылады.

4.3.1. ДЕРБЕС ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ: ҰЛТТЫҚ ТІЗІЛІМДЕ ТІРКЕЛГЕН

ДИЗАЙНДАР ЖӘНЕ ҚОҒАМДАСТЫҚ ДИЗАЙНДАРЫ

Тіркелген дизайн «өндірісте сұранысқа ие тиімді әрі күшті құқық болуы ке-

рек» деген комиссия көзқарасына сәйкес,

ұлттық тізілімде тіркелген дизайн

мен қоғамдастықта тіркелген дизайн «абсолют» қорғауға ие: бұл құқықтар тір-

келген дизайн репродукциясының пайдаланылуын ғана қадағалайтын авторлық

құқық ұсынатын шартты құқықтар емес, айрықша құқықтар (патенттер сияқты)

болып саналады. Дербес шығармашылық қорғалатын болғандықтан, жауапкер-

дің дизайнды көшіріп алған-алмағаны еш маңызды емес; ең маңыздысы – оның

дизайнды пайдаланғаны (және дизайндардың «бірдей» болуы). Сондықтан тір-

келген дизайн иесін «Жауапкер дизайнды көшіріп алды ма, әлде өзі ойлап тапты

ма?» деген сұрақтар алаңдатуы керек.

BGH I ZR 56/09 (KG) Intercity-Express (ICE) (7 April 2011).

Мұны қарастырылып отырған өнімнің хабардар пайдаланушысына назар аудара отырып жасауға

болады, нақтылы мүдделері әсерінен ол бастапқыда қолданылған өнімнің хабардар пайдаланушысына

қарағанда, дизайнды мүлдем басқаша интерпретациялауы әбден мүмкін: Gimex International Export

v. The Chill Bag Co. [2012] EWPCC 31, [115] (тасымалданатын тоңазытқыш сөмкелерінің хабардар

пайдаланушысы бұрын тоңазытқыш ретінде қолданылмаған немесе қолдануға келмеген техниканың

белгілі деңгейіндегі сөмкелердің айырмашылығын байқайды).

EC Green Paper, [6.4.4] Қоғамдастық дизайн регламентінің 21-декларативті бөлімінде мұндай құқық

«оның жоғары деңгейдегі құқықтық анықтық принципімен сәйкес келеді» делінген. Біріздендіруге

дейінгі позиция біркелкі болған жоқ. Көптеген мемлекет толықтай монополия бергенімен, Германия

сияқты кейбір ел деривация дәлелдерін талап етті. Қараңыз: Suthersanen, 201.

480

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

4.3.2. КӨШІРУ: ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙНДАР ЖӘНЕ

ЖАРИЯЛАНБАҒАН ҚОҒАМДАСТЫҚТА ТІРКЕЛГЕН ДИЗАЙН

Ұлттық тізілімде және қоғамдастықта тіркелген дизайннан айырмашылығы,

қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар құқығы жауапкер қорғалған дизайнды

көшіріп алған жағдайда шектеледі.

Сондықтан көшіруді дәлелдеу қоғамдас-

тықта тіркелмеген дизайнға қатысты құқықбұзушылық әрекетінің маңызды эле-

менті болып саналады. Бұл жағдайдың қоғамдастықта тіркелген және әзірге жа-

рияланбаған дизайндарға да қатысты екенін айта кету керек; көшіруді дәлелдеу

ондай дизайндарға қатысты жасалған құқықбұзушылық әрекеті кезінде маңыз-

ды болмақ.

Көшіруді қоғамдастықта тіркелмеген және тіркелген, бірақ әлі жарияланба-

ған дизайндарға қатысты құқықбұзушылық элементі ретінде қарастыру шешімі

«үшінші тарапқа дизайнның әлдеқашан қорғалып қойғанынан хабарсыз жағ-

дайларда жасаған дизайндарын қолдануға тоқтау салу дұрыс емес болар еді»

деген сенімге негізделген.

Пайдаланушылардың қолында бұрынғы құқықтар

туралы ақпарат болмаған жағдайда, тұлға дизайнды талапкерден көшіргенде

ғана оған дизайнды пайдалануға тыйым салынады. Дизайн иесі көшірменің

жасалғанын ықтималдықтар теңгерімін негізге ала отырып дәлелдеуге міндетті

және қоғамдастықтың дизайн соты өз дәлелдеу ережелеріне сүйенуге тиіс.

Дизайнның көшірілгені не көшірілмегені фактіге сүйене отырып жауап бері-

летін мәселе болып саналады. Кей жағдайларда бұл оңай дәлелденеді. Алайда

көшіру фактісін дәлелдеу көп жағдайда қиын. Бұл проблеманы шешу үшін соттар

көшіру фактісін сот ісінің мән-жайына сүйене отырып анықтағысы келді: тиісті

факторлар дизайндар арасындағы ұқсастықты, жауапкердің талапкер жұмысы-

на қол сұққаны туралы дәлелдерді, сонымен қатар дербес шығармашылықтың

жүзеге асу ықтималдығын қамтыды. Мысалы, J Choo v. Towerstone

ісі кезінде

Біріккен Корольдіктің Үлкен соты талапкер мен жауапкер сөмкелерін қатар қоя

қарастырғанда, «көшірме жасалғаны туралы түйіннің» «басым түскенін» мәлім-

деді. Өйткені қазіргідей дизайн саласындағы еркіндік пен ондағы бірегей ерек-

шеліктердің көптігін ескере келе, бұл ұқсас екі дизайнның дербес түрде туындау

ықтималдығы сот үшін шын мәнінде таңғалдырарлық болған еді.

Регламенттің

19(2)-бабында нақтыланғандай, дизайнды пайдалану құқықиеленушінің дизайн-

ды жұртшылыққа жария етіп қойғанынан хабарсыз дизайнердің дербес шығар-

машылық жұмысының нәтижесінде жүзеге асса, ол қорғалған дизайнды көшіру

болып саналмауы керек.

CDR, Art. 19(2), (3). Теріс пиғыл үшін жауапкершілік арту ұсынылған еді, бірақ ол қабылданбады.

Қараңыз: Musker, 122; V.Saez, ‘The Unregistered Community Design’ [2002] EIPR 585, 586–7.

CDR, Art. 19(3). 50-бап жариялауды 30 айға дейін кейінге қалдыруға мүмкіндік береді. Бұл

туралы қараңыз: Stone, [15.60], [15.166], [19.77].

Алайда бұл Біріккен Корольдікте құпия дизайндарға қатысты мәселе болуы мүмкін.

H.Gautzsch Groβhandel v. Münchener Boulevard Möbel Joseph Duna, Case C-479/12, EU:C:2013:537

(бас адвокат Ватхелеттің пікірі), [69]–[71]. Дәлелдеудің ауыртпалығын анықтау негізінен ұлттық құқыққа

байланысты мәселе болса да, бас адвокаттың мәлімдеуінше, бұл мәселе құқықтың мазмұнына әсер

етеді және солайша еуропалық құқықпен реттеледі. Мұндай жағдайдағы дәлелдерге қатысты ережелер

қоғамдастық ережелері болып саналатынын тұжырымдаған Олгарттың пікірін мына жерден қараңыз:

Franzosi, 121–2.

[2008] EWHC 346 (Ch).

Ibid., [23].

481

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

Дегенмен регламент қоғамдастықта тіркелмеген және қоғамдастықта тіркел-

ген, бірақ әлі жарияланбаған дизайндарды көшіру туралы қажетті шарттарды

анық көрсетсе де, онда екі мәселе туралы сөз қозғалмайды. Біріншіден, регла-

ментте көшірудің жанама немесе тікелей болу мүмкіндігі айтылмаған. Екіншіден,

дизайн қолданылған өнімді сататын адам әлгі өнімде қорғалған дизайннан кө-

шірілген дизайнның бар екенін білмеген күнде құқықбұзушылық үшін жауапқа

тартылатыны не тартылмайтыны нақтыланбаған. Екі жағдайда да «дизайнды пай-

далану қорғалған дизайнды көшіру нәтижесінде жүзеге асады» және «пайдала-

нудың қандай жағдайда көшіру нәтижесі болып саналмайтынын» нақтылайтын

ескертпе шеңберінен шығып кетеді. Дегенмен қандай да бір қылмыс жасау ние-

ті жоқ жанама құқықбұзушыны жауапқа тарту қатігездік болып көрінеді және

кем дегенде бір құқықтанушы осындай нәтиженің алдын алу үшін тиісті бап-

ты жалпы принциптерге сәйкес интерпретациялауға болатынын мәлімдеген.

4.4. ХАБАРДАР ПАЙДАЛАНУШЫҒА ҚАЛДЫРЫЛҒАН

БІРДЕЙ ЖАЛПЫ ӘСЕР

Құқықбұзушылық әрекеті кезінде «Құқығы бұзылды деп болжанған дизайн

мен қарастырылып отырған дизайн екеуі «бір» ме?» деген маңызды сұрақ туа-

ды. ЕО дизайн құқығының өзіндік тілінде айтар болсақ, дизайндар хабардар

пайдаланушыда «бірдей жалпы әсер» қалдырғанда, бірдей саналады (демек,

құқығы бұзылады). Регламенттің 10(1)-бабында айтылғандай, қорғау аясы «ха-

бардар пайдаланушыға өзгеше жалпы әсер қалдырмайтын кез келген дизайн-

ды» қамтиды.

Бұрын айтып өткеніміздей, дизайн құқығының бұзылуын тексеру

дара сипатты тексерумен парапар.

Қолданылатын тұжырымдамалар мен қо-

йылатын сұрақтар уақыт айырмашылығын ескергенде бірегей (немесе өте ұқ-

сас).

Сондықтан бұрын айтылғандарды қайталаудың қажеті жоқ. Дара сипатқа

қатысты түсініктемелердің барлығы мұнда тең дәрежеде қолданылады. Осыны

айта келе, дизайн құқығының бұзылуы туралы қосымша жайттарды да атап өт-

кен жөн.

Ең бірінші назар аударарлығы: құқығы бұзылды деп болжанған дизайнның

жалпы әсері мен қарастырылып отырған дизайнның жалпы әсерін салысты-

ратын күн болып құқықбұзушылық болған күн емес, дизайнның тіркелген күні

саналады.

Бұл дизайн корпусы мен дизайнер еркіндігін анықтау кезінде ма-

ңызды болуы мүмкін. Тіркелмеген дизайндарға қатысты логика да осындай, бұл

Олгарттың пікірін қараңыз: Franzosi, 124–6; Musker, 122.

Designs Dir., Art. 9(1); RDA 1949, s. 7(1); CDR, Art. 10(1). Бірақ салыстырыңыз: TRIPS 26-бабы

қорғау шараларының «қорғалған дизайнның көшірмесі немесе мазмұны жағынан көшірмесі»

саналатын дизайндарға қолдануын талап етеді.

Celaya Emparanza y Galdos Internacopnal SA v. Proyectos Integrales de Balizamientos SL, Case

C-448/10 [2011] ECR I-147 (Еуропа сотының Бірінші палатасы), [52].

Бір айырмашылығы: хабардар пайдаланушы қорғау аясына қатысты аталып өтпеген дара сипатты

бағалау контексіндегі белгілі бір факторларға бағытталады. Атап айтқанда, хабардар пайдаланушы

қолданыстағы дизайн корпусына, өнімге және өнеркәсіптік секторға қатысы бар болуы керек: Designs

Dir., Recital 13. Бүгінгі таңда бұлар айтарлықтай өзгеріс әкелген жоқ.

Dyson v. Vax [2010] EWHC 1923 (Pat), [42]–[45]. Құқықтар аясы объективті түрде анықталады:

Celaya Emparanza y Galdos Internacional SA v. Proyectos Integrales de Balizamientos SL, Case C-448/10

[2011] ECR I-147 (Еуропа сотының Бірінші палатасы), [55].

482

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

жағдайда тиісті күн болып дизайнның Еуропалық одақ шеңберінде тұңғыш

рет жұртшылыққа таныстырылған күні саналады. Тағы бір айта кетерлік жайт:

жауапкердің құқығы бұзылды деп болжанған дизайнын талапкердің дизайны-

мен салыстырған кезде, жауапкер тарапынан қосылған материалдар ескеріл-

мейді. Себебі дизайндарды салыстырғанда, хабардар пайдаланушы цемент

таситын (қорғалған) ойыншық машинаның тіркемесі

немесе аяқкиімнің өкше-

бауы секілді дизайнның қосымша бөлшектері саналатын дүниелерді елемейді.

Мұндай қосымша элементтер жаңа дизайнды (қосымша элементтерін жекелей

түрде) тіркеген жауапкерді ақтап алуы мүмкін, бірақ олар дизайнның бірегей

болғаны немесе хабардар пайдаланушыға басқаша жалпы әсер қалдырғаны

туралы шешім қабылдағанда ескерілмейді. Сондай-ақ осы контексте көлемнің

маңызды болмайтынын айта кету керек. Демек, құқығы бұзылды деп болжан-

ған дизайнның көлемі мен қарастырылып отырған дизайнның көлемі бірдей ме,

жоқ па маңызды емес: «ол екі есе кіші немесе жүз есе үлкен болуы мүмкін және

дизайнды пайдалануға тыйым салынған».

Интеллектуалдық меншік құқығында кеңінен қолданылатын логикаға сүйен-

сек, дизайнның астарындағы идеялар мен тұжырымдар қорғалмайды; қорғау

не бұйымда, не дизайнның жобалық құжатында көрсетілген заттық-физикалық

формамен (немесе сыртқы көрінісімен) шектелген.

Сонымен қатар пішінін ғана

бекітуді көздеген дизайнның құқығы дәл сондай пішіндегі өнім өндірілгенде (не-

месе дайын өнім қолданылғанда) ғана бұзылатынын айта кеткен жөн. Яғни авто-

көлік дизайны сияқты үшөлшемді өнім дизайнының құқығы дизайнды плакаттар

мен кестелер сияқты екіөлшемді өнімде пайдаланғанда бұзылмайды деген сөз.

Өйткені бұл тұста дизайн, яғни пішін плакат пен кестеде «қолданылмаған». Осы

себепті де дизайндар суреті бейнеленген кітап дизайн құқығын бұзбайды, де-

генмен, жоғарыда байқағанымыздай, дизайнер тек пішінді ғана емес, дизайн

түсінің, сызығының немесе өрнегінің ерекшеліктерін тіркеуге талаптанған болса,

бұл тұжырым дұрыс болмауы да мүмкін.

Дизайны тіркелген өнім үшін қорғау шектеусіз болғанымен, «өнімнің қатыс-

сыздығы» принципі үшін айтарлықтай шектеулер бар. Бұл әсіресе үшөлшемді

өнім пішінінен тұратын дизайндарға қатысты. Мұндай жағдайларда дизайн мен

өнімді ажыратудың мүмкін еместігі сонша – ұқсас дизайнның әртүрлі өнімде

пайдаланылуы әдетте хабардар пайдаланушыда дәл сондай жалпы әсер қал-

дырмайды. Мұны біз ас үстелі мен сервант тәрізді бірін-бірі толықтыруға ар-

налған екі дизайнды қарастырғанда көре аламыз. Екеуі де бірдей материалдан

(мәселен, емен делік) жасалып, қарапайым сызықтарды қолданып, мығым әрі

талғамға сай сырт көрініске ие болуы мүмкін, бірақ мұндай жағдайда хабардар

пайдаланушыға екі дизайн да бірдей «жалпы әсер» қалдырды деп айту қиын,

себебі бір дизайнның тартпасы, сөресі мен тұтқалары бар, ал екіншісінің беті

Geobra Brandstätter v. Shantou Wanshun Toys Industrial, Case R 1701/2010–3 (12 July 2011) (BoA),

[26]–[28].

Crocs v. Holey Shoes Holdings, Case R 9/2008–3 (26 March 2010) (BoA), [102]–[103].

Green Lane Products v. PMS International [2007] EWHC 1712, [12]. Өнімнің өте кішкентай немесе

өте үлкен болғандығы сонша – шартты хабардар пайдаланушыға басқаша жалпы әсер қалдыруы

мүмкін сәт тууы ықтимал.

Rolawn v. Turfmech Machinery [2008] RPC (27) 663, [9]; EC Green Paper, [5.4.3.1]–[5.4.3.4] (дизайн

құқығы идеяны немесе жалпы концепцияны қорғамайды).

483

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

тегіс әрі төрт аяқты. Дизайндар «стилі» бірдей болуы мүмкін, бірақ екі өнімнің

сыртқы көрінісі әртүрлі болады. Өнімнің сыртқы көрінісі мен сипаты бір-бірінен

ажырамастай байланыста болғанда, өнім маңызды болады.

5. ЕРЕЖЕДЕН ТЫС ЖАҒДАЙЛАР МЕН

ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ

Қоғамдастықта тіркелген және тіркелмеген дизайндар мен Біріккен Король-

дікте тіркелген дизайнның «құқықтық шектеулерін» директива мен регламент

қарастырып, Біріккен Корольдік заңы жүзеге асырады.

Олардың үшеуі кемелер

мен әуе кемелеріне қатысты, бұл жерде оларды талқылаудың қажеті жоқ;

қал-

ған төртеуін қысқаша талқылауға болады.

Регламенттің 20(1)-бабында (дирек-

тиваның 13(1)-бабына сәйкес) былай делінеді:

Тіркеу барысында берілетін дизайн құқығы:

(а) жеке және коммерциялық емес мақсатта жасалған іс-әрекеттерге;

(б) тәжірибелік мақсатта жасалған іс-әрекеттерге;

(с) сілтеме жасау немесе оқыту мақсатындағы репродукциялау әрекеттері-

не (мұнда әлгі әрекеттер әділетті сауда тәжірибесімен сәйкес келуі және

дизайнның қалыпты қолданысына орынсыз зиян келтірмеуі керек, сон-

дай-ақ дереккөз атап өтілуі шарт) қатысты қолданылмайды.

Директива мен регламент құқықтардың сарқылуы мен күрделі өнімдерді

жөндеу туралы қағидаларды да қамтиды. Бұған қоса, Біріккен Корольдік заңы

мен регламентте басқа да нақтылы шектеулер бар. Олардың әрқайсын ретімен

қарастыратын боламыз.

5.1. ЖЕКЕ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС МАҚСАТТА

ЖАСАЛҒАН ІС-ӘРЕКЕТТЕР

Дизайн құқығы әдетте дизайндардың саудада пайдаланылуын қарастырады.

Дегенмен құқықтар анықтамасы коммерциялық пайдаланумен шектелмегендік-

тен, коғамдастықтың Дизайн регламентінің 20(1)-бабы жеке және коммерция-

Дегенмен өнімнің сырт көрінісі бірдей болғанмен, функциясының өзгеруі оны қорғау аясынан

шығарып тастайды деген Бенелюкстің бұрынғы позициясы енді өз күшінде қала алмайды.

TRIPS 26(2)-бабы «ережеден тыс жағдайлар қорғалған өнеркәсіптік дизайндардың қалыпты

жағдайда пайдаланылуына себепсіз қайшылық тудырмаса және үшінші тараптардың заңдық мүдделерін

ескере отыра қорғалған дизайн иесінің заңды мүдделеріне негізсіз зиян келтірмесе, оған рұқсат етеді».

Designs Dir., Art. 13(2); RDA 1949, s. 7A(2)(d)–(f); CDR, Art. 20(2).

Кейінгі тіркеуді пайдалану шағымнан қорғау амалдары болып саналмайды. Қараңыз: Celaya

Emparanza y Galdos Internacional SA v. Proyectos Integrales de Balizamientos SL, Case C-448/10 [2011]

ECR I–147 (Еуропа сотының Бірінші палатасы). Тауар белгілеріне қатысты ұқсас қорытындыларды

41-тараудың 1-бөлімінен қараңыз.

Designs Dir., Art. 13(1); RDA 1949, s. 7A(2)(a)–(c), (3); CDR, Art. 20(1). Құқықты жүзеге асыруға

тыйым салуға қатысты күрделі тұжырымдаманы тарқата түсіндіру қиындау және ол Біріккен

Корольдікте жүзеге асыру барысында қабылданған жоқ.

EC Green Paper, [6.4.7.2].

484

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

лық емес мақсаттарда жасалған іс-әрекеттерді әдейі алып тастайды.

«Жеке»

және «коммерциялық емес» деген ұғымдар 1977 жылғы Патент туралы заңның

60(5)-бөліміне қатысты талқыланған,

сондықтан ұлттық тізілімде тіркелген ди-

зайнға немесе қоғамдастық дизайнына (қоғамдастықта тіркелген немесе тіркел-

меген дизайн болсын) қатысты ережеден тыс жағдайларда басқаша құрылым

қолданылады деген болжам негізсіз.

5.2. ТӘЖІРИБЕЛІК МАҚСАТТА ЖАСАЛҒАН

ІС-ӘРЕКЕТТЕР

Аралас құқықтар аясына қатысты келесі шектеу тәжірибелік мақсатта жасал-

ған іс-әрекеттермен байланысты. Бұл қорғау шарасы 1977 жылғы Патент туралы

заңның 60(5)(b) бөлімінде қарастырылған ережеден тыс жағдайға сәйкес келеді

және осыған қатысты прецеденттік құқық бұл шектеулердің көлеміне қатысты

пайдалы нұсқаулық болғалы тұр.

Функциялық пайымға («функцияға негіздел-

ген» ерекшеліктерге емес) негізделген дизайндарды қорғау мүмкін екенін еске-

ре отыра, қорғау амалдарын іске қосу дұрыс сияқты,

бірақ олар сирек қолда-

нылуы мүмкін. Мәселен, көлік шассиінің маңдай кедергі тұрғысынан оңтайлы

пішінін анықтағысы келетін компанияны елестетіп көріңізші: ол компания осы

мақсатта тәжірибе жасау үшін бес дизайн құрастырса, олардың біреуі дизайн

иесінің қорғаныс амалдарына дөп келуі мүмкін. Мұндай сынақтар құқықбұзу-

шылық болып саналмайды.

5.3. СІЛТЕМЕ БЕРУ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ҮШІН ЖАСАЛҒАН

РЕПРОДУКЦИЯЛАУ ӘРЕКЕТТЕРІ

Келесі айрықша жағдай «сілтеме жасау немесе оқыту мақсатында» жасалатын

репродукция әрекеттері туралы болмақ. Ол үшін «репродукциялау әрекеттері»

(і) «әділетті сауда тәжірбиесімен» (іі) сәйкес келуі, «дизайнның қалыпты қолда-

нысына негізсіз нұқсан келтірмеуі», сондай-ақ төлтума атап көрсетілуі шарт.

Қорғау амалдары біріздендірілген дизайн құқығы шеңберінің кеңдігінен осы уа-

қытқа дейін дизайнды қорғау тек авторлық құқықпен реттеліп келген бірқатар

қызмет түріне тосқауыл қоятынын растайды.

Үшөлшемді дизайн суретінің кі-

тапта немесе газетте репродукциялануы құқықбұзушылық болып саналмайтын

секілді, себебі дизайнның кейінгі қолданысы хабардар пайдаланушыда басқаша

TRIPS 26(1)-бабы құқықтардың тек коммерциялық мақсаттарда ғана жасалатын іс-әрекеттерге

берілуін талап етеді.

22-тараудың 4.1-бөлімін қараңыз.

22-тараудың 4-бөлімін қараңыз. 1977 жылғы Патент туралы заң ережесі мен дизайндарға қатысты

осы ереже арасындағы бір айырмашылықты айта кетсек, алынып тасталатын эксперименттік мақсаттар

дизайнның «өнертабыс объектісіне» қатысты мақсаттармен шектелмейді; негізінде дизайн нақты өзіне

қатысы жоқ эксперименттерде қолданылуы мүмкін.

Салыстырыңыз: Олгарттың пікірін қараңыз: Franzosi, 143 (‘дизайнды жетілдірушінің өз дизайнын

басқа біреудің қорғалған дизайнына негіздеуіне еш себеп жоқ’).

CDR, Art. 20(1)(c); Designs Dir., Art. 13(1)(c); RDA 1949, s. 7A(2)(a)–(c), (3).

Illustration француз термині мен Zitierung неміс термині сілтеме беруді дәйексөз немесе иллюстрация

ретінде түсінуді мақұлдайды.

485

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

жалпы әсер қалдыруы мүмкін. Алайда тіпті мұндай жағдайда да,

әсіресе бас-

қа ерекшеліктерді қамтитын дизайндарды репродукциялауда толықтай сенімді

болу мүмкін емес. Мысалы, мультфильм кейіпкері немесе логотип қоғамдастық

дизайны немесе ұлттық дизайн ретінде қорғалуы мүмкін және осының нәтиже-

сінде меншік иесінде дизайн қолданылған кітап, газет сияқты өнімдерді сатуға

тосқауыл қою құқығы пайда болады. Сілтеме беруді қорғау амалдары мұндай

пайдалануға белгілі бір жағдайда (атап айтқанда, мұндай іс-әрекеттер әділетті

сауда тәжірибесімен сәйкес келіп, дизайнды қалыпты пайдалану кезінде оған

негізсіз нұқсан келтірмегенде және дереккөз көрсетілгенде) жол береді. Мульт-

фильм, логотип, өнім өндіретін компания, не болмаса оның дизайнері туралы

кітап (мысалы, Филипп Старк пен Теренс Конран туралы кітап) дизайндарды кі-

тапта репродукциялай алуы мүмкін.

Қорғау амалдары қолданылатын бірқатар элемент бар. Біріншіден, бұл оқы-

ту және сілтеме беру мақсатындағы репродукциялар үшін ғана қолданылады.

Мектептегі ағаш шеберлігі немесе металл өңдеу пәні мұғалімі дизайны қорғал-

ған белгілі бір үлгілерді қалай жасау керек екендігін көрсеткісі келуі мүмкін және

бұл ережеден тыс жағдайдағы іс-әрекет құқықбұзушылық болып саналмайды.

Сол секілді, интеллектуалдық меншік құқығы пәнінің мұғалімі оқыту процесі-

нің бір бөлігі ретінде (дизайн немесе бейнелі тауар белгісінің құқығы бұзыл-

са да) кейбір логотиптерді репродукциялағысы келуі мүмкін. Қорғау амалдары

өнер және дизайн мектептерінде де маңызды болуы мүмкін.

«Оқытуды» білім

беру мекемелерінің қызметімен шектеуге ешқандай себеп жоқ сияқты. Сондық-

тан «оқыту» жеке сектордағы оқушыларға арналған демонстрацияларды қам-

туы ықтимал. Дегенмен жалпы мақсат білім беру болып саналуы керек. Демек,

дизайны қорғалған поезд суреті жарнамалық брошюрада қолданылған кезде,

қорғау амалдары іске аспаған, себебі «жарнама сілтеме беру формасы болма-

ған; брошюрада пайдалану тек маркетингтік мақсатта болып, қандай да бір ин-

теллектуалдық пікірталас үшін қолданылмаған»: сондықтан ол заңсыз болған.

Аталмыш жағдай бірқатар құқықтанушы тарапынан мақұлданғанымен, Nintendo

v. BigBen ісі барысында сот мұны әлдеқайда кеңірек талқылап берді. Бұл Nintendo

компаниясының BigBen компаниясына (бұл компания Nintendo компаниясының

ойын приставкаларына сәйкес келетін аксессуарларды Еуроодақта сатумен ай-

налысады) қарсы өзінің дизайны қорғалған Wii ойын приставкалары мен аксес-

суарларына қатысты құқықбұзушылық әрекеті болатын. Nintendo тарапынан тү-

сірілген шағым мынау еді: BigBen компаниясы Nintendo-ның дизайны қорғалған

өнімдерінің суретін өз уеб-сайтында және Nintendo ойын приставкаларына сәй-

кес келетін аксессуарларды сатуда пайдаланатын қаптамаларында көшіріп жа-

риялаған. Өз кезегінде, BigBen бұл пайдаланудың 20(1)(с) бапқа сәйкес келетінін

алға тартты. Landesgericht Düsseldorf істі BigBen пайдасына шешкеннен кейін,

Nintendo Oberlandesgericht Düsseldorf Еуропалық одақтың Жалпы юрисдикция

Әсіресе аталған шешімді ескере отыра, BGH in Deutsche Bahn v. Fauhofer Gesellschaft, Case I ZR

56/09 (7 April 2011) [2012] GRUR (BGH), 1117.

EC Green Paper, [6.4.7.3].

Stone, [20.71] citing Deutsche Bahn v. Fauhofer Gesellschaft, Case I ZR 56/09 [2012] GRUR (BGH) (7

April 2011), 1117.

486

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

сотына жүгінді, олар, өз кезегінде, соттан 20(1)(с) баптың іс-әрекет аясын анықтап

беруді сұрады. Шешімді BigBen пайдасына шығарғаннан кейін (және тауар белгі-

лері бойынша сот тәжірибесіне айтарлықтай деңгейде жүгінетін бас адвокат Бот-

тың пікірімен келісе отыра) сот «қорғау амалдары сатылатын тауарларды және

«қорғалған дизайнға сәйкес келетін» өнімді бірлесе пайдалануды түсіндіру неме-

се көрсету мақсатындағы репродукцияларды қамтыды» деген үкім шығарды.

Қорғау амалдарына қатысты тағы бір кедергі – оның «репродукциялау әре-

кеттерімен» шектелуі. Бір құрылымда көшірме жасалған өнімдерді алып-сату

қамтылмайды. Бұл даусыз болып көрінуі мүмкін, себебі мұғалімге немесе оқу-

шыға дизайндалған өнімді сатуға рұқсат беруге ешқандай себеп жоқ. Алайда

қорғау амалдары тек репродукцияларға қолданылатыны себепті іске аспай қа-

луы мүмкін. Бәлкім, бұл мәселені шешудің бір жолы — дизайн иесінің репро-

дукцияға қатысты құқықтарды кеңінен пайдалануына салынған тыйымды «реп-

родукцияланған дизайн қолданылған кітапты сату репродукциялау әрекетіне

қатысты іс-қимыл» ретінде қарастырылатындай етіп интерпретациялауда жат-

қан сияқты.

Құқықтар бойынша шектеулер әдетте еуропалық интеллектуалдық

меншік құқығына сай тар мағынада интерпретацияланғанымен, қорғау амалда-

рының қосымша шектеулерге (оларға алда тоқталамыз) ұшырайтынын ескере

келе, оны кеңірек интерпретациялау керек секілді.

Сілтеме беруді және оқытуды қорғау амалдары үшдеңгейлі сынақтың айтар-

лықтай қисынсыз нұсқасында қарастырылған, ол 1994 жылғы Интеллектуалдық

меншік құқығының сауда аспектілері келісімі (TRIPS) арқылы дизайндар мен па-

тенттерге қолданылатын еді және біз мұны Берн конвенциясында қарастырған

болатынбыз. Дегенмен шектеулер «қалыпты қолданысқа негізсіз қайшы келмеуі

керек» немесе «меншік иесінің заңды мүдделерін себепсіз шектемеуі керек»

100

деп тұжырымдайтын келісім ережелерінен айырмашылығы – сілтеме беруді

қорғау амалдарында «іс-әрекеттердің әділ сауда тәжірибесімен сәйкес келу ке-

ректігі» және «дизайнның қалыпты қолданысына зор нұқсан келтірмеуге тиісті-

гі» назарға алынады.

101

Үшінші шарт, дәлірек айтсақ, «дереккөзді атап көрсету»

де қосылды.

102

Бұл «қоғамдастық дизайны иесі авторлығының моральдық құқы-

ғын» қамтамасыз ету ретінде сипатталған.

103

«Дереккөздің» өндіруші, дизайнер

немесе дизайн иесі екені анық болмағандықтан, әсіресақ пайдаланушы үшеуінің

бәрін де атап көрсеткені жөн.

104

Nintendo v. Big Ben Interactive, Joined Cases C-24/16 and C-25/16, EU:C:2017:724, [77]. Бас адвокат

пікіріне айтылған сынды қараңыз: D.Stone, ‘Design Law misplayed in Nintendo AG Opinion’ (2017) 12

JIPLP 558.

Олгарттың пікірі қорғалған дизайнды пайдаланудың кез келген формасын қамтитын ауқымды

құрылымды жақтайды: Franzosi, 144.

100

TRIPS, Art. 26(2).

101

Бұл туралы қараңыз: Nintendo v. Big Ben Interactive, Joined Cases C-24/16 and C-25/16, EU:C:2017:146,

Opinion of Advocate-General Bot, [82] (тұтынушының шатасуымен байланысты «әділ сауда»).

102

Ibid., [80].

103

Олгарттың пікірі мына жерде берілген: Franzosi, 144.

104

Nintendo v. Big Ben Interactive, Joined Cases C-24/16 and C-25/16, EU:C:2017:146, Opinion of

Advocate-General Bot, [79]–[80] (дереккөзді көрсетуді тұтынушы білімімен байланыстырады). Бұған

қатысты сыни пікірді қараңыз: D.Stone, ‘Design Law misplayed in Nintendo AG Opinion’ (2017) 12 JIPLP

558, 563 (‘бұрын қоғамдастықта тіркелген дизайн нөміріне сілтеме беру жеткілікті саналды’).

487

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

5.4. ҚҰҚЫҚТЫҢ САРҚЫЛУЫ

Импорттау тыйым салынған пайдаланулар тізіміне арнайы енгізілгенімен, ЕО-

ға тиесілі дизайн құқығының сарқылуы – директива шеңберінде, ал қоғамдастық

дизайндары үшін регламент шеңберінде іске асады.

105

Бұл – тек ЕО-дағы дизайн

құқығының сарқылуы; ол құқық «қоғамдастық дизайнының иесі (немесе оның

келісімі бойынша) өнімді нарыққа шығарғанда» сарқылады. Демек, мүше-мем-

лекеттер халықаралық сарқылуды қамтамасыз ете алмауы мүмкін, себебі мұн-

дай әрекет директиваның ішкі нарықтық мақсаттарына нұқсан келтіреді. Мұн-

дай позицияның артықшылықтары 41-тарауда талқыланады.

5.5. ТІРКЕУГЕ ДЕЙІН ЖАСАЛҒАН ІС-ӘРЕКЕТТЕР (ТЕК БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ)

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайнға қатысты (қоғамдастық дизайндары-

на қатысты емес) айтар болсақ, дизайн тіркеуге алынғанға дейін жасалған іс-

әрекеттерге шектеулер қолданылады. Алғашқы бесжылдық монополия бастал-

ған күн өтінім беру күні болып саналады.

106

Дегенмен тіркеуге дейін өтінімдер

тексеру үшін жабық болғандықтан, дизайн иесінің өтінім мен тіркеу арасында

туындайтын әрекеттерге қатысты шағым түсіруіне рұқсат беру әділетсіз болар

еді (бұл тауар белгісі және патент құқығындағы ұстанымға қайшы келеді). Мұн-

дай шектеуге директива шеңберінде рұқсат етілмеуі мүмкін, дегенмен құқық-

танушылардың бірі мүше-мемлекеттердің қорғауды қамтамасыз етуге құқылы

екенін айтты (және қоғамдастықтың Дизайн регламентінде директивада қарас-

тырылмаған алдыңғы пайдалануға қатысты қорғау амалдары қамтылғандықтан,

бұл дұрыс болуы мүмкін).

107

Әрине, тіркеудің көбі өтінім берген күннен бастап

үш ай көлемінде іске асырылатынын ескерсек, бұл қорғаудың әсері аса маңызды

болмауы мүмкін, сонымен қатар дизайн көпшілікке жария етілген болса, ди-

зайнның иесі қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар ұсына алатын қорғау шара-

ларына сүйене алады (олай болмаған жағдайда, олар авторлық құқыққа немесе

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығына жүгіне алады).

5.6. ТАҚТЫҢ ПАЙДАЛАНУЫ (ТЕК БІРІККЕН КОРОЛЬДІК ҮШІН)

Директивада бұған рұқсат беретін ештеңе айтылмағанмен,

108

Біріккен Ко-

рольдік «тақтың пайдалануына» қатысты кейбір ережелерді сақтап қалды.

109

«Тақтың пайдалануына» қатысты қорғау амалдары кез келген мемлекеттік ме-

кемеге және қолында осындай мекемеден жазбаша рұқсаты бар кез келген тұл-

ғаға Біріккен Корольдікте тіркелген дизайнды «таққа қызмет ету үшін» пайда-

лануға рұқсат береді.

110

Дизайнды қару-жараққа, ядролық зымыранға немесе

105

Designs Dir., Art. 15; RDA 1949, s. 7A(4); CDR, Art. 21.

106

RDA 1949, s. 3C(1).

107

Musker, 67. Алда байқайтынымыздай, комиссия әлі де қосалқы бөліктер нарығын біріздендіру

үшін жұмыс істеп жатыр.

108

Дегенмен қоғамдастықтың дизайн регламенті осыған ұқсас заң ережелерінің күшін ішінара

жоюды ескере отыра, директива ережелері мұндай мәселелер туралы толықтырылмаған деп

тұжырымдайды. Қараңыз: CDR, Art. 23 (ол мүше-мемлекеттерге қоғамдастық дизайнын мемлекеттің

немесе мемлекет үшін пайдалануға рұқсат беруіне (бірақ пайдалану «негізгі қорғау амалдары немесе

қауіпсіздік қажеттіліктері үшін» керек болған деңгейде ғана) жол ашады’).

109

RDA 1949, s. 12, Sch. 1.

110

Кемінде 2000 жылға дейін бұл тақ тарапынан пайдаланылған жоқ.

488

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

химиялық не биологиялық қару-жарақ арқылы шабуыл жасау кезінде пайдала-

нылатын маскаға қолдануды классикалық мысал ретінде келтіруге болады. Ди-

зайн иесіне немесе эксклюзив лицензиатқа төленетін өтемақы жоғалған пайда

негізінде төленуге тиіс.

111

Егер сома бойынша келіспеушілік туындаса, оны сот

анықтауы мүмкін.

112

2005 жылдың 1 қазанынан бастап Біріккен Корольдіктің қо-

ғамдастық дизайн регламенті

113

де қоғамдастық дизайнын тақтың пайдалануына

(Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн үшін берілетін өтемақымен ұқсас схема-

да) рұқсат береді .

5.7. КЕШЕНДІ ӨНІМДЕРДІ ЖӨНДЕУ: ҚОСАЛҚЫ БӨЛШЕКТЕР

Бұрын байқағанымыздай, біріздендірілген дизайн құқығында автокөліктің

қосалқы бөлшектері қалай қарастырылуы керектігі жайлы мәселе айтарлықтай

саясиландырылған әрі алаңдаушылық туғызған проблема болды. Осыны ес-

керсек, еуропалық заң шығарушы органның қосалқы бөлшектер нарығында-

ғы бәсекені қамтамасыз ету мақсатында олардың өндірісіне мүмкіндік беретін

қолайлы құқықтар жиынтығын құрастыра алмауы таңғаларлық емес. Дегенмен

комиссияның алдағы жұмысына дейін мүше-мемлекеттердің қолданысында-

ғы құқықтардың сақталуы немесе «либерализациялануы» керектігіне қатысты

ымыраға қол жеткізілді.

114

Директива қабылданғаннан кейін комиссия әділ және

ақылға қонымды өтемақыны қамтамасыз ететін ерікті келісімге келу мақсатын-

да тұпнұсқа бөлшектер мен қосалқы бөлшектер өндірушілерімен кеңесті.

115

Та-

раптардың түбегейлі қарсы болуының салдарынан (комиссия сөзіне қарағанда)

ерікті келісімге қол жеткізілген жоқ. Осы келіспеушіліктен кейін комиссия қосал-

қы бөлшектердің қосалқы нарығын біріздендірудің ықтимал жолдары туралы

зерттеу жүргізді.

116

Зерттеу автокөлік секторына бағытталғанымен, одан кейінгі

ұсыныстар кешенді өнімдерді ауыстыру және жөндеу жұмыстары жүргізілетін

кез келген секторға қатысты болды. Осы зерттеуге сүйене отыра, комиссия «қо-

салқы бөлшектердің қосалқы нарығындағы дизайнды қорғау шараларын алып

тастау – ішкі нарыққа жетудің бірден-бір жолы» деген шешімге келді.

117

Осы мақ-

сатта 2004 жылы комиссия директиваға жөндеу жүргізу құқығына қатысты түзе-

тулер енгізуді ұсынды. Жаңа ереже қабылданған жағдайда «дизайн ретінде қор-

ғау шаралары кешенді өнімнің құрамдас бөлігі болып саналатын дизайнға... осы

кешенді өнімнің бастапқы сырт көрінісін қалпына келтіру үшін жөндеу жүргізу

111

RDA 1949, Sch. 1, para. 2A.

112

RDA 1949, Sch. 1, para. 3.

113

(SI 2005/2339), Sch. 5, reg. 5. Біріккен Корольдіктегі қосалқы бөлшектер жағдайына шолу жасау

үшін қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769 (CA), [3] .

114

Designs Dir., Recital 19. Директиваның 18-бабы комиссиядан қоғамдастық өнеркәсібі

директивасы ережелерінің нәтижелері туралы талдауды 2004 жылға дейін және кез келген қажетті

өзгерістерді 2005 жылға дейін ұсынуды талап етті. Алда байқайтынымыздай, комиссия әлі де қосалқы

бөлшектер нарығын біріздендіру үшін жұмыс істеп жатыр.

115

Сайып келгенде, Парламент кеңестің бұл ереже комиссар Марио Монтидан осы мәндес кеңес

беруге қатысты декларацияны жариялайтыны туралы кепілдемені алғаннан кейін мәтінге енбеуі

керектігі және оның директива мәтінімен бірге ресми журналда жарияланатыны жайлы өтінішін

қабыл алды.

116

European Commission, Proposal for Directive of the European Parliament and the Council amending

Directive 98/71/ERC on the legal protection of designs (September 2004) COM(2004) 582 nal, 6–7.

117

Ibid, 7. Қараңыз: J.Strauss, ‘Design Protection for Spare Parts Gone in Europe?’ [2005] EIPR 391.

489

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

мақсатында қолданылмау керектігі» қарастырылар еді.

118

Сапаны бақылау мен

қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін жеңілдету үшін мүше-мемлекеттер тұ-

тынушыларға қосалқы бөлшектердің шыққан жері туралы тиісті мәліметті беріп

отыруға да міндеттелер еді. Қосалқы бөлшектердің дизайнын қорғауды доғару

туралы ұсыныс айтарлықтай сынға ұшырағанмен, 2007 жылғы қараша айында

комиссия ұсынысын құқықтық істер жөніндегі комитет мақұлдады. Осыған қара-

мастан, комиссия ұсынысы қабылданған жоқ. Бұрынғы өтінімдердің «тағдырын»

ескеретін болсақ, бұл саладағы қандай да бір өзгерісті байқамас бұрын әлі талай

маңызды кедергі жойылуға тиіс сияқты.

119

Нәтижесінде біз регламенттегі ереже-

лермен және ұлттық құқықтағы балама ережелермен қалып отырмыз. Әрі қарай

біз осы тақырыпқа ауысамыз.

Байқағанымыздай, ұсынылған қоғамдастықтың дизайн құқығы бойынша ке-

ңес беру барысында бастапқы өндірушілердің дизайн құқығын қосалқы бөл-

шектердің қосалқы нарығын монополиялау мақсатында қолданбау керектігі

айтылды. Бұл әсіресе бастапқы бөлікке зақым келсе, өнім иесінде ол бөлікті дәл

сондай дизайнның бөлігімен ауыстырудан басқа жол жоқ болатын жағдайға қа-

тысты.

120

Кешенді өнімдер, өзара байланыстар және функционалдық туралы (бұл

бұрынырақ талқыланған болатын) ережелер көптеген қосалқы бөлшектің қор-

ғалмауын белгілі бір деңгейде қамтамасыз еткен болатын (осылайша қосалқы

бөлшектер өндірісінде бәсеке мүмкіндігі туды), дегенмен қорғалуы мүмкін кей-

бір қосалқы бөлшектер әлі де бар. Атап айтқанда, дизайндар пайдалану кезінде

көзге көрінгенімен, функциямен шартталмаса немесе объектілер бір-бірімен

байланыса алатындай әзірленбесе, олар әдетте айрықша жағдайлар шеңбері-

нен шығып, қорғауға алынар еді. Бұл жағдай, мысалы, автокөліктің есік-терезесі,

корпус панельдері және бамперлері сияқты құрамдас бөліктерге қатысты болуы

мүмкін. «Кейбір қосалқы бөлшектерге қатысты жабық нарық құруға жол бер-

меу үшін»

121

регламенттің 110-бабы (директиваның 14-бабымен бірдей, бірақ

басқаша сөзбен тұжырымдалған) енгізілді.

122

Онда «күрделі өнімнің бастапқы

сырт көрінісін қалпына келтіру мақсатында оны жөндеуден өткізу үшін қолда-

нылатын күрделі өнімнің құрамдас бөлігі болып саналатын дизайн қоғамдастық

дизайны ретінде қорғалмайды» делінген.

123

Оның Британияда жүзеге асырылуы

118

European Commission, Proposal for Directive of the European Parliament and the Council amending

Directive 98/71/ERC on the legal protection of designs (September 2004) COM(2004) 582 nal, [3].

119

Оның тарихы жайлы қараңыз: Bayerische Motoren Werke Aktiengesellschaft v. Round and Metal

[2012] EWHC 2099 (Pat), [18] .

120

Ibid., [78].

121

Explanatory Memorandum to the Proposal for a Regulation on the Council Regulation on the

Community Design (December 1993) COM(93) 342 nal.

122

Дизайн директивасының 14-бабында былай делінген:

Мүше-мемлекеттер кешенді өнімнің бастапқы көрінісін қалпына келтіру үшін жөндеу

жұмыстарын жасау мақсатында пайдаланылатын қолданыстағы құқықтық ережелерін күшінде

сақтауы керек және мақсат осы секілді бөлшектерді либерализациялау болса ғана аталмыш

ережелерге өзгерістер енгізгені жөн.

Бұған дейін кеңес «барлығы да еркін» деп мүше-мемлекеттерге осы аймақтағы ұлттық құқықтық

ережелерін енгізуге немесе өзгертуге толықтай еркіндік берген болатын; қараңыз: H.Speyart, ‘The

Grand Design’ [1997] EIPR 603, 609. Парламент кешенді өнімді жөндеуде қосалқы бөлшек дизайнының

кез келген қолданысын қамтитын, құқықиеленушілер үшін әділетті және ақылға қонымды сыйақы

беру жүйесін біріздендіргісі келді.

123

Қараңыз: F.-K. Beier, ‘Protection for Spare Parts in the Proposals for a European Design Law’ (1994)

25 IIC 840, 868–9 (алдыңғы ұсыныстағы үшжылдық шектеу TRIPS-ке сәйкес келетін-келмейтінін

қарастырады).

490

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

барысында директиваға сәйкес ешқандай абсолют айрықша жағдайға рұқсат

етілмеді деп қарастырылды (бәлкім, бұл дұрыс та шығар), сонымен қатар бұ-

рынғы «сай болуға тиіс» ерекшеліктер деп аталатын айрықша жағдай алынып

тасталып,

124

оны 1949 жылғы Тіркелген дизайн туралы заңның 7А(5) бөлімінде-

гі айрықша жағдайлармен (түзетулерімен бірге) алмастырды. Бұл – құрамдас

бөліктің (кешенді өнімнің бастапқы сырт көрінісін қалпына келтіру үшін оны

жөндеу мақсатында қолданылуы мүмкін) тіркелген дизайны құқығы тіркеумен

қорғалған кез келген дизайнды осы мақсаттарда пайдалану кезінде бұзылмайды

деген сөз. 7(2)-бөлімге сәйкес, осы мақсаттарда «пайдаланудың» ішіне дизайн

қолданылған өнімді жасау мен нарыққа шығару кіреді.

125

Алғашқыда регламенттің 110(1)-бабындағы мәтінге қатысты алаңдаушы-

лық болғанымен, BMW мен Round and Metal ісі барысында судья Арнольд атап

көрсеткендей,

126

ережедегі мәтін айтарлықтай анық. Бұл іс бойынша жауапкер

Round and Metal көлікке, оның ішінде BMW-ға арналған қорытпа дөңгелектер-

дің көшірмесін импорттаумен және сатумен айналысқан. BMW тарапы көліктің

көшірме дөңгелектерін сату мен импорттау арқылы жауапкер BMW дөңгелек-

терінің тіркелген дизайнына қатысты құқықбұзушылық әрекет жасады дегенді

алға тартты. Өз кезегінде, жауапкер тарап 110(1)-баптың оларға заңды қорғау

амалын қамтамасыз еткенін жеткізді. Судья Арнольд 110(1)-баптың дизайн ие-

сіне берілген құқық үшін ережеден тыс жағдай ретінде (бірінші кезекте қор-

ғалатын дизайнды шектеу ретінде емес) әрекет ететінін түсіндірді. Осылайша

ережеден тыс жағдайдың әрекет ететінін дәлелдеу жауапкершілігі жауапкерге

жүктеледі.

127

Сондай-ақ судья Арнольд ережеден тыс жағдай тек кешенді өнім-

нің сыртқы тұрпатына тікелей байланысты құрамдас бөлшектерге ғана қолда-

нылатынын мәлімдеді.

128

Бұл – қорғау амалдары өнімнің жалпы дизайнына «сай

болуы керек» бөліктердің алмастырылуына рұқсат береді деген сөз. Мұндағы

сынақ – тұтынушы қандай да бір бөлікті алмастырарда, онда «шынайы таңдау»

бар-жоғын анықтау болатын. Сондықтан көлік панельдері, бамперлері мен те-

резелері дизайны заңмен қорғалғанмен, көліктің көшірме дөңгелектері заңмен

қорғалмаған, себебі «бір дизайн дөңгелегін басқа дизайн дөңгелегімен алмас-

тыру шынайылыққа сай нұсқа [болды]».

129

Бұл тұстағы маңызды мәселе мынау:

қорғау амалдары іске асырылу үшін тұтынушы қандай деңгейде таңдау жасай

алуы керек? Тұтынушыда қай бөлікті пайдалану туралы таңдау бар кезде қор-

ғаныс қолданылмайтын сияқты? Сөйтіп, BMW «көліктің әр моделі дизайнына

124

1949 жылғы Тіркелген дизайн туралы заңның 1(1)(b)(ІІ) бөлімі түзету енгізілгенге дейін «дизайн

авторы бұйымның ажырамас бөлігі болсын деп жоспарлаған бұйымның құрамдас бөлшегінен құралған

басқа бір бұйымның сырт көрінісіне тәуелді пішіні мен конфигурациясының ерекшеліктерін» алып

тастады. Мұндай айрықша жағдай 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның

213(3)(b)(іі) бөлімі аясындағы Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы үшін әлі де бар және ол

30-тараудың 2.2.2-бөлімінде талқыланған.

125

Бұл сәйкес болу үшін жасалған жақсы талпыныс болғанымен, оның нарықты қалай

«либерализациялайтынын» түсіну қиын. Біріккен Корольдікте кең таралған тәжірибеге сәйкес, біз бұл

тұста әдеттегідей 1949 жылғы RDA-ға емес, регламентке сілтеме жасаймыз.

126

Bayerische Motoren Werke Aktiengesellschaft v. Round and Metal [2012] EWHC 2099 (Pat), [76].

127

Ibid., [51].

128

Ibid., [57]. Жауапкердің айтуынша, бұл олай емес, себебі «дизайн оның сырт көрінісіне тәуелді»

деген қорытынды (CDR, 110(1)-бап және Designs Dir., 14-бап) CDR 13-ережесінде және Дизайн

директивасының 19-ережесінде көрініс таппайды.

129

Bayerische Motoren Werke Aktiengesellschaft v. Round and Metal [2012] EWHC 2099 (Pat), [78].

491

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

үйлесетін» дөңгелектерді сатқанымен, тұтынушылардың ол дөңгелектерден бө-

лек тағы да көптеген таңдауы болды. Осылайша көшірме дөңгелектер кешен-

ді өнімнің сыртқы тұрпатына тәуелді болған жоқ. 2016 жылғы маусым айында

қорғау амалдарының жөндеу жұмыстарына қолданылуы туралы сот ісінен кейін

Corte d’appello di Milano 110-баптың қолданыс аясын, әсіресе тұтынушыда өнім

формасына қатысты таңдау болған жағдайда қалай қолданылатынын түсіндіріп

беруді сұрау мақсатында сотқа жүгінді.

130

Бұл жайт қорғау амалдарының аясын

анықтап береді деген үміт бар.

110(1)-бап тек «кешенді өнімге жөндеу жүргізу мақсатында» пайдаланыла-

тын құрамдас бөлшектерге ғана қолданылады. Ол үшін біз әдетте құрамдас бө-

ліктің іс жүзінде қалай пайдаланылғанын анықтауымыз қажет. Әдетте ол бөлшек

сынғанда, зақымдағанда немесе тозғанда күрделі өнімді жөндеу үшін пайдала-

нылды ма? Әлде ол басқа мақсатта, мәселен, күрделі өнімді жаңғырту (сыртқы

тұрпатын жақсарту) үшін қолданылды ма?

131

BMW мен Round and Metal ісінде

көшірме дөңгелектер әдетте көлікті жөндеу үшін емес, оларды жаңарту үшін

қолданылды деп есептелді. Демек, көшірме дөңгелектер жөндеу мақсатында

пайдаланылмаған. Бұл тұжырым «көшірме дөңгелектер әдетте төрт-төрттен

біріктірілген жиынтықта сатылған және тұтынушылар BMW-ның бір дөңгелегі-

нің (төрт көшірме дөңгелектен қымбатырақ) орнына төрт көшірме дөңгелектен

тұратын жиынтық сатып алу үшін зақымдалған дөңгелектерді ауыстыру бары-

сында баға айырмашылығынан тұрақты түрде пайда көретіні дәлелденген жоқ»

деген фактілерге негізделген.

Бөлшек кешенді өнімнің «бастапқы сырт көрінісін» қалпына келтіру үшін

пайдаланылған жағдайда ғана қорғау амалдары қолданылады. «Бастапқы сырт

көрініс» деп өндірушінің кешенді өнімді сатуға шығарғандағы көрінісін айтады.

BMW жағдайында бұл автокөліктің зауыттан шыққандағы көрінісімен шектеліп

қалған жоқ, оған ресми дилерлер бекіткен бөліктер де кірді.

132

Жөндеу туралы

ескертпе бастапқы дизайндалған бөлікке бекітілген тауар белгілерін қамтымай-

ды. Осылайша автокөліктің қосалқы бөлшектерін (мысалы, дөңгелек қақпақша-

лары) өндіруші тауар белгісі иесінің рұқсатын алмайынша, өз өніміне осы өнім-

нің тіркелген тауар белгісін қолдану үшін 110-бапқа сүйене алмайды.

133

5.8. АЛДЫҢҒЫ ПАЙДАЛАНУ

Регламенттің 22-бабы үшінші тарапқа басымдық мерзіміне дейін істеп келе

жатқан немесе істеуге дайындалып жүрген әрекеттерін жалғастыруға құқық бе-

реді.

134

1977 жылғы Патент туралы заңның 64-бөліміне сәйкес келетін бұл ереже

бойынша, дизайнның монополиялық құқықтары басқа біреуге берілген жағдай-

да осы дизайнды құпия түрде пайдаланып келген адамға әділетсіздік жасалған

болар еді. Бұл құқықтың пайдасын көру үшін пайдаланушы басымдық күніне

дейін «[Еуропалық одақ] шеңберінде пайдалануды адал түрде бастағанын не-

130

Audi v. Acacia&Pneusgarda, Case C-397/16 (күтілуде).

131

Bayerische Motoren Werke Aktiengesellschaft v. Round and Metal [2012] EWHC 2099 (Pat), [73].

132

Ibid., [74].

133

Ford Motor Company v. Wheeltrims, Case C-500/14, EU:C:2015:680.

134

CDR, Recital 23. Қалай болғанда да, құқықтық біріздендіруге дейін Бенелюкс елдерінде осындай

ереже болған.

492

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

месе осы мақсатта жұмыс істеу үшін тиімді әрі маңызды дайындық жасағанын»

көрсетуі керек.

135

Пайдаланылған дизайн қоғамдастықта тіркелген дизайннан

көшіріліп алынған болса, «пайдаланушы құқығы» қолданылмайды.

136

Бұл құқық

бұрынғы пайдаланушыға «дизайнды өзі пайдаланылған немесе маңызды әрі

тиімді дайындық жүргізілген мақсатқа сай эксплуатациялауға мүмкіндік бере-

ді.

137

Сондықтан алдыңғы пайдаланушы өз әрекетін басқа салаларда, мысалы,

дизайнды жаңа бұйымдарға қолдану арқылы жалғастыра алмайды. Бұл құқық –

лицензиялау арқылы эксплуатацияланбайтын және тек бизнестің бөлігі ретінде

ғана беріле алатын жеке құқық.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң енгізген өзгерістердің бірі –

алдыңғы пайдалану құқығының Біріккен Корольдік құқығына енгізілуі. Регла-

менттің 22-бабына ұқсас жаңа ереже өтінім берген күнге дейін тіркелген ди-

зайнды адал ниетпен пайдаланған және маңызды әрі тиімді дайындық жасаған

адамға осыны әрі қарай жалғастыруға рұқсат етеді.

138

5.9. ӨЗ ОЙЫН ЕРКІН БІЛДІРУ ҚҰҚЫҒЫ

Бұған дейін үстірт қарап өткен мәселелердің бірі дизайн құқығының мінез-құ-

лықты бақылап, сөз бостандығын шектеудегі қарқынды әлеуеті болатын. Дирек-

тива мен регламентте ұсынылған, патент құқығы негізінде жасалған ережеден

тыс жағдайлар сөз бостандығы мәселелерін шешу үшін жеткілікті түрде икемді

болмай отыр. Демек, кем дегенде бір ұлттық сот осы мәселені шешу үшін Адам

құқықтары жөніндегі еуропалық конвенцияға (ECHR) жүгінуі қажет. Plesner v.

Louis Vuitton ісі

139

қолында күлгін түсті чихуахуа күшігі мен Louis Vuitton сөмкесін

ұстаған африкалық бала бейнеленген Надиа Плеснердің «Қарапайым тіршілік»

атты суретіне қатысты болды (28.1-суретті қараңыз). Пэрис Хилтонды еске түсі-

ретін бұл сурет Судандағы жағдайға жұртшылық назарын аударту мақсатында

салынған болатын. Плеснердің өзге туындылары секілді, бұл да астамшылық пен

молшылық және кедейлік пен аштық арасындағы айырмашылықты көрсетуге ба-

ғытталған. «Қарапайым тіршілік» Плеснер еңбектерінің ішіндегі ең негізгісі бол-

ды: сурет одан кейінгі картиналарда көрініс тауып, жейделердің, плакаттардың

және көркемөнер көрмелеріне шақыртулардың бетіне бастырылды, сонымен

қатар ол автор жұмыстарын жарнамалайтын «тартымды» еңбек те еді (28.1-су-

ретті қараңыз). Louis Vuitton өзінің қоғамдастықта дизайнмен қорғалған өрнек-

терінің Плеснер суретіндегі сөмкеде қолданылғанына наразылық білдірді.

140

2011 жылдың басында Гааганың Аймақтық соты Плеснер мен оның галерея-

сына қарсы соттың ex parte тыйымын жариялап, жауапкерлерге Louis Vuitton-

135

CDR, Art. 22(1).

136

Дегенмен егер жеткілікті деңгейде өзгертілген болса, көшіріліп алынған дизайн құқықбұзушылық

болып саналмауы мүмкін.

137

CDR, Art. 22(2).

138

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 7-бөлімі 1949 жылғы Тіркелген дизайн

туралы заңның жаңа 7B бөлімін енгізеді.

139

Nadia Plesner Joensen v. Louis Vuitton Malletier, Case 389526/KG ZA 11–294 (4 May 2011) (District

Court of The Hague). Істің ағылшын тіліндегі аудармасы мұнда берілген: L.Guibault, ‘The Netherlands

Darfurnica, Miy and the Right to Parody!’ (2011) JIPITEC 236.

140

Louis Vuitton өзінің «Audra» деп аталатын атақты сөмкесіне ‘Multicolor Canvas Design’ деп

аталатын графикалық нышандардың тіркелген дизайнын қолданды.

493

ДИЗАЙНДЫ ИЕЛЕНУ, ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

ның тіркелген дизайнына қатысты әрі қарайғы құқықбұзушылық жасауына ты-

йым салды. Плеснер Гааганың Аймақтық сотына апелляция беріп, сот тыйымын

алдыртып тастады. Сот ЕО Адам құқықтары жөніндегі конвенцияның 10-бабына

сәйкес Плеснердің өз ойын еркін білдіру құқығы 1-бапқа сәйкес Louis Vuitton-

ның мүлікті қорғау құқығынан (оның ішінде дизайн құқығы да бар) басым түс-

кенін мәлімдеді.

141

28.1-сурет. Қарапайым тіршілік

Дереккөз: Надиа Плеснер.

28.1-сурет. Көзтартар

Дереккөз: Надиа Плеснер.

141

Nadia Plesner Joensen v. Louis Vuitton Malletier, Case 389526/KG ZA 11–294 (4 May 2011) (District

Court of The Hague), [4.8].

494

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Сот Плеснердің өз ойын өнер арқылы білдіру құқығы «демократиялық қо-

ғамның басымдықтар тізімінде жоғары тұрғанын» алға тартып, Плеснер Louis

Vuitton-ның абыройын коммерциялық мақсатта пайдаланып қалуға ниеттенбе-

генін және Louis Vuitton өзінің асқақ абырой-беделін төмендетпей, «басқа құқық-

иеленушілерге қарағанда, мұндай лажсыз пайдалануды жеңілірек қабылдауға

тиіс» деп тұжырымдады.

142

Бұл — әлеуетті түрде аса маңызды шешім, өйткені ол

болашақта адам құқықтарының дизайн құқығында атқаратын маңызды рөлін

айқындайды. Сондай-ақ бұл шешім дизайн құқығының тиісті рөлі туралы мәсе-

лені де көтеріп отыр. Себебі сот атап өткендей, Louis Vuitton Плеснерге қарсы

түсірген шағымын оның беделіне келуі мүмкін қауіппен негіздеді.

143

Дегенмен,

соттың айтуы бойынша, дизайн құқығының басты мақсаты өнімнің сыртқы көрі-

нісін қорғау болып есептеледі. Дизайн құқығы дизайнның немесе құқық иесінің

репутациясын қорғауға да таралуы мүмкін бе деген мәселені сот сол күйі жауап-

сыз қалдырғанымен, бұл дизайн құқығы аясынан тыс жатқан мәселе секілді.

142

Ibid., [4.8].

143

Ibid., [4.7].

ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН

ҚОРҒАУ

1. Кіріспе

2. Дизайндарға берілетін авторлық құқықтың әрекет аясы

3. Авторлық құқықты пайдаланудағы шектеулер

4. 52-бөлім және оның тәмамдалуы

1. КІРІСПЕ

Дизайнды қорғауда қолданылатын төртінші режим – авторлық құқық. Соңғы

100 жылда дизайндар мен авторлық құқық арасындағы байланысқа аса үлкен

мән беріліп келеді және әр ел қорғаудың екі формасының аражігін ажырату

үшін әртүрлі әдіс қолдануда.

Франция «өнер тұтастығы» деп аталатын теория

аясында тіркелген дизайндарды қорғауды авторлық құқық қамтамасыз ететін

қорғаумен біріктірді. Ал Италия екі режимді бір-біріне қайшы қоюға тырысты.

Британиялық позиция XX ғасыр бойы өзгергеніне қарамастан,

1988 жылғы Ав-

торлық құқық, дизайн және патент туралы заңға (CDPA 1988) сүйеніп, дизайн-

ның көптеген саласында, әсіресе жаңа «тіркелмеген дизайн құқығын» қамтитын

үшөлшемді дизайндарға авторлық құқықты шектеуге ұмтылды.

ЕО-ның дизайндарды біріздендіру саясаты дизайн мен авторлық құқық ара-

сындағы ықпалдастықты ішінара реттейді. Дизайн директивасының 17-бабы мен

Қоғамдастық дизайн регламентінің 96(2)-бабы мүше-мемлекеттерден авторлық

құқықты біріктіру саясатын енгізуді талап еткенімен, олар мұндай қорғаудың дә-

режесі мен шарттарын, оның ішінде талап етілетін төлтумалық деңгейін анық-

тауды» осы мемлекеттердің өзіне қалдырады. Бұл «дизайнның ЕО немесе ұлттық

деңгейде тіркелгені үшін ғана оның авторлық құқық аясында қорғалуына кедер-

гі болмауы керек» дегенді білдіреді.

Мүше-мемлекеттерде дизайндарды авторлық құқық аясында қорғау дәре-

жесінің бірізді болмауы біріздендіру мақсатынан алшақтатып, әділетті сынға

ұшырады.

Бәлкім, осыны ескергендіктен бе екен, Flos v. Semararo ісі

барысында

E.Derclaye (ed.), The Copyright/Design Interface: Past, Present and Future (2018).

L.Bently, ‘The Design/Copyright Conict in the United Kingdom: A History’, in Derclaye, op. cit., ch. 6.

European Commission, Green Paper on the Legal Protection of Industrial Design (June 1991)

111/F/5131/91-EN (әрі қарай - ‘EC Green Paper’), [11.3.4], point (a).

L.Bently, ‘The Shape of Things to Come: European Design Law’, in P. Coughlan (ed.), European

Initiatives in Intellectual Property (1993), 63, 86–7; D.Musker, Community Design Law: Principles and

Practice (2002), 80 («авторлық құқықты біріздендірместен, олардың қорғалуын талап ету – ерекше

стратегия»).

Flos SpA v. Semararo Case e Famiglia SpA, Case C-168/09 [2011] ECR I-181 (ECJ). Шешім Италия

құқығына тән өтпелі мәселеге ғана қатысты болды.

496

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Еуропа соты мүше-мемлекеттердің (тек қана тіркелген дизайндарды ғана емес)

барлық дизайн төлтумаларын авторлық құқықпен қорғауға міндетті екенін атап

көрсетті. Сот сондай-ақ мұның меншіктеп алуға қойылатын шектеулердің жа-

нама түрде алдын алатынын мәлімдеді. Маңыздысы, соттың айтуы бойынша,

дизайн авторлық құқықты қорғау шарттарына толықтай сәйкес келсе, [Дизайн

директивасының 17-бабындағы] екінші сөйлемді мүше-мемлекеттердің сон-

да немесе мүше-мемлекетке қатысты тіркелген дизайн құқығымен қорғалатын

дизайнның авторлық құқығын қорғауды қамтамасыз ету-етпеу туралы таңдауы

бар екенін білдіретіндей етіп интерпретациялауға болмайды.

Шын мәнінде, қорғау дәрежесі бойынша шарттар оның «бар екеніне» кедергі

жасамайды. Сонымен қатар сот қорғау «дәрежесі» «мерзімді» қамти алмайты-

нын, себебі оның Мерзім директивасында әлдеқашан біріздендіріліп қойғанын

алға тартты.

Сот дауының ортасында қалған «Arco» шамы дизайны жөніндегі

істегідей дизайндар тіркелмеген болса да, соттың айтуынша:

Тіркелмеген дизайндар болып саналатын жұмыстарды авторлық құқықпен

қорғау авторлық құқыққа қатысты басқа да директивалар, әсіресе 2001/29 ди-

ректива аясында туындауы мүмкін, осы директиваны қолдану шарттары орын-

далатын болса, бұл мәселені ұлттық сот анықтауы керек.

Бұған қоса, сот шешімінің негізі осындай авторлық құқық қарастыратын қор-

ғау мерзіміне қатысты шектеулерге тікелей түрде тосқауыл қойып қана қоймай,

сонымен қатар құқықтар ауқымын қамтитын немесе басқа қорғау режимдері-

мен қарым-қатынасты реттейтін шектеулерге жанама түрде тыйым салады. Осы-

лайша сот Дизайн директивасының 17-бабын алып тастады.

Flos ісіне қатысты шығарылған шешімге жауап ретінде Біріккен Корольдік

көптеп өндірілетін дизайндардың авторлық құқық мерзімін 25 жылға дейін шек-

тейтін 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 52-бө-

лімін алып тастады.

Дегенмен Біріккен Корольдік 1988 жылғы заңның 51 және

53-бөлімдеріндегі дизайндардың авторлық құқығы бойынша шектеуді әлі де

сақтап келеді.

Бұл тарауда біз жоғарыда аталған шектеулерге үңілместен бұрын, ең алды-

мен, дизайндардың авторлық құқық шеңберінде қорғалу шарттарын қарастыра-

тын боламыз. Содан соң 52-бөлімнің алынып тасталуын талқылаймыз.

2. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ДИЗАЙНДАҒЫ ӘРЕКЕТ АЯСЫ

Авторлық құқық дизайндарды екі жолмен қорғауы мүмкін: біріншісі – бұйым-

дардың формасы мен безендірілуін бейнелеу өнері туындысы ретінде қарасты-

ру (атап айтқанда, мүсін, нақыш және көркемөнер туындылары) арқылы жүзеге

асатын тікелей әдіс болса, екіншісі – дизайн негізделген эскиздік құжат авторына

берілетін авторлық құқықпен қорғау арқылы жүзеге асатын жанама әдіс. Екінші

жағдайда дизайнның эскиздік құжаты көбінесе графикалық туынды ретінде қор-

ғалады, бірақ кейбір айрықша кездерде әдеби туынды ретінде қорғалуы мүмкін.

Ibid., [36].

Ibid., [39].

Ibid., [34].

Сыни пікірлерді қараңыз: L.Bently, ‘The Return of Industrial Copyright?’ [2012] EIPR 654.

ERR 2013, s. 74.

497

ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН ҚОРҒАУ

2.1. ДИЗАЙН БҰЙЫМЫН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ТУЫНДЫСЫ РЕТІНДЕ ҚОРҒАУ

Дизайн қолданылған бұйымның бейнелеу өнері туындысы ретінде авторлық

құқық қорғауында болуы үшін 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және па-

тент туралы заңның 4-бөліміндегі ережелерге сәйкес келуі қажет.

Көбіне ди-

зайндарды қорғауға мүмкіндік беретін жұмыстар болып гравюралар, мүсіндер

немесе көркемөнер туындылары есептеледі. Әр жағдайда тек кей дизайндар

ғана өнер туындысы болып саналып, авторлық құқықпен қорғалады, бірақ нақ-

ты қандай дизайндардың өнер туындысы болып саналатынын дәлдікпен болжау

қиын.

2.1.1. Дизайн бұйымын гравюра ретінде қорғау

Кейбір жағдайларда үстіңгі бетті безендіру ерекшеліктерін (тіпті функциялық

ерекшеліктерін де) гравюра деп есептеуге болады. Расында да, 3-тарауда бай-

қағанымыздай, Wham-O v. Lincoln Industries ісінде

Жаңа Зеландияның Апел-

ляциялық cоты фрисбидің өзін де, фрисби әзірленген қалыпты да гравюра деп

тапты. Дегенмен біз бұл шешімнен барлық үстіңгі бет дизайны гравюра ретін-

де авторлық құқықпен қорғалады деген тұжырымға келе алмаймыз. Мысалы,

Австралияның Федералдық cоты көгалшапқыштың жетекші механизмін гравюра

деп санаудан бас тартты, себебі ешқандай саяси пайым мен ұстаным «ағылшын

тілінде құйма қалыптарды гравюралар деп атауды негіздей алмады».

2.1.2. Дизайн бұйымын мүсін ретінде қорғау

Үшөлшемді заттар дизайнының көбі «мүсін» ретінде авторлық құқықпен қор-

ғалады. Breville Europe v. Thorn EMI Domestic Appliances ісінде

судья Фалконер

қыздырылған сэндвич дайындайтын аппаратқа арналған айдарша пішінді қа-

лыптарды мүсін қатарына жатқызды; Wham-O

ісінде Жаңа Зеландияның Апел-

ляциялық cоты пластик фрисбидің ағаштан жасалған прототип моделін де мүсін

деп таныды (3-тараудағы 3.5-суретті қараңыз). Дегенмен дизайны бар барлық

зат мүсін болып саналмайды. Мысалы, пластик фрисбиді алып қарасақ, пластик-

ті қалыпқа құю арқылы жасалғанымен, оны мүсін деп тануға болмайды. Соны-

мен қатар cудья Лэдди «мүсін» ұғымын функциялық ықпалға негізделген өнім-

дер дизайнын қамтитындай кең мағынада қарастыруға болмайтынын жеткізді:

Metix UK v. G.H. Maughan

ісі барысында cудья Лэдди мүсін жасаушының нақты

функциялық нәтижені ғана ойламай, оның сыртқы көрінісі мен пішініне де көңіл

бөлуге тиістігін айтты. Жоғарғы сот cудья Лэддидің Lucasfilm v. Ainsworth

ісіндегі

осы көзқарасын құптады (бұл 3-тарауда талқыланды).

CDPA 1988, s. 4. 3-тарауды, әсіресе 5-бөлімді қараңыз.

[1985] RPC 127. Қараңыз: 3-тарау, 5.1.3-бөлім.

Greeneld Products v. Rover–Scott Bonnar (1990) 17 IPR 417 (FCA) (Pincus J) («гравюра» термині

объект бетін (әдетте тегіс бетін) белгілеуге, кесуге және өңдеуге қатысты).

[1995] FSR 77, 94.

Wham-O v. Lincoln Industries [1985] RPC 127.

[1997] FSR 718, 722.

Lucaslm v. Ainsworth [2008] EWHC 1878 (Ch), [141]; a’d on point [2009] EWCA Civ 1328, [87]; a’d

[2011] UKSC 39, [2012] 1 AC 208. Қараңыз: 3-тарау, 5.1.6-бөлім.

498

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

2.1.3. Дизайн бұйымын «Көркем қолөнер»

туындысы ретінде қорғау

Сондай-ақ егер дизайн «көркем қолөнер туындылары» болып саналса, ав-

торлық құқықпен қорғалуы мүмкін.

George Hensher v. Restawhile Upholstery ісі

барысында Лордтар палатасы жұмсақ кресло прототипінің көркем қолөнер

туындысы саналуына қарсы болғанмен, дизайны жасалған заттардың басым

көпшілігін аталған категорияға жатқызуға болады. Бұл тұста әлгі шешім туынды-

ның күнделікті қолданыс бұйымы бола тұра, көркем қолөнер туындысы болып

саналуына жол беретінін атап өткен жөн. Тағы айта кетерлігі: Hensher ісіне қара-

мастан, туынды көптеп өндірілетін болса да, оны көркемөнер туындысы ретінде

есептеуге болады деп тұжырымдауға негіз бар. Hensher v. Restawile ісі барысын-

да лорд Рейд пен виконт Дилхорн «қолөнер туындысы дегеніміз – қолмен жа-

салған дүние» деп пайымдады.

Ал лорд Саймон болса ресми тұжырымдаудағы

«қолөнер» сөзі тек қолдан жасалған бұйыммен шектелмейді, сол сияқты «көр-

кемөнер» ұғымының аясына машина көмегімен жасалған жұмыс кірмейді деген

сөз емес» деп пікір білдірді.

2.1.4. INFOPAQ, BSA істері мен

олардың салдары

3 және 4-тарауларда атап көрсеткеніміздей, Еуропа сотының прецеденттік

құқығы бойынша, өнертабыс объектісінің авторлық құқығы мен оның төлтума-

лығын зерттеуде осы уақытқа дейін Біріккен Корольдік соттары қолданып кел-

ген әдістерден бөлек тәсілдеме енгізілуі мүмкін. BSA

мәлімдемелеріне сәйкес,

өнертабыс объектілерінің жабық тізімін қолдану орынды болмауы мүмкін, сон-

дықтан Берн конвенциясына дөп келетін кез келген төлтума туынды (бұл тұста

графикалық пайдалану интерфейсі) қорғалуға тиіс; Infopaq

«осындай барлық

(авторлық) жұмыстың қорғау шегі – автордың интеллектуалдық шығармашы-

лығының еуропалық стандарты» деп таныды. Біріккен Корольдік құқығы үшін

оның салдары мыналар: (і) 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент

туралы заңның (CDPA) 1–4 бөлімдеріндегі «мүсін» секілді өнертабыс объекті-

лері тізімін тар шеңберде интерпретациялау нәтижесінде Берн конвенциясы

аясындағы «туындылар» қорғаудан алынып тасталса, онда әлгі интерпрета-

ция орынсыз болуы мүмкін; (іі) туындының қорғалатынын не қорғалмайтынын

анықтауда «көркемдік» сияқты сапалық шектеулерді қолдану да қисынсыз: бұл

тұста «Туынды автордың жеке интеллектуалдық өнімі ме, жоқ па?» деген жалғыз

сұрақ қойылуы керек. Өз кезегінде, Flos пен Semararo ісін Дизайн директивасы

мен Қоғамдастықтың дизайн регламентінде мүше-мемлекеттерге берілетін ер-

кіндіктің енді жоқ екенінің дәлелі деп қарастыруға болатын сияқты, өйткені бұл

CDPA 1988, s. 4(1)(c).

[1976] AC 64.

Ibid., 77 (Lord Reid), 84 (Viscount Dilhorne).

Ibid., 90; Coogi Australia v. Hysport International (1998) 41 IPR 593 (FCA).

Bezpečnostní softwarová asociace, Case C-393/09 [2010] ECR I–13,971 (ECJ).

Infopaq International v. Danske Dagblades Forening, Case C-5/08 [2009] ECR I–6569 (ECJ).

499

ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН ҚОРҒАУ

мұндай қорғау қамтамасыз етілетін шарттармен байланысты, оның ішінде та-

лап етілетін төлтумалық деңгейі де бар.

2.2. ЖАНАМА ҚОРҒАУ

Кейбір дизайндар бейнелеу өнері туындысы ретінде авторлық құқықпен қор-

ғаудан пайда көрсе, көбісінің жанама қорғаудан ұтары көп: яғни тұтас дизайнды

әзірлеу кезінде дайындалған құжаттарға жүгіне отырып, авторлық құқықты пай-

даланады. Олар сызба немесе әдеби туынды ретінде қорғалуы мүмкін.

2.2.1. Дизайн сызбалары

Дизайнның авторлық құқығының қорғалуы олардың алдын ала сызбала-

рын әзірлеу, яғни түпкілікті бұйымға негізделген екіөлшемді графикалық туын-

дыларды жасау арқылы іске асуы мүмкін. Осы туындылар көркемдік сапасына

қарамастан қорғалатындықтан, бұл — авторлық құқықты бұйымдар дизайнда-

рын қорғау үшін пайдаланудың ең көп таралған түрі. Авторлық құқықты қорғау

екіөлшемді туындылардың үшөлшемді көшірмелеріне таралып, сондай-ақ жа-

нама және тікелей көшірмелерін қамтитындықтан, үшөлшемді дизайнның кө-

шірмесін жасаушы тұлға екіөлшемді сызбалар құқықтарын бұзады. Мысалы, газ

шығаратын түтік немесе Lego кірпішінің сызбасына авторлық құқық бар болса,

әзірленген газ шығаратын түтік пен Lego кірпішінің көшірмесі авторлық құқықты

бұзуы мүмкін (мұны кейінірек қарастыратын боламыз).

4-тарауда айтылғандай, тиісті төлтумалық стандарты дегеніміз – автордың ин-

теллектуалдық төл өнімінің Infopaq стандарты. Осы уақытқа дейінгі Британия по-

зициясымен салыстырар болсақ, ол кейбір қарапайым дизайн құжаттарын қор-

ғауды ескермейтін сияқты. Осылайша, мысалы, тойтарма шеге, ысырма немесе

бұранда шеге,

шайбалар,

дөңгелек тегершіктері,

шаңсорғыштың қосалқы

бөліктері

және газ шығаратын түтікшелердің

сызбалары қорғауға алынады

деп таныған бұрынғы сот істері қазіргі таңда күмәнді деп танылуға тиіс. Кристина

Феллнердің түсіндіруінше, мұндай жағдайлардағы қорғау көбінесе техникалық

сызба жасаушының әлгі жұмысқа бір-екі сағат уақытын жұмсағаны негізінде

ақталып отырды.

«Төл интеллектуалдық туынды» талабы бұл ретте орындал-

майтын сияқты: қазіргі таңда еңбек пен шеберлікті сарп ету жекіліксіз; шынайы

шығармашылық еркіндік болуы шарт. Сонымен қатар техникалық талаптар ер-

кіндікті шектеген тұста төлтумалықты анықтау қиындық тудырады. Қалай десек

те, «өндірістік авторлық құқықтың» ең нашар тұстарын Еуропа соты алып таста-

ған сияқты.

Flos SpA v. Semararo Case e Famiglia SpA, Case C-168/09 [2011] ECR I-181 (ECJ), [35]. Алайда Италия

мен Португалия сияқты мүше-мемлекеттер көркемдік сипатты талап етіп отырғанына көңіл аудару

керек. Бұған рұқсат етілген-етілмегені Еуропалық одақтың Жалпы юрисдикция соты Cofemel v. G-Star

Raw, Case C-683/17 (pending) ісінде қарастырылған сұрақтарға жауап бергенде белгілі болады.

Мысалы, қараңыз: British Leyland v. Armstrong [1986] RPC 279.

British Northrop Ltd v. Texteam Blackburn Ltd [1973] FSR 241, 255 (Megarry J).

Ocular Sciences Ltd v. Aspect Vision Care Ltd and ors [1997] RPC 289, 421 (Laddie J).

Solar Thomson Engineering Co. Ltd v. Barton [1977] RPC 537 (CA), 558.

Hoover plc v. George Hulme (Stockport) Ltd [1982] FSR 565, 571–2 (Whitford J).

British Leyland Motor Corporation v. Armstrong Patents Co. Ltd [1986] RPC 279.

C.Fellner, Industrial Design Law (1995), [1.023], 9.

500

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

2.2.2. Дизайнды әдеби жұмыс ретінде қорғау

Авторлық құқық заңнамасы кейбір дизайн құжаттарын «әдеби жұмыс» ретін-

де де қорғауы мүмкін. Мұндай жағдай, мысалы, белгілі бір стильдегі күрте тоқып

шығу үшін қолданылатын тоқыма өрнегіне қатысты. Авторлық құқық ұсынатын

қорғау осы тұрғыда тым шектеулі. Авторлық құқық иесі өрнек репродукциясын

бақылауда ұстағанымен, өрнектің тоқыма күрте өндірісінде қолданылуына тос-

қауыл қоя алмауы мүмкін. Мұның себебі: өрнек пен күртеше объективті түрде

(немесе визуалды түрде) ұқсас емес (авторлық құқықтардың бұзылуы ретінде

қарастыру үшін), сондықтан олар репродукциялар болып есептелмейді.

Сот

кей кездері әдеби жұмыстардағы авторлық құқықтардың бұзылуы аясын кеңей-

туді ұсынғанымен,

осы уақытқа дейін дизайнның жазбаша сипаттамасы дизайн

қолданылған бұйымдарды жасау арқылы туындағаны туралы сот мәлімдемесі

болған емес.

3. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ

ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ШЕКТЕУЛЕР

1988 жылы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заң (CDPA) Бірік-

кен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығын жекеше қорғауды ұсына отырып,

дизайндардағы авторлық құқықтың қорғалуын шектеуге тырысты.

Бұл тұста

51-бөлім аса маңызды рөл атқарады.

3.1. 51-БӨЛІМ

1988 жылғы заңның 51-бөлімінде «дизайн бейнелеу өнері туындысы немесе

қаріптен басқа кез келген затқа арналған тұста бұйымды дизайн құжаты немесе

дизайнды жазып не іске асыратын модель негізінде жасау арқылы авторлық құ-

қық бұзылмайды» делінген. Мұның нәтижесінде тұлға үшөлшемді өнеркәсіптік

дизайн (мысалы, газ шығаратын түтік делік) сызбасын жүзеге асыратын бұйымды

(газ шығаратын түтікті) жасағанда, әлгі сызбаның авторлық құқығы бұзылмай-

ды. Бұл бөлім авторлық құқық жауапкершілігіне қарсы иммунитетті қамтамасыз

етеді, себебі сызба – «дизайн құжаты», ал газ шығаратын түтікшелер «дизайн

бойынша жасалған бұйым» немесе олардың көшірмесі саналады.

Дегенмен 51-бөлім аталған дизайн сызбаларынан барлық қорғауды алып

тастауға бағытталмаған; дұрысы, ол үшөлшемді дизайндарға қатысты автор-

лық құқық рөлін шектей отыра (мұны 30-тарауда қарастыратын боламыз), тір-

келмеген дизайн құқығының кең ауқымда әрекет етуіне тиісті жол ашады. Мұ-

ның себебі мынау еді: 236-бөлімге сүйенсек, дизайн сызбаларына негізделген

бұйымды жасау авторлық құқықты бұзу деп есептелсе, онда ол тіркелмеген

Brigid Foley v. Ellott [1982] RPC 433 (Sir Robert Megarry VC) («сөздер мен сандарды» қамтитын

нұсқаулыққа сүйенеді’); салыстырыңыз: Autospin (Oil Seals) v. Beehive Spinning [1995] RPC 683.

Бірақ салыстырыңыз: Moon v. Thornber [2012] EWPCC 37, [98]–[99] (Birss J).

Mackie Designs v. Behringer Specialised Studio Equipment (UK) [1999] RPC 717, 723 (заң шығарушы

органдардың «функциясы қарапайым коммерциялық бұйымдардан» авторлық құқықпен қорғауды

алып тастау ниеті).

501

ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН ҚОРҒАУ

дизайн құқығын бұзу болып саналмайды.

Әйткенмен, егер дизайн құжатын-

да авторлық құқықтың бұзылуына қарсы қорғаныс бар болса, онда тіркелмеген

дизайн құқығы бұзылуы мүмкін. Осылайша 51-бөлімдегі құқықтық интерпрета-

ция дизайндарды қорғаудағы авторлық құқық пен тіркелмеген дизайндар құқы-

ғының арақатынасын анықтау кезінде аса маңызды рөл атқарады: егер қорғау

кең ауқымда қарастырылса, тіркелмеген дизайн құқығының рөлі басым; ал егер

қорғау тар шеңберде құрылған болса, керісінше, авторлық құқықтың рөлі ба-

сымдыққа ие болады.

51-бөлімнің қызметінде аса маңызды үш элемент бар:

(і) «дизайн құжаты» болуы шарт;

(іі) дизайн құжаты «бейнелеу өнері туындысынан басқа кез келген затқа ар-

налған» болуы шарт; және

(ііі) жауапкер бұйымды дизайн үшін жасаса немесе дизайн үшін жасалған бұ-

йымды көшірсе ғана қорғау іске асырылады.

Біз осылардың әрқайсына жеке тоқталамыз.

3.1.1. Дизайн құжаттары

51-бөлім тек қана «дизайн құжаты» немесе дизайнды жазып не жүзеге асы-

ратын модель бар болғанда ғана қолданылады. «Дизайн құжаты» дегеніміз –

«сызба, жазбаша сипаттама, фотосурет, компьютерде сақталған дерек түріндегі

дизайн жазбасы».

Ол әдеби және графикалық жұмыстардың дизайн құжатта-

рын қамтиды.

Бұл тұрғыда «дизайнның» нақты және шектеулі мағынасы бар екенін, яғни

оның «бұйым бетінің безендірілуінен басқа, бұйымның толықтай немесе кей

бөліктерінің пішіні немесе конфигурациясының (ішкі немесе сыртқы болсын)

кез келген аспектісі» екенін атап өткен жөн.

Осылайша ережеден тыс жағ-

дай өнеркәсіптік бұйымдарға екі өлшемде қолданылатын кез келген безендіру

элементтерінің авторлық құқығына әсер етпейді.

Дегенмен бұйым конфигура-

Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs (Radclie) [1998] FSR 63, 65 (авторлық құқық

пен тіркелмеген дизайн құқығы бір-бірін жоққа шығарушы ретінде сипатталған); салыстырыңыз.

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2003] RPC 744, [60]–[68] (Etherton J) (1988 жылғы

Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 51-бөлімі авторлық құқық пен тіркелмеген

дизайн құқығы қарым-қатынасын қаншалықты шектейтінін сөз етіп, бірақ оның одан үлкен нәтижеге

қол жеткізуге бағытталғанын атап өтеді, сондай-ақ Wilkinson v. Woodcraft ісі бойынша ұсыныстарды

қабылдаудан бас тартады).

Mackie v. Behringer [1999] RPC 717, 723 (дизайнды авторлық құқықпен емес, дизайн құқығымен

қорғауды қамтамасыз ету үшін «дизайнның» кең құрылымын бекітеді).

CDPA 1988, s. 51(3).

Ibid.

«Бұйым бетін безендіру» түсінігін қараңыз: Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs

(Radclie) [1998] FSR 63, бұл 30-тараудың 2.2.1-бөлімінде тіркелмеген дизайн құқығы контексінде

талқыланды. Бірақ салыстырыңыз: Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2003] RPC 728

(51-бөлімдегі қорғау амалдарымен қорғалған свитер дизайнының көшірмесін жасаған); Abraham

Moon&Sons Ltd v. Thornber [2012] EWPCC 37 («бұйым бетінің безендірілуіне» байланысты мата

дизайндарының авторлық құқығы бар, сондықтан 51-бөлім ешқандай қорғау амалын ұсынбады);

Flashing Badge Co. v. Groves [2007] EWHC 1372 (Lambretta Clothing ісіндегі Апелляция соты шешімін

қарастырады, сондай-ақ 51-бөлімдегі қорғау амалдары жылтырақ белгішелердің бетін безендіру

дизайнына жарамсыз деген ұйғарымға келеді).

502

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

циясын немесе пішінін іске асыратын үшөлшемді қолданбаларға ықпалы бар.

Сонымен қатар «конфигурация» термині элементтердің (резисторлар, диодтар

т.б.) диаграмма кестесінде орналасуын белгілеу үшін қолданылады.

Байқаға-

нымыздай, бұл анықтама тіркелмеген дизайн құқығы мақсаттары үшін пайда-

ланылатын «дизайн» анықтамасына сәйкес келеді. Құжат мазмұны «дизайн»

болып санала ма, жоқ па екенін анықтауда дизайнердің ниеті қаншалықты ма-

ңызды екені түсініксіз. Бұл мәселе әлі шешімін таппағанмен, егер әу баста ди-

зайн құрастырушы оны «дизайн» ретінде жоспарласа ғана, ол «дизайн» болып

саналатын тәрізді.

51-бөлім «модельдерге», яғни үшөлшемді прототиптерге қатысты да қолда-

нылады, мысалы, фрисбидің ағаш прототипі фрисбидің көптеп өндірілуі бары-

сында авторлық құқықтың бұзылуына әсер ете алмайды.

3.1.2. «Бейнелеу өнері туындысынан

басқаға арналған»

51-бөлім дизайн немесе модельдің «бейнелеу өнері туындысы немесе қаріп-

тен басқа затқа арналған» жағдайында ғана қолданылады. Ал «бейнелеу өне-

рі туындысына арналған» дизайнды жүзеге асыратын жағдайда қорғалмайды.

Бұл – мәселен, портретті мүсін натурашысының эскизі немесе ғимараттың жоба-

сы қорғалмайды деген сөз, өйткені олар бейнелеу өнері туындысы дизайндары

саналады.

Бөлімде бейнелеу өнері туындысы дегеніміздің не екені туралы мәселе қай-

та көтеріліп отыр. 4(1)-бөлімде «бейнелеу өнері туындысы деп графикалық жұ-

мысты, фотосуретті, мүсін мен сәулет өнері туындысын немесе көркем қолөнер

туындысын айтады» делінген. Яғни егер орындық көркем қолөнер жұмысы деп

танылса, орындықтың дизайн сызбасы бейнелеу өнері туындысы дизайны бо-

лып есептеледі. Сонымен қатар 1988 жылғы заң «мүсіндер» мен «гравюралар-

ды» олардың көркемдік сапасына қарамастан бейнелеу өнері туындысы ретінде

қорғайтынын ескерсек, қандай өндірістік нысандардың осы ұғым аясына кіре-

тіні айқындалмаған. Дегенмен Lucasfilm v. Ainsworth ісінде Star Wars IV филь-

міндегі (3-тарау, 3.6-сурет) шабуылдаушылардың дулыға дизайндары бейнелеу

өнері туындысы дизайны деп есептелмеді, себебі дулығалар мүсін немесе көр-

кем қолөнер туындылары емес. Сондықтан олар қорғауға алынатын болды.

3.1.3. Дизайнға сәйкес бұйымдар (немесе бұйымдардың

көшірмесін) жасау

51-бөлімдегі қорғау амалы «дизайнға» сәйкес келетін бұйым немесе «ди-

зайнға сәйкес жасалған бұйымның» «көшірмесі» жасалғанда ғана іске асады.

Нәтижесінде бұл бөлім тұлғаның дизайнға сәйкес бұйымдар (газ шығаратын тү-

Mackie v. Behringer [1999] RPC 717, 722–3.

BBC Worldwide v. Pally Screen Printing [1998] FSR 665, 672 (дизайн әу бастан бейнелеу өнері

туындысынан басқа бір зат үшін болуы керек еді).

Ibid., 672 (Teletubbies сызбалары мультсериал прототиптері болса, онда 51-бөлімдегі қорғау

амалдары оларға қолданылмайтынын баса айтады).

Lucaslm v. Ainsworth [2008] EWHC 1878 (Ch), [141]; a’d on point [2009] EWCA Civ 1328, [87]; a’d

[2011] UKSC 39, [2012] 1 AC 208.

503

ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН ҚОРҒАУ

тікшелер секілді) немесе дизайнға сәйкес жасалған бұйымның (газ шығаратын

түтікше секілді) көшірмесін жасауына мүмкіндік береді. Дегенмен тұлға дизайн

құжатының жай ғана фотокөшірмесін жасаса, қорғау амалы қолданылмайды,

өйткені бұл авторлық құқықтың бұзылуы болып саналады.

51-бөлімнің қорғау амалдары дизайн құжатына сәйкес жасалған бұйымның

екіөлшемді (үшөлшемді) көшірмесін жасайтын тұлғаны да қорғауды қамтама-

сыз ететіні айтылған болатын. BBC Worldwide v. Pally Screen Printing ісінде

BBC

балалар телеарнасындағы Teletubbies кейіпкерлеріне қатысты авторлық құқық-

тың бұзылуы туралы шағым түсірді. Бұл кейіпкерлерді арнайы костюм киген ак-

терлер сомдаған және жауапкер тарап балалар телекейіпкерлері бейнеленген

жеңсіз күртешелерді сатқан. Талапкер кейіпкерлердің костюмдеріне негізделген

суреттерде авторлық құқықтың бұзылғанын айтып, жеңілдетілген сот шешімі

шығарылуын талап етті. Жауапкер тарап 51-бөлімге сәйкес даулы қорғау бол-

ғанын алға тарта отыра, жеңілдетілген сот шешіміне қарсылық білдіруге тырыс-

ты. Олар кейіпкерлер бейнесін телевизиялық бағдарламадан (және осылайша

жанама түрде құжаттардан) алғандарын мойындағанмен, жеңсіз күртешелер)

(екіөлшемді түрде болса да), өз кезегінде, дизайн сызбаларына сәйкес жасалған

бұйымдар болып саналатын костюмдердің көшірмесі екенін алға тартты. Судья

Лэдди жауапкер тараптың ісін «өте тартымды» деп есептемегенімен, оның дау-

лы болғанын айтты. Нәтижесінде жеңілдетілген сот шешіміне жол берілмеді.

3.1.4. FLOS әсері

Бұған дейін атап өткеніміздей, Flos ісіне

қатысты сот шешімі дизайндардың

тіркелген-тіркелмегеніне қарамастан, Ақпараттық қоғам директивасы аясында

қорғалған «туындылар» болып саналатынын жеткізген. Есімізде болса, атал-

мыш директиваның 2-бабы осындай жұмыстарға қатысты репродукция құқы-

ғын біріздендірді, ал 5-бап осы құқықтың ұйғарымды шектеулерінің толық тізі-

мін қамтиды. 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның

51-бөліміне сәйкес келетін ешқандай ережеден тыс жағдай қарастырылмаған.

Бұл 51-бөлімнің күші жойылуы керек дегенді білдіре ме? Дизайн өндірісі лобби-

шілері солай деп есептейді.

Бұл сұрақтың жауабы үш мәселеге байланысты: біріншіден, 51-бөлім біріз-

дендірілген «репродукция құқығын» немесе біріздендірілмеген «бейімдеу құ-

қығын» шектеу болып санала ма, жоқ па; екіншіден, 51-бөлім бейімдеуден гөрі,

«репродукциялау» дегенді білдіре ме, осы құқықты анықтаудың орнына оны

«шектей ме, жоқ па»; үшіншіден, егер бөлім репродукциялау құқығын шектесе,

Ақпараттық қоғам директивасының 5-бабынан тыс басқа да негіздеме болуы

мүмкін бе, жоқ па? Бұл сұрақтарға нақты жауап бірнеше Еуропа соты шешімі

шыққан соң ғана табылатын секілді.

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2003] RPC 728, [65] (Etherton J).

[1998] FSR 665, 672.

Armed in Mackie v. Behringer [1999] RPC 717, 723–4.

Flos SpA v. Semararo Case e Famiglia SpA, Case C-168/09 [2011] ECR I-181 (ECJ).

Мысалы, қараңыз: Memorandum submitted by The Alliance Against IP Theft [2011] ECR I-181 ERR

22, to the Public Bill Committee on the Enterprise and Regulatory Reform Bill. Құқықтық мәселелер

туралы қараңыз: L.Bently, ‘The Return of Industrial Copyright?’ [2012] EIPR 654, 668–9.

504

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

3.2. 53-БӨЛІМ (ТІРКЕЛГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗІНДЕ

ЖАСАЛҒАН ІС-ӘРЕКЕТТЕР)

53-бөлім авторлық құқық иелігі мен тіркелген дизайнның (немесе қоғамдас-

тықта тіркелген дизайнның) меншік құқығы басқа адамдарға тиесілі болған

жағдайларды реттейді.

Мұндай жағдай ерікті түрде транзакция жасау арқылы

немесе авторлық құқық иелігі анықталатын қағидалар тіркелген дизайндарға

қатысты қағидалардан ерекшеленуі нәтижесінде болуы мүмкін.

Негізі 51-бөлім

тіркелген дизайн иесінен алынған рұқсатқа сүйеніп, бірақ авторлық құқыққа ие

меншік иесінің рұқсатын ала алмай қалған тұлғаны қорғауды тиімді іске асы-

рады. Нақтырақ айтқанда, 53-бөлімде бейнелеу өнері туындысының авторлық

құқығы тіркелген дизайн иесінің «тапсырмасына немесе лицензиясына сәйкес»

жасалған ешқандай іс-әрекет кезінде бұзылмайды делінген. Бұл бөлімнің аста-

рында жатқан басты идея авторлық құқықтың бұзылуына қарсы иммунитетті

тіркелген мүлік иесіне бере отырып, онымен келісімшарт жасасатын тұлғаны

қорғау болып саналады.

Дегенмен қорғау амалдары шартталған: бұл жерде иммунитет талап еткен

тұлға тіркеуге байланысты адал және дизайнды қабылдамау немесе оған түзету

енгізуге қатысты сот процесі туралы ескерусіз әрекет еткен жағдайда ғана қор-

ғау іске асады. Әдеттегі жағдайларда тіркелген дизайн үшінші тараптарға қатыс-

ты авторлық құқықты алмастырады. Алайда тіркеу легитимдігі күмән туғызған

кезде, авторлық құқық қайта өз күшіне енеді. Тіркелген мүлік иесінің іс-әрекет-

тері қорғау шеңберіне кірмейді.

4. 52-БӨЛІМ ЖӘНЕ ОНЫҢ КҮШІНІҢ ЖОЙЫЛУЫ

Атап өткеніміздей, Біріккен Корольдікте бұрын көптеп өндіруге жіберілген

дизайндардың негізі ретінде пайдаланылған бейнелеу өнері туындыларына қа-

тысты авторлық құқықтың қолданылу мерзімін 25 жылмен шектеген ережеден

тыс жағдай әрекет еткен (52-бөлім). Осылайша 52-бөлім авторлық құқықтың

өндірістік дизайндарды тіркеу кезіндегі қорғау шараларын қамтамасыз ету мер-

зімін ұзартуға кедергі жасады. Бұл бөлімде аталмыш бөлімнің қолданыс аясын

және оның күшінің жойылуын қарастыратын боламыз.

4.1. БҰРЫНҒЫ 52-БӨЛІМНІҢ ҚОЛДАНЫC АЯСЫ

52-бөлім ешқашан қолайлы болған емес. Ол көшірме болып саналатын бұ-

йымдарды «өнеркәсіптік процесс бойынша» (авторлық құқықиеленушінің өзі

немесе оның лицензиясы бойынша) жасау және оларды сату арқылы бейнелеу

өнері туындысы пайдаланылған кезде іске асты. Бұйымның 50-ден аса дана-

сы жасалса (қолдан жасалған немесе қолдан жасалмаған болсын) және олар-

дың барлығы көшірме болса, олар «өнеркәсіптік процесс бойынша жасалған»

CDPA 1988, s. 53, ережелер тіркелген қоғамдастық дизайндарына қолдануға жарамды болу

үшін 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 5-бөлімімен өзгертілген.

Алайда тіркелген және тіркелмеген дизайндар құқығынан тапсырыс берушінің иелік қағидасын

алып тастаған 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 2 және 6-бөлімдері нәтижесінде

мұның қазір өзгертілгенін ескеріңіз.

505

ДИЗАЙНДЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚПЕН ҚОРҒАУ

бұйымдар болып саналады.

Дегенмен бұл бөлім шеңберіне (табысталған заң-

намада көрсетілген) кейбір бұйымдар кірмей қалды.

Ол бұйымдардың қата-

рында кейбір мүсіндер, медальдар және құттықтау хаттары секілді «көбінесе

әдеби және көркемдік сипатқа ие баспа материалдары» болды. Мұндай бөлініс

көп жағдайда ешбір ережесіз жүзеге асқан сияқты: кітап мұқабасы дизайны ре-

тінде пайдаланылған бейнелеу өнері туындысы авторлық құқықта көрсетілген

мерзімнің аяғына дейін қорғалды; бояу ыдысының сыртындағы заттаңба қорғау

объектісі болып саналды.

Сонымен қатар 52-бөлім авторлық құқықтың бұзы-

луына қарсы шағым түсіру арқылы авторлық құқық туындысының көшірмесі

болып саналатын бұйымдардың алғашқы заңды сатылымынан бастап авторлық

құқықтың қорғалу мерзімін 25 жылға дейін қысқартуды жүзеге асырды.

Қор-

ғау амалдары тұлғаға бейнелеу өнері туындысы болып саналатын кез келген

сипаттағы бұйымдарды жасауға рұқсат берді. Бұл дегеніміз – бейнелеу өнері

туындысы шәйнектерге қатысты қолданылса, шәйнектердің бірінші сатылымы-

нан 25 жыл өткен соң дәл сол туындыны жастық тыстарға қолданатын болса,

онда ол авторлық құқықты бұзу болып саналмайды. Дегенмен дизайн бұйымнан

басқа заттарға қолданылған кезде, қорғау амалдары авторлық құқықты түгелдей

сақтап қалды, яғни шәйнек сатылымынан 25 жыл өткеннен кейін де оны сурет-

ке түсіру (қолданысқа жарамсыз жағдайында да) бейнелеу өнері туындысының

құқығын бұзу болып саналды. Алайда авторлық құқықты бұзбастан бейнелеу

өнері туындысы қолданылған бұйымға қатысты кез келген іс-әрекет жасалуы

мүмкін еді.

4.2. 52-БӨЛІМ КҮШІНІҢ ЖОЙЫЛУЫ

2013 жылғы Кәсіпкерлік және құқықтық-нормативтік реформа туралы заң

52-бөлімдегі қорғау амалдарының күшін жойды.

Оған еуропалық құқықтық бі-

різдендіру, атап айтар болсақ, Flos v. Semararo ісі нәтижесіндегі авторлық құқық

мерзіміне қатысты шектеулердің бұдан әрі дизайндарға қатысты қолданылмауы

туралы көзқарас негіз болған еді. Біріккен Корольдік үкіметі дизайн саласында

лоббишілерден, нақтырақ айтқанда, жиһаз құқықиеленушілерінен айтарлықтай

қысым көрген сияқты. Қорғау амалдарының күшін жою нәтижесінде 1957 жылға

дейін жасалған жұмыстардан басқа туындылар үшін авторлық құқықтың қорғау

мерзімі оның өміршеңдігіне қосымша 70 жылға ұзартылды.

CDPA 1988, s. 52(4)(a); Copyright (Industrial Process and Excluded Articles) (No. 2) Order 1989 (SI

1989/1070).

Gary Fearns t/a Autopaint International v. Anglo-Dutch Paint and Chemical Co. Ltd [2007] EWHC

955 (Ch) (бояу құтыларының заттаңбалары әдеби және көркемдік сипаттағы бұйымдар болмаған).

CDPA 1988, s. 52(2). 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 79(4)(f)

бөлімі авторды авторлық құқықтан айырғанмен, автордың қолсұқпаушылыққа деген моральдық

құқығы сақталады.

ERR 2013, s. 74.

1957 жылға дейін жасалған дизайн ретінде тіркеуге жарамды болған туындыларға келсек,

олардың авторлық құқығы қорғалмады және 1956 және 1988 жылғы заңдар позицияны өзгертпеді:

CDPA 1988, Sch. 1, para. 6. Дегенмен кейінгі репрезентациялар авторлық құқықтың 1995 жылы 1

шілдеде мүше-мемлекетте қорғалған кез келген осындай туындыға берілуіне алып келді: CDPA 1988,

Sched. 1, para. 6A, introduced by Copyright (Amendment) Regulations 2016 (2016/1210), Reg. 2(3) (1911

жылғы Авторлық құқық туралы заңның 22-бөліміне сәйкес, авторлық құқықтан шығарылған бейнелеу

өнері туындыларының (онда бұл туындылар тіркеуге алынуға және дизайн үшін жарамды болған)

қоғам игілігі статусын сақтап қалған 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның

1-тізімінің 6-параграфын таныстырады).

506

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

2013 жылдың қазан айында Біріккен Корольдіктің Интеллектуалдық меншік

ведомствосы 52-бөлімнің күшін жоюға байланысты өтпелі ережелер жайлы ке-

ңес беруді бастады.

Онда өнім жасау заңды болып тұрған кезде өнім қоры бар

тұлғаларға оларды сатуға енді қанша уақыт берілетіндігі және авторлық құқық-

тан тыс екіөлшемді суреттерді пайдаланушылар тағдырына қатысты мәселелер

талқыланды. Бастапқыда бөлім күшінің жойылуы (бесжылдық өтпелі кезеңді

қосқанда) 2020 жылы іске асырылады деп жоспарланғанмен, үкімет өтпелі ке-

зеңнің тым ұзақтығы туралы сынға жауап ретінде іс-әрекеттерді бастау туралы

бұйрықты қайтарып алды.

Қоғамдық кеңесуден кейін бөлімнің күші 2016 жылы

28 шілдеде жойылады, өтпелі кезең 2017 жылдың 28 қаңтарына дейін созыла-

ды деген шешім қабылданды. Нәтижесінде бейнелеу өнері туындысы ретінде

қорғалатын дизайндар қазіргі таңда жасалатын көшірмелер санына қарамастан,

қолданыста болған уақытына қосымша тағы 70 жыл бойы қорғалады.

Бұл өз-

герістер ескі 52-бөлім аясында мерзімі аяқталған бейнелеу өнері туындылары-

на да қолданылады. Осының арқасында ескі режим кезінде мерзімі өтіп кеткен

көптеген бейнелеу өнер туындысы қайта жанданды. Енді оларға тағы 70 жыл

қосымша мерзім берілді.

UK IPO, Call for Evidence: Transitional Provisions for Repeal of Section 52 of the Copyright, Designs

and Patents Act 1988 (2013).

Commencement Order (Enterprise and Regulatory Reform Act 2013) (Commencement No. 8

and Savings Provisions) Order 2015 (2015 жылғы 23 шілдеде сот бұйрықты қайта қараған соң күші

жойылды).

Enterprise and Regulatory Reform Act 2013 (Commencement No. 10 and Savings Provisions) Order

2016 (SI 2016/593). 2016 жылғы 28 шілдедегі жағдайға сәйкес, зақымданған бейнелеу өнері туындыларын

өндіруге немесе импорттауға шектеу қойылды. Бұл шектеу 2017 жылғы 28 қаңтардан бастап

зақымданған бейнелеу өнері туындыларына қатысты барлық қорғалған келісімшарттарға таралды.

UK IPO, Repeal of section 52 of the Copyright, Designs and Patents Act 1988 (March 2017).

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ

ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

1. Кіріспе

2. Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн

құқығының әрекет аясы

3. Меншік иелігі

4. Әрекет мерзімі

5. Құқықбұзушылық

6. Қорғау амалдары: тіркелмеген дизайн

құқығы мен авторлық құқық арасындағы арақатынас

7. Синтез

8. Жартылай өткізгіш микросхемалы топологиялар

1. КІРІСПЕ

Дизайндарды қорғаудың бесінші жолы – Біріккен Корольдікте тіркелмеген ди-

зайн құқығы. 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның

ІІІ бөлімімен реттелетін бұл құқық 1980 жылдары Британиядағы дизайндарды

қорғауды қайта тұжырымдамалаудың бір бөлігі ретінде жетілдірілген болатын.

1988 жылға дейін автокөліктің түтіндігі сияқты тіркелмейтін дизайндар авторлық

құқықпен («өнеркәсіптік авторлық құқық» деп аталады) қорғалуы мүмкін деген

шешім нәтижесінде Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн жүйесі мен авторлық

құқық жүйесі арасындағы шекара қысымға ұшырады. Тартымсыз дизайндар ав-

торлық құқықпен қорғалып, ал тартымды дизайндар қорғалмайтын түсініксіз

жағдайды түзету үшін функциялық дизайндардың қысқамерзімді, автоматты ав-

торлық құқығын қамтамасыз ету үшін тіркелмеген дизайн құқығы енгізілді.

Бұл

ретте жаңа құқық «дизайн авторының дизайнды дайындауға жұмсаған уақыты

мен еңбегін, күшін әділетсіз иемденіп кетуден шектеулі қорғауды» қамтамасыз

етуге бағытталды.

Сондықтан тіркелген дизайндар жүйесін – сыртқы көрінісі

Guild v. Eskandar [2003] FSR 23, [8] (‘жаңа, толықтай заңды құқық’). Құқық 1986 жылғы 16

желтоқсанда қабылданған жартылай өткізгіш чиптерді құқықтық қорғау [1986] OJ L 24/36 (27 January

1987) 87/54/EEC директивасында баяндалған принциптерге негізделіп жасалған. 1987 жылғы

Жартылай өткізгіш өнімдер туралы ережелер (топономияны қорғау) осы директиваға негізделген.

Қараңыз: A.Christie, Integrated Circuits and Their Contents: International Protection (1995), ch. 4.

Fulton v. Totes Isotoner (UK) [2003] RPC 499, [71] («саяси және практикалық мәміле қосындысы»).

Farmers Build v. Carier Bulk Materials Handling [1999] RPC 461, 480 (Mummery LJ). Landor and

Hawa International Ltd v. Azure Designs Ltd [2006] ECDR 413, [11] ісінде лорд-судья Неубергер жүйе

функциясын «қиял мен өнертапқыштықтың» сыйақысы деп сипаттады.

508

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

маңызды саналатын бұйымдар дизайнымен, ал авторлық құқықты екіөлшемді

дизайндарды немесе бейнелеу өнері туындылары дизайнын қорғаумен шектеу

керек деген шешім қабылданды. Алдыңғы тарауда атап өткеніміздей, тіркелме-

ген дизайн иесіне берілетін қорғау үшөлшемді дизайндардың сызбасына қатыс-

ты авторлық құқық жүйесі қамтамасыз ететін қорғаумен сәйкес келуі керек.

Функциялық және эстетикалық дизайндарды қамтитын еуропалық тіркелген

дизайн құқығының біріздендірілуі және дизайндарды Біріккен Корольдікте тір-

келмеген дизайн құқықтарынан кеңірек ауқымды (қысқарақ мерзімге болса да)

қамтитын қоғамдастықтың тіркелмеген дизайн құқығын бекіту жоғарыда аталған

бөліністің логикасын бұзды. Ғалымдар мен директивалық органдар Біріккен Ко-

рольдікте тіркелмеген дизайн құқығын сақтап қалуға қандай да бір себептің бар-

жоғы туралы мәселені көтеріп отырған шақта осындай sui generis құқық туралы

білу қазіргі қолданыстағы дизайн құқығын түсіну үшін аса қажет болып отыр.

2. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН

ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ӘРЕКЕТ АЯСЫ

Авторлық құқық сияқты, Тіркелмеген дизайн құқығы да дизайн дайындал-

ған сәттен бастап күшіне енеді. Тіркелмеген дизайн құқығына қатысты сот ісін-

де ең басты қадам болып «талапкердің өзі сүйенетін әр «дизайнды» дәлдікпен

тануы» саналады.

Бұл маңызды мәселе болған, әлі де солай болып қала бе-

реді. 2014 жылға дейін дизайн ұғымының анықтамасы талапкерлерге үлкені-

рек бұйым «аспектілерінің» дизайн құқығын талап етуге рұқсат берді. Дизайн

анықтамасының аясын дизайн аспектілерін қамтитындай етіп кеңейту шешімі

талапкерге бұйымның әртүрлі аспектілеріне қатысты дизайн құқығын талап ету-

ге жол ашты (бұл – авторлық құқықтың әрекет ету саласы мен бұзылуына қа-

тысты мәселелер әр аспект үшін бөлек қарастырылуы керек болды деген сөз).

Сонымен қатар ол талапкердің күрделі әрі қатаң құқықтық талаптар қоюына

және олардың ойынша жауапкер көшіріп алған затқа сәйкес келетін құқықты

шектеуге рұқсат берді.

Үшінші тарап құқық бұзуда деген шағым негізінде құқықиеленушілердің өз

дизайндарының өте кішкентай бөлігін заңсыз пайдалануына тосқауыл болу үшін

2014 жылы дизайн ұғымына өзгеріс енгізілді.

Дизайн ұғымынан «кез келген ас-

пект» деген сілтеме алынып тасталды.

Нәтижесінде Біріккен Корольдікте тір-

келмеген дизайн енді Еуропалық одақ құқығындағыдай «бұйымның толықтай

немесе кейбір бөлігінің пішіні немесе конфигурациясы (ішкі немесе сыртқы)

Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [62]; Albert Packaging v. Nampak Cartons&Healthcare [2011]

EWPCC 15 (Pat), [14]–[15]. Жалпы қараңыз: S.Clark, ‘Design Rights All Wrapped up’ (2012) 34 EIPR 343.

Albert Packaging v. Nampak Cartons&Healthcare [2011] EWPCC 15 (Pat).

Қараңыз: Bailey (t/a Elite Anglian Products) v. Haynes (t/a RAGS) [2007] FSR (10) 199, [18]; Ocular

Sciences v. Aspect Vision Care (No. 2) [1997] RPC 289; Virgin Atlantic v. Premium [2009] EWHC 26 (Pat), [27]–

[29]; A Fulton v. Totes Isotoner (UK) [2003] EWCA Civ 1514 (дизайн иелеріне дизайн көлемін қысқарту

арқылы талаптарымен манипуляция жасауға мүмкіндік береді).

Бұл 2014 жылғы 1 қазаннан кейін жасалған дизайндарға ғана қатысты қолданылады.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 1(1), (2)-бөлімі 1988 жылғы Авторлық

құқық, дизайн және патент туралы заңның 51 және 213(2)-бөлімдеріне өзгеріс енгізілді.

509

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

дизайны» ретінде анықталады. Бұл қорғау шарасын жаңа дизайндар мен олар-

дың бөліктеріне ғана қолжетімді етеді. Қайта қаралған анықтама тек 2014 жыл-

ғы 1 қазанға дейін әзірленген дизайндарға ғана қатысты қолданылады.

«Кез

келген аспектіні» дизайн анықтамасынан алып тастау жай ғана қолданыстағы

заңның мағұлымдамасы болып, осылайша ешқандай нақтылы нәтиже берген

жоқ

деген пікір айтылғанымен, аталмыш өзгеріс дизайнды құрайтын заттың

аясын тарылтты деген көзқарас дұрысырақ болып есептеледі.

Бұл «реформа

дизайн иелерінің тіркелмеген дизайн құқығы аясын асыра бағалау тенденция-

сын азайтады» деген мемлекет болжамымен сәйкес келеді. Судья Генри Кардың

«213(2)-бөлімге енгізілген өзгерістер жай ғана қолданыстағы құқыққа қатысты

декларативті сипатта болған жоқ» деген пікірді айтқандағы ойы осы еді. Дұрысы,

бұл реформалар «дизайн ұғымы тұрғысынан дизайн бөліктері болып саналмай-

тын, еркін түрде таңдалған ерекшеліктерге қатысты шағымдардың алдын алу ар-

қылы» құқыққа айтарлықтай өзгеріс енгізді.

Дизайн аспектілеріне қатысты сілтеменің алынып тасталуы талапкерлердің

өздеріне лайық дүниеден көбірек талап етуін қиындатқанымен, дизайн ұғымы

анықтамасының әлі де бұйымдардың бір бөлігін қамтитыны туралы факт құқық-

бұзушылыққа қатысты түсірілген шағымды күшейту үшін бұйымды кесіп алуға

болады дегенді білдіреді. Осыны ескере отырып, дизайн құқығына қиянат жа-

салмаса, соттар (талапкерден олардың ең таңдаулы сот ісі деп қайсысын санай-

тынын анықтап беруді талап ете отыра) сот істері көлемінің шектеулі болуын, со-

нымен қатар бұл тұста «әзірленген» және «арыз түсірілген» дизайндар арасында

белгілі бір сәйкестік дәрежесінің бар болуын қамтамасыз ету үшін ережелер жа-

сап шығаруы қажет. Соттар белгілі бір дәрежеде мұны жасай бастады. Дизайн

концепциясы мен бірнеше доктриналық ережеге (оның ішінде «дизайн» және

«дизайнер» анықтамалары, сонымен қатар конструкциялау әдістерінің алынып

тасталуы да бар) сүйене отырып, дизайнды қорғау «орынсыз ауқымды абстрактілі

идеялар немесе ережелермен» емес, оның пішіні мен конфигурациясының нақ-

тылы аспектілерімен шектеледі деп саналды.

Осыны негізге ала отыра, Біріккен

Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы «идеяларды емес, тек олардың физика-

лық тұрғыдан көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын көрінісін ғана қорғайды»,

сонымен қатар бұл құқық дизайнның бұйымда немесе дизайн құжатында кө-

рініс таппағанынша өмір сүре алмайды деп мәлімделді. Бұл – абстрактілі идея-

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [42] (дизайнның «кез келген аспектісі»

дегенді алып тастау 2014 жылғы 1 қазанға дейін болған құқықбұзушылыққа қатысты құқықтық іс-

әрекеттердің күшін жоймайды).

Қараңыз: DHK Retail v. H. Young [2014] EHWC 4034 (тараптар арасындағы ортақ көзқарас);

DKH Retail v. H. Young [2014] EWHC 4034, [10]–[14]. Мәртебелі Судья (HHJ) Хаконның пікірі

бойынша, реформа нәтижелерінің бірі – бұйымда қолданылған дизайндар аясынан тысқары

қалатын дизайндар үшін дизайн құқығын даулау бұдан былай мүмкін болмауы еді. Яғни бұдан

былай «абстрактілі дизайндардың тіркелмеген дизайн құқықтарын» талап ету мүмкін емес: [15]–[16].

Қараңыз: Whitby Specialist Vehicles v. Yorkshire Specialist Vehicles [2014] EWHC 4242, [41], [45]; Action

Storage Systems v. G-Force Europe [2016] EWHC 3151, [14]–[16].

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [33].

Sealed Air v. Sharp Interpack [2013] EWPCC 23 (Pat), [91].

Rolawn v. Turfmech Machinery [2008] EWHC 989 (Pat), [79]–[84]; G-Star Raw v. Rhodi (2015) EWHC

216, [31] (дизайн құқығы идеяларды қорғамайды).

510

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

лар немесе дизайн концепциялары бойынша дизайн құқығын талап ету мүмкін

емес деген сөз. Осылайша «орта жолда тұтқасы артқа қарай түсірілетін көгал-

шапқыш концепциясы» бойынша дизайн құқығын талап ету мүмкін болмады.

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығының бар екенін дәлелдеу

үшін (і) дизайнның бар екенін, (іі) оның дизайн құқығынан алынып тасталған-

дар қатарында емес екенін, (ііі) «төлтума» екенін және (іv) Біріккен Корольдікте

қорғауға сәйкес келетінін көрсету шарт. Біз әрбір талапты жеке қарастыратын

боламыз.

2.1. «ДИЗАЙН»

Дизайн Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы ретінде қорғалуы

үшін «дизайнның» бар екенін көрсету керек. Бұл орайда «дизайн» әуелден «бұ-

йымның толықтай немесе кейбір бөлігінің пішіні немесе конфигурациясының

(ішкі немесе сыртқы) кез келген аспектілері дизайны» деп анықталған.

Бұған

дейін айтқанымыздай, 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң дизайн-

ның «кез келген аспектісі» дегенге сілтемені алып тастай отыра, бұл анықтаманы

өзгертті.

Нәтижесінде енді дизайн «бұйымның толықтай немесе кейбір бөлігінің

(сыртқы немесе ішкі) пішіні мен конфигурациясы дизайны» болып анықталады.

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығының пәні біріздендірілген

тіркелген дизайн жүйелеріне қарағанда әлдеқайда шектеулі, себебі Біріккен Ко-

рольдікте тіркелмеген дизайн құқығы екіөлшемді элементтердің көбісін қорға-

майды.

Дегенмен басқа көптеген жағдайда Біріккен Корольдікте тіркелмеген

дизайн құқығының пәні Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн мен қоғамдас-

тықта тіркелмеген дизайн құқығы сияқты ауқымды болып келеді. Нақтырақ

айтатын болсақ, Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы эстетикалық

емес дизайндарды қорғайды; негізінде дизайн ерекшеліктері көзге анық көрінуі

міндетті деген талап жоқ.

Шындығында, бір істі алып қарайтын болсақ, линза-

лар кез келген адамға бір қарағанда бірдей көрініп, олардың айырмашылығын

тек арнайы күрделі өлшеу құралдары арқылы ғана анықтау мүмкін болғанымен,

сол көз линзалары пішінінің егжей-тегжейлі өлшемдері дизайн бола алады деп

Rolawn v. Turfmech Machinery [2008] EWHC 989 (Pat), [84]. Мәртебелі судья Хакон бұл көзқарастың

дизайн ұғымы анықтамасын өзгерткен 2014 жылғы реформаларға дейін іске аспағанын айтты. Action

Storage Systems v. G-Force Europe [2016] EWHC 315, [54].

Қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [14], мұнда судья Джейкоб 213-бөлімді қатты сынға

алып, оның тек бір ғана жақсы жері барын – бұл оның қысқалығы екенін айтады. Ал жалпы, оның

ойынша, бөлім нашар құрастырылған және оның неге бағытталғаны жөнінде айқын нұсқаулық жоқ.

RDA 1949, s. 1(2).

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 1(1), (2)-бөлімі 1988 жылғы Авторлық

құқық, дизайн және патент туралы заңның 51 және 213(2)-бөлімдеріне өзгеріс енгізді.

Соттар «конфигурацияның», пішінмен салыстырғанда, үшөлшемді сипаттамалармен шектелетіні

не шектелмейтіні туралы пікір алмасты. Қараңыз: Mackie Designs v. Behringer Specialised Studio

Equipment (UK) [1999] RPC 717, 722–3 («конфигурация» диаграммалар жүйесін қамту үшін кеңінен

талқылануы керектігін қарастырады); Baby Dan SA v. Brevi [1999] FSR 377, 383 («конфигурация»

элементтер орналасуының кейбір формаларын білдіреді: мысалы, жылытқы сыртындағы бүдірлер);

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2003] RPC 728, [48] (конфигурация бұйымның үшөлшемді

аспектілерімен шектелмейтініне ешқандай дәлел жоқ); Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [74] (бір жапырақ

қағаздан өрнек қиып алу «конфигурация» болып есептеледі). Дизайн құқығы мобильді телефондар

қабы тігісін қорғамайды деп есептелді: Parker v. Tidball [1997] FSR 680, 696. Бірақ салыстырыңыз: Fulton

v. Grant Barnett [2001] RPC 257, [78] (қолшатыр қабының тігісі анық тікбұрыш болып шыққанда ғана

қорғалған болып есептеледі).

Кейбір жағдайда мұның тіркелген дизайндар, қоғамдастықта тіркелген дизайндар және тіркелмеген

дизайндарға қатысы болуы мүмкін.

511

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

саналды.

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығына қатысты дизайн-

дардың анықтамасы бірыңғай функциялық болып есептелетін дизайндарды да

қамтиды.

Мәселен, осындай маңызды істердің бірі ауылшаруашылығы авто-

көлігінің қоспадағы қатты және сұйық бөліктерді айыру үшін қолданылатын ішкі

ерекшеліктеріне қатысты болды.

Дизайн анықтамасының басты ерекшелігі: ол тек бұйымдардың (немесе

олардың бөліктерінің) пішіні немесе конфигурациясына ғана қатысты қолданы-

лады. «Пішін мен конфигурация» тіркелмеген дизайндар үшін де бұрынғы тір-

келген дизайндар жағдайындағыдай (ЕО біріздендірілуіне дейін) бірдей мағына

береді.

Конфигурация «бұйымның бөліктері немесе элементтерінің сәйкес ор-

наласуын» қамтиды, сондықтан медициналық жиынтықтың полиэтилен орама-

ға қабатталып салынған әртүрлі бөлшегі конфигурацияны құрайды.

Бұл жайт

дизайндарды үшөлшемді пішіндермен шектемейтіні анық. Лорд-судья Джейкоб

айтқандай, «сізде пішін немесе конфигурацияның 2D элементтері, мысалы, бір

жапырақ қағаздан қиылып жасалған зат бар болуы мүмкін».

«Әдетте адамдар

қалыпты немесе екіөлшемді деп санайтын заттың» дизайны болмауына ешқан-

дай себеп жоқ, «мысалы, қағаз сулықтарға арналған жаңа дизайнның пішіні

болады, сонымен қатар оларда [тіркелмеген дизайн құқығы] болуы мүмкін».

Осыны алға тарта отырып соттар өрнектер мен жаңадан боялған бұйымдардың

«пішін» мен «конфигурация» ұғымдары анықтамасына жатпайтынын, сондық-

тан да қорғалмайтынын айтты.

Тіркелмеген дизайн құқығы «бұйымдар» дизайндарын қорғайды. Бұл термин

тереңірек анықталмаған, дегенмен ол Біріккен Корольдікте тіркелген дизайндар,

қоғамдастықта тіркелген дизайндар мен қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар-

ға қатысты пайдаланылған «өнімдер» концепциясымен салыстырылуы керек.

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы толықтай бұйымның, сондай-ақ

бұйым бөліктерінің дизайндарына қатысты қолданылады. Бұл – бұйым көптеген

әртүрлі дизайннан тұруы мүмкін деген сөз. Шәйнекке қатысты істі қарастыратын

болсақ, тіркелмеген дизайн құқығы ыдыстың толықтай пішінінде немесе оның

шүмегі, тұтқасы не қақпағы сияқты бөліктерінде болуы мүмкін.

2014 жылғы

Ocular Sciences v. Aspect Vision Care [1997] RPC 289; Fulton v. Totes Isotoner (UK) [2003] RPC 499,

[30] («тіркелмеген дизайн құқығы бұйым дизайнының визуалды түрде көзге көрінетін аспектілері

шеңберінен тыс таралады»).

Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, [34]. Бірақ қаншалықты маңызды екені ЕО арнайы

юрисдикция соттарының «функция бойынша шартталған» стандарттарына байланысты.

Farmers Build v. Carier Bulk Materials Handling [1999] RPC 461. Қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006]

RPC 769, [26] (‘тіркелмеген дизайн құқығы бөлшектер аспектісінде болуы мүмкін’).

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2005] RPC 88, [15].

Magmatic v. PMS International [2013] EWHC 1925(Pat), [81]; CliniSupplies v. Park [2012] EWHC 3452

(Ch), [36]–[53]. Прецеденттік құқықты қарастыра отырып судья Арнольд «істің күмәнді тұстары әлі де

бар болғанмен, Mackie Design v. Behringer Specialised Studio Equipment [1999] RPC 717, 721–23 ісінде

судья Памфрейдің «конфигурацияны» кеңінен интерпретациялауы құқықты репрезентациялады»

деген шешімге келді.

Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [74].

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2005] RPC 88, [24].

Осылайша жаттығу жейдесі үшін әртүрлі түсті таңдау «пішін немесе конфигурация» аспектісі

болып саналмады: ibid., [29].

Ғимараттардың пішіні мен конфигурациясы тіркелмеген дизайн құқығымен қорғалуы мүмкін.

Дизайндардың біріздендірілген анықтамасына қатысты ғимараттар «өнім» болып саналатыны

туралы аргументтерді 26-тараудың 2.3.1-бөлімінен қараңыз.

Ocular Sciences v. Aspect Vision Care [1997] RPC 289, 422; Fulton v. Totes Isotoner (UK) [2004] RPC

(16) 301 (CA) (жиналатын қолшатырдың мата қабы бөлігі).

512

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

заң күшіне енгенге дейін жасалған дизайндар үшін

басты шектеу – «дизайн

толықтай бұйымның не болмаса оның бөлігінің аспектісі болуы шарт» (яғни

«бұйымның ерекшеленетін немесе танылатын» бөлігі) деген ереже.

Дизайн

аспектілері «сәл-пәл көрінетін немесе ажыратылатын бірікпеген ерекшеліктер-

ден» тұрса, ал дизайнның кейбір бөліктері – «осы секілді анықталатын нақтылы

бөліктер».

Осылайша шәйнекке қатысты айтатын болсақ, дизайн аспектілері

бір-бірімен және шүмек, қақпақпен бірікпеген (сонымен қатар дизайн бөлігі

болып саналмайтын) шүмек ұшы бөлігі мен шәйнек қақпағының жоғары бөлігі

комбинациясын қамтуы мүмкін.

Бұрындары айтқанымыздай, заң Біріккен Ко-

рольдікте тіркелмеген дизайн анықтамасынан дизайнның «кез келген аспектісі»

сілтемесін алып тастаған болатын.

Бұл – ең болмағанда заң күшіне енгеннен

кейін жасалған дизайндар үшін айтар болсақ, енді талапкерлерге «бұйымның

сәйкес бұйымдағы физикалық көрінісінен гөрі, дизайн пішінін абстракцияның

ең жоғары деңгейінде анықтау» қиынға соғатын болып тұр деген сөз.

2.2. АЙРЫҚША ЖАҒДАЙЛАР

Дизайн Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығымен қорғалуы

үшін оның 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның

213-бөліміндегі алынып тасталған ерекшеліктер қатарында жоқ екенін тексеріп

алу керек. Бұл тіркелмеген дизайн құқығының «бұйым бетінің безендірілуіне»,

«конструкциялау принциптері мен әдістеріне» немесе «сәйкес келуі шарт», «сай

болуға тиіс» ерекшеліктерге қатысы жоқ дегенді білдіруі мүмкін.

2.2.1. Бұйым бетін безендіру

213(3)(с) бөлімде тіркелмеген дизайн құқығы «бұйым бетін безендіру» эле-

менттерін қамтымайды делінген. Dyson v. Qualtex

ісінде судья Джейкоб тү-

сіндіргендей, «бұйым бетін безендірудің» дизайн құқығы аясына кірмеуі оның

2-бөлімді қараңыз.

Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [23]. Дайсон таяқшасының суретін іс есебінен көруге болады.

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [44].

Ibid.

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 1(1), (2)-бөлімдері 1988 жылғы Авторлық

құқық, дизайн және патент туралы заңның 51 және 213(2)-бөлімдеріне өзгеріс енгізді.

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [60].Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172

(Pat), [60].Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [60].Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC

2172 (Pat), [60].

213-бөлімді құрастыруға қатысты туындаған әуелгі мәселе қайта қаралуы керек. Бұл тіркелмеген

дизайн құқығының сипаты мен оны бұзудың жолы «дизайндарға» қатысты анықталғанымен,

айрықша жағдайлар «дизайн құқықтарына» қатысты болады дегеннен шығады. 213-бөлімнің

сөзбе-сөз құрылымы қорғау шеңберінен шығарылып тасталған өнертабыс объектісіне қатысты

құқықбұзушылық болуы мүмкін деген мағынасыз нәтижеге алып келер еді: Mark Wilkinson Furniture

v. Woodcraft Designs (Radclie) [1998] FSR 63. «Бұйымның беткі қабатын безендіруді» алып тастауға

байланысты бұл проблеманың алдын алды. Бұл «бұйымның беткі қабатын безендіру» деген айрықша

жағдайды «дизайн» ұғымымен біріктіру арқылы іске асты: ibid., 72 (1988 жылғы Авторлық құқық,

дизайн және патент туралы заңның 51(3)-бөліміндегі дизайн ұғымының анықтамасына сүйенеді).

Осыған ұқсас стратегиялар басқа да айрықша жағдайларға қатысты қолданылады деген үміт бар.

Mark Wilkinson Furniture ісінде келтірілген себептер «сәйкес келуі керек» немесе «сай болуға тиіс»

ерекшеліктер мәселесін шеше алмайды.

[2006] RPC 769, [76]. Дегенмен дизайн екі режим арасындағы алшақтықтар ортасында қалып

қоятын сирек жағдайлар да болуы мүмкін.

513

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

«әдеттегі» авторлық құқық аясына кіруімен байланысты. Осының нәтижесінде

лорд-судья Джейкоб айрықша жағдайдың «безендірілген бұйым беті ретінде

сипатталатын затпен» шектелетінін айтты.

Бұйым бетін безендіру кезінде бояу-

дың екі өлшемде қолданылатыны (мысалы, жейдедегі жолақтар)

анық, бірақ

ол (қатаң түрде анықталған) екіөлшемді ерекшеліктермен шектелмейді. Бұл де-

геніміз – мысалы, бұйым бетін безендіру барысында «бұйым беті жұқа қабатпен

көмкеріледі, әрі безендіру құдды «Brighton rock» мұзкәмпиттеріндегідей өнімнің

өне бойына жүргізіледі» деген сөз.

Кейбір жағдайларда «бұйым бетін безен-

діру» үшөлшемді болуы мүмкін; ол «тегіс» болуға міндетті емес. Осылайша ол

«бұйым бетіндегі безендіруді (мысалы, боялған, теңбіл) де, бұйым бетінің өзін-

дегі сәндік ерекшеліктерді де (мысалы, бисермен тоқу немесе ойма нақыш) қам-

тиды.

Сондықтан Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs ісінде (Radcliffe)

судья Джонатан Паркер талапкер жасаған асүй жиһазының бетіндегі бояма дақ-

тар, V-пішіндес оймалар және ілмектер бұйым бетінің безендірілуі саналаты-

нын, сондықтан қорғалмайтынын мәлімдеді. Карниз, квадрант және тұтқа сияқ-

ты басқа да ерекшеліктер бұйым бетінің безендірілуі болып есептелмегендіктен,

тіркелмеген дизайн құқығымен қорғалды (30.1-суретті қараңыз).

30.1-сурет. Талапкердің асүй жиһазы

Дереккөз: Mark Wilkinson жиһазы.

Ibid., [81].

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2005] RPC 88 (CA), [30] (жаттығу жейдесі жеңіндегі

жолақтар бұйым бетін безендіру болып саналды; «конфигурация» емес, жай ғана түстердің

салыстырылуы).

Ibid.

Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs (Radclie) [1998] FSR 63, 73; Neptune v. Devol Kitchens

[2017] EWHC 2172 (Pat), [26]–[28] (шкаф есігінің үшөлшемді пішінінің көзге көрінетін маңызды бөлігі

болған молдинг пен ойма дизайнның маңызды элементі болды, сондықтан бұйым бетін безендіру

болып саналмады).

[1998] FSR 63, 73. Судья Джейкобтың мақұлдауымен Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith

(UK) [2005] RPC 88, [31] ісінде сілтеме жасалған. Қараңыз: Jo Y Jo v. Matalan Retail [2000] ECDR 178

(әйелдер киіміндегі кесте бұйым бетінің безендіруі болып саналды, бірақ тоқыма кардигандардың

трикотаж, тоқыма жіп немесе көмкермелерін таңдау сияқты басқа да аспектілері олай саналмады).

514

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Басқа жағдайларда үшөлшемді ерекшеліктер безендіру емес, жалпы пішін

мен конфигурацияның бөлігі ретінде қарастырылуы мүмкін: ең аяғында сот құн-

ды шешім шығаруы керек. Сонымен Fulton v. Grant Barnett ісінде

судья Парк

«қолшатырдың тікбұрышты қабының сыртқы жолақтарындағы тігіс «шағын

үшінші өлшемде» болғанымен, бұйым бетінің безендіруі ретінде алынып тас-

талған жоқ, себебі ол қапқа «жәшік сипатын» беріп тұрды» деген көзқарасты ұс-

танды. Тіркелмеген дизайн құқығы функциялық дизайндарды қорғау үшін туын-

дағанын негізге ала отырып, «аса маңызды функция» атқаратын бұйым бетінің

ерекшеліктері бұйым бетінің безендірілуі болғандықтан, бұл құқық аясынан

алынып тасталмайды делінді. Осылайша Dyson ісінде Апелляция соты шаңсор-

ғыш тұтқасындағы бүдірлер қолдан сырғып кетпес үшін мығым ұстау функция-

сын атқаратын болғандықтан бұйым бетін безендіру ретінде алынып тасталма-

ғанын айтты (30.2-суретті қараңыз).

Дизайн ерекшеліктері функциялық және сәндік болған жағдайларда соттар

«басты міндеті бұйым бетін безендіру болса, олардың қосымша функциялық мін-

деттері дизайн аспектісін ережеден тыс жағдай аясынан шығарып тастамайды» деп

мәлімдеді. Dyson ісінде судья Манн айтқандай, бұл жайт ережеден тыс жағдай ая-

сын шектейді, себебі безендірілетін бұйымның функциялық міндеттері бар болса:

[Ф]ункциялық мақсат ерекшелікті «бұйым бетін безендіруге» жеткілікті түрде

көмектеседі деу қиын... Меніңше, тігісті жасыру үшін пайдаланылған бисермен

тоқудың қосымша мақсатын әділетті түрде сәндік деп сипаттауға болады.

30.2-сурет. Dyson

Дереккөз: Dyson, http://www.dyson.com.

[2004] RPC (16) 301, [78]–[79]. Қараңыз: Christopher Tasker’s Design Right References [2001] RPC 39

(ерекшеліктер сәндік болуы шарт).

Dyson v. Qualtex [2004] EWHC 298 (Ch).

Ibid., [38]. Сәндік және функциялық ерекшеліктері бар дизайн бұйым бетін безендіру ретінде

қарастырылған жағдайларды қараңыз: Helmet Integrated Systems v. Mitchell Tunnard [2006] FSR 813,

[99]–[101] (өрт сөндіруші дулығасының күнқағарындағы оймаға қатысты).

515

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

2.2.2. Конструкциялау әдістері

213(3)(а) бөлім тіркелмеген дизайн құқығының «конструкциялау әдісіне не-

месе принципіне қолданылмауын» қамтамасыз етеді.

Тар мағынада түсінік

берілуі керек бұл ереже дизайнның функциялық міндеттері болғандықтан ғана

қорғалуы мүмкіндігін жоққа шығармайды.

Өз бастауын қазір күшін жойған

(біріздендіруге дейін) британиялық тіркелген дизайн құқығынан

алатын қор-

ғау әрекеті аясынан конструкциялау әдістерін шығарып тастау дизайнды қорғау

шарасын пішін негізін қалайтын идеялар және принциптермен емес, пішіннің

өзімен шектейді. Бұл орайда ол пішіннің өзіне емес, пішінді жасайтын әдіске

қорғау қарастырылмауын қамтамасыз етеді.

Осылайша ол дизайн жасаушы-

лардың нақты бір стильдегі бұйым жасау барысында патент стиліндегі қорға-

нысқа қол жеткізе алмайтынына кепілдік береді.

Кейбір істерді қарастыру ба-

рысында соттар 213(3)(а) бөлім (пішіннің өзіне қарағанда) тек пішін жасалатын

әдістер мен процестерді ғана емес, оның негізін қалаушы идеяларды да қорғау

аясынан шығарып тастайтынын айтады. Сонымен қатар 213(3)(а) бөлімге сәйкес

дизайнды қорғау дизайн жөніндегі абстрактілі ұсыныстармен емес, идеялардың

физикалық тұрғыда көрініс табуымен шектеледі деген де пікір бар.

Бұл тұрғыда

213(а) бөлімдегі айрықша жағдай, шын мәнінде, идея-экспрессия дихотомиясы-

ның дизайн құқығы нұсқасы сияқты әрекет етеді.

Айрықша жағдайдың өтінімін A.Fulton Co. Ltd v. Grant Barnett

ісінен көруге

болады, онда қолшатырдың тікбұрышты қаптарындағы (тікбұрышты пішін іші-

нара тігіс арқылы жасалған) тіркелмеген дизайн құқығына қатысты шағым қа-

растырылған. Судья Парк қолшатыр қабын жасауда қолданылған тігісті техника

деп танығанымен, ол осы әдіс арқылы жасалған пішінді сөзге келместен қорға-

ды. Тиісінше, пішінді қорғау басқаларға сол әдісті пайдалануға жол бермегенде,

яғни әдісті пайдалану тек бір пішінге немесе конфигурацияға алып келуі мүмкін

болғанда ғана айрықша жағдай қолайсыз болатын сияқты.

Керісінше, Bailey v.

Haynes

ісінде судья Файш балық аулайтын қармақ жеміне арналған ұсақ тор-

CDPA 1988, s. 213(3)(a).

Landor&Hawa International v. Azure Designs [2007] FSR (9) 181 (CA), [10].

Clinisupplies v. Park [2012] EWHC 3453 (Ch), [55]–[56]; JCM Seating Solutions v. James Leckey Designs

[2002] EWHC 3218 (Ch), [29].

Landor&Hawa International v. Azure Designs [2006] FSR 427 (PCC), 433 (тілі «аздап түсініксіз»

болса да, оны қолданудың орнына әрі қарай анықтай түсу қате болуы мүмкін екенін түсіндіре отыра,

функцияға қол жеткізудің ең жақсы жолы саналатын пішін қорғаудан алынып тасталатынын не

тасталмайтынын түсініксіз қалдырады); шешім апелляция негізінде өз күшін сақтап қалды: [2006]

EWCA 1285.

Bailey v. Haynes [2007] FSR (10) 199, [62].

Albert Packaging v. Nampak Cartons&Healthcare [2011] EWPCC 15, [14]–[15] («дизайн анықтамасы

неғұрлым абстрактілі болса, дизайнды алып тастау ықтималдығы соғұрлым жоғары»); Landor&Hawa

v. Azure [2006] EWCA 1285, [13]; Rolawn v. Turfmech Machinery [2008] EWHC 989 (Pat), [91], [92], [96];

Virgin Atlantic Airways v. Premium Aircraft Interiors [2009] EWHC 26 (Pat), [24].

[2001] RPC 257.

Ibid., [70]; cf. Parker v. Tidball [1997] FSR 680, 696 (талапкер ұялы телефон қаптарының дизайн

құқығын талап етті; судья конструкциялау әдісі ретінде тігісті алып тастады). Әртүрлі нәтижені

Копингер [13]–[55] Fulton ісінде тігіс дизайн ерекшелігін жасауға бағытталғаны, Parker ісінде тігіс

конструкциялау әдісінің кездейсоқ нәтижесі болғаны туралы фактіге қатысты етіп қарастырды.

Бәлкім, Паркер ісі бойынша айтылған ескертулерді жай ғана obiter (бұл – пішін немесе конфигурация

болып саналмайтын тігіс) ретінде қарастыру оңайырақ болар ма еді.

[2007] FSR 199.

516

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

лы қалта тігісінің пішініндегі тіркелмеген дизайнға қатысты құқықбұзушылық

арызын қанағаттандырмады, себебі арыз конструкциялау әдісіне қатысты еді.

Судьяның бұл шешіміне арыз түсірілген тігіс үлгісіне қатысты ешқандай өлшем-

дік шектеулер болмағаны әсер еткен сияқты (30.3-суретті қараңыз).

2.2.3. «Сәйкес келуі керек»

1988 жылғы заңның 213(3)(b)(i) бөлімінде «кез келген бұйым өз функциясын

атқара алуы үшін бұйымды басқа бұйыммен байланыстыратын немесе оның

жанына не қарама-қарсы жағына орналасатын пішін немесе конфигурация

ерекшеліктерінде... дизайн құқығы болмайды» делінген. Бұл (соттар эпитет тілін

қолданғаннан гөрі, заңмен бекітілген тілді қолданудың маңызын баса айтқаны-

мен) «сәйкес келуі керек» деген айрықша жағдай ретінде белгілі.

Бұл айрықша

жағдай («сай болуы керек» деген айрықша жағдаймен қатар) қосалқы бөлшек-

терді (әсіресе көліктер) қорғаудағы тіркелмеген дизайн құқығының маңызын ба-

рынша азайтуға бағытталған. Айрықша жағдайды «мақсатты түрде» интерпрета-

циялап, «оның мақсат аясынан асуына мүмкіндік бермеу керек» деген пікірлер

айтылды.

Айрықша жағдайдың бірқатар маңызды аспектісі бар.

Дизайнның 1 сантиметрі оның қайталану арқылы қалай жасалғанын көрсетіп тұр;

30.3-сурет. Ұсақ торлы қалталар

Дереккөз: Bailey and anor v. Haines and ors [2006] EWPCC 5.

(і) Бұйым. Біріншіден, айрықша жағдайда дизайндардың алынып тасталуы бір

бұйымның екінші бұйыммен қаншалықты байланыста болуына қатысты жүзеге

асатыны айқындалады. Бұл жағдайда бұйым сөзі «зат» сөзінің синонимі ретінде

кеңінен интерпретацияланатынын айта кету керек.

Осының нәтижесінде «бұ-

йым» ұғымы тек машиналар мен объектілерді ғана қамтып қоймай, адам дене-

сін де қоса қарастырады. Осылайша линзаның пайдаланушылар көзіне сәйкес

Қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [27].

Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, [73].

Ocular Sciences v. Aspect Vision Care (No. 2) [1997] RPC 289, 425.

517

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

келуіне мүмкіндік беретін көз линзалары пішінінің аспектілері немесе телефон-

ның оны ұстаған адам қолына ыңғайлы болуына мүмкіндік беретін мобильді

телефон пішінінің аспектілері тіркелмеген дизайн құқығы аясынан тыс екені

анықталды.

(іі) Біріктірілген бөлшектер. Бір бұйым жасау үшін екі бұйым біріктірілген

жағдайда, «сәйкес келуі керек» деген айрықша жағдай тек қана оның бөлшек-

теріне ғана емес, біріктірілген бұйымның толықтай интерфейсіне де қатысты

қолданылады.

Дегенмен мұның нәтижесі бұлыңғыр болуы әбден мүмкін (мы-

салы, ұшақ қанатына арналған тіркелмеген дизайн құқығы болмайтыны анық).

Нәтижесінде Baby Dan v. Brevi

ісінде судья әрі королева кеңесшісі Дэвид Янг

бұйымдар біріктірілген кезде тіркелмеген дизайн құқығы толықтай қолданылуы

мүмкін деген көзқарасты ұстанды; дизайн құқығы бөліктерге қатысты бекітілген

кезде, қорғау дизайнның «сәйкес келуі керек» ерекшеліктерінен басқа бөлікте-

рімен шектеледі.

(ііі) Дизайнердің сәйкес келтіруге ниеті болуы міндетті емес. «Сәйкес келуі

керек» деген айрықша жағдай бұйым пішіні оның басқа бұйыммен байланы-

суына немесе басқа бұйымға біріктірілуіне мүмкіндік берген жағдайда әрекет

етеді. Бір бұйым екінші бұйымға сәйкес келуі қажет пе, жоқ па екенін бағалар

тұста дизайнердің ниеті маңызды емес. Себебі «бөлім дизайнерден ерекшелік-

тердің интерфейсті қамтитыны туралы білуді талап етпейді, олар іс жүзінде қам-

тылса, сол жеткілікті».

(іv) Сәйкес келуге жақындық. Ерекшеліктер бір бұйымның екінші бұйыммен

сәйкес келуіне «мүмкіндік беретін болса», онда олар тек «сәйкес келуі керек»

ерекшеліктер ретінде ғана алынып тасталуы мүмкін.

Бұл тұста бір бұйым ерек-

шелігі бұйымдардың байланысуына мүмкіндік беру үшін пішіндер бір-бірімен

қаншалықты сәйкес келуі керек деген сұрақ маңызды.

Amoena v. Trulife ісінде

судья әрі король адвокаты Сампшон (қазір лорд

Сампшон) ереженің өте тар шеңберде талқылануы керектігін ұсынған болатын.

Нақты алғанда, оның айтуы бойынша, «сәйкес келуі керек» деген айрықша жағ-

Ibid., 425–8; Parker v. Tidball [1997] FSR 680, 697; Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [28]. Осыған

қатысты айтылған сынды қараңыз: L.Bently and A.Coulthard, ‘From the Commonplace to the Interface:

Five Cases on Unregistered Design Right’ [1997] EIPR 401.

Electronic Techniques (Anglia) v. Critchley Components [1997] FSR 401, 417–19.

[1999] FSR 377, 382.

Ocular Sciences v. Aspect Vision Care (No. 2) [1997] RPC 289, 424–8 (талапкер линзаларының

ерекшеліктері сәйкес келу талаптары ескерілмей таңдалғанына қарамастан алынып тасталды).

Бұл терминді өзіне қатысы бар мынадай үш ұғыммен салыстыруға болады: «сай болуға тиіс»

деген айрықша жағдайдағы бір бұйымның сыртқы көрінісі екінші бұйымға «тәуелді» болуы керек

деген ұғым, сондай-ақ функциямен «шартталған», тіркелген дизайн саласындағы ерекшеліктерге

қатысты және «басқа бұйыммен функциялық байланысты қамтамасыз ету үшін міндетті түрде нақты

пішіні мен өлшемдеріне сай репродукциялануы қажет» ерекшеліктер сияқты екі айрықша жағдай.

26-тараудың 3.1-бөлімін, сондай-ақ 30-тараудың 2.2.4-бөлімін қараңыз. Бөлшектер «жақсырақ

көріну» үшін олардың бір-бірімен сәйкес келуін қамтамасыз ететін элементтер ережеден тыс жағдай

саналмайды: Ultraframe v. Fielding [2003] RPC 435, [80].

Бөлшектер жанасуы керек пе, жоқ па және бұл мәселенің «сай болуға тиіс» деген айрықша

жағдайға қандай қатысы барын қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [37]–[38].

C/72/95 (25 May 1995), Jonathan Sumption QC; Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, [75] (онда

дәлдіктің маңызы ерекше атап көрсетіледі: қолшатырдың тікбұрышты тұтқасын сыйдыруы керек

болғандықтан, оның тікбұрышты қабы алынып тасталмаған; әйтпесе «көлемі шамалас кез келген

қап жарай беруші еді»).

518

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

дай «екі бұйым арасындағы... дәл сәйкестікке қатысты, мысалы, қатты штекер

мен розетканың сәйкестігін алайық, бұл тұста бір бұйымның екіншісімен сәйкес

келуі немесе қарсы келуіне қатысты функциялық талап төлтума дизайн өнімін

ығыстырып отыр». Демек, кеуде протезінің дизайны «сәйкес келуі керек» де-

ген айрықша жағдай бойынша алынып тасталған жоқ, себебі протездер пішіні

кеудеқаптың көлеміне дәл келетіндей етіп жасалғанмен, кеудеқап пішіні дизайн

детальдарының қандай болатынын анықтамай, оған жай ғана әсер етуі мүмкін;

протездер басқа да бірнеше кеудеқапқа дәл келетіндей өте ыңғайлы әрі икемге

келетіндей етіп жасалған болатын. Алайда Үлкен соттың басқа шешімдерінде

мұның орнына ерекшеліктердің «сәйкес келуі керек» деген айрықша жағдай

шеңберіне кіру мүмкіндігін (өзге пішіндер де ол шеңберге кіретініне қарамас-

тан) тұспалдайтын әртүрлі көзқарастар қолданылды. Мысалы, Ocular Sciences

ісінде судья Лэдди былай деген:

Ережеде элементтің тиісті интерфейске қол жеткізетін жалғыз жол болуын

ештеңе талап етпейді. Әрқайсысы екі бұйымды бірі немесе екіншісі, не болмаса

екеуі бірге өз функциясын атқаратындай етіп біріктіруге мүмкіндік беретін бірне-

ше дизайн бар болса, онда әрқайсысы заңмен қарастырылған айрықша жағдай

шеңберіне кіреді.

Сондықтан судья Лэдди талапкердің көз линзасының пішіні қорғалмағанын

айтты, себебі, келтірілген дәлел бойынша, ол линзалардың көз қарашығына сәй-

кес келуін қамтамасыз етті. Бұл көзқарасты судья Энглехарт QC Parker v. Tidball

ісінде

мақұлдады, оның пікірінше мобильді телефон қаптарының телефонды

қаптаулы күйінде де қолдануға мүмкіндік беретін ерекшеліктері «сәйкес келуі

керек» ерекшеліктер болғандықтан алынып тасталды. Бұл пішін функциясын

басқа да бірқатар дизайн атқаруы мүмкіндігіне қарамастан болып отыр.

«Сәйкес келуі керек» деген айрықша жағдай дизайнға сәйкес келуі керек «бұ-

йымның» адамның дене мүшесі болған кездерінде қолданылуы мүмкін болға-

нымен, ол «айрықша жағдайдың... тұтқа немесе орындық сияқты адам денесі-

не қалай да қатысы бар барлық дизайндарға қатысты қолданылады деген сөз

емес».

Басқа дизайндардай, мұнда да «дизайн бір бұйымның екінші бұйым-

ға сәйкес келуіне мүмкіндік бере ме, жоқ па» деген сұрақ басты рөл атқарады.

Осылайша матауыш пен тасымалды тұғырға (оған матауышты іліп, сексуалды

зорлау әрекеттерін жасауға қолдануға болады) арналған дизайн құқығына қа-

тысты шешімде «Матауыш «сәйкес келуі керек» деген айрықша жағдайға бола

алынып тасталды ма, жоқ па?» деген сұрақ туындады. Матауыш адам денесін

көтеріп тұруы үшін жасалғанымен, көбіне «пайдаланушылар матауыштың өзіне,

не оның бөліктеріне жатуы мүмкін».

Бұл – матауыштың ешқандай ерекшелігі

«пайдаланушыға сәйкес келу қажеттігімен шартталмаған» немесе пайдалану-

шымен «байланыс» орнату үшін жасалмаған деген сөз. Сондықтан бұл дизайн

213(3)(b)(i) бөлім бойынша алынып тасталмады.

Ocular Sciences v. Aspect Vision Care (No. 2) [1997] RPC 289, 424–8.

[1997] FSR 680.

Ibid., 694; салыстырыңыз. Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [29], мұнда судья Джейкоб «нақты

шешімнің күмәнді болуы мүмкін» екенін айтты.

UWUG v. Derek Ball [2013] EWPCC 35, [29].

Ibid., [30].

519

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

(v) Бұйымға өз функциясын атқаруға мүмкіндік беру. «Сәйкес келуі керек»

деген айрықша жағдай тек қана бұйымның басқа бұйыммен байланысуына не-

месе оның ішіне, айналасына не болмаса қарама-қарсы орнатылып, олардың

өз функцияларын атқаруға мүмкіндік беретін конфигурация немесе пішін эле-

менттеріне қатысты қолданылады. Бұл ережені қолдану арқылы Апелляция соты

Dyson ісінде «шаңсорғыш тұрбасы тұтқасындағы тесіктер (‘төкпе тесіктері’ деп

аталып кеткен) тұтқаның тегіс бетке (баспалдақ кілемшесі сияқты) орналасуына

мүмкіндік бергендіктен, тесіктер тұтқаның шаңсорғыш тұтқасы ретінде өз функ-

циясын атқаруына мүмкіндік берді» деп мәлімдеді. Осылайша шаңсорғыш тұр-

басындағы тесіктер ережеден тыс жағдай аясына кіргендіктен қорғалмады.

2.2.4. «Сай болуы керек»

1988 жылғы заңның 213(3)(b)(ii) бөлімі тіркелмеген дизайн құқығынан бұ-

йымның конфигурациясы немесе пішіні ерекшеліктерін алып тастады, ол ерек-

шеліктер дизайнердің ниеті бойынша ажырамас бөлікті құрауға бағытталған

басқа бұйымның сыртқы көрінісіне тәуелді.

«Сәйкес келуі керек» деген айрық-

ша жағдай секілді, бұл айрықша жағдайдың да астарында жатқан идея қосалқы

бөлшектердің, нақты айтатын болсақ, автокөлік қосалқы бөлшектерін қорғауды

шектеу болатын.

(i) Сыртқы көрініс. «Сай болуы керек» деген айрықша жағдай тек объектілер-

дің сыртқы көрінісіне ғана қатысты. Мұны бөліктердің арақатынасына «олардың

әрқайсысы өз функциясын атқара алатындай етіп қатысты болатын «сәйкес

келуі керек» деген ережеге қарама-қарсы қою керек. Нағыз мысал ретінде көлік

есігін алып қарастыратын болсақ, мұнда «сәйкес келуі керек» және «сай болу-

ға тиіс» екі ерекшелік те бар сияқты: «сәйкес келуі керек» ерекшеліктер есіктің

шассиге, тұтқаның есікке сәйкес келуін қамтамасыз етеді; «сай болуға тиіс» ерек-

шеліктер есіктің жалпы пішініне, әсіресе автокөліктің жарамды сыртқы көрініске

ие болуы үшін оның қалған бөлігіне сай болуы қажет стильдік ерекшеліктерге

қатысты болады.

(ii) Басқа бұйымның сыртқы көрінісіне «тәуелді» болу. «Сай болуға тиіс» де-

ген айрықша жағдай дизайндар басқа бұйымның сыртқы көрінісіне «тәуелді»

болған жағдайда ғана әрекет етеді. Дизайндардың эстетикалық тұрғыдан бұ-

йымның толықтай сыртқы көрінісімен байланысты болуы (немесе тәуелді бо-

луы) «сай болуы керек» деген айрықша жағдайдың өзегі болып саналады.

Бөлшекті көліктің сыртқы көрінісіне түбегейлі өзгерістер енгізбестен немесе

бірегейлігіне нұқсан келтірместен басқа бір бөлшекпен алмастыруға мүмкіндік

болмаған жағдайда, әлгі бөлшек тәуелді саналады, сондықтан да қорғалмайды.

Төбесі Volkswagen өнімінен жасалған Mercedes-Benz енді Mercedes-Benz емес,

әртүрлі қосалқы бөлшектен құралған үйлесімсіздік болып саналады. Егер дайын

бұйым иесі оның бұзылған, зақымданған немесе жоғалған компоненттерін бұ-

йым тұрпатын қалпына келтіру мақсатында сыртқы көрінісін сақтай отырып бі-

регей компонентпен алмастырса, онда бөлшек тәуелді саналады. Бөлшек тәуел-

ді болған жағдайда қосалқы бөлшек өндірушісі түпнұсқадан аумайтын бөлшек

Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [42]–[43].

Тіркелген дизайн жүйесі реформаланғанға дейін «сай болуға тиіс» деген айрықша жағдай осы

контексте әрекет етті: Bently and Sherman (2001), 590–2.

520

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

өндіруі қажет, әйтпеген күнде оны сатуға болмайды. Өнім өндірушіде дизайн

еркіндігі жоқ. Сондықтан көлік корпусының панелі, есіктері, капот қақпағы т.б.

секілді бөліктер көліктің толықтай сыртқы көрінісіне «тәуелді» деп қарастыры-

латын болады.

Керісінше, егер бөлшек бұйымның толықтай сыртқы көрінісін бұзбай-ақ, бас-

қаша пішін мен конфигурациясы бар бөлшекпен алмастырылса, онда ол бөл-

шек тәуелсіз, демек, қорғалатын болады. Егер бөлшекті көліктің сыртқы көрінісі

мен жалпы пішініне тиіспей-ақ басқа пішін мен конфигурациясы бар бөлшекпен

алмастыру мүмкін болса, онда бөлшек тәуелді саналмайды. Тәуелсіз бөлшекті

анықтаушы аспектілердің бірі – ол (міндетті түрде) көліктің сыртқы көрінісіне

әсер етсе де, жалпы пішініне қатысты қосымша рөлге ғана ие, яғни бөлшекті кө-

ліктің (немесе бұйымның) жалпы сыртқы көрінісіне «түбегейлі өзгеріс» енгізбей-

ақ алмастыруға болады. Dyson v. Qualtex ісінде

лорд-судья Джейкоб айтқандай,

«егер тәжірибе жүзінде дизайн еркіндігі бар болса, онда тәуелділік жоқ».

Мысалы, көлік рөлі спорттық дизайндағы балама рөлмен алмастырылуы

мүмкін, бұл тұста көліктің жалпы сыртқы көрінісі өзгеріссіз қалады. Сонымен

қатар меншік иесі орындықтарды да әлдеқайда ыңғайлырақ орындықтармен

алмастыруы мүмкін. Көлік иесі компоненттердің көліктің жалпы стилімен үй-

лескенін қалағанмен, мұндай заттар басқа бұйымның сыртқы көрінісіне тәуелді

болмайды. Бұл «сай болуы керек» деген айрықша жағдайдың басты мақсатын,

яғни «эстетикалық тұрғыдан сәйкес келуі немесе сай болуы үшін көшірме жаса-

луы қажет емес пішін мен конфигурация ерекшеліктері бар қосалқы бөлшектер-

ді қорғау дегенді көрсетіп отыр».

(iii) «Тәуелділік» басқа бұйымның болуын талап етпейді. «Сай болуға тиіс»

деген айрықша жағдай тек бұйымның басқа бұйым ерекшеліктеріне сай болуы

керек ерекшеліктерін ғана қорғауға тосқауыл болады. Бір пішін басқа бір бұ-

йымға (тіпті ол бұйым әлі жасалмаған болса да) тәуелді болуы мүмкін. Бұл ере-

же соттың басқа бұйым барын ескеруін және дизайнда көрсетілген бұйымның

пішіні мен конфигурациясы басқа бұйымның сыртқы көрінісіне тәуелді ме, жоқ

па екенін қарастырып, шешім шығаруын талап етеді.

(iv) «Басқа» бұйымды анықтау. «Сай болуға тиіс» деген айрықша жағдайдың

тағы бір маңызды аспектісі, дизайн ерекшеліктері «басқа бұйымның» пішініне

тәуелді болған жағдайда ғана алынып тасталады. Бұл тұста «басқа бұйым деге-

німіз не?» деген қиын сұрақ туындайды: бұл мәселе re Ford Motor Co.&Iveco Fiat

SpA ісінде ескі тіркелген дизайндар құқығы аясында талқыланған болатын.

Бұл

жағдайда көлік бөлшегіне қатысты тіркесті түсіндірудің екі негізгі жолы бар деп

келісілді: «басқа бұйым» дегеніміз қарастырылып отырған

бөлшектен басқа,

Қараңыз: In re Ford Motor Co.&Iveco Fiat SpA [1993] RPC 399 (біріздендіруге дейінгі тіркелген

дизайндар ісі). Лордтар палатасы бұл мәселені қарастырмаған: R v. Registered Designs Appeal Tribunal,

ex parte Ford [1995] RPC 167. Тіркелмеген дизайн құқығын қараңыз: Fulton v. Grant Barnett [2001]

RPC 257, 279–80 (арыз түсірілген қолшатыр қабының пішіні қолшатыр пішініне тәуелді болған жоқ);

Ultraframe UK v. Fielding [2003] RPC 435, [79] («тұрақты тақырып» болатын жылыжай шатырының

монтаждық жүйесінің бөліктері «тәуелді» болған жоқ).

[2006] RPC 769, [63].

Lord Beaverbrook, Hansard (HL), 1 March 1988, Vol. 494, col. 110.

Valeo Vision SA v. Flexible Lamps [1995] RPC 205 (тіркелген дизайн ісі).

[1993] RPC 399.

Ibid., 411.

521

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

‘n–1’ әдісі деп танылған автокөліктің өзі болуы мүмкін; баламалы түрде «басқа

бұйым» дегеніміз қарастырылып отырған бөлшекті қоса алғандағы толықтай ав-

токөліктің өзі болуы мүмкін. Шешім толықтай түсініксіз (негіздемесі де көңілге

қонымсыз) болғанымен, сайып келгенде, Тіркелген дизайнның апелляциялық

арнайы юрисдикция соты соңғы көзқарасты қабылдады.

Апелляцияны қарас-

тыру барысында Үлкен сот қосалқы бөлшектерге қатысты жағдайда «басқа бұ-

йым» дегеніміз тұтастай автокөлікті білдіреді деп бекітті.

(v) Ажырамас бөлік. Айрықша жағдай тек басқа бұйымның «ажырамас бөлі-

гін» құрайтын бұйым ерекшеліктеріне ғана қатысты әрекет етеді. Бөлшек жал-

пы дизайнға немесе бұйымның ішкі және сыртқы көрінісіне айтарлықтай қажет

болса, ол ажырамас бөлік болып саналады. Cонымен қатар аспаптар жиынтығы

немесе көлік домкраты сияқты айтарлықтай маңызы жоқ (қосымша) бөлшектер

алынып тасталды. Ажырамас бөлік болып саналмайтын көптеген бұйым немесе

бұйым бөлшегі де тәуелсіз болатындықтан, бұл ереже аясында көп бұйым қам-

тылмайтын секілді.

Дегенмен аталмыш ереженің маңызы зор, себебі ол белгілі бір зат жалғыз тұ-

руы мүмкін болмаса да, бұл міндетті түрде басқа бұйым бөлігін құрайды дегенді

білдірмейтінін түсіндіреді. Шыныаяқ пен табақша немесе пышақ пен шанышқы

сияқты бұйымдар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін болған жағдайда да бұл мін-

детті түрде олар айрықша жағдай аясына кіреді деген сөз емес.

Мысалы, шы-

ныаяқ сияқты бұйымның табақшаға сай болуы қажет болған жағдайдың өзінде

дизайнерде «шыныаяқ табақшаның «ажырамас бөлігін» құрасын» деген мақсат

болғаны неғайбыл.

Бұйым басқа бұйымның ажырамас бөлігі ретінде саналуы үшін қарастыры-

лып отырған бұйым басқа бұйымның сыртқы көрінісі үшін қосымша қызмет ат-

қаруы шарт. Сондықтан бұйымдар жалпы өнімде тең рөл атқарған кезде, дизайн

айрықша жағдай аясына кірмейді. Мұны, мысалы, бірқатар асүй шкафының бі-

ріне қатысты байқауға болады, ол басқа бұйымның ажырамас бөлігін құрайтын

бұйым ретінде қарастырылмаған; керісінше, ол «басқа бұйымның ажырамас бө-

лігін құрамайтын сәйкес бұйымдар сериясы» ретінде қарастырылған.

2.3. ТӨЛТУМАЛЫҚ

Тіркелмеген дизайн құқығы тек «төлтума» дизайндарда ғана болады. Дизайн

пайда болған уақытта ол «қарастырылып отырған сала үшін үйреншікті болса»,

түпнұсқа болып саналмайды.

Дизайн түпнұсқалығы туралы шешім шығару екі

кезеңнен тұрады. Біріншіден, дизайнның авторлық құқық тұрғысынан төлтума

болып саналатынын не саналмайтынын шешіп алу керек, бұл – дизайнның бас-

қа бір дизайннан ұрлап көшірілмей, дизайнердің өзі жасағанын анықтау деген

Ibid., 412, 420. Тіркелген дизайндардың арнайы юрисдикция соттары енді жоқ.

Dyson v. Qualtex [2005] RPC 395, [55] ісінде судья Манн ‘n–1’ тәсілдемесін қабыл алмады,

оның айтуынша, ақылға салып қарастыратын болсақ, «1-бұйым дизайнер тарапынан 2-бұйымның

«біріктірілген бөлшегі» болатын болса, онда 2-бұйым 1-бұйымды қамтуы қажет».

In re Ford Motor Co.&Iveco Fiat SpA [1993] RPC 399, 419.

Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs (Radclie) [1998] FSR 63, 73.

CDPA 1988, s. 213(4). Жалпы, қараңыз: Whitby Specialist Vehicles v. Yorkshire Specialist Vehicles

[2014] EWHC 4242, [44]–[45].

522

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

сөз.

Осы тұста «Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығының мақсат-

тары үшін авторлық құқық төлтумалығының британиялық ұғымы (ол автордың

туындыны жасау барысында жеткілікті уақыт, еңбек және шеберлігін салуды

талап етеді) қолданыла ма, әлде төлтумалықты тексерудің сот қолдап отырған

жаңа нұсқасы (мұнда автордың интеллектуалдық шығармашылығының көрінісін

құрайтын еңбек туралы сөз етіледі) қолданыла ма?» деген мәселе туындайды.

Бүгінгі таңдағы сот шешімі дәстүрлі әдісті де,

соттың жаңа әдісін де қолдайды.

Екі тексеріс арасындағы айырмашылық айтарлықтай деңгейде мазмұнды

деген

болжам (бәлкім, дұрыс та шығар) айтылғанымен, ол айырмашылығын айқындау

барысында жақсы жетістікке жеткізуі мүмкін.

Екіншіден, арнайы юрисдикция соты дизайнды төлтума деп тапса, онда оның

«қарастырылып отырған салада үйреншікті» ме екенін анықтау керек. «Үйреншік-

ті дизайндар» концепциясы осы құқыққа тән. Farmers Build v. Carier Bulk Materials

Handling ісінде

Апелляция соты «үйреншікті» ұғымының анықтамасын әрі қа-

рай қазбалай берудің дұрыс еместігін айтты; керісінше, сот бұл терминді оның

құқықтық тарихы мен мақсаттары тұрғысынан қарастыруды қалады. Тіркелме-

ген дизайн құқығы функциялық дизайндарды қорғауға арналғанын, салыстыр-

малы түрде әлсіз қорғауды ғана қамтамасыз ететінін және қосалқы бөлшектер

қорғанысын алып тастайтын сақтық шараларын қамтитынын ескере келе, судья

Маммери «үйреншіктілікті» кеңінен интерпретациялаудың қате боларын айтты.

Есесіне ол мұның мақсаты «функциялық дизайндарды қысқамерзімді қорғаудың

өзі тәжірибе тұрғысынан қиындықтар тудыратын» жағдайлардан қорғау екенін

мәлімдеді.

Демек, дизайнның көшіріліп алынбағаны дәлелденгеннен кейін бар

болғаны дизайнның басқалардан қандай да бір айырмашылығы барын көрсету

талап етіледі, сонда ғана ол әділетті әрі негізді түрде «үйреншікті емес» болып

саналады. Екінші зерттеудің өзі үш сатыдан тұрады.

(i) Дизайн саласы. Бірінші кезеңде «дизайн саласы» дегеніміз не екенін анық-

тап алу керек. Бұл – зерттеудің маңызды кезеңі, себебі дизайн саласы неғұрлым

кең болса, соғұрлым нақты бір дизайн белгілі бір сала үшін үйреншікті деп та-

нылуы мүмкін. Осы орайда туатын маңызды сұрақтардың бірі дизайн саласының

географиялық ауқымына қатысты. Нақтырақ айтар болсақ, дизайн саласы Бірік-

кен Корольдік, Еуропалық одақ немесе одан да кеңірек ауқымда шектеле ме,

Farmers Build v. Carier Bulk Materials Handling [1999] RPC 461, 481; Fulton v. Grant Barnett [2001]

RPC 257, [42] (кездейсоқ туындаған емес, саналы түрде дизайндалған болуы шарт); салыстырыңыз.

Guild v. Eskandar [2003] FSR 413, [44]–[56] (кездейсоқ ерекшеліктің дизайн төлтумалығына әсер

ететінін, себебі ол мақсатты түрде сақталғанын мойындай тұра, дизайнның төлтумалығы жеткіліксіз

болған жағдайды ескереді).

Raft v. Freestyle of Newhaven [2016] EWHC 1711 (IPEC), [43].

Whitby ісінде судья Арнольд «шешім қабылдамай-ақ» ЕОС тәсілдемесі (мысалы, қараңыз: дизайнер

тарапынан шығармашылықты талап еткен Football Association Premier League v. QC Leisure ісі, Case

C-145/10 [2011] ECR I–9083) дұрыс тәсілдеме болғанын мәлімдеді. Whitby Specialist Vehicles v. Yorkshire

Specialist Vehicles [2014] EWHC 4242, [43].

Newspaper Licensing Agency v. World Programming [2013] EWCA Civ 1482, [36]–[37]; Action Storage

Systems v. G-Force Europe [2016] EWHC 3151, [22]; cf. SAS Institute v. World Programming [2013] EWCA Civ

1482 (ЕОС ұстанымы бұдан жоғарырақ стандартты енгізуі мүмкін).

[1999] RPC 461, 479; Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [98] («оңай концепциядан алшақ»).

Farmers Build v. Carier Bulk Materials Handling [1999] RPC 461, 481; Scholes Windows v. Magnet

[2000] FSR 432, 443; Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, [50] (үйреншіктілік кең емес, тар мағынада

интерпретациялануы керек).

523

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

жоқ па деген белгісіздік туындады. Бұл белгісіздікті жою мақстаында 2014 жылғы

Интеллектуалдық меншік туралы заң сәйкес географиялық аймақты нақтылау

үшін 1988 жылғы заңның 231(4)-бөліміне өзгерістер енгізді. Атап айтқанда, қай-

та қаралған анықтама бойынша, егер дизайн оны бекітетін елдің дизайн саласы

үшін үйреншікті саналса, «дизайн «төлтума» болып есептелмейді және бекітетін

ел 217(3)-бөлімде айтылғандай маңызға ие».

Қолайлы дизайн саласын анықтау барысында соттарға ауқымды тәсілдеме

енгізу ұсынылды.

Бұл тұста «қарастырылып отырған бұйымның шартты дизай-

неріне таныс» дизайн түрі маңызды рөл атқарады.

Scholes Windows v. Magnet

ісінде Апелляция соты осыған ұқсас тәсілдемені енгізді.

Бұл жағдайда жауапкер

талапкердің пластиктелмеген ПВХ-дан жасалған, өрнектелген терезе рамалары-

ның дизайны үйреншікті болғанын айтты. Жауапкер дизайнның үйреншікті еке-

нін бағалау терезеге арналған ағаш рамалардың дәстүрлі дизайндарын ескере

отырып жасалуы керектігін тұжырымдады. Талапкер дизайн саласының «ПВХ те-

резе дизайндарына» арналғанын алға тарта отыра, қарсы уәж білдірді. Апелля-

ция соты бұл пікірді қабылдамады. Оның айтуынша, «дизайн саласы» тіркесінде

«факт пен дәреже» мәселелерімен шектесетін «қарапайым және табиғи мағы-

на» бар болғанымен, бұл контекстегі «дизайн» анықтамасы бұйым материалда-

рынан немесе сипатынан, сондай-ақ мақсатынан гөрі, пішін мен конфигурация-

ға қатысты болып тұр. Демек, дизайн саласы осы сияқты шектеулерге сілтеме

жасау арқылы анықталмауы керек. Осылайша қарастырылып отырған жағдайда

дизайн саласы жалпы терезе жақтаулары болды.

(іі) Саладағы басқа бұйымдар дизайны. Зерттеудің екінші кезеңі соттан осы

саладағы басқа да бұйымдар дизайнының (оның ішінде құқығы бұзылуы мүмкін

кез келген бұйым бар) зерттелуін талап етеді. Бұл сұрақты қарастыру барысында

«іздеуді талап ететін және соңғы минутта табылатын» дизайннан гөрі, дизайн са-

ласында үйреншікті саналатын дизайнның «қолданысқа дайын болатынын» есте

ұстау маңызды.

Scholes ісі барысында Апелляция соты дизайн мәселесі туын-

даған кезде соттардың осы дизайнмен айналысуы керек екенін баса айтты.

Егер мұндай дизайндар әлі де дизайнерлер мен мүдделі жұртшылық өкілдері

назарында болса, бұған сатылымнан алынып тасталған ескі дизайндар да (мейлі

олар сатылымнан алынып тасталса да) кіреді. Сондықтан Scholes ісінде талапкер

дизайны 1994 жылғы (талапкердің дизайны жасалған уақыт) құрылыс ғимара-

IP Act 2014, s. 1(3) (тек бөлім күшіне енгеннен кейін жасалған тіркелмеген дизайндарға қатысты).

Lambretta Clothing Co. Ltd v. Teddy Smith (UK) [2005] RPC 88, [45].

Ibid., [30]. Бұл жартылай өткізгіш өнімдер туралы директивада «қарастырылып отырған дизайн

саласы» туралы берілген мәтінге (фраза да осы жерден алынған) ұқсас: ibid., [46].

[2002] ECDR 196. Сондай-ақ қараңыз: Ultraframe (UK) v. Eurocell Building Plastics [2005] RPC

894, [54]  (бұл тұста қарастырылып отырған бұйым дизайнерлеріне жақсы таныс материал түрі

маңызды).

Асүй шкафтары дизайнына қатысты істе сот дизайн саласының «жалпы жиһаздан» гөрі,

«кіріктірме асүй жиһазы» болғанын айтты, себебі асүй жиһазы «өзінің нақты мәселелері мен

сипаттамалары бар бөлек дизайн саласы» болды: Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs

(Radclie) [1998] FSR 63, 74. (Дизайн саласын «тиындар арқылы жасалған әшекей дизайны»

деп қарастыратын) L.Woolley Jewellers v. A&A Jewellery [2003] FSR 255 және (дизайн саласын

«адам формасындағы ағаштан жасалған құрастырмалы фигуралар дизайны» деп анықтайтын)

Spraymiser&Snell v. Wrightway Marketing [2000] ECDR 349, 363 ісінде сала тым тар шеңберде анықталды.

Ultraframe (UK) v. Eurocell Building Plastics [2005] RPC 894.

Scholes Windows v. Magnet [2000] FSR 432, esp. [45].

524

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

тында викториялық стильдегі терезелердің болуы тұрғысынан қарастырылды.

Басқа шешімдерде «үйреншіктілік» мәселесі бірінші кезекте тек Біріккен Король-

дікте қолжетімді болған дизайндарға қана қатысты болуы мүмкін деген пікір ай-

тылды. Нәтижесінде тек шет елдерде ғана қолжетімді немесе басқаша жолдарда

«түсініксіз» дизайндардың назарға алынуы неғайбыл.

(ііі) Дизайндар ұқсастығы. Ең соңында, сот қарастырылып отырған дизайн-

ның дәл сол саладағы дизайндармен қаншалықты ұқсас екенін зерттеуге тиіс.

Ұқсастық неғұрлым жақын болса, соғұрлым дизайн үйреншікті саналады.

100

Мұ-

ның себебі мынау: егер бір-біріне тәуелсіз дизайнерлер бір-біріне ұқсайтын

дизайндар жасаса, бірақ олардың әрқайсысы қорғаумен қамтамасыз етілсе,

көшірме мен құқықбұзушылықты дәлелдеу қиындық туғызады. Бұлар – дизайн

үйреншікті болмауы керек деген талап алдын алуға тиіс қиындықтар. Дегенмен

егер талапкер дизайнының қарастырылып отырған салада кездеспейтін аспекті-

лері бар болса, дизайн үйреншікті саналмауы мүмкін.

101

«Үйреншіктілік» дегеніміз – аз ғана қосымша нұсқаулық беруге болатын факт

мәселесі. Дегенмен ескеруге тұрарлық үш жайт бар. Оның біріншісі «Үйреншікті

дизайндардың жиынтығы қорғалған дизайн бастауы бола ала ма, жоқ па?» де-

ген мәселеге қатысты. Гештальттың құқықтық формасы (мұнда тұтас заттың

өзі оның жеке бөліктері жиынтығынан әлдеқайда үлкен) ретінде сипатталған

құжатта тіркелмеген дизайн құқығы «жеке үйреншікті бөліктер механизмінде»

болуы мүмкін.

102

Екіншісі: дизайның үйреншікті екенін тексеру көп жағдайда

функционалдық дизайндардан гөрі, декоративті дизайндарға қатысты қатаң

әрекет ететін сияқты. Себебі декоративті дизайндар жағдайында қолданыста

бар дизайндардың қоры көбірек болуы мүмкін. Мұны Farmers Build пен Scholes

Windows істерін салыстыру арқылы көруге болады. Farmers Build ісінде

103

Апел-

ляция соты сұйық батпақ сепараторының әртүрлі компоненттері (бункер ди-

зайны секілді), сондай-ақ элементтер комбинациясы түпнұсқа және қорғалған

болуы қажет деп шешті. Мұның ішінара себебі – сұйық батпақ сепараторлары-

ның салыстырмалы түрде жаңа машина болғандығы, сондай-ақ компараторлар

Бір саладағы ескі дизайндар міндетті түрде сақталып қалмайды – ашпалы терезенің пайдалану

мерзімі ұзақ, ал қолшатырлар тез істен шығады да, лақтырып тасталады: Fulton v. Totes Isotoner (UK)

[2003] RPC 499, [83].

Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, [52] (техниканың белгілі деңгейінің түсініксіз бөлігі

үйреншікті емес); Fulton v. Totes Isotoner (UK) [2003] RPC 499, [73], [78] (судья әрі корольдік адвокат

Майкл Фиш) (австралиялық және жапониялық мысалдардың қатысы жоқ; бұл жаңашылдық зерттеуі

емес) өзгеріссіз қалдырылды: A. Fulton v. Totes Isotoner [2004] RPC (16) 301 (CA). Бірақ салыстырыңыз:

Guild v. Eskandar Ltd [2001] FSR 645 («әйелдерге арналған айрықша сән үлгілерінің ғаламдық

дизайны» деп суреттелген дизайн саласы жауапкер ұсынған «сезімтал/философиялық» нарыққа

қарсы); Spraymiser&Snell v. Wrightway Marketing [2000] ECDR 349, 364 (АҚШ дизайнымен салыстыру).

Сот әдетте дизайндарға тұтынушы көзімен қарайды: Fulton v. Totes Isotoner [2003] RPC 499,

509; Scholes Windows v. Magnet [2002] ECDR 196, [49]–[50] («салыстыру осы салада сарапшы болып

саналатын дизайнер тұрғысынан болуы керек» деген ұсынысты қабылдамады).

100

Дизайн мен одан бұрын пайда болған дизайн арасындағы ұқсастықтар екі дизайнның

да адам формасы бойынша әзірленгенінің нәтижесі болғанмен, сот соңғы жасалған дизайн

ерекшеліктерінің детальдарындағы айырмашылықтың себебінен оның үйреншікті болмайтынын

айтты: Spraymiser&Snell v. Wrightway Marketing [2000] ECDR 349.

101

Осы тұрғыдағы танымал дизайндардың тағдыры туралы талқылауларды қараңыз: Dyson v.

Qualtex [2006] RPC 769, [100] .

102

Ultraframe v. Eurocell Building Plastics [2005] RPC 864 (CA), [64]–[66].

103

[1999] RPC 461, 484.

525

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

санының аз болуы еді. Демек, талапкер мен компараторлардың кейбір бөліктері

арасындағы функционалдық айырмашылықтар (визуалды түрде ерекшеленбей-

тін болса да) талапкер дизайнының үйреншікті емес екендігін білдірді. Алайда

Scholes Windows ісінде

104

талапкердің дизайны терезе рамалары дизайны толып

тұрған салада болды, онда дизайн үйреншікті болмауы керек деген талап көбі-

рек кедергі келтірді. Викториан стиліндегі ашпалы терезеге ұқсауы керек болған

ПВХ терезе рамаларының дизайны қолданыстағы терезе дизайндарына ұқсас

әрі оларды қарапайым дизайндардан бөле қарастыратындай ерекшеленбеді

деп саналды.

105

Үшіншіден, 2014 жылғы заңның 213(2)-бөліміндегі дизайн анық-

тамасынан «кез келген аспектісі» дегенді алып тастағаннан кейін жауапкерге ди-

зайнның үйреншікті екенін дәлелдеу қиындап кетті.

106

2.4. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ, ДИЗАЙН ЖӘНЕ ПАТЕНТ ТУРАЛЫ ЗАҢМЕН

ҚОРҒАУ ТАЛАБЫНА САЙ БОЛУ

Тіркелмеген дизайн құқығы төмендегі критерийлердің біріне сәйкес келген

жағдайда ғана қолжетімді:

107

(і) дизайнер – «Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның қор-

ғау талабына сай елдің» (Біріккен Корольдік, Еуропалық одақ, 1988 жылғы

заңның сәйкес бөлігі «таралатын» ел немесе «белгіленген ел») азаматы

немесе субъектісі немесе тұрғыны болып саналатын «талапқа сай тұлға»;

(іі) «талапқа сай тұлға» дизайнерге тапсырыс берген немесе оны жұмысқа

алған;

108

(ііі) дизайн бірінші рет Біріккен Корольдікте, Еуропалық одақта немесе заң

бөлімі «таралатын» елде «талапқа сай тұлға» тарапынан сатылымға

шығарылған.

109

Бұл ережелер шеңбері шектеулі болғандықтан, көптеген шетелдік дизайн Бі-

ріккен Корольдікте қорғауға жарамсыз.

110

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң мақсаттарының бірі қол-

даныстағы ережелерді жеңілдету арқылы аталған кемшіліктерді жою болатын.

Сәйкес бөлімдер күшіне енгеннен кейін жасалған дизайндар үшін жаңа заң кез

келген азаматтығы бар кез келген тұлғаға қойылатын талаптарды:

104

[2000] FSR 432; a’d on appeal [2002] ECDR 196, [45].

105

Scholes Windows v. Magnet [2000] FSR 432, 442. Қараңыз: Sales v. Stromberg [2006] FSR 89, [58]

(сәндік алқалар дизайны «байырғы америкалықтар мәдениетінде» және жартастағы суреттерде кең

таралған қарапайым геометриялық пішіндеріне қарамастан төлтума болып саналды және қосымша

медициналық құрылғылар, оның ішінде өрнекті және сәндік құрылғылар саласында тың дизайн

болып есептелді).

106

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [60]; Whitby Specialist Vehicles v. Yorkshire

Specialist Vehicles [2014] EWHC 4242, [45].

107

CDPA 1988, s. 218. Дегенмен дизайн тапсырыс беру арқылы немесе қызметтік міндетті атқару

барысында жасалған болса, онда ол осы бағытқа немесе бірінші сатылымға сай болуы керек.

108

CDPA 1988, s. 219. Тапсырыс арқылы немесе қызметтік міндетті атқару барысында жасалған

дизайндар 218-бөлімнің бағытына (дизайнер «талапқа сай тұлға» ретінде) сай келмейді.

109

1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 255-бөлімі оны Норманд

және Мэн аралдарына немесе кез келген колонияға тарататын қаулылар шығаруға рұқсат береді,

256-бөлім өзара қорғауды пайдаланатын елдерді «белгілеу» туралы қаулылар шығаруға рұқсат

береді. Қараңыз: Design Right (тоғыспалы қорғау) (No. 2) Order 1989 (SI 1989/1294) (Ангилья, Бермуд

аралдары, Гонконг және Жаңа Зеландия сияқты елдерді белгілейді).

110

Mackie Designs v. Behringer Specialised Studio Equipment (UK) [1999] RPC 717, 724.

526

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

(і) дизайнер өкілетті елдің (Еуропалық одақ және басқа да белгіленген ел-

дер) тұрғыны болса; немесе

(іі) дизайн жасау үшін дизайнер жалдаған тұлға немесе ұйым не «Біріккен

Корольдік немесе талапқа сай басқа елдің заңы аясында құрылса», не та-

лапқа сай елде «айтарлықтай кәсіпкерлік қызмет атқарып отырған ком-

мерциялық мекеме болса»

111

жеңілдетеді.

3. МЕНШІК ИЕЛІГІ

Тіркелмеген дизайн құқығы әуелден (ережеден тыс екі жағдайды есепке ал-

мағанда) дизайнерге тиесілі.

112

Дизайнер – дизайнды жасаушы тұлға.

113

Преце-

денттік құқық әлі қалыптасқан жоқ, дегенмен өнімнің идеясын ұсынатын тұлға

да,

114

жай ғана нұсқаулықты орындайтын тұлға да дизайн жасаушы болып санал-

майтын сияқты.

115

Авторлық құқықтағыдай, дизайн жасаушы деп дизайнға пішін

мен конфигурация секілді айқын форма беретін тұлғаны айтады.

116

Бірінші меншік иелігінің жалпы заңдылығына қатысты ережеден тыс екі

жағдай бар. Оның біріншісі жұмыс барысында жасалған, жұмыс берушінің ие-

лігіндегі дизайндарға қатысты.

117

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік тура-

лы заң күшіне енгенге дейін тапсырыс беру арқылы жасалған барлық дизайн

тапсырыс берушінің иелігі саналды.

118

Біріккен Корольдіктегі дизайн құқығын

ЕО-тың дизайн құқығымен сәйкестендіру үшін 2014 жылғы заң тапсырыспен

жасалған туындыларға қатысты ережеден тыс жағдайды алып тастады, енді

тапсырыспен жасалған дизайндарға дизайнер иелік етеді. 2014 жылғы заң

мына жағдайларда:

(і) дизайн заң күшіне енбей тұрып жасалғанда;

(іі) тапсырыспен жасалған дизайн туралы келісімшарт заң күшіне енбей

тұрып жасалғанда қолданылмайды.

119

111

IP Act 2014, s. 3, amending CDPA 1988, ss 217(1)(4), 218(2),(4), 219, and 220 (3-бөлімнен соң

жасалған дизайндарға ғана қатысты).

112

CDPA 1988, s. 215(1).

113

CDPA 1988, s. 214.

114

Spraymiser&Snell v. Wrightway Marketing [2000] ECDR 349 (журнал үстелі немесе өсімдік қоятын

стеллаж сияқты әртүрлі мақсатта қолдануға болатын буындасқан, өзгермелі ағаш фигура идеясын

ұсынған адам дизайнер болып саналмады).

115

Fulton v. Grant Barnett [2001] FSR 257 (нұсқаулықтарға сәйкес жұмыс істейтін пресс-формаларды

жасаушылар немесе түптеушілер дизайнерлер деп танылмады).

116

Spraymiser&Snell v. Wrightway Marketing [2000] ECDR 349 (дизайнер өзіне көмектесу үшін

бекітілген адамның көмегімен болса да, ағаш мүсінді жасап-жетілдіруші және мүсіннің қандай

болғанын қалайтынын жақсы білетін адам болып саналды).

117

CDPA 1988, s. 215(3). Қараңыз: Ultraframe UK v. Fielding [2004] RPC (24) 479 (CA) (басқарушы

директор жалдамалы қызметкер немесе тапсырыс беруші емес, бірақ онда сенімгерлік

принциптеріне сәйкес компанияны сенімгерлік негізінде басқаруға тіркелмеген дизайн құқығы бар);

Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, 281 (талапкер компания директоры жалдамалы қызметкер деп

танылды).

118

CDPA 1988, ss 215(2), 263 (2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 2-бөлімімен

түзетілді). Қараңыз: Spraymiser&Snell v. Wrightway Marketing [2000] ECDR 349, 365 (адам жаппай

өндіріс процесінен түсетін пайдаға үміттене отырып, прототип жасағаны үшін ақы алмағанмен де,

дизайн ақыға жасалған болып есептеледі).

119

IP Act 2014, s. 2(3).

527

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

Мұндай санаулы жағдайда ескі заң қолданылады: оған сәйкес, тапсырыс бе-

руші дизайнның иесі болады. Қалған барлық жағдайда тапсырыспен жасалған

дизайндардың бастапқы иесі дизайн жасаушының өзі болып қала бермек. Осы-

лайша дизайнер қызметтік міндетті атқару кезінде жасалған дизайндардан басқа

барлық дизайн құқығының бірінші меншік иесі болып саналады.

120

Тапсырыспен

жасалған дизайндардың меншік иелігі туралы ескі ережелер мен авторлық құ-

қық туралы заң арасындағы алшақтықтар мәселесі жоғарыда аталған өзгерістер

арқылы шешімін табады деген үміттеміз. Бұдан дизайн сызбаларының авторлық

құқығы – бір тұлғаға (дизайнерге), ал онда көрініс табатын дизайнның тіркел-

меген құқығы екінші тұлғаға (тапсырыс берушіге) берілген кездегі сәтсіз жағдай

туындады.

121

4. ӘРЕКЕТ МЕРЗІМІ

Тіркелмеген дизайн құқығы дизайн жасалғаннан кейінгі 15 жыл ішінде жа-

рамды

122

немесе дизайн жасалғаннан кейін бес жыл бойы қолжетімді болса,

сатылымға шыққаннан кейін 10 жыл жарамды.

123

Осылайша қорғау мерзімі ең

көп дегенде 15 жылды құрайды. Қосарлы қорғаныс жүйесі деп дизайнерлер-

де дизайнды сатылымға шығармай тұрып өндірушілер мен сатып алушыларды

қызықтыруға арналған тиісті мерзімнің болуын айтамыз.

124

Бұл құқық – «дизайн

құқығы мерзімінің соңғы бес жылы ішінде» берілген құқық лицензияларының

пәні.

125

5. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ

5.1. ҚҰҚЫҚТАР

Тіркелмеген дизайн құқығы иесінің дизайнды коммерциялық мақсатта реп-

родукциялауына, оның ішінде осы дизайнға арналған бұйымдар жасауына

айрықша құқығы бар.

126

Дизайн бойынша бұйымдар жасау арқылы дизайнды

120

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 2(1)-бөлімі 1988 жылғы Авторлық құқық,

дизайн және патент туралы заңның 215(1) және (3)-бөлімдеріне өзгеріс енгізіп, 215(2)-бөлімін алып

тастайды. 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заңның 2(2)-бөлімі 1988 жылғы Авторлық

құқық, дизайн және патент туралы заңның 213(5)(а), 218, 219(1)–(3), 220, және 263–4 бөлімдеріне

тиісті өзгерістер енгізеді.

121

APPS v. Weldtite Products [2001] FSR 703, [97].

122

Нақтырақ айтқанда, дизайн «бірінші рет дизайн құжатында жазылған немесе бұйым бірінші рет

дизайн бойынша жасалған жылдың соңынан бастап (қайсысы бірінші іске асқанына байланысты)».

123

CDPA 1988, s. 216(1). Қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769 (CA), 802–3 (судья Джейкоб

«ереженің жақсылап сараланбағанына» наразылық білдірді, бірақ судья Манның «әлдененің

қолжетімді болуы оның физикалық тұрғыдан бар болған кезінде ғана мүмкін, сондықтан алдын

ала жасалған тапсырыстар міндетті түрде жеткілікті болмауы мүмкін» деген көзқарасын қолдады).

Кез келген көлемде сатылымға шығаруға мүмкіндік жасау бөлімді қолдану үшін қисынды

болды; мерзімдік сатылымдардың белгілі бір деңгейі басталарын көрсетудің қажеті болған жоқ:

Victor Ifejika v. Charles Ifejika and Lens Care [2011] EWPCC 31, [128].

124

Fellner, [3.046]–[3.053].

125

CDPA 1988, s. 237. Құқық лицензиясын қолдану және туындайтын кейбір қиындықтар туралы

қараңыз: NIC Instruments Licence of Right (Design Right) Application [2005] RPC 1; Penny Hydraulics v. Reid

Lifting, O/101/11 (11 March 2011). Мұның шығындарды бағалау үшін ықтимал салдары бар; қараңыз:

CDPA 1988, s. 239. Бұл жайында қараңыз: Neuberger LJ in Ultraframe v. Eurocell [2005] RPC 894 (CA),

[103] .

126

CDPA 1988, s. 226(1).

528

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

репродукциялау дегеніміз – «дизайнды онымен бірдей немесе сипаты жағынан

ұқсас бұйым жасау үшін көшіру»

127

немесе сондай бұйымдарды жасау мүмкінді-

гін қамтамасыз ету мақсатында дизайнды жазып алатын жобалық құжат жасау.

Тіркелмеген дизайн құқығы иесінің де «авторизация құқығы», яғни біреудің кез

келген әрекет жасауына рұқсат ету құқығы бар.

128

Бұл авторлық құқық заңна-

масындағы «авторизация» түсінігі тәрізді қарастырылуы мүмкін болғандықтан,

оқырман 6-тарауды қарауы керек. 2014 жылы 213(2)-бөлімдегі (бұрын талқы-

ланған) дизайн анықтамасынан «кез келген аспектісі» дегенді алып тастаудың

бір салдары: талапкерлер енді өз дизайнының қандай екенін нақтылауда ди-

зайнның бұйымда физикалық тұрғыда көрініс табуымен тығыз байланыста бо-

лады. Нәтижесінде енді құқықбұзушылықты дәлелдеу қиындай түсті.

129

Сондай-ақ тіркелмеген дизайн құқығы иесі қайталама құқықбұзушылық әре-

кеттерге де қарсылық көрсете алады. Бұл әрекеттер контрафактілі бұйымдарға

қатысты (контрафактілі бұйымдарды Біріккен Корольдікке импорттау, ол бұйым-

дарды коммерциялық мақсатта иелену, оларды сату және сатылымға шығару).

Мұның маңызы әдетте өте жоғары, себебі негізгі іс-әрекет көбіне шет елде іске

асады (ол жақта еңбекақы мен материалдық шығындар аз). Авторлық құқықтың

қайталама бұзылуы сияқты, мұнда да mens rea (латын: қылмыстың субъектив

жағы. – Ауд.) талабы анықталуы қажет, дәлірек айтсақ, ықтимал құқықбұзушы

бұйымдардың құқығы бұзылғанынан «хабардар немесе солай деп болжауға се-

бебі болуы» керек.

130

«Себебі болуы қажет» концепциясы авторлық құқық тура-

лы ережелермен бірдей интерпретацияланды,

131

сондықтан тереңірек талдаулар

үшін оқырман 8-тарауды қайта қарауы қажет.

Жауапкердің іс-әрекеті қорғалатын құқықтар аясына кіретіні анық болған-

дықтан, бұл жерде «негізгі» құқықбұзушылық болғаны көрсетілуі керек. Құқық-

бұзушылықтың үш басты элементі — дизайндары мәні жағынан ұқсас (ііі) бұ-

йымдар өндіру (іі) үшін деривация жасау (і).

5.2. ДЕРИВАЦИЯ

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы бұзылуы үшін оның көшір-

месі жасалуға тиіс. Құқықбұзушылық болғанын көрсету үшін екі дизайн арасын-

дағы себепті байланысты көрсету қажет. Дизайндардың ұқсас екенін көрсету

жеткіліксіз. Кей жағдайларда ол проблема тудырмайды: көшірме жасаудың ті-

келей дәлелдері болады. Мұндай жағдай әдетте ықтимал құқықбұзушы дизайн

құқығына талап қоюшыдан тапсырыс алып, бірақ (қандай да бір себеппен) ұқсас

127

CDPA 1988, s. 226(2).

128

CDPA 1988, s. 226(3).

129

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [60]; Whitby Specialist Vehicles v. Yorkshire

Specialist Vehicles [2014] EWHC 4242, [45].

130

1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 233(2)-бөлімі жауапкер

контрафактілі тауарларды білместікпен сатып алған жағдайдағы келтірілген шығындарды шектейді.

233(3)-бөлімде сипатталғандай, білместікпен сатып алуды тексеру «объективті критерий» деп

аталды: Badge Sales v. PMS International Group Ltd [2006] FSR 1, [8].

131

Baby Dan SA v. Brevi [1999] FSR 377, 392; Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257 (тіркелген дизайнның

бар болуынан хабардар болу); Fulton v. Totes Isotoner [2003] RPC 499, 530–1 (бөлек сот процесінде

Fulton-ның Barnett-ке қарсы іс-әрекетін білуге негізделген білім туралы ой тұжырымдамасы).

529

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

дизайндар өндіруді бастап кеткен кезде болады.

132

Ара-тұра жауапкер тараптың

дизайнері талапкер тараптың дизайнын «шабыт» ретінде пайдаланғанының

дәлелдері кездесіп тұрады.

133

Дегенмен көп жағдайда тікелей деривацияны дә-

лелдеу мүмкін емес және көшірме жасаудың дәлелі «қолжетімділік» пен «ұқ-

састықтың» дәлелденуіне байланысты.

134

Сот көбінесе дизайндарды салысты-

рып, олардың арасындағы ұқсастықтар түсіндіруді талап ететінін не етпейтінін

анықтайды.

135

Дизайндардың бірдей болуы дизайнның көшірілгенін білдірмейді:

функциялық дизайн саласында елеулі ұқсастық көшірменің нәтижесі емес, ди-

зайнның функциялық сипатынан туындайтын нәтиже болуы мүмкін.

136

Соттардың дизайн көшірілгенін қалай анықтайтынын Amoena v. Trulife ісін-

де

137

(онда жауапкер талапкердің өткен жылдан бері сатып келе жатқан PVC

кеуде протездеріне ұқсас протездерді сатылымға шығара бастаған) көруге бо-

лады. Судья әрі король адвокаты Джонатан Сампшон Амоэнаның тіркелмеген

дизайн құқығының бұзылғандығы туралы арызын қабылдамай қойды, себебі

ол Trulife-тің дизайнды көшіріп алғанын дәлелдей алмады. Жауапкерге талап-

кер өнімі қолжетімді болып, артынша оның соған ұқсас өнімдерді шығарғаны

белгілі болса да, судья Сампшон жай ғана дизайндар формасының бірдей бо-

луы негізінде көшірме жасалғандығы туралы шешім шығара алмайтынын айтты.

Мұның себебі бірқатар дизайн шектеуі дизайнның ықтимал формалары аясын

шектейтінінде еді. Осылайша ұқсастық көшірме жасаудан басқа негізде түсін-

дірілуі мүмкін деген қорытындыға келу дұрысырақ болды. Кеуде протездерінің

дизайнын жасау барысында дизайнер бюстгальтердегі кеуде көрінісін айнытпай

келтіруі, мастэктомия нәтижесінде пайда болған жарақаттың пішіні мен көлемін,

сонымен қатар хирургиялық тәжірибелерді есепке алуы керек. Сот «бюстгаль-

тер дизайны, хирургиялық тәжірибе және сақтау талаптарымен анықталатын ұқ-

сас мақсаттарды көздейтін дизайнерлер қалай болғанда да бір-біріне өте ұқсас

дизайндар жасайды» деген қорытындыға келді. Мұндай ұқсастықтар көшірме

жасау мен әдейілеп енгізілген ерекшеліктердің нәтижесі болуы мүмкін болға-

нымен, бұл жалғыз (немесе тіпті ең ықтимал) түсіндірме болатындай екі дизайн

ұқсас болған жоқ. Ұқсастық деңгейін «екі дизайнер дербес түрде бюстгальтер

дизайны мен заманауи хирургиялық әдістер салдарынан пайда болған жарақат-

тардың орнын негізге ала отырып пайда болған нәтижеге жетуге тырысты» деп

түсіндіруге болатын еді.

132

Baby Dan SA v. Brevi [1999] FSR 377, 387 (жауапкер дизайны талапкер дизайнының функциялық

ерекшеліктерін сақтап қалды, дегенмен жауапкер дизайнында бұл ерекшеліктер функциялық

қызметіне қол жеткізу үшін міндетті саналмады); Parker v. Tidball [1997] FSR 680; Farmers Build v. Carier

Bulk Materials Handling [1999] RPC 461, 466.

133

Осыған ұқсас нақтылы дәлелдер, мысалы, жауапкердің бұған дейін де бірнеше рет талапкер

өніміне ұқсайтын өнім шығарғанының дәлелі құқықбұзушылық мәселесі туралы шешім шығарылатын

кезде белгілі бір рөл атқаруы мүмкін деген пікір айтылды (дегенмен сот мұндай дәлелдердің маңызы

аз екенін және терең зерттеуді талап ететінін айтқан-ды): Mattel Inc v. Woodbro (Distributors) [2004]

FSR 12, [14], [21]–[22].

134

Farmers Build v. Carier Bulk Materials Handling [1999] RPC 461, 481. Compare Fulton v. Grant Barnett

[2001] RPC 257 (Тайваньда өндірушінің бірқатар ұқсас көшірме жасауы туралы ой қорытындысы),

with Guild v. Eskandar [2003] FSR 23 (көшірме жасау дәлелденбеген).

135

Albert Packaging Ltd and ors v. Nampak Cartons&Healthcare Ltd [2011] EWPCC 15 (PCC), [153].

136

Virgin Atlantic v. Premium [2009] EWHC 26 (Pat), [35], citing Farmers Build [1999] RPC 461.

137

C/72/95 (25 May 1995, unreported), Jonathaаn Sumption QC.

530

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

5.3. БІРДЕЙ «БҰЙЫМДАР» ӨНДІРУ ҮШІН КӨШІРІЛГЕН

Тіркелмеген дизайн құқығының бұзылғанын дәлелдеу үшін жауапкердің қор-

ғалған дизайнмен бірдей немесе оған өте ұқсас бұйымдар жасау үшін дизанды

көшіргенін көрсету керек. Осы талапқа қатысты екі сұрақ туындайды. Бірінші-

сі: жауапкер дизайнды өзге бұйымдарға қолданса, ол құқықбұзушылық болып

есептеле ме, жоқ па? Екіншісі: бұйым бөліктері дизайндарына қатысты жағдайда

бөліктердің өздерін салыстыру керек пе, әлде талап қойылып отырған бөлік пен

жауапкердің құқықбұзушылығын салыстыру керек пе?

5.3.1. Өзге бұйымдарға қолдану

Біріккен Корольдікте тіркелген дизайндар, қоғамдастықта тіркелген дизайн-

дар және қоғамдастықта тіркелмеген дизайндар жағдайындағыдай,

138

Біріккен

Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығы елеулі ұқсастығы бар дизайнды басқа

бұйымда пайдаланғанда бұзылады. Electronic Techniques v. Critchley Components

ісінде

139

судья Лэддидің айтуынша, тіркелмеген дизайн құқығы «дизайнға жұм-

салған күш-жігерді ынталандыру мен марапаттауға бағытталғандықтан, жауап-

кер дизайнды бұйымның дәл осы түріне қатысты қолданғанда ғана жұмсалған

күш-жігерді қорғау мен марапаттау орынсыз секілді». Дегенмен судья Лэдди

«тіркелмеген дизайн құқығы дизайнды басқа бұйымдарда пайдаланған кезде

бұзылады» деген жалпы болжамға маңызды түсініктеме қосты. Оның айтуы бо-

йынша, бұл жауапкер бұйымының сипаты маңызсыз дегенді білдірмейді:

Белгілі бір бұйымдарға қолданылған дизайн басқа бұйымдарға қолданылған

дәл сол дизайнға басқаша әсер етуі мүмкін. Мұндай жағдайларда бұйым пішіні

мен конфигурациясының басқа да ерекшеліктері контексінде дизайн басқа кон-

текстегі дәл сондай немесе соған ұқсас дизайнға қарағанда басқаша қарастыры-

луы мүмкін.

140

5.3.2. Ішінара дизайндар критерийі

Құқықбұзушылық анықтамасының талапкер дизайнын бұйым бөліктеріне қа-

тысты емес, тұтас бұйымдарға қатысты пайдалануды білдіруі талапкер дизайны

бұйым бөліктеріне қатысты болған жағдайда қиындық туғызады. Мұның себебі

дизайн құқығы «бұйымның тұтастай немесе кез келген бөлігінің пішіні мен кон-

фигурациясы аспектілерінің дизайнын» қамтығанмен, құқықбұзушылық жауап-

кердің бір дизайнмен бірдей немесе өте ұқсас бұйымдарды шығару үшін сол

дизайнды көшіріп алғаны көрінген жағдайда туындайды. Осылайша заң нор-

малары қарама-қайшылық туғызып тұр. «Дизайн құқығының әрекет аясы мен

оларға берілген құқық арасындағы лингвистикалық сәйкессіздік» Virgin Atlantic

v. Premium ісінде

141

қарастырылған, онда былай делінген:

Парламенттің мүддесі мынадай болуы мүмкін: дизайн құқығы бұйым бөлі-

гінде (мысалы, шәйнек шүмегі) болған жағдайда (бұл тұста дизайн құқығы бұ-

138

Қараңыз: 28-тарау, 4-бөлім.

139

[1997] FSR 401, 418.

140

Ibid. Қараңыз: 28-тарау, 4-бөлім.

141

[2009] EWHC 26 (Pat).

531

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

зылған шүмек толықтай бұйым болмаса да), шүмек көшірмесін басқа шәйнекке

кіріктіру арқылы құқық бұзылады.

142

Бұл 1988 жылғы заңның тұжырымдалу проблемаларын шешудің орынды

жолы сияқты.

5.4. ЕЛЕУЛІ ҰҚСАСТЫҚ

Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығының бұзылуы үшін жауап-

кер дизайнды талапкер дизайнымен бірдей немесе онымен елеулі ұқсастығы

бар бұйымдар өндіру үшін көшіргені көрсетілуі керек.

143

Бұл авторлық құқықтың

бұзылуын тексеруден сәл өзгеше, онда (8-тарауда көргеніміздей) басты назар

жауапкердің талапкер туындысының «елеулі бөлігінің» репродукциясын жаса-

ған-жасамағандығында еді.

144

Дизайндар жағдайында біз тек бұйым бөлігінің

заңсыз иеленуіне ғана емес, жалпы ұқсастық турасында алаңдаймыз.

145

Дизайн

құқығы жағдайында көшірме жасаудан қорғауға тиіс бірден-бір дүние – дизайн,

яғни оның физикалық тұрғыдан көрініс табуы екенін еске сала кетуіміз керек; ол

қандай да бір физикалық абстракция немесе идея емес.

146

Дизайн бұйымның сыртқы көрінісіне қатысты болған жағдайларда дизайн-

дардың бірдейлігі туралы сұрақ тиісті тұтынушы көзқарасы арқылы анықтала-

ды.

147

Елеулі ұқсастық дегеніміз – жалпы әсер мәселесі, сондықтан көп жағдайда

соттарға өздерінің белгілі бір шешімге қалай келгенін түсіндіру қиынға соғады.

148

Бір іс барысында екі дизайнға қатар қарап тұрған тұтынушы олардың шын мә-

нінде бірдей дизайннан жасалғанын айта ала ма, жоқ па деген сұрақ маңызды

болғаны айтылған.

149

Дегенмен дизайн ерекшеліктері көзге көрінбейтін деталь-

дарда болған жағдайда визуалды критерий жарамсыз саналады. Ocular Sciences

ісінде судья Лэдди талапкердің өз линзаларының әрқайсысы көршісінікінен ұсақ

өлшемді детальдарымен ерекшеленгенімен, бөлек дизайнды құрауы мүмкін де-

ген аргументін қабылдады.

150

Шын мәнінде, судья Лэдди жұртшылық өкілінің бір

линза дизайнын белгілі бір ауқымда қарастырып, дәл сол ауқымда екіншісін қа-

растырған уақытта бір-бірінен айыра алмайтынына қарамастан, дизайндардың

қорғаумен қамтылғанын байқады. Қорғау дұрыс болуға тиіс десек, онда «көші-

рілген бұйымдар қорғалған дизайнмен бірдей немесе өте ұқсас болды ма, жоқ

па?» деген сұрақ сыртқы ұқсастықпен шектелмеуі керек.

Сондай-ақ тіркелмеген дизайн құқығымен қорғалған пішін мен конфигура-

ция ерекшеліктері функциялық болған жағдайда визуалды критерий орынсыз.

151

142

Ibid., [31]. Қараңыз: Dyson v. Qualtex [2006] RPC 769, [113]–[114] (сәйкес бөлшектерді салыстыруға

кеңес беретін сияқты); cалыстырыңыз. Parker v. Tidball [1997] FSR 680, 691.

143

CDPA 1988, s. 226(2).

144

Neptune v. Devol Kitchens [2017] EWHC 2172 (Pat), [53] (дизайнның қосымша бөлігін

репродукциялау Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығын бұзу болып саналмайды).

145

L. Woolley Jewellers v. A&A Jewellery [2003] FSR 255, 261.

146

Rolawn v. Turfmech Machinery [2008] EWHC 989, [81].

147

Mark Wilkinson Furniture v. Woodcraft Designs (Radclie) [1998] FSR 63, 75; Fulton v. Totes Isotoner

[2003] RPC 499, 528.

148

Ultraframe UK v. Fielding [2003] RPC 435, [85].

149

Fulton v. Grant Barnett [2001] RPC 257, 283.

150

Ocular Sciences v. Aspect Vision Care (No. 2) [1997] RPC 289.

151

Салыстырыңыз: C.&H. Engineering v. Klucznik [1992] FSR 421, 428 (функциялық дизайнға визуалды

критерий қолданады).

532

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Мұндай жағдайларда жауапкер дизайнының пішіні ұқсас па, жоқ па деген сұрақ

туындауы қажет (бұл тұста пішін осы функцияға жету үшін қалай әсер ететіні

ескерілуге тиіс). Мәселені шешудің қажеттігі болмағанмен, Mackie Designs ісінде

судья Памфрей мұны микрожүйе тақтасының тіркелмеген дизайн құқығы бұзы-

луының көлемін анықтау үшін пайдаланды.

152

Ұқсастық туралы мәселе электро-

никадан хабары жоқ адамның көзқарасымен пішіндер мен түстердің визуалды

салыстыруы емес, керісінше, электроникадан хабардар және микрожүйенің не-

месе оның блоктары, олардың реті мен байланыстарының жұмыс істеуіне мүд-

делілер тұрғысынан салыстыру болып саналады.

6. ҚОРҒАУ АМАЛДАРЫ: ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

МЕН АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ АРАҚАТЫНАСЫ

Тіркелмеген дизайн қолданысқа енген кезде, басты қолжетімді қорғау ама-

лы авторлық құқықпен қатар келетін арнайы қорғау амалы болатын. Бұл 1988

жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 236-бөлімінде көр-

сетілген, онда «туындының авторлық құқығының бұзылуы болып саналатын кез

келген іс-әрекет дизайнның құқығын бұзу емес» делінген.

153

Демек, бұл тұста

екіжақты қорғаудың деңгейіне байланысты авторлық құқық тіркелмеген дизайн

құқығын ығыстырып отыр. Дегенмен, байқағанымыздай, 51-бөлім осы саладағы

авторлық құқықпен қорғаудың әсерін қатты шектейді. Мұның себебі: авторлық

құқық пен тіркелмеген дизайн құқығы қатар жүретін кезде 51-бөлім дизайн бо-

йынша бұйым жасаудың авторлық құқықты бұзбауын қамтамасыз еткенімен,

тіркелмеген дизайн құқығының бұзылу мүмкіндігі бар. Дизайн сызбаларына жа-

нама түрде негізделіп жасалған газ шығаратын түтік сол сызбалардың авторлық

құқығын бұзбайды; дегенмен ол тіркелмеген дизайн құқығын газ шығаратын тү-

тіктің «сәйкес келуі керек» немесе «сай болуға тиіс» ерекшеліктері ретінде алы-

нып тасталмаған элементтеріне қатысты бұзады.

154

2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң тіркелмеген дизайн құ-

қығының бұзылуына қатысты ережеден тыс бірнеше жаңа жағдайды енгізді.

155

1988 жылғы заңның жаңа 244А бөлімі мыналарды қамтамасыз етеді:

(а) жекеше тәртіпте және коммерциялық емес мақсаттарда жасалған

іс-әрекет;

(b) эксперименттік мақсаттарда жасалған іс-әрекет; немесе

(с) оқыту немесе дәйеккөз келтіру мақсаттарында жасалған репродукция-

лау іс-әрекеті мынаны қамтамасыз етті:

(і) репродукциялау іс-әрекеті әділетті сауда тәжірибесімен үйлеседі және ди-

зайнның қалыпты қолданысына айтарлықтай зиян келтірмейді; және

(іі) дереккөз аталып көрсетіледі.

152

Mackie Designs v. Behringer Specialised Studio Equipment (UK) [1999] RPC 717, 723; Mark Wilkinson

Furniture v. Woodcraft Designs (Radclie) [1988] FSR 63.

153

CDPA 1988, s. 236.

154

Дегенмен дизайн бұйымның үстіңгі бетін безендіруді, сонымен қатар конфигурацияны қамтитын

болса, шығармашылық элементтерді қорғаудың екі формасына бөлу қолайсыз салдар туғызуы мүмкін:

Jo Y Jo v. Matalan [2000] ECDR 178, 200.

155

IP Act 2014, s. 4.

533

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

Сондай-ақ жаңа 244В бөлім шетелдік кемелер мен әуе кемелері арқылы іске

асатын әрекеттерге қатысты ережеден тыс жағдайлар туғызады. Ережеден тыс

бұл жаңа жағдайлар тіркелген дизайндардың ережеден тыс жағдайларына не-

гізделетіндіктен, оқырмандар 28-бөлімді қарап шығуға тиіс.

7. СИНТЕЗ

Дизайндарды құқықтық қорғау – күрделі мәселе. Оны мынадай бірнеше қа-

рапайым мысалдан көрсетуге болады.

1-мысал. А қоссұңғылы шприц жасап, оны сатылымға шығарды. Ол Біріккен

Корольдікте және Еуропалық одақтың интеллектуалдық меншік ведомство-

сында дизайн ретінде тіркелді. Артынша Біріккен Корольдік нарығында соған

ұқсайтын басқа шприц пайда болды, оны Х сатылымға шығарды.

Әуелі біз А-ның мемлекетте немесе қоғамдастықта тіркелген дизайндарының

жарамдылығын қарастыруымыз керек. Екі режим де «өнімнің... сыртқы көріні-

сін» қорғауды қамтамасыз етеді.

156

Ерекшеліктер «тек оның техникалық функ-

циялары негізінде» шартталған ба, жоқ па деген сұрақ туындайды.

157

Тұтқа бө-

ліктері «механикалық байланыстырушы»

158

ретінде алынып тасталуы мүмкін, бұл

тұста поршеньнің дәл сәйкестігі талап етіледі. Дизайнның жаңа әрі дара сипатқа

ие болу-болмауы бұдан да үлкен кедергіні туғызады.

159

Тіркеулер жарамды деп тұжырымдалған жағдайда Х-тің құқықбұзушылығы

туралы шешім қабылдануы керек. Х дизайн қолданылған бұйымды сату арқылы

оны пайдаланып отыр.

160

Бұл тұста дизайнның көшірілгенін дәлелдеудің қажеті

жоқ. Х-тің дизайны хабардар пайдаланушыға өзгеше жалпы әсер қалдыра ма,

жоқ па деген қиын сұрақ туады. Қалдыратын болса, ол құқықбұзушылық емес.

161

А көшірме жасалғанын дәлелдей алса, онда оның қоғамдастықта тіркелмеген

дизайнға дизайн қолжетімді болған күннен бастап кемінде үш жыл бойы сүйе-

нуге мүмкіндігі болады.

162

А авторлық құқыққа иек арта алмайды. Шприц өзді-

гінен бейнелеу өнері туындысы емес.

163

Қандай да бір сызбалар болатын болса,

онда олар «бейнелеу өнері туындысынан басқа» бір заттың дизайндары болып

саналады. Дизайн бойынша бұйымдар жасау немесе дизайн бойынша жасалған

бұйымдардың көшірмесін жасау құқықбұзушылық болып саналмайды.

164

Дегенмен А-ның Біріккен Корольдіктің тіркелмеген дизайн құқығына сүйенуі-

не мүмкіндігі бар. Бұл қорғау пішін мен конфигурация ерекшеліктеріне қатысты

автоматты түрде туындайды.

165

Бұйым бетін (өлшемі сияқты) безендіру қорғал-

майды. Тұтқа бөліктері шприц корпусына сәйкес келуі, сонымен қатар пайдала-

нушы қолына да ыңғайлы болуы керек деген негізде алынып тасталуы мүмкін.

166

156

Designs Dir., Art. 1(a); CDR, Art. 3(a); RDA 1949, s. 1(2).

157

Designs Dir., Art. 7; RDA 1949, s. 1C(1); CDR, Art. 8.

158

Designs Dir., Art. 7(2).

159

Designs Dir., Art. 3(2); RDA 1949, s. 1B; CDR, Art. 4.

160

Designs Dir., Art. 12; RDA 1949, s. 7(1); CDR, Art. 19.

161

Designs Dir., Art. 9; RDA 1949, s. 7; CDR, Art. 10.

162

CDR, Art. 11.

163

CDPA 1988, s. 4. Бұл мүсін емес: Metix v. Maughan [1997] FSR 718.

164

CDPA 1988, s. 51.

165

CDPA 1988, s. 213.

166

CDPA 1988, s. 213(3)(b)(i); Ocular Sciences v. Aspect Vision Care (No. 2) [1997] RPC 289.

534

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Егер пішін «үйреншікті болмаса», онда ол қорғалуы мүмкін

167

(шприцтің «дара

сипаты» болмауы және үйреншікті болуы әбден мүмкін). Шприц қорғалған деп

есептелетін болса, онда А Х-тің «контрафактілі бұйымдармен» әрекет ететінін,

яғни бұйымдар А-ның рұқсатынсыз жасалғанын, А-ның дизайнына (тікелей не

жанама түрде) көшірме жасалғанын және олар, шын мәнінде, дизайн бойынша

жасалған бұйымдар екенін дәлелдеуі қажет болады.

168

Бұйымдардың «шын мә-

нінде дизайн бойынша» жасалған-жасалмағаны оның қалдыратын әсеріне бай-

ланысты, тек кей жағдайларда ғана нәтиже тіркелген дизайндарға негізделген

нәтижелерден ерекшеленеді. Сонымен қатар А Х-тің негізгі құқықбұзушы екенін

немесе бұйымдардың құқығы бұзылған бұйымдар екенін білетінін немесе солай

деп топшылауға себебі барын дәлелдеуі қажет. 236-бөлімдегі қорғау қолданыл-

майды, себебі дизайн бойынша бұйым жасау авторлық құқықты бұзу болып са-

налмайды.

2-мысал. В жаңа автокөліктің рөлін жасады және оның бастапқы сызбала-

рын сақтап қойды. Рөл дәстүрлі дөңгелек дизайнға негізделген және оның ‘CND’

белгісінің пішініндегі төрт шабағы бар. В өндірісті бастайын деп отыр.

В-ның рөл пішіні үшін Біріккен Корольдікте тіркелген дизайн құқығын неме-

се қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығын иемденуге мүмкіндігі бар. Дизайн

«кешенді өнімдерге орнатылуға арналған бөліктерді» қамтитын өнімдердің

сыртқы көрінісіне қатысты болып тұр.

169

Басты мәселе – дизайнның жаңа және

дара сипатқа ие болуы. Кешенді өнімдерге пайдаланылатын бөліктер үшін Еу-

ропалық одақ режимдері бөліктің пайдалану кезінде көзге көрінуін талап етеді

және ол рөл үшін мәселе тудырмауға тиіс.

170

Дизайнның «CND» символы ре-

тінде танылғаны оның жаңашылдығы туралы сұрақ тудыруы мүмкін. Деген-

мен символ дизайны екіөлшемді, ал оның үшөлшемді нұсқасы басқаша: оның

кеңістіктегі орны, текстурасы және салмағы өзгеше болады. Дизайн, айталық,

«CND» стикері дейік, ол хабардар пайдаланушыға міндетті түрде басқаша әсер

қалдырады. Дегенмен тіркеу авторлық құқықтың бұзылуы ретінде жарамсыз

деп танылуы мүмкін.

171

Тіркеуге берген өтінімін күте отыра В 12 айлық жеңілдік

мерзімінен ұтады және ол тіркеуден бас тартатын болса, онда қоғамдастықта

тіркелмеген дизайн құқығынан дизайнның жария етілген мерзімінен бастап үш

жыл ұтады.

В кез келген дизайн сызбалары үшін авторлық құқыққа сүйене алады. Деген-

мен бұл авторлық құқық оған кез келген адамның оның рөлін көшіруіне тос-

қауыл болуға мүмкіндік бермейді.

172

В Біріккен Корольдікте тіркелмеген дизайн құқығына сүйене алады, өйткені

рөлдің пішіні үйреншікті емес және төлтума болып есептеледі. Тіркелмеген ди-

зайн құқығы «сәйкес келуі керек» ерекшеліктерді де, «сай болуға тиіс» ерекше-

ліктерді де қорғамайды.

3-мысал. С бүркіттің басына ұқсайтын есік тұтқасының дизайнын жаса-

ды. С-ның түпнұсқа сызбалары мен балшықтан жасалған үлгілері бар.

167

CDPA 1988, s. 213(4).

168

CDPA 1988, ss 228 (құқығы бұзылған бұйымды анықтау), 226.

169

Designs Dir., Art. 1(b); RDA 1949, s. 1(3); CDR, Art. 3(c).

170

Designs Dir., Art. 3(3); CDR, Art. 4(2); RDA 1949, s. 1B(8).

171

Designs Dir., Art. 11(2)(a); RDA 1949, s. 11ZA(4); CDR, Art. 2

172

CDPA 1988, s. 51.

535

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

С дизайнды ұлттық немесе ЕО деңгейінде тіркеуі мүмкін, сөйтіп, қоғамдас-

тықта тіркелмеген дизайн құқығына сүйене отырып, автоматты түрде қорғаумен

қамтамасыз етіледі (дизайн қолжетімді болған күннен бастап үш жыл мерзімге).

Бұл тұста «есік тұтқасы жаңа және дара сипатқа ие ме» деген мәселе туындайды.

Балшықтан жасалған модель «мүсін жасау мақсатында жасалған модель»

ретінде қарастырылса, С сурет сызбалары мен балшық үлгілерінің авторлық

құқығына сүйене алады.

173

Тұтқаның көпшілікке бағытталған өндірістік нұсқасы

мүсін ретінде қарастырылуы екіталай.

174

Сонда да бұл көркем қолөнер туындысы

болып саналуы мүмкін.

175

Авторлық құқықпен қорғаудың дәрежесі 1988 жылғы

заңның 51-бөлімін қолдануға байланысты. Дизайн көркем қолөнер туындысы

болып саналатын болса, не туындыға қатысты тікелей құқықбұзушылық, не мү-

сін мен сызбалар арқылы жанама құқықбұзушылық негізінде толықтай қорға-

лады. Есік тұтқасы бейнелеу өнері туындысы болса, онда дизайн сызбасы бей-

нелеу өнері туындысының дизайн құжаты болып саналады; демек, 51-бөлімдегі

қорғау қолданылмайды. Есік тұтқасы бейнелеу өнері туындысы саналмаса, мүсін

негізі болған сызбалар бейнелеу өнері туындысы дизайндары болып санала ма,

әлде олар есік тұтқасының (бейнелеу өнері туындысының емес) дизайндары ре-

тінде қарастырыла ма деген сұрақ туындайды.

С сондай-ақ тұтқа пішініне қатысты тіркелмеген дизайн құқығына сүйенуге

тырысуы мүмкін. Дегенмен 1988 жылғы заңның 236-бөліміне сәйкес, бұл жерде

авторлық құқық бұзылғандықтан, тіркелмеген дизайн құқығы бұзылмайды. Де-

мек, тіркелмеген дизайн құқығы әрекеті тек авторлық құқық бұзылмағанда ғана

маңызды.

4-мысал. D – суретші, ол (Мондриан стиліндегі) абстрактілі суреттер

салады, олар көп жерде көрмеге қойылған. Кейінірек мұны D-ның келісімімен

Е галстуктар үшін қолданды. Ү суретті қолданып, подностар жасай бастады.

Е галстук дизайнын ұлттық немесе ЕО деңгейінде тіркеуге өтініш білдіре ала-

ды. Өтінім өнімнің сыртқы көрінісіне қатысты. Суреттің барын ескере отыра,

«Галстуктың дизайны жаңа ма, жоқ па?» деген сұрақ шешімін табуға тиіс ең бі-

рінші мәселе болмақ. ЕО режимі бұған анық жауап бермейді: бірегей дизайн-

ның қолжетімді болу-болмауы, бірінші кезекте, суреттің өзі дизайн болып сана-

ла ма, жоқ па – соған байланысты. Сурет «өнімнің», дәлірек айтқанда, кенептің

сыртқы көрінісі ме?

176

Суреттің дизайн екенін ескере отыра, ол қолжетімді бол-

ды ма? Қолжетімді ету дегенге көрме де жатады, сондықтан сурет қолжетімді

болған сияқты.

177

Галстук дизайны сурет дизайнымен бірдей ме? Өлшемі, текс-

турасы, бәлкім, түсінің де (өнімнің түпкі сипатының да) өзгеруі галстук дизай-

нының тек «болмашы детальдарымен» ғана ерекшеленетінін білдіре ала ма?

178

Дизайн дара сипатқа ие ме? Олай болмаса, бейнелеу өнері туындысын соңғы

12 ай бойы пайдалану жеңілдік мерзімі негізінде есепке алынбауы мүмкін бе?

179

Бұл жердегі кедергі – Е-нің галстук дизайнын емес, D-ның суретті қолжетімді

етуі. Бұл жағдай оңайлықпен айрықша жағдай шеңберіне кірмейді.

173

Салыстырыңыз: J&S. Davis (Holdings) v. Wright Health Group [1988] RPC 403.

174

Lucaslm v. Ainsworth (2011) UKSC 39.

175

Coogi Australia v. Hysport International (1998) 41 IPR 593 (FCA).

176

RDA 1949, s. 1(B)(2); Designs Dir., Art. 4; CDR, Art. 5(2).

177

RDA 1949, s. 1B(5)(a); Designs Dir., Art. 6; CDR, Art. 7(1).

178

RDA 1949, s. 1B(2); Designs Dir., Art. 4; CDR, Art. 5(2).

179

RDA 1949, s. 1B(6); Designs Dir., Art. 6(2); CDR, Art.7(2)(b).

536

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Сурет дизайн болмаса, онда галстук дизайны жаңа дизайн сияқты көрінер

еді. Яғни Е галстукты кез келген өнімде қолдану үшін монополия құқығын алуы

мүмкін-ді. Нәтижесінде Е Ү-ға қарсы шағым түсіруі мүмкін, ендігі мәселе – ди-

зайн хабардар пайдаланушыға басқаша жалпы әсер қалдырды ма, жоқ па деген

сұрақты анықтау. Табақтағы дизайн галстукке салынған дизайннан ерекшелене-

тін әсер қалдыра ма? Егер Е D-ның келісімінсіз дизайнды тіркеген болса, онда D

«ол Е-нің авторлық құқығын бұзды» дегенді негізге алып, тіркеудің күшін жоюы

мүмкін.

180

Дегенмен бұл негіздеме Ү үшін қолжетімді емес.

D Е немесе Ү-ға қарағанда суреттің авторлық құқығына сүйене алады. Біреу

туындыны бұйымға қатысты қолданған кезде оның құқығы бұзылады, себебі бұл

туындыны репродукциялаумен тең.

181

51-бөлім еш жерде қолданылмайды (се-

бебі сурет ештеңенің дизайны болған емес, жай ғана бейнелеу өнері туындысы

болды).

182

Е галстуктің авторлық құқығына қалай үмітті болатынын түсіну қиын.

D да, Е де тіркелмеген дизайн құқығына сүйене алмайды. Дизайн пішін емес.

183

5-мысал. F – мүсінші, ол абстрактілі мүсін жасайды, мүсін Holland Park-те

көрмеге қойылған. Z сондай пішіндегі пресс-папье сатуды ойластыруда.

F мүсін дизайнын ЕО немесе ұлттық деңгейде тіркеуге әрекет етуі мүмкін.

«Мүсін өнім болып санала ма, яғни ол өндіріс немесе қолөнер бұйымы ма?»

деген сұрақ бұл тұстағы маңызды мәселе болып отыр.

184

Біріккен Корольдіктің

дизайн тізілімі, Еуропалық одақтың интеллектуалдық меншік ведомствосы не-

месе соттардың мұндай заттарды тіркеуден бас тартуы ақылға сыйымсыз сияқ-

ты, бірақ олар F-тен өнімді анықтауын (және Еуро-Локарно классификациясы

жүйесіндегі орнын айқындауды) талап етеді.

185

Мұндай жағдайда Z-тың осыған

ұқсас (бұдан өзгеше әсер қалдырмаса) дизайнды пайдалануы құқықбұзушылық

болып есептеледі.

F авторлық құқыққа сүйене алады, өйткені мүсін 1988 жылғы Авторлық құ-

қық, дизайн және патент туралы заңның 4-бөлімінде аталған «бейнелеу өнері

туындыларының» бірі болып саналады және «көркемдік сипатына қарамастан»

қорғалады. Осылайша F мүсіннің репродукциясын жасағаны немесе жұртшы-

лыққа оның көшірмесін шығарғаны үшін Z оның құқығын бұзды деп айыптап,

Z-ке қарсы сотқа арыз түсіруіне болады.

186

Дегенмен F Z-тің пресс-папьені мү-

сінді көшіру арқылы жасағанын дәлелдеп шығуы керек. Z пресс-папьені үшінші

тараптан сатып алған болса, F пресс-папьенің мүсін көшірмесі болып саналаты-

180

RDA 1949, s. 11ZA(4); Designs Dir., Art. 11(2)(a); CDR, Art. 25(1)(f), (3).

181

CDPA 1988, s. 17.

182

Қалай болғанда да, сурет «дизайн», яғни пішін мен конфигурацияға қатысты термин емес.

183

CDPA 1988, s. 213.

184

RDA 1949, s. 1(B)(2); Designs Dir., Art. 4; CDR, Art. 5(2).

185

RDA 1949, s. 3(2).

186

CDPA 1988, ss 17, 18. F 50-ден астам бұйым жасау (олар мүсін көшірмесі саналады) және

сатылымға шығару арқылы мүсінді пайдалануға рұқсат ететін болса, онда сатылымға шыққаннан

кейінгі 25 жылда F-тің мүсінді әрі қарай пайдалануға тыйым салуы қиынға соғуы мүмкін: 52(2). 1989

жылғы Авторлық құқық (өнеркәсіптік процесс және алынып тасталған бұйымдар) туралы бұйрық (SI

1989/1070), Art. 3(1)(a) 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 52-бөлімінен

«мүсіндерді» алып тастағанымен, бұл тек «кез келген өндірістік процесс барысында көбейтіліп

шығарылуы керек үлгілер мен модельдер ретінде пайдаланылатын құймалар мен модельдерден

басқа» мүсіндерге қатысты. F мүсіннің бірнеше көшірмесін мүсін ретінде сататын болса, онда F-тің

авторлық құқығы қозғалмайды, бірақ F мүсінге ұқсатып жасалған бұйымдарды сатуға рұқсат беретін

болса, 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент туралы заңның 52-бөлімі іске қосылады.

537

БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕ ТІРКЕЛМЕГЕН ДИЗАЙН ҚҰҚЫҒЫ

нын және олардың контрафактілі көшірмелері екенін Z-тің саналы түрде ұғы-

нып, білгенін дәлелдеу керек.

187

Мүсін бұйым пішінінің дизайны ретінде қарастырылатын болса, F-тің тіркел-

меген дизайн құқығы бар болуы мүмкін. Дегенмен 236-бөлімге бола F тіркелме-

ген дизайн құқығын Z-қа қарсы қолдана алмайды: «Туындыға қатысты авторлық

құқықты бұзу болып саналатын кез келген әрекет дизайн құқығын бұзу болып

есептелмейді».

6-мысал. G фотосурет түсірді, енді соны қолданып, құттықтау хатта-

рын дайындауды жоспарлауда.

G ұлттық деңгейде де, ЕО деңгейінде де тіркеле алады. Дизайн өнімнің сыртқы

көрінісіне қатысты және 25 жылға дейін қорғаумен қамтамасыз етіледі. Сондай-

ақ ол қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығын да дизайн пайда болғаннан

кейінгі үш жыл бойы пайдаланады. G Біріккен Корольдіктің тіркелмеген дизайн

құқығына сүйене алмайды: мұнда пішін немесе конфигурация жоқ. Бірақ G ав-

торлық құқыққа сүйене алады. Фотосурет – төлтума бейнелеу өнері туындысы.

Бұл жағдайда 51-бөлім қолданылмайды.

8. ЖАРТЫЛАЙ ӨТКІЗГІШ ТОПОНОМИЯЛАР

«Айқын құпия» деп сипатталған тіркелмеген дизайн құқығына негізделген

құқықтық қорғаудың арнайы формасы жартылай өткізгіш чиптер (қарапайым

тілде «компьютерлік чиптер» немесе «кремний чиптер» деп аталып кеткен) жү-

йелерін қорғауды қамтамасыз ету үшін жасалған.

188

Бұл бөлімде sui generis құқы-

ғы қысқаша түсіндіріледі.

189

1980 жылдары жартылай өткізгіш чиптер дизайндарын қорғау туралы мәселе

туындағанда АҚШ-та авторлық құқықпен қорғау жарамсыз (немесе жарамды

болған жағдайда да сәйкес келмейді) деген пікір қалыптасты, себебі жартылай

өткізгіш чиптер дизайны функциялық болып саналады. Нәтижесінде 1984 жылы

АҚШ Жартылай өткізгіш чиптерді қорғау туралы заң қабылдап, sui generis қор-

ғау режимін қолданысқа енгізді. Құрама Штаттар дизайн дайындалған елдің

АҚШ чип дизайнерлері құқығын мойындағанда ғана шетелдік жартылай өткізгіш

чиптер дизайнерлерінің арызын қабылдауға дайын болғандықтан, Еуропалық

комиссия қорғаудың балама жүйесін қабылдауға шешім шығарды. Осылайша

1986 жылғы желтоқсанда Жартылай өткізгіш чиптер директивасы қабылданды,

бұл мүше-мемлекеттердің жартылай өткізгіш топономияларды қорғауды іске

қосуын талап етті.

190

Біріккен Корольдікте бұл бастапқыда 1987 жылғы

191

Жарты-

лай өткізгіштер регламенті (Топономияны қорғау) арқылы іске асты. Бұл ереже

кейінірек алынып тасталып, 1989 жылғы Дизайн құқығы регламентімен (Жарты-

лай өткізгіш топономиялар) алмастырылды.

192

187

CDPA 1988, s. 23.

188

UK IPO, The Consultation on the Reform of the UK Designs Legal Framework Government Response

(April 2013), [6].

189

26-бөлімде айтылғандай, енді чиптер қоғамдастықта тіркелген дизайн құқығымен, ұлттық

тізілімде тіркелген дизайн құқығымен және қоғамдастықта тіркелмеген дизайн құқығымен

қорғалатын болады.

190

Жартылай өткізгіш чиптерді құқықтық қорғау туралы 1986 жылғы 16 желтоқсандағы 87/54/

EEC директива [1986] OJ L 24/36 (27 January 1987).

191

SI 1987/1497.

192

SI 1989/1100.

538

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

8.1. БІРІККЕН КОРОЛЬДІКТЕГІ ЖҮЙЕ

Қазіргі таңда Біріккен Корольдікте жартылай өткізгіш топономиялар бірқатар

өзгеріс жасалған тіркелмеген дизайндар ретінде қорғалады. Қорғау жартылай

өткізгіш өнімнің қабатында немесе қабаттарында бекітілген немесе бекітілуге

бағытталған өрнек(тер)ге қатысты беріледі. Жартылай өткізгіш өнімнің анықта-

масы төмендегідей:

...жартылай өткізгіш өнім дегеніміз – мақсаты немесе мақсаттарының бірі

электроникалық функция атқару болып саналатын, екі немесе одан көп қабаттан

тұратын бұйым, оның қабаттарының кем дегенде біреуі жартылай өткізгіш мате-

риалдан тұрады және олардың бірі немесе бірнешеуі қандай да бір функцияға

қатысы бар өрнекпен бекітілген.

193

Дизайн құқығын қорғаудың қажетті шарттары, атап айтатын болсақ, оның

«төлтума» болуы және «үйреншікті» болмауы топономияларға да теңдей қатыс-

ты. Қорғау көшірме жасауға қарсы қамтамасыз етіледі, бірақ бұл тұста коммер-

циялық емес мақсаттарда жекеше түрдегі репродукция жасауға арналған қорғау

бар, сонымен қатар ақпаратты кері шифрлеуге қарсы күшті қорғау қамтамасыз

етілген.

194

«Талапқа сай ел» концепциясы Біріккен Корольдік немесе басқа да Еуропалық

экономикалық аймаққа (ЕЭА) мүше елдермен шектелгенімен, «талапқа сай тұл-

ға» ұғымына азаматтар, субъектілер, қарапайым резиденттер және 1989 жылғы

ереженің 1-қосымшасында тізімделген корпорациялар кіреді.

195

Демек, топоно-

мия дизайны дизайн құқығының бастапқы иесі болып саналатын «талапқа сай

тұлғаның» тапсырысы бойынша жасалса және оны «талапқа сай тұлға» санала-

тын дизайнер жасаған болса

196

немесе «талапқа сай тұлға» топономияны бірінші

рет Еуропада сатылымға шығарса, онда дизайн Біріккен Корольдікте қорғауға

жарамды. Тізімдегі елдер қатарына Австралия, АҚШ, Жапония және басқа елдер

кіреді.

197

193

Design Right (Semiconductor Topographies) Regulations 1989 (SI 1989/1100), reg. 2(1).

194

Design Right (Semiconductor Topographies) Regulations 1989 (SI 1989/1100), reg. 8; cf. Sotware

Dir., Arts 4 and 6.

195

Бұл Дүниежүзілік сауда ұйымындағы елдер (немесе кемінде 2006 және 2008 жылдары мүше

болған елдер).

196

Тапсырыс беруші/жұмыс беруші мен дизайнер бірін-бірі жоққа шығарады, сондықтан

«талапқа сай тұлға» болып саналмайтын тапсырыс беруші немесе жұмыс беруші дизайнердің

«талапқа сай тұлға» болуынан пайда көре алмайды; қайта тапсырыс беруші немесе жұмыс беруші

дизайнның бірінші меншік иесі болатын болса, ол талапқа сай келуі шарт. Дегенмен егер дизайнер

келісімшартқа сәйкес бірінші меншік иесі болса, онда дизайнер талаптарға сай болуға тиіс.

197

Қараңыз: A.Christie, Integrated Circuits and their contents: International Protection (1995), 67–71.

539

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ

AALR Anglo-American Law Review

AC апелляциялық істер

ACS Суретшілердің авторлық құқығын ұжымдық басқару

қоғамы

ACTA Контрафактімен күрес жөніндегі сауда келісімі

ADR дауды шешудің балама жолдары

AG Бас адвокат

AIDA Association Internationale de Droit des Assurances

AIPJ Australian Intellectual Property Journal

AIPLA QJ American Intellectual Property Law Association Quarterly

Journal

AIPPI Интеллектуалдық меншікті қорғау жөніндегі халық-

аралық қауымдастық (Association Internationale pour la

Protection de la Propriété Intellectuelle)

AJL & Soc Australian Journal of Law & Society

ALCS Авторлардың лицензиялау және авторлық құқықта-

рын ұжымдық басқару ұйымы

ALJR Australian Law Journal Reports

All ER All England Reports

All ER (D) All England Reports (Digest)

ALR Australian Law Reports

AM Авторлық құқық және медиа туралы заң (Auteurs en

Mediarecht)

Am Econ Rev American Economic Review

Am J Comp L American Journal of Comparative Law

Am U Int’l L Rev American University International Law Review

Annand and Norman (1994) R.Annand and H.Norman, Blackstone’s Guide to the Trad

Marks Act 1994 (London: Blackstone, 1994)

Annand and Norman (1998) R.Annand and H.Norman, Blackstone’s Guide to the

Community Trade Mark (London: Blackstone, 1998)

Anthro Forum Anthropological Forum

AOC тауар шығарылған жердің қорғалған атауы

(appellation d’origine controlée)

AP тағайындалған тұлға

Aplin T.F. Aplin, Copyright Law in the Digital Society: The

Challenges of Multimedia (Oxford: Hart, 2005)

App Cas Appeal Cases

ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ

540

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

APRA Австралиялық-Азиялық орындаушылар құқығы

қауымдастығы

Ariz L Rev Arizona Law Review

ARR Regs 2006 жылғы Суретшілердің қадағалау құқығы туралы

регламенттер (заңға тәуелді акт 2006/346)

ASA Жарнама стандарттары басқармасы

ASCAP Америкалық композиторлар, авторлар мен баспагер-

лер қоғамы

BBC Ұлыбритания телерадиокорпорациясы бірлестігі

(Би-Би-Си)

BCAP Code Британияның жарнама практикасы комитеті (CAP),

Телерадио жарнамасы жөніндегі Біріккен Корольдік

кодексі (2010)

BCC Британия Авторлық құқық кеңесі

BCLT Беркли құқық және технологиялар орталығы

Beav Beavan’s Reports

BECS Британияның Эквити авторлық құқықтарды ұжымдық

басқару қоғамы

Beier and Shricker F.K. Beir and G.Shricker (eds), From GATT to TRIPS

(Weinheim: IIC/VCH, 1996)

Bently and Sherman (2001) L.Bently and B.Sherman, Intellectual Property Law (1st

edn, Oxford: OUP, 2001)

Bently and Sherman (2004) L.Bently and B.Sherman, Intellectual Property Law (2nd

edn, Oxford: OUP, 2004)

Bently and Sherman (2008) L.Bently and B.Sherman, Intellectual Property Law (3rd

edn, Oxford: OUP, 2008)

Bently and Sherman (2014) L.Bently and B.Sherman, Intellectual Property Law (4th

edn, Oxford: OUP, 2014)

Bently, Davis, and Ginsburg L.Bently, J.Davis, and J.Ginsburg (eds), Trade Marks and

Brands: An Interdisciplinary Critique (Cambridge: CUP,

2008)

Berkeley J Emp & Lab L Berkeley Journal of Employment and Labor Law

Berne 1886 жылғы Әдеби және көркем туындыларды қорғау

жөніндегі Берн конвенциясы (Берн конвенциясы)

BERR Ұлыбританияның Бизнес, кәсіпкерлік және құқықтық

реттеу реформасы жөніндегі департаменті

BGH Германия федералдық соты

BingNC Bingham, New Cases

BiOS Ашық қоғам келісіміне сай биологиялық инновация

Bioscience L Rev Bioscience Law Review

541

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Biotech. Dir. 1998 жылғы 6 шілдеде қабылданған Биотехнология-

лық өнертабыстарды құқықтық қорғау туралы 98/44/

ЕК директивасы [1998] OJ L 213/13 (Биотехнология

директивасы)

BIS Бизнес, инновация және кәсіби дағдылар департаменті

BMA Британия медициналық қауымдастығы

BMI Broadcast Music, Inc.

BMR Кеденде интеллектуалдық меншік құқығының сақта-

луын және Еуропа Кеңесінің (EК) 1383/2003 регламен-

тінің күшін жою туралы 2013 жылдың

12 маусымында қабылданған №608/2013 ЕО регла-

менті (Шекаралық шаралар регламенті)

BoA Апелляция кеңесі (бұрынғы Ішкі нарықты үйлестіру

бюросы (OHIM), қазіргі ЕО Интеллектуалдық меншік

ведомствосы (EUIPO)

Boston U L Rev Boston University Law Review

BPI Британия фонограмма индустриясы

Brook L Rev Brooklyn Law Review

Brown’s Parl Cases Brown’s Parliamentary Cases

Brussels 1968 жылғы Юрисдикция, азаматтық және коммер-

циялық даулардың шешімін мәжбүрлеп орындату

жөніндегі Брюссель конвенциясы

Brussels Reg. Юрисдикция, азаматтық және коммерциялық даулар

бойынша сот шешімдерін мойындау және мәжбүрлеп

орындату туралы 2000 жылғы 22 желтоқсанда қабыл-

данға 44/2001 ЕК регламенті [2001] OJ L 12/1 (Брюс-

сель регламенті)

BTLJ Berkeley Technology Law Journal

Burr Burrow’s English King’s Bench Reports

CA Апелляция соты

CA 1911 1911 жылғы Авторлық құқық туралы заң

CA 1956 1956 жылғы Авторлық құқық туралы заң

Calboli and Senftleben

(2018)

I.Calboli and M.Senftleben (eds), The Protection of Non-

Traditional Marks: Critical Perspectives (2018

Cal L Rev California Law Review

Can BR Canadian Bar Review

Can J L Juris Canadian Journal of Law and Jurisprudence

CANZ Жаңа Зеландия Апелляция соты

CAP Code Жарнама практикасы комитетінің кодексі (БК Эфирлік

емес жарнама, сатылымды ынталандыру және тікелей

маркетинг туралы кодексі (12-ші басылым, 2010)

542

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Cardozo AELJ Cardozo Arts & Entertainment Law Journal

Cardozo L Rev Cardozo Law Review

Case W Res L Rev Case Western Reserve Law Review

CBD Биологиялық әралуандық туралы конвенция (5 мау-

сым 1992)

CB (NS) Common Bench Reports (New Series)

CC BY Creative Commons Attribution licence

CC BY-NC Creative Commons Attribution-Non Commercial licence

CC BY-NC-ND Creative Commons Attribution-Non Commercial-No

Derivs licence

CC BY-ND Creative Commons Attribution-NoDerivs licence

CC BY-SA Creative Commons Attribution-Share Alike licence

CCPA АҚШ Кеден және патент даулары бойынша апелляция

соты

CDIR Еуропалық қоғамдастық дизайны жөніндегі Еуропа

кеңесінің №6/2002 регламентін (ЕК) жүзеге асыру

туралы 2002 жылдың 21 қазанындағы Еуропалық ко-

миссияның №2245/2002 регламенті. [2002] OJ L 341/28

(Қоғамдастық дизайнын жүзеге асыру регламенті)

CDPA 1988 1988 жылғы Авторлық құқық, дизайн және патент

туралы заң

CDR Еуропалық қоғамдастық дизайны жөніндегі Еуропа

кеңесінің 2001 жылғы 12 желтоқсандағы № 6/2002

(ЕК) регламенті [2002] OJ L 3/1 (5 ақпан 2002 ) (Қо-

ғамдастық дизайны регламенті)

CFI Еуропалық одақтың бірінші инстанция соты (қазіргі

Еуропалық одақтың жалпы юрисдикция соты )

Ch Chancery

Ch App Chancery Appeal

Ch D Chancery Diviөsion

Ch LR Chancery Law Reports

Chi-Kent L Rev Chicago-Kent Law Review

Chip Dir. Жартылай өткізгіш материалдарды құқықтық қорғау

туралы Еуропа Кеңесінің 1986 жылы 16 желтоқсанда

қабылданған 87/54/EЭҚ директивасы [1986] OJ L 24/36

(Чип директивасы)

CIPA Патенттік сенім білдірілген өкілдердің чартерлік

институты

CIPA Chartered Institute of Patent Attorneys’ Guide to the

Patents Act 1977 (8th edn, London: Sweet & Maxwell,

2016)

543

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

CIPAJ Journal of the Chartered Institute of Patent Attorneys

CITMA Тауар белгісі агенттерінің чартерлік институты (бұрын-

ғы ITMA)

CJEU Еуропа соты

CJJA 1982 1982 жылғы Азаматтық юрисдикция және сот шешім-

дерін орындау туралы заң

CLA Авторлық құқықты лицензиялау агенттігі

CLJ Cambridge Law Journal

CLP Current Legal Problems

CLR Commonwealth Law Reports

CLSR Computer Law and Security Report

CMA Бәсекелестік және нарық мәселелері жөніндегі бас-

қарма

CMLR Commonwealth Market Law Reports

Colum JL & Arts Columbia Journal of Law & the Arts

Colum L Rev Columbia Law Review

Computer-Implemented

Inventions Dir.

Еуропалық комиссия, Компьютер көмегімен жүзеге

асқан өнертабыстардың патентке қабілеттілігі туралы

директива жобасы (2002) COM (2002) 92 финал

Copinger K.Garnett, G.Davies, and G.Harbottle (eds), Copinger and

Skone James on Copyright (17th edn, London: Sweet &

Maxwell, 2016)

Regs

2013 жылғы Авторлық құқық және Орындаудағы

құқық мерзімі туралы регламент (заңға тәуелді акт

2013/1782)

Co Rep Coke’s Reports

Cornell L Rev Cornell Law Review

Cowp Cowper’s King’s Bench Reports

CPA 1998 1998 жылғы Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заң

CPC Қоғамдастықтың патент конвенциясы

CPR Canadian Patent Reporter

CPR 1998 жылғы Азаматтық сот ісін жүргізу ережесі (заңға

тәуелді акт 1998/3132)

CPS Тақтың прокуратура қызметі

CPVO Еуропалық қоғамдастықтың өсімдік сорттары жөнін-

дегі ведомствосы

CPVO BA Еуропалық қоғамдастықтың өсімдік сорттары жөнін-

дегі ведомствосының апелляция кеңесі

544

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

CPVR Еуропалық қоғамдастықтың өсімдік сорттарын қорғау

туралы 1994 жылдың 27 шілдесіндегі №2100/94 (ЕК)

регламенті [1994] OJ L 227/1 (Қоғамдастықтың өсімдік

сорттарын қорғау регламенті)

Cr App R Criminal Appeal Reports

Crim LR Criminal Law Review

CRM Dir. Авторлық құқық пен аралас құқықтарды ұжымдық

басқару, ішкі нарықта онлайн пайдалануға арналған

музыкалық туындыны мультитерриториялық лицен-

зиялау жөніндегі 2014 жылдың 26 ақпанында қабыл-

данған 2014/26/ЕО директивасы. [2014] OJ L 84/72

(Құқықтарды ұжымдық басқару директивасы)

Cro Jac Croke Jacob Reports

CSOH Шотландия сессиялық сотының бірінші инстанциясы

(Сыртқы палатасы)

CTLR Computer and Telecommunications Law Review

CTM Еуропалық қоғамдастықтың тауар белгісі

Еуропалық қоғамдастықтың тауар белгісі жөніндегі

№40/94 (ЕК) Еуропа Кеңесі регламентін жүзеге асыру

бойынша 1995 жылдың 13 желтоқсанындағы №

2868/95 (ЕК) регламенті [1995] OJ L 303/1 (Қоғамдас-

тық тауар жүзеге асыру туралы регламент)

CTMR Еуропалық қоғамдастықтың тауар белгісі жөнінде-

гі 1993 жылы 20 желтоқсанда қабылданған Еуропа

Кеңесінің № 40/94 регламентін алмастырушы 2009

жылдың 26 ақпанындағы Еуропалық қоғамдастықтың

тауар белгісі туралы Еуропа Кеңесінің №207/2009

регламенті. [2009] OJ L 78/1 (Қоғамдастық тауар белгісі

регламенті)

DACS Дизайнерлер мен суретшілердің авторлық құқық

қоғамы

DARDNI Солтүстік Ирландия Ауыл шаруашылығы және ауыл-

дық жерлерді дамыту департаменті

Database Dir. Дерекқорларды құқықтық қорғау жөніндегі Еуропа-

лық қоғамдастықтың 1996 жылғы 11 наурыздағы 96/9/

ЕК директивасы [1996] OJ L 77/20 (Дерекқор директи-

васы)

Database Regs 1997 жылғы Авторлық құқық және дерекқорға құ-

қықтар регламенті (заңға тәкелді акт 1997/3032)

Davison M.Davison, The Legal Protection of Databases

(Cambridge: CUP, 2003)

DCMS Цифрлық технология, мәдениет, медиа және спорт

департаменті

545

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Dean R.Dean, Law of Trade Secrets and Personal Secrets (North

Ryde, NSW: Law Books Co., 2002)

Defra Қоршаған орта, азық-түлік және ауыл шаруашылығы

департаменті

De G & Sm De Gex & Smale’s Chancery Reports (England)

DePaul L Rev DePaul Law Review

Derclaye E.Derclaye, The Legal Protection of Databases: A

Comparative Analysis (Cheltenham: Edward Elgar, 2008)

Designs Dir. Дизайнды құқықтық қорғау туралы 1998 жылғы 13

қазандағы 98/71/ЕК директивасы. [1998] OJ L 289/28

(Дизайн директивасы)

Dinwoodie and Janis (2008) G.B. Dinwoodie and M.D. Janis (eds), Trademark Law

and Theory: A Handbook of Contemporary Research

(Cheltenham: Edward Elgar, 2008)

DMCA 1998 1998 жылғы Цифрлық дәуірдегі авторлық құқықты

қорғау туралы заң (АҚШ)

DNA Дезоксирибонуклеин қышқылы (днқ)

DOOR Шығу тегі дерекқоры мен тізілімі

Dreyfuss and Ginsburg

(2014)

R.C. Dreyfuss and J.C. Ginsburg (eds), Intellectual

Property at the Edge: The Contested Contours of IP

(Cambridge: CUP, 2014)

Dreyfuss and Pila (2018) R.C. Dreyfuss and J.Pila (eds), The Oxford Handbook of

Intellectual Property Law (Oxford: OUP, 2018)

DTI Сауда және индустрия департаменті (таратылған;

қазіргі Бизнес, кәсіпкерлік және құқықтық реттеу ре-

формасы жөніндегі департамент (BERR) және Бизнес,

инновация және кәсіби дағдылар департаменті (BIS)

қараңыз)

Duke LJ Duke Law Journal

Duration Regs 1995 жылғы Авторлық құқық және орындаушы құ-

қықтарының әрекет мерзімі туралы регламент (заңға

тәуелді акт 1995/3297)

DUS айрықша, бірегей, тұрақты

EBA Кеңейтілген апелляция кеңесі

e-Commerce Dir. Ақпараттық қоғам сервистерінің, оның ішінде Ішкі

нарықтағы электрондық коммерцияның кейбір құ-

қықтық аспектілері туралы 2000 жылғы 8 маусымдағы

2000/31/ЕК директивасы [2000] OJ L 178/1 (Электрон-

дық коммерция директивасы)

e-Commerce Regs 2002 жылғы Электрондық коммерция регламенті (EҚ

директивасы) (заңға тәуелді акт 2002/2013)

546

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

EC Еуропалық қоғамдастықты құру туралы шарт (ЕҚ

шарты)

ECDR European Copyright and Design Reports

ECHR Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық конвенция

ECJ Еуропа соты

ECLR European Competition Law Review

Econ Hist Rev Economic History Review

ECR European Court Reports

ECtHR Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты

Edin L Rev Edinburgh Law Review

EEA Еуропа экономикалық аймағы

EEC Еуропа экономикалық қоғамдастығы

EHRLR European Human Rights Law Review

EHRR European Human Rights Reports

EFTA Еуропа еркін сауда қауымдастығы

EFTA Ct Rep EFTA Court Reports

EGE Ғылым мен жаңа технологиялардағы этика мәселесі

бойынша еуропалық топ

EIPR European Intellectual Property Review

ELR European Law Review

EMLR Entertainment and Media Law Reports

Emory LJ Emory Law Journal

Enforcement Dir. Интеллектуалдық меншік құқығын қорғауды қамта-

масыз ету туралы 2004 жылдың 29 сәуірінде қабыл-

данған 2004/48/EК директивасы [2004] OJ L 195/16

(Интеллектуалдық меншік құқығын қорғауды қамта-

масыз ету директивасы)

Ent L Rev Entertainment Law Review

EPC 1973 Еуропалық патент конвенциясы, Мюнхен, 5 қазан

1973

EPC 1973 Regs Еуропалық патент конвенциясын жүзеге асыру туралы

регламент [1999] OJ EPO 437)

EPC 2000 2000 жылғы Еуропалық патент конвенциясы

EPC 2000 Regs Еуропалық патент конвенциясын жүзеге асыру туралы

регламент (2006)

EPC Revision Act Еуропалық патент конвенциясын (ЕПК) қайта қарау

туралы акті (29 қараша 2000) MR/3/00 Rev. 1e

EPO Еуропалық патент ведомствосы (ЕПВ)

EPOR European Patent Office Reports

547

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

ERA Educational Recording Agency

ERA 1986 1986 жылғы Еңбек құқықтары туралы заң

ER English Reports

ERR 2013 2013 жылғы Кәсіпкерлік және құқықтық реттеу рефор-

маcы туралы заң

ETMR European Trade Mark Reports

ETSI Еуропалық телекоммуникация саласын стандарттау

институты

EU Еуропалық одақ

EUConst European Constitutional Law Review

EUIPO Еуропалық одақтың интеллектуалдық меншік ведомст-

восы

EUIPO Examination

Guidelines

EUIPO, Guidelines for Examination of European Union

Trade Marks and Registered Community Designs at the

EUIPO (1 October 2017).

Eur J L Econ European Journal of Law and Economics

EUTM Еуропалық одақтың тауар белгісі (бұрынғы Еуропалық

қоғамдастықтың тауар белгісі (CTM))

EUTMDR Еуропалық тауар белгісі жөніндегі Еуропалық парла-

мент пен Еуропа кеңесінің 2017/1001 (ЕО) регламен-

тіне қосымша және 2017/1430 регламенттің күшін

жоятын 2018 жылдың 5 наурызында қабылданған

Еуропалық комиссияның 2018/625 (ЕО) регламенті

[2018] OJ L 104/1

EUTMR Еуропалық тауар белгісі туралы Еуропалық парламент

пен Еуропа Кеңесінің 2017 жылдың 14 маусымындағы

2017/1001 регламенті (ЕО) [2017] OJ L 154/1

EWCA Civ England and Wales Court of Appeal (Civil Division)

Decisions

EWHC Англия мен Уэльстің Үлкен соты

EWPCC Англия мен Уэльстың аймақтық патент соты

FACT Авторлық құқық ұрлығына қарсы федерация (FACT)

Fawcett and Torremans J.Fawcett and P.Torremans, Intellectual Property and

Private International Law (2nd edn, Oxford: Clarendon

Press, 2010)

FCA Австралия федералдық соты

FCAFC Австралия федералдық сотының толық құрамы/Авст-

ралия федералдық сотының жалпы отырысы

FCTD Канада Федералдық сотының бірінші сатысы

Fellner C.Fellner, Industrial Design Law (London: Sweet &

Maxwell, 1995)

548

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

FFII Еркін ақпараттық инфрақұрылымды дамыту қауым-

дастығы

Ficsor M.Ficsor, The Law of Copyright and the Internet (Oxford:

OUP, 2002)

FLA St U L Rev Florida State University Law Review

Fordham L Rev Fordham Law Review

FRAND әділ, қисынды және кемсітушіліктен ада

Franzosi M.Franzosi (ed.), European Design Protection:

Commentary to Directive and Regulation Proposals (The

Hague: Kluwer, 1996)

FSR Fleet Street Reports

Gangjee (2012) D.Gangjee, Relocating the Law of Geographical

Indications (Cambridge: CUP, 2012).

Gangjee (2016) D.Gangjee (ed.), Research Handbook on Intellectual

Property and Geographical Indications (Cheltenham:

Edward Elgar, 2016).

GATT Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім

GBoA Үлкен апелляция кеңесі (бұрынғы Ішкі нарықты үйлес-

тіру бюросы (OHIM), қазіргі Еуропалық одақ Интел-

лектуалдық меншік ведомствосы (EUIPO))

GEMA Музыкалық орындау және механикалық репродукция

құқығын қорғау қоғамы

Geo Mason L Rev George Mason Law Review

Geo Wash L Rev George Washington Law Review

Georgetown LJ Georgetown Law Journal

Gervais D.Gervais, The TRIPS Agreement (4th edn, London: Sweet

& Maxwell, 2012)

GI Reg. 1992 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түліктің

шығу тегі мен тауар шыққан жердің географиялық

атауын қорғау жөніндегі 1992 жылдың 14 шілдесін-

дегі №2081/92 (ЕК) регламенті [1992] OJ L 208/1 (1992

жылғы Тауар шыққан жердің географиялық атауын

қорғау регламенті)

GI Reg. 2006 Кепілдендірілген дәстүрлі өнімдерге жататын ауыл

шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік түрлері тура-

лы 2006 жылғы 20 наурызда қабылданған №509/2006

(ЕК) регламенті [2006] OJ L 93/1 (2006 жылғы Тауар

шыққан жердің географиялық атауы туралы регла-

мент)

Godb R Godbolt’s Reports

Gowers Review Gowers Review of Intellectual Property (London:

HMSO,2006)

549

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

GPL Ашық лицензиялық келісім

Gregory Committee Report of the Gregory Committee (London: HMSO,

Cmnd. 8662, 1952)

GRUR Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht

Gurry (1984) F.Gurry, Breach of Confidence (Oxford: Clarendon Press,

1984)

Gurry (2012) T.Aplin, L.Bently, P.Johnson, and S.Malynicz, Gurry on

Breach of Confidence: The Protection of Confidential

Information (Oxford: OUP, 2012)

GURTs Рестрикциялық технологияларды генетикада пайда-

лану

Hague Agreement Өнеркәсіптік үлгіні халықаралық депозиттеу туралы

Гаага келісімі туралы 1999 жылғы Женева акті

H & Tw Hall and Twell’s Chancery Reports

Hansard Хансард, Парламент отырыстарынан ресми есеп

Hargreaves Review Цифрлық келешек: Интеллектуалдық меншік және

даму туралы шолу. Профессор Иан Харгривстың

тәуелсіз шолуы (Лондон: БК ИМВ, 2011)

Harv JL & Pub Pol’y Harvard Journal of Law and Public Policy

Harv JL & Tech Harvard Journal of Law and Technology

Harv L Rev Harvard Law Review

HBV Гепатит В вирусы

HCA Австралия Үлкен соты

HCJ Шотландияның Жоғарғы қылмыстық соты

HEFCE Англия жоғары оқу орындарын қаржыландыру кеңесі

Henning-Bodewig (2013) F.Henning-Bodewig (ed.), International Handbook on

Unfair Competition (Munich/Oxford: Beck/Hart, 2013)

Hert LJ Hertfordshire Law Journal

HKCFA Гонконг апелляциялық соты

HL Лордтар палатасы

HLC House of Lords Cases

HMRC Корольдік салық-кеден қызметі

Hooper Repor R. Hooper and R.Lynch, Copyright Works: Streamlining

Report (London: UK IPO, July 2012)

Hous L Rev Houston Law Review

HPC Hayward’s Patent Cases

IAP интернет-провайдер

550

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

ICANN Домен атаулары мен IP-адрестерді басқару корпора-

циясы

ICJ Халықаралық сот

ICR Industrial Court Reports

IDA халықаралық депозитарий органы

IDEA Intellectual Property Law Review

IEHC High Court of Ireland Law Reports

IGR Кейбір интеллектуалдық меншік құқығының бұзы-

луына сезікті тауарларға қарсы кедендік шаралар мен

осындай құқықтарды бұзғаны анықталған өнімдерге

қарсы шаралар туралы 2013 жылдың 12 маусымын-

дағы №1383/2003 (ЕК) регламенті [2003] OJ L 181/15

(Контрафактілік өнімдер регламенті)

IIC International Review of Intellectual Property and

Competition Law (formerly the International Review of

Industrial Property and Copyright Law)

IJSL International Journal for the Semiotics of Law

ILJ Industrial Law Journal

Indiana LJ Indiana Law Journal

Info. Soc. Dir. Ақпараттағы қоғамдағы авторлық құқық пен аралас

құқықтардың кейбір аспектілерін біріздендіру туралы

2001 жылдың 22 шілдесіндегі 2001/29/ЕК директивасы

[2001] OJ L 167/10 (Ақпараттық қоғам директивасы)

Info TLR Information Technology Law Reports

Int J Comm International Journal of Communication

Int J Comm L & Pol’y International Journal of Commercial Law & Policy

Int J Sociol L International Journal of the Sociology of Law

Iowa L Rev Iowa Law Review

IP Act 2014 2014 жылғы Интеллектуалдық меншік туралы заң

IPC Халықаралық патент жіктемесі

IPD Intellectual Property Decisions

IPEA халықаралық алдын ала сараптама органдары

IPEC Интеллектуалдық меншік соты

IPI Интеллектуалдық меншік институты (бұрынғы Интел-

лектуалдық меншік бойынша ортақ құқық институты)

IPJ Intellectual Property Journal

IPO (UK IPO) Біріккен Корольдік Интеллектуалдық меншік ведомст-

восы

IPQ Intellectual Property Quarterly

551

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

IPR Intellectual Property Reports

IPReg Интеллектуалдық меншікті реттеу кеңесі

IRLR Industrial Relations Law Reports

ISA халықаралық іздеу органы

ISP интернет-сервис провайдері

ITMA Тауар белгілері бойынша сенім білдірілген өкіл инсти-

туты

IViR Ақпараттық құқық институты, Амстердам университеті

(Instituut voor Informatierecht)

J Bus L Journal of Business Law

JC Justiciary Cases (Scotland)

J Copyright Soc’y USA Journal of the Copyright Society of the USA

J Ec Hist Journal of Economic History

JILT Journal of Information, Law and Technology

JIPITEC Journal of Intellectual Property, Information Technology &

E-Commerce Law

JIPL Journal of Intellectual Property Law

JIPLP Journal of Intellectual Property Law & Practice

J L & Econ Journal of Law & Economics

J Legal Hist Journal of Legal History

J Liber Sts Journal of Libertarian Studies

JLS Journal of Legal Studies

J Media L Journal of Media Law

JP Justice of the Peace Reports

JPO Жапония патент ведомствосы

JPTOS Journal of the Patent and Trademark Office Society

JRMA Journal of the Royal Musical Association

JSPTL Journal of the Society for the Public Teachers of Law

Jur (NS) Jurist (New Series)

Jurimetrics J Jurimetrics Journal

JWIP Journal of World Intellectual Property

(Cambridge: CUP, 2000)

(Cambridge, CUP, 2016)

KB King’s Bench

552

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Kerly Kerly J.Mellor, D.Llewelyn, T. Moody-Stuart, D.Keeling,

and I.Berkeley (eds), Kerly’s Law of Trade Marks and Trade

Names (16th edn, London: Sweet & Maxwell, 2017)

King’s LJ King’s Law Journal

Know-How BER Еуропалық қоғамдастықты құру туралы шарттың

85(3)-бабын ноу-хау лицензиялардың кейбір санатта-

рына қолданылуы туралы 1988 жылдың 30 қараша-

сындағы №556/89 (ЕЭҚ) регламенті [1988] OJ L 61/1

(Ноу-хауды блоктық босату регламенті)

L & CP Law and Contemporary Problems

La L Rev Louisiana Law Review

Laddie et al. M.Vitoria, A.Speck, L.Lane, et al., Laddie, Prescott, and

Vitoria: The Modern Law of Copyright (4th edn, London:

Butterworths, 2011)

LCLR Lewis and Clark Law Review

LEAD Law, Environment and Development Journal

LJ Ch Law Journal, Chancery

LJ (NS) Ch Law Journal (New Series), Chancery

Lloyds LR Lloyd’s Law Reports

LMCLQ Lloyd’s Maritime and Commercial Law Quarterly

Loyola LA L Rev Loyola of Los Angeles Law Review

LQR Law Quarterly Review

LR Law Reports

LR Eq Law Reports (Equity)

LTOS Law Times Reports (Old Series)

LTR Law Times Reports

Lugano Азаматтық және коммерциялық істер бойынша сот

шешімін орындау мен юрисдикциясы туралы 1988

жылдың 16 қыркүйегіндегі Лугано конвенциясы

Mac & G MacNaghten and Gordon’s Reports

MacG CC MacGillivray’s Copyright Cases

Macph Macpherson’s Session Cases

Madrid 1891 жылғы Таңбаларды халықаралық тіркеу жөнінде-

гі Мадрид келісімі

Madrid Prot Таңбаларды халықаралық тіркеу туралы Мадрид келі-

сіміне 1989 жылы 27 маусымда қабылданған хаттама

(Мадрид хаттамасы)

553

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

MAFF Ауыл шаруашылығы, балық шаруашылығы және азық-

түлік министрлігі (таратылған, қазіргі Қоршаған орта,

азық-түлік және ауыл шаруашылығы департаменті

(DEFRA)

Managing IP Managing Intellectual Property

Manag Sci Management Science

MCAD Жаңылыстыратын және салыстырмалы жарнама ту-

ралы 2006 жылдың 12 желтоқсанындағы 2006/114/ЕК

директивасы (97/55/EК директивасының күшін жояды)

[2006] OJ L 376/21 (Жаңылыстыратын және салыстыр-

малы жарнама директивасы)

MCC Монополия және фирмалардың бірігуі жөніндегі

комиссия

MCPS Механикалық авторлық құқықтарды қорғау қоғамы

Media & Arts L Rev Media & Arts Law Review

Med L Int Medical Law International

Med L Rev Medical Law Review

Melb U L Rev Melbourne University Law Review

Mich L Rev Michigan Law Review

Minn L Rev University of Minnesota Law Review

MLR Modern Law Review

Monash U L Rev Monash University Law Review

MoU өзара түсіністік меморандумы

Musker D.Musker, Community Design Law: Principles and

Practice(London: Sweet & Maxwell, 2002)

My & Cr Mylne & Craig’s Chancery Reports

NAF Ұлттық арбитраж форумы

NC L Rev North Carolina Law Review

Neb L Rev Nebraska Law Review

NIAB Ұлттық ауыл шаруашылығы ботаникасы институты

NILQ Northern Ireland Legal Quarterly

NIQB Солтүстік Ирландия корольдік соты

NLA Newspaper Licensing Agency

Notre Dame L Rev Notre Dame Law Review

Nw J Intl L & Bus Northwestern Journal of International Law and Business

Nw J Tech & Intell Prop Northwestern Journal of Technology and Intellectual

Property

Nw U L Rev Northwestern University Law Review

554

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

NYU JILP NYU Journal of International Law and Politics

NYU L Rev New York University Law Review

NZLR New Zealand Law Reports

OECD Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы

(ЭЫДҰ)

OFT Адал сауда басқармасы

OHIM Ішкі нарықты үйлестіру бюросы

Ohio St LJ Ohio State Law Journal

OJ C Official Journal of the European Union (C Series)

OJ EPO Official Journal of the European Patent Office

OJ L Official Journal of the European Union (L Series)

OJLS Oxford Journal of Legal Studies

OJ OHIM Official Journal of the Office of Harmonization in the

Internal Market

OJ Sp Ed Official Journal of the European Union (Special Edition)

OWD «Тұлдыр» туындылардың кейбір рұқсат етілген пай-

даланылуы туралы 2012 жылдың 25 қазанындағы

2012/28/ЕО директивасы [2012] OJ L 299/5 («Тұлдыр»

туындылар директивасы)

PA 1949 1949 жылғы Патент заңы

PA 1977 1977 жылғы Патент заңы

PAC өзгертулер мен толықтыруларды қолдану

PACE 1984 1984 жылғы Полиция және қылмыстық істер бойынша

дәлелдеме туралы заң

PAN Өзгертулер мен толықтырулар туралы хабарламаны

қолдану

Paris Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі 1883 жылғы

наурызда қабылданған Париж конвенциясы 1967

жылы Стогкольмде қайта қаралған және 1979 жылы

өзгертулер мен толықтырулар енгізілген

PA Rules 2007 жылғы Патент ережелері (заңға тәуелді акт

2007/3291)

Patents Regs 2000 2000 жылғы Патент регламенті (заңға тәуелді акт

2000/2037)

Paterson G.Paterson, The European Patent System: The Law and

Practice of the EPC (2nd edn, London: Sweet & Maxwell,

2001)

PC Құпия кеңес (Мемлекеттік кеңес)

555

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

PCC Аймақтық патент соты (қазіргі Интеллектуалдық мен-

шік соты (IPEC))

PCT 1970 жылғы Патенттік кооперация шарты

PCT Regs Патенттік кооперация шарты бойынша регламент

(2006 жылғы 7 желтоқсан)

PDO тауар шығарылған жердің қорғалған атауы

PGI қорғалған географиялық атау

Philos Public Aff Philosophy & Public Affairs

PLR Мемлекеттік авторлық сыйақы жүйесі

PLS Баспагерлерді лицензиялау қоғамы

PLT 2000 жылғы ДИМҰ Патент құқығы шарты

PP Parliamentary Papers

PPL Phonographic Performance Ltd

PRCA Бұқарамен байланыс консультанттарының қауымдас-

тығы

Protocol on Jurisdiction 1973 жылғы Еуропалық патентті беру құқығына қа-

тысты сот шешімдерін мойындау мен юрисдикциясы

жөніндегі хаттама

Protocol on Litigation 1989 жылғы Қоғамдастық патенттерінің бұзылуы мен

жарамдылығына байланысты сот талқылауларын рет-

теу жөніндегі хаттама

PRS Орындаушылар құқығын қорғау қоғамы

Pub L Public Law

Pub L Rev Public Law Review

PVA 1997 1997 жылғы Өсімдік сорттарын қорғау туралы заң

PVR Өсімдік сорттарын қорғау құқығы (өсімдік өсіруші-се-

лекционерлер құқығы деп те аталады)

QB Queens Bench

QBD Queens Bench Division

Qd R Queensland Reports

QMJIP Queen Mary Journal of Intellectual Property

R&DBER Еуропалық қоғамдастықты құру туралы шарттың

81(3)-бабының ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер

келісімдері санаттарына қолданысы туралы 2000

жылғы 29 қарашадағы №2659/2000 (ЕК) регламенті.

[2000] OJ L 304/3 (Ғылыми зерттеу мен әзірлемелерді

блоктық босату регламенті )

RAM жедел жадтау құрылғысы

RCD Тіркелген қоғамдастық дизайны

556

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

RCUK БК Ғылыми кеңесі

RDA 1949 1949 жылғы Тіркелген дизайн туралы заң

RDAT Тіркелген дизайн даулары бойынша апелляция соты

RDR Тіркелген дизайн ережесі

Recasting Copyright IViR, Recasting Copyright for the Knowledge Economy

(2006)

Reinbothe and von Lewinski J.Reinbothe and S. von Lewinski, The WIPO Copyright

Treaties (London: Butterworths, 2002)

Rel. Rights Dir. Интеллектуалдық меншік құқығы саласындағы прокат

құқығы, көпшілікке жалға беру құқығы және өзге де

аралас құқықтар туралы 2006 жылдың 12 желтоқса-

нындағы 2006/115/EК директивасы (кодификация-

ланған нұсқасы) (Интеллектуалдық меншік құқығы

саласындағы прокат құқығы, көпшілікке жалға беру

құқығы және өзге де аралас құқықтар туралы 1992

жылғы 19 қарашадағы 92/100/EЭҚ директивасын

алмастырушы) [2006] OJ L 376/28 (Аралас құқықтар

директивасы)

Rel. Rights Regs 1996 жылғы Авторлық және аралас құқықтар регла-

менті (заңға тәуелді акт 1996/2967)

Resale Rights Dir. Төлтума өнер туындысы авторының мүддесіне сай

қадағалау құқығы жөнінде 2001 жылдың 27 қыркү-

йегіндегі 2001/83/EК директивасы [2001] OJ L 83/1

(Қадағалау құқығы директивасы)

Restitution L Rev Restitution Law Review

Ricketson (1987) S.Ricketson, The Berne Convention for the Protection

of Literary and Artistic Works (London: Kluwer & QMW,

1987)

Ricketson (2015) S.Ricketson, The Paris Convention for the Protec tion of

Industrial Property: A Commentary (Oxford: OUP, 2015)

Ricketson and Ginsburg S.Ricketson and J.C. Ginsburg, International Copyright

and Neighbouring Rights: The Berne Convention and

Beyond (2nd edn, Oxford: OUP, 2006)

RIDA Revue international du droit d’auteur

Rome Фонограмма орындаушылардың, өндірушілердің

және эфирлік және кабельдік хабар таратушы ұйым-

дардың құқықтарын қорғау туралы халықаралық

конвенция (Рим конвенция, 26 қазаны 1961 жыл)

Rome II Келісімшарттық емес міндеттемелерге қолданыла-

тын құқық туралы 2007 жылдың 11 шілдесіндегі №

864/2007 (ЕҚ) регламенті [2007] OJ L 199/40

557

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Roughton, Johnson, and

Cook

Roughton, Johnson, and Cook, Modern Law Patents (3rd

edn, Lexisnexis, 2014).

RPC Report of Patent Cases

Russ Russell’s English Chancery Reports

Rutgers Comput Technol LJ Rutgers Computer and Technology Law Journal

S & LS Social & Legal Studies

SABAM Белгиялық авторлар қоғамы (Société d’Auteurs Belge—

Belgische Auteurs Maatschappi)

SABER Еуропалық одақтың қызметі туралы шарттың 101

(3)-бабын мамандандыру келісімдерінің кейбір кате-

горияларына қолдану туралы 2010 жылғы 14 жел-

тоқсандағы №1218/2010 (ЕО) регламенті [2010] OJ L

335/43 (Мамандандыру келісімдерін блоктық босату

регламенті)

SACEM Авторлар, композиторлар мен музыкалық редак-

торлар қоғамы (Société des Auteurs, Compositeurs et

Editeurs de musique)

Santa Clara High Tech LJ Santa Clara High Technology Law Journal

SASA Шотландия ауыл шаруашылығы ғылымы агенттігі

Satellite Dir. Жерсерік және кабель арқылы хабар таратуға қолда-

нылатын авторлық және аралас құқықтарға қатысты

кейбір ережелерді біріздендіру туралы 1993 жылғы

27 қыркүйектегі 93/83/EЭҚ директивасы [1993] OJ L

248/15 (Жерсерік арқылы хабар тарату директивасы)

S Cal L Rev Southern California Law Review

SC Жоғарғы сот

SCC Канада Жоғарғы соты

SCMS көшіруден қорғау жүйесі

SCOTUS АҚШ Жоғарғы соты

SCP ДИМҰ Патент құқығы жөніндегі тұрақты комитеті

SDLR San Diego Law Review

SGCA Сингапур Апелляция соты

Sherman and Bently B.Sherman and L.Bently, The Making of Modern

Intellectual Property Law (Cambridge: CUP, 1999)

Sherman and Strowel B.Sherman and A. Strowel (eds), Of Authors and Origins:

Sing JLS Singapore Journal of Legal Studies

Singer and Stauder R.Singer, The European Patent Convention: A

Commentary(3rd edn, Cologne: Heymann, 2003)

558

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

SLT Scots Law Times

SMEs шағын және орта кәсіпкерлік

Soc Probs Social Problems

Soc Res Social Research

Software Dir. Компьютер бағдарламаларын құқықтық қорғау ту-

ралы 2009 жылдың 23 сәуіріндегі 2009/24/ЕО дирек-

тивасы (1991 жылғы 14 сәуірдегі 91/250/ЕЭҚ Еуропа

Кеңесінің директивасын кодификациялайды) [2009] OJ

L 111/16 (Бағдарламалық жасақтама директивасы)

Software Regs 1992 жылғы Компьютерлік бағдарламаларға авторлық

құқық регламенті (заңға тәуелді акт 1992/3233)

SPC Қосымша қорғау сертификаттары (ҚҚС)

SPC (MP) Reg. Медициналық өнімдерге арналған қосымша қорғау

сертификаттарын енгізу туралы 1992 жылғы 18 мау-

сымдағы №1768/92 (ЕЭҚ) регламенті [1992] OJ L 182/1

(Медициналық өнімдерге арналған қосымша қорғау

сертификаттары регламенті)

SPC (PM) Reg. Медициналық өнімдерге арналған қосымша қорғау

сертификаттарын енгізу туралы 2009 жылғы 6 ма-

мырдағы №469/2009 (ЕК) регламенті [2009] OJ L 152/1

(Медициналық өнімдерге арналған қосымша қорғау

сертификаттарын қорғау регламенті)

SPC (PPP) Reg. Өсімдікті қорғау өнімдеріне арналған қосымша

қорғау сертификаттарын енгізу туралы 1996 жылы 23

шілдедегі №1610/96 (ЕК) регламенті [1986] OJ L 198/30

(Өсімдіктерді қорғау өнімдеріне арналған қосымша

қорғау сертификаттары регламенті)

SSS Social Studies of Science

Stamatoudi I.Stamatoudi, Copyright and Multimedia Works

(Cambridge: CUP, 2002)

Stanford L Rev Stanford Law Review

Stone (2016) D.Stone, European Union Design Law (2nd edn, Oxford:

OUP, 2016)

Stothers C.Stothers, Parallel Trade in Europe: Intellectual Property,

Competition and Regulatory Law (Oxford: Hart, 2007)

Strasbourg 1963 жылғы Өнертабыс патенттеріне материалдық

құқықтың кейбір мәселелерін біріздендіру жөніндегі

Страсбург конвенциясы

Suthersanen U.Suthersanen, Design Law in Europe (London: Sweet &

Maxwell, 2000)

Sydney L Rev Sydney Law Review

559

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

TBA Апелляция техникалық кеңесі

TCE дәстүрлі мәдениет үлгілері

Technol & Cult Technology & Culture

Term Dir. Авторлық құқық пен кейбір аралас құқықтарды

қорғау мерзімі туралы 2006 жылғы 12 желтоқсандағы

2006/116/ЕК директивасы (кодификацияланған нұсқа-

сы) (Авторлық құқық пен кейбір аралас құқықтарды

қорғау мерзімін біріздендіру туралы 1993 жылғы 29

қазандағы 93/98/ЕЭҚ Еуропа Кеңесі директивасын

алмастырды) [2006] OJ L 372/12 (Мерзім директивасы)

TEU Еуропалық одақты құру туралы шарт

Texas L Rev Texas Law Review

TFEU Еуропалық одақтың қызметі туралы шарт

TIL Theoretical Inquiries in Law

TLR Times Law Reports

TMA 1875 1875 жылғы Тауар белгісі туралы заң

TMA 1938 1938 жылғы Тауар белгісі туралы заң

TMA 1994 1994 жылғы Тауар белгісі туралы заң

TMD 1989 Мүше мемлекеттердің тауар белгісіне қатысты заңда-

рын жуықтастыру туралы 1988 жылдың 21 желтоқса-

нындағы 89/104/EЭҚ Еуропа Кеңесінің бірінші дирек-

тивасы [1989] OJ L 40/1

TMD 2008 Мүше мемлекеттердің тауар белгісіне қатысты заңда-

рын жуықтастыру туралы 2008 жылдың 22 қазанын-

дағы №2008/95/ЕК директивасы (Мүше-мемлекеттер-

дің тауар белгісіне қатысты заңдарын жуықтастыру

туралы 1988 жылдың 21 желтоқсанындағы 89/104/EЭҚ

Еуропа Кеңесінің бірінші директивасын алмастырды)

[2008] OJ L 299/25 (Тауар белгісі директивасы)

TMD 2015 Мүше мемлекеттердің тауар белгісіне қатысты заңда-

рын жуықтастыру туралы 2015 жылдың 16 желтоқса-

нындағы Еуропалық парламент пен Еуропа Кеңесінің

2015/2436 (ЕО) директивасы [2015] OJ L 336/1

TMDN Тауар белгісі және дизайн желісі

TMR 2008 жылғы Тауар белгісі туралы ережелер (заңға

тәуелді акт 2008/1797)

TM Rep Trademark Reporter

TPN сот практикасы туралы хабарлама

560

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Translation Reg. Аударма механизмдеріне қолданылатын бірыңғай

патент қорғауын түзу бағытында кеңейтілген ынты-

мақтастықты жүзеге асыру жөнінде 2012 жылдың

17 желтоқсанындағы №1260/2012 (ЕО) регламенті

[2012] OJ L 361/89 (Аударма регламенті)

TRIPS 1994 жылғы Интеллектуалдық меншік құқығының

сауда аспектілері жөніндегі келісімі

Tritton (2007) G.Tritton (ed.), Intellectual Property in Europe (3rd edn,

London: Sweet & Maxwell, 2007)

Tritton (2016) G.Tritton (ed.), Intellectual Property in Europe (4th edn,

London: Sweet & Maxwell, 2016)

TSG кепілдендірілген дәстүрлі ерекшелік

TTBER 2004 Технологиялық трансфер келісімдерінің түрлеріне

Еуропалық одақты құру туралы шарттың 81(3)-бабын

қолдану туралы 2004 жылғы 27 сәуірдегі № 772/2004

(ЕК) регламенті [2004] OJ L 123/11 (2004 жылғы Техно-

логиялық трансферді блоктық босату регламенті)

TTBER 2014 Технологиялық трансфер келісімдерінің түрлеріне Еу-

ропалық одақтың қызметі туралы шарттың 101(3)-ба-

бын қолдану туралы 2014 жылғы 21 наурыздағы №

316/2014 регламенті [2014] OJ L 93/17 (2014 жылғы

Технологиялық трансферді блоктық босату

регламенті)

TTR Технологиялық трансфер келісімдерінің кейбір

түрлеріне Еуропалық одақты құру туралы шарттың

85(3)-бабын қолдану туралы 1996 жылғы 31 желтоқ-

сандағы № 240/96 регламент [1996] OJ L 31/2 (Техно-

логиялық трансфер регламенті)

Tul L Rev Tulane Law Review

U Balt IPJ University of Baltimore Intellectual Property Journal

U Balt L Rev University of Baltimore Law Review

U Cal Davis L Rev University of California Davis Law Review

U Chi L Rev University of Chicago Law Review

UCLA L Rev UCLA Law Review

UDR тіркелмеген дизайн құқығы

UDRP Бірдей домен атауларына қатысты дауды шешу саяса-

ты

UK Біріккен Корольдік

UKSC Біріккен Корольдік Жоғарғы сотының шешімдері

561

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Unitary Patent Reg. Бірыңғай патент қорғауын қалыптастыру бағытындағы

кеңейтілген ынтымақтастықты жүзеге асыру туралы

2012 жылдың 17 желтоқсанындағы № 1257/2012 (ЕО)

регламенті [2012] OJ L 361/1 (Бірыңғай патент регла-

менті)

UNSWLJ University of New South Wales Law Journal

UPC Бірыңғай патент соты

UPC Agreement Бірыңғай патент соты туралы келісім [2013] OJ C 175/1

(2013 жыл, 20 маусым)

U Penn J Int L University of Pennsylvania Journal of International Law

UPOV 1961 жылы 2 желтоқсанда қабылданған Өсімдіктердің

жаңа сорттарын қорғау бойынша халықаралық кон-

венция (соңғы редакциясы 1991 19 наурызда жария-

ланды)

USC АҚШ заңдарының жинағы

USPTO АҚШ Патент және тауар белгісі ведомствосы

UTLJ University of Toronto Law Journal

UWA L Rev University of Western Australia Law Review

Vand L Rev Vanderbilt Law Review

VLR Virginia Law Review

VPL Video Performance Ltd

VR Victorian Reports

VRR Вертикал келісімдер мен құйтырқы әрекет түрлеріне

Еуропалық одақ туралы шарттың 81(3)-бабын қолдану

туралы 1999 жылғы 22 желтоқсандағы №2790/99 (ЕК)

регламенті [1999] OJ L 336/21 (Вертикал шектеулер

регламенті)

VRR Guidelines Вертикал шектеулер жөнінде Еуропалық комиссия

анықтамалығы [2010] OJ C 130/1 (19 мамыр 2010)

Wadlow (1998) C.Wadlow, Enforcement of Intellectual Property in

European and International Law (London: Sweet &

Maxwell, 1998)

Wadlow (2004) C.Wadlow, The Law of Passing off (3rd edn, London:

Sweet &Maxwell, 2004)

Wadlow (2011) C.Wadlow, The Law of Passing off (4th edn, London:

Sweet & Maxwell, 2011)

Wadlow (2016) C.Wadlow, The Law of Passing off (5th edn, London:

Sweet & Maxwell, 2016)

Walter and von Lewinski M.Walter and S. von Lewinski, European Copyright Law

(Oxford: OUP, 2010)

562

ҚЫСҚАРҒАН СөЗДЕР ТІЗІМІ

Wash L Rev Washington Law Review

WCT 1996 жылы 20 желтоқсандағы Дипломатиялық конфе-

ренцияда қабылданған ДИМҰ Авторлық құқық туралы

шарты

Whitford Committee Whitford Committee, Report of the Committee on

1977)

WIPO Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы (ДИМҰ)

WIPOJ WIPO Journal

WLR Weekly Law Reports

WMLR William & Mary Law Review

WPC Webster’s Patent Cases

PPT 1996 жылы 20 желтоқсандағы Дипломатиялық конфе-

ренцияда қабылданған ДИМҰ Орындаушылық және

фонограммалар туралы шарты

WR Weekly Reporter

WTLR Wills and Trusts Law Report

WTO Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ)

Yale JL & Human Yale Journal of Law & the Humanities

Yale LJ Yale Law Journal

YC & ML Yearbook of Copyright and Media Law

СУРЕТТЕР ТІЗІМІ

14.1-сурет. Бірыңғай патенттік сот құрылымы

16.1-сурет. Патентке өтінім берудің реттік сызбасы

22.1-сурет. Орта тонналы текше контейнер (еурокуб)

22.2-сурет. Талапкер жасаған есік, терезе маңдайшасы

22.3-сурет. Жауапкер жасаған есік, терезе маңдайшасы

26.1-сурет. Бисквит дизайны

26.2-сурет. Жүрек тәріздес қызанақтар

26.3-сурет. Жүрек тәріздес құлпынайлар (Seduberries)

26.4-сурет. Masterman’s Design басылымындағы қуыршақтың алдынан қарағанда-

ғы көрінісі

27.1-сурет. Magmatic қауымдастығының тіркелген дизайны

27.2-сурет. Magmatic шығарған «Trunki» балалар чемоданының сатылымдағы

үлгілері

27.3-сурет. PMS-тің «Kiddee» шабадандары

27.4-сурет. Kwang Yang Motors-тегі іштен жану қозғалтқышының суреті

27.5-сурет. Өтінім берушінің тікұшақ дизайнына репрезентациясы мен техника-

ның белгілі деңгейі

27.6-сурет. Гольф добына арналған белгі мен техниканың белгілі деңгейі

27.7-сурет. Велосипед дөңгелегі

27.8-сурет. José Manuel Baena-ның тіркелген дизайны және бұрынғы тауар белгісі

28.1-сурет. Simple Living

28.2-сурет. «Көздің жауы» (көз арбау)

30.1-сурет. Талапкердің асүйі

30.2-сурет. Dyson.

30.3-сурет. Ұсақ торлы дорба

564

ДИЗАЙНДАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

ПАЙДАЛЫ УЕБ-САЙТТАР ТІЗІМІ

Жарнама стандарттары басқармасы asa.org.uk

Патенттік сенім білдірілген өкілдердің

чартерлік институты

cipa.org.uk

Еуропалық қоғамдастықтың өсімдік

сорттарын қорғау жөніндегі ведомст-

восы

cpvo.fr

Бәсекелестік және нарық мәселелері

жөніндегі орган

gov.uk/government/organisations/

competition-and-markets-authority

Авторлық құқықты лицензиялау

агенттігі

cla.co.uk

Еуропа соты curia.europa.eu

CREATe create.ac.uk

Educational Recording Agency Ltd era.org.uk

Еуропалық комиссия ec.europa.eu

Еуропалық еркін сауда қауымдастығы efta.int

Еуропалық патент ведомствосы epo.org

Еуропалық одақтың Интеллектуалдық

меншік ведомствосы

euipo.europa.eu

Корольдік салық-кеден қызметі hmrc.gov.uk

Сенім білдірілген тауар белгілері

өкілдерінің институты

itma.org.uk

БК Интеллектуалдық меншік ведомст-

восы

ipo.gov.uk

IP Kat ipkitten.blogspot.co.uk/

Kluwer Copyright Blog kluwercopyrightblog.com

Мемлекеттік сектор ақпаратын басқа-

ру органы

opsi.gov.uk

Парламент талқылаулары hansard.millbanksystems.com

parliament.uk/business/publications/

hansard/

Орындаушылар құқығын қорғау

қоғамы

prsformusic.com

565

ПАЙДАЛЫ УЕБ-САЙТТАР ТІЗІМІ

Өсімдік сорттары жөніндегі

ведомство

defra.gov.uk.planth/pvs

Мемлекеттік авторлық сыйақы жүйесі plr.uk.com

Жоғарғы сот (БК) supremecourt.uk

Біріккен Корольдік соты courtservice.gov.uk

Біріккен Корольдік үкіметі direct.gov.uk

АҚШ Патент ведомствосы uspto.gov

Дүниежүзілік интеллектуалдық мен-

шік ұйымы

wipo.org

Дүниежүзілік сауда ұйымы wto.org

1709 Blog the1709blog.blogspot.co.uk

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ

БАСЫЛЫМЫН ӘЗІРЛЕГЕН

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы – Тәңірбергенова Ләззат Төлепбергенқызы, аудармашы,

редактор, филолог, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

түлегі (2006), аударма ісі магистрі, аударма ісі бойынша бірнеше бай-

қау жеңімпазы. ҚР Ұлттық банкі, «Магнум», «Аристон», «АСБК», «Янус»,

«Петро Қазақстан», «Николь», «Action Global Comminications», «Almaty

Diagnostika» фирмаларының штаттан тыс аудармашысы. Бірнеше әде-

би, публицистикалық шығармалардың аудармасы мен редактурасына

қатысқан.

Аудармашы – Жанетта Абдильдина, журналист. Л.Н. Гумилев атын-

дағы Еуразия ұлттық университеті мен Джавахарлал Неру атындағы Үн-

дістан университетін «халықаралық қатынастар» мамандығы бойынша

тәмамдаған. Ұлыбританияның Шеффилд университетінен «Медиа ана-

литика» мамандығы бойынша ғылым магистрі дәрежесін алған. Аударма

саласында 2009 жылдан қызмет етеді. Отандық телеарналарда шетелдік

ABC, BBC өнімдерін ағылшыншадан қазақшаға тәржімалауға қатысқан.

Әдеби редактор – Икрамова Ботагөз Маратқызы, журналист, әл-

Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Шеффилд универси-

тетінің (Ұлыбритания) түлегі, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар

магистрі. Бірнеше республикалық басылымда тілшілік қызмет атқарған.

Ұлттық аударма бюросында аудармашы-редактор.

Әдеби редактор – Дархан Өмірбек, журналист, саясаттанушы, әл-

Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде «саясаттану» мамандығы

бойынша бакалавр және магистр дәрежесін алған. АҚШ-тағы Колумбия

университетінің журналистика мамандығы бойынша магистр түлегі.

Журналистика саласында 2010 жылдан бастап жұмыс істеп келеді. «Ха-

бар», «Қазақстан» телеарналарында және el.kz, egemen.kz сайттарында

редакторлық қызмет атқарған. Оксфорд университеті жанындағы Рейтер

журналистиканы зерттеу институтында үш айлық тәжірибеден өткен.

Әдеби редактор – Дәулетбаева Бану Қашымбекқызы, Л.Н. Гумилев

атындағы Еуразия ұлттық университетін тәмамдаған. Бірқатар респуб-

ликалық басылымдарда тілші, бөлім редакторы қызметтерін атқарған.

Ұлттық аударма бюросының редакторы, филология магистрі, Қазақстан

Журналистер одағының мүшесі.

567

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Жауапты шығарушы – Төлімбет Бақытжан, әл-Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университетін тәмамдаған. Гуманитарлық ғылымдар ма-

гистрі. Лондон университетін (UCL) тәмамдаған, халықаралық білім ма-

гистрі.

Ғылыми редактор – Ергөбек Шыңғыс Құлбекұлы, заң ғылымдары-

ның кандидаты, қауымдастырылған профессор. Зерттеу алаңы: мемлекет

және құқық теориясы мен тарихы, саяси-құқықтық ілімдер тарихы, эко-

логиялық құқық, ресурстық ұлтшылдық, адам құқықтары, инвестициялық

құқық, халықаралық экономикалық құқық мәселелері, 50-ден астам ғы-

лыми мақала мен бірнеше зерттеу еңбегінің авторы.

Ғылыми редактор – Әйгерім Құсайынқызы, LLM, Cулейман Демирел

университетінің аға оқытушысы, Narxoz университетінің PhD докторан-

ты. Зерттеу бағыты: халықаралық сауда құқығының құқықтық аспектілері,

адам құқықтары және гендерлік экономика, интеллектуалдық құқық.

Басуға 21.07.2020 ж. қол қойылды. Офсеттік басылым.

Қаріп түрі «Segoe UI».

Пішімі 70х100/16. Көлемі 35,5 б.т.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №

Тыныбаева Н.

Абылғазыева Б., Сәрсенбаева Г.

Корректоры

Дизайнын әзірлеген

және беттеген

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛЫП БАСЫЛДЫ

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

ІІ

Бесінші басылым

Л.

БЕНТЛИ, Б.

ШЕРМАН, Д.

ГАНЖИ, Ф.

ДЖОНСОН